halk anlatılarında yer alan köroğlu tipleri ve âşık ... - Milli Folklor

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76mükemmel bir hamasi destan, Manasgibi âbidevî bir eserdir. Biz, bu mükemmeleposun bütün Orta Asya rivayetlerihakkında yeterince bilgi toplayabildiğimizisöyleyemeyeceğiz. Elimizdeki bilgive metinler daha çok Özbek, Kazak veTürkmen rivayetleri üzerinde yoğunlaşmaktadır.Özbek rivayetleri arasındaBatı versiyonuna bağlı rivayetler de yeralmakta ve bunlar ayrı bir Köroğlu mektebinitemsil etmektedir. Köroğlu Destanınıntamamı Türkmen ve Karakalpaklararasında kırk bir; Özbekler arasındaBatı versiyonu on dört-ona altı, OrtaAsya versiyonu kırk üç; Kazaklar arasındaaltmış iki, Tacikler arasında elli kololarak hesaplanmaktadır. Bu sayıya Tatar,Uygur, Kırgız, Sibirya ve AfganistanTürkleri ile Buhara Arapları arasındadolaşan destan kollarını da ilave edersektahminen büyük bir yekûna erişiriz sanıyorum”(1983:107).Destan anlatıcıları tarafındanise Köroğlu Destanı’nın 366, 700 yada 777, hatta Azerbaycan âşıklarınagöre 7777 kolunun rivayet edildiğibelirtilmektedir(Özkan 1997: 224)Yıldırım, her iki versiyon arasındakifarklılıkları yedi temel noktada toplamıştır(1983:105-106). Bu varyantlararasında görülen belirgin husus; OrtaAsya versiyonunda özellikle Köroğlu’nundoğumuyla başlayan olağanüstülüklerzincirinin onun bir destan kahramanıolduğu fikrini doğurmuş olmasıdır.Batı versiyonunda ise; gölden/sudançıkan iki aygırın biri dor, diğeri kır kısraklaçiftleşip uçarak tekrar göle/suyadöndüğü(Çobanoğlu 2003: 291) biçimindeanlatılan atın olağanüstü bir at tarafındandöllenmesi vb. dışında hikâyeözelliklerinin ağırlıklı oluşudur.“Türk Dünyasında Köroğlu” adıylagerçekleştirdiği muhtevalı çalışmasındaEkici, doğu(Orta Asya) ve Batıversiyonlarında Köroğlu’nun ilk kol anlatmalarınınkarşılaştırmasını yapmış,Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan,Doğu Türkistan, Azerbaycan ve TürkiyeTürklerinin versiyonları hakkındabilgi ve bunlara ait metinlerden hareketleözellikle Köroğlu’nun doğumu vebüyümesindeki olağanüstülüklere yervermiş, olağanüstü bir at, güç ve silahasahip olmasından mukayeseli olarak sözetmiştir.Ekici’nin verdiği bilgilerdeKöroğlu’nun doğumu Türkmen, Kazak,Özbek ve Uygur rivayetlerinde, farklılıklarolmakla birlikte annenin ölümü sonrasımezarda doğum biçimindedir.(2004:106-109). Bunlardan Kazak versiyonuözet olarak şöyledir:“Ravşanbek ve Gejdem Beg, Türkmenyurduna kaçmaya karar verirler.Rovşan ve Gejdem Türkmen yurdunagiderler ve Külayım ile Akanay Kızılbaşülkesinde hizmetçi Babalı ile kalırlar.Aynı zamanda Rövşan’ın hanımı Akanayhamiledir.Bir gün Akanay rüyasında “KırkŞiltenler”i görür ve Şiltenler ona bir süresonra öleceğini, öldükten sonra mezardadoğum yapacağını, doğacak çocuğun biroğlan çocuğu olup, Türkmenlere eziyeteden Kızılbaş Şağdat Han’dan intikamalacağını söyler. Akanay gördüğü rüyayıKülayım’a anlatır ve bir süre sonra ölür.Akanay’ın rüyasında gördüğü gibi,ölümünden bir süre sonra çocuk dünyayagelir. Çocuk annesinden gelen sütü emerekbeslenir. Bu sırada Kırk Şiltenlergelerek çocuğa “Köroglı” adını koyarlar.Babalı ve Külayım bir pîrin yardımıylaçocuğu yakalayıp eve getirirler ve çocukKülayım tarafından büyütülür (Ekici2004: 107).Özbek varyantında yer alanKöroğlu’nun doğumuyla ilgili bölümlerdenbiri şu şekildedir:http://www.millifolklor.com 115

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76“Bibi Hilâl İsfahan’da Cigalı Bey’indiğer adamlarıyla kalır. Fakat çok üzgündür.Bir gün Cigalı Bey’in ÇobanRüstem adlı yılkıcısı Bibi Hilâl’i ölmüşolarak kırda bulur ve onu gömer. AncakBibi Hilâl Hamile’dir. Mezarda çocuğudoğar. Ölü vücudun göğüslerinden sütgelmektedir. Çocuk o sütü emerek birkaçgün yaşar. Bu arada Çoban Rüstem,o mezarı kollamakta ve atları her gün ocivarda otlatmaktadır. Atlardan birinintayı ölmüştür. O kısrak sık sık sürüdenayrılmakta ve Bibi Hilâl’in mezarına gidiptam mezarın üzerine yatmaktadır.Çoban Rüstem atı takip eder ve mezardanbir bebeğin atın memelerindenemdiğini görür ve çocuğun Bibi Hilâl’inolduğunu anlayarak alıp evine götürür.Mezarda bulduğu için adını Guroğlukoyar(Türkmen 1983: 84).Köroğlu’nun olağanüstü doğumu,destan özelliklerinin yoğun olduğu doğuversiyonlarında ortak bir şekilde anlatılırken,hikaye özelliklerinin ağırlıklıolduğu batı versiyonları olarak adlandırılanAzerbaycan ve Türkiye Türklerianlatmalarında kahramanın doğumubölümü yer almamaktadır. Bu iki versiyondakikahramanlarla ilk olarak on-onbeş yaşları arasında bir delikanlı olarakkarşılaşılmaktadır(Ekici 2004: 108).Çobanoğlu “Türk Dünyası EpikDestan Geleneği”nde kahramanlarınolağanüstü kişilik ve doğumlarını anlattığıbölümde destan kahramanı olarakTürkmen “Adıbeğ-Köroğlu”, Kazak “Ravşanbek-Köroğlu”ve Özbek “Goroğlu”ylailgili anlatılara yer vermektedir(2003:355-357).Karadavut, destanların zaman zamanolağanüstü motiflerle süslenmişbirer kahramanlık hikâyeleri olduğunu,destan kahramanının daha doğumundanbaşlamak üzere ilerideki hayatına ve alptipine uygun olağanüstülükler gösterdiğinive kahramanın içinden çıktığı toplumunonu bu yönde yetiştirdiğini belirtmektedir.(2002:84)Karadavut ayrıca, Kaplan’ın “alptipinin göçebe toplumun derin özlemininifadesi olduğunu, anne ve babaların kendiözlemlerine uygun evlatlar tahayyülettiklerini” (1985: 68) ifadesinden hareketlebu özlemin Türkistan varyantlarındadile getirildiğini ve kahramanınolağanüstü doğumu motifi “Köroğlu’nunZuhuru”nun sadece Türkistan varyantındaolduğunu vurgulamaktadır(2002:84-85).Destan kahramanlarının özelliklerinibelirleyen özelliklerden biri de mitolojikbir olgu olan hayvan tarafından emzirilmeya da bebeklikte etle beslenerekbüyütülmedir.“Bu motif, Köroğlu’nun Türkistanvaryantlarında yeni doğmuş çocuğu birhayvanın emzirmesi biçimindedir.Özbek varyantında çocuğun doğumundanüç yıl sonra annesinin sütükesilir. Çocuk üç gün aç kalır. Bu aradaRüstem’in kısraklarından birinin tayıölür. Kısrak yavrusunun ölümüne üzülüpgezerken mezarlığa gelir. Mezarındışına çıkan çocuğu görür ve onu emzirir.Kazak varyantında da ölü annesindenmezarda doğan Köroğlu’nu yine birkısrak emzirir.Türkmen varyantında ise Köroğlu’nuemziren bir keçidir. Köroğlu’nun amcasıGencim’in sürüsünden sütlü birkeçi, doyduktan sonra mezarlığa gelir,Köroğlu’nun doğduğu mezarın başınavarınca melemeye başlar, Köroğlu mezardançıkarak bu keçiyi emer (Karadavut2002: 86).Köroğlu’nun “diğer Türk destanlarınagöre pek çok problemi içindesaklayan”(1997: 225) epope seviyesineulaşmış bir destan (1997: 224) olduğu-116 http://www.millifolklor.com

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76nu belirten Özkan, Köroğlu Destanı’nınTürkistan rivayetlerinde kahramanın veatının karanlık bir yerde doğuşu ve olağanüstüözellikler kazanması motifininsaklı tutulduğunu, Batı rivayetlerindeise sadece atıyla ilgili motiflerin muhafazaedildiğini, destanın ana çatısındaen eski tabakayı teşkil eden bu iki motifinmitolojik devrin izlerini taşıdığını,Anadolu ve Azerbaycan rivayetlerindekiKöroğlu adının gözlere mil çekme motifindenkaynaklandığını, aslında bununâşıklarca kahramanın unvanının makulbir izahından başka bir şey olmadığını,ayrıca bazı Batı rivayetlerinin sözlüdolaşım sırasında Doğu(Orta Asya ) rivayetlerinede karıştığını, ancak destandakahraman ve atıyla ilgili olay vemotiflerin Orta Asya kaynaklı olduğunu,dolayısıyla Köroğlu destanının Orta veYeni Çağ’ın kahramanlarıyla zenginleşmekleberaber, teşekkülü bakımındanİslâmiyet’in Türklerce kütleler hâlindekabul edildiği dönmelerden önceye gittiğinibelirtmektedir (1997: 233).Destan kahramanı olan Köroğlu’nundoğumu ve eve getirilmesinden sonrakiolaylar onun –Oğuz Kağan misali- çokhızlı büyümesini konu alırken, Azerbaycanve Türkiye Türklerinin anlatmalarındagörülen (hikâye kahramanı)Köroğlu’nun hızlı büyümesi diye birbölüm söz konusu değildir(Ekici 2004:110).Ekici, Doğu (Orta Asya) ve Batı versiyonlarıkarşılaştırıldığında ve bu karşılaştırmasırasında diğer Türk destanlarıda göz önüne alındığında, Köroğlu’nunDoğu versiyonları içinde yer alan destanlardadoğumu, çocukluğu ve buna bağlımotiflerin Türkmen, Özbek, Karakalpak,Kazak, Uygur ve Tacik anlatmalarındabulunmasına rağmen Azerbaycan,Anadolu ve diğer Batı anlatmalarındabu kısmın bulunmadığını, oysaki diğerkimi Türk destanlarında, örneğin OğuzKağan, Manas, Alpamış gibi destanlardada “kahramanın doğumu” yapısınınbulunduğunu ve bu yapının Türk destananlatma geleneğinin aslî unsurlarındanbiri olduğunu belirtmektedir.(2004: 97)Ekici ayrıca, Köroğlu’nun Orta Asyakaynaklı bir destan kahramanı oluşundakinedenlerden birinin de Köroğlu’nunbir “Türkmen Beyi”nin soyundan gelmesiolduğunu, Türk destanları incelendiğindede destan kahramanlarının birbey ya da han soyundan geldiklerini, busebeple de Köroğlu’nun Orta Asya versiyonlarınıngenel olarak destan türününözelliklerine, özel olarak da Türk destanyapısı ve anlatma geleneklerine uygunlukgösterdiğini vurgulamaktadır. (2004:98)Orta Asya anlatmalarında destankahramanı olan Köroğlu’nun Batı anlatmalarındahikâye kahramanına dönüşmesürecini de Ekici şu cümlelerle belirginleştirmektedir:Köroğlu muhtemelen TürklerinBatı’ya ilk göçleri döneminde bir “uçbeyi” veya “bir beyin oğlu” olarak yaşamışve onun yaşadığı maceralarda yine aynıdönemde anlatılmaya başlanarak bellibir temel veya “tabaka” bu dönemde oluşmuştur.Ancak Türk boylarının batıyadoğru göçleri ve özellikle Oğuz-Türkmengruplarının hem batıya göçleri ve hem deOrta Asya’daki diğer Türk boylarıyla ilişkilerisonucu, Köroğlu anlatmaları Türksözlü geleneğinde sürekli bir gelişme vedeğişme ve de genişleme kaydetmiştir.Bu gelişme, genişleme ve değişme sırasındada anlatıcılar tarafından büyükölçüde “yerelleştirme” olgusuyla karşıkarşıya kalmıştır. Bu “yeniden yapılandırma”,bu anlatmaların sürekliliğinive her zaman dinleyici bulma şansınıartırırken, anlatmanın birbirinden farklıiki ana versiyona ayrılmasına da yolhttp://www.millifolklor.com 117

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76açmıştır. “Doğu Versiyonları” ilk koldadestanın eski şekline daha bağlı kalırken,“Batı Versiyonları” kendi yeni bölgelerindekiyeni olayları destana sokan anlatıcılarlailk kolda bile ciddi farklılığaulaşmış ve bunun sonucunda Anadolu veAzerbaycan sahalarıyla bunlara komşutoplumlarda Köroğlu karakteri oldukçafarklılaşmış ve Köroğlu Destanı Anadoluve Azerbaycan sahalarında tür bakımındanda değişime uğrayarak hikâye türüneulaşan yeni bir çizgiye ulaştırılmıştır.(2004: 99-100)Köroğlu’nun geniş bir coğrafî mekandaTürkistan’dan Balkanlara kadarbirçok Türk boy ve grubunda, bunlarailave olarak Türklerle ilişki hâlinde olanöteki milletlerde yaşayan bir Türk destankahramanı olduğunu vurgulayanOğuz, bir destan kahramanı olduğu içinhalkbilim metodolojisi içinde Köroğlu’na,tarihte yaşamış biri olarak bakılmasınınihtiyatla karşılanması gerektiğini belirtmekteve bu konuda şu görüşe yer vermektedir:Köroğlu anlatmalarına vücut verenbir tarihi prototip olsa bile, yüzlerce yıliçinde boydan boya, nesilden nesile sözlügelenek ortamında anlatılarak taşınanKöroğlu’nun yaşadığı ortamların ihtiyacıile şekillenen bir kahramana dönüştüğünükabul etmek gerekir. Çünkü folklormahsullerinin yaşaması buna bağlıdır.Halk arasında fonksiyonel olmayan, anlatıldığıcoğrafya ile bütünleşmeyen birfolklor ürününün yaşaması, gelişmesive gelecek nesillere aktarılması mümkündeğildir. Hâl böyle olunca, Türk dünyasındaanlatılan Köroğlu destan veyahikâyelerinin az çok birbirinden farklıyapılarda karşımıza çıkması tabiidir.Bu farklılaşmanın kültürel, siyasi, dinî,ekonomik ve coğrafi farklılıklarla dahabüyük boyutlara ulaşması ise kaçınılmazdır.Böylece bir yerde “zengindenalıp fakire veren” bir halk kahramanı,öte yanda devlet kurmak gibi yüksek ideallertaşıyan bir destan kahramanı bugeniş coğrafyada “Köroğlu” adıyla karşımızaçıkabilmektedir. ( 1998: 62)“Türk Boylarının Destanları” üzerinemuhtevalı bir çalışma yapan Reıchl,destanın bir Türk anlatısı olduğunu, Tacik,Buhara Arapları, Gürcü vd. komşukültürlerde yer alan Köroğluların kendidillerine nesir bir özet biçiminde aktarıldığı,eğer şiire yer verilmişse bunlarınTürkçe verildiğini belirttiği çalışmasında,muhtemelen Chodzko’nun esas alınıpKöroğlu’nun Azerbaycan’da doğupdoğu ve batıdaki diğer coğrafyalara yayıldığıve Köroğlu’nun bir eşkıya olduğuvurgulanırken, bizim özellikle üzerindeyoğunlaştığımız Orta Asya versiyonlarındadestan özelliğinin, Batı versiyonlarındaise hikâye özelliklerinin ağırlıklıoluşunun nedenleri üzerinde durulmamıştır.(2002: 344-360)Çetin, Köroğlu hikâyelerinde âşıktipini ve bu tipin fonksiyonlarını ele aldığıyazısında, Köroğlu’nun bazen destan,bazen hikâye, bazen masal, bazendestani hikâye olarak isimlendirildiğini,yazılı ve sözlü kaynaklardan, başkaedebi ürünlerle de beslenerek günümüzekadar ulaşan bir klâsik olduğunu,eski dönemlerde destan formunda olanKöroğlu’nun Türkiye sahasında hangiisimle isimlendirilmiş olursa olsun halkhikâyeciliği geleneği içinde benimsenipkahramanlık konulu bir hikâye olarakanıldığını belirtmektedir (1998: 353).Batı versiyonu olarak bilinenTürkiye sahasına ait anlatmalardaKöroğlu’nun bir hikâye kahramanı olarakgörüldüğü ve bu sahadan derlenerekyayımlanan anlatıların da adı “KöroğluDestanı” olarak verilse bile büyük ölçüdehikâye özelliği taşıdığı belirginleşmiştir.Köroğlu rivayetlerini konuları ba-118 http://www.millifolklor.com

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76kımından tam hikâyeler(Paris, Özbek,İstanbul, Tobol rivayetleri), parçalar(Huloflu, Urfa, Yalvaç, Elaziz, Samayiloviç,Haksthausen, Maraş rivayetleri)ve ek olarak da Ermeni rivayetinden hareketleele alıp değerlendirdiği “KöroğluDestanı” adlı çalışmasının başlangıcındaBoratav, Köroğlu’nun “destanî mahiyettekihalk hikâyeleri” içinde yer aldığını(1931: 1), genellikle şekil itibariyle halkhikâyelerine benzediğini belirtmekte(1931: 78), Orta Asya rivayetlerindekidestan özelliğinin ağırlıklı olmasına karşınBatı rivayetlerinde hikâyeleşmeninsöz konusu olduğuna dair şunları söylemektedir:(Halk hikâyelerindeki) şiir söylemetarzlarına Köroğlu’nda da tesadüf ediyoruz.Aruzla şiir yalnız Paris rivayetindevardır: Bir gazel ve bir beyit destanıniçinde, üçüncü bir parça hikâyenin sonunda,hikâyeyi söylemiş olan âşığın ağzındandır.Paris, Huloflu rivayetlerinde(birkaç şiir müstesna) şiir söyleyen sadeKöroğlu’dur. Özbek ve Anadolu rivayetlerindedestandaki bütün eşhas şiir söyler.Özbek rivayetinde –ki en destanî olanrivayettir- destancı da ara sıra Köroğluhakkında şiir söyler.(1931 : 79)Boratav, daha sonra gerçekleştirdiğive ilk baskısı 1946 yılında yapılan“Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği”adlı çalışmasında Köroğlu kollarını halkhikâyelerini oluşturan birinci sıradaki“kahramanlık hikâyeleri” bölümündedeğerlendirmektedir. Boratav buradaKöroğlu kolları olarak 21, Köroğlu dairesinebağlı olarak da 2 hikâyeye yervermiştir. Kronolojik sıra takip edilerekverilen Köroğlu kolları şunlardır:1.İlk kol(Köroğlu’nun zuhuru: Babasınınmacerası, atların terbiyesi, Arasveya başka bir nehirden gelen üç köpüğüiçmesi, Çamlıbel’e gelmesi); 2.Kasab-ı cömerdveya Ayvaz kolu; 3.Kösenin kolu; 4.Koca Bey kolu; 5.Mamaç Bezirgan veyaTekelti kolu; 6. Demircioğlu ve Telli Nigar/Erzurumkolu; 7. Kiziroğlu MustafaBey kolu; 8. Bağdat/Turna Teli kolu; 9.Hasan Paşa/Silistre koluı; 10. Bolu Beyikolu; 11. Halep kolu; 12. Dağıstan kolu;13.Gürcistan kolu; 14. Deli Kara kolu;15. Hasan Bey/Dağıstan kolu; 16.Kaytazkolu; 17.Kiziroğlu Mustafa Bey/Kırımkolu; 18.Kenan Kolu; 19.KayseriKolu; 20.Köroğlu’nun oğlu Haydar Beykolu; 21.Son kol( Kırat’ın kaybolmasıve arkasından Köroğlu’nun da Kırklarakarışması, keleşlerinden Yusuf’un onuaramaya gitmesi ve kırklar meclisindegörmesi).Köroğlu dairesine bağlı olarak iseCelâli Bey ve Mehmet Bey ile Kirmanşahhikâyeleri verilmiştir (1988: 35-36).Alptekin’in yetmiş halk hikâyesininözetine yer verdiği çalışmasında yirmisiKöroğlu kolları(18) ve çevresinde oluşanhikâyelere(2) aittir. Bunlar şu şekilde sıralanmıştır:1.Köroğlu’nun zuhuru, 2.Köroğluile Demircioğlu, 3.Demircioğlu ReyhanArap, 4.Köroğlu’nun Ayvaz’ı kaçırması,5.Köroğlu-Niğdeli Geyik Ahmet, 6.KöseKenan-Dânâ Hanım, 7. Köroğlu HanNigar,8. Köroğlu-Han Nigar-HasanBey-Telli Nigar, 9. Akşehir Telli NigarCengi, 10. Keloğlan’ın Köroğlu’nun atınıkaçırması, 11.Kenan kolu; 12.Bağdatkolu; 13.Kiziroğlu Mustafa Bey-Afganistan-Gürcistan,14.Bolu Beyi, 15.Kamberkolu; 16.Âşık Gürüni hikâyesi, 17.Kocabeykolu; 18.Köroğlu’nun sonu, 19.Celâlive Mehmet Bey hikâyesi, Kirmanşahhikâyesi (1997: 124-185).Türkiye sahasının en kapsamlı derlemelerindenbiri olan Behçet Mahir anlatmasındayer alan 15 koldan ilki olan“Köroğlu’nun Zuhuru” kolunda Köroğlu,12 yaşında yetişkin bir çocuk olarakhikâyedeki yerini almaktadır:http://www.millifolklor.com 119

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76O zaman Bolu Beylerinin yanındahizmetçi olan imrahor Ürüşan Babanınon iki yaşında bir oğlu var idi, ismi Aliidi. (Kaplan 1973: 6)Köroğlu’nun, halkın çok sevdiğimillî hikâyelerden birinin kahramanıolduğunu ve Köroğlu anlatısının “türkülübüyük halk hikâyesi” olarak adlandırılantürün şekil ve üslup özelliklerinigösterdiğini belirten Arsunar (1963: 5),ünlü hikâyeci Maraşlı Gül Fehmi’ninçırağı Fırıldak Ökkeş’ten derlediği “KöroğluHikâyesi”nin Maraş varyantında,Köroğlu’nun yetişmiş bir genç olarak,gözleri kör edilen babasını kapıda karşıladığıgörülmektedir:Oğlu Deli Ali kapıya çıktığı vakitbabasının al kanlar içinde olduğunu görüncevaveylâyı koparır (1963: 16).Görkem, Çukurova hikâye anlatmageleneği içinde Köroğlu hikâyelerininönemli bir yerinin olduğunu,Haruniye(Düziçi)li Köroğlu(Âşık MehmetDemirci), Âşık Mustafa Köse(Hafız),Kır İsmail(İsmail Güngör), KozanlıAli Soylu(Arslan Ali), Osmaniyeli AliTekerek(Jandarma Ali), Mehmet Göçün,Rıza Göçün, Murtaza, Küçük Mehmet,Kadirlili Güdümen Ahmet, AdanalıÖmer Uysal gibi âşık ve hikâye anlatıcılarınrepertuvarlarında en az bir-iki Köroğlukolunun bulunduğunu belirtmektedir(2000:21-50).Kaftancıoğlu’dan (1979) Güzel’e (1987: 79-102) birçok araştırmacı ve biliminsanının Köroğlu hikâyeleriyle ilgili olarakTürkiye sahasında gerçekleştirdiğionlarca derleme metni bulunmaktadır.Seçmen, Köroğlu hikâyesinin Azeri,İstanbul, Kars, Erzurum, Antep, Maraş,Huloflu, Tobol, Elazığ, Özbek ve diğerrivayetlerinden hareketle “Köroğlu’nuntarihsel kişiliği” üzerine bir değerlendirmeyapmış ve bu anlatılarda yer alanmanzum parçaları Köroğlu’na mâl ederek91 adet şiire biyografik bir bütünlükiçinde yer vermiştir (1983. 141-233).Batı versiyonu içinde değerlendirilenTürkiye ve Balkanlardaki kimi anlatılardaKöroğlu’nun bir masal kahramanıolarak yer aldığı da “görülmektedir.“Bir varmış bir yokmuş, zamanınbirinde bir Köroğlu varmış” ( Seyidoğlu1999: 242) biçiminde başlayan ve Köroğluçevresinde anlatılan masalların sayısıaz değildir.Köroğlu’nun Balkanlarda, özelliklede Makedonya ve Kosova Türkleri arasındaanlatılan birçok masal ve efsaneninkahramanı olduğu belirtilmektedir(Recepoğlu 1998: 212).Ago, efsanevi kahraman Köroğluçevresinde masallar oluştuğunu, “KöroğluMasalı”nın Makedonya Türk halkınınmasalları arasında ilk sırayı tuttuğunu,popüler bir masal olan Köroğlu’nun Türkhalkının kopmaz bir parçası olduğunuvurgulamaktadır (1998: 260).Türk halk anlatılarında alp ve âşıkkişi (alp ozan) olarak destan, hikâye,masal ve efsanelerin kahramanı olanKöroğlu’nun inanç bağlamında ele alınıpşaman, mutasavvıf bir tip; eren, dervişvb. olarak kabul edilebileceğine dair, çeşitlibilim insanı ve araştırmacılara aitgörüş ve bilgiler de bulunmaktadır (Bayat2003).Güneş’e göre, Köroğlu üzerine yapılançalışmalarda bilim insanı ve araştırmacılarıniki grupta kümeleştiği görülmektedir.Bunlardan ilkine göre KöroğluDestanı, 16. Yüzyıldan çok daha önce,İran-Turan mücadeleleri zamanında vedaha sonraki asırlarda Orta Asya’da teşekkületmiş, sözlü gelenek temsilcilerive göçler vasıtasıyla yayılarak yeni epizotlarve yeni kahramanlarla değişmişve zenginleşmiştir.İkinci grup bilim insanı ve araştırmacıyagöre ise Köroğlu anlatısı, 16. yüz-120 http://www.millifolklor.com

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76yılda Anadolu, Azerbaycan ve Kafkasyabölgesinde bir Celâli reisi etrafında teşekkületmiş ve sözlü gelenek temsilcilerivasıtasıyla değişerek geniş bir sahayayayılmıştır (2003: 3)Orta Asya ve Batı versiyonlarındakibütün farklılıklara rağmen Köroğluanlatmalarının bir ortak noktalarınınbulunduğunu belirten Yıldırım, bunu;her iki sahada Köroğlu Destanına bağlıhikâyelerin 16. Asırdan itibaren yayılmayabaşlamasına bağlamaktadır (1998:278-279).16. yüzyılda yaşadığı, Ahmet KutsiTecer’in vaktiyle neşrettiği iki önemlişiir sayesinde anlaşılan, ÖzdemiroğluOsman Paşa kumandasındaki Osmanlıordusuyla İran savaşlarına katıldığıbelirtilen(Köprülü 1962: 62) Köroğluhakkında sınırlı sayıda kaynak bulunmaktadır.(Sakaoğlu 1989: 127)Sakaoğlu, Âşık Köroğlu’nu “ÖzdemiroğluOsman Paşa’nın İran seferi ileilgili olarak söylediği iki şiirinden hareketleonun 1585 yılında hayatta olduğuve bu sefere katıldığı görüşüne varmaktayız.Bir ordu şairi olan Köroğlu, EvliyaÇelebi’ye göre bir çöğür şairidir.” cümleleriyletanıtmaktadır(2006: 29).Köprülü, Âşık Köroğlu’nun şiirleriyleilgili olarak şu bilgilere yer vermektedir:Köroğlu adlı bir saz şairinin tarihimevcudiyeti meydana çıkmıştır ki, bunuEvliya Çelebi seyahatnamesindeki birfıkra da teyit etmektedir. Mevcut olanmanzumelerden birisi Özdemiroğlu’nunfütühatını anlatan bir destan, diğeri deonun ölümüne ait bir mersiyedir. Yineeski mecmualarda tesadüf edilen ve Köroğlumahlasını taşıyan birçok manzumedaha vardır ki bunlar Köroğlu destanındakibir takım rivayetlere ve şahsiyetleresıkı sıkıya bağlıdır: Ayvaz, Bezirgân,Çamlıbel, Kırat, Bolu Beyi gibi... Kaplanpostu giymiş gaziler, dörtlüler, beşlilergibi Osmanlı askeri tarihine ait tabirlerede tesadüf olunuyor. Acaba bu neşrettiğimizmanzumelerin hepsi bu bahsettiğimizKöroğlu adlı saz şairine mi aittir?Bu suale şimdilik kat’î bir cevap vermektençekinmekle beraber, şunu söyleyelimki, 16. asır sonlarında saz şairi büyük birşöhret kazanmıştır. (1962:62).16. yüzyılda yaşamış bir halk şairiolarak varlığı kabul edilen âşıkKöroğlu’nun destan/hikâye kahramanıolan Köroğlularla karıştırıldığı(Sakaoğlu2006: 29), Celâli ayaklanmaları sırasındaeşkıyalık yaptığı ileri sürülen Köroğluile aynı kişi olduğu(Öztelli 1982) belirtilmekte,kimi araştırmacılar tarafındangerçekleştirilen kimi biyografik çalışmalardaise, çoğu halk anlatılarından alınanyüz kadar şiirine yer verilmektedir(Seçmen 1983).Özkaya, 1581 yılında, AnadoluBeylerbeyine yazılan bir hüküm ve yineaynı tarihte Çorum Beyi olup Bolu muhafazasınamemur olan Behram Bey’inmektubundan hareketle şu bilgileri vermektedir:Bolu’da Celâli İsyanları dediğimizhareketler esnasında Köroğlu’yu birCelâli önderi olarak görüyoruz.Vesikalardave tarihi kaynaklarda Celali olarakadlandırılan Köroğlu, aslında haksızlıklarakarşı ayaklanmış, çevresindekilerlekötü yönetimi dolayısıyla Bolu Beyinekafa tutup savaşlar yaptığından halktarafından sevilip hakkında destanlardüzülmüş olan bir kişidir. Köroğlu (asıladı Ruşen veya Ruşen Ali) Sırp savaşındapadişaha çok fayda sağlaması ile ünyapmış, sonra Bolu Beyine karşı ayaklanmışbir kişi olarak tanınır (1983: 67).Köroğlu’nun Bolu dolaylarında yaşadığıkesinleşmiştir. 1579-1582 yılları arasındabu adı taşıyan kişi Gerede civarındayaşamakta olup Bolu Beyine isyan edenhttp://www.millifolklor.com 121

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76Köroğlu ile şair Köroğlu’nun aynı kişi olduğukabul edilebilir. (1983:70)Kimi bilim insanı ve araştırmacılartarafından ileri sürülen Köroğlu’nun bireşkıya olduğu, destan ve hikâye tarzındaşekillenen anlatıların bu eşkıya tipietrafında geliştiğine ve yayıldığına dairgörüşlere karşı kimi bilim insanı vearaştırmacıların farklı tepkilerinin olduğugörülmektedir.Osmanlı arşiv belgelerine göreKöroğlu’nun tarihi bir şahsiyet olduğu ve16. Yüzyılda Bolu dolaylarında yaşadığı,“Mühimme Defterleri”ndeki kayıtlaragöre eşkıyalık yaptığı için 1579-1582 yıllarıarasında yakalanıp cezalandırılmasıiçin Bolu beyine ve Gerede kadısına“emir”ler gönderildiği, padişah fermanlarındakendisinden “Köroğlu Ruşen” diyebahsedildiği, bu durumun ayrıca EvliyaÇelebi Seyahatnamesi’nde de teyit edildiğinivurgulayan Yıldırım, bu konudakidüşüncesini şöyle tamamlamaktadır:III. Murad (1574-1595) devrindeÖzdemiroğlu Osman Paşa’nın idaresindekiOsmanlı ordusu ile İran seferineiştirak etmiş olan şair ve aynı zamandaasker olduğu anlaşılan bir Köroğlu’ndanda cönklerde tespit edilen şiirleri vasıtasıylahaberdarız. Hemen hemen aynızamanlar içinde ortaya çıkan bu ikişahsiyet arasında bir münasebet olupolmadığını, vesika yokluğundan dolayışimdilik söylemek mümkün değildir.Fakat Köroğlu’nun destanda geçen maceralarınabakacak olursak, Osmanlıordusu ile İran seferlerine iştirak ettiğinigörmekteyiz. Bizim için gerçek olan şudurki, destanımızın kahramanı, tarihişahsiyeti “Mühimme Defterleri”nde tespitedilen “Köroğlu Ruşen” değil, Türkhalkının kafasında ve gönlünde yarattığı“Köroğlu”dur. Türk halkının kafasındave gönlünde o, eşkıyalığı değil, hakkı,adaleti, cömertliği, yiğitliği temsil edenefsanevî destan kahramanıdır. (1998;279)Özkan, Yıldırım’ın bu konudakidüşünceleriyle örtüşen bir görüş sergilemekte,kimi bilim insanı ve araştırmacılarınKöroğlu’nu bir eşkıya gibi göstermesinekarşı tepkisini şu cümlelerleifade etmektedir:XVI. yüzyıldaki tarihî kaynaklardabirkaç cümle ile adı geçen Köroğlu, memleketiyakıp yıkan, evler basan bir kimseiken nasıl olup da kısa sürede millîbir destan kahramanı hâline gelmiştir.Celâliler Anadolu’da huzur ve asayişibozdukları için resmî otoriteyle (padişah,han, bey) çatışmanın yanı sıra halka dazarar vermişlerdir. Destan anlatıcılarıve dinleyicilerinin baskın, yağma ve haraçalma gibi meşru olmayan işler yapanböyle birini olumlu ve millî kahramanolarak sözlü gelenekte yaşatmasınımümkün göremiyoruz. Çünkü Türk boylarınıntöresinde haksızlık ve eşkıyalığınonaylandığı durumlara rastlanmaz. DolayısıylaBoratav’ın destan kahramanıKöroğlu’nu eşkıya gibi göstermesi pek çokbakımdan izaha muhtaçtır.(1997: 233)Sonuç olarak diyebiliriz ki Köroğlu,halk anlatılarında, anlatıldığı coğrafyave anlatıcıların bağlı bulunduğu toplumunyapısına göre destan kahramanı,hikâye kahramanı, masal ve efsane kahramanıolarak görülmektedir. Bunlarındışında tarihi kişiliği bilim insanı vearaştırmacılar tarafından kabul edileniki Köroğlu daha vardır ki; bunlardanbiri Osmanlı kayıtlarına göre Celâli isyanlarınakatılan “eşkıya Köroğlu”, diğeride Osmanlı ordusuyla aynı yıllardaİran seferine katıldığı belirtilen ordu şairi“âşık Köroğlu”dur.Kimi araştırmacı ve bilim insanlarıbu iki Köroğlu’nun aynı kişi olduğunuiddia etmektedir ki bu iddia tarihi vesosyolojik bakımdan sağlıklı değildir.122 http://www.millifolklor.com

Millî Folklor, 2007, Y›l 19, Say› 76Çünkü bir kişi aynı tarihlerde hem Boludolaylarında, hem Şirvan ve Tebriz’deolamaz. Kişinin aynı anda iki yerde olmagibi mucizevî bir özelliğinin olduğu kabuledilse bile sosyolojik olarak mümkün görünmemektedir.Çünkü 1581’li yıllarda“isyanlara katıldığı gerekçesiyle bertarafedilmesi” için hakkında ferman çıkartılanbir kişi, yine aynı yıllarda kendisinidüşman bellemiş bir yönetimin ordusuylayıllar süren bir fetih yolculuğunaçıkmış olamaz ya da olmamalıdır. Kanaatimizce,Köroğlu takma adını alan isterhalk şairi, ister eşkıya olsun, bu kişilerindestan/hikâye kahramanı Köroğlu’danetkilendikleri düşünülebilir. Zaten buetkilenme, Âşık Köroğlu’nun şiirleri içinde geçerlidir. Çünkü bu ordu şairinin,Osmanlı ordusunun İran seferiyle ilgilibirkaç şiiri dışındaki manzumelerininKöroğlu anlatılarından alındığı, dolayısıylaÂşık Köroğlu’nun yeni bilgi, belgeve araştırmalara muhtaç olduğu söylenebilir.KAYNAKLARAgo, Arif; “Maedonya Cumhuriyetinde YaşayanTürk Halk Edebiyatında Köroğlu Masalı”,Bolu’da Halk Kültürü ve Köroğlu Uluslar arası Sempozyumu,Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları,Bolu 1998.Alptekin, Ali Berat; Halk Hikâyelerinin MotifYapısı, Akçağ Yayınları, Ankara 1997.Arsunar, Ferruh; Köroğlu, Türkiye İş BankasıYayınları, Ankara 1963.Bayat, Fuzuli; Köroğlu Şamandan Âşıka AlptenErene, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.(Boratav), Pertev Naili; Köroğlu Destanı, EvkafMatbaası, İstanbul 1931.Boratav, Pertev Naili; Halk Hikâyeleri ve HalkHikâyeciliği, Adam Yayınları, İstanbul, 1988.Çetin, İsmet; “Köroğlu Hikâyelerinde ÂşıkTipi ve Fonksiyonları”, Bolu’da Halk Kültürü ve KöroğluUluslar arası Sempozyumu, Abant İzzet BaysalÜniversitesi Yayınları, Bolu 1998.Çobanoğlu, Özkul; Türk Dünyası Epik DestanGeleneği, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.Ekici, Metin; Türk Dünyasında Köroğlu, AkçağYayınları, Ankara 2004.Görkem, İsmail; Halk Hikâyeleri AraştırmalarıÇukurovalı Âşık Mustafa Köse ve Hikâye Repertuvarı,Akçağ Yayınları, Ankara 2000.Güneş, Asuman; Köroğlu Destanı’nın AyvazKolu, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler EnstitüsüYayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2003.Güzel, Abdurrahman; “Köroğlu Destanı/Trabzondan İki Kol”, Türk Folklorundan Derlemeler1987, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli FolklorAraştırma Dairesi Yayınları, Ankara 1987.Kaftancıoğlu, Ümit, Köroğlu Kol Destanları,İstanbul 1979.Kaplan, Mehmet; Akalın, Mehmet; Bali, Muhan;Köroğlu Destanı, Atatürk Üniversitesi Yayını,Ankara 1973.Kaplan, Mehmet; Tip Tahlilleri, İstanbul1985.Karadavut, Zekeriya; Köroğlu’nun Ortaya Çıkışı,Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayını,Bişkek 2002.Köprülü, M. Fuad; Türk Saz Şairleri I-V, MilliKültür Yayınları, Ankara 1962.Oğuz, M. Öcal; “Folklorda Yeni Yöntemler veKöroğlu”, Bolu’da Halk Kültürü ve Köroğlu Uluslararası Sempozyumu, Abant İzzet Baysal ÜniversitesiYayınları, Bolu 1998.Özkan, İsa; “Köroğlu Destanı’nda Kahramanve Atının Doğuşu ile İlgili Motiflerin Tahlili”, TürkDili Dergisi, 549, Eylül 1997.Özkaya, Yücel; “Köroğlu’nun Tarihi Şahsiyeti”,Köroğlu Semineri Bildirileri, Kültür ve TurizmBakanlığı Yayınları, Ankara 1983.Öztelli, Cahit; Köroğlu Dadaloğlu Yaşamı SanatıŞiirleri, Varlık Yayınları, İstanbul 1982.Recepoğlu, Altay Suroy; “Makedonya’da DerlenmişKöroğlu Masalında Yer Adları ve Kişiler”,Bolu’da Halk Kültürü ve Köroğlu Uluslar arası Sempozyumu,Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayınları,Bolu 1998.Reıchl, Karl; Türk Boylarının Destanları,Çeviren: Metin Ekici, Türk Dil Kurumu Yayınları,Ankara 2002.Sakaoğlu, Saim; “Türk Saz Şiiri”, Türk DiliTürk Şiiri Özel Sayısı III (Halk Şiiri), 445-450,Ocak-Haziran 1989.Sakaoğlu, Saim; Alptekin, Ali Berat; Türk SazŞiiri Antolojisi (14-21. Yüzyıllar), Akçağ Yayınları,Ankara 2006.Seçmen, Hüseyin; Köroğlu Yaşamı Sanatı Şiirleri,Deniz Kitaplar Yayınevi, İstanbul 1983.Seyidoğlu, Bilge; Erzurum Masalları, ErzurumKitaplığı, İstanbul 1999.Türkmen, Fikret; “Köroğlu’nun Özbek veErmeni Varyantları”, Köroğlu Semineri Bildirileri,Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara1983.Yıldırım, Dursun; “Köroğlu Destanı’nın OrtaAsya Rivayetleri”, Köroğlu Semineri Bildirileri, Kültürve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1983.Yıldırım, Dursun; Türk Bitiği, Akçağ Yayınları,Ankara 1998.http://www.millifolklor.com 123