Ä°ndir - Devlet Su Ä°Åleri Genel MüdürlüÄü
Ä°ndir - Devlet Su Ä°Åleri Genel MüdürlüÄü
Ä°ndir - Devlet Su Ä°Åleri Genel MüdürlüÄü
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
T.C.ENERJİ VE TABİÎ KAYNAKLAR BAKANLIĞIDEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜİŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞIHidroelektrik Santrallarda Sorun YaratanARAŞTI RMALARIANKARA-2005
DSİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ<strong>Genel</strong> MüdürProf. Dr. Veysel EROĞLU<strong>Genel</strong> Müdür YardımcılarıMehmet GÜLLÜ Şadi ÖZTÜRK Haydar KOÇAKERİŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞIDaire BaşkanıHasan ÖZLÜDaire Başkan YardımcılarıAhmet Fikret KASALAKServan YILDIRIM<strong>Su</strong> Ürünleri Şube MüdürüDR. Ö. Murat TÜFEKII
ZEBRA MİDYE ÇALIŞMA GRUBUARAZİ ÇALIŞMALARISelma ÜSTÜNDAĞHasan ÇEVLİKGürol ALTINAYARMeltem İDEM ELİBOLAli KURŞUNRecai AKIN: Biyolog: Kimya Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek Mühendisi: LaborantLABORATUVAR ÇALIŞMALARISelma ÜSTÜNDAĞHasan ÇEVLİKMeltem İDEM ELİBOLDeniz KİŞİSEL: Biyolog: Kimya Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek Mühendisi: Veteriner HekimBÜRO ÇALIŞMALARIBerk ERTEMFigen AYDOĞANGürol ALTINAYAR: Ziraat Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek Mühendisi: Ziraat Yüksek MühendisiRAPOR YAZIMIGürol ALTINAYAR Selma ÜSTÜNDAĞ Hasan ÇEVLİKIII
İÇİNDEKİLER ...................................................................................................................SAYFA NO.:ÖNSÖZ ....................................................................................................................................................VIII1.GİRİŞ ....................................................................................................................................................... 12. DREİSSENA TÜRLERİ, YAYILIŞ ALANLARI VE ÇEVRESEL ETKİLERİ ............................................ 32.1. Dreissena Türleri .................................................................................................................................................. 32.2. Dreissenidae Türlerinin Tanısı ............................................................................................................................ 32.2.1.Ergin Midyelerin Tanısı .....................................................................................................................................32.2.2.Özgürce Yüzen Larvaların (veligers) Tanısı ......................................................................................................62.3.Yayılış Alanları ........................................................................................................................................................72.3.1. Dünya’daki Yayılış Alanları ............................................................................................................................. 72.3.2. Türkiye’deki Yayılış Alanları ........................................................................................................................... 92.4. Zebra Midyenin Çevresel Etkileri ......................................................................................................................122.4.1. Kirletici Etkiler ............................................................................................................................................... 122.4.2. Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler .....................................................................................................................142.4.3. Birincil Üreticiler ve Bakteriler Üzerindeki Etkiler ........................................................................................142.4.4. Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler ...................................................................................................................152.5. Türkiye’de Saptanan Çevresel Etkiler ..............................................................................................................172.6. Bulaşmalara Duyarlı Tesisler ve Tesis Birimleri ............................................................................................. 223. YÖNTEM VE GEREÇLER .................................................................................................................... 243.1. Çalışma Alanlarının Tanıtımı .............................................................................................................................243.1.1. Atatürk Barajı ve HES .................................................................................................................................... 243.1.2. Kesikköprü Barajı ve HES ..............................................................................................................................253.2. Örnekleme Noktalarının Seçimi ........................................................................................................................ 263.2.1. Larva Döneminin İzlenmesi Çalışmalarında ................................................................................................. 26Yer .................................................................................................................................................................27Açıklamalar ...................................................................................................................................................273.2.2. Yerleşik Dönemlerin (Plantigrade, Juvenile ve Ergin) İzlenmesi Çalışmalarında ......................................... 283.3. Örneklerin Alınması ve Değerlendirilmesi ........................................................................................................283.3.1. Göl <strong>Su</strong>larının Fiziksel ve Kimyasal Niteliklerinin Saptanması ...................................................................... 293.3.2. Gölün Verimlilik Düzeyinin Belirlenmesi ......................................................................................................333.4. Göl <strong>Su</strong>yundaki Canlı Türlerinin Saptanması ve Yıllık Değişimlerinin İzlenmesi ........................................333.4.1.Plankton Tür ve Yoğunlukları ......................................................................................................................... 333.4.2. Zebra Midyenin Yerleşik Dönemleri ve Yoğunlukları ...................................................................................353.4.4. Dip canlıları (Benthos) ....................................................................................................................................353.4.4. <strong>Su</strong> Bitkileri,Balıklar ve Kuş Türleri ................................................................................................................363.4.5. Doğal Düşmanlar ............................................................................................................................................ 363.5. Türkiye’de Baraj Göllerinde Midye Sorunlarının Nedenleri Üzerinde Değerlendirmeler ......................... 363.5.1. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi ............................................................ 363.5.2. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Alma Yapıları Derinliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi .................................. 36IV
4. GÖL ARAŞTIRMASI SONUÇLARI ...................................................................................................... 375. ZEBRA MİDYENİN YAPISAL NİTELİKLERİ (MORPHOLOGY) .......................................................... 395.1. Ergin Dönemi ....................................................................................................................................................... 395.2. Yumurta Dönemi ................................................................................................................................................. 415.3. Kirpikli Larva Dönemi (Trochophore) .............................................................................................................435.4. Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veligers) .................................................................................................... 435.4.1. D-Biçimli Larva (D-sahped veliger) ...............................................................................................................435.4.2. Gagalı Larva (Umbonal veliger) .....................................................................................................................455.4.3. Ayaklı Larva (Pediveliger) ............................................................................................................................. 455.5. Plantigrade Dönemi ............................................................................................................................................ 465.6.Genç Midye Dönemi (Juvenile) ..........................................................................................................................466. Zebra Midyenin Yaşamı (Biology) .......................................................................................................................486.1.Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veliger Stages) ............................................................................................486.1.2. Atatürk Baraj Gölü ve HES ............................................................................................................................ 516.2. Yerleşik Dönemler (Settling Stages) ...................................................................................................................526.2.1. Plantigrade Dönemi ........................................................................................................................................ 536.2.2. Genç Midye Dönemi (Juvenile Stage) ............................................................................................................556.2.3. Ergin ve Yeni Ergin Dönemler (Adult Stages) ............................................................................................... 577. ZEBRA MİDYENİN ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ (ECOLOGY) ................................................................... 597.1. <strong>Su</strong>yun Fiziksel ve Kimyasal Nitelikleri .............................................................................................................. 597.1.1. <strong>Su</strong> Sıcaklığı ..................................................................................................................................................... 597.1.1.1. Ergin Dönem Üzerindeki Etkileri ............................................................................................................ 607.1.1.2. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri .................................................................................617.1.1.3. Plantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri ..................................................................................................647.1.1.4. Juvenile Dönemi Üzerindeki Etkileri .......................................................................................................667.1.2. pH ....................................................................................................................................................................677.1.2.1. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri .................................................................................677.1.2.2. Plantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri ..................................................................................................697.1.2.3. Juvenile Dönemi Üzerindeki Etkileri .......................................................................................................707.1.2.4. Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki Etkileri ....................................................................................717.1.3. Çözünmüş Oksijen Düzeyi ............................................................................................................................. 717.1.3.1. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkileri .................................................................................717.1.3.2. Plantigrade Dönemi Üzerindeki Etkileri ..................................................................................................727.1.3.4. Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki Etkileri ....................................................................................747.1.4. Kalsiyum Düzeyi ............................................................................................................................................ 747.1.5. Tuzluluk Düzeyi ..............................................................................................................................................767.2.Tutunma ve Yerleşme Yerleri ile <strong>Su</strong> Hızı Uygunluğu ....................................................................................... 767.2.1.Tutunma ve Yaşama Yerleri ............................................................................................................................ 767.2.2 <strong>Su</strong> Hızları ......................................................................................................................................................... 797.3. Baraj Gölleri <strong>Su</strong> Düzeyleri ................................................................................................................................807.4. Yaşamsal Etkenler ............................................................................................................................................... 807.4.1. Besin Maddeleri .............................................................................................................................................. 807.4.1.1.Özgürce Yüzen Larva Döneminde ............................................................................................................82Larva ............................................................................................................................................................. 827.4.1.2. Plantigrade Döneminde ...........................................................................................................................827.4.1.3. Juvenile Döneminde ...............................................................................................................................837.4.1.4. Yeni Ergin ve Ergin Dönemlerinde ........................................................................................................ 83V
7.4.2. Doğal Düşmanlar ............................................................................................................................................ 837.4.2.1. Asalaklar .................................................................................................................................................. 847.4.2.2.Avcılar ......................................................................................................................................................857.4.2.2.1. Balıklar ..............................................................................................................................................857.4.2.2.2.Kuşlar .................................................................................................................................................857.4.2.3. Çekişici Canlılar .......................................................................................................................................867.4.2.5. Diğer Avcı Doğal Düşmanlar .................................................................................................................. 867.5. Türkiye’de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye Sorunu Oluşmasının Nedenleri ÜzerindeDeğerlendirmeler ....................................................................................................................................................... 877.5.1. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi ............................................................ 887.5.2. HES <strong>Su</strong> Alma Yapıları <strong>Su</strong> Alma Derinliğinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki Etkisi ................................. 908. SAVAŞIM YÖNTEMLERİ ..................................................................................................................... 928.1. Boya Sistemleri ....................................................................................................................................................928.1.2. Tutunmayı Engelleyici Boyalarla Boyamalar (Antifouling Paints) ................................................................948.2. Mekaniksel Süzme .............................................................................................................................................. 968.3. Mekaniksel Temizlik ...........................................................................................................................................968.4. Yüksek Basınçlı <strong>Su</strong> Püskürtme ile Temizleme ................................................................................................ 968.5. Aşırı Derecede Düşük Frekanslı Elektromagnetizm (ELF- EM) .................................................................... 978.6. Isı Uygulamaları ..................................................................................................................................................988.7. Donma ya da Kurutma .......................................................................................................................................988.8.Yüksek Hızlı Akışlar ............................................................................................................................................998.9. Zebra Midye Bulunmayan <strong>Su</strong>ların Kullanılması ............................................................................................998.10. Uzaklaştırıcı Yapı Malzemelerinin Kullanılması ...........................................................................................998.11. Biyolojik Savaşım .............................................................................................................................................1009. TARTIŞMA VE KANI ......................................................................................................................... 1019.1. Zebra Midyenin Yaşam Dönemleri ve Yapısal Nitelikleri .............................................................................1029.2. Zebra Midyenin Yaşamı (Biyolojisi) ................................................................................................................ 1039.3. Zebra Midyenin Çevresel İlişkileri (Ecology) ................................................................................................. 1069.3.1. <strong>Su</strong> Sıcaklığı ................................................................................................................................................... 1069.3.2. pH ..................................................................................................................................................................1089.3.3. Çözünmüş Oksijen ........................................................................................................................................ 1099.3.4. Kalsiyum ....................................................................................................................................................... 1109.3.5. Tuzluluk ........................................................................................................................................................ 1119.3.6. Tutunma ve Yerleşme Yerleri .......................................................................................................................1119.4. Baraj Gölleri <strong>Su</strong> Düzeyleri ...............................................................................................................................1119.5. Yaşamsal Etkenler ............................................................................................................................................. 1129.5.1. Besin Maddeleri ............................................................................................................................................ 1129.5.2.Doğal Düşmanlar ........................................................................................................................................... 113VI
UU ŞEKİL9.6. Türkiye’de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye Sorunu Oluşmasının Nedenleri ÜzerindeDeğerlendirmeler ..................................................................................................................................................... 1149.7. Savaşım Yöntemleri .......................................................................................................................................... 1159.8.Öneriler ................................................................................................................................................................11510.ÖZET .................................................................................................................................................. 11711. SUMMARY ........................................................................................................................................ 12412. KAYNAKÇA ...................................................................................................................................... 129RESİM DİZİNİ........................................................................................................................... SAYFA NO.:DİZİNİSayfa No.:UÇİZELGE DİZİNİSayfa No.:Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri (2001-2002)....................................................157VII
ÖnsözBirecik Barajı İşletme Ltd. Şti. tarafından inşa edilmiş ve işletilmekte olan Birecik Baraj ve HES’inçeşitli bölümlerinde, 2000 yılında işletmeye açılışından yaklaşık 2 ay sonra, midye bulaşmasısaptanmıştır. Avrupa’dan Kuzey Amerika’ya bulaşan midyelerin K.Amerika’daki HES’lerde oluşturduğusorunlar ve çözümü için yapılan yüksek harcamaları dikkate alan Şirket yetkilileri, konuyu Enerji ve TabiiKaynaklar Bakanlığına iletmiştir. Türkiye’ye yabancı ülkelerden bulaşmış olabileceği de varsayılanzararlının, Birecik HES’i de “geçici bir süre devre dışı bırakabileceği” gözönüne alınarak acil çözümarayışına girilmiştir(Zapletal, W. and M. Hengirmen,2001; Bobat, Hengirmen, and Zapletal, 2001 a, b).Atatürk Baraj ve HES’te de midye sorunları saptandığı Barajlar ve Hidroelektrik SantrallarBaşkanlığınca 2000 yılı sonlarında İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığına iletilmiş ve çözüm yöntemlerisorulmuştur. Türkiye’de daha önce de saptanmış olan Zebra midye sorunlarına karşı (DSİ,1969), diğerülkelerde antifouling boya uygulamaları yapıldığı Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Başkanlığına,bildirilmiştir. Konu İşl. ve Bak.Dai. Başkanlığının çalışma proğramına alınmış ve Şubat 2001’de AtatürkBaraj ve HES’te başlatılan çalışmalarda sorun yaratan zararlının Zebra Midye olduğu saptanmıştır.Atatürk ve Birecik Baraj ve HES’lerinde, midye sorunları ve alınabilecek önlemler konusundaEnerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığında, Şubat, 2001’de yapılan toplantıda da: Birecik Barajı İşletmeLtd.Şti.’nin, belirleyeceği bir üniversiteye araştırma yaptırması; DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü’nün de konuyuaraştırmaya başlaması ve çalışmalarda koordinasyon sağlaması kararlaştırılmıştır.Türkiye’de Zebra midye sorunları, ilk kez 1964 yılında Kovada I HES’te görülmüştür. Bununüzerine DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü ile İ. Ü. Fen Fakültesi arasında yapılan protokol uyarınca HidrobiyolojiAraştırma Enstitüsü’nce araştırmalar yapılmış ancak araştırma sonuçları, uygulamaya verilememiştir(DSİ,1969). Daha sonraları Zebra midye sorunlarının azaldığı ve mekaniksel yöntemlerle çözümlenmeyeçalışıldığı anlaşılmaktadır.Uzun yıllar sonra, 2000 yılında Birecik Barajında sorunların yeniden görülmesi ve Atatürk Baraj veHES’te de 1997’den bu yana sorun oluştuğunun bildirilmesi üzerine DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü'nce, 2001-2002döneminde, Kesikköprü ve Atatürk Baraj ve HES’lerinde, bu raporda verilen çalışmalar yapılmıştır.Çalışmalar sonucunda, zararlının savaşımına yönelik temel yaşamsal ve çevresel verilerin derlenebildiği,sorunların oluşma nedenleri konusunda belirli sonuçlara ulaşıldığı söylenebilir.Çalışmanın temel amaçlarından biri, zararlıya karşı savaşım yöntemlerinin saptanmasıdır. Konuile ilgili olarak, EÜAŞ’ca sağlanması öngörülen kaynaklar, 2001-2002 döneminde karşılanamadığı için, bukonudaki çalışmaların büyük bölümü yapılamamıştır. Savaşım yöntemleri genelde bilinmekte, bunlardanTürkiye’de etkili ve ekonomik olarak kullanılabileceklerin denenerek belirlenmesi ve uygulamayaaktarılması gerekmektedir. Sürdürülecek çalışmalarda EÜAŞ’ın desteğine büyük gereksinimbulunmaktadır.Çalışmalar, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı <strong>Su</strong> Ürünleri ile Yabancıot Savaşımı veBitkisel Kaplama Şube Müdürlükleri elemanlarından oluşan bir "Çalışma Grubu"nca yapılmıştır.Çalışmaya sağladıkları katkılar için İşl. ve Bak. Dai. Başkanı Savaş UŞKAY ve <strong>Su</strong> Ürünleri Şube MüdürüNuri ŞAFAK’a teşekkür ediyoruz. Kesikköprü Barajındaki çalışmalardaki katkıları nedeni ile DSİ V. BölgeMüdürü Kadri YAŞAR ve çalışmaları sürekli izleyerek, gereksinimlerin karşılanmasını sağlayan V.BölgeMüdürlüğü İşl. ve Bak. Şube Müdürü Ismail UNUTMAZ’a; Atatürk Barajındaki çalışmalarıngerçekleştirilmesini sağlayan DSİ XVI.Bölge Müdürü Gülabi POLAT'a; Atatürk HES İşletme MüdürüNevzat ERTEN ve Müdür Yardımcısı Aydoğan ÜNVER’e; çalışmalarının planlanması ve sürdürülmesisırasında konu ile ilgili her türlü literatür gereksinimini en kısa zamanda sağlayan, A.B.<strong>Devlet</strong>leri’ndekiuzmanlardan Diane OLESON, Michael GRODOWITZ ve Dr. Daniel P. MOLLOY’a; Birecik Baraj veHES’te midye araştırmalarını sürdüren Doç.Dr. Alaeddin BOBAT, Dr. Mehmet HENGİRMEN ve W.ZAPLETAL’a; Zebra midye konusunda Türkiye’de yapılmış çalışmalarla ilgili yayınların sağlanmasındakikatkılarından dolayı DSİ II.ve XVIII. Bölge Müdürlüğü elemanlarına; Kesikköprü Baraj Gölündeçalışmaların yapıldığı ERSU Alabalık Üretim Çiftliği sahibi Atilla ERTÜRK ile çalışmaya katkısı olanancak burada adlarını veremediğimiz herkese teşekkürlerimizi yineliyoruz.Aralık 2003, AnkaraVIII
1.Giriş<strong>Su</strong>cul bitki ve hayvan topluluklarının, insanlar tarafından çeşitli amaçlarla inşa edilmiş su yapılarıile su taşıtlarının yüzeylerine tutunmaları ve gelişmelerini buralarda sürdürmeleri, sorunlar yaratmaktadır.Bu sorunlar canlıların neden olduğu kirlenme (biofouling) ya da kısaca kirlenme olaraktanımlanmaktadır.Sorunlara neden olan canlılardan bir bölümü Dreissenidae familyasında bulunan türler veözellikle Zebra midye [Dreissena polymorpha (Pallas,1771)]’dir. Zebra midye Hazar Denizi havzasındakiUral Irmağı ve kollarındaki bir tür topluluğundan (population) Rus bilimci ve kaşif Pyotr Simon Pallastarafından tanımlanmıştır. Zebra midye konusundaki araştırmalara, son 150 yılda, midyenin doğal yayılışalanlarından Avrupa’daki tatlı sulara bulaşmasıyla başlandığı, 1988’de Kuzey Amerika’ya girmesiyle deçalışmaların yoğunlaştığı anlaşılmaktadır (Sprung and Borcherding, 1991). Zebra midye kirlenmesorunları yanında, sucul ekosistemlerde (ecosystem) de sorunlar yaratmaktadır. Sorunların temelnedeni, midyenin yoğunluk ve kütlelerinin çok yüksek düzeylere (örneğin yoğunlukların 30000-1000002adet/mP P’ye;PPcanlı kütlesinin (biomass) tüm omurgasız dip canlılarının kütlesinin 10 katına) ulaşabilmesidir(ZMIS,2001; Anonymous, 2001 b). Zebra midyenin, Kuzey Amerika’da yol açtığı ekonomik kayıplaryaklaşık 5 milyar dolar/yıl olarak hesaplanmıştır. Bu nedenle midye, üzerinde çok yoğun araştırmalaryapılan zararlılardan biri olma konumunu sürdürmektedir. A.B.<strong>Devlet</strong>lerinde Zebra midye dışında, Asyakökenli bir tür olan Corbicula fluminea (Müller,1774)’nın da kirlenmeye neden olduğu kaydedilmektedir(ZMIS,2001).Türkiye’de midye sorunlarının ilk kez, Kovada I Hidroelektrik santralında 1964 yılında oluştuğu,daha sonra Kovada II Hidroelektrik Santralının tünel ve cebri borularının midyelerle kaplandığı ve debidedüşmeler görüldüğü kaydedilmiştir (DSİ,1969). Sorunun çözümü için İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı1(P P), İ.Ü.Fen Fakültesi Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Direktörlüğü ve U.S. Bureau of Reclamation iletemas kurmuştur.DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü ile Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü arasında 1966 yılında yapılanprotokoller gereğince; zararlının biyolojisi Dr. Fethi Akşiray tarafından araştırılarak, Nisan-Kasımdöneminde klorlama yapılması ve uygulamalarla ilgili yapısal önlemler önerilmiştir. DSİ’ce yapılandeğerlendirmelerde, yapısal tesislerin gerçekleştirilme olanağının bulunmadığı, önerilen klor dozunun çokyüksek olması nedeniyle uygulamaların mekaniksel savaşıma göre daha pahalı olacağı, bu nedenle2Water Quality Criteria’da önerilen düşük dozun kullanılabileceği kaydedilmiştir (P P).U.S. Bureau of Reclamation’a yapılan başvuruya, Zebra midyenin A.B.<strong>Devlet</strong>leri’ndebulunmadığı yanıtı verilmiş, ancak Sovyetler Birliği’nde sorunların çözümü için yapılan araştırmalarla ilgilibir tebliğ (Norokho, LubiYanov, and Bogoliubova, 1965) gönderilmiştir (DSİ, 1969).Arşivlerde yapılan taramalarda, Kovada I ve II HES’ lerde daha sonra uygulama yapılıpyapılmadığı konusunda bilgi sağlanamamıştır. Son yıllarda bu santrallerde midye sorunu bulunduğukonusunda kayıt bulunmamaktadır.Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü’nün, 1974 yılında Sapanca Gölünde de D. polymorpha ’nınbiyolojisi ve savaşım yöntemleri konusunda çalışmalar yapıldığı bildirilmekle birlikte (Prof. Dr. Tekin Kırgızile kişisel görüşme) bu çalışmanın ayrıntılı sonuçları sağlanamamıştır.Zebra midyenin biyolojisi ve doğal düşmanları konusunda 1990’lı yıllarda Eğirdir Gölündearaştırmalar yapılmıştır (Yıldırım, Morkoyunlu ve Yüce,1996; Bayhan,1996; Kara ve Yıldırım,1998).2000 yılı sonlarında DSİ Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığı, yapımı 1992yılında tamamlanmış olan Atatürk Baraj ve HES’te, midye sorunları saptandığını İşletme ve Bakım DairesiBaşkanlığına sözlü olarak iletmiş ve çözüm yöntemlerini sormuştur. Bunun üzerine sorunlar, Şubat2001’de yerinde incelenmiş, alınan midye örnekleri Yabancıot Savaşımı ve Bitkisel Kaplama ŞubeMüdürlüğünde Zebra Midye [Dreissena polymorpha (Pallas)] olarak tanılanmış, tanı HacettepeÜniversitesinde Prof. Dr. Nilgün Kazancı tarafından doğrulanmıştır. Midyenin Atatürk Baraj Gölünde,1Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığının 23.3.1964 tarih ve 880 sayılı yazısı.2Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığının 26.10. 1967 tarih ve 7290 sayılı yazısı.
Baraj ve HES’in işletmeye açıldığı dönemde de bulunduğu (Prof.Dr.Nilgün Kazancı ile kişisel görüşme)bildirilmiştir. Tanının kesinleşmesinden sonra, konu ile ilgili geniş bir kaynak taraması yapılmış, zararlının1988’de saptandığı ve çok büyük sorunlara neden olduğu A.B.<strong>Devlet</strong>leri’ndeki kişi ve kuruluşlar ileinternet aracılığı ile ilişki kurularak yoğun biçimde bilgi derlenmiştir.Birecik Barajı ve HES’te tesisin işletmeye açılmasından (26.Ağustos.2000) yaklaşık 2 ay sonra(19.Ekim.2000), 3. Ünitenin emme borusu tamir kapağı ve şaft salmastrasında da midye sorunlarısaptanmıştır. Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. sorunun çözümü için Deniz ve Tatlısu Biyolojisi Bölümleribulunan Üniversitelere başvurmuştur (Zapletal and Hengirmen, 2001).Atatürk ve Birecik Baraj ve HES’lerinde, midye sorunları ve alınabilecek önlemler konusundaEnerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğünde, Şubat, 2001’de yapılan toplantıda:Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti.’nin, belirleyeceği bir üniversiteye araştırma yaptırması; DSİ <strong>Genel</strong>Müdürlüğü’nün de konuyu araştırmaya başlaması ve çalışmalarda koordinasyon sağlaması3kararlaştırılmıştır (P P).Birecik Barajı İşletme Ltd.Şti, araştırmanın Mersin Üniversitesi tarafından yapılmasınıkararlaştırmış ve araştırmalara Mart, 2001’de başlanmıştır. Bu araştırmanın, ilk 2 ara raporu ile sonuçraporu yazılmıştır (Bobat, Hengirmen and Zapletal,2001 a, b; 2002 a).DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğündeki çalışmalar, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı <strong>Su</strong> Ürünleri ŞubeMüdürlüğü ile Yabancıot Savaşımı ve Bitkisel Kaplama Şube Müdürlüğü elemanlarından oluşan bir“Çalışma Grubu” tarafından, Atatürk Barajı ve HES ile Kesikkköprü Barajında Nisan, 2001’de başlatılmışve izleme çalışmaları Atatürk Barajında 2002 yılında da sürdürülmüştür. Bu raporda Kesikköprü Barajında2001, Atatürk Barajında 2001-2002 yılında yapılan çalışma sonuçları derlenmiştir.3Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Enerji İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğünün 21.Şubat.2001 tarih veB.15.0.EGM.0.03.0180-1A-915-3045 sayılı yazısı.2
2. Dreissena Türleri, Yayılış Alanları ve Çevresel Etkileri2.1. Dreissena TürleriDreissena türlerinin sınıflandırmadaki yeri aşağıda verilmiştir.Alem (regnum) : AnimaliaDal (phylum) : MolluscaSınıf (classis) : BivalviaTakım (ordo) : Cardiida Ferussac,1822Üst Familya : DreissenaceaeFamilya (familia) : Dreissenidae (Andrusov,1897)Cins (genus) : Dreissena Van BenedenTürler (species) :1. Tür: Dreissena polymorpha (Pallas,1771)2. Tür: Dreissena bugensis (Müller,1774)Dreissena cinsinde bulunan türler acı ve tatlı sularda yaşayanlar olmak üzere 2 grubaayrılmaktadır. Dreissena polymorpha (Pallas) ve Dreissena bugensis (Müller) çoğunlukla tatlı sulardayaşayan türlerdir. 2001 yılında yapılan yabancı kaynak taramalarında, daha önce Türkiye ve <strong>Su</strong>riye’de4saptandığı bildirilen Dreissena bourguignati (Geldiay ve Bilgin, 1973; Şeşen, 2001) (P P) ve Türkiye’desaptandığı bildirilen Dreissena bouldrourensis (Yıldırım ve Şeşen, 1994) ile ilgili kaydarastlanmamıştır.Türkiye’de tatlı sularda yaşayan iki kabuklu (bivalve) midyeler: Dreissenaceae, Unionaceae veCorbiculaceae üst familyalarında bulunmaktadır. Kirlenmeye (biofouling) neden olan türlerden (Claudiand Mackie, 1994; ZMIS,2001): D. polymorpha ve D.bugensis Dreissenaceae üst familyasınınDreissenidae; Corbicula fluminea ise Corbiculaceae üst familyasının Corbiculidae familyasındabulunmaktadır. Corbiculaceae üst familyasında bulunan diğer familya ise Sphaeriidae’ dir.“Zebra midyenin var olan bulaşmaları ile gelecekteki bulaşmalarının belirlenmesi ve yönetilebilmesi,midyenin ergin olmayan ve ergin dönemlerinin diğer benzeri midye türlerinden ayırt edilmesi ile ilişkilidir. Zebramidye erginlerinin diğer midye türlerinin erginlerinden ayırt edilmesi kolay olmakla birlikte, ergin olmayandönemlerin tanısı güçtür” (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,2001).2.2. Dreissenidae Türlerinin TanısıDreissenidae familyası türlerinin birbirinden ve diğer midye türlerinden ayırt edilmesi konusundaaşağıda verilen bilgiler ZMIS (Zebra Mussel Information Service) ve Claudi and Mackie (1994)’denözetlenmiştir.2.2.1.Ergin Midyelerin Tanısı“Unionidae ve Sphaeriidae familyaları türlerinin Dreissenidae türleri ile Corbicula cinsinden ayırtedilmesi kolaydır.Tatlı sularda yaşayan 2 Dreissenidae türünün ilk bakışta, birbirinden ayırt edilmesi ise güçtür. Bunlarınyaşamı, yaşam dönemleri ve genel yapısal özellikleri birbirinin benzeridir. Bununla birlikte midyelerin dış yapısalnitelikleri incelenerek, ergin D. polymorpha ve D.bugensis’in ayırt edilmesi mümkündür. Ergin Dreissenidaetürlerinin birbirinden ve diğer familyalardaki türlerden ayrılmasında aşağıdaki niteliklerden yararlanılabilir” (Resim2.1).4Şeşen, R., 2001. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen’den alınan 26.XI.2001 tarihli e-mail.(rsesen@dicle.edu.tr)3
• Midyelerin kabuklarının karınsal bölümleri (ventral shell edge) ile karınsal kenarları (ventral shellmargin) incelendiğinde, farklılıklar belirgindir. Zebra midyede karınsal bölüm çukurdur (concave) yada yassılaşmıştır (flattened) ve kabuğun keskin açılı kenarlarında, omurga (keel) oluşmuştur.D.bugensis’te ise karınsal bölümler tümsek (convex), karınsal kenarlar ise yuvarlaktır (Resim 2.1.1).• Kesin bir tanı niteliği olmamakla birlikte, D.polymorpha kabuklarının üzerinde değişik düzenlenişbiçimli, renkli kuşaklar bulunur (Resim 2.1.2). Atatürk Baraj Gölünden toplanan midyelerde bukuşaklar daha belirgin olmakla birlikte, Kesikköprü Baraj Gölünde yüzeyden toplananlar genelliklekahverengi, dipten toplananlar ise siyah renklidir (Resim 2.1.3 ve 2.1.4.).• Dreissenidae türlerinin kabukları 3 köşelidir. Diğer familyalara ait türlerin kabukları ise yuvarlak yada yumurtamsıdır (oblong) (Resim 2.1.5 ve 2 .1. 6).• Dreissenidae familyası türleri, ergin dönemlerinde tutunma iplikçikleri (byssal threads) aracılığıylauygun bir tabana tutunmuş ve epifaunal olarak yaşar (Resim 2.1.7).• Dreissenidae familyası türlerinde, diğer familyalardan farklı olarak, menteşede kabukların birbirinebağlanmasını sağlayan belirgin dişler yoktur (Resim 2.1.8). İki kabuğu birbirine bağlayan elastikmenteşe bağı (elastic hinge ligament), protein bileşimli (proteinaceous)'dir. Zebra midye öldüğündekabukları açılır.• Dreissenidae familyası türlerinde myophore plate üzerinde çıkıntı (apophysis) bulunmaz (Resim2.1.9).• Dreissena türlerinin kabukları üzerinde belirgin ve düzgün aralıklı sırtlar (ridges) bulunmaz.Corbicula fluminea’da ise bu çıkıntılar belirgindir (Resim 2.1.10).• Sphaeriidae familyası türleri dışında, tatlı sularda yaşayan midyelerin boyutları 1 cm’den büyüktür(Resim 2.1.11-2.1.12 ).• Corbicula dışında tatlı su midyelerinin kabukları parlak değil donuk görünümlüdür.• Dreissenidae’lerde gaga (umbone) düz ve ileriye çıkık olduğu halde, diğer familyalarda sırtsal olarakbulunur ve yuvarlaktır (Resim 2.1.12-2.1.13).4
Resim 2.1.1 Resim 2.1.2 Resim 2.1.3Resim 2.1.4 Resim 2.1.5 Resim 2.1.6Resim 2.1.7 Resim 2.1.8 Resim 2.1.9Resim 2.1.10 Resim 2.1.11 Resim 2.1.12Resim 2.1.13 Resim 2.1.14 Resim 2.1.15Resim 2.1. Dreissena Türleri ile Corbicula fluminea’nın Tanısında Yararlanılan Nitelikler(ZMIS,2001).5
2.2.2.Özgürce Yüzen Larvaların (veligers) Tanısı“Yakın akraba olan D.polymorpha ve D.bugensis’in larva ya da özgürce yüzen larvalarının (veligers)tanılarının doğru olarak yapılması güçtür. Burada bir su kaynağından alınan suda, iki kabuklu (bivalve) midyelarvalarının bulunduğu varsayılmıştır. Aşağıdaki olasılıklar göz önüne alınarak diğer iki kabuklu türleri,Dreissenidae familyası türlerinden ayrılabilir:• Özgürce yüzen larvalar Sphaeriidae familyasına ait değildir. Çünkü bu familyaya ait döller, çok küçükistiridye (clams) biçimine gelmeden önce suya salınmamaktadır.• Özgürce yüzen larvalar Unionidae familyasına ait değildir. Çünkü bu familyanın kirpikli larvaları(glochidiae)asalaktır ve suda özgürce yüzen durumda bulunmazlar.Bu durumda sadece 3 olasılık kalmaktadır: Bu larvalar her 3' ünde de özgür larvalar bulunan; C. fluminea(Asya istiridyesi), D. polymorpha ya da D. bugensis'e ait olabilir. Dreissena'nın 2 türünün larvalarının birbirindenayırt edilmesi, kabuklarının karınsal bölümü ve kenarları gelişinceye kadar mümkün değildir. Tanı, her 2 türün dedüz menteşeli biçimlerinin (straight hinge forms) bulunması durumunda bir ölçüde, gagalı (umbonal) formlarınbulunması durumunda ise daha da kolaylaşmaktadır. Dreissena ile Corbicula'nın özgürce yüzen larvalarının ayrımıise mümkündür.• Corbicula fluminea’nın larvaları genç dönemlerini (D-biçimli larva ve gagalı larva), ergin dişilerinsolungaçları üzerinde bulunan ve genç canlıları taşıyan keselerde (marsupial sacs) geçirir. Dreissenatürleri ise yumurtadan başlayarak tüm larva dönemlerini suda özgürce yüzerek (planktonic) geçirir.• Corbicula fluminea’nın ayaklı larvaları (pediveligers) su verme sifonu aracılığıyla, suya salınır veancak bu dönemde su örneklerinde görülebilir (Resim 2.2). Corbicula’nın ayaklı larvalarınınkabukları üzerinde çizgiler bulunmaktadır. Dreissena’nın düz menteşeli larvalarında ise çizgilerbulunmaz.• Corbicula fluminea’da ayaklı larva döneminde kabuk donuk renklidir ve iç organlar görünmez.D.polymorpa ve D.bugensis’in larva dönemlerinde kabukları saydamdır ve iç organlar görünür.• D. polymorpa ve D. bugensis’in larva döneminde ayırt edilebilmesi için omuz (shoulder)biçimlerinden yararlanılır:• D. polymorpha’da omuzlar kabuğun kenarına belirgin bir açı yaparak birleşir (Resim 2.3).• D. bugensis’te omuzlar yuvarlaktır ve menteşe çizgisi (hinge line) daha kısa görünür (Resim 2.3)”.Resim 2.2. Corbicula fluminea' nın <strong>Su</strong>da Özgürce Yüzen Pediveliger Dönemi (ZMIS,2001).6
Resim 2.3 . D-biçimli Larvalarda Omuz (shoulder) Biçimleri : a) D. polymorpha, b) D. bugensis(ZMIS,2001).Dreissena ve Corbicula larvalarının tanımı ile ilgili ayrıntılı bilgiler için ZMIS (2001)’ebaşvurulabilir. Uygulamalı çalışmalarda yukarıdaki bilgilere dayanılarak yapılacak tanılar, uzmanlarıncaonaylanmalıdır.2.3.Yayılış Alanları2.3.1. Dünya’daki Yayılış AlanlarıTaşıl Bilimsel (paleontological) verilere göre, D. polymorpha’nın bulunuşu ile ilgili ilk kayıtlar 10-11milyon yıl öncesine tarihlenmektedir. Türün o zamanlar bugünkü Afrika’yı Avrupa ve Asya’dan ayıran, Tethys5Denizinin (P P) haliçlerinde (estuaries) bulunduğu kaydedilmektedir. Türün doğal yayılış alanları: Kuzey YarıküredeKaradeniz ve Hazar Denizi ile Aral Gölü havzaları ve bunlarla ilişkili haliçler, kıyısal sular, tatlı su gölleri, barajgölleri ve ırmaklardır. Türkiye de doğal yayılış alanları içinde yer almaktadır (Şekil 2.1 ).Şekil 2.1 . D.polymorpha’nın Doğal Yayılış Alanları (Orlova and Nalepa, 2001).D . polymorpha’nın 1700 yılının sonlarına kadar denizlerde yaşadığı, daha sonra tatlı sulara geçtiği veAvrupa’ya yayılışının 18. yüzyıldan bu yana sürdüğü kaydedilmektedir.D. polymorpha, İngiltere’de 1824’te saptanmış daha sonra Danimarka, İsveç, Finlandiya, İrlanda, İtalyave Avrupa’nın diğer ülkelerine yayılmıştır (Şekil 2.2).5Permian döneminde var olan, bugün mevcut Akdeniz’in atası olarak kabul edilen, Pasifik Okyanusu ile KutupsalOkyanusları birbirine bağlayan, kuzeydeki Angara kıtasını güneydeki Gondwana kıtasından ayıran, paleographicdeniz.7
Şekil 2.2. D.polymorpha’nın Avrupa’ daki Yayılış Alanları (Orlova and Nalepa, 2001).Midye Kuzey Amerika’da Great Lakes Bölgesindeki St. Clair Gölünde 1988’de bulunmuş, havzadaki tümgöller ve Misisippi ırmağına bulaşarak, güneyde Misisippi Deltasına ulaşmıştır (Resim 2.3).Şekil 2.3. D.polymorpha’ nın Kuzey Amerika’daki Yayılış Alanları (ZMIS,2001).Dreissena türlerinin yayılış alanlarının genişlemesinde en önemli etkenin, deniz ulaşımı ve teknelerinsintine sularını bulaşık olmayan alanlara boşaltmaları olduğu, kabul edilmektedir” (Orlova and Nalepa, 2001).“Yayılışı sağlayan doğal ya da insan kaynaklı diğer etkenler: Teknelerle taşınan su bitkileri, su akıntıları, göçmensu kuşları ve kerevitler olarak” kaydedilmektedir (ZMIS,2001).İngiltere’de 1824 yılında saptanan midyenin, Avrupa ve Amerika arasındaki yoğun ticaritekne ulaşımına rağmen Kuzey Amerika’ya 164 yıl sonra, 1988 yılında bulaşması ilginç bir durumolarak algılanmaktadır."D. bugensis’in, doğal olarak bulunduğu Karadeniz ve Azak Denizindeki haliçlerden, Ukrayna’daki yapaykanal ve baraj göllerine ilk kez 1960’larda yayıldığı kabul edilmektedir. Tür, bugün Karadeniz havzasındakiırmaklar ve yapay göllerde yaygındır. Volga Irmağı ve deltası ile Hazar Denizinin kuzey kıyılarında da D.polymorpha ile birlikte bulunmaktadır. 1989 yılında Kuzey Amerika’da da D. polymorpha ile birlikte bulunduğusaptanmıştır"(Orlova and Nalepa, 2001).8
2.3.2. Türkiye’deki Yayılış AlanlarıDreissena türlerinin Türkiye’de bulunuşu ile ilgili kayıtlar çok eski yıllara dayanmaktadır. Geldiayve Bilgin (1973) : Blanckenhern (1897)'e atfen Dreissena chanteri Loc.’nin Hatay ili Asi Irmağı’nda;Germain (1936)’ya atfen Dreissena lacunosa Bourg., D.gallandi Bourg., D.hermosa Bourg. ve D.anatolica Bourg türlerinin Bursa çevresinde; D.bourguignati Locard’ın <strong>Su</strong>riye’de, D.bourguignatiLocard, D.siouffi Bourg. ve D. elongata Bourg.’un Mezopotamya’da bulunduğunu, ancak farklı türlerolarak kaydedilen tüm bu türlerin, D.polymorpha’nın çeşit ya da coğrafi ırkları olabileceğini, türünD.polymorpha olduğu kanısının yaygın olduğunu kaydetmektedirler.6Şeşen (2001)(P P), 1986-1988 döneminde Antakya ve Adana yörelerinde yapılan çalışmalarda AsiIrmağı, Antakya ve Samandağ ilçesinde daha önceki yıllarda <strong>Su</strong>riye’den de toplanmış olan Dreissenabourguignati Locard türünün bulunduğunu, bölgedeki diğer bivalve türlerinin Unio sp., Potamidalittoralis, Leguminaia wheatleyi, Pisidium sp., Corbicula fluminalis (Seyhan ve Ceyhan Irmakları,Reyhanlı, Kırıkhan ve Samandağ ilçeleri) olduğunu; 1989-1992 döneminde Şanlıurfa, Diyarbakır veMardin yörelerinde yapılan çalışmalarda Dreissena türlerine rastlanmadığını, Dicle Irmağında Unio sp.,Anadonta piscinalis, Leguminaia wheatleyi; Ceylanpınar Habur Çayı, Nusaybin Çağ Çağ suyu veSiverek’te Corbicula fluminalis bulunduğunu, yöredeki diğer türlerin Sphaerium corneum ve Pisidiumolduğunu bildirmiştir.Geldiay ve Bilgin (1973)’e göre, D.polymorpha’nın Türkiye’de bulunduğu yerler: Eğirdir,Kovada, Beyşehir ve Sapanca Gölleridir. Burdur Gölünde ise gölün kuzey kıyılarından sadece aşınmışkabukları toplanabilmiştir. Baykal (1960)’a göre ise Burdur Gölünde D.bouldrourensis d’Arch türününfosilleri bulunmaktadır.Yıldırım ve Şeşen (1994), Burdur ve Isparta çevresindeki 58 tatlı su habitatında yapılanaraştırmalarda 4 adet bivalve türü (D. polymorpha, D.bouldrourensis, Pisidium ve Anadontacygnaea) saptandığını; D.polymorpha’nın Burdur, Yarışlı, Eğirdir ve Kovada Göllerinde; D.bouldrourensis Fischer’in Burdur ve Yarışlı Göllerinde bulunduğunu kaydetmektedirler.1997 yılından bu yana Atatürk Barajı ve HES’te sorun yaratan midye türü de, D. polymorphaolarak tanılanmıştır. Aynı tür, Fırat Irmağı ile Fırat Havzasındaki tüm baraj göllerinde de (Keban,Karakaya, Atatürk, Birecik ve Karkamış) bulunmaktadır.78Türün Terkos Gölü (P P) ve Bolu Gölköy Baraj Gölü (P P) ve DSİ <strong>Su</strong> Ürünleri Üretim İstasyonuhavuzları ile Sakarya havzasındaki Poyrazlar, Taşkısığı, Akgöl ve Acarlar Göllerinde de yaygın olduğu9(P P) bildirilmiştir.2001 yılında yapılan çalışmalarda Zebra midyenin Kızılırmak üzerindeki Kesikköprü , Hirfanlı(Ankara) ve Derbent Baraj Gölleri (Samsun) ile Kızılırmak’ın kollarından Osügülüç Çayı üzerindekiGazibey Baraj Gölünde (Sivas) bulunduğu saptanmıştır. Midyenin Kesikköprü Barajının menbaındakiKapulukaya Baraj Gölünde de bulunduğu bildirilmiştir.Anonymous (2001 a), tuzluluğun binde 4 olduğu 1980’li yıllarda Bafa Gölünde bulunan Zebramidyenin, son yıllarda tuzluluğun binde 14’e yükselmesi sonucunda yok olduğunu kaydetmektedir. BafaGölünden 2001 yılında toplanan örneklerin, tuzlu sularda yaşayan midye türlerinden Mytilaster minimus10olduğu saptanmıştır (PP).Güneydoğu Anadolu’da daha önce saptanmış olan Corbicula fluminea (Müller, 1774) (Eş adı:Corbicula fluminalis) (Bivalvia: Corbiculidae)’nın da, Fırat havzasında bulunması olasıdır.6Şeşen, R., 2001. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen’den alınan 26.XI.2001 tarihli e-mail.(rsesen@dicle.edu.tr)7Çamur Elipek, B., 2001. Terkos Gölü Bentik Makroomurgasızlarının Nitel ve Nicel Dağılımları. TrakyaÜniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne (Doktora Tezi). ( belgincamur@hotmail.com).8Külköylüoğlu, O.,2001. (okank@ ibu.edu.tr)9Altınsaçlı, S.,2002. Yar.Doç.Dr. Selçuk Altınsaçlı’dan alınan e-mail. (altinsaclı@ yahoo.com.)10Altınayar, G., 2001. Bafa Gölünden 2001 yılında toplanan midyeler, Prof. Dr. Nilgün Kazancı tarafındantanılanmıştır.9
TPTPPTPT Üstündağ,TPTPPTPT Şeşen,Penlemin2002 yılında Akdeniz Bölgesinde yapılan çalışmalarda: D. polymorpha’nın Seyhan Havzasında11Seyhan, Çatalan ve Ceyhan Havzasında Aslantaj Baraj Göllerinde bulunduğu saptanmıştır (TPTPPTPT).D. polymorpha ve Corbicula fluminea'nın Türkiye’de saptandığı yerler Resim 2.7‘degösterilmiştir.Atatürk ve Birecik Baraj ve HES’lerinde midye sorunları oluşması üzerine, midyelerin AtatürkBaraj Gölüne su sporları amacıyla getirilen tekneler aracılığıyla bulaşmış olabileceği düşünülmüştür(Zapletal and Hengirmen, 2001). Ancak Türkiye’nin Tethys Denizi’nin yayıldığı alan ile midyenin doğalolarak bulunduğu alanlarda yer alması (Resim 2.4), Çanakkale’de Yapıldak mevkiinde neojen tabakalarıiçinde fosil olarak bulunması, ülkemizde ilk kez 1897’ler de saptanmış olması (Geldiay ve Bilgin, 1973),1964’te Kovada I ve daha sonra Kovada II Santrallarında sorun yaratması, 2001’de Kızılırmak’ınkollarından Osügülüç Çayı üzerindeki Gazibey Baraj Gölünde de (Sivas) yoğun olarak görülmesi, yerli12tür (native species) olduğunu kanıtlamaktadır. Şeşen (2001)(TPTPPTPT) tarafından yapılan araştırmalarda DicleHavzasında bulunmadığının belirtilmesi, türün Türkiye’deki yayılış alanlarının da genişleme eğilimindeolduğu biçiminde algılanmaktadır.Bobat, Hengirmen and Zapletal (2001 a,b)’de de belirtildiği üzere, D. polymorpha’nın sorunyaratacak yoğunluklara ulaşması, doğal göllerde yapılan tesisler ile akarsularda yapılan barajlarsonucunda akar su düzeninden durgun su düzenine geçilmesi ve uygun tutunma yerlerinin oluşmasındankaynaklanmaktadır.Türkiyede’de bulunan Dreissena türünün: D. polymorpha (Pallas) olduğu anlaşılmaktadır.Ancak Dreissena türlerinin Türkiye’de bulunduğu yerler ile ilgili kayıtların yetersiz olduğu ve öncelikliolarak inşa edilmiş olan baraj ve HES’lerde incelemeler yapılarak, yayılış ve sorun oluşturduğu alanlarınbelirlenmesi, proje aşamasında bulunan baraj ve HES’lerin inşa edilecekleri akarsu havzalarında bulunupbulunmadığının araştırılması, ayrıca daha önce saptandığı bildirilen türlerin revizyonunun yapılmasıgerektiği düşünülmektedir.A.B.D.’nde kirlenme sorunları oluşturan Corbicula fluminea’nın, Türkiye’de daha önce Seyhan12ve Ceyhan Irmakları ile Habur Çayı ve Çağ Çağ suyunda saptandığı bildirilmektedir (Şeşen, 2001)(PP).Corbicula fluminea’nın doğal yayılış alanları Güneydoğu Asya olarak kaydedilmekte, midyeninopalearctic, nearctic, oriental ve neotropical bölgelere yayıldığı, kuzey yarıkürede 40Pgüneyindeki alanlarda bulunduğu, A.B.D.’ine 1900’lerde bulaştığı, güç santrallerinde sorun yarattığı veneden olduğu zararların 1 milyar dolar/yıl olarak hesaplandığı kaydedilmektedir [Naumann, 2001;ZMIS,2001; Anonymous,2001 h) (http://lionfish.ims.usm.edu/~musweb/nis/Corbicula-fluminea. html)] .Corbicula fluminea’nın, Türkiye’de saptandığı Seyhan ve Ceyhan Havzası baraj ve HES’ lerindesorun yarattığı konusunda kayıt bulunmamaktadır.Sorun yaratan midye türlerinin saptandığı yerlerin belirlenmesi, midye bulaşmalarına karşıkoruyucu önlemler alınması açısından büyük önem taşımaktadır.11S., 2002. DSİ VI.ve XV. Bölge Müdürlüğü Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri (17-28.06.2002) (Gezi Raporu)12R., 2001. Dreissena ve Diğer Bivalve Türleri. Doç.Dr. Rıdvan Şeşen’den alınan 26.XI.2001 tarihli e-mail. (rsesen@dicle.edu.tr)10
Şekil 2.4 . Dreissena Türleri ile Corbicula fluminea’nın Türkiye’deki Yayılış Alanları.(D.polymorpha’nın saptandığı yerler: Terkos, Sapanca, Akgöl, Taşkısığı, Acarlar, Poyrazlar, Eğirdir, Kovada, Burdur, Yarışlı, Beyşehir, Bafa doğal gölleri ile İkizcetepeler,Hirfanlı, Kesikköprü , Kapulukaya, Gazibey, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Gölköy, Seyhan, Çatalan, Aslantaş ve Derbent baraj gölleridir. Corbiculafluminea’nın yayılış alanları: Seyhan, Ceyhan, Asi, Habur ve Çağ-Çağ ırmaklarıdır).11
2.4. Zebra Midyenin Çevresel Etkileri“Zebra midyeni bir tesis ya da su kütlesinde neden olduğu çevresel etkiler, yaşamsal nitelikleriyle doğrudanilişkilidir. İnsan yapısı sistemlerde neden olduğu büyük sorunlar; tutunma organları ile bu yapılara tutunması,uygun çevresel koşullarda yüksek üreme gücüne sahip olması, daha uygun alanlara kolayca taşınabilmesi, çevreselkoşullara hoşgörüsünün yüksek olması ve özgürce yüzen küçük larvalarının bulunmasından kaynaklanmaktadır”(ZMIS,2001) .Zebra midyenin çevresel etkileri Avrasya ve Kuzey Amerika’da ayrıntılı bir biçimde araştırılmıştır.Sonuçlar Claudi and Mackie (1994), ZMIS (2001), Orlova and Nalepa (2001) ve Anonymous (2001 f)’den yararlanılarak aşağıda özetlenmiştir:Zebra midye sucul yaşama yerleri (aquatic habitats) ile sucul canlı (aquatic organism)topluluklarını doğrudan ve dolaylı olarak etkiler. Bu etkiler kabaca 4 grupta toplanabilir: Kirletici(biofouling) Etkiler; Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler; Birincil Üreticiler ve Bakteriler ÜzerindekiEtkiler; ve Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler (Orlova and Nalepa, 2001).2.4.1. Kirletici EtkilerZebra midyenin çevresel etkilerinin en önemlileri; hidroelektrik ve nüklear güç santralları, endüstritesisleri ve su arıtma tesisleri gibi ham suya bağımlı altyapı tesislerinde neden olduğu kirlenme(biofouling) ve bunun sonucunda oluşan ekonomik kayıplardır. Midyenin A.B.D. ve Kanada’da:-<strong>Su</strong> iletim tesislerinde yol açtığı zararlar yüz milyonlarca dolar,-Yalnızca güç santrallarında 1993-1999 döneminde neden olduğu zarar 3,2 milyar dolar,-Endüstri tesisleri ve iş yerlerinde neden olduğu zarar 5 milyar dolar/yıl,-Güç istasyonlarında yıllık zarar, her istasyon için 375 000 dolar olarak kaydedilmektedir.Zebra midyelerin kirletici etkileri aşağıda özetlenmiştir.• <strong>Su</strong>alma yapılarında, endüstriyel tesislerde, güç santrallerinde ve su arıtma tesislerinde kirlenme:Endüstri ve insan kullanımı ile ilgili tesislerde su alma yapıları ve tesis içindeki su dağıtma boruları,musluklar ve sızdırmazlık keçelerinin tıkandığı; pompalar, perdeler, çöp tutma ızgaraları, zincirler,makaralar, teller, su tankları ve condensor birimlerinde kirlenmelerin ortaya çıktığı gözlenmiştir.Detroit’te Edison Hidroelektrik Santrali’nde olduğu gibi, midye sorunlarının mekaniksel olaraktemizlenmesi için santraller devre dışı bırakılmaktadır. <strong>Su</strong> alma yapılarının tıkanması sonucunda,Michigan eyaletinin Monreo kentine su sağlanamamıştır (ZMIS,2001). (Resim 2.4)Resim 2.4 . Dreissena Türlerininin Izgara ve <strong>Su</strong> Borularında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,2001)• Kimyasal aşınma: Demir ve çelik borular ve perçinlerde kimyasal aşınma (corrosion) artmaktadır.• <strong>Su</strong>larda tad ve koku sorunları: Öldükten sonra ayrışan midyeler koku yaymakta, ayrıca midyedokularından metan gazı oluşmaktadır.12
• Teknelerde ve ulaşım şamandıralarında kirlenme: Kirlenme, tarama makineleri ve ticari amaçlıteknelerin işletilmesini engellemektedir. Teknelerin motorlarının soğutma sistemlerine yerleşerekmotorda aşırı ısınma ve hasarlara yol açmaktadır. Ulaşım şamandıralarında yoğun kirlenmeler ortayaçıkmakta ve bir çoğu kullanılamaz duruma gelmektedir (Resim 2.5)Resim 2.5 . Dreissena Türlerininin <strong>Su</strong> Araçlarında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,2001)• <strong>Su</strong> ürünleri üretim araçlarında kirlenme: Midyeler balıkçı tekneleri, balık ağları, diğer balık av araçve gereçleri ile balık asansörleri ve balık merdivenlerinde kirlenmeye neden olmaktadır (Resim 2.6)Resim 2.6 . Dreissena Türlerininin Balık Ağlarında Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,2001).• Rekreasyon tesislerinde kirlenme: Rekreasyon amaçlı teknelerin işletilmesini, plaj kıyılarında birikenmidye kabukları buralardan yararlanılmasını, engellemektedir. Ölüp ayrışan midyeler kötü kokuyaymaktadır (Resim 2.7).13
Resim 2.7 . Dreissena Türlerininin Rekreasyon Tesislerinde Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,2001).2.4.2. Yaşama Yeri Üzerindeki Etkiler• <strong>Su</strong>yun nitelikleri değişmektedir: Başlıca değişiklikler ışık geçirgenliğinin artması, çözünmüşoksijenin azalması, çözünebilir fosfor ve inorganik azot yoğunluklarındaki artış olarakkaydedilmektedir.• Dreissena toplulukları suyu süzerek beslendiklerinden; su kütlesindeki askıdaki maddelerin (seston)azalmasına, ışık geçirgenliği artmasına, bulanıklığın azalmasına, klorofil, bitkisel plankton veüretim düzeyinin düşmesine neden olurlar. Lukomskoe Gölünün (Belarus) Dreissena ilebulaşmasından sonra, bitkisel ve hayvansal plankton canlı kütlelerindeki azalma 10 kattan dahafazladır. Buna karşılık dipte gelişen bitkiler için daha uygun koşullar oluşmakta ve su bitkilerinin türve canlı kütleleri artmaktadır. Lukomskoe Gölünde ışık geçirgenliğinin 1,8 m'den, 4,0 m'ye yükselmesisonucunda, yetkin bitkilerin geliştiği alanlar (2,5-5 m’de), toplam göl alanının % 6'sından, % 30'unayükselmiştir.• Artan yetkin bitki (macrophyte) gelişimi ise rekreasyonel alanlarda kirlenmeye neden olmaktadır.1994 yılı yazında A.B.D. ve Kanada kıyılarına taşınan ve burada çürüyen yetkin bitkiler, plajlarınkirlenmesine ve su niteliklerinde bozulmalara neden olmuştur. Sayımlarda yüksek miktarda bakterisaptanması ve çürüyen yetkin bitkiler nedeniyle bazı plajlar kapatılmıştır.• Canlı kökenli sert maddelerin birikimi (biodeposition) artmaktadır: Örneğin ölen canlının kabuklarıdaha sonra bunlara tutunarak yaşayan canlılar için tek düze ve sert tutunma yeri sağlamaktadır.• Midyenin dışkı (feces) ve yalancı dışkılarında (pseudofeces) bulunan organik maddeler, canlı kökenlitortu olarak çökmekte ve dipte depolanmaktadır.• Midye dışkıları ve yalancı dışkılarının dipte birikmesi dip canlı topluluklarında değişimlere nedenolmaktadır.• Kirletici maddeler ve iz elementler dipte depolanmaktadır.• Midyelerin solunumu sonucunda oksijen yoğunlukları düşmektedir.2.4.3. Birincil Üreticiler ve Bakteriler Üzerindeki Etkiler• <strong>Su</strong> kütlesindeki bitkisel planktonların tür bileşimi (species composition) ve bollukları (abundance) ilebirincil ve bakterisel üretimde değişimlere neden olmaktadır. Bunun sonucunda hem su ve hem detabandaki tortudaki besin dengesi (N/P oranı) değişmektedir.• Beslenme sırasındaki süzme sonucunda bitkisel planktonların doğrudan yok edilmesi sonucu “canlıkökenli verimsizliğe” (biological oligotrophy)’ye neden olmaktadır.14
• Midye metaplanktonic Cyanophyta ile beslenmekten kaçındığından, hem besin seçiciliği ve hem debesin dengesinin (N/P oranı) değişmesi sonucu, mavi-yeşil alg (Microcystis) patlamaları artmaktadır.• Bitkisel plankton bolluğunun azalışı sonucunda sudaki ışıklanma koşulları iyileşmekte, dip alglerinin(benthic algae) canlı kütlesinin artmasına neden olmaktadır.2.4.4. Diğer Canlılar Üzerindeki Etkiler• Yerli midye türlerinin azalmasına ya da yok olmasına neden olmaktadır : Yaşama yeri ve besinaçısından ortaya çıkan çekişme sonucunda Zebra midye, yerli midyelerin yerini almaktadır. Bu etkiözellikle Kuzey Amerika’da çok belirgindir. A.B.D.’nde 1 adet unionid midye üzerinde 500 adettenfazla Zebra midye sayılmıştır (Resim 2.8). Zebra midye bulaşmasından sonra St.Clair Gölünde22unionid türleri yoğunluklarının 7,5 adet/mP P’den 0,05 adet/mP P’ye düştüğü kaydedilmiştir (Claudi andMackie, 1994). Avrupa’da ise Zebra midyelerin unionid türleri ile bir arada yaşamaya, zamanla uyumsağladıkları ve unionid topluluklarında da artışlar görüldüğü kaydedilmektedir.Resim 2.8 . Dreissena Türlerininin Unionid’ ler Üzerinde Oluşturduğu Zararlar (ZMIS,2001).• Hayvansal dip canlıları üzerine tutunarak kütlelerinin artmasına neden olmaktadır (Resim 2.9).Resim 2.9 . Kerevit Üzerine Tutunmuş Olarak Yaşayan Zebra Midyeler (ZMIS,2001)• Bazı hayvansal plankton türlerinin, boyutlarına bağlı olarak seçilip yok edilmesi sonucunda, hayvansalplankton topluluklarının bileşimi değişmektedir.• Avcı balıklar ve su kuşlarının besinlerine ergin Dreissenid’ler katılmakta; dreissenid larvalarıplanktonik avcılar tarafından av olarak kullanılabilmektedir.• Dreissena'nın hayvansal planktonlarda neden olduğu azalışın, planktonla beslenen (planktivorous)balıkların gelişmelerini etkileyebileceği kabul edilmektedir.• Yeni bir yaşama ortamına giren Zebra midyeler, yumuşakca ile beslenen balıkların büyüme oranları veverimliliğinin artmasına neden olabilmektedir.15
• <strong>Genel</strong> olarak, dip canlıları ile beslenen balıklarda, bunlar doğrudan Zebra midye ilebeslenmediklerinde bile artış görülmektedir. Çünkü Zebra midye balık besini diğer dip canlılarınıncanlı kütlelerinin artmasına neden olmaktadır.• Zebra midyeler su kuşları için değerli bir besin kaynağı oluşturmaktadır. Zebra midyelerin yerleştiği sukütlelerinde su kuşları topluluklarının arttığı; bunun yanında su kuşlarının yayılış alanları, kışlama yerve süreleri, göç zamanları ve güzergahlarında değişiklikler olduğu kaydedilmektedir.• Zebra midyelerin suyu süzerek beslenmeleri sonucunda bünyelerinde biriktirdikleri kirleticiler(örneğin kadmiyum ve klorlu organik bileşikler), diğer midyelere göre 10 kat daha fazladır vemidyelerle beslenen kuşlarda sapkın birey oluşumuna (teratogenic) neden olmakta, midyelerlebeslenen balıkları da olumsuz yönde etkilemektedir.Zebra midyenin tatlı su ekosistemlerde neden olduğu başlıca etkiler aşağıda özetlenmiştir:VeriBelirgin DeğişimIşık Geçirgenliği ArtışSeston AzalışOrganik MaddeAzalışOrganik Madde Mineralizasyonu ArtışBitkisel Plankton Miktar ve klorofilde azalışBakteri Planktonlar Sayısal olarak sınırlı artışYetkin Bitkiler ArtışPhytoperiphyton ve Phytobenthos Miktar, klorofil ve ana verimlilikte artışHayvansal Plankton Miktarda azalış (kompozisyonda değişim)Zoobenthos Miktarda artış (sınıflar ve besin düzeyinde değişiklik)Balıklar Dip balık türlerinin miktarında artışZebra midyenin sucul ekosistemlerdeki etkileri yukarıda da özetlendiği gibi genel olarak olumsuzdur.Ancak midyenin yararlı etkileri de söz konusudur. Bu etkiler:• Midyenin süzme kapasitesi çok yüksektir ve bir ergin bir günde 1 litre su süzebilmektedir. ErieGölünün batı kesimindeki Zebra midye topluluklarının, bu kesimdeki tüm su kütlesini haftada 1 kezsüzdüğü kaydedilmektedir (Anonymous, 2001 g) (Aqua-Weed Control, Inc.). Bunun sonucunda,askıdaki katı maddeler süzülerek tabanda birikmekte ve su nitelikleri iyileşmektedir. Midye bu niteliğinedeni ile Rusya ve Hollanda’da kirlenmiş su kütlelerinin temizlenmesinde kullanılmaktadır(Neumann and Jenner, 1992).• Midyeler yüksek düzeyde protein ve kalsiyum içermeleri nedeniyle, ekonomik olarak önemli balıktürleri ve su kuşları için besin kaynağı oluşturmaktadır (Claudi and Mackie, 1994). Arık (1992)D.polymorpha'nın etinde % 14,7 kuru madde ve kuru maddenin içinde de % 63,0 protein, % 9,2 hamyağ, % 15,8 ham kül, % 12 karbonhidrat, 14,8 mg/gr kalsiyum, 0,14 mg/gr mağnezyumbulunduğunu, enerji düzeyinin 4,9 kkal/gr olduğunu kaydetmektedir.• Asya istiridyesinden (C. fluminea) besin maddesi olarak yararlanılmakta (Naumann, 2001), Zebramidye ise insan besini olarak kullanılmamaktadır.• Günümüzde yapılan araştırmalar, yumuşakçaların insanlığa da yararlı olabileceğini göstermiştir.Midyenin borular ve tekneler için zararlı olan yapışma niteliği, dişçilikte yararlı olabilecektir. SUNNY,Buffola'da Dr. Baier tarafından sürdürülen Zebra midye araştırmaları, diş tellerinin yüzeye dahasağlam yerleştirilmesine olanak veren yeni bir yapıştırıcının üretilebileceğini göstermektedir(Anonymous, 2001 c).16
2.5. Türkiye’de Saptanan Çevresel EtkilerZebra midyenin Türkiye’de belirlenen çevresel etkileri büyük ölçüde “kirletici (biofouling) etkiler”‘dir. Belirlenen çevresel etkiler ve belirlendiği yerler aşağıda kaydedilmiştir:Baraj ve HES’lerdeki Etkiler:Türkiye’de ekonomik açıdan önemli Zebra midye sorunları ilk kez baraj ve HES’lerdegözlenmiştir.1. Kovada I ve II HES :<strong>Su</strong> kaynakları, Kovada ve Eğirdir Gölleri olan Kovada I ve II HES’lerde, 1964 ve daha sonrakiyıllarda Zebra midyelerin tünel ve cebri boruları kaplayıp kesiti daraltmak suretiyle debiyi düşürdükleri vesavaşım yapılması gerektiği kaydedilmiştir (DSİ,1969). Türkiye’de Zebra midye zararları ile ilgili bu ilksaptamadan sonra çok uzun yıllar, Zebra midye sorunları söz konusu olmamıştır.2. Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES’leri:Fırat Havzasının mansap bölümünde bulunan Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES’lerdeZebra midye sorunları yaşanmaktadır.Atatürk Baraj ve HES: Midyeler ilk kez Ağustos,1997’de Ünite 8’deki yıllık revizyon sırasında13fark edilmiştir. Midyelerin sorun oluşturduğu yerler ve alınan önlemler aşağıda verilmiştir (PP):• “<strong>Su</strong> Alma Kapakları (intake gates): Ünite 8’in su alma kapağı midyeden dolayı açılamamıştır.Yaklaşık 1 aya yakın süre ile (07.08./ 03.09.1997) midye temizliği yapılmıştır. <strong>Su</strong> alma ağzıkapağının kızakları 400 bar'lık basınçlı su kullanılarak temizlenebilmiştir.• <strong>Su</strong> Alma Ağzı Galerileri : Sorunların saptanmasından bu yana su alma ağzı galerileri, revizyondönemlerinde midyelerden temizlenmektedir.• Soğutma <strong>Su</strong>yu Giriş Filtreleri: Ünite soğutma suyu giriş filtreleri (kaba giriş filtresi göz açıklığı 4mm, motorlu ters yıkama filtresi göz açıklığı 250 µ) her revizyon döneminde midyelerdentemizlenmektedir. Temizleme süresi 5-6 gündür.• Hız regülatörü soğutma serpantinleri : Soğutma serpantinleri her yıl revizyon dönemlerindemidyelerden temizlenmektedir. Soğutma serpantinlerini tıkayan midyeler hız regülatöründe yağsıcaklığının artmasına neden olmaktadır. Bu nedenle ünitelerin “trip ettiği” görülmüştür. Soğutmaserpantinlerini temizlemek için hız regülatörünün yağı komple boşaltılmakta, yağ hız regülatörünedoldurulmadan önce tasfiye edilmekte ve bu da 2 gün almaktadır.• Şaft Salmastrası : Şaft salmastrası içine giren midyeler teflon salmastraya zarar vermekte ve şaftsalmastrası drenajını kapatmaktadır. Bu durum üniteye zarar vermektedir. Şaft salmastrasındatemizlik 7-10 gün almaktadır. Şaft salmastrasının önündeki filtre göz açıklığı 100 µ’dur (Resim2.10).Sonuç olarak: Yıllık revizyon çalışmaları süresince, sadece midyelerden dolayı her üniteiçin revizyon süresi 10 gün civarında uzamaktadır.Ancak, midyelerden doğan sorunların neden olduğu kayıpların parasal karşılıklarıhesaplanmamıştır. Bu hesaplamaların yapılması, önerilecek savaşım yöntemlerinin ekonomisiaçısından büyük önem taşımaktadır.Atatürk Baraj ve HES’te:• Derin kuyular,• Drenaj galerileri,• Taşıyıcı yatak radyatörlerinin serpantinleri,• Generatör radyatör serpantinleri’nde ise sorun saptanmamıştır.”13Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğünün 21.Şubat.2001 tarih ve B 15 0 EGM 0 0301/ 680-1A-915 sayılı yazısına ek rapor17
a. Şaft sızdırmazlık (Shaft seal) b. Şaft sızdırmazlık (Shaft seal)c. Soğutma suyu filtresi d. Hız regülatörü soğutma suyu serpantin girişie. Batardo kapağı f. <strong>Su</strong> alma kapağından çıkan midyelerResim 2.10 . Dreissena polymorpha’nın Atatürk Barajı ve HES'ının Çeşitli Bölümlerinde YarattığıSorunlarBirecik Barajı ve HES: Birecik Baraj ve HES’ te sorunların, tesisin işletmeye açıldığı26.Ağustos.2000’ den yaklaşık 2 ay sonra (18-19.Ekim.2000) belirlendiği kaydedilmiştir (Resim 2.11).Midye sorunlarının “santralı geçici bir süre devre dışı bırakabileceğini” göz önüne alan Birecik Barajıİşletme Ltd. Şti. yetkilileri, acil çözüm arayışına girmiştir.Barajda sorun oluşan yerler (Zapletal and Hengirmen, 2001):• Emme Borusu Kapama Kirişleri (Draft tube stoplogs) : Birecik’te sorunlar ilk kez 3. Üniteninemme borusu kapama kirişlerinde (emme borusu tamir kapağı), Ekim, 2000’de saptanmıştır.• Şaft salmastrası filtresi: Aynı dönemde tıkanan şaft salmastrası filtrelerinde de yoğun olarak gençmidyeler (juveniles) saptanmıştır. Şaft salmastrası filtresi göz açıklığı 100 µ’dur. Ancak filtrenintıkanmasında suda bulunan diğer maddelerin de etkili olduğu kaydedilmiştir (Bobat, Hengirmen,and Zapletal, 2001 a).18
Resim 2.11 . Dreissena polymorpha'nın Birecik HES'te Oluşturduğu Sorunlar (Zapletal andHengirmen, 2001).• Çöp Izgaraları (trash racks): Eylül, 2001’de baraj gölünde dalgıçlara yaptırılan incelemelerde çöpızgaralarının, su akıntısının az olduğu ya da olmadığı bitişme noktaları ile, taban ve üstbölümlerinde yaklaşık 9-10 m derinlikte, 3-5 cm kalınlıkta midye bulaşmaları gözlenmiştir.Toplanan en büyük midyenin boyu 3 cm olarak ölçülmüştür (Bobat, Hengirmen, and Zapletal,2001 b).Karkamış Barajı ve HES: İşletmeye 1999 yılında açılan Karkamış Baraj ve HES’ in su almayapısı kapaklarında 2001 yılında yoğun midye saptanmış ve dalgıçlar aracılığıyla mekaniksel temizlikyapılmıştır. Ancak bu temizliğin maliyeti bilinmemektedir.3. Keban ve Karakaya Baraj ve HES’ler:Fırat Havzasının memba kesimlerinde bulunan Keban ve Karakaya Baraj ve HES’lerinde aynıhavzanın mansabında bulunan Atatürk, Birecik ve Karkamış Baraj ve HES’lerinin aksine, sorunoluştuğu konusunda şikayet yaşanmamıştır. 2001 Yılında Keban ve Karakaya Barajlarındaki midyesorunları konusunda IX.Bölge Müdürlüğünden alınan bilgilere göre:Keban Barajı ve HES’te:• Taşıyıcı yatak serpantinleri ile;• Generatör soğutma radyatörlerinde zaman zaman midye görüldüğü ve santral revizyonları sırasındatemizlendiği, şu anda çok büyük sorun oluşturmadığı,Karakaya Barajı ve HES’te:• <strong>Su</strong> alma ağzı kapaklarında çok az miktarda midye bulunduğu, ancak sorun oluşmadığı bildirilmiştir.4. Gazibey, Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya ve Derbent Baraj ve HES’lerde:Kızılırmak Havzasında bulunan bu baraj ve HES’lerde, ırmakta ve baraj göllerinde Zebra midyebulunmasına karşılık, Zebra midye sorunu şikayeti söz konusu olmamıştır. Kesikköprü Baraj Gölünde2001 yılında yapılan çalışmalar sırasında santral yetkilileri ile yapılan görüşmelerde, midyeninKesikköprü HES soğutma sisteminde de bulunduğu, ancak sorun yaratmadığı ve revizyonlar sırasındatemizlendiği belirtilmiştir.20
PTPTPPTPT Üstündağ,P P İstanbulPP DSİ5. Gökçekaya ve Yenice Baraj ve HES’leri:Sakarya Havzasındaki bu baraj ve HES’ lerde, midyenin Sapanca Gölünde bulunduğu ve gölün14ırmakla bağlantısı göz önüne alınarak, 2001 yılında midye sorunları araştırılmıştır (PP). Bu baraj gölleri veHES’ lerle, Sakarya ırmağının incelenebilen sınırlı kesiminde, ergin ya da larva dönemlerinde midyesaptanamamış, santral yetkilileri de midye sorunu oluşmadığını bildirmiştir.6. Seyhan, Çatalan ve Aslantaş Baraj ve HES’leri:2002 yılında yapılan incelemelerde; Seyhan Havzasındaki Seyhan ve Çatalan ile CeyhanHavzasındaki Aslantaş Baraj ve HES’ lerde Zebra midye bulunduğu, ancak ciddi sorunlar oluşmadığı15ve revizyon dönemleri ile gerektiğinde mekaniksel temizlik yapıldığı kaydedilmiştir (TPTPPTPT).İçme <strong>Su</strong>yu Tesislerindeki Etkiler:• İstanbul’a içme suyu sağlayan Ömerli ve Darlık Baraj Göllerinde Zebra midye bulunduğu, midyeninboru hatlarını tıkayabildiği, bu nedenle “Ömerli Arıtma Tesisi” giriş yapısının midyelerdentemizlenmesi gerektiği, Melen-Alaca-Ömerli ve Yeşilçay-Darlık-Ömerli sistemlerinde midye tehlikesibulunduğu, su kaynaklarının çeşitli ve çok olması yüzünden Istranca-Terkos sisteminde de midye16görülebileceği kaydedilmektedir (PP).• İçme suyunu Sapanca Gölünden sağlayan “Adapazarı Belediyesi Arıtma Tesisleri”nde de midyesorunları oluşmaktadır. Ancak aynı gölden Kocaeli İli sanayi tesislerine kullanma suyu sağlayansistemde sorun olup olmadığı bilinmemektedir.• Keban Barajı <strong>Su</strong> Ürünleri Şube Müdürlüğü üretim binası su tesisatında, vana ve musluklar ile17lojmanların su tesisatında zaman zaman sorunlar oluştuğu kaydedilmiştir (PP).• Birecik Baraj Gölünden su alan “Nizip İçme <strong>Su</strong>yu Tesisleri” pompalarında Zebra midyeden dolayıönemli hasarlar oluştuğu kaydedilmiştir.• Şanlıurfa Tünelleri aracılığı ile Atatürk Baraj Gölünden su alacak “Şanlıurfa <strong>Su</strong> Arıtma Tesisleri”ndeZebra midyeden doğacak sorunların çözümü için “Şok Klorlama Sistemi” yapımı öngörülmüştür(Anonymous, 2002).Midye bulunan su kaynaklarından, içme ya da kullanma suyu olarak yararlanan ya dayararlanacak tesislerde, sorun oluşma tehlikesinin bulunduğu ve önlem alınması gerektiği söylenebilir.Türkiye'de saptanan Zebra midye sorunlarının, Kuzey Amerika'daki sorunlara göre düşükboyutlarda olduğu ve özellikle yeni inşa edilen tesislerde oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu durumuntemel nedeni; türün Türkiye için yerli, K.Amerika için dış kökenli (exotic species) oluşu olarakdeğerlendirilmektedir. Midyenin 1964'lerde de sorun yarattığı ancak daha sonra sorunların düşükdüzeye indiği göz önüne alındığında, yeni oluşturulan baraj gölleri ve tesislerdeki sorunların,midyenin çevresel etkenler ve özellikle doğal düşmanlar tarafından henüz denetim altınaalınamamış olmasına bağlı olabileceği düşünülmektedir.<strong>Su</strong>lama <strong>Su</strong>yu Tesislerindeki Etkiler:• Keban Baraj Gölünden su alan, Eyüp Bağları Pompa İstasyonu’nda pompaların dış boru çeperleri ilemuhtemelen su ile temas eden iç taraflarında da tatlı su midyelerinin bulunduğu, ancak şu anda fazlasorun yaratmadığı bildirilmiştir.• Kesikköprü Baraj Gölünden su alan Köprüköy <strong>Su</strong>laması su alma yapısında da midyeler gelişmektedir.• Atatürk Baraj Gölünden su alan Şanlıurfa Tünellerinin su alma yapıları kapaklarında yoğun biçimdemidye gelişmekte ve süreli bakım-onarımlar sırasında mekaniksel yöntemle temizlenmektedir.14PAltınayar, G. ve H. Çevlik, 2001. “Eskişehir <strong>Su</strong>lama Birliğindeki Mekaniksel Yabancıot SavaşımıUygulamalarının İzlenmesi ve Sakarya Irmağında Zebra Midye İncelemeleri (16-18-08.2001)”(Gezi Raporu) . DSİİşl. ve Bak. Dai. Bşk.lığının 29.08.2001 tarih ve B 15 1 DSİ 0 17 06 00-400.1-1335 sayılı yazısına ek rapor.15S., 2002. DSİ VI. ve XV. Bölge Müdürlükleri Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri (17.28-06.2002) (Gezi Raporu)16Master Plan Konsorsiyumu, Nihai Rapor Cilt 2.17IX.Bölge Müdürlüğünün 22.Mart.2001 tarih ve B 15 1 DSİ 1 09 00 23 / 2641 sayılı yazısı.21
<strong>Su</strong> Ürünleri Üretim İstasyonları ve Balık Çiftliklerindeki Etkiler:• Atatürk Barajı <strong>Su</strong> Ürünleri Şube Müdürlüğü Üretim İstasyonunun üretim havuzlarında ve monksisteminde yoğun Zebra midye gelişimi saptanmıştır. Midyelerin monk sisteminin kapaklarında sorunyarattığı ve mekaniksel olarak temizlendiği kaydedilmiştir. Aynı sorunların Keban Barajı <strong>Su</strong> ÜrünleriÜretim istasyonu ile Bolu <strong>Su</strong> Ürünleri Üretim İstasyonunda da bulunduğu bilinmektedir.• Kesikköprü Baraj Gölündeki Balık Üretim çiftlikleri kafeslerinin yüzmesini sağlayan bidonlarda, 2001yılında yoğun biçimde midye tutunduğu gözlenmiştir.Göllerde <strong>Su</strong> Ürünleri Üzerindeki Etkiler:Türkiye’de Zebra midyelerin “diğer canlılar” üzerindeki etkileri konusundaki veriler yok denecekdüzeydedir. Yıldırım, Kara ve Becer (1996), Zebra midyelerin Eğirdir Gölündeki <strong>Su</strong>dak balıklarında parazitikbulaşmalara neden olan Bucephalus polymorphus’un ara konukçusu olduğunu, ancak hastalığın önlenmesi içinDreissena polymorpha ile savaşımın mümkün görülmediğini kaydetmektedir.<strong>Su</strong> kaynaklarından geçmiş yıllarda toplanmış olan ve <strong>Su</strong> Ürünleri Şube Müdürlüğünde bulunan kerevit(Astacus leptodactylus) örnekleri üzerinde, yoğun biçimde Zebra midye yerleştiği görülmektedir. Aynı durum 2003yılında Hirfanlı Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda da gözlenmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, gölde bulunan sualtı bitkilerinin (Potamogetonpectinatus, P. perfoliatus, Myriophyllum spicatum, Chara) üzerinde plantigrade ve juvenile dönemlerinde Zebramidye saptanmış ancak daha sonra bitkileri terk ettiği gözlenmiştir.2.6. Bulaşmalara Duyarlı Tesisler ve Tesis BirimleriTesislerde Midye Bulaşmasına Duyarlı Birinler:“Bir çok tesiste, canlılarca kirletilen sayısız bileşen ya da tesis bölümü vardır” (ZMIS, 2001):Boru donanımı Dolaşımlı <strong>Su</strong> Sistemleri <strong>Su</strong> Dağıtım SistemleriHareketli ızgaralar(traveling screens)<strong>Su</strong> kuleleri(water tower)Çöp tutma ızgaraları(trash racks)Çöp tutma çubukları(trash bar)Yükleme havuzları(forebays)Tutma havuzları(holding ponds)Depolama tankları(storage tanks)Pompa emme havuzları ve pompakuyuları(wet wells and pump wells)Pompa kuyuları(pump wells)Pompa emme kutusu(pump suction chambers)Kaldıraç pompaları(lift pumps)(pump bell housing)zgara yıkama sistemleri (screenwash systems)”(once through)Pompalar(pumps)Boru donanımı(piping)Toplayıcı su kutuları(condenser waterboxes)Toplayıcı boruları(condenser tubes)Yangın koruma sistemleri(Fire protection systems)Ana Pompalar(main pumps)(jockey wells)Yeraltı boru donanımı(submerged piping)<strong>Su</strong> alma yapıları(intake structures)<strong>Su</strong> alma ızgaraları(intake screens)<strong>Su</strong> alma tunelleri(intake tunnels)Pompalar(pumps)Boru donanımı(piping)Ham su düzenlemeleri(raw water makeup)Isı değiştiriciler(heat exchangers)Tehlike sistemleri(emergency systems)Alan soğutucuları(area coolers)Sızdırmazlık sistemleri(seal water system)Süzgeçler (strainers)(drag valves)Mineral giderme düzenleyicileri(makeup demineralizers)Arıtma sistemleri(clarification systems)Tehlike su sistemleri(emergency water system)22
Hidroelektrik Santrallardaki Duyarlı Birimler“Bir izleme programı sırasında hidroelektrik santralların özel özen gösterilmesi gerekenyapıları aşağıda verilmiştir:1. <strong>Su</strong> Alma Sistemi (Water Intake System): Bu yapılar su altında ya da yüzeyde olabilir. <strong>Su</strong> altındabulunan su alma yapıları, su alma yapısı ve tesise su taşıyan boruların ve donanımlarının (piping) korunabilmesiiçin genellikle bir kafes yapısına (cage structure) sahiptir.Yüzeysel su alma yapılarında ise genellikle yüklemehavuzları (forebay) ya da bir kanal ve pompa istasyonu (pumphouse)bulunur. <strong>Su</strong>altı su alma yapılarının kafesleri(cribs), hem Zebra midyeler tarafından fiziksel olarak ve hem de ikincil olarak oluşum durumundaki buz (frazilice) tarafından tıkanmaya duyarlı yapılardır. Buz oluşumunun Zebra midyenin varlığı durumunda kolaylaşacağıdüşünülebilir. <strong>Su</strong> alma sistemlerinde midyelerin sık olarak tutunduğu diğer duyarlı yapı ya da bileşenler hareketliızgaralar (travelling screens) ve çöp tutma çubukları (trash bars)'dır. Midye kümeleri (druses) su akıntıları iletaşınarak ta, ızgaraları tıkayabilir. Borular ve musluklar, çapları göreceli olarak küçük olduğu için, kolaycatıkanabilir ya da buralardaki akış engellenebilir.2. Cebri Boru (Penstock): Bu özel su alma yapısı (genellikle su alma yapısının arka ucuna yerleştirilmiştir)kanaldan gelen suyu dikey düşü (vertical drop) ile türbine iletir. <strong>Su</strong> boşaltma dönemleri sırasında içinde durgun sukalmasına izin verilirse, midye tutunma tehlikesi çok fazla olan yapılardır. Doğal çalışma koşulları sırasındaki suakış hızları ise, Zebra midyenin çeperlere tutunmasını ve akışı engellemesini önleyecek kadar yüksektir.3. <strong>Su</strong> Dağıtım Sistemi (Service Water System): <strong>Su</strong>yu düşey olarak alan bu sistem (plumbing system) tesisiçinde birçok işlevin gerçekleştirilmesine hizmet eder; boruların göreceli olarak küçük çaplı olması nedeniyle,midye bulaşmaları için özellikle uygundur. İçlerinde (durgun) su kalmasına izin verildiğinde, bulaşmaya çok uygunyerlerdir. Kullanma suyu sistemi şehir suyu kaynaklarından besleniyorsa, Zebra midye bulaşma tehlikesi çok azdır.Bununla birlikte, kullanma suyu midye ile bulaşık su kaynağından doğrudan alınıyor ve sistem süreli (periodic)olarak çalıştırılıp daha sonra dinlendiriliyorsa (refreshed), sorunlar doğabilir. <strong>Su</strong> akışının aralıklı (intermittent)olduğu koşullarda, süreli dinlendirme dönemleri sırasında midyeler borulara girebilir ve düşük akım koşullarındaborulara yerleşerek, dinlendirme döneminde yeterli oksijen ve besin maddesi sağlayabilir”(ZMIS, 2001).23
PPPPP3. Yöntem ve Gereçler3.1. Çalışma Alanlarının Tanıtımı3.1.1. Atatürk Barajı ve HESAtatürk Barajı ve Hidroelektrik Santralı (HES), Güneydoğu Anadolu'da Şanlıurfa ili Bozovailçesinin yaklaşık 24 km kuzeybatısında, Fırat Irmağı üzerindedir. Güneydoğu Anadolu Projesini (GAP)oluşturan 13 adet alt projenin en büyüğüdür.Elektrik enerjisi üretimi, sulama ve içme suyu sağlama amaçlıdır. Baraj Gölünden Şanlıurfatünelleri ve pompaj sistemleri ile alınacak su ile 882 000 ha alan sulanacaktır. Atatürk HES'in kurulu gücü300x8 =2400 MW olup, yıllık enerji üretimi 8.9 TWH'dir.Atatürk Barajının Nitelikleri:İşletmeye Açıldığı Yıl : 1992Drenaj Alanı2: 92, 338 kmPYıllık Ortalama <strong>Su</strong> Akışı3: 26, 654 kmPGövde Dolgu Tipi: Kil çekirdekli kaya dolguGövde Dolgu Hacmi3: 84,5 milyon mPTalveg Kotu: 380 mTalvegden Yükseklik: 166 mTemelden Yükseklik: 169 mKret Uzunluğu: 1664 mKret Genişliği: 15 mKret Kotu: 549 mMaksimum İşletme Kotu: 542 mMinimim İşletme Kotu: 526 mMax. İşletme Kotunda Göl Alanı : 817.0 km2Max.İşl.Kotunda Göl Hacmi3: 48,7 kmPMin. İşl. Kotunda Göl Alanı: 657.2 km2Min.İşl.Kotunda Göl Hacmi3: 37.7 kmP<strong>Su</strong>alma Yapısının Nitelikleri:Sağ sahilde 70 m yükseklik ve yaklaşık 200 m uzunlukta beton bir yapıdır. Bu yapı ile 8 adet cebriboruya su sağlanmaktadır. <strong>Su</strong> alma yapısının diğer birimleri: Izgaralar, 8 takım ana kapak ve hidrolikkapak kaldırma kumanda mekanizması ve 4 takım stoplog kapak ve bunlara ait portal vinçlerdir.Cebri boruların her birinin çapı 7,25-6,60 m arasında değişmektedir. Toplam uzunlukları 4 797 m'dir. <strong>Su</strong> alma yapısı ile santral binası arası eğim % 2 ve % 35'tir.Atatürk HES'in Nitelikleri:Santral binası sağ sahilde, yer üstü tipinde, 49 m genişlik, 258 m uzunluk ve 55 myüksekliğindedir.Hidrolik Türbinler : Düşey eksenli, orta hızlı Francis tipiVanalar: Her biri 5,7 m çapında 8 adet kelebek vanaJeneratörler : 8 adet, her biri 315 mva gücünde, çıkış gerilimi 15 750 V,frekansı 50 Hz, devir adedi 150 devir/dak.Toplam Kurulu Güç : 2400 MWYıllık Enerji Üretimi : 8,9 TWH24
PPPPPPHES Soğutma Sistemi:Soğutma suyu cebri borulardan alınmaktadır. 2 Ünite için 1 cebri borudan alınan su miktarı1326 m3/h'tır.Soğutma <strong>Su</strong>yu Alınan Boru Çapı: 40 cmSoğutma <strong>Su</strong>yu Debisi: 1 Ünite İçin: Q= 663 m3/h2 Ünite İçin: Q= 1326 m3/hSoğutma <strong>Su</strong>yu Alınan Boruda <strong>Su</strong> Hızları : 1 Ünite İçin: V= 1,55 m/s2 Ünite İçin: V= 3,10 m/sSoğutma <strong>Su</strong>yu Dağılımı:Jeneratör3: 594 mPP/hTürbin3: 69 mPP/hEksensel yatak3: 48 mPP/hKılavuz yatak :38.4 mPP/hHidrolik sürücü :33.6 mPP/hŞaft sızdırmazlık :39.0 mPP/hToplam: 663 m3/h3.1.2. Kesikköprü Barajı ve HESKesikköprü Barajı ve Hidroelektrik Santralı (HES), Ankara ili Bala ilçesi, Kesikköprü beldesinde,Ankara'ya yaklaşık 110 km uzaklıkta, Kızılırmak üzerinde, Hirfanlı Baraj ve HES'in mansabı veKapulukaya Baraj ve HES'in menbaında bulunmaktadır.Elektrik enerjisi üretimi ve sulama suyu sağlama amaçlıdır. Gelecekte içme suyu amaçlı olarakkullanılması da söz konusudur. Barajdan su alan Köprüköy <strong>Su</strong>lamasının sulama alanı toplam 6 600ha'dır. Kesikköprü HES'in kurulu gücü 76 MW, toplam enerji üretimi 250 GWh/yıl'dır.Kesikköprü Barajının Nitelikleri:İşletmeye Açıldığı Yıl : 1966Drenaj Alan2: 354 kmPYıllık Ortalama <strong>Su</strong> Akışı3: 2459.7 hmPGövde Dolgu Tipi: Toprak ve kaya dolguGövde Dolgu Hacmi3: 0.9 hmPTalveg Kotu: 744.0 mTalvegden Yükseklik: 49.1 mTemelden Yükseklik: 52.6 mKret Uzunluğu: 265 mKret Kotu: 793,10 mMaksimum İşletme Kotu: 785.55 mMinimim İşletme Kotu: 772.48 mMax. İşletme Kotunda Göl Alanı2: 6.08 kmPMax.İşl.Kotunda Göl Hacmi3: 88.1 hmPMin. İşl. Kotunda Göl Alanı2: 2.976 kmPMin.İşl.Kotunda Göl Hacmi3: 31.1 hmPKesikköprü HES'in Nitelikleri:Ünite Adedi : 2Ünite Gücü: 38 MWYıllık Enerji Üretimi: 250 GWh25
3.2. Örnekleme Noktalarının SeçimiZebra midye konusunda 2001-2002 döneminde yapılan çalışmaların temel amaçları:1. Zararlının sorun yarattığı Baraj ve HES’lerde, yaşam dönemleri ve çevresel ilişkilerinin gözönüne alınarak, uygulanabilecek savaşım yöntemlerinin zamanlarının belirlenmesi,2. Midyenin sorun oluşturduğu çevresel koşulların araştırılması,3. Savaşım yöntemlerinin saptanması,4. Uygulanacak savaşım yöntemlerinin etkililiklerinin izleme ve değerlendirilmesi ile gerektiğindedeğişiklikler yapılması olarak, özetlenebilir.Bu amaçlara ulaşılabilmesi için:1. Zararlının yaşam çemberi (life cycle; life history) ile farklı yaşam dönemlerinin (veliger,plantigrade, juvenile, ergin) bulunduğu zamanların,2. Açık sularda (pelagic) özgürce yüzen larvaların (veligers) bulunduğu zamanların veseyrinin izlenmesi,3. Yerleşik dönemlere (plantigrade, juvenil) geçişin başladığı zamanlar ve yıllık seyri ile ergindönem başlangıçlarının belirlenmesi,4. Zararlının yaşam dönemleri ile çevresel koşullar arasındaki ilişkilerin (ecology)saptanması,5. Midyeye karşı diğer ülkelerde uygulanan savaşım yöntemlerinden uygun görülenlerindenenmesi ve uygulamaya aktarılmasına, yönelik çalışmalar planlanmıştır.Atatürk Baraj ve HES ile Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, öngörülen amaçlaraulaşılabilmesi için uygulanacak yöntem ve gereçlerin belirlenmesinde, yararlanılan başlıca kaynaklar:National Aquatic Nuisance Species Clearinghouse (New York)’tan sağlanan “ESEERCO ZebraMussel Sampling Protocol “ (Anonymous, ); U.S.Army Engineer Research and DevelopmentService (ERDC)’ den sağlanan “Zebra Mussel Information System” (ZMIS,2001) (bu çalışma CDşeklindedir) ve Claudi and Mackie (1994) ‘dır.3.2.1. Larva Döneminin İzlenmesi ÇalışmalarındaKesikköprü Baraj Gölünde özgürce yüzen larva (veliger) dönemi ve su nitelikleri izlemeçalışmaları: Baraj Gölündeki Balık Çiftliği kafeslerinin ortasında (1.Örnekleme noktası); kafeslerindışında ve baraj gövdesi tarafında (2.örnekleme Noktası); ve kafeslerin sağında (3.Örnekleme noktası)olmak üzere 3 örnekleme noktasında yapılmıştır (Resim 3.1). Ayrıca düzenli olmamakla birlikte, BarajGölü membaındaki bir noktadan (4.Örnekleme Noktası) farklı amaçlarla örnekler alınmıştır (Resim 3.2).Resim 3.1 . Kesikköprü Baraj GölündeÇalışmaların yapıldığı Balık Üretim ÇiftliğiKafesleri ile 1., 2. ve 3.Örnekleme NoktalarıResim 3.2. Kesikköprü Baraj Gölünde DipÖrneklemeleri Yapılan 4.Örnekleme Noktası26
Kesikköprü ve Atatürk Baraj Gölleri ile Atatürk HES'teki örnekleme noktaları ve nitelikleri Çizelge3.1' de verilmiştir.Atatürk Barajı ve HES’te; Baraj Gölündeki izleme çalışmaları (mainstream monitoring) için 2adet (1 adedi suyun niteliklerinin saptanması ve 1 adedi midyenin larva dönemlerinin izlenmesi); HESsoğutma sistemindeki izleme çalışmaları (sidestream monitoring) için 5 örnekleme noktası belirlenmiştir(Şekil 3.1).Çizelge 3.1. Kesikköprü ve Atatürk Baraj Gölleri ile Atatürk HES'te Örnekleme NoktalarıYerDerinlik (m) AçıklamalarI. Kesikköprü Baraj Gölü (Resim 3.1-3.2)1.Örnekleme Noktası 16 m Balık çiftliği kafeslerinin orta bölümünde2.Örnekleme Noktası 26 m Kafeslerin baraj gövdesine bakan açık kesiminde3.Örnekleme Noktası 16 m Balık çiftliği kafeslerinin sağ tarafındaki kuytu alandaII. Atatürk Baraj Gölü ve HESA.Baraj Gölü1.Örnekleme Noktası su örnekleri) >100 m Baraj gövdesinin göl tarafındaki kesimi2.Örnekleme Noktası (larva örnekleri)B. Atatürk HES Soğutma Sistemi (Şekil 3.1 ).1.Örnekleme Noktası - Kelebek vana girişi2.Örnekleme Noktası - Shaft seal girişi3.Örnekleme Noktası - Shaft seal çıkışı4.Örnekleme Noktası - Jenaratör girişiBaraj Gölünün sol kıyısındaki platform5.Örnekleme Noktası - Derinkuyu drenaj çıkışı27
Şekil 3.1. Atatürk Barajı HES Soğutma Sisteminde Örnekleme Noktaları27
3.2.2. Yerleşik Dönemlerin (Plantigrade, Juvenile ve Ergin) İzlenmesiÇalışmalarındaMidyenin yerleşik dönemleri; 3, 6 ve 12 m derinliklere naylon iplerle sarkıtılan ve ağırlıksağlanması için altlarına doğal taş bağlanan tahta levhalar; 3 ve 6 m derinliğe sarkıtılan fayans levhalar(Resim 3.3) ve 6 m derinliğe sarkıtılan demir bloklarda izlenmiştir. İzlemede kullanılan yapılar, çiftliktekikafeslerin farklı kesimlerinden suya sarkıtılmıştır. İzleme çalışmalarında: Balık kafeslerinin yüzmesinisağlayan PVC şamandıralar, göl kıyılarındaki taşlar ve kıyısal kuşakta gelişen su bitkilerinden deyararlanılmıştır.Resim 3.3. Zebra Midyenin Yerleşik Dönemlerinin İzlenmesinde Kullanılan Tahta ve FayansLevhalar.Plantigrade ve juvenillerin yerleştiği derinliklerin saptanması için, çalışmaların başlangıcında,tahta levhalar ve naylon iplerden yapılan bir şamandıra sistemi kullanılmışsa da, bu sistem daha sonraip koptuğu için kaybolmuştur (Şekil 3.2).<strong>Su</strong> içinde 6 m derinliğe sarkıtılmış tahta levhalarda, 14.08.2001’den sonra yerleşik dönemde canlısaptanamaması üzerine, Şekil 3.2 ’de verilen şamandıra sistemi yeniden hazırlanarak, izleme busistemde de sürdürülmüştür.3.3. Örneklerin Alınması ve DeğerlendirilmesiKesikköprü Baraj Gölünde farklı amaçlarla yapılan örneklemelerde, örnekler 1 hafta aralıklarlaalınmıştır. Atatürk Baraj ve HES’te yapılan çalışmalarda, örneklemeler HES’te yine 1 hafta aralıklarlayapılmışsa da, gölde yapılan örneklemelerde (tekne sağlama ve arıza sorunları yüzünden) büyükaksamalar olmuştur. Örneklemeler: Kesikköprü Baraj Gölü ve Atatürk Barajı HES’te 2001 yılında; AtatürkBaraj Gölünde 2001-2002 yıllarında yapılmıştır.Tüm örneklemeler sırasında hava durumu (sıcaklık, rüzgar, bulutluluk) ile su rengi ve ışıkgeçirgenliği kaydedilmiştir (Çevlik, Üstündağ ve İdem Elibol,2003).28
Şekil 3.2. Zebra Midyenin Yerleşik Dönemlerinin İzlenmesinde Kullanılan Şamandra Sistemi3.3.1. Göl <strong>Su</strong>larının Fiziksel ve Kimyasal Niteliklerinin SaptanmasıKesikköprü Baraj Gölünde çalışma yapılan alanda suyun fiziksel ve kimyasal niteliklerinininsaptanabilmesi için, 1. ve 2. Örnekleme noktalarında, su derinliklerine bağlı olarak:• <strong>Su</strong> sıcaklıkları (t) (ºC),• pH ,• Çözünmüş oksijen (DO) (mg/l),• Tuzluluk (S) (ppt),• Spesifik elektriksel iletkenlik (EC) (µmhos/ cm),• Toplam çözünmüş katılar (TDS)(mg/l) ve• Oksijen doygunluğu (DO)(%), yerinde ölçülmüştür.Ölçümlerde YSI 6920 Model Water Quality Monitoring System kullanılmıştır (Resim 3.4).29
Resim 3.4. Kesikköprü Baraj Gölünde YSI 6920 Model Water Quality Monitoring System ile <strong>Su</strong>Niteliklerinin SaptanmasıAlınan su örnekleri Çizelge 3.2 ‘deki veriler açısından: <strong>Su</strong> Ürünleri Şube Müdürlüğü KimyaLaboratuvarında haftalık olarak; Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı KimyaLaboratuvarlarında ise aylık olarak analiz edilmiştir.Atatürk Baraj Gölünde yapılan su kalitesi izleme çalışmalarında: Göldeki 1.Örnekleme noktasında0 m (yüzey), 30 m (bu derinlik HES su alma yapısının yaklaşık derinliğidir) ve 100 m derinliklerde: <strong>Su</strong>sıcaklığı, pH ve DO ölçümleri yapılmaya çalışılmıştır.<strong>Su</strong> örneklerinin analizinde standart analiz yöntemleri kullanılmıştır.30
Çizelge 3.2. Kesikköprü Baraj Gölünden Alınan <strong>Su</strong> Örneklerinde Ölçülen Fiziksel veKimyasal NiteliklerVerilerBirim<strong>Su</strong> ÜrünleriKimya Lab.TAKK Dai.Kimya Lab.*Sıcaklık ºC +*DO Mg/l + +*pH + +*Kalsiyum (Ca++) Mg/l + +*Spesifik Elektriksel İletkenlik µmhos/cm + +Toplam Çözünmüş Katılar (TDS) Mg/l + +Toplam Askıdaki Katılar TSS) Mg/l - +Bulanıklık NTU - +Renk Pt-Co skalası - +Toplam Sertlik Mg/l CaCOB3B + +Fenolftaleyn Alkalinitesi Mg/l CaCOB3B + -Toplam Alkalinite Mg/l CaCOB3B + +Sodyum Mg/l + +Potasyum Mg/l + +Magnezyum Mg/l + +Karbonat Mg/l + +Bikarbonat Mg/l + +Klorür Mg/l + +Sülfat Mg/l + +Orto Fosfat Fosforu Mg/l + +Nitrit Azotu Mg/l + -Nitrat Azotu Mg/l + +Amonyak Azotu Mg/l + +Permanganat Değeri Mg/l OB2B + +Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı Mg/l - +(*) Zebra midye yaşamı açısından önemli verilerGöl sularının Kalite Sınıfları “<strong>Su</strong> Kirliliği Yönetmeliğine Göre Kıtaiçi <strong>Su</strong> KaynaklarınınParametre Sınıfları”na dayanılarak belirlenmiştir (Çizelge 3.3).31
Çizelge 3.3. <strong>Su</strong> Kirliliği Yönetmeliğine Göre Kıtaiçi <strong>Su</strong> Kaynaklarının Parametre Sınıfları<strong>Su</strong> Kalite Parametreleri<strong>Su</strong> Kalite SınıflarıI. II. III. IV.A.Fiziksel ve İnorganik Parametrelero1.Sıcaklık (P PC) 25 25 30 >302.pH 6,5-8,5 6,5-8,5 6,0-9,0 6,0-9,0dışında3.Çözünmüş oksijen (mg OB2B/l) 8 6 3 4007.Amonyum azotu (mg NHB4B-N/l) 0,2 1 2 >28.Nitrit azotu (mg NOB2B-N/l) 0,002 0,01 0,05 >0.059.Nitrat azotu (mg NOB3B-N/l) 5 10 20 >2010.Toplam fosfor (mg POB4B-P/l) 0,02 0,16 0,65 >0.6511.Toplam çözünmüş madde (mg/l) 500 1500 5000 >500012.Renk (Pt-Co birimi) 5 50 300 >30013.Sodyum (mg Na/l) 125 125 250 >250B.Organik Parametreler1.KOİ (mg/l) 25 50 70 >702.BOİ (mg/l) 4 8 20 >203.Organik karbon (mg/l) 5 8 12 >124.Toplam Kjeldahl azotu (mg/l) 0,5 1,5 5 >55.Emülsifiye yağ ve gres (mgl) 0,02 0,3 0,5 >0.56.Metilen mavisi aktif mad. (mg/l) 0,05 0,2 1 >1.57.Fenolik maddeler (uçucu)(mg/l) 0,002 0,01 0,1 >0.18.Mineral yağlar ve türevleri (mg/l) 0,02 0,1 0,5 >0.59.Toplam pestisit (mg/l) 0,001 0,01 0,1 >0.1C.İnorganik Kirlenme Parametreleri1.Cıva (mg Hg/l) 0,0001 0,0005 0,002 >0.0022.Kadmiyum (mg Cd/l) 0,003 0,005 0,01 >0.013.Kurşun (mg Pb/l) 0,01 0,02 0,05 >0.054.Arsenik (mg As/l) 0,02 0,05 0,1 >0.15.Bakır (mg Cu/l) 0,02 0,05 0,2 >0.26.Krom (toplam)(mg Cr/l) 0,02 0,05 0,2 >0.27.Krom (mg Cr/l) çok az 0,02 0,05 >0.058.Kobalt (mg Co/l) 0,01 0,02 0,2 >0.29.Nikel (mg Ni/l) 0,02 0,05 0,2 >0.210.Çinko (mg Zn/l) 0,2 0,5 2 >211.Siyanür (mg Cn/l) 0,01 0,05 0,1 >0.112.Florür (mg F/l) 1 1,5 2 >213.Serbest Klor (mg Cl2/l) 0,01 0,01 0,05 >0.0514.Sülfür (mg S/l) 0,002 0,002 0,01 >0.0115.Demir (mg Fe/l) 0,3 1 5 >516.Mangan (mg Mn/l) 0,1 0,5 3 >317.Bor (mg B/l) 1 1 1 >118.Selenyum (mg Se/l) 0,01 0,01 0,02 >0.0219.Baryum (mg Ba/l) 1 2 2 >220.Alüminyum (mg Al/l) 0,3 0,3 1 >121.Radyoaktivite (pCi/l)alfa-aktivitesi 1 10 10 >10beta-aktivitesi 10 100 100 >100D.Bakteriyolojik Parametreler1.Fekal koliform (EMS/100 ml) 10 200 2000 >20002.Toplam koliform (EMS/100 ml) 100 20000 100000 >100000(a)Konsantrasyon veya doygunluk yüzdesi parametrelerinden sadece birisinin sağlanması yeterlidir.(b)Klorüre karşı hassas bitkilerin sulanmasında bu konsantrasyon limitini düşürmek gerekebilir(c)pH değerine bağlı olarak serbest amonyak azotu konsantrasyonu 0.02 mg NH3-N/l değerini geçmemelidir.(d)Bu gruptaki kriterler parametreleri oluşturan kimyasal türlerin toplam konsantrasyonunu vermektedir.(e)Bor'a karşı hassas bitkilerin sulanmasında kriteri 300 mg/l'ye kadar düşürmek gerekebilir.32
3.3.2. Gölün Verimlilik Düzeyinin BelirlenmesiGölün verimlilik düzeyinin (trophic level) saptanmasında klorofil-a ölçümlerindenyararlanılmıştır. Klorofil-a ölçümleri için, 5 m uzunluğundaki bir hortum aracılığıyla, 5-0 m derinliklerarasındaki su sütunundan alınan su örnekleri, 1 lt’lik plastik kaplara konulmuştur. Örnekler aynı günlaboratuvara getirilerek “Etanol Yöntemi” ile analizleri yapılmıştır:Yöntemin uygulanmasında <strong>Su</strong> örneğinden alınan belirli miktardaki örnek GF/C Watman filtrekağıdından süzülmüş ve 5 dakika bekletilmiştir. Filtre kağıdı rulo durumuna getirilerek, kapaklı santrifüjtüpüne konup üzerine 10 ml etanol eklenmiştir.Tüpün tapası kapatılarak, alüminyum folyo ile sarılıp buzdolabında 1 gece bekletilmiştir. Ertesi gün 4500 rpm’de 10 dakika santrifüj edilmiş ve spektrofotometre’deetanole karşı 663 ve 750 milimikron dalga boylarında absorbans ölçümleri yapılmıştır. Absorbansdeğerinin, 750 milimikron dalga boyunda 0,02’den fazla olması durumunda, örnek yeniden santrifüjedilmiştir.3Klorofil-a yoğunluğu aşağıdaki eşitlik yardımıyla µgr/l (= mg/mPP) olarak bulunmuştur:Klorofil-a = 110 . (Abs. 663 – Abs. 750) . v/ d .Vv= Tüplere konulan etil alkol hacmi (ml)V= Süzülen örnek hacmi (litre)d= Ölçüm yapılan tüpün iç çapı (=ışık yolu)(cm)Gölün besin maddeleri düzeyinin belirlenmesinde klorofil-a yanında, ışık geçirgenliğideğerlerinden de yararlanılmıştır. Işık geçirgenlikleri, 20 cm çaplı Secchi-disk ile ölçülmüştür.Gölün besin maddeleri düzeyi ya da verimlilik açısından durumu, klorofil-a yoğunlukları veSecchi-disk değerlerinden yararlanılarak (OECD,1982)’ye göre belirlenmiştir (Çizelge 3.4).Çizelge 3.4 . Verimlilik Düzeyleri için Sınır Değerler (OECD,1982)Verimlilik FosforMax. Secchi- Min.Chlorophyll-aDüzeyleri (P )Chlorophyll-a Disk Secchimg/m³(trophic categories) mg/m³mg/m³ (m) Disk (m)Aşırı verimsiz 4 1 2,5 12 6(ultra-oligotrophic)Verimsiz10 2,5 8 6 3(oligotrophic)Orta düzeyde verimli10-35 2,5-8 8-25 6-3 3-1,5(mesotrophic)Verimli (eutrophic) 35-100 8-25 25-75 3-1,5 1,5-0,7Aşırı verimli(hypertrophic)100 25 75 1,5 0,73.4. Göl <strong>Su</strong>yundaki Canlı Türlerinin Saptanması ve YıllıkDeğişimlerinin İzlenmesi3.4.1.Plankton Tür ve YoğunluklarıGöl sularındaki planktonların (Zebra midyenin plaktonik larvaları dahil) türleri ve yoğunluklarınınsaptanabilmesi için her istasyonda 6 m derinlikten yüzeye doğru (0 m), 6-0 m arasındaki su sütunundan,çapı 17 cm (Kesikköprü Baraj Gölü) ve 40 cm (Atatürk Baraj Gölü) ve göz açıklığı 55 µ olan planktonkepçesi ile dikey çekiş (vertical haul) yöntemi ile su örnekleri alınmıştır (Resim 3.5). Örnekler 100 cc’likplastik şişelere konularak, % 4’lük formaldehit ile fikse edilmiştir.Midye larvalarının niteliklerini ve davranışlarını izlemek üzere, Kesikköprü Baraj Gölünde,1.Örnekleme noktasından aynı yöntemle alınan bir örnek ise, fikse edilmeden laboratuvara getirilmiştir.33
Plankton örneklemelerinin yapıldığı su sütunu, gölün üst açıksu katmanında (epilimnion) veışıklı kuşak (photic zone) içinde bulunmaktadır.Resim 3.5 . Kesikköprü Baraj Gölünde Plankton Örneklemelerinde Kullanılan Plankton KepçesiAtatürk Baraj Gölünde su örnekleri: Gölde seçilen örnekleme noktasına ulaşılmasındaki güçlüklernedeniyle, göl kıyısında bulunan yüzer platformun çevresinden alınmıştır. Örneklerin alındığı su derinliği,Kesikköprü Baraj Gölünde olduğu gibi 6-0 m’dir.Atatürk HES soğutma sistemindeki izleme çalışmaları, larvaların boru içinde izlenmesi(sidestream monitoring) yöntemi ile yapılan çalışmalar olup, plankton örneklerinin alınmasındaaşağıdaki yöntem izlenmiştir:Santral içinde belirlenen örnekleme noktalarından (Şekil 3.1), örnekleme noktasının niteliğinegöre, vana ya da tapalar açılarak 20 litre su örneği alınmış, bu örnek plankton kepçesinde süzülerek 100cc’lik plastik şişelere aktarılmış ve fikse edilmiştir.Kesikköprü Baraj Gölü ile Atatürk Baraj Gölü ve HES’ten alınan plankton örneklerinin sayım vedeğerlendirilmeleri, <strong>Su</strong> Ürünleri Şube Müdürlüğü Biyoloji Laboratuvarında yapılmıştır.Örnekler önce Imhoff hunilerinde çöktürülerek, çökelti hacmi ölçülmüştür. Çökelti, içindeki canlıyoğunlukları göz önüne alınarak, 100 ya da 250 cc’ye seyreltildikten sonra, Hensen pistonlu pipeti ilealınan 1 ml’lik örnekteki canlılar ve türleri inverted mikroskopta (x 20 ya da x 40 büyütme) sayılarak, 1ml’deki canlı sayısı belirlenmiştir.3Planktonların yoğunluklarının (adet/mPP) belirlenmesinde aşağıdaki eşitlikten yararlanılmıştır.2N = V. n / π . rPP. h3N = Plankton yoğunluğu (adet / mP P)V = Seyreltilmiş örnek hacmi (cc)n = 1 cc’deki plankton sayısır = Kepçe ağzının yarıçapı (m)h = Süzme derinliği (m)34
3.4.2. Zebra Midyenin Yerleşik Dönemleri ve YoğunluklarıZebra Midyenin yerleşik dönemleri (settling stages) (dönemlerin başlangıç ve bitiş tarihleri,yoğunlukları ve yıllık değişimi) sadece Kesikkköprü Baraj Gölünde izlenmiştir.Yerleşik dönemlerin izlenmesinde kullanılan tahta, fayans ve demir levhalarla, şamandırayıoluşturan tahta levhalar, 1'er haftalık aralıklarla yapılan sayım ve gözlemler sırasında sudan çıkarılarak,üzerine yerleşmiş olan plantigrade ve juvenile dönemindeki canlılar, bir büyüteç yardımı ya da çıplakgözle sayılmıştır. Sayımlar sırasında, 1 hafta boyunca tutunmuş olan tüm midyeler bulundukları yerdenuzaklaştırılmıştır. Levhalar sayım ve temizleme işleminin tamamlanmasından sonra yeniden suyasarkıtılmıştır.2Farklı derinliklerdeki levhalara yerleşen canlı yoğunluklarının (adet/mPP/ hafta) bulunması içinaşağıdaki eşitlikten yararlanılmıştır:N = n / A2N = Farklı yaşam dönemlerdeki midye yoğunluğu (adet / mP P/ hafta)n = Levhanın yüzeyinde saptanan ayni yaşam dönemindeki midye sayısı (adet)2A = Levhanın yüzey alanı (mP P)Değerlendirmelerde: 14.08.2001 tarihine kadar 6 m derinlikteki tahta levhalara yerleşenmidyelerin yoğunlukları; bu tarihten sonra şamandıradaki tahta levhalara yerleşen midyelerin ortalamayoğunlukları kullanılmıştır.Midyenin özgürce yüzen larvaları ile yerleşik dönemlerinin (plantigrade, juvenile ve ergin) boyve ağırlıkları, süreli olarak alınan örneklerde, genellikle 25 birey üzerinde ölçülmüştür.Farklı yerleşme yerlerine yerleşen plantigrade, juvenile ve ergin midyelerin yoğunlukları,2yerleşme yerinin belirli bir kesimindeki midyelerin sayılarak, adet/mPP’ye çevrilmesi yöntemi ilebulunmuştur.3.4.4. Dip canlıları (Benthos)Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, Zebra midyenin göl tabanının farklı yerlerindekidağılışlarının, yoğunluklarının, boy ve ağırlıklarının saptanması amacıyla, düzenli olmamakla birlikte dipörnekleri alınmıştır.2Örneklerin alınmasında, taban alanı 15 cm x 15 cm = 225 cmPPolan Eckman örnekleme kabıkullanılmıştır. Alınan çamur örnekleri göz açıklığı 500 µ olan elekte yıkandıktan (Resim 3.6) sonra, elektekalan midyeler sayılmıştır. Dipten alınan örneklerde midye dışında, dip canlısı değerlendirmesiyapılmamıştır.Tabandaki midye yoğunlukları aşağıdaki eşitlik yardımıyla bulunmuştur.N = n / A2N = Midye sayısı (adet/mP P)n = Örnekte bulunan midye sayısı (adet)2A = Eckman örnekleme kabı taban alanı (mP P)Resim 3.6. Kesikköprü Baraj Gölünde Dip Örneklerinin Değerlendirilmesi Çalışmaları35
3.4.4. <strong>Su</strong> Bitkileri,Balıklar ve Kuş TürleriKesikköprü Baraj Gölündeki su bitkileri, balık ve kuş türlerinin saptanması için özel çalışmayapılmamış, sadece diğer çalışmalar sırasında gözlenen türler kaydedilmiştir.3.4.5. Doğal DüşmanlarMidyenin doğal düşmanları 2001 yılında: Gölde ve midyelerde yapılan gözlemler ve her gözlemtarihinde toplanarak A.Ü. Veteriner Fakültesine gönderilen midyelerde, Fakültenin ilgili uzmanlarıncayapılan çalışmalarla, saptanmaya çalışılmıştır.Midyenin Türkiye’deki olası doğal düşmanlarını belirlemek için: Zararlının Avrasya’da Molloy etal. (1997) tarafından saptanan doğal düşmanları derlenerek, bunlardan hangilerinin Türkiye’debulunduğu, kaynak taraması yolu ile belirlenmeye çalışılmıştır. Doğal düşmanların derlenmesiçalışmalarında Molloy (1998); Molloy, Powell and Ambrose (1994), Molloy, Roitman and Shields(1996) ve Karatayev et al. (2000), Laurelle et al. (1999), Burlokova, Karatayev and Molloy (1998) veBurlokova, Karatayev and Padilla (2000)’den de yararlanılmıştır.3.5. Türkiye’de Baraj Göllerinde Midye Sorunlarının NedenleriÜzerinde DeğerlendirmelerZebra midyenin Türkiye’deki yayılış alanları konusundaki bilgiler yetersizdir. Ayrıca midye, bilinenyayılış alanlarının bazı bölümlerinde sorun yarattığı halde, bazı bölümlerinde yaratmamaktadır.Bu durumun nedenlerinin araştırılabilmesi için; Midye bulunan ancak midye sorunu şikayeti sözkonusu olmayan Kızılırmak Havzasındaki Kesikköprü Barajı; Fırat Havzasındaki Keban ve KarakayaBarajları ile Seyhan Havzasındaki Seyhan Barajı ve Fırat Havzasındaki bulunan ancak sorunlar yaşananAtatürk Barajı, su kaliteleri ve su alma yapılarının derinlikleri açısından incelenmiştir.3.5.1. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki EtkisiBaraj Gölü su niteliklerinin Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü üzerindeki etkisinindeğerlendirilebilmesi için:1. Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü ile su nitelikleri arasındaki ilişkilerkonusunda dış ülkelerde yapılan çalışmalar sonucunda saptanan, eşik değerler derlenmiştir (Çizelge7.31) (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,2001).2. Sorun bulunmayan ya da şikayet söz konusu olmayan Kesikköprü, Keban, Seyhan veKarakaya Baraj Gölleri ile midye sorunları yaşanan Atatürk Baraj Gölünün geçmiş yıllarda yapılmış sukalitesi izleme çalışma sonuçları derlenerek (Çizelge 7.32), Literatürde verilen eşik değerleri ilekarşılaştırılmıştır (Çizelge 7.33).3.5.2. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Alma Yapıları Derinliklerinin Sorunların Oluşumu ÜzerindekiEtkisiHES’lere baraj göllerinden su sağlayan “<strong>Su</strong> Alma Yapıları”nın derinliklerinin, HES’e giren midyelarvası yoğunluğu etkileyebileceği varsayılarak, yukarıda sözü edilen barajlardaki su alma yapılarınınkotları ve derinlikleri derlenerek (Çizelge 7.34), su alma derinliğinin sorunların oluşumu üzerindeki etkisibelirlenmeye çalışılmıştır.36
4. Göl Araştırması SonuçlarıKesikköprü Baraj Gölünde 2001-2002 döneminde yapılan göl araştırmalarının “Zebra Midye”dışındaki sonuçları (su kalitesi, plankton vb.) “Kesikköprü Baraj Gölü Limnolojik Araştırma Raporu”adı altında derlenmiştir (Çevlik, Üstündağ, ve İdem Elibol, 2003). Raporun “Sonuç ve Öneriler” bölümüaşağıda verilmiştir:Kesikköprü Baraj Gölü sularının, gelecekte Ankara’nın içme suyu gereksinimlerininkarşılanmasında kullanılması öngörülmektedir. Baraj Gölünde, sodyum ve sülfat dışındaki ölçümsonuçları, içme suyu standartlarından TS-266’ya göre, limitlere uymaktadır. TS-266’da limitlerin oldukçageniş tutulduğu görülmektedir. Avrupa Topluluğu kriterlerine göre ise; elektriksel iletkenlik, kalsiyum,klorür, sülfat ve askıda katı madde değerleri limitlerin dışındadır. Askıda katı madde ve kalsiyumdeğerlerini arıtma uygulamaları ile düşürmek mümkün olmakla birlikte, elektriksel iletkenlik, klorür vesülfat değerlerini klasik yöntemlerle düşürmek mümkün görülmemektedir. Bunların düşürülmesi için yeniyöntemlerin uygulanması gerekecektir.Kesikköprü Baraj Gölünün suyu, kıta içi yüzeysel su kaynaklarının sınıflandırmasına göre(Çizelge 3.3): Renk, sıcaklık, pH, çözünmüş oksijen, nitrat azotu ve amonyak azotu bakımından I.Sınıf; toplam çözünmüş katılar, nitrit azotu ve biyolojik oksijen gereksinimi bakımından II.Sınıf;sodyum, klorür ve sülfat bakımından da III. Sınıf’tır.Balıkçılık açısından, su sıcaklığı ve çözünmüş oksijen dışındaki parametrelerde sorunbulunmamaktadır. Yaz aylarında yüzeysel sularda su sıcaklığı, alabalık türlerinin dayanabileceğideğerlerin üstüne çıkmaktadır. Derin sularda sıcaklık değerlerinin uygun olmasına karşılık çözünmüşoksijen değerleri gerekli limitlerin çok altına düşmektedir.Kafes yetiştiriciliği yapan işletmelerin yaz aylarındaki kritik dönemlerde kafesleri boşaltmalarıuygun görülmektedir. Havalandırma uygulaması yapılması durumunda ise, uygulamanın etkili olabilmesiiçin yüzeyden değil, kafeslerin dip kısımlarından yapılması gerekmektedir.Kesikköprü Baraj Gölü ortalama Secchi disk değerlerine göre besin maddelerince ortaderecede zengin (orta düzeyde verimli)(mesotrophic), minimum Secchi disk ve çözünmüş oksijeninindüşey (vertical) değişimi ve ortalama klorofil-a değerlerine (8,05 µg/l) göre besin maddelerincezengin (verimli) (eutrophic), baskın fitoplankton familyasına göre de besin maddelerince ortaderecede zengin-besin maddelerince zengin, olarak değerlendirilmektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde bitkisel planktonlar (phytoplankton) (Çizelge 7.18) Mart ve Nisanaylarında en yüksek yoğunluklara ulaşmaktadır. Ayrıca Haziran ayı yoğunluklarında da, diğer aylara göreartış saptanmıştır. Artan bitkisel plankton yoğunluğu, güneş ışıklarının suya girişini engelleyerek Secchidisk değerlerini önemli ölçüde düşürmektedir. Bitkisel plankton yoğunluklarının zamansal değişimi ileklorofil-a değerleri uyumludur.Bitkisel plankton familyalarının aylara göre dağılımları incelendiğinde: Ocak, Şubat, Mart, Nisan,Mayıs ve Haziran aylarında Bacillariophyceae cinsleri baskın durumdadır. Temmuz’da Chrysophyceae,Ağustos’ta Cyanophyceae, Eylül’de Dinophyceae, Ekim ve Kasım’da ise Chlorophyceae cinsleribaskın durumdadır. Aralık’ta Cyanophyceae cinslerinde artış görülmekle birlikte, Dinophyceae türleridışında diğer familyaların dağılış oranları birbirine yakındır.Bacillariophyceae içinde en baskın cins öncelikle Asterionella ve Synedra’ dır. Asterionella’nın başat oluşu tarımsal sızıntı ve orman altı maddelerinin erozyonla göle karışmasına bağlanmakta vemesotrophic göllerin karakteristik planktonu olduğu belirtilmektedir. Synedra ise evsel ve endüstriyelatıkların göle karışmasının göstergesi olup, eutrophic göllerin karakteristik planktonudur. Asterionella veSynedra filtre tıkayıcı, aynı zamanda tat ve koku veren alglerdir. Balık yetiştiriciliğinde, balıklarda görülentat ve koku sorunları bu alglerle ilişkilidir.Filtre tıkayıcı alglerin yüksek yoğunluklarda olması, Kesikköprü Baraj Gölünden su sağlayacakiçme suyu projelerinde, özellikle ilkbahar ve yaz aylarında filtrasyon sorunlarına yol açacaktır. Bu yüzdeniçme suyu sağlanmasına yönelik plan ve projeler yapılırken, filtre tıkayıcı algler ile tat ve koku veren alglergöz önüne alınmalıdır.37
Kesikköprü Baraj Gölünde yıllık bitkisel plankton bileşimi: % 98,1 Bacillariophyceae, % 0,6Chrysophyceae, % 0,5 Dinophyceae, % 0,5 Cyanophyceae ve % 0,2 Chlorophyceae familyalarındanoluşmaktadır. Euglenophyceae ve Xanthophyceae familyalarına ait cinsler ise çok düşük orandadır.Baskın olan Bacillariophyceae familyası cinsleri, genellikle mesotrophic ve eutrophic göllerdebulunmaktadır.Hayvansal plankton (zooplankton) cinslerinin (Çizelge 7.18) yoğunlukları, Ağustos ve Nisanaylarında belirgin bir artış göstermektedir. Bu durum bitkisel plankton yoğunluklarındaki artışla doğrudanilgilidir. En düşük değer Ocak, en yüksek değer ise Nisan ayında saptanmıştır.Hayvansal plankton (zooplankton) takımlarının (ordo) aylık dağılımı incelendiğinde, yılboyunca baskın zooplankton takımının Rotifera olduğu saptanmıştır. Mollusca Mayıs, Haziran,Temmuz , Ağustos ve Eylül aylarında, Cladocera Ocak, Şubat, Mart ve Nisan dışındaki aylarda,Copepoda Kasım dışında tüm aylarda, Ciliata tüm aylarda ve Rhizopoda sadece Şubat, Mart ve Nisanaylarında saptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünün yıllık hayvansal plankton bileşimini; % 85,6 Rotifera, % 6,2Cladocera, % 6,0 Rhizopoda, % 1,3 Ciliata, % 0,8 Mollusca ve % 0,2 Copepoda oluşturmaktadır.Baraj gölünün baskın zooplankton grubunu oluşturan Rotifera cinsleri genellikle küçük canlılar olupyaşam süreleri 2 ya da 3 haftadır. Rotifer lerin suyu süzerek içindeki alg, bakteri, organik maddelerlebeslendikleri ve suların temizlenmesinde rol oynadıkları bilinmektedir. Buna karşılık baraj gölünde,sulardaki kirlenmenin göstergesi olarak kullanılan hayvansal plankton cinslerinden Carchesium,Codonella, Vorticella, Amoeba ve Diflugia saptanmıştır. Bu plankton cinslerinin yoğunluklarınınizlenmesi gerekmektedir.38
5. Zebra Midyenin Yapısal Nitelikleri (Morphology)Zebra midyenin yaşam dönemleri (life cycle) : Ergin, yumurta, kirpikli larva (trochophore),özgürce yüzen larvalar (veligers), plantigrade ve genç midye (juvenile)’dir.Ergin, plantigrade ve genç midye dönemleri bir ortama tutunmuş olarak yaşayan, genellikledevinmeyen ya da çok sınırlı olarak hareket edebilen yerleşik (settling) ya da dipsel (benthic)dönemlerdir. Kirpikli larva (trochophore) ve özgürce yüzen larva dönemleri (veligers) ise suda etkinve edilgen olarak yüzdüklerinden açık su dönemleri (pelagic stages) ya da özgürce yüzen dönemler(planktonic stages) olarak adlandırılmaktadır.Özgürce yüzen dönemdeki larvalar da, yapısal niteliklerine göre: D-biçimli (D-shaped) ya dadüz menteşeli (straight-hinged); gagalı [umbonal] ve ayaklı [pediveliger] larvalar olaraksınıflandırılmaktadır.Zebra midyenin farklı yaşam dönemlerinin yapısal nitelikleri, Claudi and Mackie (1994) veZMIS (2001) ’den de, yararlanılarak aşağıda verilmiştir.5.1. Ergin DönemiZebra midye ya da çizgili midyeler, adlarını kabukları (shell) üzerinde bulunan açık ve koyurenkli kuşaklardan almıştır. Canlının tür adı olan çok biçimli (polymorpha) sözcüğünün de yansıttığıgibi, kabuklar üzerinde bulunan kuşakların oluşturduğu desenler, hem renk ve hem de biçim açısındançok değişkendir. Kuşakların renkleri siyahtan kahverengine kadar değişebilmekte, bazı bireylerde çok silikdurumda bulunmakta, bazı bireylerde ise kabuk tümüyle açık kahverenginden, siyaha kadardeğişebilmektedir (Resim 5.1).Resim 5.1. Zebra Midye [Dreissena polymorpha (Pallas,1771)] Ergini (Sea Grant’ tan).Zebra midye erginlerinin (adult) tipik niteliği, Dreissenidae familyasının diğer türlerinde deolduğu gibi, taban bölümünden çıkan çok sayıdaki güçlü tutunma iplikçikleri (byssal threads)aracılığıyla (Resim 5.2), çok değişik ancak uygun sert tutunma ortamlarına tutunarak, diğer bir çok midyetürünün (Unionidae familyası türleri gibi) aksine tutunma ortamının içinde (infaunal) değil, tutunmaortamının üstünde (epifaunal) yaşamalarıdır.39
Resim 5.2. Zebra Midyenin [Dreissena polymorpha] Tutunma İplikçikleri (byssal threads)(Anonymous, 2001 e ’den)Dreissenidae familyası türlerinde kabuk, diğer iki kabuklu (bivalves) midye türlerinde görülenyuvarlak ya da yumurtamsı biçimin aksine, üçköşeli (triangular)’dir. Zebra midyede kabuğun taban yada karınsal bölümü, yassılaşmıştır ya da içbükey (concave)’dir. Kabukları birbirine bağlayan menteşe(hinge)’de dişler (teeth) bulunmaz. Kabuk yüzeyi parlak değil, donuktur. Kabuğun en yaşlı bölümü olanve gaga (umbone) olarak adlandırılan bölüm sivridir ve ön kısımda bulunur. Kabuğun karınsal kenarlarıkeskin açılıdır.Kesikköprü Baraj Gölünün farklı kesimlerinden ve farklı tarihlerde toplanan erginlerin boy veağırlıkları Çizelge 5.1 ve Şekil 5.1’de verilmiştir.2,52,0Boy (cm)-Ağırlık (gr)1,51,00,50,021.08.2001 25.09.2001 31.10.2001 OrtalamaBoy (Yüzey) (mm) Ağırlık (Yüzey)(mg) Dip Boy (mm) Ağırlık (Dip)(mg)Şekil 5.1. Kesikköprü Baraj Gölünde Yüzeyde ve Dipte Gelişen Zebra Midye (D. polymorpha)Erginlerinin Boy ve AğırlıklarıKesikköprü Baraj Gölünde ergin Zebra midye boyları: Yüzeysel sularda yaşayanlarda ort. 22,5mm (en az 12,0-en çok 31,0), dip sularda yaşayanlarda ort. 17,0 mm (en az 12,0-en çok 24,0) olarakölçülmüştür. Midye ağırlıkları ise : Yüzeyde yaşayanlarda ort.1784,1 mg (en az 130,0-en çok 3770,0);dipte yaşayanlarda ort. 752,3 mg (en az 190,0-en çok 1920,0) olarak belirlenmiştir (Çizelge 5.1).40
Türkiye’de farklı baraj göllerinden toplanan midyelerin boy ve ağırlıkları aşağıda özetlenmiştir:Midyenin Toplandığı Yer Boy AğırlıkKesikköprü Baraj Gölü (Yüzey) 2,25 cm (min.1,20 – max.,10) 1,784 gr (min. 0,130 -max. 3,770)Kesikköprü Baraj Gölü (Dip) 1,70 cm (min.1,20 – max.2,40) 0,752 gr (min. 0,190 -max. 1,920)İkizcetepeler Baraj Gölü 2,70 cm (min.1,50 – max.4,30) 1,887 gr (min. 0,460 -max. 4,660)Atatürk Baraj Gölü 1,44 cm (min.0,70 – max. 2,30) 0,573 gr (min. 0,014 -max. 1,470)Birecik Baraj Gölü 1,24 cm (min.0,50 – max.2,00) 0,359 gr (min. 0,020 -max. 1,050)Karkamış Baraj Gölü 1,33 cm (min.0,80 – max.2,20) 0,440 gr (min. 0,040 -max. 1,610)Fırat Irmağı 0,85 cm (min.0,60 – max.1,10) 0,059 gr (min. 0,020 -max. 1,200)Aslantaş Baraj Gölü 2,30 cm (min.1,50 – max.2,90) 1,083 gr (min. 0,420 -max. 2,000)Boy ve ağırlığın: Midyenin yaşına, üreme dönemlerine ve yaşama yerinin niteliklerine (derinlik,besin maddeleri bolluğu, su sıcaklığı, pH vb.) göre değiştiği anlaşılmaktadır. Boy ve ağırlıkları verilenergin midyelerin yaşları saptanmamış olmakla birlikte, Kesikköprü Baraj Gölü ERSU Balık Çiftliğikafeslerinden toplanan midyelerin en çok 4 yaşlı oldukları bilinmektedir.Türkiye’de en büyük midyeler İkizcetepeler Baraj Gölünden (Balıkesir) toplanmıştır. Bu barajgölünde midye boyları ort. 2,70 cm (min.1,5 – max.4,3); ağırlıkları ort. 1,887 gr (min. 0,46 -max.4,66)’dır.Kesikköprü Baraj Gölünde 2001 yılında yeni döl erginleri 31.07.2001’de görülmeye başlanmıştır.Yeni erginlerin farklı tarihlerdeki boy ve ağırlıkları Çizelge 5.2’de verilmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünde yeni ergin Zebra midye boyları (02.10.2001): Yüzeysel sulardayaşayanlarda ort. 12,00 mm (en az 10,0-en çok 16,0), dip sularda yaşayanlarda ort. 11,52 mm (en az9,0-en çok 18,0) olarak ölçülmüştür. Yeni ergin midye ağırlıkları (02.10.2001): Yüzeysel sulardayaşayanlarda ort. 219,20 mg (en az 100,0-en çok 500,0), dip sularda yaşayanlarda ort. 202,40 mg (enaz 70,0-en çok 350,0) olarak ölçülmüştür.5.2. Yumurta DönemiZebra Midyenin yumurtaları küresel biçimli ve beyaz renklidir (Resim 5.3 a). Yumurtalar, ergindişilerin su verme borucuğu (exhalant siphon; excurrent siphon) aracılığıyla su içine bırakılmaktadır.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde yapılan izleme çalışmaları sırasında, örneklerinin alınmasındakullanılan ağ göz aralıklarının büyük (55 µ) olması ve midye yumurtalarının suda bulunan diğer canlılarınyumurtalarından ayırt edilmesindeki güçlükler nedeniyle, yumurta saptanamamıştır. Ergin midyelerinyumurtalıklarındaki gözlemlerde ise çok sayıda ve beyaz renkli yumurtalar görülmüştür (Resim 5.3 b ).abResim 5.3. Zebra Midyenin (D.polymorpha) : (a) Yumurtası, (b) YumurtalıklarındakiYumurtalar (ZMIS,2001).41
5.3. Kirpikli Larva Dönemi (Trochophore)Kirpikli larva (trochophore), midyenin suda özgürce yüzen dönemlerinin ilki olmakla birlikte,kabukları ile kirpikli yüzme-beslenme organcığının (velum) bulunmaması ve beslenmesininyumurtadan sağlanan besinlere (yolk) bağlı olması nedeniyle, özgürce yüzen larva (veliger) olaraknitelendirilmemektedir. Kirpikli larva, kirpikleri (cilia) aracılığıyla hareket etmektedir (Resim 5.4).Resim 5.4. Zebra Midyenin Kirpikli Larva (Trochophore) Dönemi (ZMIS,2001).Dönemin süresinin çok kısa olduğu ve doğal koşullarda çok zor saptandığı kaydedilmektedir.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinin yapılan izleme çalışmaları sırasında alınan su örneklerininincelenmesinde de tanı güçlükleri nedeniyle, canlının bu dönemi saptanamamıştır.5.4. Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veligers)Özgürce yüzen larva (veligers) terimi, iki kabuklu (bivalves) midyelerin larva dönemleri içinkullanılmaktadır. Kirpikli larva (trochophore)’dan temel farkı kirpikli yüzme-beslenme organcığının(velum) ve kabuklarının bulunmasıdır. Bu dönem de, yapısal niteliklerine göre: D-biçimli (D-shaped) yada düz menteşeli (straight-hinged), gagalı (umbonal) ve ayaklı (pediveliger) olmak üzere 3 ayrıdöneme ayrılmaktadır.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde 2001 yılında yapılan izleme çalışmaları sırasında, budönemlerin tümü ayrım yapılmaksızın özgürce yüzen larva (veliger) olarak kaydedilmiştir. Atatürk BarajGölünde 2002 yılında yapılan izleme çalışmalarında ise, 3 döneme ait larvalar ayrı ayrı sayılmıştır.Sayımlarda en fazla rastlanan dönem D-biçimli larva dönemi olmuş, bunu ayaklı ve gagalı larvadönemleri izlemiştir.5.4.1. D-Biçimli Larva (D-sahped veliger)Kirpikli larva (trochophore)’nın başkalaşım (metamorphosis) geçirmesi sonucu oluşan, ilközgürce yüzen larva dönemidir. Bu dönemde kabuk bezlerinden salgılanan salgılardan, D-biçimlikabuklar oluşmaktadır. Larvanın, kabuklarının bitiştiği menteşe bölümü düz, serbest yanları iseyuvarlaktır. Kabuklar saydam görünüşlü ve eş boyutlardadır (Resim 5.5).43
Resim 5.5 . <strong>Su</strong> Örneklerinde Zebra Midye Larvaları ile Diğer Canlılar: a. D. polymorpha’nın D-biçimli larvası, b.Asterionella, c. Rotifer yumurtası, d. Keratella, e. Bosmina.44
D-biçimli larva, Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde yapılan izleme çalışmaları sırasındaalınan su örneklerinde çok yoğun olarak saptanan, ilk dönem olmuştur. Canlı örneklerde yapılanincelemelerde larvanın kirpikli yüzme-beslenme organcığını (velum) kullanarak hareket ettiği, farklıaçılardan farklı biçimlerde (Resim 5.5.) görüldüğü gözlenmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünden alınan örneklerde bu döneme ait larva boyları ort. 92,0 µ (en az 70-en çok 110) olarak ölçülmüştür.5.4.2. Gagalı Larva (Umbonal veliger)D-biçimli larvanın, kabuklarının renkli ve görülebilir duruma gelmesi, özellikle menteşe bölümüneyakın kesimin şişip genişleyerek gaga (umbone) biçimini alması ve menteşe bölümünü örtmesibiçimindeki değişimler sonucu, gagalı larva oluşmaktadır. Gagalı larva tipik olarak 3 köşeli midye(mussel) biçiminde değil, istiridye (clam) biçimindedir (Resim 5.6). Bu dönemde larva boyutlarıartmakta ve larvalar, kirpikli yüzme-beslenme organcığını (velum) kullanarak hareket etmekte vebeslenmektedir.Resim 5.6. Zebra Midye (D.polymorpha)’nın Gagalı larva Dönemi (umbonal veliger) (ZMIS,2001).5.4.3. Ayaklı Larva (Pediveliger)Gagalı larva, ayak (foot) oluşması sonucu, ayaklı larva dönemine geçmektedir (Resim 5.7).Ayaklı larva hem kirpikli yüzme-beslenme organcığını (velum) ve hem de ayağını kullanarak budönem için tipik olan ve kendi çevresinde dönüp ilerleme biçiminde, dairesel hareketler yapmaktadır.Midyenin açık su (pelagic) ortamında özgür olarak bulunduğu son özgürce yüzen larva dönemidir.Ayaklı larva daha sonra, ayağı aracılığıyla tutunma ortamlarına tutunup, hareket ederek yerleşeceği yeribelirlemekte ve tutunma iplikçikleri (byssal threads) aracılığıyla ortama yerleşmektedir.Resim 5.7. Zebra Midye (D.polymorpha)’nın Ayaklı larva (pediveliger) Dönemi45
Zebra Midyenin : Yumurta, trochophore ve özgürce yüzen larva dönemlerinin boyutları,HES soğutma sisteminde bulunan filtre göz açıklıklarından (100-300 µ) küçük olduğundan,larvaların sistemin duyarlı yerlerine ulaşması engellenememektedir.5.5. Plantigrade DönemiPlantigrade dönemi, midyenin diğer yaşam dönemlerinden çok farklı olan, ayaklı larvalarınbaşkalaşımı sonucu oluşan, küresel biçimli, beyaz renkli, çok sayıda tutunma iplikçiği ile ortamatutunmuş olarak bulunan dönemdir (Resim 5.8). Kesikköprü Baraj Gölünde göle yapay olarak yerleştirilentutunma yerlerinde ilk görüldüğünde, tanısında kuşkuya düşülmüştür. Bu dönem büyük ölçüde balıkyumurtalarına benzemektedir. Kirpikli yüzme-beslenme organcığı bulunmamaktadır. Canlı, dahaayaklı larva döneminde salgılanmaya başlanan ve ergin dönemdekilere göre daha uzun olan tutunmaiplikçikleri ile tutunma yerine yerleşmiş durumdadır ve ağız çevresinde labial palpler bulunmaktadır.Resim 5.8. Zebra Midye (D.polymorpha)’nın Plantigrade Dönemi.Kesikköprü Baraj Gölünden farklı tarihlerde toplanan plantigrade dönemindeki canlıların boylarıarasında önemli farklılıkların bulunmadığı gözlenmiştir. Plantigrade dönemdeki canlıların boyları ort.1,12 mm (min. 0,84-max. 1,48) olarak ölçülmüştür (Çizelge 5.3).5.6.Genç Midye Dönemi (Juvenile)Plantigrade dönemindeki başkalaşım sonucunda midye, larva dönemleri için tipik olan istiridyebenzeri (clam-like) biçimini değiştirerek, üç köşeli (triangular) ya da midye biçimini (mussel-shaped)almakta ve genç midye (juvenile) dönemine geçmektedir (Resim 5.9).Resim 5.9. Zebra Midyenin (D.polymorpha) Genç Midye (Juvenile) DönemiGenç midyeler eşeysel olgunluğa eriştiklerinde ise ergin (adult) olarak adlandırılmaktadır. Boyları8-9 mm’ye ulaşan genç midyelerin eşeysel olgunluğa ulaştıkları ve ergin döneme geçtikleri kabuledilmektedir (ZMIS,2001). Genç dönemin başlarında boyları plantigrade boyları kadar olan ve kabuklarısaydam durumda bulunan midyeler, hızla gelişmektedir.46
Kesikköprü Baraj Gölünde gelişme hızı ile ilgili olarak yapılan gözlem ve ölçümlerde, doğaltutunma yerlerine (kayalar, ergin midyelerin üzeri vb.) yerleşmiş olan midyelerin boylarında, tutunmayerindeki yoğunlukları ve tutunma yerinin derinliklerine de bağlı olarak, farklılıklar olduğu gözlenmiştir. İlküreme dönemindeki yumurtalardan gelişen genç midyelerin, farklı gözlem tarihlerindeki boyları Çizelge5.4 ve Şekil 5.2’de verilmiştir.8,007,006,00Boy (mm)5,004,003,002,001,000,0026.06.2001 04.07.2001 10.07.2001 17.07.2001 24.07.2001 OrtalamaDüşük YoğunlukYüksek YoğunlukŞekil 5.2. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midye’nin Juvenile Yoğunlukları ile Boyları ArasındakiİlişkilerKesikköprü Baraj Gölünde genç midye boyları (26.06-24.07.2001): Midyenin düşük yoğunluktabulunduğu yerlerde ort. 5,39 mm (en az 3,82- en çok 7,03); yüksek yoğunlukta bulunduğu yerlerde ort.2,71 mm (en az 1,78 -en çok 3,50) olarak ölçülmüştür.47
6. Zebra Midyenin Yaşamı (Biology)2001 yılında Atatürk Baraj ve HES ile Kesikköprü Baraj Gölünde gerçekleştirilen çalışmalarınsonuçları aşağıda verilmiştir. Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda midyenin tüm yaşamdönemleri; Atatürk Baraj Gölü ve HES’te yapılan çalışmalarda ise sadece özgürce yüzen larvadönemleri (veligers) izlenmiştir. Atatürk Baraj Gölünde larva dönemi izleme çalışmaları 2002 yılında dasürdürülmüştür.Personel, laboratuvar ve ekipman durumunun Ankara’da daha uygun olması nedeni ile, rapordaverilen çalışma sonuçları daha çok Kesikköprü Barajı ile ilişkilidir. Midyenin yaşam çemberi (life cycle)Şekil 6.1’de gösterilmiştir.Şekil 6.1. Zebra Midyenin (D.polymorpha) Yaşam Çemberi (ZMIS,2001)6.1.Özgürce Yüzen Larva Dönemleri (Veliger Stages)Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra midyenin larva dönemi yoğunlukları (adet/m³) ile mevsimseldeğişimi Çizelge 6.1-6.2 ve Şekil 6.2 – 6.3'te verilmiştir.Gölde 03.04.2001’de yapılan ilk gözlem sırasında larva saptanamamış, 11.04.2001’de yapılan2.gözlem sırasında ilk kez larva döneminde midye saptanmış ancak sayım yapılmamıştır. Bu tarihtegöldeki yüzeysel su sıcaklığı 12,5 ºC’ dir. Kesikköprü’de 18.04.2001 tarihinde gözlem yapılamamıştır.Gölde en yüksek (peak) larva yoğunluğu ilk kez 25.04.2001 tarihinde saptanmış olmakla birlikte,18.04.2001’de gözlem yapılamadığı için bu veri kesin değildir. Ancak en yüksek yoğunluğa, larvasaptanmasından kısa süre sonra ulaşıldığı (yaklaşık 2 hafta) anlaşılmaktadır.Bu sonuç, erginlerin yumurta bırakmalarının da, kısa süreler içinde ve yoğun olarakgerçekleştiğinin göstergesi olarak kabul edilmektedir.48
200000Larva (adet/m3)15000010000050000011.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200114.08.200128.08.200111.09.200125.09.20011.Örnekleme. Noktası 2.Örnekleme. Noktası 3.Örnekleme. NoktasıŞekil 6.2. Kesikköprü Baraj Gölünde Larva Yoğunluklarının Örnekleme Noktalarına GöreYıllık Değişimi180000160000140000Yoğunluk (adet/m3)12000010000080000600004000020000003.04.200118.04.200102.05.200116.05.200130.05.200113.06.200126.06.200110.07.200124.07.200107.08.200121.08.200103.09.200118.09.200102.10.20011.Üreme Dönemi 2.Üreme Dönemi 3.Üreme DönemiŞekil 6.3. Kesikköprü Baraj Gölünde Larva Yoğunluklarının Üreme Dönemlerine GöreYıllık DeğişimiLarva yoğunluğu, en yüksek düzeye ulaştıktan kısa süre sonra azalmaya başlamış ve30.05.2001’de saptanamayacak düzeye düşmüştür. Larvaların göl sularında ilk saptandıkları tarih(11.04.2001) ve suda larva kalmadığı tarih (30.05.2001) göz önüne alındığında, gölde larva görülenilk dönemin (1.üreme dönemi) süresi yaklaşık 6 hafta olarak hesaplanmıştır. Ancak yüksek larvayoğunlukları sadece 2 hafta (25.04.2001-02.05.2001) sürmüştür.Birinci üreme döneminde larva yoğunluklarının, örnekleme noktalarına bağlı olarak önemlidüzeyde değiştiği görülmektedir (Çizelge 6.1). En yüksek yoğunluk 159 787 adet /m³ olarak,49
2.Örnekleme noktasında 25.04.2001 tarihinde saptanmıştır. Bu tarihte göldeki larva yoğunluğu ortalamaen çok 80 213 adet /m³ ’tür.Göl sularında larvalar 2. kez (2.üreme dönemi), 20.06.2001’de düşük yoğunluklarda görülmeyebaşlamış (ort. 2 143 adet /m³) ve yoğunluk 1 hafta sonra (26.06.2001) en yüksek düzeye (203 315adet/m³) ulaşmıştır. İkinci üreme döneminde larvaların en yüksek (peak) yoğunluğa ulaşması, ilkdöneme göre daha çabuk gerçekleşmiştir. Bu sonuç çevre koşulları ile ilişkili görülmektedir (bkz. 7.1.1.2Bölüm). Yoğunluk, 04.07.2001 tarihinde hızla ort. 2 388 adet /m³ ’e düşmüştür. Bu tarih 2.üremedöneminin sonu olarak değerlendirilmiş, bu üreme döneminde larvaların suda bulunduğu süre 2-3 hafta,yüksek yoğunlukta bulundukları süre 1 hafta olarak belirlenmiştir.İkinci üreme döneminde de örnekleme noktaları arasındaki larva yoğunlukları bakımından önemlifarklılıklar bulunmaktadır (Çizelge 6.1). En yoğun larva, 1.üreme döneminde de olduğu gibi, 2. Örneklemenoktasında 203 315 adet/m³ olarak saptanmıştır. Bu tarihte (26.06.2001) göl ortalaması 157 521adet/m³ ’tür.İkinci üreme dönemindeki en yüksek larva yoğunlukları (ort. 157 521 adet/m³), 1.üremedönemine (ort. 80 213 adet/m³ ) göre % 96,45 oranında yüksektir. Ancak burada 1.üreme dönemine aiten yüksek yoğunluğun kesin olmadığı da kaydedilmelidir.Sürdürülen örneklemeler sonucunda 31.07.2001’de ilk 2 dönemdekine göre daha düşükyoğunluklarda olmak üzere larvaların 3. kez yüksek yoğunluklara ulaştığı belirlenmiştir. Ancak,ikinciüreme döneminin sona erdiği tarihler ile 3.üreme döneminin başlama tarihleri konusunda kesin ayrımyapılamamıştır (bkz. 7. Bölüm).Üçüncü üreme döneminde larvaların en yüksek yoğunluğa ulaştıkları tarihte (31.07.2001)yoğunluklar ort. 22 223 adet/m³ ‘tür. En yüksek yoğunluk ilk 2 üreme döneminde olduğu gibi, 2.Örnekleme noktasında (Çizelge 6.2) ve 28 100 adet/m³ olarak saptanmıştır. Yoğunluk 1. döneme göre% 72,29, 2.döneme göre % 85,82 oranında daha düşüktür (bkz. 6.2. Yerleşik Dönemler).Kesikköprü Baraj Gölünde larva (veliger) dönemlerinin izlenmesi konusunda yapılan çalışmalarsonucunda:1. 2001 yılı Nisan-Eylül döneminde midyelerin gölde 3 kez yumurta bıraktıkları (3 üreme dönemi),buna koşut olarak göl sularında 3 kez larva patlaması (peak) oluştuğu,2. Göldeki ilk larva patlamasının Nisan ortalarından, Mayıs sonuna kadar (11.04.2001-30.05.2001)yaklaşık 6 hafta sürdüğü; 2. üreme dönemi bitiş tarihi ile 3 .üreme dönemi başlangıç tarihinin kesinolarak belirlenemediği, bu dönemlerin yaklaşık olarak 2 ve 11 hafta sürdüğü,3. Gölde Nisan-Eylül döneminin tümünde, yoğunlukları arasında çok büyük farklar olmasına karşılık,sınırlı dönemler dışında larva bulunduğu, larvaların göreceli olarak yüksek yoğunluklardabulunuş sürelerinin 2. üreme döneminde 1 hafta, 1. ve 3 .üreme dönemlerinde 2 hafta sürdüğü,4. Larva yoğunluklarının örnekleme noktaları ve farklı üreme dönemlerine göre değiştiği, dönemlerarasındaki yoğunluk farklarının çok büyük olduğu; 2.üreme döneminde, 1.üreme dönemine göreyoğunluk artışının % 96,45’e ulaştığı; 3.dönem yoğunluklarında ise ilk döneme göre % 72,29; 2.döneme göre % 85,82 oranında azaldığı, belirlenmiştir.5. Dönemsel larva yoğunlukları, göl en yüksek ortalaması olarak: 1. üreme döneminde 80 213(25.04.2001); 2.üreme döneminde 157 521 (26.06.2001) ve 3. üreme döneminde 22 223 adet/m³’tür(26.06.2001). Gölde saptanan en yüksek larva yoğunluğu 203 315 adet/m³’tür.50
6.1.2. Atatürk Baraj Gölü ve HESAtatürk Barajı Gölü ve HES’te midyenin larva dönemleri ve yıllık seyri konusundaki çalışmalarsonucunda, 2001 yılında Hidroelektrik Santral (HES) soğutma sistemi ve gölde saptanan larvayoğunlukları (adet/m³ olarak) Çizelge 6.3 ve Şekil 6.4' te verilmiştir.100009000Larva Yoğunluğu (Adet/m3)80007000600050004000300020001000019.04.200103.05.200117.05.200131.05.200114.06.200128.06.200112.07.200126.07.200109.08.200123.08.200106.09.200120.09.200104.10.200118.10.200101.11.200115.11.200129.11.200113.12.2001HES Ort.GölŞekil 6.4. Atatürk Baraj Gölü ve HES Soğutma Sisteminde Zebra Midye Larva YoğunluklarınınYıllık Değişimi (2001 Yılı)Ancak, Atatürk Baraj Gölünde 2001 yılında örneklemeler düzenli bir biçimde yapılamamıştır. Gölve HES'te ilk larvalar : İlk gözlemin yapıldığı 19.04.2001'de saptanmıştır (Çizelge 6.3 ve 7.3) . Butarihte larva yoğunlukları ve yüzeysel su sıcaklıkları: Göldeki örnekleme noktasında 15,6 ºC ve 1 327adet/m³; HES'te 16,0 ºC ve ort. 8 000 adet/m³ ve Şanlıurfa Tünelleri kesiminde 18,0 ºC ve 13 000adet/m³ 'tür. Bu veriler Kesikköprü Baraj Gölü verileri ile karşılaştırıldığında, Atatürk Baraj Gölünde ilkgözlemin yapılış tarihinin çok geç olduğu görülmektedir.HES’teki yoğunluklar, doğal olarak göldeki yoğunluklarla ilişkilidir. Ancak, gölde, baraj gövdesininhemen önündeki örnekleme noktası ve HES’te 28.08.2001’den sonra larvaların düşük yoğunluktabulunmasına karşılık, Şanlıurfa tunelleri girişinde 04.09.2001’de ort. 7 300 adet/m³ larva saptanmıştır.Atatürk Baraj Gölünde larva izleme çalışmaları 2002 yılında da sürdürülmüş ve sonuçlar Çizelge6.4 ve Şekil 6.5 ‘te verilmiştir.Gölde 2002 yılında yapılan izleme çalışmalarında, D-biçimli larvalar ilk kez 15.01.2002’desaptanmıştır. Bu tarihte göldeki yüzeysel su sıcaklığı 10,4 ºC’ dir. Gölde en yüksek D-biçimli larvayoğunluğu ilk kez 26.03.2002 tarihinde (2 389 adet/m³ ) belirlenmiştir. D-biçimli larvalar 2002 yılı içinde:2. kez 26.06.2002’de 1 659 adet/m³ ; 3. kez 05.08.2002’de 900 adet/m³ ; 4. kez 18.09.2002’de 305adet/m³ ve 5. kez 25.10.2002’de 264 adet/m³ yoğunluklara ulaşarak yıl içinde toplam 5 kez en yüksekyoğunluğa çıkmıştır. Bu sonuçlar midyenin Atatürk Baraj Gölünde (kesin olmamakla birlikte) en az 5 kezyumurta bıraktığı biçiminde yorumlanmakta ve 2001 yılı sonuçları ile de uyum göstermektedir. D-biçimliilk larvaların Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ayı 2. haftasında (11.04.2001), Atatürk Barajında ise15.01.2002’de görüldüğü göz önüne alındığında, Atatürk Barajında üremenin yaklaşık 3 ay öncebaşladığı söylenebilir. En yüksek larva yoğunlukları: Kesikköprü Barajındaki Nisan ayı sonunda51
(25.04.2001); Atatürk Barajında ise Mart ayı sonunda (26.03.2002) saptanmıştır. Atatürk Baraj gölüsularında yoğunlukları değişmekle birlikte tüm yıl boyunca larva bulunmaktadır. Larvaların büyük birbölümünün kış dönemini başat olarak ayaklı larva (pediveliger) döneminde geçirdikleri anlaşılmaktadır2500200015001000500003.01.200222.01.200212.02.200227.02.200222.03.200202.04.2002Larva Yoğunluğu (Adet/m3)16.04.200201.05.200216.05.200230.05.200221.06.200205.07.200217.07.200205.08.200226.08.200210.09.200227.09.200210.10.200225.10.200220.11.200212.12.200224.12.2002Şekil 6.5. Atatürk Baraj Gölünde Zebra Midye Larva Yoğunluklarının Yıllık Değişimi(2002 Yılı)Atatürk Baraj Gölü ve HES’te yapılan larva dönemi izleme sonuçları aşağıda özetlenmiştir.1. Gölde, yoğunlukları arasında çok büyük farklar olmasına karşılık, tüm yıl boyunca larvabulunmaktadır. Kışlayan larvalar içinde başat olanlar ayaklı larvalar (pediveliger)’ dır.2. Erginlerin, kesin olmamakla birlikte, Ocak- Aralık döneminde 5 kez yumurta bıraktıkları, bunakoşut olarak larva yoğunluklarının 5 kez en yüksek düzeye (peak) çıktığı anlaşılmaktadır.3. Baraj Gölünden HES soğutma sistemine giren larva yoğunlukları: Max. 9200 adet/m³(17.05.2001); min. 360 adet/m³ (16.10.2001)’tür.4. Larva yoğunluklarının örnekleme noktaları ve üreme dönemlerine göre değiştiği, dönemler veörnekleme noktaları arasındaki yoğunluk farklarının çok büyük olduğu görülmüştür. Göldekiörnekleme noktasında saptanan yoğunluklar 2001 yılında 0-3810 adet/m³ ; 2002 yılında 0-3039adet/m³ arasında değişmiştir.5. Gölün, Şanlıurfa tünelleri kesiminde 2001 yılında saptanan en yüksek larva yoğunluğu ise 13 000adet/m³ ’tür.6. Atatürk ve Kesikköprü Baraj Göllerinde larva dönemlerinin seyri arasında önemli farklılıklarbulunmakta; Kesikköprü Baraj Gölünde üreme yaklaşık 3 ay sonra başlamakta ve Eylül ayında sonbulmaktadır. Kesikköprü Baraj Gölünde yoğunluklar, Atatürk Baraj Gölüne göre çok yüksektir.6.2. Yerleşik Dönemler (Settling Stages)D-Biçimli (D-shaped) Gagalı (Umbonal) Ayaklı PediveligerZebra midyenin yaşam çemberinde yerleşik yaşam dönemler: Plantigrade, juvenile ve ergin(Resim 6.1) dönemlerdir. Midyeler bu dönemlerde yaşamlarını, kirpikli larvalar ve özgürce yüzenlarvaların aksine, uygun tutunma yerlerine tutunarak ve buralara yerleşerek geçirmektedir. Yerleşikdönemlerden erginler, midyenin bulunduğu sularda tüm yıl boyunca görülmekle birlikte, diğer tümdönemlerideki canlıların bulunduğu zaman ve süreler, çevresel koşullara bağlı olarak, değişmektedir.52
Resim 6.1. Kesiköprü Baraj Gölü Balık Üretim Çiftliğinde Kafeslerin Yüzdürülmesini SağlayanPVC Şamandıralara ve Birbirleri Üzerine Tutunmuş Zebra Midye Erginleri.6.2.1. Plantigrade DönemiKesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait larvaların plantigrade dönemine geçişleri,larvaların görülmesinden yaklaşık 6 hafta sonra, 23.05.2001 tarihinde saptanmış, bu tarihte sayımyapılmamıştır. Plantigrade dönemin tanısında karşılaşılan güçlükler nedeni ile, bu döneme geçiş tarihibüyük olasılıkla geç olarak belirlenmiştir.Plantigrade dönemi veliger döneminden farklı olarak, midyeninçıplak gözle de görülebilen (boy ort. 1,12 mm) dönemlerinden birini oluşturmaktadır.Süreli olarak yapılan izleme çalışması sonucu plantigrade döneminin seyri ve yoğunlukları (adetm²/hafta olarak) (21.08. 2001'e kadar 6 m derinlikte tahta levhalarda; daha sonra farklı derinliklerde) Çizelge6.5 ve Şekil 6.6'da verilmiştir.400350Yoğunluk (adet/m2/hafta)30025020015010050023.05.200130.05.200104.06.200113.06.200120.06.200126.06.200104.07.200110.07.200117.07.200124.07.200131.07.200107.08.200114.08.200121.08.2001(*)28.08.200103.09.200111.09.200118.09.200125.09.200102.10.200109.10.200116.10.200123.10.2001Plantigrade 1.Üreme Plantigrade 2.Üreme Plantigrade 3.ÜremeJuvenile 1.Üreme Juvenile 2.Üreme Juvenile 3.ÜremeŞekil 6.6. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade ve Juvenile Dönemi Yoğunluklarının YıllıkDağılımıÖzgürce yüzen larvaların, yerleşik dönemlere geçişleri (plantigrade ve juvenile), su içindebulunan doğal ve yapay sert yüzeylerde gerçekleşmektedir. Kesikköprü Baraj Gölünde yapılangözlemlerde: <strong>Su</strong> içine yapay olarak sarkıtılmış taşlar, tahta, fayans ve demir levhalar ile bunların53
sarkıtılmasında kullanılan naylon iplerle; geçmiş yıllara ait canlı ve ölü midyelerin kabukları ve su altıbitkileri üzerinde plantigrade ve juvenile döneminde midye saptanmıştır.Birinci üreme dönemine ait larvalardan kaynaklanan plantigrade dönemi yoğunlukları, hızla veyaklaşık 1 hafta sonra (30.05.2001) en yüksek (peak) düzeye (290 adet/m²) ulaşmıştır (Çizelge 6.5 veŞekil 6.6). Bu tarihte suda özgürce yüzen larva yoğunluğu çok düşüktür ve larvalar ancak niteliksel(qualitative) olarak saptanabilmiştir (Çizelge 6.1-6.2 ve Şekil 6.2-6.3). Larva yoğunluğunun kısa süredeçok düşük düzeylere inmiş olması, plantigrade döneme geçişin toplu halde olduğunu göstermektedir.Birinci üreme döneminde, plantigrade dönemdeki midyelerin suda bulunduğu süre yaklaşık 6 haftadır vesuda larva bulunan döneme paraleldir.İkinci üreme dönemine ait larvaların 26.06.2001’de en yüksek yoğunluğa ulaşmalarına rağmen,plantigrade döneminin izlendiği 6 m derinlikte, 2. üreme dönemi larvalarından kökenlenmesi beklenenplantigrade saptanamamış, sadece 2 gözlemde (17.07.2001 ve 24.07.2001) ve çok düşük yoğunluklarda(sırasıyla 20 ve 10 adet/m²/hafta) plantigrade bulunmuştur. Kesin olmamakla birlikte, 2. Dönemplantigrade süresi de , 2.Dönem veliger’lerde olduğu gibi yaklaşık 2 haftadır.Üçüncü üreme dönemi larvaların, 31.07.2001’de en yüksek yoğunluğa ulaşmalarına karşılık, 6 mderinlikteki tahta levhalarda 14.08.2001’e kadar sürdürülen gözlemlerde plantigrade döneminde midyeyerastlanmaması üzerine, 2. ve 3 .üreme dönemine ait larvaların daha derin sularda yerleşipyerleşmediğinin saptanması için 14.08.2001’de, göl yüzeyinden tabana (0-25 m) kadar, 2 m aralıklarlatahta levhalar sarkıtılmıştır. Bu levhalarda yapılan süreli gözlem sonuçları Çizelge 6.6 ve Şekil 6.7-6.8‘deverilmiştir.Farklı derinlikteki tahta levhalarda 21.08.2001 ve 28.8.2001’de yapılan gözlemlerde 19-23 mderinliklerde plantigrade ve juvenile saptanmıştır. Bu sonuç 2. ve 3 .üreme dönemine ait larvalarınplantigrade ve juvenile dönemlere daha derin sularda geçtiklerini göstermektedir. Ancak larvalarınyerleştikleri derinliklerin Eylül ayı başlarından sonra (03.09.2001) yeniden daha sığ sulara kaydığıgözlenmiştir (Çizelge 6.6 ve Şekil 6.7-6.8).140120Yoğunluk (Adet/m2/hafta)100806040200Derinlik (m)3 5 15 17 19 21 23 2521.08.200103.09.200125.09.200109.10.2001Şekil 6.7. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade Yoğunluklarının Zamana ve Derinliğe GöreDeğişimiPlantigrade dönemi ile ilgili sayım ve gözlemler sonucunda:1. Plantigrade ya da ilk yerleşik döneme geçişin Mayıs ayı son haftasında başladığı ve larvadönemine koşut olarak Ekim ayı ortalarına kadar sürdüğü,54
2. Larvaların plantigrade döneme geçişlerinin kısa süreler içinde ve toplu olarak gerçekleştiği,3. Gölde ergin üreme dönemleri ve larvaların en yüksek düzeye ulaşmalarına koşut olarak, 3 kezplantigrade dönemi beklenmesine karşılık, 2. plantigrade döneminin çok kısa süre ile ve çokdüşük yoğunlukta belirlenebildiği, 3.Plantigrade döneminde yoğunluklarının da, larvayoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde gerçekleştiği,4. Plantigrade dönemi yoğunluklarının, farklı üreme dönemleri ve tutunma yeri derinliklerinegöre değiştiği,5. Plantigrade dönemindeki yüksek yoğunlukların doğal tutunma yerlerinde (taşlar, su bitkileri,geçmiş yıllara ait ergin midyelerin üzeri vb.) oluştuğu, tutunma yeri olarak pürüzlü, köşeli vb.korunaklı yerlerin tercih edildiği (bkz. Tutunma ve Yerleşme Yerleri),6. Plantigrade dönemi yoğunluklarının sudaki veliger dönemi yoğunluklarına göre çok düşükdüzeyde bulunduğu, bu durumun larvadan plantigrade döneme geçişte büyük kayıplarolduğunu gösterdiği, ayrıca izlemede kullanılan tahta levhaların tutunma yeri olarak tercihedilmediği, bu nedenle izleme çalışmalarında tutunma yeri olarak larvaların tercih ettiğimalzemenin kullanılmasının (örneğin: PVC levhalar) gerektiği,7. Midyenin plantigrade döneme geçişi için en uygun çevresel koşulların 1. üreme dönemindegörüldüğü,8. Plantigrade döneminin, midyenin çıplak gözle görülebilen ilk dönemini oluşturduğu vegelecekte yapılacak izleme çalışmalarına, kolaylığı göz önüne alınarak, bu dönemdebaşlanabileceği, sonucuna varılmıştır.6.2.2. Genç Midye Dönemi (Juvenile Stage)Kesikköprü baraj gölünde 1.üreme dönemi larvalarından kökenlenen plantigrade’ler 13.06.2001tarihinde juvenile dönemine geçmeye başlamıştır. Süreli olarak yapılan izleme çalışması sonucujuvenile döneminin seyri ve yoğunlukları Çizelge 6.5 ve Şekil 6.6 ve Şekil 6.8’de verilmiştir.6050Yoğunluk (Adet/m2/hafta)40302010035791113Derinlik (m)15171921232518.09.200103.09.200109.10.2001Şekil 6.8. Kesikköprü Baraj Gölünde Juvenile Yoğunluklarının Zamana ve Derinliğe Göre DeğişimiJuvenile döneminin saptanmasından (13.06.2001) sonra, bu dönemdeki canlı yoğunlukları hızlave yaklaşık 2 hafta sonra (26.06.2001) en yüksek düzeye (380 adet/m²/hafta) ulaşmıştır. Bu tarihte,göl sularında 1.üreme dönemine ait plantigrade dönemdeki canlılar çok düşük düzeye inmiştir. Midyeninplantigrade döneminden juvenile dönemine geçişinin de, larvadan plantigrade döneme geçişte olduğugibi, toplu halde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Temmuz sonlarından sonra (31.07.2001) suda 1.üremedönemine ait juvenile kalmamıştır.55
İkinci ve 3 .üreme dönemine ait larvaların juvenile dönemine geçişleri, plantigrade dönemekoşut olarak seyretmiştir (Çizelge 6.5; Şekil 6.6) (bkz. Plantigrade dönemi).Juvenile dönemine geçiş yerleri ve yoğunluklarının çevresel koşullarla ilişkili olduğuanlaşılmaktadır (bkz. 7. 2.1. Tutunma ve Yerleşme Yerleri).Kesikköprü Baraj Gölünde farklı yaşama ortamlarında, genç midye dönemindeki canlılarınyoğunlukları konusunda yapılan değerlendirme sonuçları Çizelge 6.7‘de özetlenmiştir.• Tahta levhaların altına asılmış taşta (derinlik 12 m, % 100 örtü):14.08.2001’de ortalama 131 111 adet juvenile /m² ;09.10.2001’de ortalama 68 571 adet yeni ergin /m²;• Tahta levhaların altına asılmış taşta (derinlik 3 m, % 60 örtü ):09.10.2001’de ortalama 25 305 adet yeni ergin /m²;• Balık kafeslerinin yüzmesini sağlayan PVC’den yapılmış şamandıralarda (yüzey) 14.08.2001’deortalama 46 537 adet juvenile /m² (en az 34 333-en çok 60 000), (% 100 örtü);• Geçmiş yıllara ait ergin midyeler üzerinde:04.07.2001’de ortalama 6,68 (en az 0-en çok 15) adet juvenile/ergin ,11.09.2001’de ortalama 6,76 (en az 1-en çok 25) adet juvenile/ergin ‘dir.Resim 6.2. Kesikköprü Baraj Gölünde <strong>Su</strong>ya Sarkıtılmış Taş Üzerinde Zebra Midye JuvenilleriJuvenile dönemi ile ilgili sayım ve gözlemler sonucunda:1. Juvenile döneme geçişin Haziran ayı ortalarında başladığı ve plantigrade döneminin bulunuşunabağlı olarak Ekim ayı son haftasına kadar sürdüğü,2. Plantigrade’lerin juvenile döneme geçişlerinin kısa süreler içinde ve toplu olarak gerçekleştiği,3. Gölde ergin üreme dönemlerine ve larvaların en yüksek düzeye ulaşmalarına koşut olarak, 3 kezjuvenile dönemi beklenmesine karşılık, 2. juvenile döneminin çok kısa bir dönem olarak ve düşükyoğunlukta saptanabildiği, 3. juvenile döneminde de yoğunlukların, larva ve plantigradeyoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde gerçekleştiği,4. Farklı üreme dönemlerine ait plantigrade’lerin juvenile dönemine geçişlerinin farklı derinliklerdegerçekleştiği, göle yerleştirilen tahta levhalarda 3-23 m derinlikler arasında juvenile saptanmışolmakla birlikte, göreceli olarak yüksek yoğunlukların 9-15 m arasında (Çizelge 6.6 ve Şekil 6.8)bulunduğu,5. Juvenile dönemdeki (1.üreme dönemi) canlı yoğunluklarının, tutunma yerlerine göre büyük ölçüdedeğiştiği ve en yüksek yoğunlukların doğal tutunma yerlerinde (taşlar, su bitkileri, geçmiş yıllara aitergin midyelerin üzeri vb.) oluştuğu, tutunma yeri olarak pürüzlü, köşeli vb. korunaklı yerlerintercih edildiği (bkz.7.2.1. Tutunma ve Yerleşme Yerleri),56
6. Juvenile dönemi yoğunluklarının tahta levhalarda düşük düzeyde olmasına karşılık, suya sarkıtılandoğal taşlarda çok yüksek olduğu (ort. 131 111 adet/m²), bunu PVC şamandıraların (ort. 46 537adet/m²) izlediği, 1 ergin üzerinde de ort. 6,76 (en az 1-en çok 25) adet juvenile bulunduğugörülmüştür.7. Juvenile döneminin, midyenin çıplak gözle görülebilen 2. dönemini oluşturduğu ve gelecekteyapılacak izleme çalışmalarına, kolaylığı göz önüne alınarak, erken juvenile dönemdenbaşlanabileceği, sonucuna varılmıştır.8. Kesikköprü Baraj Gölünde kıyısal kuşaktaki (littoral region) taşlara ve tabana plantigrade, juvenileve erginlerin 3 m ve daha fazla derinliklerde yerleştiği gözlenmiş, kıyılarda ölü midye kabukları dabulunamamıştır. Atatürk ve Gazibey (Sivas) Baraj Göllerinde ise kıyılar ve kıyılardaki taşlardayoğun ergin midye ve ölü midye kabukları bulunmaktadır. Bu durumun nedenlerinden birinin,baraj göllerindeki yılllık su düzeyi değişimleri olduğu sonucuna varılmıştır (bkz.7.3. Baraj Gölü <strong>Su</strong>Düzeyleri).6.2.3. Ergin ve Yeni Ergin Dönemler (Adult Stages)Kesikköprü Baraj Gölünde juvenile dönemdeki canlı boyları göz önüne alınarak (bkz. 6.2.2.Genç Midye Dönemi) ilk yeni erginlerin 31.07.2001’de görüldüğü kabul edilmiştir (Çizelge 5.2).Saptanan 3. yüksek larva yoğunluğunun, yeni döl erginlerinden kaynaklandığı göz önünealındığında, Temmuz ayı son haftası zararlının 2. dölünün başlangıcı olduğu kabul edilebilir.Bu durumda midyenin yumurta döneminden yeni ergin döneme geçişine kadar olan süre(1.dölün süresi); 2001 yılında Kesikköprü Baraj Gölünde yaklaşık 16 hafta (4 ay) dolayındadır. Busırada balık kafesleri şamandıraları ve göl tabanındaki eski dönem erginleri, yaşamlarınısürdürmektedirler.Yeni ergin dönemi yoğunlukları, juvenile yoğunluklarına göre daha düşük düzeydedir(bkz. 6.2.2. Genç Midye Dönemi).Geçmiş yıllara ait erginlerin (ilk larvaların saptandığı tarihler göz önüne alınarak), Kesikköprü’deilkbaharda Nisan ayı başlarında yumurtlamaya başladıkları, söylenebilir. Kesikköprü Baraj Gölünde 2001yılında, eski erginlerin 2 kez, yeni erginlerin 1 kez yumurta bıraktıkları sonucuna varılmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde farklı yaşama ortamlarında, eski ve yeni ergin dönemdeki midyelerinyoğunlukları konusunda yapılan değerlendirme sonuçları Çizelge 6.7‘de verilmiştir.Balık kafeslerinin PVC şamandıralarının yüzeylerinde 14.08.2001’de geçmiş yıllara ait erginyoğunluğu 13 994 adet/m² (canlı+ölü)’dir. Bu midyelerde 03.09.2001’de yapılan değerlendirmelerde ölümoranları ortalama % 32,71 (en az 25,00-ençok 38,63)’dir.Göl tabanında yapılan incelemelerde ise: Balık çiftliğinden uzakta ve baraj gölünün membakesimindeki örnekleme noktasında (4.Örnekleme noktası) 07.08.2001’de yapılan incelemelerde (28 mderinlik): Ergin midye yoğunluğu 5 822 adet/m² (canlı+ölü), ölüm oranı % 80,92; canlı midye yoğunluğu1 111 adet/m² olarak (canlı oranı % 19,08) hesaplanmıştır. Bu noktaya yakın kesimlerde 02.10.2001’deyapılan sayımlarda ise 16 ve 31 m derinliklerdeki 2 ayrı noktada ergin yoğunluğu sırasıyla 9 154 ve 622adet/m² olarak bulunmuştur.Balık çiftliği çevresindeki göl tabanında (derinlik 20-22 m) (28.08.2001) 3 ayrı örneklemenoktasından 2 adedinde canlı midyeye rastlanmamış, ölü midye yoğunlukları 222,00- 444,00 adet/m²olarak hesaplanmıştır. Aynı yerdeki 3.örnekleme noktasında ölü midye yoğunluğu 177,00 adet/m²; canlımidye yoğunluğu 44,44 adet/m²’dir. Balık çiftliğinden uzaktaki bir örnekleme noktasında ise (derinlik 28m) 1955,55 adet/m² ölü midye; 44,44 adet/m² (% 2,2) canlı midye belirlenmiştir.57
Ergin dönemi ile ilgili olarak yapılan değerlendirmeler sonucunda:1. Kesikköprü Baraj Gölünde balık üretim çiftliği kafesleri şamandıralarında bulunan midyelerin,çiftliğin kurulduğu tarih göz önüne alınarak en çok 4 yaşlı oldukları anlaşılmaktadır. Tutunmayerlerinde yeni döl erginleri ile farklı yaştaki erginler bir arada bulunmaktadır. Geçmiş yıllara aitergilerin boylarının (11.09.2001) ort. 25,6 mm (en az 21-en çok 30), yeni döl erginlerinin boylarının(11.09.2001) ort. 11,08 mm (en az 8.0-en çok 13) olması, canlının hızla geliştiğinin göstergesi olarakkabul edilebilir (Çizelge 5.1-5.2).2. Kesikköprü baraj gölünde 3 m’den daha az derinliklerde ergin canlı ve ölü midyeyerastlanmamakta, göl alt kıyı kuşağı ve göl tabanında 16 –31 m derinlikler arasında midyebulunmakta; Atatürk ve Gazibey (Sivas) Baraj Göllerinde kıyısal kuşakta da çok yoğun ergin canlıve ölü midye görülmektedir (Resim 6.3). Bu durumun nedenlerinden birinin Kesikköprü BarajGölünde su düzeyinin durağan, Atatürk Baraj Gölünde ise çok değişken olmasından kaynaklandığısonucuna varılmıştır (bkz.7.Çevresel İlişkiler, Baraj Gölü <strong>Su</strong> Düzeyleri).3. Yüzeyde bulunan kafeslere tutunmuş olarak gelişen midye boy ve ağırlıkları, göl tabanındakileregöre önemli derecede yüksektir (Çizelge 5.1). Canlı ağırlıkları ve yoğunlukları göz önünealındığında yüzeyde gelişen midyelerin üreme yeteneklerinin, dipte gelişenlere göre yüksek olacağıkuşkusuzdur. Bu durum, baraj göllerine yerleştirilen yapay tutunma ortamlarının, midyeyoğunluklarının artışına neden olabileceği biçiminde yorumlanabilir.4. Geçmiş yıllara ait yaşlı ergin midye yoğunlukları, yaşama yerlerine göre (balık kafeslerinde 13 994adet/m²; göl tabanında 9 154 adet/m²) büyük değişiklikler göstermektedir. Ölüm oranları iseyüzeydeki kafeslerde bulunan ergin midyelerde düşük (% 32,71), göl tabanındakilerde (% 80,92)çok yüksektir. Göl tabanının balık kafesleri altındaki bölümünde midyelerdeki ölüm oranları ise %98,8-100 arasında değişmektedir (Çizelge 5.11).5. Kesikköprü Baraj Gölünde yeni döle ait ilk ergin midyeler (boyları temel alınarak) Temmuz ayısonundan itibaren görülmeye (31.07.2001) başlamıştır. Yumurtadan ergin döneme kadar geçen süre(1.üreme dönemi için) yaklaşık 16 haftadır.6. Larva yoğunlukları temel alınarak yapılan değerlendirmeler sonucunda: Geçmiş yıllara aiterginlerin aynı yıl içinde 2 üreme dönemi (2 yumurtlama dönemi), Temmuz ayı sonunda olgunlaşanyeni erginlerin ise, 1 üreme dönemi (1 yumurtlama dönemi) geçirdikleri, yeni erginlerinbıraktıkları yumurta sayılarının sınırlı olduğu anlaşılmaktadır.Resim 6.3. Gazibey Baraj Gölünde (Sivas) Kıyısal Kuşakta Yerleşmiş ve <strong>Su</strong> Düzeyinin DüşmesiSonucu <strong>Su</strong> Dışında Kalmış Olan D. polymorpha Erginleri.58
TPTPPTPT Kesikköprü7. Zebra Midyenin Çevresel İlişkileri (Ecology)Zebra Midyenin yaşamını etkileyen başlıca çevresel etkenler:-<strong>Su</strong>yun Fiziksel ve Kimyasal Nitelikleri (<strong>Su</strong> sıcaklığı; pH; çözünmüş oksijen; kalsiyumdüzeyi; tuzluluk),-Tutunma ve Yerleşme Yerleri ile <strong>Su</strong> Hızının Uygunluğu,-Yaşamsal Etkenler (Besin maddeleri; doğal düşmanlar) olarak kaydedilmektedir (Claudiand Mackie,1994; ZMIS,2001).-Türkiye koşullarında baraj gölleri su düzeylerindeki yıllık değişimlerin de, midyeyoğunluklarının denetiminde etkin olduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda Atatürk ve KesikköprüBaraj Göllerinde yapılan değerlendirmeler, ilgili bölümde verilmiştir.Çevresel etkenlerin yaşam dönemleri ile ilişkilerinin irdelenebilmesi için, farklı üremedönemlerinde, farklı yaşam dönemlerinin suda bulunduğu süreler göz önüne alınmıştır. Ancak 2. ve 3 .üreme dönemlerinin kesin olarak ayırt edilmesi mümkün olmamıştır. Bu dönemler aşağıda verilmiştir:Larva (11-04/30.05.2001)1.Üreme Dönemi Plantigrade (23.05/10.07.2001)Juvenile (13.06/31.07.2001)Larva (20.06/04.07.2001)2.Üreme Dönemi (*) Plantigrade (17.07/31.07.2000)Juvenile (11.09/18.09)Larva (17.07/25.09.2001)3.Üreme Dönemi (*) Plantigrade (07.08/16.10.2001)Juvenile (25.09/23.10.2001)(*) Dönemin kesin süresi belirlenememiştirKesikköprü Baraj Gölünde çalışmaların sürdürüldüğü Balık Üretim Çiftliğinde, 2 ayrı örneklemenoktasında saptanan su nitelikleri Ek Çizelge 1’de verilmiş ve Çizelge 7.1 ‘de özetlenmiştir. Buniteliklerin Baraj Gölü sularının genel niteliklerini yansıtmadığı, daha çok Balık Üretim Çiftliği18kesimindeki su kalitesini belirttiği, kaydedilmelidir (TPTPPTPT).<strong>Su</strong> nitelikleri (sıcaklık; pH ve DO) ile midyenin farklı yaşam dönemleri arasındaki ilişkiler Çizelge7.2’de özetlenmiştir.7.1. <strong>Su</strong>yun Fiziksel ve Kimyasal Nitelikleri7.1.1. <strong>Su</strong> SıcaklığıÇalışma yapılan dönemde (Mayıs,2001-Nisan,2002) Kesikköprü Baraj Gölünde, göl suyusıcaklıkları (Çizelge 7.1):O m’de ort. 14,71 ºC (min. 3,61– max.27,46);O-6 m’de ort. 13,94 ºC (min. 3,56– max.23,55) (larva izlemesi yapılan su kesimi);6 m’de ort. 13,13 ºC (min. 3,50– max.21,30) (yerleşik dönemlerin izlendiği derinlik);16 m’de ort. 11,89 ºC (min. 3,49– max.18,23) (göl tabanı 1. Örn. Nok.);24 m’de ort. 11,54 ºC (min. 3,47– max.17,98) (göl tabanı 2. Örn. Nok.) olarak ölçülmüştürBaraj Gölünde sıcaklık tabakalaşması (thermal stratification) söz konusudur. Tabakalaşmagenel olarak Nisan ayı ortalarında başlamakta, Ekim ayı ortalarında sona ermektedir (Şekil 7.1).18ve Hirfanlı Baraj Gölleri “Limnolojik Araştırma Çalışmaları”. DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğünce 2003yılında başlatılan çalışmalar halen sürmektedir.59
00 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 °C48Derinlik m12162024Nis.01 May.01 Haz.01 Tem.01 Ağu.01 Eyl.01 Eki.01Kas.01 Ara.01 Oca.02 Şub.02 Mar.02 Nis.02 May.02Şekil 7.1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong>larında Sıcaklık Değişimi (2.Örnekleme Noktası)(Çevlik, Üstündağ ve İdem Elibol, 2003)Ekim’in 2. yarısından sonra tüm derinliklerdeki sıcaklıklar eşitlenmekte, bunun sonucunda göl altüstolmakta (turn-over) ve katmanlar birbirine karışmaktadır. <strong>Su</strong>yun karışması Şubat’a kadar sürmekte,Ocak ve Şubat’ta sıcaklık 3.5 °C dolayında kalmaktadır. Ertesi yıl Nisan’da sıcaklık tabakalaşması(thermal stratification) yeniden başlamakta, Mayıs’ta oluşum sürmekte, Haziran’da sıcaklık düşüşükatmanı (thermocline) oluşmaktadır. Tabakalaşma Temmuz ve Ağustos’ta sürmekte, Eylül’denbaşlayarak yüzeysel su sıcaklıkları düşmekte ve Ekim ayı ortalarında çevrim tamamlanmaktadır (Çevlik,Üstündağ ve İdem Elibol, 2003).Midyenin üreme dönemi ile ergin olmayan dönemlerinin tümü, tabakalaşmanın geçerli olduğudöneme rastlamaktadır. <strong>Su</strong> sıcaklıkları, ölçümün yapıldığı tarih ve derinliğe bağlı olarak değişmektedir.<strong>Su</strong> sıcaklıkları ile midyenin farklı yaşam dönemleri arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2’deözetlenmiştir.7.1.1.1. Ergin Dönem Üzerindeki EtkileriKesikköprü Baraj Gölünde ergin midyelerin yaşadıkları su sıcaklıkları yüzeyde ortalama 14,71 ºColup, derinliğe bağlı olarak 3,47-27,46 ºC arasında değişmektedir (Çizelge 7.1). Kesikköprü’de midyeerginlerinin saptandıkları derinlik en fazla 31 m’dir.Birinci üreme dönemine ait özgürce yüzen larvaların, yüzeysel su sıcaklıklarının: KesikköprüBaraj Gölünde, 2001 yılında 12,5 ºC olduğu 11.04.2001’de; 2002 yılında 10,64 °C olduğu 10.04.2002’de;oAtatürk Baraj Gölünde ise 10,4 PPC olduğu 15.01.2002’de saptanmış olması, erginlerin bu sıcaklıkderecesinin altında yumurtlamaya başladığını göstermektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde aynı tarihte (10.04.2002) ölçülen dip su sıcaklıklarının 7,77 ºC olması(24 m), dipte yaşayan erginlerin kıyısal kuşakta (yüzeyde) yaşayan erginlere göre daha geç yumurtabırakacakları şeklinde yorumlanabilir. Özgürce yüzen larvaların 1. ve 2. üreme dönemlerinde ulaştıklarıen yüksek yoğunluklar (peak) arasında önemli farklılıkların (Çizelge 6.1; Şekil 6.2 ve 6.3)nedenlerinden biri dipte gelişen erginlerin, sıcaklığa bağlı olarak, yumurtlamaya daha geç başlamalarıolabilir. Kesikköprü Baraj Gölünde larva görülen Nisan-Eylül döneminde yüzeysel su sıcaklıkları ort.o10,49- 24,48 PPC arasında değişmektedir. <strong>Su</strong> sıcaklıkları, Ekim-Aralık aylarında da erginlerin yumurtlamasıiçin uygun olmakla birlikte (ort.13,72-17,57ºC ), larva bulunmamaktadır. Gölün, Ocak- Mart dönemindekisıcaklıklar ise (ort. 3,61-9,28) yumurta bırakılmasına uygun değildir (Çizelge 7.1).60
Atatürk Baraj Gölünde 2001 yılında yapılan gözlemlere çok geç başlanmıştır. 2002 yılında yapılandeğerlendirmelerde, tüm yıl boyunca D-biçimli larva görülmesi ve yüzeysel su sıcaklıklarının yıl boyuncao10,0 PPC’nin üzerinde bulunması (Çizelge 6.4 ve 7.3), erginlerin tüm yıl boyunca yumurtlayabildikleriningöstergesi olarak kabul edilebilir. Ancak, larvalar su akıntıları ile taşındıklarından, su sıcaklıklarınındaha düşük olduğu alanlarda da görülmeleri mümkündür.2002 yılı kış aylarında Kesikköprü Baraj Gölü kıyılarında buzlanma oluştuğu, bu sırada balıkkafeslerini yüzdüren şamandralara daha önce tutunmuş olan midye topluluklarının büyük ölçüde azaldığıgözlenmiştir. Bu azalışın buzlanma nedeni ile ortaya çıkan ölümlerden ve çiftlik çalışanlarının ifadesinegöre midyelerin su kuşları tarafından tüketilmesinden kaynaklandığı sanılmaktadır.Erginlerin yumurtlamaya başlayabilmesi için, su sıcaklıklarının belirli bir eşik düzeyinin(threshold) üzerine çıkması gerekmektedir. Ancak, larva yoğunluklarının seyri ve en yüksekyoğunluğa ulaştıkları dönemlerdeki (2. ve 3. larva dönemleri) göreceli yüksek sıcaklıklar gözönüne alındığında, yumurtlamanın geniş bir sıcaklık aralığında sürebildiği anlaşılmaktadır (bkz.7.1.1.2. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki Etkiler).Sıcaklığın erginlerin boy ve ağırlıkları üzerindeki etkileri konusunda yapılan değerlendirmelerde:Balık çiftliğindeki kafeslerin şamandıralarına tutunmuş olarak (yüzey) yaşayan erginlerle (boy ort. 22,5mm, ağırlık ort. 1784,1 mg); göl tabanındaki farklı derinliklerden toplanan erginlerin boy ve ağırlıkları(boy ort. 17,0 mm, ağırlık ort. 752,3mg) arasında görülen farklılıkların (Çizelge 5.1 ve Şekil 5.1)nedenlerinden biri, tabandaki su sıcaklıklarının (pH değerlerinin düşük, besin maddeleri niceliklerinin azoluşuna ek olarak) düşük olması olarak değerlendirilebilir.Ergin dönemi ile ilgili çalışmalar sonucunda:1. Kesikköprü Baraj Gölünde su sıcaklıklarının, yüzeyde (0 m) min. 3,61- max. 27,46 ºC; dipte ( 24 m)min. 3,47-max. 17,98 ºC olduğu, 3,47-27,46 ºC’ler arasında canlı ergin bulunduğu, erginlerinNisan ayı başlarında yumurtlamaya başladığı; Atatürk Barajında ise tüm yıl boyunca yumurtabırakabilecekleri,02. Yumurtlamanın yaklaşık 10 P PC’de başladığı, ancak yüksek sıcaklıklarda da sürdüğü , belirlenmiştir.7.1.1.2. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki EtkileriLarva dönemi ile su sıcaklığı arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.4 ve Şekil 7.2‘de verilmiştir.Çizelge 7.4. D.polymorpha Larvalarının <strong>Su</strong> Sıcaklığı ile İlişkilerioÜremeSıcaklık (PPC)DerinlikDönemleri(m)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Larva Ort. 16,32 15,95 15,60 15,17 15,76 14,38 13,77 13,22 12,52 11,99 11,37(11.04/30.05) Min. 13,71 13,69 13,58 13,41 13,60 13,31 13,01 12,36 11,42 11,10 10,37Max 19,51 18,81 18,05 16,86 18,31 16,30 15,38 14,66 13,48 12,90 12,482.Larva (*) Ort. 22,05 21,61 19,90 18,64 20,55 17,56 16,86 16,39 16,01 15,70 15,30(20.06/04.07) Min. 20,27 20,22 19,02 17,90 19,81 17,42 16,64 15,94 15,63 15,11 14,46Max 23,32 22,51 20,82 19,12 21,34 17,70 17,18 16,76 16,34 16,21 15,943.Larva (*) Ort. 23,81 22,86 21,39 20,16 22,05 19,01 18,54 18,24 17,87 17,62 17,46(17.07/25.09) Min. 20,96 20,49 20,01 19,10 20,39 18,49 17,81 17,42 16,96 16,55 16,18Max. 27,46 24,62 22,80 21,30 23,55 20,05 18,96 18,64 18,23 18,07 17,98(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.61
3018002826242220181614121003.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200114.08.200128.08.200111.09.200125.09.200109.10.200123.10.2001<strong>Su</strong> Sıcaklığı (oC)1600140012001000800600400200Larva Yoğunluğu ( x 100 adet/m3)00 m 6 m (0-6 m) 16 m (dip)(bottom) Veliger (x 100 adet/m³)Şekil 7.2. Kesikköprü Baraj Gölünde <strong>Su</strong> Sıcaklıkları ile Larva Dönemi Arasındaki İlişkilerKesikköprü Baraj Gölünde larvaların ilk kez belirlendiği Nisan ayı ilk yarısında (11.04.2001),yüzeysel su sıcaklığı 12,5 ºC’dir. Larvaların en yüksek yoğunluğa [göl max. ort. 80 200 adet/m³; 2.Örnek. noktası ort. 159 787 adet/m³] 1.kez ulaştığı tarihte (25.04.2001) su sıcaklığı 13,80 ºC’dir.Larvalar 2.kez Haziran ayı sonlarında (26.06.2001) ve 3. kez Temmuz ayı sonlarında (31.07.2001)ooyüksek yoğunluklara ulaşmıştır. Bu tarihlerde yüzeysel su sıcaklıkları sırasıyla 23,32 PPC ve 23,71 PPC’dir(Çizelge 6.1 ve 7.1)Kesikköprü Baraj Gölünde 2002 yılında sürdürülen gözlemlerde ilk larvalar (kalitatif olarak),2001 yılında olduğu gibi Nisan ayı ilk yarısında (10.04.2002) saptanmıştır. Bu sırada göl suyu yüzeyseloosıcaklığı 10,6 PPC, 0-6 m derinlikteki sıcaklık ort. 9,4 PPC'dir.Atatürk Baraj Gölü ve HES’te 2001’de yapılan larva izleme çalışmaları sonucunda, larvayoğunlukları (Çizelge 6.3 ve Şekil 6.4) ile su sıcaklıkları (Çizelge 6.4 ve 7.3) arasındaki ilişkiler Şekil7.3’ te; Gölde 2002 yılında yapılan çalışmalarda, larvaların görüldüğü tarihler ve su sıcaklıkları ile ilişkileriÇizelge 6.4 ve Şekil 7.4’te verilmiştir.62
3510000<strong>Su</strong> Sıcaklığı (oC)30252015105900080007000600050004000300020001000Larva Yoğunluğu (Adet/m3)0019.04.200104.05.200117.05.200103.07.200119.07.200120.08.200126.09.200116.10.200131.10.200114.11.200107.12.200120.12.2001Derinlik 0 m Derinlik 30 m Derinlik 100 m HES Larva (adet/m³) Göl larva (adet/³m)Şekil 7.3. Atatürk Baraj Gölü ve HES’te Larva Dönemi ile <strong>Su</strong> Sıcaklığı Arasındakiİlişkiler (2001 Yılı)Larva Yoğunluğu (Adet/m3)35003000250020001500100050030252015105003.01.200222.01.200212.02.200227.02.200222.03.200202.04.200216.04.200201.05.200216.05.200230.05.200221.06.200205.07.200217.07.200205.08.200226.08.200210.09.200227.09.200210.10.200225.10.200220.11.200212.12.200224.12.2002<strong>Su</strong> Sıcaklığı (oC)0Toplam Larva<strong>Su</strong> Sıcaklığı (oC)Şekil 7.4. Atatürk Baraj Gölü ve HES’te Larva Dönemi ile <strong>Su</strong> Sıcaklığı Arasındakiİlişkiler (2002 Yılı).2001 yılında Atatürk Baraj Gölündeki örneklemelere geç başlandığı için (Nisan ayı ortalarında),su sıcaklıkları ile larvaların görülme tarihleri arasında ilişkiler değerlendirilememiştir. Atatürk BarajoGölünden HES’e su alınan 30 m derinlikteki su sıcaklıkları, larvaların bulunduğu dönemde 8,3- 14,0 PPCarasında değişmektedir (Çizelge 7.3). Bu veriler larvaların yaşamlarını düşük sıcaklıklardasürdürebildikleri göstermektedir.2002 yılında yapılan örneklemelerde D-biçimli larvalar ilk kez (kalitatif olarak) Ocak ayı ikinciyarısında (15.01.2002) saptanmıştır. Bu sırada yüzeysel su sıcaklıkları 10,4 °C’dir. Şubat ayı ilkhaftasında D-biçimli larva yoğunluğu (05.02.2002) 44 adet larva/m³ , su sıcaklığı 10,1 °C’dir. D-biçimlilarvalar ilk kez Mart ayı sonlarında (26.03.202) en yüksek yoğunluğa (2389 adet/m³) ulaşmıştır(Çizelge 6.4). Bu tarihte su sıcaklığı 11,8 °C’dir.63
oVeriler, D-biçimli larvaların yüzeysel su sıcaklıklarının 10 PPC’ nin üzerine çıkmasından sonra(Kesikköprü’de 2001’de 12,4 °C, 2002’de 10,6 °C; Atatürk Baraj Gölünde 2002’de 10,4 °C)görüldüğünü göstermektedir.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde larva dönemleri ile su sıcaklıkları arasındaki ilişkileraşağıda değerlendirilmiştir:1. <strong>Su</strong>da ilk larvaların yüzeysel su sıcaklıklarının 10 ºC dolayında olduğu dönemde görülmeyebaşladığı, bu sıcaklıklara Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ayı ilk yarısında ulaşılmış, AtatürkBaraj Gölünde ise sıcaklık yıl boyunca bu değerin üzerinde seyretmiştir. Larva döneminin sürdüğüsüre içinde yüzeysel su sıcaklıkları yükselmekle birlikte, gölün daha derin kesimlerinde larvalarıntercih ettikleri düşük sıcaklıklar bulunmaktadır. Ancak larvaların yaşamlarını sürdürebilmeleriiçin, bu derinliklerde diğer koşulların uygun düzeyde olması gerekmektedir (bkz. 7.1.2. pH ve7.1.3.DO).2. Yüzeysel su sıcaklıkları Kesikköprü Baraj Gölünde (Çizelge 6.1), Atatürk Baraj Gölüne (Çizelge 6.4ve7.3) göre daha düşük düzeydedir. Buna bağlı olarak larvalar Kesikköprü Baraj Gölünde, AtatürkBaraj Gölüne göre daha geç görülmektedir. Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan-Eylül; Atatürk BarajGölünde ise tüm yıl boyunca larva bulunmaktadır.3. <strong>Su</strong> sıcaklıkları larvaların suda bulundukları süreleri etkilemektedir. Kesikköprü Baraj Gölünde 2.üreme döneminin süresi (2 hafta), sıcaklık artışına koşut olarak, 1.üreme dönemine (6 hafta) göreazalmıştır. 3 . üreme döneminde suda larva bulunan süre uzamış olmakla birlikte (11 hafta), budurumun yeni dönem erginlerinin olgun duruma geçişlerine de bağlı olduğu anlaşılmaktadır.4. <strong>Su</strong> sıcaklıklarının larvaların ile canlı kalma oranlarını da etkilediği anlaşılmaktadır. KesikköprüBaraj Gölünde larvaların suda bulundukları dönemlerde su yüzeysel sıcaklıkları 10-24 ºC arasındadeğişmekle birlikte, su sıcaklıklarının daha düşük olduğu 1.üreme döneminde, 0-6 m derinliklerdeplantigrade döneme geçişin yüksek oranlarda olduğu, 2. üreme dönemindeki sıcaklık artışlarınınlarvaların özellikle kıyı kuşağında plantigrade ve juvenile döneme geçişinde olumsuz etkilere nedenolduğu anlaşılmaktadır (bkz. 7.1.2. pH ve 7.1.3. DO). Atatürk Baraj Gölünde ise, yüzeysel susıcaklıkları daha yüksek olmakla birlikte, su derinliğine bağlı olarak yerleşik dönemlere geçiş içinuygun sıcaklıkta tutunma yerlerinin bulunduğu anlaşılmaktadır.5. Kesikköprü Baraj Gölünde saptanan 3 üreme döneminden, büyüme ve gelişme için uygun çevreselkoşullara sahip olan 1.Dönemdeki yüzeysel sıcaklık koşulları, larvalar için uygun koşullar olarakkabul edilebilir. Bu durumda larva gelişimi için uygun (optimal) sıcaklık dereceleri 14-16 ºC olarakgörülmektedir.o6. Larvalar için uygun olmayan koşullar 3. üreme döneminde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde 24 PPC’ninüzerine çıkan sıcaklıkların larva gelişimi için uygun olmadığı kabul edilebilir.7.1.1.3. Plantigrade Dönemi Üzerindeki EtkileriPlantigrade dönemi ile su sıcaklıkları arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.5 ve Şekil 7.5‘teverilmiştir.Çizelge 7.5 . D.polymorpha ‘nın Plantigrade Döneminin <strong>Su</strong> Sıcaklığı ile İlişkilerioÜremeSıcaklık (PPC)DerinlikDönemleri(m)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Plantigrade Ort. 21,18 20,53 19,27 17,74 19,68 16,78 16,07 15,60 15,02 14,58 14,11(23.05/10.07) Min. 17,26 16,81 16,13 15,76 16,49 14,95 14,14 13,71 13,11 12,55 11,78Max 24,02 22,51 20,82 19,12 21,34 17,87 17,32 16,99 16,48 16,21 15,982.Plantigrade (*) Ort. 25,28 24,18 22,03 19,59 22,77 18,69 18,12 17,65 17,20 16,88 16,62(17.07/31.07) Min. 23,71 23,57 21,10 19,10 22,30 18,49 17,81 17,42 16,96 16,55 16,18Max 27,46 24,62 22,80 20,35 23,55 19,03 18,48 17,91 17,34 17,11 16,913.Plantigrade (*) Ort. 22,05 21,32 20,41 19,81 20,90 18,89 18,54 18,34 18,07 17,88 17,77(07.08/16.10) Min. 18,10 18,00 18,00 18,00 18,03 17,85 17,85 17,85 17,76 17,44 17,24Max. 25,97 24,40 22,09 21,30 22,98 20,05 18,96 18,64 18,23 18,07 17,98(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.64
Kesikköprü Baraj Gölünde plantigrade dönemindeki ilk midyeler (6 m derinlikteki tahtalevhalarda), Mayıs ayı son haftasında (23.05.2001) görülmüştür. Ancak, başlangıçta tanı güçlüklerinedeniyle, plantigrade döneme girişin daha önce başlamış olması söz konusudur. 1.üreme dönemiolarvaların plantigrade döneme geçiş tarihlerinde su sıcaklıkları yüzeyde 17,26 PPC ; 6 m’de 15,76 ºC’dir.Plantigrade döneminin en yüksek yoğunluğa [ort. 290 adet/m²/hafta] ulaştığı Haziran ayı başında(30.05.2001) yüzeysel su sıcaklığı 19,51 ºC, 6m derinlikte su sıcaklığı ise 16,86 ºC’dir (Çizelge 7.1 veŞekil 7.5).30400<strong>Su</strong> Sıcaklığı (oC)28262422201816141235030025020015010050Plantigrade-Juvenile Yoğunluğu(Adet/m2/hafta)1003698437006370203703437046370623707637089371033711737131371453715937173371870 m 6 m(0-6 m) 16 m (dip)24 m (dip) Plantigrade (adet/m²)Juvenile (adet/m2)Şekil 7.5. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade ve Juvenile Dönemleri ile <strong>Su</strong> SıcaklıklarıArasındaki İlişkilerGöl sularında 1. üreme dönemine ait plantigrade’lerin bulunduğu süre, 6 m derinlikteki tahtalevhalarda,Temmuz ayı ortalarına (10.07.2001) kadar sürmüştür. 2. ve 3. üreme dönemlerindeplantigrade yoğunlukları çok düşük düzeyde kalmıştır.Plantigrade dönemi ile su sıcaklıkları arasındaki ilişkiler konusunda yapılan değerlendirmeleraşağıda verilmiştir:1. Üreme ve larva dönemlerine koşut olarak, plantigrade döneme geçişin de: Yaklaşık olarakHaziran-Temmuz; Temmuz-Ağustos, Eylül-Ekim ayının ilk yarısı olmak üzere; 3 ayrı dönemdegerçekleştiği, ancak son 2 dönemin yoğunluklarının çok düşük olduğu ve dönemlerinbirbirinden kesin ayrımının güç olduğu belirlenmiştir.2. 1.üreme döneminde plantigrade’lerin yerleştiği derinlikler 3-6 m’dir. Bu dönemde diptesıcaklıkların düşük oluşu, larvaların tabana yerleşemeyecekleri sonucunu vermektedir.3. 2.üreme döneminde 0-6 m derinliklerde plantigrade dönemi yoğunlukları çok düşük düzeydekalmıştır. Bu sırada plantigrade dönemi saptanamamış, ancak larvaların daha derinlerdeplantigrade dönemine geçtikleri izlenimi edinilmiştir.4. Nitekim, 3.üreme döneminin başlarında, larvaların daha derinlerde plantigrade dönemegeçtikleri izlenmiş, ancak yüzeysel su sıcaklıklarının düşüşüne koşut olarak larvaların yenidenyüzeysel sulara yerleşmeye başladığı gözlenmiştir (Çizelge 6.6. ve Şekil 6.7).5. Plantigrade dönemine geçişte 0 m derinlikteki su sıcaklıklarının ortalama olarak: 1 .üremedöneminde 21,18 ºC; 2. üreme döneminde 25,28 ºC ve 3.üreme döneminde 22,05 ºC olduğu,ancak 2. dönemde görülen yüksek sıcaklıkların, plantigrade döneme geçiş için uygun olmadığı,anlaşılmaktadır.65
6. Yüzeysel sıcaklıkları 21-25 ºC’ler arasındaki değişen sularda plantigrade döneminde canlıbulunmaktadır.7. Kesikköprü Baraj Gölünde saptanan 3 üreme döneminden, büyüme ve gelişme için uygunçevresel koşullara sahip olan 1.Dönemdeki yüzeysel sıcaklık koşulları, plantigrade dönem içinuygun koşullar olarak kabul edilebilir. Bu durumda plantigrade gelişimi için uygun (optimal)sıcaklık dereceleri 18-22 ºC dolayındadır.8. Plantigrade dönem için uygun olmayan koşullar 2. üreme döneminde ortaya çıkmıştır. Budönemdeki sıcaklık koşulları plantigrade dönem için uygun olmayan koşullar olarak kabuloedilebilir. Bu durumda 24 P PC ve daha yüksek sıcaklıkların plantigrade gelişimi için uygungözükmemektedir.9. Plantigrade dönemine geçen larva niceliğinin, sudaki larva yoğunluğuna göre çok sınırlıolduğu saptanmıştır. Bu durum geçiş döneminde larvalarda yüksek düzeyde ölümgerçekleştiğini göstermektedir.10. Göllerdeki yapısal tesislerde (su sağlama ve HES’lerin farklı birimleri) sorun oluşmasının,tesise alınan suyun sıcaklığı ile ilişkili olabileceği, Atatürk Barajı soğutma sistemindeki suyunsıcaklığı 12-29 ºC arasında değiştiği (Çizelge 7.3.) ve plantigrade ile juvenile döneme geçiş vesorun oluşturma için(çok sınırlı dönemler dışında) uygun sıcaklıkların bulunduğuanlaşılmaktadır.11. Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan izlemede, ilk özgürce yüzen larvaların (veligers) Nisan ayı 2.haftasında (11.04.2001), yerleşik dönemin başlangıcı olan ilk plantigrade dönemi midyelerinMayıs ayı 3. haftasında (yaklaşık 6 hafta sonra) saptanmış olduğu göz önüne alınarak, savaşımuygulamalarının plantigrade döneminde başlatılması durumunda savaşım masraflarınınazaltılabileceği söylenebilir.12. Plantigrade döneme giriş tarihlerinde yüzeysel su sıcaklıklarının 18-21 ºC olması nedeniyle,savaşım tarihi başlangıcı olarak su sıcaklıklarının bu düzeye yükseldiği tarihin alınabileceği,anlaşılmaktadır.7.1.1.4. Juvenile Dönemi Üzerindeki EtkileriJuvenile dönemi ile su sıcaklıkları arasındaki ilişkiler Çizelge 6.2 ve 7.2 ve Şekil 7.5 ‘te verilmiştir.Çizelge 7.6. D.polymorpha Juvenile Döneminin <strong>Su</strong> Sıcaklığı ile İlişkileriÜreme Derinlik Sıcaklık (oC)Dönemleri (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Juvenile Ort. 23,48 22,63 20,83 18,80 21,43 17,88 17,26 16,83 16,38 16,04 15,69(13.06/31.07) Min. 20,27 20,22 19,02 17,23 19,81 16,39 15,80 15,54 14,91 14,37 13,75Max 27,46 24,62 22,80 20,35 23,55 19,03 18,48 17,91 17,34 17,11 16,912.Juvenile Ort. 22,30 21,53 20,62 19,42 20,96 18,71 18,51 18,40 18,15 17,97 17,80(11.09/18.09) Min. 22,07 21,43 20,21 19,13 20,82 18,69 18,48 18,39 18,11 17,91 17,73Max 22,52 21,62 21,02 19,71 21,11 18,73 18,53 18,41 18,19 18,03 17,873.Juvenile Ort. 18,75 18,53 18,37 18,32 18,49 18,01 17,88 17,78 17,68 17,60 17,55(25.09/23.10) Min. 16,25 16,50 16,50 16,50 16,44 16,50 16,50 16,50 16,50 16,50 16,50Max. 20,96 20,49 20,01 20,08 20,39 18,81 18,61 18,40 18,18 18,04 17,95(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait plantigrade’lerin juvenile dönemine geçmeyebaşladıkları (6 m derinlikteki tahta levhalarda) Haziran ayı 2. haftasında (13.06.2001) su sıcaklıkları;yüzeysel sularda (0 m) 21,79 ºC; 6 m’de 17,23 ºC; 0-6 m’de 20,22 ºC; 16 m’de 14,91 ºC ; 24 m’de 13,75ºC’dir. Juvenile yoğunluklarının en yüksek (380 adet/m²/hafta) düzeye ulaştığı Temmuz ayı ilkhaftasında sıcaklık (26.06.2001); yüzeysel sularda (0 m) 23,32 ºC; 6 m’de 19,12 ºC; 0-6 m’de 21, 34 ºCve göl tabanında 16 m’de 16,06 ºC; 24 m’de 15,51 ºC’dir (Çizelge 7.1 ve Şekil 7.5).Göl sularında 1.üreme dönemine ait plantigrade’lerin juvenile döneme geçtiği süre, 6 mderinlikteki tahta levhalarda, Temmuz ayı sonuna (31.07.2001) kadar sürmüştür.Bu veriler 1.üreme döneminde su sıcaklığı artışının juvenile döneme geçişi, plantigradedönemin aksine, olumlu yönde etkilediğini, göstermektedir. İkinci üreme döneminde plantigrade’ler daha66
derin sulara yerleştiğinden, buna bağlı olarak oluşan genç midyeler daha sonra gelişme için daha azuygun sıcaklıklara maruz kalmaktadır. Ancak juvenile dönemdeki canlıların yer değiştirme yetenekleri,değişen koşullara uyum sağlamalarını mümkün kılmaktadır.Juvenile dönemi ile su sıcaklıkları arasındaki ilişkiler konusunda yapılan değerlendirmeleraşağıda verilmiştir:7.1.2. pH1. Birinci üreme döneminde, juvenile döneme geçişin başladığı Haziran ayı ortalarında yüzeysel susıcaklıkları 22 ºC; 6 m derinlikteki su sıcaklıkları 18 ºC dolayındadır.2. Kesikköprü Baraj Gölünde saptanan 3 üreme döneminden, büyüme ve gelişme için uygun çevreselkoşullara sahip olan 1.Dönemdeki yüzeysel sıcaklık koşulları juvenile dönem için uygun koşullarolarak kabul edilebilir. Bu durumda juvenile gelişimi için en uygun (optimal) sıcaklık dereceleri 22-o24 P PC olarak gözükmektedir. 18 °C’den düşük sıcaklıkların gelişme için uygun olmadığıanlaşılmaktadır.3. Juvenile dönemi için uygun olan sıcaklık aralığı diğer dönemlere göre daha geniş olarak görünmekteancak uygun sıcaklık koşullarının bulunmadığı yerlerde gelişmenin yavaşladığı anlaşılmaktadır. 2.ve 3. larva ve plantigrade dönemlerinde sıcaklıklar (ayrıca bkz. 7.1.2. pH) uygun olmadığından,juvenile döneme geçen yoğunluklar sınırlanmaktadır.4. Balık kafesi şamandıralarında yapılan gözlemlerde, dikkati çekecek düzeyde plantigradesaptanmamasına karşılık (burada gözlem hatası söz konusu olabilir), daha sonra aynı yerlerdeyoğun olarak juvenile rastlanmaktadır. Bu durumun juvenile göçlerinden kaynaklanması damümkündür.5. Süreli olarak yapılan su örneklemeleri sırasında alınan örneklerde, juvenile asla rastlanmaması,juvenil hareketlerinin geceleri gerçekleşmesine bağlanabilir.6. Juvenile dönemi yoğunlukları, plantigrade döneme göre (bkz. 7.1.2.3. Plantigrade Dönemi ÜzerindekiEtkileri), daha yüksektir. Bu durumun olası nedeni de juvenile göçleri olabilir.Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan (Mayıs, 2001-Nisan, 2002) çalışmalarda göl sularının pH’ı:7.1).O m’de ort. 7,64 (min. 6,95–max. 8,51);O-6 m’de ort. 7,69 (min. 6,92–max.8,53) (larva izlemesi yapılan su kesimi);6 m’de ort. 7,70 (min. 6,88–max.8,53) (yerleşik dönemlerin izlendiği derinlik);16 m’de ort. 7,59 (min. 6,81–max. 8,48) (göl tabanı 1. Örn. Nok.);24 m’de ort.7,59 (min. 6,79–max. 8,43) (göl tabanı 2. Örn. Nok.) olarak ölçülmüştür (ÇizelgeKesikköprü Baraj Gölünde midyenin gelişme dönemleri ile pH ilişkileri Çizelge 7.2‘de verilmiştir.Çok genel bir değerlendirme yapıldığında, yüzeysel sularda göreceli olarak düşük olan pH’ın,ışıklanma kuşağını kapsayan 0-6 m derinliklerde arttığı, daha sonra su derinliği artışına koşut olarakdüştüğü söylenebilir. pH, derinlik yanında zamana bağlı olarak ta değişmektedir. Ancak suda ölçülen pHdeğerleri, gölün genelinden çok çalışma yapılan balık çiftliği kesimini temsil etmekte ve balık üretimiçalışmalarından etkilenmektedir.Atatürk Baraj Gölünde düzenli olarak yapılamayan ölçümlerde ise; yüzeysel pH değerlerinin[2001 yılında (en az 7,45-en çok 8,43) (Çizelge 7.3); 2002 yılında (en az 8,14-en çok 9,35)(Çizelge6.4)], Kesikköprü Baraj Gölüne (en az 6,79– en çok 8,54) (Çizelge 7.1) göre daha yüksek düzeylerdeolduğu saptanmıştır.7.1.2.1. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki EtkileriKesikköprü Baraj Gölünde 2001 yılında 1.üreme dönemi başlangıcında pH kaydedilmemiş (2002yılında aynı dönemde pH: 0 m’de 8,26, 6 m’de 8,43’tür), 2. (20.06.2001) ve 3 .üreme dönemi(10.07.2001) başlangıcında 0 ve 6 m derinlikte sırasıyla, ortalama 7,98-8,08 ve 7,48-7,58 olarakölçülmüştür (Çizelge 7.1). Larva dönemi ile pH arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.7 ‘de verilmiştir.67
Çizelge 7.7. D.polymorpha Larvalarının pH ile İlişkileriÜreme Derinlik pHDönemleri (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Larva Ort. 7,51 7,63 7,69 7,73 7,64 7,74 7,71 7,66 7,58 7,65 7,60(11.04/30.05) Min. 7,29 7,40 7,47 7,53 7,42 7,54 7,51 7,48 7,44 7,53 7,49Max 7,77 7,81 7,83 7,85 7,82 7,86 7,82 7,75 7,67 7,73 7,682.Larva (*) Ort. 7,61 7,73 7,77 7,75 7,72 7,69 7,63 7,56 7,48 7,54 7,51(20.06/04.07) Min. 7,25 7,40 7,44 7,39 7,37 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25Max 7,98 8,03 8,05 8,08 8,04 8,06 8,02 7,91 7,84 7,90 7,863.Larva (*) Ort. 7,65 7,73 7,75 7,68 7,70 7,60 7,53 7,48 7,42 7,46 7,42(17.07/25.09) Min. 7,08 7,10 7,08 7,08 7,09 6,98 6,95 6,93 6,90 6,95 6,93Max. 8,16 8,21 8,22 8,16 8,19 8,10 8,03 7,98 7,92 7,95 7,92(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.18008,416008,2Larva Yoğunluğu (adet/m³)14001200100080060040087,87,67,47,2200003.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200114.08.200128.08.200111.09.200125.09.200109.10.200123.10.2001pH76,8Veliger (x 100 adet/m3) pH (0-6 m) 0 m 6 m 16 m (dip)(bottom)Şekil 7.7. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin Larva Dönemleri ile pH ArasındakiİlişkilerLarva döneminde, Atatürk Baraj Gölünde saptanan pH değerlerinin en az 7,45 olduğu veKesikköprü Baraj Gölünde saptanan düşük değerlere düşmediği görülmektedir (Çizelge 6.4 ve 7.3).pH ile larva dönemi arasındaki ilişkilerle ilgili değerlendirmeler aşağıda verilmiştir:1. Farklı üreme dönemlerine ait larva dönemleri boyunca pH önemli farklılıklar göstermekte veyüzeyde ort. 7,51-7,65 arasında değişmektedir (Çizelge 7.2).2. Kesikköprü baraj gölü suyu pH değerlerinde, larva döneminin sürdüğü sürelerde görülendüşüşlerinin [2.üreme dönemine ait larvaların en yüksek yoğunluklara ulaşmasını izleyentarihte (04.07.2001) pH değerleri 0 m’de 7,25; 6 m’de 7,39 ve 0-6 m’de 7,37’ye düşmüştür]larva yoğunluklarının denetlenmesinde etkili olduğu (su sıcaklığı ve besin maddeleriniceliklerine de bağlı olarak), pH düşüşüne koşut olarak larva yoğunluklarının azaldığı, budurumun özellikle çok yüksek larva yoğunluklarının görüldüğü 2. üreme döneminde belirginolduğu anlaşılmaktadır. Kesikköprü Baraj Gölünde ise pH’ın, larva yoğunluğu ve yerleşik68
dönemlere geçişinde, sınırlayıcı çevresel etken (environmental constrict) olduğuanlaşılmaktadır.3. pH’ın larva dönemi üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesinde, larva dönemindeki ort. pH’laryerine, belirli tarihlerde görülen aşırı pH düşüşlerinin göz önüne alınması gerektiğianlaşılmaktadır.4. Özellikle 2. Üreme döneminde belirgin olarak görüldüğü üzere, göl suları pH’ının 7,5’in altınadüşmesinin larvalar için öldürücü olduğu anlaşılmaktadır.5. Larvaların en yüksek yoğunluğa ulaştıkları dönemlerdeki pH değerleri ise genellikle 7,8 vedaha fazla olup, gelişim için uygun değerler olarak gözükmektedir.7.1.2.2. Plantigrade Dönemi Üzerindeki EtkileriPlantigrade dönemi ile pH arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.8 ve Şekil 7.7‘de verilmiştir:Çizelge 7.8. D.polymorpha Plantigrade Döneminin pH ile İlişkileriÜreme Derinlik pHDönemleri (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Plantigrade Ort. 7,67 7,78 7,82 7,82 7,77 7,78 7,72 7,65 7,57 7,63 7,59(23.05/10.07) Min. 7,25 7,40 7,44 7,39 7,37 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25Max 7,98 8,08 8,14 8,16 8,09 8,12 8,05 7,98 7,87 7,93 7,872.Plantigrade (*) Ort. 7,71 7,84 7,87 7,79 7,80 7,72 7,65 7,57 7,50 7,50 7,45(17.07/31.07) Min. 7,60 7,72 7,79 7,70 7,70 7,62 7,54 7,48 7,39 7,42 7,34Max 7,78 7,92 7,94 7,87 7,88 7,80 7,74 7,65 7,59 7,57 7,523.Plantigrade (*) Ort. 7,50 7,56 7,57 7,50 7,53 7,43 7,37 7,33 7,29 7,32 7,29(07.08/16.10) Min. 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,79Max. 8,16 8,21 8,22 8,16 8,19 8,10 8,03 7,98 7,92 7,95 7,92(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.4008,435030025020015010050003.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200114.08.200128.08.200111.09.200125.09.200109.10.200123.10.2001Planti.-Juve.Yoğunlukları (adet/m2/hafta)8,287,87,67,47,27pH6,8Plantigrade (adet/m2) Juvenile (adet/m2) 6 m 16 m (dip)(bottom) 0 mŞekil 7.7. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin Plantigrade ve JuvenileDönemleri ile pH Arasındaki İlişkiler69
pH’ın plantigrade dönemi üzerindeki etkileri, ayrıntılı olarak 1.üreme dönemindeki larvalarınplantigrade döneme geçişinde izlenebilmiştir. Kesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait larvalarınplantigrade dönemine geçiş başlangıcında (23.05.2001) pH değerleri 0, 0-6 ve 6 m derinliklerdesırasıyla ortalama 7,44, 7,58 ve 7,67 olarak saptanmıştır. Plantigrade döneminin en yüksek yoğunluğaulaştığı tarihte (30.05.2001) pH değerleri, 0, 0-6 ve 6 m derinlikte sırasıyla ortalama 7, 64, 7,75 ve 7,82’yeyükselmiştir (Çizelge 7.1).Larva döneminde de söz edildiği üzere sudaki sıcaklık artışları, 2. ve 3.üreme dönemine aitlarvaların daha derin sularda plantigrade dönemine geçmesine neden olmaktadır. Ancak derin sularda,bu dönemde pH düzeyleri düşüktür ve plantigrade dönemini (dolayısıyla larvaların yerleşik dönemegeçişlerini) olumsuz yönde etkilediği anlaşılmaktadır (Çizelge 7.8 ve Şekil 7.6-7.7).pH ile plantigrade dönemi arasındaki ilişkiler aşağıda değerlendirilmiştir:1. Larvaların plantigrade döneme geçtiği dönemde pH 7,6-7,7 dolayındadır.2. Göldeki 3 farklı üreme döneminde, larva yoğunluklarının düştüğü (ya da larvaların plantigradedöneme geçtiği dönemler), pH düzeylerinde de 3 kez şiddetli düşüşler saptanmıştır. Plantigradeyoğunluklarının, larva yoğunluklarına göre çok düşük olmasının nedenlerinden biri pH’takidüşüşler olarak değerlendirilmektedir.3. pH’taki azalmalar ile su sıcaklığındaki artışların, 2. ve 3 .üreme dönemlerine ait larvalarınönce plantigrade ve daha sonra da juvenil dönemlerine geçişte, yoğunluklarında büyükazalmalara neden olduğu anlaşılmaktadır.4. Plantigrade gelişimi için uygun pH değerleri larva döneminde olduğu gibi 7,8 ve daha yüksekdeğerler, uygun olmayan pH değerleri ise 7,5 ve daha düşük değerlerdir.7.1.2.3. Juvenile Dönemi Üzerindeki EtkileriJuvenile dönemi ile pH arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.9 ve Şekil 7.7 ‘de verilmiştir:Çizelge 7.9. D.polymorpha Juvenile Döneminin pH ile İlişkileriÜremeDönemleri1Juvenile(13.06/31.07)2Juvenile (*)(11.09/18.09)Derinlik pH(m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 24Ort. 7,68 7,80 7,84 7,80 7,78 7,73 7,66 7,59 7,50 7,54 7,50Min. 7,25 7,40 7,44 7,39 7,37 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25Max 7,98 8,08 8,14 8,16 8,09 8,12 8,05 7,98 7,87 7,93 7,87Ort. 7,51 7,58 7,61 7,56 7,56 7,48 7,42 7,38 7,32 7,36 7,32Min. 7,39 7,46 7,55 7,55 7,49 7,47 7,40 7,37 7,31 7,35 7,31Max 7,62 7,69 7,67 7,56 7,64 7,49 7,43 7,38 7,33 7,37 7,333.Juvenile (*) Ort. 7,04 7,05 7,03 7,01 7,03 6,96 6,92 6,90 6,88 6,88 6,87(25.09/23.10) Min. 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,79Max. 7,09 7,10 7,09 7,08 7,09 7,03 6,97 6,95 6,93 6,95 6,93(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.pH’ın juvenile dönemi üzerindeki etkileri, plantigrade döneminde olduğu gibi, ayrıntılı olaraksadece 1.üreme döneminde izlenebilmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünde 1 .üreme dönemine ait plantigrade’lerin juvenile dönemine geçişbaşlangıcında (13.06.2001) pH değerleri 0, 0-6 ve 6 m derinliklerde sırasıyla ortalama 7,98, 8,09 ve 8,16olup, plantigrade döneme göre yüksek düzeydedir. Juvenile döneminin en yüksek yoğunluğa ulaştığı(peak) tarihte (26.06.2001) pH değerleri 0, 0-6 ve 6 m derinlikte sırasıyla ortalama 7,61, 7,75 ve 7,78’edüşmüş, ancak daha sonra hızla artış eğilimine girmiştir (Çizelge 7.1).pH ile juvenile dönemi arasındaki ilişkiler değerlendirildiğinde:1. Birinci üreme döneminde juvenillerin bulunduğu süre içinde pH değerlerinin düştüğü, ancakjuvenillerin düşük pH değerlerine, larva ve plantigrade’lere göre daha hoş görülü olduğu veyaşamlarını sürdürdükleri anlaşılmaktadır.70
2. İkinci ve özellikle 3.üreme döneminde, sudaki pH koşullarının juvenillerin gelişimi için uygunolmadığı anlaşılmaktadır.3. Juvenile gelişimi için uygun pH değerleri larva döneminde olduğu gibi 7,8 ve daha yüksekdeğerler, uygun olmayan pH değerleri ise 7,5 ve daha düşük değerler olarak gözükmektedir.7.1.2.4. Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki EtkileriKesikköprü Baraj Gölünde yeni döl erginlerinin görüldüğü Temmuz sonu (31.07.2001) ve bunuizleyen dönemde (07.08.2001) yüzeysel pH değerleri 7,78’den 8,16’ ya kadar yükselmiştir (Çizelge 7.1).Bu sırada yeni erginlerin büyüme ve gelişmeleri hızla artmaktadır (Çizelge 5.2). pH değerlerinde dahasonra yeni dalgalanmalar görülmektedir. Geçmiş yıllara ait farklı yaşlardaki erginler; pH’ı yıl boyunca Om’de ort. 7,64 (en az 6,95-en çok 8,51) ]; 0-6 m’de ort.7,69 (en az 6,92-en çok 8,53), 16 m’de ort. 7,59(en az 6,81-en çok 8,48); 24 m’de ort. 7,59 (en az 6,79-en çok 8,43) olan suda yaşamlarınısürdürmektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde göl tabanında yerleşmiş bulunan, eski döllere ait erginlerinyoğunlukları ile boy ve ağırlıklarının; yüzeyde kafeslere tutunmuş olarak yaşayan yeni ve eskierginlerden önemli ölçüde düşük oluşunun nedenlerinden biri de, tabanda pH’ın düşük olmasınabağlanabilir.7.1.3. Çözünmüş Oksijen DüzeyiKesikköprü Baraj Gölünde, göl sularının çözünmüş oksijen (DO) değerleri:O m’de ort. 10,60 mg/l (min. 5,70– max. 14,59);O-6 m’de ort. 10,00 mg/l (min. 5,46– max. 14,61) (larva izlemesi yapılan su kesimi);6 m’de ort. 8,92 mg/l (min. 2,15– max. 13,82) (yerleşik dönemlerin izlendiği derinlik);16 m’de ort. 7,22 mg/l (min.0,61– max. 12,40) (göl tabanı 1. Örn. Nok.);24 m’de ort. 7,19 mg/l (min. 1,29– max.12,08) (göl tabanı 2. Örn. Nok.) olarak ölçülmüştür(Çizelge 7.1).Kesikköprü Baraj Gölünde midyenin gelişme dönemleri ile DO ilişkileri Çizelge 7.2’dederlenmiştir.Atatürk Baraj Gölünde, düzenli olarak yapılamayan ölçümlerde ise, yüzeysel sulardaki DOdeğerleri : 2001 yılında en az 6,2 mg/l, en çok 10,5 mg/l (Çizelge 7.3); 2002 yılında ort. 8,69 mg/l(min. 7,40-max. 11,2) olarak saptanmıştır (Çizelge 6.4).7.1.3.1. Özgürce Yüzen Larva Dönemi Üzerindeki EtkileriLarva dönemi ile DO arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.10 ve Şekil 7.8‘de verilmiştir:Çizelge 7.10. D.polymorpha Larvalarının DO ile İlişkileriÜreme Derinlik DO (mg/l)Dönemleri (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Larva Ort. 9,62 9,68 9,95 9,84 9,77 9,21 8,46 7,67 6,85 6,34 5,85(11.04/30.05) Min. 8,30 8,23 8,40 8,33 8,32 7,81 7,25 6,47 5,78 5,12 4,72Max 10,77 11,27 11,20 10,81 11,01 9,84 9,32 8,65 7,50 7,25 6,712.Larva (*) Ort. 10,08 10,45 9,43 8,36 9,58 7,22 5,84 4,48 4,20 4,58 4,44(20.06/04.07) Min. 9,48 9,47 7,41 5,92 8,07 4,90 4,42 3,82 2,92 3,95 3,52Max 10,42 11,34 10,58 10,70 10,56 9,66 7,40 5,37 5,21 5,29 5,363.Larva (*) Ort. 10,41 10,61 8,06 5,29 8,59 2,94 2,44 2,41 2,81 3,43 3,37(17.07/25.09) Min. 7,78 8,22 5,31 2,15 7,17 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,29Max. 13,63 13,01 10,34 7,70 10,28 5,62 4,13 4,05 4,39 5,23 5,07(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.71
161800DO (mg/l)14121086421600140012001000800600400200003.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200121.08.200103.09.200118.09.200102.10.200116.10.2001Larva yoğunluğu (adet/m3)31.10.200100 m 6 m 0-6 m 16 m (dip)(bottom) Veliger (x 100 adet/m3)Şekil 7.8. Kesikköprü Baraj Gölünde DO ile Larva Dönemi Arasındaki İlişkilerKesikköprü Baraj Gölünde larvaların 1. (10.04.2002), 2. (20.06.2001) ve 3 .üreme dönemi(10.07.2001) başlangıcında DO değerleri 0- 6 m derinlikte sırasıyla 11,53, 10,56 ve 8,79 mg/l’dir(Çizelge 7.1).Larva dönemi ile DO değerleri arasındaki ilişkiler aşağıda verilmiştir:1. DO, her 3 üreme döneminde larvaların yoğun olarak bulundukları 0-6 m derinliklerde (en az 7,17mg/l) yüksek düzeydedir.2. Ancak 3. Larva döneminde 16 ve 24 m derinliklerde DO düzeyi, sırasıyla 0,61 ve 1,29 mg/l’ye kadardüşmektedir.7.1.3.2. Plantigrade Dönemi Üzerindeki EtkileriPlantigrade dönemi ile DO arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.11 ve Şekil 7.9‘da verilmiştir:Çizelge 7.11. D.polymorpha Plantigrade Döneminin DO ile İlişkileri72
ÜremeDönemleriDerinlik(m)DO(mg/l)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 24Ort. 10,16 10,50 9,93 9,09 9,92 7,99 6,75 5,76 5,42 5,34 4,921.PlantigradeMin. 9,48 9,47 7,41 5,92 8,07 4,90 3,88 3,35 2,92 3,94 3,52(23.05/10.07)Max 10,78 11,34 11,20 10,81 11,01 9,84 8,63 7,73 7,34 7,00 6,652.Plantigrade (*) Ort. 9,48 10,37 9,43 7,03 9,08 5,36 3,88 3,32 3,61 3,89 3,83(17.07/31.07) Min. 7,78 8,22 8,06 6,08 7,54 5,12 3,55 3,05 3,23 3,57 3,62Max 11,17 11,58 10,34 7,70 10,02 5,62 4,13 3,72 3,81 4,28 4,113.Plantigrade (*) Ort. 9,71 9,56 7,17 5,06 7,87 3,14 2,64 2,53 2,83 3,42 3,34(07.08/16.10) Min. 6,60 6,35 5,31 2,15 6,35 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,29Max. 13,63 13,01 9,16 6,46 10,28 6,17 5,80 4,80 4,39 5,23 5,07(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.16400DO (mg/l)141210864235030025020015010050Plantigrade-Juvenil (adet/m2/hafta)0003.04.200125.04.200109.05.200123.05.200104.06.200120.06.200104.07.200117.07.200131.07.200121.08.200103.09.200118.09.200102.10.200116.10.200131.10.20010 m 6 m 0-6 m 16 m (dip)(bottom)24 m (dip) (bottom) Plantigrade (adet/m2) Juvenile (adet/m2)Şekil 7.9. Kesikköprü Baraj Gölünde DO ile Plantigrade ve Juvenile Yoğunlukları ArasındakiİlişkilerKesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait larvaların plantigrade döneme geçtiklerininsaptandığı tarihte (23.05.2001) DO değerleri: 0 m’de 10,77; 6 m’de ort. 10,81; 0-6 m’de 11,01; 16 m’de7,11 ve 24 m’de 6,65 mg/l‘dir (Çizelge 7.1 ).Plantigrade döneminde, DO verileri konusunda yapılan değerlendirmeler sonucunda:1. Birinci ve 2. Plantigrade döneminde suda bulunan DO düzeyleri yüksektir. Bu dönemde DOaçısından sorun bulunmadığı anlaşılmaktadır.2. Üçüncü plantigrade döneminde tabanda oksijen düzeyleri 0,14 mg/l’ye kadar düşmekle ve tabandayerleşme ve gelişme açısından olumsuz koşullar oluşmaktadır. Bu döneme ait plantigrade’lerinyeniden daha sığ sulara yerleşme eğilimi göstermelerinin nedenlerinden birinin de, bu koşullarolduğu anlaşılmaktadır.7.1.3.3. Juvenile Dönemi Üzerindeki EtkileriJuvenile dönemi ile DO arasındaki ilişkiler Çizelge 7.2 ve 7.12 ve Şekil 7.9‘da verilmiştir:Çizelge 7.12. D. polymorpha Juvenile Döneminin DO ile İlişkileri73
Üreme Derinlik DO(mg/l)Dönemleri (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Juvenile Ort. 9,80 10,40 9,45 7,86 9,38 6,42 5,01 4,14 4,16 4,41 4,18(13.06/31.07) Min. 7,78 8,22 7,41 5,92 7,54 4,90 3,55 3,05 2,92 3,57 3,52Max 11,17 11,58 10,67 10,70 10,56 9,66 7,40 6,35 6,22 5,92 5,362.Juvenile (*) Ort. 11,50 11,20 8,26 4,51 8,87 2,38 2,43 2,60 2,85 3,66 3,69(11.09/18.09) Min. 9,78 9,39 8,10 4,47 7,94 0,72 0,90 1,14 1,30 2,08 2,31Max 13,22 13,01 8,41 4,55 9,80 4,03 3,95 4,05 4,39 5,23 5,073.Juvenile (*) Ort. 7,17 6,92 6,04 6,05 6,55 5,29 4,31 3,83 3,86 4,08 3,97(25.09/23.10) Min. 5,70 5,50 5,31 5,15 5,46 3,47 3,10 3,10 3,35 3,41 3,00Max. 8,75 8,53 6,99 6,46 7,24 6,17 5,80 4,80 4,45 4,75 4,87(*) Bu dönemlerin bulunduğu sürelerin kesin ayrımı yapılamamaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait plantigrade’lerin juvenile döneme geçmeyebaşladıkları tarihte (13.06.2001) DO değerleri: 0 m’de 9,71; 6 m’de ort. 10,10; 16 m’de 6,22 ve 24 m’de4,90 mg/l‘dir (Çizelge 7.1 ).Juvenile dönemi ile DO verileri arasındaki ilişkiler konusunda yapılan değerlendirmeler aşağıdaverilmiştir:1. İkinci döneme ait juvenil’lerin daha derinlere yerleşme eğiliminde olduğu, ancak derinsulardaki oksijen düzeylerinin de düşük düzeyde bulunduğu görülmektedir. Bu nedenle 2.üreme döneminde larva yoğunluklarının çok yüksek olmasına karşılık, plantigrade ve juveniledönemlerinin düşük düzeyde kalmasının nedenlerinden biri de, düşük oksijen düzeyleri olabilir.2. Üçüncü döneme ait juvenillerin yeniden daha sığ sulara yerleşme eğilimi gösterdiği, buderinliklerde ise oksijen değerlerinin yüksek düzeyde bulunduğu görülmektedir.7.1.3.4. Yeni Ergin ve Ergin Dönemi Üzerindeki EtkileriGölde erginlerin yaşadığı tüm yıl boyunca DO düzeyleri: 0 m’de ort. 10,60 mg/l (en az 5,70- ençok 14,59); 6 m’de ort. 8,92 mg/l (en az 2,15- en çok 13,82); 0-6 m’de ort. 10,0 mg/l (en az 5,46- en çok14,61); 16 m’de ort. 7,22 mg/l (en az 0,61- en çok 12,40); 24 m’de ort. 7,19 mg/l (en az 1,29- en çok12,08)’dir.Kesikköprü Baraj Gölünde yeni döl erginlerinin görüldüğü Temmuz (31.07.2001) sonunda DOdüzeyleri sırasıyla 0 m’de ort. 11,17; 6 m’de 7,70 ; 0-6 m’de 10,02; 16 m’de 3,79 ve 24 m’de 4,11mg/l’ dir (Çizelge 7.1).Çalışma yapılan alanın (Balık Çiftliği) göl tabanında, oksijen düzeylerinin düştüğü [16 m’de DOort. 5,95 mg/l (en az 0,61-en çok 12,40], bu nedenle yeni ergin ve geçmiş yıllara ait erginlerinyaşamadığı saptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde göl tabanında yerleşen yeni döle ait erginlerle, eski döllere aiterginlerin yoğunlukları ile, boy ve ağırlıklarının; yüzeyde kafeslere tutunmuş olarak yaşayan yeni ve eskierginlerden önemli ölçüde düşük oluşunun nedenlerinden biri de, tabanda DO’nun düşüklüğü olabilir.1. Erginlerin dönemsel olarak 0,14-15,02 mg/l arasında değişen DO düzeylerine maruz kaldıklarıanlaşılmaktadır. Tabanda yaşayan erginler düşük oksijen yoğunluklarında bulunmaktadır. Tabandakierginlerin ölüm oranları, yüzeydekilere göre çok yüksektir.2. Ağustos-Eylül döneminde oksijen düzeylerinin düşmesi, ERSU Balık Üretim Çiftliği kafeslerindekialabalıklarla, göldeki balıklarda ölüme neden olmuştur. Kafeslerdeki alabalıkların ölümününengellenebilmesi için çiftlik yetkilileri suya oksijen sıkılması (injection) yöntemine başvurmuşlardır.7.1.4. Kalsiyum DüzeyiKalsiyum, Zebra midyelerin kabuklarının temel öğesi olduğu için, sudaki kalsiyum nicelikleriyaşamsal önem taşımaktadır. Kesikköprü Baraj Gölü sularında kalsiyum düzeyleri konusunda yapılan74
analiz sonuçları ile değerlendirmelerde yararlanılmak üzere, EC, Toplam Alkalinite ve Toplam Sertlikdeğerleri, Çizelge 7.13-7.14 ve Şekil 7.10‘da verilmiştir. Kalsiyum düzeyleri ort. 102,65 mg/l (en az97,80-en çok 107,20)’dir (Çizelge 7.13).Atatürk Baraj Gölü sularından Nisan 2001-Haziran 2002 döneminde alınan su örneklerindeyapılan ölçümlerinde ise Ca++ değerleri: Yüzeyde ort. 48,61 mg/l (min. 41,08-max.60,12); 27 m’de ort.49,42 mg/l (min. 46,09-max. 54,77) ve 100 m’de ort. 49,29 mg/l (min. 46,09-max. 54,11) olarakölçülmüştür.75
Yoğunluklar250,00200,00150,00100,0050,001600140012001000800600400200EC (mmhos/cm)0,00009.05.2001(*)13.06.2001(*)04.07.200110.07.200117.07.200124.07.200131.07.200107.08.2001.14.08.2001.21.08.2001.28.08.2001.03.09.200111.09.2001Kalsiyum (mg/l) Veliger (x 100 adet/m3) Toplam Sertlik (mg/l CaCO3)Plantigrade (adet/m2) Juvenile (adet/m2) EC (µmhos/cm)Şekil 7.10. Kesikköprü Baraj Gölünde <strong>Su</strong>daki Kalsiyum Yoğunlukları ile Midyenin YaşamsalDönemleri Arasındaki İlişkiler<strong>Su</strong>daki kalsiyum düzeyleri konusunda yapılan değerlendirmelerde:1. Göl sularının kalsiyum, EC, alkalinite ve toplam sertlik düzeylerinde yıl içinde önemli farklılar olmadığıanlaşılmaktadır.2. Kalsiyum düzeyleri Kesikköprü Baraj Gölünde ort. 102,65 mg/l (en az 97,80-en çok 107,20); AtatürkBaraj Gölünde yüzeyde ort. 48,61 mg/l (min. 41,08-max.60,12) ’dir.7.1.5. Tuzluluk DüzeyiYaşama ortamının tuzluluk düzeyi, midyenin bulunuşu ve yaşamını etkileyen temel etkenlerdenbiridir. Kesikköprü Baraj Gölü sularının tuzluluğu mevsimlere ve derinliklere göre önemli düzeyde değişmemektedir.Tuzlulukdüzeyi ort. 0,699 ppt (en az 0,67-en çok 0,73) olarak ölçülmüştür (Ek Çizelge 1 ).7.2.Tutunma ve Yerleşme Yerleri ile <strong>Su</strong> Hızı Uygunluğu7.2.1.Tutunma ve Yaşama YerleriZebra midyenin yaşam çemberinin (life cycle) plantigrade, juvenil ve ergin dönemleri dipteyaşayan dönemler (benthic stages)’dir. Bu dönemlerde canlılar su içinde bulunan özellikle serttutunma yerleri (substrate) üzerine tutunarak (epifaunal) yaşamaktadır.Canlının suda özgürce yüzen (planktonic stage) larva dönemlerinin (veligers) başkalaşımgeçirerek, yerleşik döneme (settling stage) geçebilmeleri ve varlıklarını sürdürebilmeleri için uyguntutunma ve yerleşme yerlerinin bulunması, yaşamsal öneme sahiptir.Irmaklarda yapılan barajların oluşturduğu yapay göllerle, doğal göllerde gerçekleştirilen su almave iletme yapıları ile yapı bölümleri (bkz. 2.6. Tesislerin Midye Bulaşmalarına Duyarlı Bölümleri),buralarda doğal olarak bulunan tutunma yerlerine ek olarak, yeni ve uygun tutunma yerlerinin oluşmasınıve midyelerin yoğunluklarını arttırarak sorun yaratmalarına yol açabilmektedir.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Gölleri ile Atatürk Barajı <strong>Su</strong> Ürünleri Üretim Havuzlarında yapılangözlemlerde tutunma yerleri ile ilgili olarak aşağıdaki sonuçlara varılmıştır:76
1. Atatürk Barajında yapılan gözlemlerde midyelerin göl kıyısında doğal olarak bulunan ya dakaplama amacıyla yapay olarak yerleştirilmiş kayalara (taş pere) yoğun biçimde tutunduklarıgözlenmiştir. Ancak, Atatürk Baraj Gölü gövdesinin su tarafının kaplandığı kayalarda erginmidye tutunmasının sınırlı olması ya da hiç olmamasına karşılık, Şanlıurfa tünelleri yaklaşımkanalındaki taş kaplamalarda çok yoğun midye yerleşmiştir.2. Atatürk Baraj Gölünün aksine, Kesikköprü Baraj Gölünün çevresindeki doğal kayalık ve sığalanlarda midye tutunmadığı gözlenmiştir. Bu sonuçlar midye tutunmasının, tutunma yeridışındaki etkenlerden de etkilendiği (su sıcaklığı, kışın kıyılarda don olayının oluşması, sudüzeyi değişimleri vb.) biçiminde yorumlanabilir.3. Atatürk Baraj Gölünde, Şanlıurfa Tünellerinin beton giriş ağızları ve duvarları ile demir vesaçtan yapılmış kapaklarında yoğun biçimde midye tutunması gözlenmiş ve kapaklar önündekiçöp ızgaralarında da yoğun midye geliştiği bildirilmiştir. <strong>Su</strong> düzeyinin düşmesi sonucundakuruyan tutunma yerlerindeki midyeler ölmekte ancak kabukları tutunma yerlerinde varlığısürmektedir. Midyelerin beton kesimlerin birleşme yerlerindeki pürüzlü kısımlar ve boşluklardadaha yoğun olduğu görülmüştür.4. Atatürk HES ‘te, HES birimlerinin beton su alma yapıları ile demirden yapılmış ızgaraları ve sualma kapaklarında, kapakların açılmasını güçleştiren midye toplulukları oluşmaktadır.5. Atatürk HES türbin soğutma sistemlerinde demirden yapılmış borular ve türbin bölümlerindemidyeler tutunmakta ve sorun yaratmaktadır. Soğutma sisteminin bakırdan yapılmışserpantinlerinde ise tutunma gerçekleşmemekte ve sorun oluşmamaktadır.6. Atatürk HES santralı içinde bulunan betondan yapılmış açık drenaj kanallarında yoğun biçimdemidye tutunduğu gözlenmiştir.7. Karkamış Barajının batardo kapaklarının yerleştirilmesi sırasında, kapakların yerleştirildiğibeton yuvalarda yoğun midye tutunması saptanmıştır.8. Atatürk Baraj Gölünde dinlenme ve eğlenme (recreational) amaçlı olarak yararlanılmakta olanyüzer platformun tahta ve demir bölümleri ile bu bölümün yüzmesini sağlayan saç bidonlardayoğun midye yerleşmesi saptanmıştır.9. Kesikköprü Baraj Gölündeki ERSU Balık Üretim Çiftliği Kafeslerinin yüzmesini sağlayan PVCbidonlarla, kafeslerdeki tahta ve demir bölümlerde de, yoğun midye yerleşmiş durumdadır.10. Kesikköprü Baraj Gölü tabanının kumlu-siltli yapısı midyelerin tutunması için yeterli ölçüdeelverişli gözükmemektedir. Tabanda saptanan midyeler dağınık olarak bulunan küçük taşparçalarına ve daha çok birbirine tutunarak yaşamaktadır.11. Kesikköprü Baraj Gölüne midyenin yerleşik dönemlerinin izlenmesi amacıyla farklı derinliklereyerleştirilen; tahta demir ve fayans levhalara tutunan plantigrade ve juvenil yoğunlukları farklıbulunmuştur (Çizelge 7.15). Levhaların su içine sarkıtıldığı iplerde ise yoğun midye ve algtutunması izlenmiştir (Resim 7.1).Resim 7.1. Kesikköprü Baraj Gölünde <strong>Su</strong>ya Sarkıtılan Naylon İplerde Tutunan (sağda) Midyelerle<strong>Su</strong>ya Sarkıtılmamış İplerin (solda) Görünümü12. Kesikköprü HES soğutma sistemine de midyelerin girdiği, süreli bakım çalışmaları sırasındasoğutma sisteminde sınırlı düzeyde midye bulunduğu, ancak sorun yaratmadığı bildirilmektedir.13. Kesikköprü Baraj Gölünden su alan Köprüköy sulaması beton kaplamalı ana sulama kanalındamidye tutunması saptanmamıştır.77
14. Kesikköprü Baraj Gölünde kıyı kuşağında (littoral zone) gelişen su altı bitkilerinden:Potamogeton pectinaus; P. perfoliatus, Myriophyllum spicatu ve Chara üzerinde de yoğunbiçimde plantigrade ve juvenile dönemlerinde midye saptanmış (Resim 7.2) ; daha geç dönemdesaptanan Nitella üzerinde ise midye bulunmamıştır. Bitkilere tutunan genç midyelerin(juveniles) daha sonra tutunma yerlerini terk ettiği gözlenmiştir.Resim 7.2. Kesikköprü Baraj Gölünde Gelişen <strong>Su</strong>altı Bitkileri Üzerine Tutunan Midyeler15. Yukarıdaki veriler midyenin, baraj gölleri ve HES’lerde (bakır dışında), beton, doğal kaya,demir, saç, naylon ip ve PVC’den yapılmış sert tutunma ortamlarına yerleştiğini göstermektedir.Belirtilen bu sert tutunma yerleri dışında, midye siltli ve kumlu ve daha yumuşak tutunmayerlerinde de yerleşebilmektedir. Atatürk Barajı <strong>Su</strong> Ürünleri İstasyonu Üretim havuzlarında Nisan 2001’de,Kesikköprü Baraj Gölü göl tabanında 2001 yılı boyunca yapılan gözlemlerde:1. Ot Sazanı (Ctenopharyngodon idella Val.) bulunan ve 2 yıl süre ile boşaltılmamış toprak havuzlarda(üretim havuzlarına su Atatürk Baraj Gölünden sağlanmaktadır), toprak tabanda yoğun biçimde midyegeliştiği gözlenmiştir. Midyeler büyük ölçüde toprağa gömülmüş durumdadır ve ancak sifonları suiçinde görülmektedir. Toprak tabandan alınan midyelerin, toprak içindeki bitki artıkları ve küçüktaşların üzerine ve birbirlerine tutunarak kümeler oluşturduğu gözlenmiştir.2. Her yıl bakım amacıyla suyu boşaltılan Aynalı sazan havuzları ile Alabalık havuzlarında ise, gözlemyapılan tarihte ergin midye görülmemiştir. Bu durum kurutulan havuzlarda, su bulunan dönemdeyerleşen midyelerin öldüğünün göstergesidir.3. Havuzların betondan yapılmış su boşaltma yapılarında ve demir kapaklarında (monk yapıları), yoğunergin midye yerleşimi gözlenmiştir.4. Kesikköprü Baraj Gölü tabanından farklı tarihlerde alınan dip örneklerinde, Balık Üretim Çiftliğindenuzakta olan yerlerde, genellikle gri renkli taban çamuru içinde ergin midye saptanmıştır. Kumlu tabankesimlerinde de midye bulunmuştur. Göl tabanının siltli ancak oksijensiz (anaerobic) koşullarnedeniyle siyahlaşmış durumdaki taban tortusu içinde canlı ergin saptanamamıştır. Burada bulunanölü erginlerin kafeslerden koparak tabana düşen erginlerden kaynaklandığı söylenebilir.5. Zebra midyenin su kütlesinde doğal olarak bulunan kayalar ve tesislerin beton, demir, PVC ve saçtanyapılmış yüzeyleri ile diğer ergin midyeler ve su bitkileri üzerine tutunup yerleştiği; sert tutunma yerleriyanında siltli ve kumlu tabanda da kümeler oluşturabildiği; bitkilere tutunan midyelerin zamanlabitkileri terk ettikleri anlaşılmaktadır.78
7.2.2 <strong>Su</strong> Hızları“Zebra midyeler su akış hızının fazla olduğu yerlerden uzaklaşma ve yerleşme için uygun olmayan yerleribelirleyip, daha uygun olan yerlere hareket etme yeteneğine sahiptir. Genç midyeler (juveniles), akış hızının 1,5m/s’den daha az olduğu boruların içine ya da su altında bulunan alanlara tutunur ve yerleşirler” (ZMIS,2001).Atatürk Barajı HES’te midyenin sorun yarattığı yerlerden biri olan soğutma sistemi borularında suhızları Çizelge 7.16‘da verilmiştir.YerÇizelge 7.16 . Atatürk Barajı Hidroelektrik Santralı Soğutma Sisteminde <strong>Su</strong> Hızları (m/s)Debi(m³/s)Yarıçap (r)(m)<strong>Su</strong> Hızı(m/s)LarvaYoğunluğu(adet/m³)Cebri Boru (penstock) 4,5Soğutma <strong>Su</strong>yu Girişi (kelebek vana) (2 Ünite için) 0,368 0,2 2,92 2918Soğutma <strong>Su</strong>yu Girişi (1 Ünite için) 0,184 0,2 1,46Jenerator Soğutma SistemiJenerator Girişi (generator inlet) 0,165 0,175 1,71Jenerator Çıkışı (generator outlet) 1829Türbin Soğutma SistemiEksensel Yatak (thrust bearing) 0,013 0,04 2,6Kılavuz Yatak (Guide bearing) 0,0023 0,02 1,76Hidrolik Sürücü (governer) 0,001 0,016 1,25Şaft Sızdırmazlık Girişi (shaft seal 0,0025 0,025 1,25 724inlet)Şaft Sızdırmazlık Çıkışı (shaft seal output) 3044Derin Kuyu Drenaj <strong>Su</strong>yu Çıkışı 458Baraj yetkililerinden alınan bilgilere göre soğutma sisteminde yoğun midye sorunuyaşanan yer, şaft sızdırmazlık (shaft seal) olup, burada su hızları 1,25 m/s’dir.Kesikköprü Baraj Gölünden kanallara normal debide su alınabilmesi için, göl min. kotunun 784,50m olması gerekmektedir. <strong>Su</strong> alma yapısında midye yerleşmesine karşılık sol ana kanalda yapılangözlemlerde, herhangi bir dönemde midye saptanamamıştır. Kanaldaki su hızları aşağıda (Çizelge 7.17)özetlenmiştir:Çizelge 7.17. Köprüköy <strong>Su</strong>laması <strong>Su</strong>lama Kanallarında <strong>Su</strong> HızlarıKanal Adı Km. <strong>Su</strong> Hızı(m³/s)1. Sağ Sahil Ana <strong>Su</strong>lama Kanalı 0+000-0+055 1,370+100-0+725 1,421,681,170+970-1+480 1,382. Sol Sahil Ana <strong>Su</strong>lama Kanalı 0+255-1+820 1,011+820-1+935 1,411+935-12+074 0,9812+074- 16+161 0,9716+161-17+981 1,7479
7.3. Baraj Gölleri <strong>Su</strong> DüzeyleriAtatürk ve Gazibey Barajları ile Kesikköprü Baraj Göllerinde yapılan gözlemler, göllerdeki yıllık sudüzeyi değişimlerinin, midye yoğunluklarının denetiminde önemli bir etken olduğunu göstermektedir.Atatürk ve Kesikköprü Baraj Göllerinde yıllık su düzeyi değişimleri Şekil 7.11’de verilmiştir.Yıllık Kot Farkı (m)(max.-min.)109876543213,282,982,854,202,208,831,560AtatürkKesikkköprü1997 1998 1999 2000 2001 1997-2001Şekil 7.11. Atatürk ve Kesikköprü Baraj Göllerinde Yıllık Düzey DeğişimleriAtatürk ve Gazibey Baraj Göllerinde, göl düzeylerinde görülen yıllık değişimler sonucunda,düzeylerin yüksek olduğu üreme dönemlerinde, kıyısal kuşağa yerleşen midyeler, daha sonra düzeyindüşmesi ile su dışında kalmaktadır (Resim 6.3). Bu durumun Zebra midye topluluklarının artışınıengelleyen önemli etkenlerden biri olduğu söylenebilir. Kesikköprü Baraj Gölünde ise yıllık düzeydeğişimleri çok sınırlıdır ve midye topluluklarını etkilememektedir.7.4. Yaşamsal EtkenlerZebra midye yaşamı ve yoğunluklarını etkileyen yaşamsal (biological) etkenler: Besinmaddeleri ve doğal düşmanlar olarak değerlendirilmektedir.7.4.1. Besin MaddeleriZebra midyenin ana ya da birincil (primary) besinleri, özgürce yüzen bitkisel ve hayvansalplanktonlardır. Kesikköprü Baraj Gölünde 7 familyaya ait 47 cins bitkisel plankton ile 6 takıma ait 29cins hayvansal plankton saptanmıştır (Çizelge 7.18). Diğer besin kaynakları bakteriler, artıklar(detritus) ve organik maddelerdir. Besin maddelerinin nicelikleri yanında niteliklerinin de gelişmeyietkilediği bilinmektedir.Göl sularındaki klorofil-a düzeyleri Çizelge 7.19 ve Şekil 7.12’de, farklı yaşamdönemlerindeki klorofil-a düzeyleri Şekil 7.13 ’te verilmiştir.Kesikköprü Baraj Gölü, verimlilik düzeyi (trophic level) ortalama klorofil-a düzeylerinedayanılarak (OECD,1982); verimli (eutrophic) olarak sınıflandırılmıştır. Klorofil-a düzeyleri yıl içindeönemli ölçüde değişmektedir. Ancak bu sınıflandırma gölün tümü için değil, çalışmanın yapıldığı BalıkÜretim Çiftliği kesimindeki durumu yansıtmaktadır.Çalışma dönemi içinde gölde iki kez plankton patlaması olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan ilkiMart-Nisan ayları içinde gerçekleşmiş olup klorofil-a düzeyi 11.04.2001’de 12,80 mikrogr/l; 18.03.2002-10.04.2002 döneminde ise min. 17,0 µgr/l, max. 22,78 µgr/l’dir. İkinci patlama Ağustos ayı sonlarından,Ekim ayı sonlarına kadar sürmüştür. Bu dönemde klorofil-a düzeyleri min.5,68, max. 14,65 µgr/l’dir.80
Klorofil-a (microg/l)15,012,09,06,03,01800160014001200100080060040020000,0Şekil 7.12. Kesikkköprü Baraj Gölünde Klorofil-a ve Secchi-Disk Değerleri ile D.polymorpha'nınYaşam Dönemleri Arasındaki İlişkiler12,0010,00Klorofil-a (mikrogram/l)8,006,004,002,000,001.Larva1.Planti.1.Juven.2.Larva2.Planti.2.Juven.Veliger-Plantigrade-Juvenile Yoğunluğu3.Larva3.Planti.3.Juven.11.04.200102.05.200116.05.200130.05.200113.06.200126.06.200110.07.200124.07.200107.08.200121.08.200103.09.200118.09.200102.10.200116.10.200131.10.2001-200Klorofil-a (Ort.) Secchi-disc(m) Veliger (x 100 adet/m³)Plantigrade (adet/m²)Juvenile (adet/m²)DönemlerŞekil 7.13. Kesikkköprü Baraj Gölünde D.polymorpha'nın Farklı Yaşam DönemlerindeKlorofil-a Değerleri81
7.4.1.1.Özgürce Yüzen Larva DönemindeFarklı üreme dönemlerine ait larvaların suda bulundukları dönemdeki klorofil-a yoğunluklarıÇizelge 7.20 ve Şekil 7.13’te verilmiştir.Çizelge 7.20. Kesikköprü Baraj Gölünde D.polymorpha'nın Larva Dönemiile Klorofil-a İlişkileriDönemler Üreme Dönemi TarihKlorofil-a (µgr/l)Ort. Min. Max.Larva 1.Üreme Dönemi (11-4/30.05.2001) 4,57 1,34 12,802.Üreme Dönemi (*) (20.06./04.07.2001) 5,13 4,50 5,753.Üreme Dönemi (*) (17.07./18.09.2001) 8,64 5,30 14,65(*) Dönemlerin ayrımı kesin değildir.Klorofil-a düzeyleri ile larva dönemi ilişkileri aşağıda verilmiştir.1. Midyenin 1. ve 3. üreme dönemleri, gölde ilkbahar ve sonbahar plankton patlamalarından sonrayarastlamaktadır. Bu dönemlerde klorofil-a düzeyi 2.larva dönemine göre yüksek yoğunluktabulunmaktadır (Çizelge 7.20).2. <strong>Su</strong>da midye larvası bulunan 3 ayrı dönemde, gölün besin maddeleri düzeyi (2001 verilerine göre); 1. ve2. dönemde mesotrophic, 3. dönemde eutrophic olarak değerlendirilmiştir. Ancak 2002 yılında yapılanölçümler gölün 1. Larva döneminde de eutrophic olduğunu göstermektedir. Larvaların yoğun olarakbulundukları derinliklerde, her 3 dönemde de yeterli besin maddesi bulunduğu anlaşılmaktadır.3. 2. üreme döneminde göl sularının, gelişme ile ilgili diğer etkenler (sıcaklık ve pH) yanında, besinmaddeleri açısından da uygun olmadığı anlaşılmaktadır.7.4.1.2. Plantigrade DönemindeKesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait larvaların plantigrade döneme geçtiklerininsaptandığı tarihte (23.05.2001) klorofil-a değerleri: 0-5 m’de 2,62 µgr/l’dir.Farklı üreme dönemlerine ait plantigrade’lerin suda bulundukları dönemdeki klorofil-ayoğunlukları Çizelge 7.21 ve Şekil 7.13' te verilmiştir.Çizelge 7.21. Kesikköprü Baraj Gölünde D.polymorpha'nın Plantigrade Dönemiİle Klorofil-a İlişkileriDönemler Üreme Dönemi TarihKlorofil-a (µgr/l)Ort. Min. Max.Plantigrade 1.Üreme Dönemi (23.05/10.07.2001) 3,75 1,65 5,752.Üreme Dönemi (*) (17.07/31.07.2001) 6,82 5,30 9,783.Üreme Dönemi (*) (07.08./16.10.2001) 9,75 5,68 14,65(*) Dönemlerin ayrımı kesin değildir.Klorofil-a düzeyleri ile plantigrade dönemi ilişkileri aşağıda verilmiştir:1. Birinci üreme döneminde plantigrade’lerin bulunduğu süre içinde klorofia-a, diğer üremedönemlerine göre düşük düzeydedir.2. İkinci üreme döneminde plantigrade’lerin bulunduğu süre içinde klorofil-a düzeyi yükselmiştir.Ancak 2. dönem plantigrade’lerin daha derinlerde yerleşme eğilimleri nedeniyle, bulunduklarıortamda besin maddelerinin de daha düşük düzeyde olduğu söylenebilir.3. Üçüncü üreme döneminde plantigrade’lerin bulunduğu süre içinde klorofil-a en yüksek düzeyeçıkmıştır.4. Ancak plantigrade dönemi canlının başkalaşım geçirdiği ve beslenmenin olmadığı dönem olarakkabul edildiğinde, canlının bu dönemde besin maddelerinden etkilenmediği kabul edilmektedir.82
7.4.1.3. Juvenile DönemindeKesikköprü Baraj Gölünde 1.üreme dönemine ait larvaların juvenile döneme geçmeyebaşladıkları tarihte (13.06.2001) klorofil-a değerleri: 0-5 m’de ort. 1,65 µgr/l‘dir.Farklı üreme dönemlerine ait juvenil’lerin suda bulundukları dönemdeki klorofil-a yoğunluklarıÇizelge 7.22 ve Şekil 7.13' te verilmiştir.Çizelge 7.22. Kesikköprü Baraj Gölünde D.polymorpha'nın Juvenile Dönemi ileKlorofil-a İlişkileriDönemler Üreme Dönemi TarihKlorofil-a (µgr/l)Ort. Min. Max.Juvenile 1.Üreme Dönemi (13.06/31.07.2001) 5,26 1,65 9,782.Üreme Dönemi (*) (11.09/18.09.2001) 6,20 5,68 6,723.Üreme Dönemi (*) (25.09./23.10.2001) 9,91 8,18 13,68(*) Dönemlerin ayrımı kesin değildir.Klorofil-a düzeyleri ile juvenile dönemi ilişkileri aşağıda verilmiştir:1. Juvenile dönemlerinde, göl sularında yüksek düzeylerde klorofil-a bulunmaktadır.2. 1. üreme döneminde 0-6 m derinliklerde plantigrade ve juvenile dönemlere geçen larvalarınyüksek oranlarda oluşu, bu dönemde klorofil-a düzeylerinin diğer üreme dönemlerine göre dahadüşük olmasına karşılık, yeterli olduğunu göstermektedir.3. Işıklı kuşakta, besin maddeleri tür ve nicelikleri açısından sorun bulunmamasına karşılık ; gençmidyelerin yüksek ve düşük yoğunluklarda bulunduğu yaşama yerlerinde, boyutları arasında(Çizelge 5.4 ve Şekil 5.2 ) önemli farklılıklar bulunması, midyeler arasında besin açısından türiçi çekişme (intraspesific competition) bulunduğunun göstergesi olarak kabul edilebilir.7.4.1.4. Yeni Ergin ve Ergin DönemlerindeKesikköprü Baraj Gölünde yeni döl erginlerinin görüldüğü Temmuz (31.07.2001) ortalarındaklorofil-a düzeyi ort. 9,78 µgr/l (en az 9,65-en çok 9,90)dir.Zebra midyenin ergin dönemde bulunduğu süreler içinde, gölde saptanan klorofil-a düzeyleriort. 8,06 µgr/l (en az 1,34-en çok 22,59) ‘dir.Değerlendirmeler ışıklı kuşakta (euphotic zone) (0-5 m) yapılmıştır Göl sularının, Zebramidyenin besin maddeleri açısından uygun olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca çalışma alanı Balık ÜretimÇiftliği olduğu için, balıkların beslenmesinde kullanılan besin maddelerinin, midye besini planktonlarıngelişimini de olumlu yönde etkilediği kuşkusuzdur.Gölün derin dip kuşağı (profundal zone) ve derin taban kuşağı (profundal bottom)’nda isebesin maddeleri açısından sorunlar oluştuğu anlaşılmaktadır. Işıklı kuşakta yerleşmiş midyelerle, derintaban kuşağında yerleşmiş midyelerin boy ve ağırlıklarının birbirinden önemli düzeyde farklı olması(Çizelge 5.1 ve Şekil 5.1), diğer etkenler yanında, besin maddeleri tür ve niceliklerinin de yetersizoluşuna bağlanabilir.7.4.2. Doğal DüşmanlarDoğal düşmanlar (natural enemies), zararlı canlıların gelişmesini engelleyen ya da onlarıöldüren yararlı canlılardır. Doğal düşmanlar: Avcılar (predators); asalaklar (parasites) ve çekişiciler(competitors) olarak sınıflandırılmaktadır.Bu çalışma kapsamında, Kesikköprü Baraj Gölünden haftalık olarak toplanan ergin ve gençmidyelerde (juvenile) doğal düşmanlar konusunda sınırlı çalışma, yapılabilmiştir.Zebra midyenin Türkiye’deki olası doğal düşmanları ise, Avrasya’da saptandığı bilinen doğaldüşmanlarından (Molloy, et al., 1997; ZMIS,2001),Türkiye’de de bulunanların (ülkemizde Zebra midye83
düşmanı olup olmadıkları konusunda değerlendirme yapılmaksızın) taranmasıyla belirlenmeyeçalışılmıştır.7.4.2.1. AsalaklarKesikköprü Baraj Gölündeki Balık Üretim Çiftliği kafeslerinden genellikle haftalık aralıklarlatoplanan ergin ve genç midyelerde asalaklar açısından A.Ü.Veteriner Fakültesinde yapılanaraştırmalarda, midyenin manto boşluğunda bulunan canlılar Çizelge 7. 23 ‘te verilmiştir.Çizelge 7.23. Kesikköprü Baraj Gölünden Toplanan Ergin MidyelerinManto Boşluğunda Bulunan CanlılarSıra No.:Tür1 Aspidisca sp.2 Spirostomum sp.3 Pinnularia nobilis4 Capsellira sp.5 Difflugia sp.6 Chromadora sp.Baraj Gölünden toplanan midyelerde, <strong>Su</strong> Ürünleri Laboratuvarında yapılan incelemelerde asalakbir canlı olan Bucephalus polymorphus (Baer,1827) saptanmıştır (Resim 7.3 ).Resim 7.3. Zebra Midyenin Asalaklarından Bucephalus polymorphus(Kara ve Yıldırım, 1998)B.polymorhus ile bulaşık midyelerde asalak sayıları çok yüksek olmakla birlikte, bulaşık midyeyüzdesinin ort. % 38,46 (en az 20- ençok 50) olduğu ve düşük düzeyde kaldığı hesaplanmıştır (Çizelge7.24). Juvenile dönemdeki midyelerde bulaşma oranları ort. % 6,25 (en az 0-en çok 20)’tir.84
Çizelge 7.24. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin B. polymorphus ile BulaşmaOranlarıTarih Dönemler İncelenenBireySayısı (n)Boy (Ort.)(cm)En (Ort.)(cm)BulaşıkBireySayısıBulaşmaOranı (%)02.10.2001 Juvenile 4 0,90 0,55 0 0Ergin 10 2,29 1,21 5 5009.10.2001 JuvenileErgin 10 2,46 1,22 5 5016.10.2001 Juvenile 10 1,00 2 20Ergin 10 2,28 2 2023.10.2001 Juvenile 10 1,21 0 0Ergin 25 2,37 9 3631.10.2001 Juvenile 8 0,95 0 0Ergin 10 2,21 4 40Ortalama Juvenile 32 1,02 0,55 2 6,25Ergin 65 2,32 1,22 25 38,46Zebra midyenin Avrasya’da saptanmış olan asalakları (25 tür + çubuk bakteri türleri+ nematodtürleri) ile bunlardan ülkemizde de bulunduğu belirlenebilenler Çizelge 7.25’te derlenmiştir.7.4.2.2.Avcılar7.4.2.2.1. Balıklar1. Avrasya’da Zebra midye asalağı olduğu bildirilen 25 adet asalak türünden, 1 adedi (Bucephaluspolymorphus) ülkemizde ve Kesikköprü Baraj Gölünde de bulunmaktadır.Avrasya’da yapılan çalışmalarda, avcı (predator) olarak kaydedilen 38 balık türü (10 türü larvaavcısı; 28 türü yerleşik dönemlerin avcısı) ile bunlardan ülkemizde de bulunanlar Çizelge 7.26‘daderlenmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünde: Turna (Esox lucius), yeşil sazan (Tinca tinca) ve doğal sazan(Cyprinus carpio) bulunmaktadır. Son yıllarda gölde ve balık kafesleri çevresinde yoğun olarak dışkökenli bir balık türü, Atherina boyeri (Risso,1810) yaygın duruma geçmiştir. Aynı türün membadabulunan Hirfanlı Baraj Gölünde de çok yoğun olarak bulunduğu, avlanabilmesi için üreticilerin ilgilikuruluşlara başvuru yaptıkları öğrenilmiştir. Hirfanlı Baraj Gölünde bulunan diğer balık türleri: Doğalsazan, yeşil sazan ve sudak (Stizostedion lucioperca) olarak bildirilmiştir. Atatürk Barajı <strong>Su</strong> Ürünleriİstasyonu gök kuşaklı alabalık anaçlarının bulunduğu havuzlardan alınan alabalıkların mide içeriğindede, midye saptanmıştır.1. Zebra midye larvalarının avcısı olduğu bildirilen 10 adet balık türünden, tümü ülkemizde debulunmaktadır.2. Zebra midyenin yerleşik dönemlerinin avcısı olduğu bildirilen 28 adet balık türünden, 18 adediülkemizde de bulunmaktadır.3. Atherina boyeri’ nin zooplanktonla beslendiği ve gölde yaygın olarak bulunduğu göz önüne alındığında,midyenin veliger, plantigrade ve juvenillerini tüketmesi mümkün görülmektedir.7.4.2.2.2.KuşlarAvrasya’da yapılan çalışmalarda, avcı olarak kaydedilen 21 adet kuş türü Çizelge 7.27‘dederlenmiştir.1. Midye avcısı olduğu bildirilen 21 adet kuş türünün tümü, ülkemizde de bulunmaktadır.2. Bu kuşlardan hangilerinin Kesikköprü Baraj Gölünde de [martı ve sakarmeke (Fulica atra) dışında]bulunduğu bilinmemektedir. Ancak baraj gölü “Önemli Kuş Alanı” değildir. Kuşların “Önemli KuşAlanı” olan doğal göl ve bataklıklarda avcı olarak önemli olduğu bilinmektedir.85
7.4.2.3. Çekişici CanlılarÇekişici canlılar (biological competitors), yerleşme yerleri ile besin maddeleri ve oksijenaçısından midye ile çekişerek, onların gelişimini engelleyen ya da ölümüne neden olan, canlılar olaraktanımlanmaktadır.Avrasya’da yapılan çalışmalarda, çekişici canlı olarak kaydedilen 7 tür ile bunlardan Türkiye’desaptananlar Çizelge 7.28‘de derlenmiştir.1. Midye ile çekiştiği kaydedilen 7 canlı türünden, 1 adedi (Cladophora) ülkemizde de bulunmaktadır.Yeşil alg türleri (Spirogyra) Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra midye ile çekişme durumundadır.2. Avrasya’da saptanan çekişici sünger cinslerinden Spongilla’nın, Kesikköprü Baraj Gölünde bulunantürü Spongilla lacustris (L.)’dir (Resim 7.4). Gölde saptanan diğer sünger türünün tanısıyaptırılamamıştır.Resim 7.4. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin Çekişmen Canlılarından [Spongillalacustris (L.)]7.4.2.5. Diğer Avcı Doğal DüşmanlarZebra midyenin sınıflandırmada farklı sınıflarda bulunan ve Avrasya’da saptanan doğaldüşmanları ile bunlardan ülkemizde saptananlar Çizelge 7.29‘da derlenmiştir.1. Midyenin farklı sınıflarda bulunan ve Avrasya ile Kuzey Amerika’da saptanmış olan 10 avcısından, ilkbelirlemelere göre 3 türü [Kerevit (Astacus leptodactylus); Yengeç (Kesikköprü’ den alınan örneğintanısı yapılamadı), <strong>Su</strong> sıçanı (Rattus norvegicus)] ülkemizde de bulunmaktadır.2. Atatürk Baraj Gölünde <strong>Su</strong> samuru’nun göldeki midyelerle beslendiği, belirtilmektedir.Doğal düşmanların Zebra midye topulukları üzerindeki etkileri “Yaşamsal Savaşım” bölümündekaydedilmiştir.86
TPTPPTPT Üstündağ,7.5. Türkiye’de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye SorunuOluşmasının Nedenleri Üzerinde DeğerlendirmelerZebra midyenin Türkiye’deki yayılış alanları konusundaki kayıtlar sınırlıdır. Midye, yayılışalanlarının bazı bölümlerinde sorun yaratmakta, bazı bölümlerinde ise yaratmamaktadır.Midyenin sorun yaratıp yaratmadığı, tesis yöneticilerinin değerlendirmelerine göre de değişebilmektedir.Sorunun çok yoğun olmaması ve yıllık revizyonlar sırasında mekaniksel yöntemleçözümlenebilmesi durumunda,sorun olmadığı biçiminde değerlendirme yapılabilmektedir.Birecik Barajı ve HES’te 2000 yılında midye görülmesi üzerine, Birecik Barajı İşletme Ltd. Şirketiyetkilileri, konuyu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına iletmişlerdir. Kuruluş yetkilileri, zararlının sorunyarattığı ve sorunların giderek artabileceğini göz önüne alarak, yaşamı ve savaşım yöntemleri konusundaaraştırma yapılması için Üniversitelere başvurmuşlardır.Midyenin Atatürk Barajı HES’te 1997’den beri sorun yaratmasına karşılık, sorunların olağanbakım-onarım çalışmaları sırasında mekaniksel yöntemler kullanılarak çözümlenmesi nedeniyle, AtatürkBaraj ve HES yetkilileri ise araştırma talebinde bulunmamışlardır.2001-2002 yıllarında yapılan değerlendirme çalışmalarında, midyenin uzun yılardan bu yanaKeban, Seyhan ve Aslantaş Barajlarında da sorun yarattığı ve savaşım için mekaniksel yöntemlere19başvurulduğu kaydedilmektedir (TPTPPTPT).Türkiye’de midye bulunduğu bilinen bazı Baraj ve HES’lerle bunlardan sorun saptanan vesaptanmayanlar Çizelge 7.30‘da verilmiştir.Çizelge 7.30. Türkiye'de Zebra Midyenin Sorun Yarattığı Bilinen Baraj ve HES'ler ile MidyeSorunu Kaydedilmemiş Baraj ve HES'lerBaraj-Göl Havza Adı Akarsu- Göl İl Adı İşletmeye Midye Midye SorunuAdıAdıAçıldığı Bulunup SaptananTarih Bulunmadığı TarihIsparta 1960 Var (+) Geçmişte sorunyaşanmış (-)Kovada I GöllerBölgesiEğirdir-KovadaKovada II " " " 1971 Var (+) "Keban Fırat Fırat Elazığ 1975 Var (+) Sorun Yok (-)Karakaya " " Diyarbakır 1987 Var (+) Sorun Yok (-)Atatürk " " Şanlıurfa 1992 Var (+) 1997. Sorun var (+)Birecik " " " 2000 Var (+) 2000. Sorun var (+)Karkamış " " Gaziantep 2001 Var (+) 2001. Sorun var (+)Kesikköprü Kızılırmak Kızılırmak Ankara 1966 Var (+) Sorun Yok (-)Seyhan Seyhan Seyhan Adana 1956 Var (+) Önemli Sorun Yok(+)(*)Çatalan " " Adana 1996 Var (+) Sorun Yok (-)Aslantaş Ceyhan Ceyhan Adana 1984 Var (+) Önemli Sorun Yok(+)(*)(*) Belirli zamanlarda mekanik temizlik yapılıyor.Türkiye’de Zebra midyeden kaynaklanan sorunlar ilk kez 1964’te Kovada I ve daha sonraKovada II HES’lerde saptanmıştır (DSİ,1969).Fırat Havzasında, havzanın membaında bulunan ve 1975 ve 1987 yıllarında işletmeye açılanKeban ve Karakaya Baraj ve HES’lerinde midye bulunduğu ancak bugüne kadar sorun saptanmadığı20bildirilmiştir (PP). Atatürk Barajında sorunların 1997 yılı Ağustos ayında, barajın işletmeye açılmasından 519S., 2002. DSİ VI. Ve XV. Bölge Müdürlükleri Baraj Göllerinde Zebra Midye İncelemeleri (17-28.06.2002)(Gezi Raporu)20DSİ IX.Bölge Müdürlüğünün 22.Mart.2001 tarih ve B.15.1.DSİ 1.09.00.23/ 2641 sayılı yazısı87
21yıl sonra saptandığı kaydedilmektedir (PP). Karkamış ve Birecik Baraj ve HES’lerinde ise barajlarınişletmeye açılmasıyla birlikte sorunlar oluşmuştur (Bobat, Hengirmen and Zapletal, 2001 a ,b).7.5.1. Baraj Gölü <strong>Su</strong> Niteliklerinin Sorunların Oluşumu Üzerindeki EtkisiAynı havzadaki farklı barajlarda ortaya çıkan bu durumun nedenleri konusunda yapılandeğerlendirme sonuçları aşağıda verilmiştir. Değerlendirmelerde: <strong>Su</strong> kalitesi ile HES <strong>Su</strong> alma yapılarınınsu alma derinlikleri üzerinde durulmuştur.Baraj Gölü su niteliklerinin Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü üzerindeki etkisinindeğerlendirilebilmesi için; Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü ile su nitelikleri arasındakiilişkiler konusunda dış ülkelerde yapılan çalışmalar sonucunda saptanan eşik değerler Çizelge 7.31‘dederlenmiştir (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,2001).Çizelge 7.31 . Zebra Midyenin Gelişme ve Sorun Oluşturma Yeteneği ile <strong>Su</strong> NitelikleriArasındaki İlişkilerGelişme EşikleriSıcaklık (ºC)(*) pH Ca++ DO Tuzluluk(Claudi and Mackie, 1994)(mg/l) (mg/l) (ppt)Canlı Kalması Olanaksız < - 2,0 > 40 0 - 6,8 5 - 6Zayıf Gelişme 0 - 8 28 - 30 6,9 - 7,4 10 -11Orta Düzeyde Gelişme 9 - 12 25 - 27 7,5 - 7,8 25 - 26İyi Gelişme 13 - 17 21 - 24 7,9 - 8,0 > 35En İyi Gelişme 18 - 20 > 8,0Sorun Oluşturma Eşikleri(ZMIS,2001)Sıcaklığın 12 ºC'denfazla olduğu Aysayısına göreSorun Oluşturma Tehlikesi Düşük >1 < 6,79 < 20,99 < 4,59 > 3Sorun Oluşturma Tehlikesi Orta 1 - 3,99 6,8 - 7,39 21- 54,99 4,6 - 8 1 - 3Sorun Oluşturma Tehlikesi Yüksek > 4 7,4 - 8,99 > 55,99 > 8 0 - 1Sorun Oluşturma Tehlikesi Düşük 9,0 - 10,0(*) Sıcaklık hem düşük ve hem de yüksek düzeylerde gelişimi etkilemektedirKesikköprü Baraj Gölünün 2001 yılında bu çalışma ile saptanan su nitelikleri ile, Keban Barajının1992’de (DSİ,1994), Karakaya Barajının 1991(veriler mevsimliktir) (Anul, 1995), Atatürk Baraj Gölünün1998’de (DSİ, 1998) (veriler yayımlanmamıştır), Seyhan Baraj Gölünün 1997’de (Çevik, 1999) saptanansu nitelikleri derlenerek (Çizelge 7.32) eşik değerleri ile karşılaştırılmalı olarak Çizelge 7.33 ve Şekil7.14-7.15 ‘te verilmiştir. Sözü edilen barajlarda Ca++, DO ve tuzluluk düzeyleri midye yaşamı için verileneşik değerlerin üzerinde olduğundan bu veriler üzerinde durulmamış, karşılaştırmalarda sıcaklık ve pHverileri dikkate alınmıştır.Söz konusu su kalitesi izleme çalışmaları arasında yöntem ve zaman farklılıkları bulunmaklabirlikte, değerlendirmelerinde yarar görülmüştür.21T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğünün 21.Şubat.2001 tarih veB.15.0.EGM.0.03.01/680-1A-915 sayılı yazılarına Ekli TEAŞ Raporu.88
35,0030,00<strong>Su</strong> Sıcaklıkları (oC)(Ort.)25,0020,0015,0010,005,000,00I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIKeban Atatürk Kesikköprü SeyhanŞekil 7.14. Keban, Atatürk, Kesikköprü ve Seyhan Baraj Göllerinin <strong>Su</strong> SıcaklıklarıpH8,808,608,408,208,007,807,607,407,207,00I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIKeban Atatürk Kesikköprü SeyhanŞekil 7.15. Keban, Atatürk, Kesikköprü ve Seyhan Baraj Gölü <strong>Su</strong>larının pH DeğerleriBelirtilen bu 4 adet baraj Gölünün su sıcaklıkları ve pH verileri değerlendirildiğinde:1. Keban ve Kesikkköprü Baraj Göllerinde sıcaklık koşulları “iyi gelişme” (good growth) için uygunolmakla birlikte, pH değerleri “orta gelişme” (moderate growth ) için elverişlidir. Bu iki baraj gölündeZebra gelişimini sınırlayan etkenlerden biri pH olarak değerlendirilmiştir.2. Atatürk Baraj Gölünde hem sıcaklık ve hem de pH koşulları midyelerde ”en iyi gelişme” (best growth)için uygundur. Atatürk Baraj ve HES’te halen Zebra midye sorunlarının yaşanmasının nedenlerindenbiri çevresel etkenlerden su sıcaklığı ve pH’ın, Kesikköprü Barajının aksine çevresel sınırlayıcı etkenler(environmental constraint) olarak etkili olmamasına bağlanmıştır.89
3. Seyhan Baraj Gölü sıcaklık ve pH koşulları açısından ”en iyi gelişme” (best growth) için uygungörülmekle birlikte, Mayıs-Ağustos dönemi su sıcaklıklarının “zayıf gelişme” ya da “orta gelişme” içinuygun olduğu anlaşılmaktadır. Seyhan Baraj Gölünün yaz dönemi su sıcaklıklarının gelişmeyiengelleyici bir etken olması mümkündür.<strong>Su</strong> nitelikleri dışında, özellikle doğal düşmanların midye üzerindeki etkisi üzerinde dedurulması gerekmektedir. Seyhan (1956) ve Kesikköprü (1966) Barajları gibi, Atatürk (1992) veBirecik (2000) Barajlarına göre çok daha eski dönemlerde inşa edilmiş barajlarda, doğaldüşmanlarla midye arasında “denge” oluştuğu ve doğal düşmanların midye topluluklarınıdenetlenmesinde etkili olduğu söylenebilir.7.5.2. HES <strong>Su</strong> Alma Yapıları <strong>Su</strong> Alma Derinliğinin Sorunların Oluşumu ÜzerindekiEtkisiZebra midye larvalarının su kütlesi içindeki dağılımlarının tekdüze (homogene) olmadığı,canlının larva döneminde gölün besin kuşağı (trophic zone)’nda yoğunlaştığı bilinmektedir.Zararlı, HES’lerde sorun oluşturduğu alanlara larva döneminde ve su aracılığı ile taşınmaktadır.HES’e giren larva yoğunluğu, alınan sudaki larva yoğunluğuna bağlıdır ve suyun daha derinden alınmasıdurumunda, sisteme daha az larva gireceği varsayılabilir. Ayrıca daha derinden alınan sularda suniteliklerinin, larva gelişimi için daha az uygun olması söz konusudur.<strong>Su</strong> alma derinliğinin sorunların oluşumu üzerindeki etkisinin belirlenebilmesi için: HES’lerin sualma yapılarının kotları ile Baraj Göllerinin max. ve min. İşletme kotları derlenerek, max. ve min. İşletmekotlarına göre su alma yapısına su alınan min. ve max. derinlikler hesaplanmıştır (Çizelge 7.34 ve Şekil7.17 ).Çizelge 7.34. Fırat ve Kızılırmak Havzalarında Bulunan Bazı Barajların <strong>Su</strong> AlmaYapıları Kotları (*) ile Max. ve Min. İşletme Kotları90
Baraj ve HESAdıİşletme KotlarıMax. Min.(1) (2)<strong>Su</strong> AlmaYapısıKotu (m)(*)(3)Derinlikler (m)Max. Min.(1-3) (1-2)Fırat HavzasıKeban 845,00 820,00 769,27 75,73 50,73Karakaya 693,00 675,00 624,90 68,10 50,10Atatürk 542,00 526,00 490,00 52,00 36,00Birecik 385,00 373,00 350,00 35,00 23,00Karkamış 340,00 336,00 313,95 26,05 22,05KızılırmakHavzasıHirfanlı 851,00 842,00 816,70 34,30 25,30Kesikköprü 785,55 772,48 749,50 36,05 22,98Kapulukaya 724,00 715,00 703,00 21,00 12,00Altınkaya 190,00 160,00 138,50 51,50 21,50Derbent 57,50 56,11 37,50 20,00 18,61(*) Barajlar ve Hidroelektrik Santrallar Dairesi Başkanlığının 22.VIII.2001 tarihve B 15 1 DSİ 0 12 04 B 15 1 DSİ 0 12 04 001/4082 sayılı yazısı80,0070,00<strong>Su</strong> Alma Derinliği (m)60,0050,0040,0030,0020,0010,000,00Keban KarakayaAtatürk Birecik KarkamışHirfanlı Kesikköprü Kapulukaya AltınkayaDerbentFıratKızılırmak(Max.-<strong>Su</strong>alma) 75,73 68,10 52,00 35,00 26,05 34,30 36,05 21,00 51,50 20,00(Min.-<strong>Su</strong>alma) 50,73 50,10 36,00 23,00 22,05 25,30 22,98 12,00 21,50 18,61Şekil 7.16. Fırat ve Kızılırmak Havzalarındaki Bazı Barajlarda HES’lere <strong>Su</strong> Alınan <strong>Su</strong>almaYapılarının DerinlikleriFırat havzasında Zebra midye sorunu oluşan (Atatürk,Birecik ve Karkamış) barajlarda sualma yapısının derinliğinin, sorun oluşmayan (Keban, Karakaya) barajlara göre sınırlı olduğudikkati çekmektedir. Ancak Kızılırmak Havzasında bulunan ve sorun oluşmadığı bilinen KesikköprüBarajında su alma yapısının derinliği, Fırat havzasında sorun oluşan barajların düzeyindedir. Bu sonuçlar,su alma yapısı derinliği yanında diğer etkenlerin de (pH, su sıcaklığı), sorun oluşmasına katkıdabulunduğu şeklinde yorumlanmaktadır.91
8. Savaşım Yöntemleri“Zebra midyenin savaşımı için çok sayıda yöntem önerilmektedir (ZMIS,2001). “Bu yöntemlertemel olarak 4 bölümde toplanabilir: Fiziksel, kimyasal, biyolojik ve diğer yöntemler. Yöntemlerden her birininolumlu ve olumsuz yanları bulunduğundan bunlardan biri, belirli bir yaşama yeri ya da koşulda, diğerlerine göredaha uygun olabilir. Yöntemlerden bazıları sorunların oluşmasından sonraki dönemde (reactive) uygulandığıhalde, diğerleri sorunların oluşmasından önce önleyici ya da koruyucu (proactive/ preventative) olarak kullanılır.Ancak yöntemler arasındaki ayrım kesin değildir ve sorunun oluşmasından sonra kullanılan yöntemler, önleyiciyöntemler olarak ta uygulanabilir.HES’ lerde yapılacak uygulamalarda da, HES soğutma ve su sağlama gibi kapalı sistemlerde uygulanacakyöntemlerle; su alma yapıları, kapaklar, ızgaralarda vb. açık sistemlerde uygulanacak yöntemler farklıdır.Savaşım yöntemlerinin: Uygulamadan önce, uygulama sırasında ve uygulama sonrasında çevresel olumsuzetkilerinin en düşük düzeyde olmasına özen gösterilmeli ve bundan emin olunmalıdır. Kimyasal ya da ısısal(thermal) yöntemlerin uygulandığı tesislerdeki kirli suların, temiz sulara boşaltılmamasına özel bir önemverilmelidir. Savaşım yöntemlerinin bazıları, yüksek düzeyde kimyasal ya da ısısal kirletici potansiyeline sahiptir.Bu kirleticilerin mansaptaki sulara ve çevreye salınmadan önce özenli bir biçimde dağıtılması ya da yok edilmesigerekmektedir.Zebra midye ya da genel olarak biofouling savaşımında kullanılan kimyasal maddelerden bazıları, önemlidüzeyde yan ürün üretebilir (örneğin klorun yükseltgenmesi sonucunda tetramethahalides oluşumu gibi) ve buürünler su kaynaklarına doğrudan ulaştıklarında yeni sorunlara neden olabilir.Bir savaşım programı geliştirilirken, uygulamalara geçmeden önce programın amacının açık bir biçimdetanımlanması çok önemlidir. Bu plan var olan fiziksel verilere dayandırılmalı, bunun yanında midye topluluklarınınyerleşme yerleri, yapıları ve boyutları da göz önüne alınmalıdır. Savaşım programlarının genel olarak aşağıdaverilen sonuçların sağlanmasına yönelik olduğu asla unutulmamalıdır:Özgürce yüzen larvalarda % 100 ölümÖzgürce yüzen larvalarda % 0 yerleşmeErginlerde % 100 ölümErginlerde % 0 yerleşme ya da yer değiştirmeUygulanacak yöntem ya da yöntemlerin seçimi teknik ve ekonomik uygulanabilirlik ve çevresel etkilerinde dahil olduğu bir dizi değişken etkene bağlıdır. Tesisteki bir yer için uygun olan yöntem, diğer bir yer içintümüyle uygulanamaz olabilir”.Zebra midyenin yaşamı konusunda Türkiye’de yapılmış olan çalışmalar, baraj gölü sularındayoğunlukları değişmekle birlikte: Orta Anadolu koşullarında Nisan-Eylül dönemine larva bulunduğunu velarvaların Mayıs-Ekim döneminde sorun oluşturan dönemler olan yerleşik dönemlere geçtiğini;Güneydoğu Anadolu Bölgesinde (Atatürk ve Birecik Baraj Gölleri) ise tüm yıl boyunca larva bulunduğunuve larvaların tüm yıl boyunca yerleşik döneme geçebildiğini göstermektedir (bkz. 6. ve 7. Bölüm’ler).Savaşım yöntemi uygulamalarının amacı, midyenin yerleşik dönemlere geçişinin engellenmesiolarak öngörülmektedir. Bu nedenle savaşımda koruyucu yöntemlere ağırlık verilmesi; daha öncesorun oluşmuş alanlarda ise sorun oluşmasından sonra uygulanabilecek yöntemlerin uygulanmasıilke olarak benimsenmiştir.Türkiye’de HES’lerde Zebra midyeye karşı uygulanabilecek savaşım yöntemleri aşağıdaözetlenmiştir (ZMIS,2001).8.1. Boya SistemleriTürkiye’de Baraj ve hidroelektrik santralların, “normal çalışma sırasında su altında kalanyüksek basınç kapakları, dönen kapaklar, vanalar, su depo tanklarnın iç yüzeyleri, cebri borularıniç yüzeyleri, sifon pompa boşaltımları, su alma yapıları ve dip savaklarda bulunan kapak ve92
ızgaralar, su dağıtım şebekeleri vb.” bölümlerinin kimyasal aşınımdan (corrosion) korunabilmesi için,farklı “Boya sistemleri” uygulanmaktadır (DSİ,1995)(Çizelge 8.1).Çizelge 8.1. <strong>Su</strong> ile Doğrudan Temas Eden <strong>Su</strong> Yapılarında Uygulanan Boya Sistemleri (DSİ,1995)Yüzey Hazırlamaa) St 3 derecesindeelektrikli el aletleri iletemizlikb) Sa2 ½ ve Sa 3 derecesindekum püskürtme iletemizlikb) Sa2 ½ ve Sa 3 derecesindekum püskürtme iletemizlikb) Sa 3 derecesindekum püskürtme ile temizlikBoya SistemiAstar boya Arakat boya Sonkat boyaKat sayısı x kuru Kat sayıs x kuru Kat sayıs x kuru filmfilm kalınlığı (µ) film kalınlığı (µ) kalınlığı (µ)Epoksi astarboya2x50Epoksi astarboya2x50İnorganik etilsilikat esaslı,çinko tozluastar boya2x75- - Yüksek katılı,alüminyum pigmentli,epoksi boya2x200Epoksi arakatboya- Kömür katranı-epoksisonkat boya2x150- Solventsiz kömürkatranı- epoksi sonkatboya2x150Kömür katranı-epoksisonkat boya2x125ToplamKuruFilmKalınlığı(µ)400400400400Yapılarda son kat olarak çoğunlukla kullanılan epoksi ya da kömür katranı-epoksi boyalarkimyasal aşınmayı önlemekte ancak midye tutunmasını ve oluşturduğu sorunları engelleyememektedir.Bu nedenle Zebra midye sorunu olan tesislerde bu boya sistemlerinin yerine; kimyasal aşınımı(corrosion) önleyecek ve Zebra midye tutunmasını engelleyecek zehirli olmayan “Boya Sistemleri”negeçilmesi gerekmektedir.Bu amaçla uygulanabilecek “Boya Sistemleri” aşağıda verilmiştir.“Boyamada en yaygın ve başarılı olarak silikon tabanlı zehirli olmayan boyalar (nontoxic silicone-basedpaints) kullanılmaktadır. Bu boyama sonucunda Zebra midyelerin tutunmasını en düşük düzeye indiren kaygan biryüzey oluşmaktadır. Boyama sonucunda oluşturulan yüzey, midyenin tutunma iplikçiklerinin tutunma yeteneğiniengeller. Boyamanın etkili olabilmesi için birkaç kat olarak uygulanması gerektiğinden maliyeti yüksek ve 80-1002dolar/mPP'dir. Etkililikleri 5 yıl kadar sürebilir ve daha sonra yenilenmeleri gerekebilir. Boyalardan zehirsalınmadığı için ya da boyalar zehirsiz olduğundan, çevre sağlığı açısından daha uygun olarak kabuledilmektedir. Ancak aşınmaya karşı duyarlı olmaları nedeniyle, buz ya da atıklar tarafından aşındırılmalarının sözkonusu olmadığı alanlarla uygulamaları sınırlandırılmalıdır” (ZMIS,2001)Yöntem, HES’lerin su ile temas eden dış yüzeylerinde uygulanabilir. Türkiye’de bu konudauygulamalı çalışmalar yapılması gerekmektedir.Zebra midyeye karşı kullanılabilecek diğer bir boya türü ise isothiazolone (Sea-Nine) etkilimadde içeren zehirsiz boyalardır. Isothiazolone, kirlenmeye neden olan, özellikle deniz canlılarınsavaşımı için geliştirilmiş ve uygulanması önerilen yoğunluklarda olumsuz çevresel etkileriolmadığı bildirilen bir kimyasal maddedir. Çevreye salındığında birkaç saat içindeparçalanmaktadır. Isothiazolone etkili maddesi, bakır içeren zehirli antifoulig boyalar ve siliconbazlı boyalarda da kullanılabilmektedir (http:// www.seanine.com).Sea-nine ve bakır içeren boyalarla Şanlıurfa tünelleri giriş kapaklarında 2002 yılında yapılandeneysel amaçlı uygulamaların sonuçları aşağıda verilmiştir (Şekil 7.1-7.3).93
Resim 8.1 . Şanlıurfa Tünelleri Kapaklarında Zebra Midye SorunlarıResim 8.2. Şanlıurfa Tünel Kapaklarında Zebra Midyeye Karşı Sea-Nine BileşimliBoyalarlaYapılan Uygulama8.1.2. Tutunmayı Engelleyici Boyalarla Boyamalar (Antifouling Paints)Yukarıda verilen boya sistemleri dışında, “Bakır içeren zehirli antifouling boyalar da geçmişteyoğun biçimde kullanılmış ve halen sınırlı düzeyde kullanılmaktadır. Bu boyama sistemi tabandakimyasal aşınmayı önleyici (anticorrosive) sistemle, bunun üzerindeki genellikle bakır içerenantifouling son kat'tan oluşmaktadır. Çinko ile yapılan metalik kaplamaların da, potansiyel olarak enkalıcı ve Zebra midyeye karşı en uzun süreli olarak etkili olan uygulama olduğu kaydedilmektedir “(ZMIS,2001).Yukarıda tanımlanan boya ya da kaplama önemli düzeyde Çinko ve Bakır içermektedir. Bunedenle gelecekte uygulamaları ile ilgili daha kesin kısıtlamaların getirilmesi söz konusudur.Bu boya ya da kaplama sistemlerinin Zebra midyenin tutunmasının engellenmesi üzerindekietkililiği bakır ve çinkonun sudaki zehirliliğinden kaynaklanmaktadır. Bu sistemlerin uygulanmasısonucunda suya, hedef alınmayan canlıları etkileyebilecek, ölçülebilir düzeylerde, çinko94
ve bakır karışabilmektedir. Ancak, çinko ve bakırın suya salınma oranlarının göreceliolarak düşük, seyrelme oranlarının ise yüksek olması, uygulamada ya da doğalkoşullarda hedef alınmayan canlılar üzerindeki ikincil etkilerinin ihmal edilebilir ya daçok düşük düzeyde olabileceğini göstermektedir.Olumsuz etkileri nedeniyle, bakır içeren antifouling boyalarla, metalik kaplamaların, çokzorunlu durumlar dışında, Türkiye’de uygulanmaması gerektiği düşünülmektedir.95
8.2. Mekaniksel Süzme“Göz açıklığı 40 µ olan süzgeçlerle yapılacak aşırı süzme, akışı sınırlı olan soğutma sistemlerindeuygulanabilir bir yöntem olabilir. Göz açıklığı 25 µ ve 40 µ olan süzgeçlerle çalışmalar yapıldığı kaydedilmektedir.Yüksek bulanıklılık gibi olumsuz koşullar dışında bu süzgeçler, özgürce yüzen tüm Zebra midye larvalarınıtutabilmektedir” (ZMIS,2001).“Türkiye’de HES soğutma sistemlerinde kullanılan süzgeçlerin göz açıklıkları 100-300 µ arasındadeğişmektedir ve larvaların sisteme girişini engelleyememektedir. Birecik Barajının göz açıklığı 100 µ olan şaftsızdırmazlık filtrelerindeki tıkanmaların, Zebra midye larvaları dışında baraj gölünde bulunan artıkların sistemegirişi ve kristal oluşumundan da kaynaklandığı saptanmıştır” (Bobat, Hengirmen and Zapletal, 2001 a,b).Soğutma sistemlerindeki filtre boyutlarının azaltılması ve ters yıkamalarla, filtrelerdetutunan midyelerin sistemden uzaklaştırılması kuramsal olarak uygun görülmekle birlikte, gözaçıklığının azaltılması ek sorunlara neden olabildiğinden, bu yöntemin kullanma alanlarının sınırlıolduğu anlaşılmaktadır.8.3. Mekaniksel Temizlik“Zebra midyelerin tel fırçalar, kazıyıcılar ya da diğer fiziksel yöntemlerle etkili bir biçimde mekanikselolarak uzaklaştırılması mümkündür. Bununla birlikte insan gücü kullanılarak gerçekleştirilen uygulamalar, önleyicitürdeki savaşım yöntemlerine göre maliyet açısından daha az uygundur. Çünkü bu yöntemlerin düzgün aralıklarlayinelenmesi ve Zebra midye kabuklarının bulundukları yerden alınması ve yok edilmesi gerekmektedir.Mekaniksel temizliğin diğer bir türü, bulaşmış yüzeylerin kazınıp temizlenebilmesi için dalgıçlarınçalışmasıdır. Bu yöntem düşey duvarlarla diğer su altı yapılarının temizlenmesi için uygundur. İş gücü yoğun biryöntem olmakla birlikte, en uygun seçeneklerden biridir” (ZMIS,2001).Mekaniksel yöntemler (kazıma ve dalgıçların çalışması): Atatürk, Karkamış, Seyhan veAslantaş HES’ lerinde halen uygulanmaktadır.8.4. Yüksek Basınçlı <strong>Su</strong> Püskürtme ile Temizleme“Basıncı 3000 psi olan su püskürtülerek, Zebra midyenin uzaklaştırılması önerilmektedir (Resim 8.3).Uygulamalar sırasında uygulama araçlarının doğru kullanılması, güvenlik önlemlerine uyulması ve Zebra midyedışındaki materyalin uzaklaştırılmasından kaçınılması için özen gösterilmesi gerekmektedir. Uygulamadakullanılabilecek farklı boru ve memelerle denemeler yapılarak, en uygun araçların seçilmesi sağlanabilir.Resim 8.3. Yüksek Basınçlı <strong>Su</strong> Püskürterek Zebra Midye Savaşımı (ZMIS,2001).En etkili sonuçların alınabilmesi için uygulanacak basınç ve su miktarları konusunda da ayarlamalaryapılmalıdır. Bu yöntemin uygulanmasında, midyenin bulaşık olduğu yüzeylerle, püskürtme memesinin ucuarasındaki mesafe de, etkili bir uygulama için önemlidir. Bu mesafe arttıkça, yöntemin etkililiği azalmaktadır.96
Pm)Bu yöntem su altındaki ya da suyu boşaltılmış çevrelerde, etkili olarak kullanılabilir. Temizliksonucunda temizlenen midyelerin bulundukları yerden uzaklaştırılması gerekir. Midyelerin ölmeye ve ayrışmayabırakılması durumunda, oluşan koku çalışanlar için dayanılmaz olabilir” (ZMIS,2001).Bu yöntemle Atatürk HES su alma kapaklarında yapılan uygulamalardan olumlu sonuçalındığı kaydedilmektedir.8.5. Aşırı Derecede Düşük Frekanslı Elektromagnetizm (ELF- EM)“Aşırı derecede düşük frekanslı elektromagnetizmin (extremely low frequency electromagnetism) (ELFEM), canlılar üzerindeki etkisi konusunda yapılan çalışmalarda, yöntemin hücre ve dokularda Ca++’un da dahilolduğu iyonların bağlanmasını ve taşınmasını etkilediği saptanmıştır. Aşırı derecede düşük frekanslıelektromagnetizm yönteminin uygulanması, Zebra midye savaşımında kimyasal olmayan bir savaşım yöntemiolarak kullanılabilir (Ryan,1998). Aşırı derecede düşük frekanslı elektromagnetizm yöntemi ile yapılan6uygulamalarda (frekanslar v 1x 10P Zebra midye mineral kalsiyumu almayeteneğini kaybetmektedir. Mineral kalsiyum, Zebra midye tarafından emilmesi ya da alınması uygun olmayanduruma geldiğinde; bu durum büyüme, kabuk gelişimi, üreme ve normal metabolik işlevlerin sürdürülememesi ilesonuçlanacaktır. Düşük frekanslı elektromagnetizmin, kalsiyum karbonatın çözünürlüğünü arttırarak, Zebramidyenin kalsiyumu sudan emme ya da alma yeteneğini etkilediği, bunun yanında kabuk ve dokulardakikalsiyumun da uzaklaşmasına neden olduğu kaydedilmektedir” (Şekil 8.1 ).Şekil 8.1. Aşırı Derecede Düşük Frekanslı Elektromagnetizm UygulamalarındaEtki Şekli (ZMIS,2001).a. Elektromagnetizm uygulaması yapılmamış suda rasgele dağılmış olan ve borularınçeperlerine tutunan moleküller;b. Elektromagnetizm uygulamasına maruz kalan ve sıvı içinde polarize olan moleküller;c. Elektromagnetizm uygulamasına maruz kalmış ve + ve – kutupları aracılığıyla zinciroluşturmuş moleküllerAşırı derecede düşük frekanslı elektromagnetizm yöntemi uygulamaları, gelecekte kimyasalolmayan Zebra midye savaşımında kalıcı bir yöntem durumuna gelebilir. ELF EM aygıtları (Resim 8.4),su alma yapılarına yerleştirilebilir ve bakım onarım masrafları da düşük düzeydedir.97
Resim 8.4. Aşırı Derecede Düşük Frekanslı Elektromagnetizm UygulamalarındaKullanılan ELF EM AygıtıAncak, sistemin ilk tesis masrafları yüksektir. Örneğin Atatürk Barajında 2 üretim ünitesinesoğutma suyu sağlayan ve çapı 40 cm olan borulara takılacak aygıtın bedeli yaklaşık 38 435 USdolardır”.Türkiye’de HES soğutma sistemlerindeki (kapalı sistemlerdeki) Zebra midye sorunları içinbu yöntemin uygulanmasının uygun olabileceği düşünülmektedir.8.6. Isı Uygulamaları“Sıcaklığa karşı gösterilen hoşgörü, çevre sıcaklıkları ve bu sıcaklıklarda kalma süreleri ile doğrudanobağıntılıdır. Midyelerin, -10 P PC'de 4 saat kalmaları durumunda, küme biçimindekiler de dahil, tümünün öldüğü;oayrı ayrı bulundukları durumlarda (küme oluşturmadıkları durumlarda): 1,5 P PC'den düşük sıcaklıklarda 15,1 saatte;o- 10 P PC'den düşük sıcaklıklarda 1,3 saatte % 100 ölüm gerçekleştiği kaydedilmektedir “(ZMIS,2001).o“<strong>Su</strong> sıcaklıkların 32,5 P PC 'nin üzerine çıkması durumunda, 5 saatten fazla uygulama süreleri midyeleriçin öldürücüdür. Zebra midyenin sıcaklık hoşgörüsünün diğer kirletici türlere göre daha az olması, midyeyi ısıuygulamalarına daha duyarlı duruma getirmektedir.Zebra midye savaşımında ısı uygulamaları etkili ve maliyet açısından da uygun bir yöntemdir. Yönetimuzmanlarının çoğu, ısı uygulamaları yönteminin kimyasal savaşım yöntemine göre çevresel açıdan daha emin vegüvenli olduğunu kabul etmektedirler. Ancak ısınmış suyun boşaltılacağı yerler konusundaki kısıtlamalara dikkatedilmesi gerekmektedir.Isı uygulamalarının bu türünde Zebra midye bulaşmalarının denetimi için ısıtılmış su kullanılmaktadır.Hidroelektrik santrallarda kondensörlerden çıkan ısınmış sular, yeniden su alma yapısına aktarılarak tüm sistemdedolaşımı sağlanabilir. Ancak su sıcaklığının midye için öldürücü düzeye çıkarılabilmesi için, suyun ısıtılmasıgerekir” (ZMIS,2001).8.7. Donma ya da Kurutma“Yerleşik midye bulaşmalarının havaya maruz bırakılmalarının sağlanabilmesi için, su kütlelerindeki sudüzeyi düşürülebilir. Bu işlemden sonra, kışın donma ya da yazın yüksek sıcaklıklarında kuruma, midyetopluluklarının büyük bir bölümünün öldürülmesinde etkili olabilir. Midyelerin büyük bir bölümünün yayılışıgenellikle thermocline katmanının üzerindeki sığ alanlarla sınırlandığından, azaltılan su düzeyi sonucunda,toplulukların büyük bölümü havaya maruz kalabilir.Zebra midyeler, kışın gerçekleştirilecek su düzeyi düşmeleri sonucunda, donma noktasının altındaki havasıcaklıklarına maruz bırakılarak, etkili bir biçimde savaşım sağlanabilir. Kümelenmiş midyeler, bireysel olarakbulunan midyelere göre, düşük hava sıcaklıklarına daha fazla hoşgörü gösterirler. Bireysel olarak bulunan98
oomidyelerde ölüm oranının % 100 olabilmesi için, uygulama süreleri -1,5 P PC 'de 15 saat, -10 PPC 'de 2 saatten azdır.ooBu süreler, kümelenmiş midyelerde ise -1,5 P PC ' de 48 saat ile -10 P PC ' de 2 saat arasında değişmektedir.Zebra midyelerle, kurutma yöntemi ile yaz aylarında da etkili bir biçimde savaşılabilir. Ancak kurutmayamaruz bırakma süreleri, kış aylarına göre daha fazladır. Zebra midye ölüm oranları sıcaklıkla doğru, nemlilik ileters orantılıdır. Ölüm oranlarının % 100'e ulaşabilmesi için, havaya maruz bırakma süresi: Orta düzeyde düşükoosıcaklık (5 P PC) ve yüksek nem oranlarında (% 95) en az 1 ay; orta derecede yüksek sıcaklık (25 P PC) ve aşırı derecedüşük nem oranlarında (% 5) ise sadece 2 gündür. Bununla birlikte yüksek nem oranlarında bile (% 95) yaklaşık 5ogün süre ile 25 PPC 'lik hava sıcaklıklarına maruz bırakma durumunda, % 100 ölüm beklenebilir “(ZMIS,2001).Hidroelektrik santralların dış yapıları ve baraj göllerinde, su düzeyi yönetimi ile midyelerinkurumaya maruz bırakılması mümkündür. Atatürk ve Gazibey Baraj Göllerinde kurak yıllara bağlıolarak ortaya çıkan kot düşüşleri, bu baraj göllerindeki Zebra midye yoğunluklarınındenetlenmesinde etkili olmaktadır. Yöntem su kaynağındaki midye yoğunluklarının azaltılmasıaçısından önem kazanmaktadır.8.8.Yüksek Hızlı Akışlar“Midyelerin borularda neden olduğu kirlenme, sistem içindeki akışın durmasıdır. Bunun sonucunda:Sistemin işlemesinin engellenmesi yanında; metal yüzeylerde kimyasal aşınım görülür; bağlantı yerlerindesızdırmazlık artar; conta ve keçeler (seal) aşınır ve yıpranır; bakım masrafları artar; dengelenmemiş güçler oluşur;akış dağılımı bozulur ve pompalardaki yük artar.Genç midyeler (juveniles) akış hızının 1,5 m/s'den daha az olduğu boruların içine ya da su altında bulunanalanlara yerleşirler ya da tutunurlar. Zebra midyeler su akış hızının fazla olduğu yerlerden uzaklaşma ve yerleşmeiçin uygun olmayan yerleri belirleyip, daha uygun olan yerlere hareket etme yeteneğine sahiptir. Bu nedenle susoğutma sistemi ya da kullanma suyu sağlama sistemleri borularında, su akış hızının arttırılması midye tutunmasınıengeller. HES’lerin soğutma sistemlerinin tasarlanması sırasında, boru içindeki su hızlarının belirtilen değerin(1,5 m/s’nin) üzerinde olmasının sağlanması, sorunları azaltacaktır” (ZMIS,2001).8.9. Zebra Midye Bulunmayan <strong>Su</strong>ların Kullanılması“Olası en etkili önleyici savaşım yöntemi, tesis için gerekli suyun içme suyu kaynağından ya da yeraltı suyukuyusundan alınması olabilir. Ancak bu tüm tesisler için uygulanabilir değildir. Süzücü su alma yapıları(infiltration intakes) ya da kum süzgeçli su alma yapıları (sandfilter intakes) gibi diğer savaşım yöntemleri de,sudaki özgürce yüzen larva ve erginleri süzerek, Zebra midye bulaşma olasılığını ortadan kaldırabilir”(ZMIS,2001).8.10. Uzaklaştırıcı Yapı Malzemelerinin Kullanılması“Yeni tesislerin yapımında, Zebra midye ya da diğer canlılardan kaynaklanabilecek kirlenme (fouling)sorunları göz önüne alınarak, yapı malzemelerinin seçimine mümkün olan en büyük özen gösterilmelidir. Uygunmalzeme seçimi daha sonra uygulanacak savaşım yöntemlerini en düşük düzeyde tutarak, uzun vadede kazançlıçıkılmasını sağlayacaktır. Tesis yapımında kullanılabilecek malzemeler, etkililiklerinin azalışına göre, aşağıdakişekilde sıralanmıştır:1. Bakır, 6. Vinyl 11. Asbest (asbestos)2. Galvanize demir, 7. Baskılanmış tahta 12. Paslanmaz çelik3. Alüminyum, 8. Siyah çelik (black steel) 13. PVC4. Akrilik (acrylic) 9. Çam (pine)5. Teflon 10. PolypropyleneBoru üretiminde kirlenme önleyici (antifouling) olarak kullanılabilecek malzemeler ise, etkililiklerininazalışına göre, aşağıda sıralanmıştır. Boruların dikey olarak yerleştirilmesi durumunda, zararlıların tutunmalarının,yatay olarak yerleştirmeye göre daha az olacağı kaydedilmektedir (ZMIS,2001).1. Bakır 4. Alüminyum 7. Polyethylene2. Pirinç (brass) 5. Akrilik (acrylic) 8. PVC3. Galvanize demir 6. Siyah çelik (black steel) 9. ABS99
8.11. Biyolojik SavaşımZebra midye topluluklarını baskı altında tutan ve yoğunluklarının artmasını engelleyen etkenlerdenbiri de doğal düşmanlardır. Zebra midye ile biyolojik savaşımda kullanılabilecek doğal düşmanlarkonusunda özellikle Kuzey Amerika’da çalışmalar sürdürülmektedir. Ancak bugüne kadar Zebra midyesavaşımında, kullanılacak doğal düşmanlar konusunda kesin bir değerlendirme yapılmamıştır.Türkiye’de Eğirdir Gölü ile Kesikköprü Baraj Gölünde doğal düşmanlardan Bucephaluspolymorphus’un, midye yoğunlukları üzerinde belirli düzeylerde etkili olduğu saptanmıştır (Çizelge 7.24).Dış ülkelerde zararlının avcıları olan balık ve kuş türlerinin çoğu ülkemizde de bulunmaktadır. Ancakmidyenin ve özellikle özgürce yüzen larvalarının asalakları konusunda, bugüne kadar çalışmayapılmamıştır. Bu konuda yapılacak araştırmalar, doğal düşmanların Türkiye’deki etki düzeylerini ortayaçıkarabilecektir.Baraj Göllerinde midye topluluklarının yoğunluklarını baskı altında tutan balık, kuş ve diğer doğaldüşmanların korunması gerekmektedir.Yukarıda verilen savaşım yöntemlerinin uygulanabileceği tesis birimleri Çizelge 8.2’deözetlenmiştir.Çizelge 8.2 . Hidroelektrik Santralarda Uygulanan ve Uygulanabilecek Savaşım YöntemleriUygulamaYeriKoruyucu(proactive)Sorun Oluşmasından Sonra(reactive)Ham <strong>Su</strong> Sistemleri Kapalı Sistemler Isı UygulamalarıTemiz <strong>Su</strong> Kaynakları İlaç UygulamalarıAygıt ve Aletlerin Değiştirilmesi Aygıt ve Aletlerin DeğiştirilmesiMekaniksel Süzme El ile Temizlikİlaç UygulamalarıIsı UygulamalarıBakır BorularAşırı derecede düşükelektromagnetismAygıt ve Aletler Antifouling Boyalar ve Kaplamalar Kimyasal UygulamaKimyasal Uygulama El ile TemizlikBorular Kimyasal Uygulama Kimyasal UygulamaIsı Uygulamaları El ile TemizlikAşırı derecede düşükElektromagnetism Kimyasal UygulamaTürbin Headcover Isı UygulamalarıAntifouling Boyalar ve Kaplamalar Kimyasal UygulamaKimyasal Uygulama Isı UygulamalarıMekanik TemizlikÇöp TutmaIzgaraları Antifouling Boyalar ve Kaplamalar Mekanik TemizlikCebri Borular Antifouling Boyalar ve Kaplamalar Isı UygulamalarıDondurma-KurutmaMekanik TemizlikKapaklar Antifouling Boyalar ve Kaplamalar Mekanik Temizlik100
<strong>Su</strong> Sağlama Yapıları Paralel Hatlar Mekanik TemizlikKimyasal Uygulama KurutmaAşırı derecede düşükElektromagnetism9. Tartışma ve KanıZebra midyenin Türkiye’deki tatlı sularda bulunuşu ile ilgili iki varsayım söz konusudur (Bobat,Hengirmen and Zapletal, 2001a,b). Bunlardan ilki: Fırat Havzasına “Atatürk Baraj Gölünde yapılan<strong>Su</strong> Şenlikleri sırasında diğer ülkelerden, yaklaşık 4 yıl kadar önce bulaştığı”; ikincisi “Türkiyede’kitatlı sularda doğal olarak bulunduğu, ancak barajların yapımı sonrasında, ırmak su rejimindekideğişikliklere bağlı olarak, aşırı derecede üreyerek sorun yarattığı” şeklindedir.Dreissena türlerinin Türkiye’de ilk kez Asi Irmağında 1897 yılında saptandığı, 1936 yılında Bursave çevresindeki tatlı sularda bulunduğu, Çanakkale’de Yapıldak mevkiinde neojen tabakaları içinde fosilolarak rastlandığı göz önüne alındığında (Geldiay ve Bilgin, 1973), zararlının yerli bir tür olduğukonusunda kuşku kalmamaktadır.Midyenin Türkiye’deki bilinen yayılış alanları: Terkos, Sapanca, Akgöl, Taşkısığı, Acarlar,Poyrazlar, Eğirdir, Kovada, Burdur, Yarışlı, Beyşehir ve Bafa doğal gölleri ile İkizcetepeler, Gölköy,Gazibey, Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış,Seyhan, Çatalan ve Aslantaş baraj gölleridir. Zararlının Türkiye’deki yayılışı konusunda ayrıntılıçalışmaların henüz yapılmadığı, ayrıca ülke içinde henüz bulunmadığı yerlere bulaşma olasılığınınbulunduğu da kaydedilmelidir.Zebra midyenin Türkiye’de HES’ler ve İçme <strong>Su</strong>yu Tesislerinde neden olduğu başlıca sorunkirlenme (fouling)’dir. Midyelerin HES’lerde tünel ve cebri boruları kaplayıp kesiti daraltmak suretiyledebiyi düşürdükleri (DSİ,1969); su alma kapaklarının açılmasını engelledikleri; su alma ağzıgalerilerinde biriktikleri, soğutma suyu giriş filtreleri, şaft salmastrası ve soğutma serpantinlerini22tıkadıkları, kaydedilmiştir (PP).Zebra midyenin, 2000 yılı sonlarında Birecik Barajı ve HES’te, daha önce de 1997’den başlayarakAtatürk Barajı ve HES’te de sorun yarattığı ve mekaniksel yöntemlerle savaşım uygulandığıkaydedilmiştir (Zapletal and Hengirmen, 2001). 2001-2002 yılında yapılan çalışmalarda, midyenin uzunyıllardan bu yana Seyhan ve Aslantaş Barajlarında da sorun yarattığı saptanmıştır.Zebra midyenin sucul yaşama yerleri ile sucul canlı toplulukları üzerindeki etkileri: Kirleticietkiler; yaşama yeri üzerindeki etkiler; birincil üreticiler ve bakteriler üzerindeki etkiler; ve diğercanlılar üzerindeki etkiler olarak kaydedilmektedir (Orlova and Nalepa, 2001). Midyenin çevreseletkilerinin en önemlileri; hidroelektrik ve nükleer güç santralları, endüstri tesisleri ve su arıtma tesisleri gibiham suya bağımlı Bu değerlendirmelerin altyapı tesislerinde neden olduğu “kirlenme” (biofouling) vebunun sonucunda oluşan ekonomik kayıplardır. Midyenin 1988 yılında bulaştığı ve halen yayılmaalanlarını genişlettiği A.B.D. ve Kanada’da: <strong>Su</strong> iletim tesislerinde yol açtığı zararlar yüz milyonlarca dolar,yalnızca güç santrallarında 1993-1999 döneminde neden olduğu zarar 3,2 milyar dolar, endüstri tesislerive iş yerlerinde neden olduğu zarar 5 milyar dolar/yıl, güç istasyonlarında yıllık zarar, her istasyon için375 000 dolar olarak kaydedilmiştir (ZMIS,2001).Zararlının 2000 yılında Birecik Baraj ve HES’te görülmesinden sonra, yabancı Şirketyöneticilerince “acil olarak” gündeme getirilmesinin nedenlerinden biri de, K.Amerika’da saptanmış olanbu kayıplar olabilir. Zararlının Türkiye’de kamu tarafından işletilen çok sayıda HES’te bulunduğu veoluşturduğu sorunların HES’in yıllık bakımları sırasında mekaniksel yöntemlerle çözümlendiğianlaşılmaktadır. Zararlının 1997’de Atatürk Barajı HES’te saptanmasından sonra da, Birecik HES’teolduğu gibi “acil önlem alma” çabasına girilmemesi, bu durumun sonucu olabilir.Midyenin Birecik ve Atatürk HES’lerde neden olduğu bulaşmalar ve temizlenmesi için yapılan22çalışmalar, özellikle Atatürk HES için ayrıntılı olarak kaydedilmiştir (PP). Ancak zararlının neden olduğu22Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Enerji İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğünün 21.Şubat.2001 tarih ve B 15 0 EGM 0 0301/ 680-1A-915 sayılı yazısına ek rapor101
kayıpların parasal karşılıkları konusunda Türkiye’de değerlendirme yapılmamıştır. Budeğerlendirmelerin, özellikle HES’lerde yapılması, uygulanabilecek ekonomik savaşımyöntemlerinin belirlenmesi açısından büyük önem kazanmaktadır.Türkiye'de saptanan Zebra midye sorunlarının, Kuzey Amerika'daki sorunlara göre düşükboyutlarda olduğu ve özellikle yeni inşa edilen tesislerde oluştuğu anlaşılmaktadır. Bunun temelnedeni, midyenin Türkiye için yerli, K.Amerika için dış kökenli oluşuna bağlanabilir. Midyenin1964'lerde de yeni inşa edilen HES’lerde sorun yaratması ancak daha sonra sorunların düşükdüzeye inmesinin, yeni oluşturulan baraj göllerinde çevresel etkenler ve özellikle doğal düşmanlartarafından henüz denetim altına alınamamış olmasından kaynaklanabileceği izleniminivermektedir. Bu nedenle izleme çalışmalarının sürdürülmesi büyük önem kazanmaktadır.1997 ve sonrasında özellikle Baraj ve HES’lerle, içme suyu arıtma tesislerinde oluşan sorunlar,Zebra midye topluluklarının yoğunluklarının dönemsel olarak artma eğilimine girdiği biçiminde de,yorumlanabilir.9.1. Zebra Midyenin Yaşam Dönemleri ve Yapısal NitelikleriKesikköprü Baraj Gölünde ergin midye boyları: Yüzeysel sularda ort. 22,5 mm (en az 12,00-en çok 31,00); dip sularda ort. 17,0 mm (en az 12.0-en çok 24,0); yeni erginlerin boyları (02.10.2001):Yüzeysel sularda ort. 12,0 mm (min. 10,0-max.16,0); dip sularda ort. 11,52 mm (en az 9,00-en çok18,00) olarak ölçülmüştür. Midye ağırlıkları: Yüzeyde ort. 1784,1 mg (min.130-max.3770); dipte ort.752,3 mg (min 190-max. 1920)’dır. Türkiye’deki en büyük midyeler, İkizcetepeler Baraj Gölündentoplanmıştır. Bu midyelerin boyları ort. 2,7 cm (en az 1,5-en çok 4,3); ağırlıkları ort. 1,887 gr (min. 0,46-max.4,66)’dır.Eğridir Gölünde yapılan çalışmalarda ergin midye boyları ort. 14,4 mm (min. 15,1-max. 19,1) olarakkaydedilmiştir (Bayhan, 1996). Ergin midyelerin boylarının 6-45 mm arasında değiştiği ve ılıman kuşakta 2-3 yılyaşadıkları kaydedilmektedir (ZMIS, 2001).Boy ve ağırlığın: Yaş, üreme dönemleri ve yaşama yerinin niteliklerine (derinlik, besin maddeleribolluğu, su sıcaklığı vb.) göre değiştiği anlaşılmaktadır. Boy ve ağırlıkları verilen ergin midyelerin yaşlarısaptanmamış olmakla birlikte, Kesikköprü Baraj Gölü ERSU Balık Çiftliği kafeslerinden toplananmidyelerin en fazla 4 yaşlı oldukları bilinmektedir.Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde yapılan izleme çalışmaları sırasında, yumurta ve kirpiklilarva (trochophore) dönemlerinin saptanması mümkün olmamıştır. Bunun başlıca nedenleri, örneklerinalınmasında kullanılan ağ göz aralıklarının büyük (55 µ) olması ve midye yumurtaların suda bulunandiğer canlı yumurtalarından ayırt edilmesindeki güçlüklerdir.“Yumurta boyutları 40-50 µ olarak bildirilmektedir (Claudi and Mackie,1994). Trochophore dönemininsüresinin, çok kısa olduğu ve doğal koşullarda çok zor saptandığı, boyutlarının 80-100 µ olduğu kaydedilmektedir”(ZMIS,2001).Kesikköprü Baraj Gölünden alınan örneklerde D-biçimli larva boyları ort. 92,0 µ (en az 70-ençok 110) olarak ölçülmüştür.Birecik Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda D-biçimli larva boylarının 75-85 µ arasında değiştiğikaydedilmiştir (Bobat, Hengirmen and Zapletal ,2002 a). Farklı dönemlere ait özgürce yüzen larva boyları: D-biçimli larvalarda 97-112 µ; gagalı (umbonal) larvalarda 112-347 µ ve ayaklı (pediveliger) larvalarda 231-462 µolarak kaydedilmektedir (ZMIS,2001)”.Zebra midyenin yumurta, trochophore ve D-biçimli larva dönemlerinin boyları, HESsoğutma sisteminde bulunan filtre göz açıklıklarından (100-300 µ) daha küçük olduğundan,larvaların sistemin duyarlı yerlerine ulaşması engellenememektedir.Birecik HES’te göz açıklığı 100 µ olan filtrelerde tıkanmaya neden olan larvaların (Bobat, Hengirmenand Zapletal, 2002 a), umbonal ve pediveliger dönemlerindeki larvalar olduğu anlaşılmaktadır.102
PolarakKesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, plantigrade dönemin boyları ortalama 1,12 mm(en az 0,84-en çok 1,48) olarak ölçülmüştür.Bayhan (1996), Eğirdir Gölünde yerleşik dönemin başlangıcındaki canlıların boyunun min. 0,9 mmolduğunu kaydetmektedir. ZMIS (2001)’ te erken ve geç plantigrade dönemleri ile ilgili olarak verilen tanımlar,Kesikköprü’de saptanan plantigrade dönemden farklıdır ve boyları (500 µ) Kesikköprü de saptananlardanküçüktür.Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, plantigrade dönemin belirlenmesindegüçlüklerle karşılaşılmıştır. Midye konusunda daha sonra yapılacak çalışmalarda, bu döneminyapısal niteliklerine ağırlık verilmesi uygun olacaktır.Kesikköprü Baraj Gölünde genç midye (juvenile) boyları (26.06/24.07.2001); düşükyoğunluklarda ort. 5,39 mm (min. 3,82-max. 7,03), yüksek yoğunluklarda ort. 2,71 mm (min. 1,78-max.3,50) olarak ölçülmüştür.9.2. Zebra Midyenin Yaşamı (Biyolojisi)2001- 2002 döneminde yapılan çalışmalarda, yumurta ve kirpikli larva dönemleri, sürelerininkısa ve boyutlarının küçük olması nedeniyle, saptanamamıştır.Kesikköprü Baraj Gölü sularında özgürce yüzen D-biçimli larvalar 2001ve 2002 yıllarında Nisanayı 2. yarısından başlayarak saptanmıştır. 2001 yılı Nisan-Eylül döneminde midye larva yoğunluklarında3 kez patlama (peak) görülmüştür. Bu sonuç, erginlerin 3 kez yumurta bıraktıkları (3 üreme dönemi),biçiminde yorumlanmıştır. İlk 2 patlamanın geçmiş yıllara ait erginlerden, 3. patlamanın ise ağırlıklıolarak yeni dönem erginlerinden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır.Gölde ilk larva patlaması, Nisan ortalarından Mayıs sonuna kadar (11.04.2001-30.05.2001)yaklaşık 6 hafta sürmüştür. İkinci üreme dönemi bitiş tarihi ile 3 .üreme dönemi başlangıç tarihleri,dönemlerin birbirine girmesi nedeniyle kesin olarak belirlenememiş, bu dönemlerin yaklaşık olarak2 ve 11 hafta dolayında sürdüğü sonucuna varılmıştır. Üçüncü üreme dönemi süresinin uzaması, gençmidyelerin (juveniles) yeni ergin döneme geçiş ve olgunlaşmalarının aşamalı olmasına bağlanmıştır.Larvaların göreceli olarak yüksek yoğunluklarda bulunuş süreleri ise genellikle kısadır ve 2. üremedöneminde 1 hafta, 1. ve 3. üreme dönemlerinde 2 hafta dolayındadır.Larva yoğunlukları, örnekleme noktalarındaki en yüksek değerlerin ortalaması olarak: 1.üremedöneminde 80 213 adet/m³; 2.üreme döneminde 157 521 adet/m³ ve 3.üreme döneminde 22 223adet/m³’ tür. En yüksek larva yoğunluğu 203 315 adet/m³ ‘tür. Yoğunluklar; örnekleme noktaları,derinlikler ve farklı üreme dönemlerine göre değişmektedir.Göl sularında larva bulunan dönemlerin çok uzun sürmesine karşılık, yüksek yoğunluktalarva bulunan dönemlerin sınırlı olması, zararlıya karşı uygulanabilecek savaşım yöntemlerininsürelerinin kısaltılması açısından önem kazanmaktadır.Atatürk Baraj Gölünde 2001 yılında gözlemlere geç başlandığı için, suda larva bulunan ilk tarihsaptanamamış, D-biçimli larvalar 2002 yılında ilk kez Ocak ayı ortalarında (15.01.2002) görülmüştür.Atatürk Baraj Gölünde, yoğunlukları arasında çok büyük farklar olmasına karşılık, tüm yıl boyunca larvabulunmaktadır. Larvalar kış aylarını ağırlıklı olarak ayaklı larva (pediveliger) döneminde geçirmektedir.Larva yoğunluklarının 5 kez en yüksek düzeye çıkması, kesin olmamakla birlikte, 2001 ve 2002yıllarında midyelerin en az 5 kez yumurta bıraktıkları, şeklinde yorumlanmıştır. Atatürk Baraj Gölünün,3baraj gövdesine yakın kesimlerinde larva yoğunluğu 2001 yılında 0-3810 adet/mPP; 2002 yılında 0-30393adet/mP belirlenmiştir. Baraj Gölünün Şanlıurfa tünelleri kesiminde saptanan en yüksek larvayoğunluğu (19.04.2001’de) ise 13 000 adet/m³’tür. HES soğutma sisteminde larva yoğunlukları 2001yılında min.0 -max. 8 860 adet/m³ (10.05.2001) arasında değişmiştir.Eğridir Gölünde 1995 yılında, aylık olarak yapılan izleme çalışmalarında; larvaların ilk kez susıcaklığının 13 ºC olduğu Nisan ayında saptandığı ve göl sularında Ekim ayı ortalarına kadar larva bulunduğukaydedilmiştir (Bayhan,1996). Birecik Barajı Gölünde 2001-2002 yıllarında yapılan izleme çalışmalarında, göl103
3sularında tüm yıl boyunca larva bulunduğu Ocak ayında en düşük düzeye indiği (4 adet larva/mP P), Mayıs ayında3en yüksek düzeye çıktığı (20 651 adet/mP P) kaydedilmiştir ( Hengirmen, Zapletal and Bobat, 2002).Claudi and Mackie (1994) ve ZMIS (2001): Larva (veliger) yoğunluklarının Kuzey Amerika’da yazortalarında (Haziran-Temmuz) en yüksek düzeye (peak) çıktığı; ilkbahar ve sonbaharda düşük yoğunluklardabulunduğu; ilki Haziran sonu- Temmuz ortası; ikincisi Ağustos sonu- Ekim sonu olmak üzere yılda 2 üremedöneminin bulunduğu; üreme dönemi sayısının yıllara göre değişiklikler gösterdiği; Güney Eyaletlerde budönemlerin sayısının daha fazla olabileceği; Erie Gölünde larva yoğunluklarının 451 000 adet/m³ dolayındaolduğu (Garton ve Haag, 1993); döllenmeden 2-9 gün sonra D-biçimli ; 7-9 gün sonra gagalı; 18-90 gün sonraayaklı larvaların görüldüğü, kaydedilmektedir.Larva dönemi ile ilgili veriler; larvaların ilk görüldükleri tarihlerle, larva dönemindeki patlama(peak) sayıları ve yoğunluklarının, coğrafi bölgelere, yıllık iklim ve su koşullarına göre değiştiğini,yoğunluklar arasında da önemli farklılıklar bulunduğunu göstermektedir. Türkiye’de Atatürk ve BirecikBaraj Göllerinde midyenin tüm yıl boyunca üreyebildiği ve suda yıl boyunca larva bulunduğununsaptanmış olması, A.B.D.’lerinin Güney eyaletlerinde üreme döneminin daha fazla olabileceği ile ilgilivarsayımları (ZMIS,2001) doğrulamaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünde, plantigrade döneme geçiş Mayıs ayı son haftasında (23.05.2001),başlamış ve larva dönemine koşut olarak Ekim ayı ortalarına kadar sürmüştür. Larvaların plantigradedöneme geçişleri kısa süreler içinde ve toplu olarak gerçekleşmektedir. Gölde ergin üreme dönemleri velarvaların en yüksek düzeye (peak) ulaşmalarına koşut olarak, 3 kez plantigrade dönemi beklenmesinekarşılık, 2. plantigrade dönemi çok kısa sürede ve çok düşük yoğunlukta belirlenebilmiş, 3. plantigradedöneminde yoğunlukların da, larva yoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde kaldığı, görülmüştür.2Yoğunluklar (6m derinlik ve tahta levhalarda): 1. üreme döneminde en çok 290 adet/mPP/hafta; 2.üreme22döneminde 20 adet/mPP/hafta ve 3. üreme döneminde 61 adet/mPP/hafta olarak saptanmıştır. Tutunmayeri olarak pürüzlü, köşeli vb. korunaklı yerlerin tercih edildiği gözlenmiştir.İzlemede yapılan tahta levhalarda, plantigrade yoğunluklarının çok düşük düzeyde oluşu,levhaların tutunma yeri olarak tercih edilmemesine bağlanmıştır. Bu nedenle izleme çalışmalarındalarvaların tercih ettiği malzemenin (örneğin, PVC levhalar) kullanılmasının gerektiği anlaşılmaktadır.Atatürk Baraj Gölünde yerleşik dönemlerle ilgili çalışma yapılmamıştır.Birecik Baraj Gölünde 2001 yılında yapılan izleme çalışmalarında, ilk yerleşik dönemlerin04.04.2001'de saptandığı kaydedilmiştir (Bobat, Hengirmen and Zapletal, 2001 a,b).Atatürk Barajında 2002 yılında yapılan larva izleme çalışmaları göz önüne alındığında, BirecikBaraj Gölünde plantigrade döneme geçen ilk midyelerin, kışı ayaklı larva (pediveliger) dönemindegeçiren midyeler olabileceği sonucuna varılmaktadır. Ancak yerleşik döneme geçişin, büyük olasılıklageç saptandığı söylenebilir.Taranan kaynaklarda plantigrade dönemi ile ilgili olarak ayrıntılı veri bulunamamış, budönemin ”yerleşik dönemler” adı altında juvenile dönemi ile birlikte izlendiği görülmüştür.Kesikköprü Baraj Gölünde midyenin juvenile döneme geçişi Haziran ayı ortalarında (13.06.201)başlamış ve Ekim ayı son haftasına kadar sürmüştür. Juvenile döneme geçiş te, kısa süreler içinde vetoplu olarak gerçekleşmektedir. Gölde ergin üreme dönemleri ve plantigrade’lerin en yüksek düzeye(peak) ulaşmalarına koşut olarak, 3 kez juvenile dönemi beklenmesine karşılık, 2. juvenile dönemi çokkısa bir dönem olarak ve düşük yoğunlukta saptanabilmiş, yoğunluklar 3. juvenile döneminde de,plantigrade yoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde kalmıştır. Yoğunluklar, en yüksek değerler22olarak: 1. üreme döneminde 380 adet/mPP/hafta; 2. üreme döneminde 20 adet/mPP/hafta ve 3. üreme2döneminde 23 adet/mPP/hafta’dır.Farklı üreme dönemlerine ait larvaların yerleşik dönemlere geçişleri, farklı derinliklerdegerçekleşmektedir. Göle yerleştirilen tahta levhalarda 3-23 m derinlikler arasında juvenile saptanmışolmakla birlikte, göreceli olarak yüksek yoğunluklar 9-15 m arasındadır. Birinci üreme dönemine aitjuvenile yoğunlukları, tutunma yerlerine göre büyük ölçüde değişmekte ve en yüksek yoğunluklar doğaltutunma yerlerinde (taşlar, su bitkileri, geçmiş yıllara ait ergin midyelerin üzeri vb.) oluşmaktadır.Yoğunluklar: Tahta levhaların altına asılmış taşlarda ortalama 46 537 - 131 111 adet juvenile /m²104
PolarakParasında değişmektedir. Genç midyeler, ergin midyelere de [11.09.2001’de ort. 6,76 adet juvenile/ergin (min. 1-max. 25) ] tutunmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünde plantigrade, juvenile ve erginlerin 3 m’den daha sığ sulara yerleşmediğigözlenmiş, kıyılarda ölü midye kabukları da bulunamamıştır. Atatürk ve Gazibey (Sivas) BarajGöllerinde ise kıyılar ve kıyılardaki taşlarda yoğun ergin midye ve ölü kabuklar bulunmaktadır. Budurumun nedenlerinden birinin, baraj göllerindeki yıllık su düzeyi değişimleri olduğu sonucuna varılmıştır.Eğridir Gölünde yapılan çalışmalarda; planktonik gelişimini tamamlayan larvaların, kıyısal kuşaktakitaşlar üzerinde yoğun koloniler oluşturduğu; yerleşik dönemin başlangıcındaki canlıların boyunun min. 0,9 mm2olduğu; Temmuz ve Ağustos aylarında 1 mm boyundaki bireylerin yoğunluklarının ort. 566,66 ve 1 283 adet/mPoluşunun üremenin en yoğun olarak bu aylarda gerçekleştiğini gösterdiği kaydedilmiştir (Bayhan,1996).Kara ve Yıldırım (1998) ise, Eğridir Gölü Köprü avlağı bentik faunasında Zebra midyenin sayıca enfazla bulunan tür olduğunu, sublittoral zonda çok sayıda bulunuğu halde, profundal ve littoral zonda daha azgörüldüğünü kaydetmektedir.Kuzey Amerika’da genç midye dönemine (juvenile) kadar geçen sürenin döllenmeden sonra 8-240 günsürdüğü, her biri 2-3 hafta süren 1 ya da 2 yerleşme dönemi bulunduğu; yerleşik dönemin başlamasından hemensonra yerleşik dönem yoğunluklarının 1990’da 3 000 000 adet/m² ’ den fazla olduğu kaydedilmektedir “(Claudi2and Mackie,1994; ZMIS,2001). “Erie Gölünde 1989 ve 1990 yıllarında juvenile yoğunluğu 50 000 adet/mPverilmektedir (Garton and Haag, 1993).Kesikköprü Baraj Gölünde yeni döle ait ilk ergin midyeler (boyutları temel alınarak) Temmuz ayısonundan itibaren görülmeye (31.07.2001) başlamıştır. Gölde 3.üreme döneminin Temmuz ayıbaşlarında başladığı kabul edildiğinde, juvenil’lerin daha küçük boyutlarda olgun duruma geçip yumurtabıraktıkları anlaşılmaktadır. Ancak, bu konuda kesin yargıya varılabilmesi, juvenile yumurtalıklarınınizlenmesi ile mümkün olabilir. Yumurtadan ergin döneme kadar geçen süre (1.üreme dönemi için)yaklaşık 16 haftadır. Yeni ergin midye yoğunlukları: 12 m derinliğe sarkıtılmış taşlarda ort. 68 571adet/m²; 3 m derinliğe sarkıtılmış taşlarda ort. 25 305 adet/m² olarak saptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde, balık üretim çiftliği kafeslerinin şamandıralarında yaşayan midyelerin,çiftliğin kurulduğu tarih göz önüne alınarak en çok 4 yaşlı oldukları anlaşılmaktadır. Tutunma yerlerindeyeni döl erginleri ile farklı yaştaki erginler bir arada bulunmaktadır. Aynı tarihlerde alınmış örneklerde,geçmiş yıllara ait erginlerin boylarının (11.09.2001) ort. 25,6 mm (en az 21,0-en çok 30,0), yeni dölerginlerinin boylarının (11.09.2001) ort. 11,08 mm (en az 8,0-en çok 13,0) olması, canlının hızlageliştiğinin göstergesi olarak kabul edilebilir. Yüzeyde bulunan kafeslere tutunmuş olarak gelişen midyeboy ve ağırlıkları, göl tabanındakilere göre önemli derecede yüksektir. Canlı ağırlıkları ve yoğunlukları gözönüne alındığında yüzeyde gelişen midyelerin üreme yeteneklerinin, dipte gelişenlere göre yüksekolacağı kuşkusuzdur. Bu durum, baraj göllerine yerleştirilen yapay tutunma ortamlarının (örneğinbalık çiftlikleri tesislerinin), midye yoğunluklarının artışına neden olabileceği biçimindeyorumlanabilir.Geçmiş yıllara ait ergin midye yoğunlukları, yaşama yerlerine göre (yüzeydeki balıkkafeslerinde 13 994 adet/m²; göl tabanında 9 154 adet/m²) büyük değişiklikler göstermektedir. Erginmidyelerde ölüm oranları kafestekilerde düşük (% 32,71), göl tabanındakilerde (% 80,92) çok yüksektir.Göl tabanının balık kafesleri altındaki bölümünde ölüm oranları ise % 98,8-100,0 arasında değişmektedir.Larva yoğunlukları temel alınarak yapılan değerlendirmeler: Kesikköprü Baraj Gölünde geçmişyıllara ait erginlerin yıl içinde 2 üreme dönemi (2 yumurtlama dönemi), Temmuz ayı sonundaolgunlaşan yeni erginlerin ise, 1 üreme dönemi (1 yumurtlama dönemi) geçirdiklerini, yeni erginlerinbıraktıkları yumurta sayılarının sınırlı olduğunu göstermektedir. Atatürk Baraj Gölünde ise erginlerin yılboyunca üreyebildikleri ve kesin olmamakla birlikte 5 kez yumurta bıraktıkları sonucuna varılmıştır.Ergin yoğunlukları ile ilgili veriler; midyelerin Kesikköprü Baraj Gölünde alt kıyısal kuşak(sublittoral zone) ve taban kuşağında (profundal zone) yaşadığını, yoğunluklarının farklı örneklemenoktaları ve derinliklere göre büyük ölçüde değiştiğini, balık kafeslerine tutunmuş olarak yüzeyde yaşayanmidyelerin yoğunluk ve canlılık oranlarının, göl tabanına göre çok yüksek olduğunu, göstermektedir.105
Kovada I. HES’te (Kovada Gölü) 1965-1966 yılında yapılan çalışmalarda: Midyelerde üremenin susıcaklığının 10ºC ve daha yüksek olduğu Nisan ayında başladığı, sıcaklıklardaki artışa koşut olarak hızlandığı,en yüksek üreme düzeylerine Ağustos ayında ulaşıldığı, sıcaklıkların düşüşüne koşut olarak üreme hızlarının23azaldığı ve üremenin Kasım ayının 2 yarısında tamamlandığı, kaydedilmiştir (Akşiray, 1967)(PP) (DSİ,1969).İlkbahar sonları ve yaz başlangıcında tutunma yerlerine yerleşen midyelerin, sıcak yaz ayları boyuncahızla büyüyerek ergin döneme geçtiği, boyları 8 mm’yi aşan yeni erginlerin ertesi yıl mayıs ayından başlayarak,uygun koşullarda ise aynı yıl yumurta bırakabilecekleri, ancak bunların üreme yeteneklerinin düşük olduğubildirilmektedir. Midye erginlerinin ayrı eşeyli olduğu (dioecious), yaşam dönemlerinin ilk 12 ayında üremeyeteneğine ulaştıkları, eşeysel bezlerin kış döneminde gelişmeye başladığı, ilkbaharda eşey hücrelerininolgunlaştığı, yumurta ve spermlerin erken yaz aylarında su içine bırakıldığı, yumurta bırakmanın sıcaklık,sıcaklıktaki değişim oranları, besin uygunluğu ve diğer midyelerin yumurta bırakmasının yarattığı uyarılarsonucu başladığı, yumurtlamanın 1-2 hafta süren 2 ayrı dönemde tamamlandığı, döllenmenin suda gerçekleştiği,bazı ergin bireylerin yılda 1 milyon yumurta ve 10 milyar sperm üretebildiği, kaydedilmektedir (Claudi andMackie,1994; ZMIS,2001).9.3. Zebra Midyenin Çevresel İlişkileri (Ecology)Zebra midyenin büyüme ve gelişimini etkileyen etkenler (su sıcaklığı; pH; çözünmüş oksijen;kalsiyum; tuzluluk; tutunma ve yerleşme yerleri ile su hızının uygunluğu; besin maddeleri; doğaldüşmanlar) dış ülkelerde ayrıntılı biçimde araştırılmıştır (Claudi and Mackie,1994; ZMIS,2001;Sprung,1987; Sprung and Borcherding, 1991; Molloy et al.,1997).9.3.1. <strong>Su</strong> SıcaklığıKesikköprü Baraj Gölü suyu sıcaklıkları (2001 Mayıs-2002 Nisan döneminde): O m’de ort.14,71 ºC (min. 3,61-max. 27,46) ; O-6 m’de ort. 13,94 ºC; 6 m’de ort. 13,13 ºC; 16 m’de ort. 11,89ºC; 24m’de ort. 11,54 ºC olarak hesaplanmıştır.Kesikköprü koşullarında erginler, derinliğe ve zamana bağlı olarak, 3,47- 27,46 ºC arasındaki susıcaklıklarında yaşamaktadır. Yüzeysel su sıcaklıkları Atatürk Baraj Gölünde 29,40 ºC; Seyhan BarajGölünde 30,67 ºC’ye kadar yükselmektedir. 2002 yılında Kesikköprü Baraj Gölü kıyılarında görülendonma ile eş zamanlı olarak, balık kafeslerine tutunmuş ergin midye topluluklarında görülen azalmalar,erginlerin 0 ºC dolayındaki sıcaklıklarda ölebileceklerinin göstergesi olarak kabul edilebilir.D-biçimli larvaların suda ilk görüldükleri tarihlerdeki yüzeysel su sıcaklıkları, erginlerin 10 ºCdolaylarında yumurtlamaya başladıkları izlenimini vermektedir. Ancak, erginlerin yumurtlamayabaşladıkları sıcaklıkların kesin olarak belirlenebilmesinin, yumurtalık gelişiminin izlenmesine bağlı olduğukaydedilmektedir (Garton and Haag, 1993). Kesikköprü’de larva görülen Nisan-Eylül dönemindeyüzeysel su sıcaklıklarının ort. 10,49-24,48 ºC arasında değişmesi, erginlerin daha yüksek sıcaklıklardada yumurta bıraktıklarını göstermektedir. <strong>Su</strong> sıcaklıkları, Ekim-Aralık döneminde de yumurtlama içinuygun olmakla birlikte (ort. 13,72-17,57 ºC), larva bulunmamaktadır. Ocak-Mart dönemi sıcaklıkları ise(ort. 3,61-9,28 ºC), yumurta bırakılmasına uygun değildir.Atatürk Baraj Gölünde yüzeysel su sıcaklıklarının yıl boyunca 10,0 ºC ‘nin üzerinde bulunması,erginlerin tüm yıl boyunca yumurtlayabileceklerinin göstergesi olarak kabul edilebilir.Erginlerin yumurtlamaya başlayabilmeleri için su sıcaklıklarının belirli bir eşik (threshold)düzeyinin üzerine çıkması gerekmekle birlikte, yumurtlamanın daha yüksek sıcaklıklarda da sürdüğünüanlaşılmaktadır.Sıcaklık ergin boyutlarını da etkilemekte ve yüzeyde yaşayan erginler (boy ort. 2,28 cm, ağırlıkort. 1,782 gr); dipte yaşayan erginlerden (boy ort. 1,73 cm, ağırlık ort. 0,789 gr) daha iyi gelişmektedir.Bu farklılıkta, su sıcaklıkları yanında diğer etkenlerin (besin maddesi nicelikleri, pH vb.) de, rolü olduğukuşkusuzdur.23Dr.Fethi Akşiray tarafından hazırlanarak İ.Ü. Hidrobiyoloji Araştırma Enstitüsü Direktörlüğüne sunulan rapor(DSİ, 1969).106
Lâboratuvar koşullarında yapılan çalışmalarda, D. polymorpha’nın yumurta bırakabilmesi için suoosıcaklıklarının en az 10 P PC olması gerektiği, 12 P PC’nin altındaki sıcaklıklarda yumurtlamanın gecikebileceği,omidye gelişimi için optimal sıcaklığın 17,3 P PC olarak saptandığı kaydedilmiştir (Sprung,1987).D.polymorpha’nın 0–34 ºC sıcaklıklar arasında yaşayabildiği; en uygun (optimal) sıcaklığın 25ºC ’dendüşük olduğu, büyüme ve gelişmenin 0-10 ºC ile 28-30 ºC’lerde düşük düzeylerde kaldığı; 28 ºC’den yükseksıcaklıklarda beslenmenin kesildiği ve midyelerin depo besinlerle yaşamlarını sürdürdükleri; 20 ºC’den sonrayükselen sıcaklıklara koşut olarak beslenme oranlarının azaldığı; en iyi gelişmenin 18-20ºC’ler arasındagerçekleştiği, yumurtlamanın D.polymorpha’da 8-12 ºC, D.bugensis’te ise 5-9 ºC sıcaklıklar arasında başladığıkaydedilmiştir (Claudi and Mackie, 1994; ZMIS,2001).Özgürce yüzen larvalar, yüzeysel su sıcaklıklarının 10 ºC dolayında olduğu dönemde(Kesikköprü’de 2001’de 12,5 ºC), 2002’de 10,6 ºC; Atatürk Baraj Gölünde 2002’de 10,4 ºC)görülmeye başlamaktadır. Bu sıcaklıklara Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ayı ilk yarısında, AtatürkBaraj Gölünde Ocak ayı ortalarında ulaşılmaktadır. Larva döneminin sürdüğü süre içinde yüzeysel susıcaklıkları yükselmekle birlikte, gölün daha derin kesimlerinde larvaların tercih ettikleri düşük sıcaklıklarda bulunmaktadır. Ancak larvaların yaşamlarını sürdürebilmeleri için, bu derinliklerde diğer koşulların(özellikle pH ve DO) uygun düzeyde olması gerekmektedir (bkz. pH).Kesikköprü Baraj Gölünde yüzeysel su sıcaklıkları, ortalama olarak: 1 .üreme döneminde 16,3ºC (Nisan ortası-Mayıs sonu); 2. üreme döneminde 22,0 ºC (Haziran sonu-Temmuz başı) ve 3 .üremedöneminde (Temmuz ortası-Eylül ortası) 23,8 ºC ’dir. 0-6 m derinliklere göre ise ortalama: 1 .üremedöneminde 15,7 ºC; 2. üreme döneminde 20,5 ºC ve 3.üreme döneminde 22,0 ºC’ dir .Atatürk Baraj Gölünde ort. su sıcaklıkları (Ocak ayında 9,87, Nisan ayında 18,21 , Mayısayında 19,49,Temmuz ayında 27,40, Ağustos ayında 28,39 ve Eylül ayında 26,31 ºC) (DSİ,1998)olup, Kesikköprüye göre yüksektir. Buna bağlı olarak, Atatürk Baraj Gölünde larvalar daha erkendönemde görülmekte, erginlerin üreme dönemi sayısı artmakta ve suda tüm yıl boyunca larvabulunmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünde 2. üreme dönemi süresinin (2 hafta), sıcaklık artışına koşut olarak,1.üreme dönemine (6 hafta) göre azaldığı, 3 .üreme dönemi süresinin (11 hafta) ise, sıcaklık artışlarınedeniyle kısa olması beklenirken, yeni dönem erginlerinin olgun duruma geçiş süreçlerine koşut olarakuzadığı, sonucuna varılmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde larvaların suda bulundukları dönemlerde yüzeysel su sıcaklıkları10,64-23,80 ºC arasında değişmekle birlikte, su sıcaklıklarının daha düşük olduğu 1.üreme dönemde, 0-6m derinliklerde plantigrade döneme geçişin yüksek oranlarda olduğu, 2. üreme dönemindeki sıcaklıkartışlarının larvaların özellikle kıyı kuşağında plantigrade ve juvenile döneme geçişinde olumsuz etkilereneden olduğu anlaşılmaktadır. Atatürk Baraj Gölünde ise, yüzeysel su sıcaklıkları daha yüksek olmaklabirlikte, su derinliğine bağlı olarak yerleşik dönemlere geçiş için uygun sıcaklıkta tutunma yerlerininbulunduğu anlaşılmaktadır (bkz. pH).Kesikköprü Baraj Gölünde saptanan 3 üreme döneminden 1.üreme dönemi, büyüme vegelişme için uygun çevresel koşullara sahiptir ve larva gelişimi için en uygun (optimal) sıcaklıkderecelerinin 14-16 ºC olduğu anlaşılmaktadır. İkinci üreme döneminde uygun olmayan koşullarbulunmakta ve larva gelişimi için uygun olmayan sıcaklıklar, 22 ºC ve üzerindeki değerler olarakgörülmektedir.Veriler: Zebra midyenin Türkiye koşullarında, cografi bölgelere ve iklim koşullarına göredeğişmek üzere yılda 2-5 kez yumurta bırakabildiğini, midyenin sıcak sularda da gelişebilmeklebirlikte serin su canlısı olduğunu, midye topluluklarının sürdürülmesinin büyük ölçüde (özellikleKesikköprü Baraj Gölünde) 1.üreme dönemine bağlı olduğunu göstermektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde plantigrade döneme geçiş, üreme dönemlerine koşut olarak:Haziran-Temmuz; Temmuz-Ağustos, Eylül-Ekim olmak üzere; 3 ayrı dönemde gerçekleşmektedir. Ancakson 2 dönemde yoğunluklar düşük düzeydedir ve dönemlerin sürelerinin kesin ayrımı mümkünolmamıştır.107
Larvaların plantigrade döneme geçtikleri derinlikler, üreme dönemlerine ve su koşullarına bağlıolarak değişmektedir. Plantigrade’ lerin yerleştiği derinlikler ve bu derinliklerdeki su sıcaklıkları: 1.üremedöneminde 3-6 m ve 21,18 ºC; 2.üreme döneminde 19-23 m ve 25,28 ºC ve 3. üreme dönemindeyeniden sığ sular ve 22,05 ºC’ dir. Yüzeysel sıcaklıkları 21-25 ºC’ler arasındaki değişen sulardaplantigrade döneminde canlı bulunabilmektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde saptanan 1.üreme dönemindeki yüzeysel sıcaklık koşulları büyüme vegelişme için uygundur ve plantigrade gelişimi için en uygun (optimal) sıcaklık dereceleri 18-20 ºColarak değerlendirilmiştir. İkinci üreme döneminde uygun olmayan koşullar ortaya çıkmış, 24 ºC ve dahayüksek sıcaklıkların plantigrade gelişimi için uygun olmadığı, sonucuna varılmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan izlemede, yerleşik dönemlerinin Mayıs ayı 3. haftasındasaptanmış olduğu göz önüne alınarak, özellikle su arıtma tesislerinde yapılacak kimyasal savaşımuygulamalarının bu tarihlerde ve su sıcaklıklarının 18-20 ºC’ye ulaşmasından sonra başlatılmasıdurumunda, savaşım masrafları ve olumsuz çevresel etkilerin azaltılması mümkün görülmektedir.Ancak Atatürk Barajından su alan tesisler için bu tip bir uygulama, uygun değildir.Kesikköprü Baraj Gölünde 1. üreme döneminde, juvenile döneme geçişin başladığı Haziranayı ortalarında yüzeysel su sıcaklıkları 22 ºC; 6 m derinlikteki su sıcaklıkları 18 ºC dolayındadır.Juvenile gelişimi için uygun (optimal) sıcaklık dereceleri 22-24 ºC olarak gözükmekte, 18 °C’dendüşük sıcaklıkların gelişme için uygun olmadığı anlaşılmaktadır. Ancak, 2. ve 3. üreme dönemlerinde,yüksek sıcaklıkların, juvenile döneme geçişi sınırlayan etkenlerden biri olduğu anlaşılmaktadır.Balık kafesi şamandıralarında yapılan gözlemlerde, dikkati çekecek düzeyde plantigradesaptanmamasına karşılık (burada gözlem hatası söz konusu olabilir), daha sonra aynı yerlerde yoğunolarak juvenile rastlanmasının, juvenile göçlerinden kaynaklandığı söylenebilir. Süreli olarak yapılan (1hafta aralıklarla) su örneklemeleri sırasında, örneklerde juvenile asla rastlanmaması, juvenil hareketleriningeceleri gerçekleşmesine bağlı görülmektedir. Juvenile dönemi yoğunlukları, plantigrade dönemegöre daha yüksektir. Bu durumun olası nedeni de juvenile göçleri olabilir.Göllerdeki yapısal tesislerde (su alma yapıları ve HES’lerin farklı birimleri) sorun oluşmasının,tesise alınan suyun sıcaklığı ile ilişkili olduğu, Atatürk Barajı soğutma sistemindeki suyun 12-29 ºCarasında değiştiği (sistemde su sıcaklığının yükseldiği dönmeler, ünitenin devre dışı kaldığı dönemlerolarak algılanmaktadır) ve sınırlı dönemler dışında, midyenin plantigrade ile juvenile dönemlere geçişve sorun oluşumu için uygun olduğu görülmektedir.Sıcaklık, canlıların büyüme ve gelişmelerini belirleyen temel etkenlerden biridir. Ancak susıcaklıklarının derinliğe bağlı olarak değişmesi, sularda çok farklı derinliklerde yaşayabilen ve yerdeğiştirebilen dönemleri olan midye gibi canlılarla, sıcaklık arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesindegöz önünde bulundurulması gereken bir niteliktir. Bu nedenle Zebra midye için verilenuygun sıcaklık koşullarının, özellikle derin sularda yılın herhangi bir döneminde oluşabileceğiunutulmamalıdır. Ayrıca, sıcaklık tek başına bir etken olarak değerlendirilmeyip diğer etkenler de(örneğin pH, besin madeleri vb.) göz önünde bulundurulmalıdır.9.3.2. pHKesikköprü Baraj Gölünde göl sularının pH’ı (bu değerler gölün genel pH değerinden çokçalışmanın yapıldığı Balık Üretim çiftliğindeki değerleri yansıtmaktadır): 0 m’de ort. 7,65 (en az 6,95-ençok 8,51); 6 m’de 7,73 (en az 6,88-8,53); 0-6 m’de ort.7,72 (en az 6,92-en çok 8,53); 16 m’de ort. 7,55(en az 6,81-en çok 8,48); 24 m’de ort. 7,55 (en az 6,79-en çok 8,43) olarak ölçülmüştür.Atatürk Baraj Gölünde, 2001-2002 yıllarında saptanan pH değerleri (en az 7,45-en çok 9,35),Kesikköprü Baraj Gölüne (en az 6,79– en çok 8,53) göre daha yüksek düzeylerdedir. Atatürk BarajGölünde ölçülen pH değerleri daha önceki yıllarda (DSİ, 1998): ort. 8,53 (en az 7,25- en çok 9,05)’ tir. Endüşük pH değerleri sadece Ocak ve Mayıs aylarında saptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde ergin midyeler, yıl boyunca 6,79-8,54 arasında değişen pH değerlerinemaruz kalmaktadır. Göl tabanında yerleşmiş bulunan erginlerin yoğunlukları ile boy ve ağırlıklarının;yüzeyde kafeslere tutunmuş olarak yaşayan yeni ve eski erginlerden önemli ölçüde düşük oluşununnedenlerinden biri de, tabanda pH’ın düşük olmasına bağlanabilir.108
Türkiye’de Eğirdir (Hoyran bölümü) Gölünde saptanan (Yıldırım ve Şeşen, 1994) D.polymorphaerginlerinin yaşadığı suyun pH değerleri ort. 7,85 (en az 7,0 -en çok 8,5) (Merter et al.,1986) olarakkaydedilmiştir.“Erginlerin canlı kalabilmeleri için gerekli pH eşik değeri 6,5 olarak verilmekte; Avrupa’da ZebraMidyenin yaşadığı göllerde pH’ın 7,7-8,5 arasında değiştiği kaydedilmektedir (Claudi and Mackie,1994;ZMIS,2001)”.Kesikköprü Baraj Gölü sularının yüzeysel pH değerleri yıl içinde min.6,95- max. 8,51 arasındadeğişmektedir. pH değerlerinde, larva döneminin sürdüğü sürelerde görülen düşüşlerin, larva yoğunluklarınındenetlenmesinde etkili olduğu (su sıcaklığı ve besin maddeleri niceliklerine de bağlı olarak)anlaşılmaktadır. İkinci üreme dönemine ait larvaların en yüksek yoğunluklara ulaşmasını izleyen tarihte(04.07.2001) pH değerleri (0 m’de 7,25; 6 m’de 7,39 ve 0-6 m’de 7,37) düşüşüne koşut olarak larvayoğunlukları da hızla azalmıştır.Larva yoğunluklarının azaldığı tarihlerde, pH’ın 7,5 ’in altına düşmesi, bu değerin larva yaşamıiçin uygun olmadığını göstermektedir. Larvaların en yüksek yoğunluğa ulaştıkları dönemlerdeki pHdeğerleri genellikle 7,8 ve daha fazla olup, gelişim için uygun değerler olarak gözükmektedir. pH’ınlarva dönemi üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesinde, larva dönemindeki ort. pH’lar yerine, belirlitarihlerde görülen aşırı pH düşüşlerinin göz önüne alınması gerektiği anlaşılmaktadır.Atatürk Baraj Gölünde en düşük pH 2001 yılında 7,45 (11.07.2001), 2002 yılında 8,14(30.05.2002) olarak saptanmıştır. Gölde 1998 yılında ölçülen en düşük pH ise 7,25 (Ocak ve Mayıs,1998)’tir. Veriler, Atatürk Barajı suları pH’ının, Kesikköprü Barajında saptanan durumun aksine, larvagelişimi için uygun olduğunu göstermektedir.Larvaların plantigrade döneme geçtiği dönemde pH 7,6-7,7 dolayındadır. Ancak göldeki 3 farklıüreme döneminde, larva yoğunluklarının düştüğü dönemlerde, pH düzeylerinde de 3 kez şiddetli düşüşlersaptanmıştır. Plantigrade yoğunluklarının, larva yoğunluklarına göre çok düşük olmasının nedenlerindenbiri pH’taki düşüşler olarak değerlendirilmektedir.Birinci üreme döneminde juvenil’erin bulunduğu süre içinde pH değerlerinin düştüğü, ancakjuvenillerin düşük pH değerlerine larva ve plantigrade’lere göre daha hoşgörülü olduğu ve yaşamlarınısürdürdükleri anlaşılmaktadır. İkinci ve özellikle 3.üreme döneminde pH düzeylerinde görülendüşmelerin, genç midyelerin (juveniles) gelişimi için uygun olmadığı sonucuna varılmıştır.Plantigrade ve juvenile gelişimi için uygun pH değerleri larva döneminde olduğu gibi 7,6 vedaha yüksek değerler, uygun olmayan pH değerleri ise 7,5 ve daha düşük değerler olarakgözükmektedir.Eğridir Gölünde pH değerleri, larvaların görülmeye başlandığı Nisan ayında 8,5 (min.8,5-max.8,6),Mayıs ayında 9,3 (min. 9,0-max.9,6) olarak verilmekte, yerleşik dönemlere geçişin yoğun olduğu Temmuz ayında7,7 (min. 7,3- max.7,8), Ağustos ayında 7,5 (min. 7,0-max.8,0) olarak kaydedilmektedir (Bayhan,1996).Lâboratuvar koşullarında Zebra Midyenin pH’ın 7,4-9,4 arasında bulunduğu koşullarda üreyebildiği,optimal değerlerin 8,4-8,5 olduğu kaydedilmektedir (Sprung, 1987).Kuzey Amerika’da midyenin sorun yarattığı Büyük Göller Bölgesinde, St Clair gölünde pH değerlerinin7,9-8,6 arasında değiştiği; Erie Gölünde 8,0 olduğu (Claudi and Mackie,1994); özgürce yüzen larvalarda(veligers) ölüme neden olan pH başlangıç düzeyinin 7,4; yoğunlukların yüksek düzeyde sürdürebildiği pH değeriise 8,0 olarak kaydedilmektedir (Claudi and Mackie,1994; ZMIS,2001).9.3.3. Çözünmüş OksijenKesikköprü Baraj Gölünde göl sularındaki çözünmüş oksijen (DO) değerleri: 0 m’de ort. 10,60mg/l (en az 5,70-en çok 14,59); 6 m’de 8,92 mg/l (en az 2,15-en çok 13,82); 0-6 m’de ort. 10,00 mg/l(en az 5,46-en çok 14,61); göl tabanında 16 m’de ort. 7,22 (en az 0,61-en çok 12,40); 24 m’de ort. 7,19mg/l (en az 1,29-en çok 12,08) olarak ölçülmüştür.109
Atatürk Baraj Gölünde DO değerleri: 2001 yılında en az 1,20 mg/l (100 m derinlikte), en çok11,0 mg/l (30 m’de); 2002 yılında yüzeyde ort. 8,69 mg/l (en az 7,40-en çok 11,20) olarak saptanmıştır.Gölde önceki yıllarda yapılan yapılan ölçümlerde ise (DSİ,1998) DO ort. 10,53 mg/l (en az 8,22-en çok10,53)’tür.Kesikköprü Baraj Gölünde, farklı derinliklerde bulunan erginlerin, min. 0,14- max.15,02 mg/larasında değişen DO düzeylerine maruz kaldıkları anlaşılmaktadır. Tabanda yaşayan erginler, dönemselolarak, çok düşük oksijen yoğunluklarında bulunmaktadır. Tabandaki erginlerin ölüm oranları da,yüzeydekilere göre çok yüksektir.Ağustos-Eylül döneminde oksijen düzeylerinin düşmesi, ERSU Balık Üretim Çiftliği kafeslerindekialabalıklarla, göldeki balıklarda ölümlere neden olmuştur. Kafeslerdeki alabalıkların ölümününengellenebilmesi için çiftlik yetkilileri suya oksijen sıkılması (injection) yöntemine başvurmuşlardır.Avrupa’da yapılan çalışmalarda Zebra midye erginlerinin oksijen düzeyleri 0,1-13,3 mg/l olan sulardayaşayabildiği; 4,5 mg/l’den düşük düzeylerde midyenin sorun yaratma olasılığının düşük düzeyde olduğukaydedilmiştir (ZMIS,2001).Kesikköprü Baraj Gölünde DO, her 3 üreme döneminde de, larvaların yoğun olarak bulundukları0-6 m derinlikte yüksek (en az 7,17 mg/l) düzeydedir. Ancak 3. larva döneminde 16 ve 24 mderinliklerde DO düzeyi sırasıyla 0,61 ve 1,29 mg/l’ye kadar düşmektedir.Kesikkköprü ve Atatürk Barajının yüzeysel sularında, larva döneminde yeterli düzeyde DObulunduğu anlaşılmaktadır.Birinci ve 2.üreme dönemlerine ait plantigrade’ler DO düzeyleri, 0-6 m derinlkte min. 6,35 mg/lolan sularda yaşamakta ve bu dönemlerde DO açısından sorun bulunmadığı anlaşılmaktadır. Üçüncüüreme döneminde 10 m derinlikte oksijen düzeyleri 0,14 mg/l’ye kadar düşmekte ve plantigrade’ler içinolumsuz koşullar doğmaktadır. Bu döneme ait plantigrade’ler yeniden daha sığ sulara yerleşme eğilimigöstermektedir.Birinci üreme dönemine ait genç midyelerin (juveniles) bulunduğu dönemde gölde saptananDO min. 2,92 mg/l (16 m derinlik) olup, genç midyeler bu dönemde yüzeysel sulara yerleştiğindenolumsuz yönde etkilenmedikleri söylenebilir. İkinci üreme döneme ait genç midyeler, yüzeysel susıcaklıklarının artışı sonucu daha derinlere yerleşme eğilimindedir. Ancak derin sulardaki oksijendeğerlerinin de düşük düzeyde (min. 0,72-2,31 mg/l) (8-24 m derinlikler) oluşu yüzünden, 2. üremedönemine ait larvaların yerleşik dönemlere geçişlerinin engellendiği sonucuna varılmaktadır. Üçüncüüreme dönemine ait genç midyeler, yeniden daha sığ sulara yerleşme eğilimi göstermekte, buderinliklerde ise oksijen değerlerinin yüksek düzeyde bulunduğu görülmektedir.9.3.4. KalsiyumKesikköprü Baraj Gölü sularının kalsiyum düzeylerinde yıl içinde önemli farklar olmadığıanlaşılmaktadır. Kalsiyum düzeyleri ort. 102,65 mg/l (en az 97,80-en çok 107,20)’dir.Atatürk Baraj Gölü sularında ölçülen kalsiyum değerleri ise: Yüzeyde ort. 48,61 mg/l) (min.41,08-max. 60,12); 30 m derinlikte ort. 49,42 mg/l (min. 46,09-max.54,77) ve 100 m derinlikte Ort. 49,29mg/l (min. 46,09-max.54,11)’dir.Türkiye’de Burdur Gölünde saptanan (Yıldırım ve Şeşen, 1994) D.polymorpha erginlerinin yaşadığısuyun Ca++ değerleri ort. 17,3 mg/l (en az 4,0-en çok 24,0); Eğridir Gölü Hoyran kesiminde Ca++ değerleri ort.36,0 mg/l (en az 24,0-en çok 40,0) olarak kaydedilmiştir (Merter et al.,1986).“Zebra midyelerin Ca düzeyleri; 5-6 mg/l olan sularda yaşayamadıkları; 10-11 mg/l olan sulardagelişmelerinin zayıf olduğu; 25-28 mg/l olan sularda orta; 35 mg/l ve daha fazla olan sularda ise yüksek düzeydegeliştikleri kaydedilmektedir (Claudi and Mackie,1994). Zebra midye larvalarının gelişimi için sudaki kalsiyumdüzeyinin 40-55 mg/l olması gerektiği, kalsiyumun 24 mg/l olması durumunda canlı kalma oranının % 10’adüştüğü belirtilmiştir (ZMIS,2001)”.110
Kesikköprü Baraj Gölü suları ile Atatürk Baraj Gölü sularının Ca++ değerlerinin midye gelişimi içinuygun olduğu, Hoyran Gölü sularının uygun olmadığı, Burdur Gölünde ise midyenin yaşamınısürdürmesinin güç olduğu anlaşılmaktadır.9.3.5. TuzlulukKesikköprü Baraj Gölü sularının tuzluluğu düşük düzeydedir, mevsimlere ve derinliklere göreönemli düzeyde değişmemektedir. Tuzluluk düzeyi ort. 0,699 ppt (en az 0,670-en çok 0,730) olarakölçülmüştür.Bafa Gölünde 2001’de yapılan gözlemlerde Zebra midye saptanamamış, gölde kıyısal kuşaktakikayalar üzerinde çok yoğun olarak bulunan midyelerden alınan örnekler, Mytilaster minimus olarak24tanılanmıştır (PP).Bafa Gölünün geçmiş yıllarda binde 4 olan tuzluluğunun, son yıllarda binde 14’e çıkması sonucunda,gölde Zebra midye kalmadığı kaydedilmektedir (Anonymous, 2001 a)..Türkiye’de Burdur Gölündeki D.polymorpha erginlerinin (Yıldırım ve Şeşen, 1994) yaşadığı suyuntuzluluk düzeyleri ort. %0 13,71 (en az 13.2-en çok 14.0) (Merter et al.,1986) olarak kaydedilmiştir. Bu göldeZebra Midye varlığı kuşkuludur ya da göle tatlı suların girdiği alanlarla sınırlı görülmektedir.“Zebra Midyelerin tatlı su canlısı olmakla birlikte tuzlu su koşullarına da sınırlı hoşgörü gösterdiği vetuzluluğu 5 ppt’ye kadar olan sularda yaşayabildikleri kaydedilmiştir ( ZMIS,2001)”.9.3.6. Tutunma ve Yerleşme YerleriZebra Midyenin su kütlesinde doğal olarak bulunan kayalar ve tesislerin beton, demir, PVC vesaçtan yapılmış yüzeyleri ile diğer ergin midyeler ve su bitkileri üzerine tutunup yerleştiği saptanmıştır.Midye, sert tutunma yerleri yanında siltli ve kumlu tabanda da kümeler oluşturabilmektedir. Bitkilerinüzerindeki genç midyelerin, gelişme dönemlerine koşut olarak bitkileri terk ettikleri gözlenmiştir.Atatürk Barajı HES’in soğutma sisteminin bakırdan yapılmış soğutma serpantinlerinde ise midyetutunması saptanmamıştır.Kesikköprü Barajı Gölü tabanının kumlu-siltli yapısı midyelerin tutunması için yeterli ölçüdeelverişli gözükmemektedir. Tabanda saptanan midyeler dağınık olarak bulunan küçük taş parçalarına vedaha çok birbirine tutunarak yaşamakta ve yoğunluklarda büyük değişiklikler bulunmaktadır.Atatürk Barajı HES’te, baraj yetkililerinden alınan bilgilere göre, soğutma sisteminde yoğunmidye sorunu yaşanan yer olan, şaft sızdırmazlıkta (shaft seal) su hızları 1,25 m/s’dir.Genç midyelerin su akış hızının 1,5 m/s’den daha az olduğu boruların içinde yerleştiği, su hızlarınınyüksek olduğu yerlere yerleşmekten sakındıkları ve bu alanları terk ettikleri kaydedilmektedir (ZMIS,2001).9.4. Baraj Gölleri <strong>Su</strong> DüzeyleriAtatürk ve Gazibey Barajları ile Kesikköprü Baraj Göllerinde yapılan gözlemler, göllerdeki yıllık sudüzeyi değişimlerinin, midye yoğunluklarının denetiminde önemli bir etken olduğunu göstermektedir.Atatürk ve Gazibey Baraj Göllerinde, göl düzeylerinde görülen yıllık değişimler sonucunda,düzeylerin yüksek olduğu üreme dönemlerinde, kıyısal kuşağa yerleşen midyeler, daha sonra düzeyindüşmesi ile su dışında kalmaktadır. Birecik ve Atatürk Baraj Göllerinde midyenin larva yoğunluklarıarasındaki farklılıkların nedenlerinden biri de, düzey değişimleri olabilir.24Altınayar,G,2001. Bafa Gölünde Zebra Midye Gözlemleri.111
9.5. Yaşamsal Etkenler9.5.1. Besin MaddeleriZebra midyenin ana (primary) besinleri bitkisel ve hayvansal planktonlardır. Kesikkköprü BarajGölünde 7 familyaya ait 47 cins bitkisel plankton ile 6 takıma ait 29 cins hayvansal planktonsaptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölü, ortalama klorofil-a düzeylerine göre (OECD, 1982), verimli (eutrophic)olarak sınıflandırılmıştır. Besin maddesi düzeyleri yıl içinde önemli düzeyde değişmektedir.Gölde, ilki Mart-Nisan (klorofil-a düzeyi 11.04.2001’de 12,80 mikrogr/l; 18.03.2002-10.04.2002döneminde ise min. 17,0 mikrogr/l, max. 22,78 mikrogr/l); ikincisi Ağustos ayı sonlarından, Ekim ayısonlarına kadar süren 2 plankton patlaması (klorofil-a düzeyleri min. 5,68, max. 14,65 mikrogr/l)görülmüştür.Zebra midyenin ergin dönemde bulunduğu süreler içinde, klorofil-a düzeyleri ort. 8,06 mikrogr/l(en az 1,34-en çok 22,59) ‘dır. Göl sularının, Zebra midyenin besin maddeleri açısından genellikle uygunolduğu ancak besin maddelerinin zaman zaman kıtlaştığı anlaşılmaktadır.Işıklı kuşakta yerleşmiş midyelerle, derin taban kuşağında yerleşmiş midyelerin boy veağırlıkları arasında önemli farklılıklar bulunmasının nedenlerinden biri de, bu iki kuşak arasındaki besinmaddeleri farklılığı olabilir.Midyenin 1. ve 3. üreme dönemlerine ait larva patlamaları, plankton patlamalarından hemensonra görülmektedir. Bu dönemlerdeki klorofil-a düzeyleri sırasıyla en çok 12,80 ve 14,65 mikrogr/lolup, 2.üreme dönemindeki larva patlamasındakine göre (en çok 5,75 mikrogr/l) yüksektir. İkinci üremedöneminin larva gelişimi için sıcaklık ve pH yanında, besin maddeleri açısından da daha az uygunolduğu anlaşılmaktadır.Birinci üreme döneminde plantigrade’lerin bulunduğu süre içinde klorofil-a, diğer üremedönemlerine göre düşük [ 1. dönemde 3,75, 2.dönemde 6.82 ve 3. dönemde 9,75 mikrogr/l) ort. 3,91mikrogr/l (min.1,65-max. 5,75)] düzeydedir. Ancak bu dönemdeki plantigrade’lerin juvenile dönemegeçişlerinin 2. ve 3. üreme dönemlerine göre daha yüksek düzeyde olması, canlının başkalaşım geçirdiğisırada beslenmediğini göstermektedir.Juvenile dönemlerinde, göl sularında yüksek düzeylerde klorofil-a bulunmaktadır. Birinci üremedönemine ait juvenil’lerin bulunduğu sırada klorofil-a düzeyleri, diğer üreme dönemlerine göre daha az(1.dönemde 5,26, 2. dönemde 6,20 ve 3.dönemde 9,91 mikrogr/l) olmakla birlikte, bu dönemdejuvenil’lerin hızla gelişmesi, besin maddesi sorunu olmadığını göstermektedir. Ancak , genç midyelerinyüksek ve düşük yoğunluklarda bulunduğu yaşama yerlerinde, boyutları arasında önemli farklılıklarbulunması, besin açısından tür içi çekişme (intraspesific competition) bulunduğunu göstermektedir.Eğridir Gölünde yapılan çalışmalarda midyelerin mide içeriğinde en çok bulunan alg türleri: Cocconeispediculus, Cymbella affinis, Cymbella cymbiformis, Cymbella ventricosa ve Rhoicosphenia curvata olarakkaydedilmiş, mide içeriğinde ayrıca Amphora ovalis, Cocconeis placentula,Cymatopleura elliptica, Cymbellacistula, Denticula elegans, Denticula tenuis, Gomphonema intricatum,Gomphonema olivaceum, Gomphonemaparvalum, Navicula ve Synedra ulna olarak belirlenmiş, bu türlerin midyelerin yaşadığı alanlarla, midye kavkılarıüzerinde gelişen epilytic alg türleri olduğu, kaydedilmiştir (Bayhan, 1996).Zebra midyelerin suyu süzerek beslenen (filter feeding) canlılar olduğu, minik algler ve omurgasızhayvanlar, bakteriler, artık (detritus) maddeler ve organik maddelerle beslendiği, midye tarafından yararlanılanbesin maddelerinin boyutlarının 5-35 µ arasında değiştiği; klorofil–a’nın 10,0-40,0 microgr/l arasında değiştiğidurumlarda, klorofil-a ile gelişme arasındaki ilişki kurulabildiği, daha yüksek düzeylerde (34-106 microgr/l) iseilişki saptanamadığı; yüzeysel sulardaki besin maddeleri düzeyinin (trophic status) midye varlığı ve bolluğunubelirlediği; bulanıklılığın (turbidity) beslenmeyi olumsuz yönde etkilediği, bulanıklılık arttıkça, süzmeyeteneğinin azaldığı kaydedilmiştir U(UClaudi and Mackie,1994; ZMIS,2001).<strong>Su</strong>yu süzerek beslenen canlılarda, besinlerin uygun ve yeterli oluşlarının mevsimlere göre değiştiği,besin koşullarının özellikle kışın kötü olduğu, yazın ilk plankton patlamalarının tamamlanmasından sonra ve yaz112
sonlarında planktonlar içinde midyenin yararlanamadığı dinoflagellate’lerin baskın duruma geçtiği dönemde de,besin sağlamada kısıtlamalar bulunduğu kaydedilmektedir” (Sprung and Borcherding, 1991).9.5.2.Doğal DüşmanlarKesikköprü Baraj Gölünde, midyenin manto boşluğunda bulunan canlılar: Aspidisca sp.,Spirostomum sp., Pinnularia nobilis, Capsellira sp., Difflugia sp., ve Chromadora canadensis’tir.Ancak bu türlerin midye yaşamı üzerindeki etkisi konusunda değerlendirme yapılamamıştır.Baraj Gölünden toplanan midyelerde, asalak bir canlı olan Bucephalus polymorphus(Baer,1827) saptanmıştır. Bu asalak ile bulaşık midyelerde asalak sayıları çok yüksek olmakla birlikte,bulaşık midye ergin yüzdesinin ort. % 38,46 (en az 20- ençok 50) düşük düzeyde kaldığı hesaplanmıştır.Juvenile dönemdeki midyelerde bulaşma oranları ise ort. % 6,25 (en az 0-en çok 20)’tir.“B.polymorphus (Baer,1827)’un ülkemizde Eğridir Gölünde de saptandığı, Zebra midyenin asalağın 1.ara konukçusu olduğu, asalağın <strong>Su</strong>dak (Stizostedion lucioperca)’ta zararlı olduğu; asalak ile bulaşık midyeoranının 1996’da kabuk uzunluğu 4,92±0,178 mm’den büyük olan midyelerde % 47,51 olduğu, küçük bireylerdebulaşma saptanmadığı kaydedilmiştir (Kara ve Yıldırım,1998 )”.Avrasya’da Zebra midyenin 25 adet asalağının saptandığı kaydedilmektedir (Molloy et al.,1997). Buasalakların büyük bölümünün ülkemizde de bulunması söz konusudur. Ancak bu konuda araştırmayapılması gerekmektedir.Avrasya’da, 10 türü larva avcısı; 28 türü yerleşik dönemlerin avcısı olmak üzere, 38 balık türübulunmaktadır (Molloy et al.,1997). Zebra Midye larvalarının avcısı olduğu bildirilen 10 adet balık türününtümü ile, yerleşik dönemlerin avcısı olduğu bildirilen 28 adet balık türünden, 18 adedi ülkemizde debulunmaktadır. Ayrıca Kesikköprü ve Hirfanlı Baraj Göllerinde yaygın olan Atherina boyeri(Risso,1810)’nin zooplanktonla beslendiği göz önüne alındığında, midyenin veliger, plantigrade vejuvenile’ lerini tüketmesi mümkün görülmektedir.Birecik Baraj Gölünden farklı dönemlerde yakalanan balıklardan Barbus capito pectoralis,Carasobarbus luteus, ve Oncorhynchus mykiss’ in Zebra midye erginleri ile beslendiği kaydedilmiştir (Bobat,Hengirmen and Zapletal,2002 a).Avrasya’da yapılan çalışmalarda, midye avcısı kuş türü sayısı 21 adettir olup (Molloy et al.,1997). Butürlerin tümü ülkemizde de bulunmaktadır.Avrasya’da yapılan çalışmalarda midye ile çekiştiği kaydedilen 7 canlı türü saptanmıştır (Molloy etal.,1997). Bu türlerden Cladophora, ülkemizde de bulunmaktadır. Yeşil alglerden Spirogyra da,Kesikköprü Baraj Gölünde, Zebra midye ile çekişme durumundadır.Avrasya’da saptanan (Molloy et al.,1997), çekişici (competitor) sünger cinslerinden Spongilla’nın, Spongilla lacustris (L.) türü, Kesikköprü Baraj Gölünde de saptanmıştır. Göldeki diğer süngertürünün tanısı yaptırılamamıştır.Midyenin farklı sınıflarda bulunan ve Avrasya ve Kuzey Amerika’da saptanmış olan 10 avcısından(Molloy et al.,1997), ilk belirlemelere göre 3 türü [Kerevit (Astacus leptodactylus); Yengeç (Kesikköprü’den alınan örneğin tanısı yapılamadı), <strong>Su</strong> sıçanı (Rattus norvegicus)] ülkemizde de bulunmaktadır.Doğal düşmanların Türkiye koşullarında Zebra Midye topluluklarının denetlenmesindeönemli ölçüde etkili oldukları anlaşılmaktadır. Ancak bu konuda ayrıntılı çalışmalar yapılmasıgerekmektedir.113
9.6. Türkiye’de Barajlar ve Hidroelektrik Santrallarda Midye SorunuOluşmasının Nedenleri Üzerinde DeğerlendirmelerZebra midyenin Türkiye’deki yayılış alanları konusundaki kayıtlar sınırlıdır. Midye, yayılışalanlarının bazı bölümlerinde sorun yaratmakta, bazı bölümlerinde ise yaratmamaktadır.Ancak midyenin sorun yaratıp yaratmadığı, tesis yöneticilerinin değerlendirmelerine görede değişebilmektedir. Sorunun çok yoğun olmaması ve yıllık revizyonlar sırasında mekanikselyöntemle çözümlenebilmesi durumunda, HES’lerde “sorun olmadığı” biçiminde değerlendirmeyapılabilmektedir.Türkiye’de Zebra midyeden kaynaklanan sorunlar ilk kez 1964’te Kovada I ve daha sonraKovada II HES’lerde saptanmıştır (DSİ,1969).Fırat Havzasında, havzanın membaında bulunan ve 1975 ve 1987 yıllarında işletmeye açılanKeban ve Karakaya Baraj ve HES’lerinde midye bulunduğu ancak bugüne kadar önemli sorun25saptanmadığı bildirilmiştir (PP). Atatürk Barajında sorunların 1997 yılı Ağustos ayında, barajın işletmeyeaçılmasından 5 yıl sonra saptandığı kaydedilmektedir. Karkamış ve Birecik Baraj ve HES’lerinde isebarajların işletmeye açılmasıyla birlikte sorunlar oluşmuştur (Bobat, Hengirmen and Zapletal, 2001 a,b).Sorunların Atatürk Barajında barajın işletmeye açılmasından 5 yıl sonra saptanması, midyeyoğunluklarının zaman içindeki artışı ile açıklanabilir. Birecik ve Karkamış Barajlarında ise sorunların çokkısa sürede oluşması, bu barajlara Atatürk Baraj Gölünden gelen sulara bağlanabilir.2002 yılında yapılan çalışmalarda Zebra midyenin Seyhan Havzasında Seyhan, CeyhanHavzasında Aslantaş Baraj ve HES’lerinde de bulunduğu ve mekaniksel yöntemlerle savaşım yapıldığısaptanmıştır.Baraj Gölü su niteliklerinin Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü üzerindeki etkisinindeğerlendirilebilmesi çalışmaları sonucunda:Keban ve Kesikkköprü Baraj Gölllerinde sıcaklık koşulları “iyi gelişme” (good growth), pHdeğerleri “orta gelişme” (moderate growth ) için elverişli bulunmuştur. Bu iki baraj gölünde Zebragelişimini ve sorun oluşturmasını sınırlayan su niteliği pH olarak değerlendirilmiştir.Atatürk Baraj Gölünde hem sıcaklık ve hem de pH koşulları midyelerde ”en iyi gelişme” (bestgrowth) için uygundur. Atatürk Baraj ve HES’te halen Zebra midye sorunlarının yaşanmasınınnedenlerinden biri, su niteliklerinin (sıcaklık ve pH), Kesikköprü Barajının aksine, çevresel sınırlayıcı(environmental constraint) olarak etkili olmamasına bağlanmıştır.Seyhan Baraj Gölü suları pH koşulları “en iyi gelişme” (best growth) için uygun olmakla birlikte,su sıcaklıklarının “zayıf ve orta gelişme” için elverişli olduğu anlaşılmaktadır. Seyhan HES’te sorunlarısınırlayan etken Mayıs-Eylül dönemindeki yüksek su sıcaklıkları olabilir. Seyhan Barajı 1953’te, AslantaşBarajı 1975’te işletmeye açıldığı ve eski oldukları için, midye yoğunluklarının doğal düşmanlarca dengedetutulması da olasıdır.Zebra midye larvalarının su kütlesi içindeki dağılımlarının tekdüze (homogene) olmadığı,canlının larva döneminde gölün besin kuşağında (trophic zone) yoğunlaştığı bilinmektedir. Zararlı,sorun oluşturduğu HES’lere, larva döneminde ve su aracılığı ile taşınmaktadır. HES’e giren larvayoğunluğu, alınan sudaki larva yoğunluğuna bağlıdır ve suyun daha derinden alınması durumunda,sisteme daha az larva girdiği varsayılabilir. Ayrıca daha derinden alınan sularda su niteliklerinin, larvagelişimi için daha az uygun olduğu da açıktır.Fırat havzasında sorun oluşan barajlarda, su alma yapısının derinliğinin, sorun oluşmayanbarajlara göre daha az olduğu dikkati çekmektedir. Ancak Kızılırmak Havzasında bulunan ve sorunoluşmadığı bilinen Kesikköprü Barajında su alma yapısının derinliği, Fırat havzasında sorun oluşanbarajların düzeyindedir. Bu sonuçlar, su alma yapısı derinliği yanında, diğer etkenlerin de soruna katkıdabulunduğu şeklinde yorumlanmaktadır.25DSİ IX.Bölge Müdürlüğünün 22.Mart.2001 tarih ve B.15.1.DSİ 1.09.00.23/ 2641 sayılı yazısı114
TPTPPTPT DSİTPTPPTPT TEAŞPTPT)(TPTP9.7. Savaşım YöntemleriZebra Midyeye karşı uygulanabilecek savaşım yöntemleri ve bunlardan Türkiye’de hidroelektriksantrallarda uygulanabilecek olanlar 7. Bölümde özetlenmiştir. Savaşım uygulamalarında kimyasalolmayan koruyucu yöntemlere ağırlık verilmesi ilke olarak benimsenmesi gerekmektedir.HES soğutma sistemlerindeki midye sorunlarının çözümü için, aşırı derecede düşükfrekanslı elektromagnetism uygulamaları, soğutma sistemi dışında sorun bulunan yerlerde silikontabanlı zehirsiz antifouling boyaların denenmesi öngörülmektedir. Bu amaçla kullanılacak aygıt veboyaların satın alınması konusunda Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca değerlendirmeler sürdürülmektedir(TPTP26 27PTPT).2002 yılında Atatürk Barajı Şanlıurfa Tünelleri kapaklarında, bakır ve isothiazolone (Sea-Nine)etkili maddeleri içeren boyalarla ilk deneme çalışmaları yapılmıştır.Zebra midye savaşım yöntemlerinin saptanması için Birecik Barajında 2001-2002 yıllarında:Antifouling boyalar, doğru akım uygulamaları (electric field and direct current applications), polarizer’ler(polarizers), ses enerjisi (sound energy) ve biyolojik savaşım çalışmaları yapıldığı kaydedilmiştir (Bobat,Hengirmen and Zapletal, 2002 a). Bu aşamada bakır içeren antifouling boyalar dışındaki yöntemlerden,uygulamaya verilebilecek sonuçlar henüz alınamadığı anlaşılmaktadır.Türkiye’de HES’lerdeki Zebra midye savaşımında, almaşık koruyucu savaşım yöntemlerininuygulamaya verilebilmesi için araştırmalar yapılması, var olan sorunlara karşı da “mekaniksel savaşımyöntemler” nin uygulanmasının sürdürülmesi gerekmektedir.9.8.ÖnerilerKesikköprü, Atatürk ve Birecik Baraj ve HES’lerinde 2001-2002 yıllarında yapılançalışmalarda, midyenin yaşamı ve çevresel ilişkileri konusunda, yeterli veri toplandığıdüşünülmektedir.Midye konusunda çalışmaların sürdürülmesi ve çalışmalarda aşağıdaki konulara ağırlıkverilmesi uygun görülmektedir:1. Türkiye’de Zebra midye konusundaki araştırmalar 1960’lı yıllara kadar uzanmakla birlikte,çalışmaların sorunların yoğunlaştığı dönemlerle sınırlı kaldığı, çalışam dönemleri arasında büyükkopukluklar olduğu, çalışma sonuçlarının yeterince yayımlanmadığı anlaşılmaktadır.2000’li yıllarda HES’ler ve içme ve kıllanma suyu tesislerinde oluşan sorunlara ilgili “İzleme veDeğerlendirme” çalışmalarının gelecek yıllarda, sürekli duruma getirilmesi gerekmektedir.2. Midyenin Atatürk ve Birecik Barajlarında önemli sorunlara yol açtığı, işletme yetkililerincebelirtilmekle birlikte, sorunların neden olduğu ekonomik kayıplar değerlendirilmemiştir. Bu nedenleöncelikle Atatürk ve Birecik Barajları ile, zararlıya karşı mekaniksel savaşım uygulamalarının yapıldığıbildirilen Seyhan ve Aslantaş Barajlarında, midyenin neden olduğu ekonomik kayıplar konusundaişletme yetkililerince değerlendirme yapılmalıdır.Bu değerlendirmeler, uygulanabilecek savaşım yöntemlerinin seçimi ile halen uygulananyöntemlerin, ekonomik olup olmadığının belirlenmesi için, zorunlu görülmektedir.3. Türkiye’de Zebra midyenin yayılış alanları ile bulunduğu Baraj ve HES’ler saptanmalıdır.Bu amaçla EÜAŞ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü tarafından çalışma yapılması ya da yaptırılması gerekmektedir.Konu ile ilgili olarak DSİ ve Üniversitelerden katkı sağlanabilir.26<strong>Genel</strong> Müdürlüğü İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığının 17.08.2001 tarih ve B 15 1 DSİ 017 06 00-400.12/1277 sayılı yazısı.27<strong>Genel</strong> Müdürlüğü Hidrolik Santrallar İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığının 31.05.2001 tarih veB.15.2.TES.0.II.00.01/ 00882/18226 sayılı yazısı115
4. Midyenin özellikle sorun yarattığı Baraj ve HES’lerde, sürekli olarak izleme çalışmalarınınyapılması ve bu amaçla bir “İzleme ve Değerlendirme” sistemi kurulması gerekmektedir. HESpersonelinin eğitilmesi için “Eğitim Çalışmaları” yapılmalıdır.Eğitim çalışmalarında kullanılmak üzere hazırlanan “Hidroelektrik Santrallarda Sorun YaratanZebra Midye [Dreissena polymorpha (Pallas)] Savaşımı El Kitabı” adlı çalışmanın EÜAŞ <strong>Genel</strong>Müdürlüğünce bastırılması ve ilgili birimlere dağıtımı sağlanmalıdır.5. Midyeye karşı uygulanabilecek savaşım yöntemleri konusunda çalışmalar sürdürülmelidir. Buçalışmaların yapılabilmesi için gerekli olan boya ve aygıtlar (silikon bazlı antifouling boya ve ELF EM4 5aygıtları) sağlanmalıdır (PP)(PP).6. Midye, bulunduğu bazı Baraj ve HES’lerde sorun yarattığı halde, bazılarında sorunyaratmamakta ya da sorunlar düşük düzeylerde kalabilmekte ya da bir süre sonra ortadankalkabilmektedir. Bu durumun nedenlerinden biri, doğal düşmanlar (natural enemies) olabilir . Doğaldüşmanlar ve özellikle asalakların saptanması için, araştırma yapılmalıdır. Bu amaçla dış ülkelerdekikuruluşlarla (U.S.Army Engineer Research and Development Center (ERDC),Waterways ExperimentStation. 30909 Halls Ferry Road. Vicksburg,MS 39 180, USA. vb.) işbirliği sağlanmalı ve uluslar arsıaraştırma projelerine Türkiye’nin de katılımı sağlanmalıdır.7. DSİ tarafından inşa edilen su arıtma tesislerindeki midye sorunları ve çözümleri konusunda,DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğünce çalışma yapılmalıdır.8. Yeni inşa edilecek Baraj ve HES’lerle, su arıtma tesislerinde midye sorunlarını önleyecekönlemler planlanmalı ve uygulanmalıdır.116
10.Özet“Türkiye'de Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midyenin[Dreissena polymorpha (Pallas, 1771)] Yaşamı, Çevresel İlişkileri veSavaşım Yöntemleri Üzerinde Araştırmalar”Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. tarafından inşa edilmiş ve işletilmekte olan Birecik Baraj ve HES’te,tesisin işletmeye açılışından yaklaşık 2 ay sonra midye bulaşması saptanmıştır. Midyenin K.Amerika’dakiHES’lerde oluşturduğu sorunlarla, sorunların çözümü için yapılan yüksek harcamaları dikkate alan Şirketyetkilileri, sorunu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına iletmiştir. Türkiye’ye yabancı ülkelerden bulaşmışolabileceği de varsayılan zararlının, Birecik HES’i de “geçici bir süre devre dışı bırakabileceği” gözönüne alınarak acil çözüm arayışına girilmiştir.Midyenin 1997’den bu yana Atatürk Barajı ve HES’tebulunduğu ve sorun yarattığı dikkate alınarak, DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü ve Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti.’ncearaştırmalar yapılması kararlaştırılmıştır.Dreissena türlerinin Türkiye’de bulunuşu ile ilgili ilk kayıtlar 1897 yılına kadar uzanmaktadır. 1936yılında Bursa ve çevresindeki tatlı sularda Dreissena türlerinin bulunduğu kaydedilmiştir. Zebra midyesorunları, Türkiye’de ilk kez 1964 yılında Kovada I HES’te saptanmıştır.Midyenin Türkiye’deki yayılış alanları yeterince bilinmemektedir. Bugüne kadar saptandığı yerler:Terkos, Sapanca, Acarlar, Poyrazlar, Akgöl, Taşkısığı, Bafa, Eğirdir, Kovada, Beyşehir, Burdur veYarışlı Gölleri ile; Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya, Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik,Karkamış, Çatalan, Seyhan ve Aslantaş Baraj ve HES' leri ile İkizcetepeler, Gazibey ve BoluGölköy Baraj Gölleridir. Zebra midyenin, Türkiye’deki yayılışı ile doğal yayılış alanları ile ilgili kayıtlar,türün ülkenin yerli türü olduğunu göstermektedir. Ancak zararlının ülke içinde henüz bulunmadığı yerlerebulaşma olasılığı bulunmaktadır.Ergin midyenin boy ve ağırlıkları; midyenin yaşına ve yaşama yerinin niteliklerine göre [derinlik,besin maddeleri bolluğu, su nitelikleri (sıcaklık, pH, DO, Ca, tuzluluk vb.)] değişmektedir. KesikköprüBaraj Gölünde: Ergin midye boyları ort. 22,5 mm (en az 12,0-en çok 31,0); ağırlıkları ort. 1784,1 mg (enaz 130-en çok 3770); yeni erginlerin boyları ort. 10,75 mm (en az 6,0-en çok 16,0); ağırlıkları ort.186,12 mg (en az 70-en çok 730) olarak ölçülmüştür. Türkiye’de en büyük midyeler İkizcetepeler BarajGölünden toplanmıştır. Bu midyelerin boyları ort. 27,0 mm (en az 15,0-en çok 43,0); ağırlıkları ort.1887,0 mg (en az 460-en çok 4660)’dır. Midyenin farklı yaşam dönemlerinden; D-biçimli larva boylarıort. 92,0 µ (en az 70-en çok 110); plantigrade dönemi boyları 1,12 mm (en az 0,84-en çok 1,48); gençmidye (juvenile) boyları ort. 5,39 mm (en az 3,82-en çok 7,03) olarak ölçülmüştür.Kesikköprü Baraj Gölünde geçmiş yıllara ait ergin midye yoğunlukları, balık kafeslerinde 13 994adet/m²; göl tabanında 9 154 adet/m² olarak saptanmıştır. Ergin yoğunluğu ile ilgili veriler; KesikköprüBaraj Gölünde midyelerin alt kıyısal kuşak (sublittoral zone) ile taban kuşağında (profundal zone)yaşadığını, yoğunluğun farklı örnekleme noktaları ve derinliklere göre büyük ölçüde değiştiğini, balıkkafeslerine tutunmuş olarak yaşayan midye yoğunlukları ve canlılık oranlarının, göl tabanına göre çokyüksek olduğunu göstermektedir.Kesikköprü Baraj Gölünde yapılan çalışmalarda, 2001 yılı Nisan-Eylül döneminde erginmidyelerin Nisan-Mayıs, Haziran-Temmuz ve Temmuz-Eylül dönemlerinde olmak üzere, 3 kez yumurtabıraktığı (3 üreme dönemi) sonucuna varılmıştır. Buna koşut olarak göl sularında 3 kez larva patlaması(peak) saptanmıştır. 2. ve 3. üreme dönemleri birbirine karıştığı için kesin ayrım yapılamamıştır Larvalarınpatlama dönemlerindeki yoğunlukları: 1. üreme döneminde ort. 80 213 adet/m³ (25.04.2001); 2.üremedöneminde ort. 157 554 adet/m³ (26.06.2001) ve 3.üreme döneminde ort. 22 223 adet/m³ (31.07.2001)’tür. Gölde saptanan en yüksek larva yoğunluğu 203 315 adet/m³ (26.06.2001)’ tür. 1.üreme dönemisüresi 6, 2. üreme dönemi süresi 2-3 ve 3. üreme dönemi süresi 11 hafta olarak bulunmuştur. Baraj gölüsularında Nisan- Eylül döneminde larva bulunmaktadır.Atatürk Baraj Gölü ve HES’te; yoğunlukları arasında çok büyük farklar olmasına karşılık, tüm yılboyunca larva bulunmuştur. Larvalar kışı ayaklı larva (pediveliger) döneminde geçirmektedir. AtatürkBaraj Gölünde üreme dönemi Ocak ayı 2. yarısında (15.01.2001) başlamakta ve tüm yıl sürmektedir.117
ParasındaPolarakAtatürk Baraj Gölünde, kesin olmamakla birlikte erginlerin 5 kez yumurta bıraktıkları, buna koşut olaraklarva yoğunluklarının 5 kez en yüksek düzeye (peak) çıktığı sonucuna varılmıştır. Larva yoğunlukları,gölün farklı kesimlerinde önemli ölçüde değişmektedir. Baraj Gövdesine yakın yerlerde larva yoğunluğu332001 yılında min. 0-max. 3810 adet/mPP; 2002 yılında min.0-max. 3039 adet/mP değişmiştir. En3yüksek larva yoğunluğu, Baraj Gölünün Şanlıurfa tünelleri kesiminde 13 000 adet/mP saptanmıştır.3Atatürk HES’in soğutma sistemi içinde larva yoğunlukları min. 0-max. 9200 adet/mPP’tür. Baraj Gölü ileHES soğutma sistemindeki larva yoğunlukları arasında kesin bir ilişki kurulamamıştır. Bunun olasınedenleri, baraj gölündeki örneklemelerin yetersiz oluşu, soğutma sistemine suyun yaklaşık 30 mderinlikten alınması ve gölün farklı kesimlerindeki larvaların akıntılarla su alma yapısına taşınması olarakdeğerlendirilmiştir.Midyenin yerleşik dönemleri (plantigrade, juvenile, yeni ergin) yalnız Kesikköprü Baraj Gölündeizlenebilmiştir. Plantigrade ya da ilk yerleşik döneme geçiş Mayıs ayı son haftasında (23.05.2001)başlamış ve larva dönemine koşut olarak Ekim ayı ortalarına (09.10.2001) kadar sürmüştür. İzlemeyapılan 6 m derinlikteki tahta levhalarda plantigrade dönemi yoğunlukları, 1.üreme döneminde max. 29022adet/mPP/hafta, 2.üreme döneminde max. 20 adet/mPP/hafta ve 3. üreme döneminde max. 612adet/mPP/hafta olarak bulunmuştur.Kesikköprü Baraj Gölünde juvenile dönemi, Haziran ayı ortalarında (13.06.2001) başlamış veplantigrade dönemine bağlı olarak Ekim ayı son haftasına (23.10.2001) kadar sürmüştür. Juvenile22yoğunlukları: 1.üreme döneminde max. 380 adet/mPP/hafta; 2.üreme döneminde max. 20 adet/mPP/hafta,23. üreme döneminde max. 23 adet/mPP/hafta olarak bulunmuştur. Farklı üreme dönemlerine ait larvalarınplantigrade ve juvenile dönemlerine geçişleri, farklı derinliklerde gerçekleşmektedir. Göle yerleştirilentahta levhalarda 3-23 m derinlikler arasında plantigrade ve juvenile saptanmış olmakla birlikte, göreceliolarak yüksek yoğunluklar 9-15 m arasındadır. Plantigrade ve juvenile yoğunluklarının düşük olaraksaptanmasının olası nedenlerinden biri, tutunma yeri olarak tahta levhaların tercih edilmeyişi olarakgörülmektedir. Göle sarkıtılmış doğal taşlarda ise juvenile yoğunlukları: Üreme dönemleri, tutunmayerleri ve su derinliklerine bağlı olarak ort. 46 537 -131 111 adet/m² arasında değişmiştir.Kesikköprü Baraj Gölünde juvenile dönemindeki midyelerin (boyları göz önüne alınarak)Temmuz ayı sonlarında ergin döneme girmeye başladıkları kabul edilmiştir. Midyenin yumurtadöneminden yeni ergin döneme geçişine kadar olan süre (1.dölün süresi); 2001 yılında Kesikköprü BarajGölünde yaklaşık 16 hafta (4 ay) dolayındadır.Midyenin yaşamını etkileyen başlıca çevresel etkenler: <strong>Su</strong>yun fiziksel ve kimyasal nitelikleri(su sıcaklığı, pH, çözünmüş oksijen, kalsiyum düzeyi, tuzluluk); tutunma ve yerleşme yerleri(tabanın) ile su hızının uygunluğu; yaşamsal etkenler (besin maddeleri, doğal düşmanlar)’dirKesikköprü Baraj Gölünde: Mayıs, 2001 - Nisan, 2002 döneminde göl suyu sıcaklıkları: O m’deort. 14,71 ºC (min. 3,61– max.27,46)’dir. Erginlerin yaşadığı su sıcaklıklar 3,61-27,46 ºC’ler arasındadeğişmektedir. Atatürk Baraj Gölünde yüzeysel su sıcaklıkları daha yüksektir ve 1988’de ort. 18,74 ºCo(min. 8,5-max. 29,4); 2002 yılında ort. 18,9 PPC (min. 9,5-max.28,0 ) olarak ölçülmüştür. Erginler,Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ortalarından, Atatürk Baraj Gölünde Ocak ayı 2. yarısından başlayarakosu sıcaklıklarının 10 PPC’ye ulaştığı dönemde yumurtlamaya başlamaktadır.oErginlerin yumurtlayabilmeleri için su sıcaklıklarının belirli bir eşik düzeyine (threshold) (10 PPC)ulaşması gerekmekle birlikte, larva yoğunluklarının seyri ve patlama dönemleri göz önüne alındığında, 2.ve 3. larva patlama dönemlerinde sıcaklıkların yükselmiş olması, yumurtlamanın daha yükseksıcaklıklarda sürdüğünü göstermektedir.<strong>Su</strong>da ilk larvalar, yüzeysel su sıcaklıklarının 10 ºC’nin üzerine çıktığı dönemde görülmüştür. Busıcaklığa Kesikköprü Baraj Gölünde Nisan ayı ilk yarısında (11.04.2001 ve 10.04.2002), Atatürk BarajGölünde Ocak ayı 2. yarısında (15.01.2002) ulaşılmaktadır.ooLarva gelişimi için uygun sıcaklıklar 14-16 PPC, uygun olmayan sıcaklıklar ise 24 PPC ve üzerindekiosıcaklıklar olarak değerlendirilmiştir. Plantigrade gelişimi için uygun sıcaklıklar 18-22 PPC, uygun olmayanoosıcaklıklar 24 PPC ve daha yüksek sıcaklıklardır. Juvenile gelişimi için uygun sıcaklık dereceleri 22-24 PPCoolarak gözükmektedir. Juvenile gelişimi 18PPC ‘den düşük sıcaklıklar uygun değildir. Larvalarınplantigrade ve juvenile dönemlerine geçtiği derinlikler su sıcaklıklarına (ve pH’a) bağlı olarak118
değişmekte, yüzeysel su sıcaklıklarının arttığı 2. üreme döneminde, plantigrade ve juvenile dönemegeçilen derinlikler artmaktadır. Juvenile dönemindeki canlıların, yer değiştirebildikleri de anlaşılmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölü sularının pH’ı: 0 m’de ort. 7,64 (min. 6,95- max. 8,51) olarak ölçülmüştür.Atatürk Baraj Gölünde, yüzeysel pH değerleri ort. 8,53 (min. 7,25-max. 9,05) (1998) olarak kaydedilmiştir.Gölde 2001 ve 2002 yıllarında saptanan min pH değerleri ise 7,45 ve 8,14’tür.Erginler, pH’ı 0 m’de ort. 7,64 (min.6,95-max.8,51) olan sularda yaşamlarını sürdürmektedir. Göltabanındaki erginler daha düşük pH değerlerine [(24 m derinlikte ort.7,59 (min.6,81-max.8,43)] maruzkalmaktadır .Kesikköprü Baraj Gölü suyu pH değerlerinde, larva döneminin sürdüğü sürelerde görülendüşüşlerin, larva yoğunluklarının denetlenmesinde etkili olduğu, pH düşüşüne koşut olarak larvayoğunluklarının azaldığı saptanmıştır. Bu durum özellikle larva yoğunluklarının çok yüksek olduğu 2.üreme döneminde belirgindir. 2.üreme döneminde 0-30 m derinliklerde min. pH değerleri 7,14-7,44arasında değişmiştir.Larva, plantigrade ve juvenile dönemleri için uygun pH değerleri 7,6 ve üzerindekideğerler, uygun olmayan değerler ise 7,5’in altındaki değerler olarak görülmektedir. pH’ın erginolmayan dönemler üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesinde, ort. pH’lar yerine, belirli dönemlerdegörülen aşırı pH düşüşlerinin göz önüne alınması gerektiği sonucuna varılmıştır. Atatürk BarajGölünde Ocak ve Mayıs ayları dışında min. pH’ın 7,5’ten fazla olduğu göz önüne alındığında; pH’ınKesikköprü Barajında saptanan durumun aksine, larva yoğunluğu ve yerleşik dönemlere geçiş içinsınırlayıcı çevresel etken olmadığı sonucuna varılmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde yeni döl erginlerinin görüldüğü Temmuz sonu ve bunu izleyendönemde yüzeyde pH değerleri 8,6’ ya kadar yükselmiştir. Bu sırada yeni erginlerin büyüme vegelişmeleri hızla artmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölü sularında çözünmüş oksijen (DO) değerleri: 0 m’de ort. 10,60 mg/l (min.5,70-max.14,59); göl tabanında 16 m’de ort. 7,22 mg/l (min. 0,61-max.12,40); 24 m’de ort. 7,19 mg/l(min 1,29-max.12,08) olarak ölçülmüştür. Atatürk Baraj Gölünde, yüzeysel DO değerleri ort. 10,53 mg/l(min.8,22- max.13,10) (1998)’dir. 2002 yılında yüzeysel DO değerleri ort. 8,69 mg/l (min. 7,40-max.11,2)olarak saptanmıştır.Kesikköprü Baraj Gölünde DO değerleri, her 3 üreme döneminde larvaların yoğun olarakbulundukları 0-6 m derinliklerde yüksek (min. 7,17 mg/l) düzeydedir. Ancak 3. larva döneminde 16 ve 24m derinliklerde DO düzeyi sırasıyla 0,61 ve 1,29 mg/l’ye kadar düşmektedir. Tabandaki düşük DOdeğerleri midyenin tüm yaşam dönemleri için uygun değildir.Kalsiyum, Zebra midyelerin kabuklarının temel öğesi olduğu için, sudaki kalsiyum nicelikleriyaşamsal önem taşımaktadır. Kesikköprü Baraj Gölü sularının kalsiyum düzeyleri ort. 102.65 mg/l (en az97.80-en çok 107.20)’dir. <strong>Su</strong>daki kalsiyum düzeyleri, midye yaşamı için uygundur.Yaşama ortamının tuzluluk düzeyi midyenin bulunuşu ve yaşamını etkileyen temel etkenlerdenbiridir. Kesikköprü Baraj Gölü sularının tuzluluğu mevsimlere ve derinliklere göre önemli düzeydedeğişmemektedir. Tuzluluk düzeyi ort. 0,699 ppt (en az 0,670-en çok 0,730) olarak ölçülmüştür ve midyeyaşamı için uygundur.Zebra midyenin yaşam çemberinin plantigrade, juvenil ve ergin dönemleri, dipte yaşayandönemler (benthic stages)’dir ve su içinde bulunan özellikle sert tutunma yerleri (substrates) üzerinetutunarak (epifaunal), sürdürülmektedir.Canlının suda özgürce yüzen (planktonic stage) larva dönemlerinin (veligers) başkalaşımgeçirerek, yerleşik döneme (settling stage) geçebilmeleri ve varlıklarını sürdürebilmeleri için uyguntutunma ve yerleşme yerlerinin bulunması, yaşamsal öneme sahiptir.Irmaklarda yapılan barajların oluşturduğu yapay göllerle, doğal göllerde gerçekleştirilen su almave iletme yapıları buralarda doğal olarak bulunan tutunma yerlerine ek olarak yeni ve uygun tutunmayerlerinin oluşmasını ve midyelerin yoğunluklarını arttırarak sorun yaratmalarına yol açmaktadır.119
120
Zebra midye, su kütlesinde doğal olarak bulunan kayalar ve tesislerin beton, demir, PVC vesaçtan yapılmış yüzeyleri ile diğer ergin midyeler ve su bitkileri üzerine tutunup yerleşmektedir. Midye,sert tutunma yerleri yanında siltli ve kumlu tabanda da kümeler oluşturabilmektedir. <strong>Su</strong> bitkilerininüzerindeki genç midyelerin, gelişme dönemlerine koşut olarak bitkileri terkettikleri saptanmıştır. AtatürkBarajı HES’in soğutma sisteminin bakırdan yapılmış soğutma serpantinlerinde ise midyetutunması saptanmamıştır.Kesikköprü Baraj Gölü tabanının kumlu-siltli yapısı midyelerin tutunması için yeterli ölçüdeelverişli gözükmemektedir. Tabanda saptanan midyeler dağınık olarak bulunan küçük taş parçalarına vedaha çok birbirine tutunarak yaşamakta ve yoğunlukları da büyük ölçüde değişmektedir.Atatürk Barajı HES’te, yoğun midye sorunu yaşanan yerlerden biri, şaft sızdırmazlık (shaftseal) olup, burada su hızları 1,25 m/s’dir ve midye tutunmasını engelleyecek hızın altındadır.Atatürk, Gazibey ve Kesikköprü Baraj Göllerinde yapılan gözlemler, göllerdeki yıllık su düzeyideğişimlerinin, midye yoğunluklarının denetiminde önemli bir etken olduğunu göstermektedir.Zebra midyenin yaşamı ve yoğunluklarını etkileyen yaşamsal (biological) etkenler: Besinmaddeleri ve doğal düşmanlar olarak değerlendirilmektedirKesikköprü Baraj Gölünde klorofil-a değerleri ort. 8,06 μgr/l (min. 1,34-max. 22,59) olaraksaptanmıştır. Göl verimli (eutrophic) olarak sınıflandırılmıştır. Besin maddesi düzeyleri yıl içinde önemliölçüde değişmektedir. Gölde iki kez plankton patlaması saptanmıştır. Bunlardan ilki Mart-Nisan ayında(18.03.2002) gerçekleşmiş olup klorofil-a düzeyi ort. 22,59 μgr/l ’dir. İkinci patlama Ağustos ayı(21.08.2001) sonlarındadır ve klorofil-a düzeyi 14,65 μgr/l ’dir.<strong>Su</strong>da midye larvası bulunan 3 ayrı dönemde gölün besin maddeleri düzeyi; 1. dönemdeeutrophic (2002 yılında), 2. dönemde mesotrophic, 3. dönemde eutrophic olarak değerlendirilmiştir.Gölde her 3 dönemde de yeterli besin maddesi bulunduğu anlaşılmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölünden alınan ergin ve genç midyelerde, asalaklar açısından A.Ü.VeterinerFakültesinde yapılan araştırmalarda, midyenin manto boşluğunda bulunan canlılar: Aspidisca sp.,Spirostomum sp., Pinnularia nobilis, Capsellira sp., Difflugia sp. ve Chromadora canadensis’tir.Ancak bu türlerin midye yaşamı üzerindeki etkisi konusunda değerlendirme yapılamamıştır. BarajGölünden toplanan midyelerde, <strong>Su</strong> Ürünleri Laboratuvarında yapılan incelemelerde asalak bir canlı olanBucephalus polymorphus (Baer,1827) saptanmıştır .B.polymorhus ile bulaşık midyelerde asalak sayıları çok yüksek olmakla birlikte, bulaşık midyeyüzdesinin ort. % 38,46 (en az 20- ençok 50) düzeyinde kaldığı görülmüştür. Juvenile dönemdekimidyelerde bulaşma oranları ort. % 6,25 (en az 0-en çok 20)’ tir.Avrasya’da Zebra midye asalağı olduğu bildirilen 25 adet asalak türünden, sadece 1 adedi (B.polymorphus) ülkemizde ve Kesikköprü Baraj Gölünde bulunmaktadır.Avrasya’da Zebra midye larvalarının avcısı olduğu bildirilen 10 adet balık türünün tümü ile,yerleşik dönemlerin avcısı olduğu bildirilen 28 adet balık türünden 18 adedi, ülkemizde de bulunmaktadır.Kesikköprü Baraj Gölündeki Atherina boyeri (Risso,1810)’nin zooplanktonlarla beslendiği ve göldeyaygın olarak bulunduğu göz önüne alındığında, veliger, plantigrade ve juvenil’leri tüketmesi mümküngörülmektedir. Atatürk Barajı <strong>Su</strong> Ürünleri İstasyonundaki alabalıkların mide içeriğinde de midyesaptanmıştır.Avrasya’da yapılan çalışmalarda, avcı olarak kaydedilen kuş türü sayısı 21 adet olup bunlarıntümü ülkemizde de bulunmaktadır. Bu kuşlardan hangilerinin Kesikköprü Baraj Gölünde de [martı vesakarmeke (Fulica atra) dışında] bulunduğu bilinmemektedir. Ancak baraj gölü “Önemli Kuş Alanı”değildir.Avrasya’da yapılan çalışmalarda midye ile çekiştiği kaydedilen 7 canlı türünden, 1 tür(Cladophora) ülkemizde de bulunmaktadır. Yeşil alg türleri (Spirogyra) Kesikköprü Baraj GölündeZebra midye ile çekişme durumundadır.121
Avrasya’da saptanan çekişici sünger cinslerinden Spongilla’ nın, Kesikköprü Baraj Gölündebulunan türü Spongilla lacustris (L.)’dir. Gölde saptanan diğer sünger türünün tanısı yaptırılamamıştır.Midyenin farklı sınıflarda bulunan ve Avrasya ve Kuzey Amerika’da saptanmış olan 10avcısından, ilk belirlemelere göre 3 türü [Kerevit (Astacus leptodactylus), Yengeç ve <strong>Su</strong> sıçanı (Rattusnorvegicus)] ülkemizde de bulunmaktadır.Doğal düşmanların Türkiye koşullarında Zebra midye topluluklarının denetlenmesindebelirli ölçüde etkili oldukları anlaşılmaktadır. Ancak bu konuda ayrıntılı çalışmalar yapılmasıgerekmektedir.Zebra midyenin Türkiye’deki yayılış alanları konusundaki kayıtlar sınırlıdır. Midye, yayılışalanlarının bazı bölümlerinde sorun yaratmakta, bazı bölümlerinde ise yaratmamaktadır.Fırat Havzasında, havzanın membaında bulunan ve 1975 ve 1987 yıllarında işletmeye açılanKeban ve Karakaya Baraj ve HES’lerinde midye bulunduğu ancak bugüne kadar sorun saptanmadığıbildirilmiştir. Atatürk Barajında sorunların 1997 yılı Ağustos ayında, barajın işletmeye açılmasından 5 yılsonra saptandığı kaydedilmektedir. Karkamış ve Birecik Baraj ve HES’lerinde ise barajların işletmeyeaçılmasıyla birlikte sorunlar oluşmuştur.Baraj Gölü su niteliklerinin Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü üzerindeki etkisinindeğerlendirilebilmesi için; Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü ile su nitelikleri arasındakiilişkiler konusunda dış ülkelerde yapılan çalışmalar sonucunda saptanan eşik değerler, Türkiye’deki bazıbaraj göllerinin su nitelikleri ile karşılaştırılmıştır.Keban ve Kesikkköprü Baraj Göllerinde sıcaklık koşulları “iyi gelişme” (good growth) için uygunolmakla birlikte, pH değerleri “orta gelişme” (moderate growth ) için elverişlidir. Bu iki baraj gölündeZebra gelişimini sınırlayan etkenlerden biri pH olarak değerlendirilmiştir.Atatürk Baraj Gölünde hem sıcaklık ve hem de pH koşulları midyelerde ”en iyi gelişme” (bestgrowth) için uygundur. Atatürk Baraj ve HES’te halen Zebra midye sorunlarının yaşanmasınınnedenlerinden biri, çevresel etkenlerden su sıcaklığı ve pH’ın, Kesikköprü Barajının aksine çevreselsınırlayıcı olarak etkili olmamasına bağlanmıştır. Seyhan Baraj Gölünde ise yüksek su sıcaklıklarınınmidye yoğunluklarının denetlenmesinde etkili olabileceği düşünülmektedir.Zebra midye larvalarının su kütlesi içindeki dağılımlarının tekdüze (homogene) olmadığı,canlının larva döneminde gölün besin kuşağı (trophic zone)’nda yoğunlaştığı bilinmektedir.Zararlı, HES’ler ve sorun oluşturduğu diğer alanlara larva döneminde ve su aracılığı iletaşınmaktadır. HES’e giren larva yoğunluğu, alınan sudaki larva yoğunluğuna bağlıdır ve suyun dahaderinden alınması durumunda, sisteme daha az larva girdiği varsayılabilir. Ayrıca daha derinden alınansularda su niteliklerinin, larva gelişimi için daha az uygun olduğu da açıktır.<strong>Su</strong> alma derinliğinin sorunların oluşumu üzerindeki etkisinin belirlenebilmesi için: HES’lerin sualma yapılarının kotları ile Baraj Göllerinin max. ve min. İşletme kotları derlenerek, max. ve min. İşletmekotlarına göre su alma yapısına su alınan min. ve max. derinlikler hesaplanmıştır Fırat havzasında Zebramidye sorunu oluşan barajlarda, su alma yapısının derinliğinin, sorun oluşmayan barajlara göre sınırlıolduğu dikkati çekmektedir. Ancak Kızılırmak Havzasında bulunan ve sorun oluşmadığı bilinenKesikköprü Barajında su alma yapısının derinliği, Fırat havzasında sorun oluşan barajların düzeyindedir.Bu sonuçlar, su alma yapısı derinliği yanında diğer etkenlerinde sorun oluşmasına katkıda bulunduğuşeklinde yorumlanmaktadır.2001 ve 2002 yıllarında Kesikköprü ve Atatürk Baraj Göllerinde yapılan çalışmalarda, Zebramidyenin Türkiye’deki yaşam dönemleri ve çevresel ilişkileri konusunda yeterli veri toplandığıdüşünülmektedir. Zebra midyeye karşı ülkemizde halen mekaniksel savaşım yöntemleriuygulanmaktadır. Alternatif koruyucu savaş yöntemleri olarak: Zehirsiz antifoling boyalar ve aşırıderecede düşük frekanslı elektromagnetism (extremely low frequency electromagnetism)(ELF-EM)uygulamalarının gerçekleştirilmesi için, girişimler sürdürülmektedir.122
123
PinPatPinPinPinPand11. SUMMARYSTUDIES ON THE BIOLOGY, ECOLOGY AND CONTROL METHODS OF ZEBRAMUSSELS [Dreissena polymorpha (Pallas,1771] CAUSING PROBLEMS IN HEPP’SOF TURKEYZebra mussel, Dreissena polymorpha (Pallas, 1771), has been caused biofouling problems inAtatürk Dam and HEPP since 1997, and in Birecik Dam and HEPP since 2000. To obtain the data relatedto control methods of the pest, monitoring activities were carried out in Atatürk Dam an HEPP, andKesikköprü Dam between 2001 and 2002.The first records concerning the presence of Dreissena in Turkish freshwaters have dated to1897. Zebra mussel was first recorded in Bursa and its surrounding freshwater in 1936. Fouling problemsby zebra mussel in Hydro Power Plants of Turkey were first determined in Kovada I HEPP in 1964.Few information has known on the distribution of zebra mussel in Turkish freshwaters. However,this pest was determined in the following regions up to now: Terkos, Sapanca, Acarlar, Poyrazlar, Akgöl,Taşkısığı, Bafa, Eğirdir, Kovada, Beyşehir, Burdur and Yarışlı Lakes; Hirfanlı, Kesikköprü, Kapulukaya,Derbent, Keban, Karakaya, Atatürk, Birecik, Karkamış, Seyhan and Aslantaş Dam and HEPPs; Gazibey,İkizcetepeler and Bolu Gölköy Dam Lakes. The records in relation to the distribution of zebra mussel inTurkey and all over the world show that zebra mussel is native to Turkish freshwaters. However, it canpotentially transfer to uninfected areas.The shell lengths and weights of adult mussels have been changed depending on the age ofmussels and qualities of their habitat such as depth, food, water quality (temperature, pH, dissolvedoxygen etc.). In Kesikköprü Dam Lake, shell lengths of adult mussels had been measured as mean 22.5mm (min. 12.0-max. 31.0) and their weights as mean 1784.1 mg (min. 130-max.3770). The shell lengthsof young adults had been measured as mean 10.8 mm (min. 6.0-max. 16.0) and their weights as mean186.12 mg (min. 70-max. 730). The biggest mussels in Turkey were collected from İkizcetepeler DamLake. The shell lengths of these mussels were determined as mean 27.0 mm (min. 15.0-max. 43.0) andtheir weights as mean 1887.0 mg in (min. 460-max. 4660). The shell length of D-shaped larvae wasmeasured as mean 92.0 µ (min. 70-max. 110); that of plantigrade stage as mean 1.12 mm (min. 0.84 –max. 1.48 mm); that of young mussels as mean 5.39 mm (min. 3.82-max. 7.03).2Adult mussel densities in previous years were determined as 13994 individuals/mPPon the fish2cages and 9154 individuals/mP the bottom of Kesikköprü Dam Lake. The data concerning adult musseldensities indicate that zebra mussels in Kesikköprü Dam Lake have lived in sublittoral and profundalzones; that the adult densities have greatly changed depending on different sampling points; and thatmussel densities on fish cages and the rate of their survival were higher than those at the Lake bottom.The investigations in Kesikköprü Dam Lake have shown that zebra mussels have threereproduction periods (April-May, June-July and July-September). In parallel to these periods, three larvalpeaks were determined in the Lake water. The densities of larvae in peak periods are 8021333individuals/mP average for first reproduction period (25.04.2001); 157554 individuals /mP average for3second reproduction period (26.06.2001); and 22223 individuals/mP average for third reproduction3period (31.07.2001). The highest larval density was 203315 individuals/mPP(26.06.2001) in the Lake. Theduration of the first reproduction period was found to be 6 weeks; that of the second reproduction period,2-3 weeks and that of the third reproduction period, 11 weeks. Mussel larvae have been between Apriland September in Dam Lake water.In Atatürk Dam and HEPP there have been mussel larvae throughout the year, although therehave been great differences among larval densities. Mussel larvae spend the winter period as thepediveliger. The reproduction period in Atatürk Dam begins at mid-January (15.01.2001) and lasts alongthe year. It was concluded that adult mussels in Atatürk Dam Lake could spawn five times and therefore,larval densities could peak five times. Larval densities have been greatly changed at the different parts of3the Lake. Larval density at the parts near Dam Body has been ranged from 0 to 3810 individuals /mP3from 0 to 3039 individuals /mP 2001 and 2002 respectively. The highest larval density has been124
Pdepending3Pdetermined to be 13000 individuals /mP at the part of Şanlıurfa Tunnels of Dam Lake. The larval densities3in cooling water of Atatürk HEPP were between 0 to 9200 individuals /mPP. The relationship between larvaldensity in Dam Lake and larval density in cooling water of HEPP was not firm. The possible reasons ofthis weak relationship could be that sampling in Dam Lake was insufficient; and that cooling water wastaken from the depth of 30 meter and that mussel larvae moved with water currents to intake gates.The settling stages of the mussel (plantigrade, juvenile and young adult) were monitored inKesikköprü Dam Lake. Plantigrade stage began at the last week of May (23.05.2001) and lasted untilabout mid-October (09.10.2001) depending on the duration of larval stage. The densities of plantigradeobserved on the wooden plates at the depth of 6 meter were found to be maximum 290 individuals22/mPP/week for first reproduction period; maximum 20 individuals /mPP/week for second reproduction period2and maximum 61 individuals /mPP/week for third reproduction period.In Kesikköprü Dam Lake, juvenile stage began at about mid-June(13.06.2001) and it lasted up tolast week of October (23.10.2001) depending on plantigrade stage. The densities of juvenile were found2to be maximum 380 individuals /mPP/week for first reproduction period; maximum 20 individuals22/mPP/week for second reproduction period and maximum 23 individuals /mPP/week for third reproductionperiod. Transform of mussel larvae to plantigrade and juvenile stages for different reproduction periodshas been realized at the different depths of the Lake.Although plantigrade and juvenile stages have determined on the wooden plates placed at thedephts between 3-23 meter of Dam Lake, densities of mussel larvae were higher at the depths between9-15 meter relatively. Juvenile densities on the stones installed in Dam Lake have ranged from 46537 to2131111 individuals/mPon reproduction periods, suitable substrate for attachment and waterdepths.Considering the shell lengths of juveniles in Kesikköprü Dam Lake, it can admit that juvenilesstart to transform to adult stage at about ends of July. The period from egg to new adult areapproximately 16 weeks in 2001.The major environmental factors that effect the life cycle of mussels are: Physical and chemicalqualities of water (temperature, pH, dissolved oxygen, calcium level, salinity), attachment and settlementsubstrate, water velocity, abundance of food and natural enemies.Water temperature of Kesikköprü Dam Lake between May 2001 and April 2002 was mean 14,71°C (min. 3.61 – max. 27.46 °C) at the depth of 0 meter (surface water). The temperatures that adultmussels have lived have ranged from 3.61 to 27.46 °C. In Atatürk Dam Lake the water temperature atthe surface of Lake was higher than that in Kesikköprü Dam Lake and it had been determined as mean18.74° C (min. 8.5 – max. 29.4° C) in 1998. It was concluded that adult mussels started to spawn at thebeginning of April in Kesikköprü Dam Lake and after mid-January in Atatürk Dam Lake when watertemperature reached at about 10 ° C.For spawning of adult mussels water temperature must be at the definite threshold levels (about10 °C). However, in fact that water temperatures have increased at the periods of second and third larvalpeaks indicate that spawning has continued at higher temperatures considering the progress of larvaldensities and peak periods.The mussel larvae have firstly seen in water column when water temperature was over 10°C.These temperatures have been reached at the the beginnings of April(11.04.2001 and 10.04.2002) inKesikköprü Dam Lake, and at mid-January(15.01.2002) in Atatürk Dam Lake.The appropriate temperatures for larval development have been determined as 14-16° C andinappropriate temperatures, as higher than 24 °C. The appropriate temperatures for plantigrade arebetween 18- 22 °C, and inappropriate temperatures higher than 24° C. Those for juvenile developmenthave been changed between 22-24° C. The depths that larvae transform into plantigrade and juvenilestages have been changed depending on water temperature and pH. In the second reproduction periodthat temperatures at the surface water increased, the depths transformed into plantigrade and juvenilestages have been risen.125
The pH of water in Kesikköprü Dam Lake had been recorded as mean 7.64 (min. 6.95-max. 8.51)and that of Atatürk Dam Lake mean 8.53 (min. 7.25-max. 9.05) at the depth of 0 meter in 1998. MinimumpH levels recorded in the Atatürk Dam Lake were 7.45 in 2001 and 8.14 in 2002.The adults at the different age of the previous years have been survived in the water where pHwas mean 7.65 (min. 6.95-max. 8.51) at the depth of 0 meter throughout the year.Appropriate pH levels for larva, plantigrade and juvenile stages were found to be 7.6 and higherlevels; inappropriate pH levels for those stages 7.5 and lower levels. Extreme low levels of pH instead ofmean pH levels should be considered in assessing the effects on non-adult stages of pH. When it wasconsidered that minimum pH level was higher than 7.5 except for January and May in Atatürk Dam Lake(in 1988), pH was not an environmental constrict for larval density and settlement stage.In Kesikköprü Dam Lake pH levels have gone up to 8.6 at the end of July and following monthswhich new generation adults were seen. Meantime, development and growth of young adults have beenincreased fast.Dissolved oxygen (DO) levels in Kesikköprü Dam Lake were measured as 10.60 mg/l (min.5.70-max. 14.59) at the surface water; 7,22 mg/l (min. 0.61-max. 12.40) at the depth of 16 meter fromLake bottom and 7,19 mg/l (min. 1.29-max. 12.08) at the depth of 24 meter in average.Dissolved oxygen (DO) levels in Atatürk Dam Lake had been determined as mean 10.53 mg/l(min. 8.22-max. 13.10) at the surface water in 1998. DO levels were also measured as mean 8.69 mg/l(min. 7.40-max. 11.2) at the surface water in 2002.In Kesikköprü Dam Lake, DO levels were high (min. 7.17 mg/l) for all reproduction periods at thedepths between 0 and 6 meters which mussel larvae were available intensively. However, DO levels havereduced to 0.61 mg/l at the depth of 16 meter and 1.29 mg/l at the depth of 24 meter for third larvalperiods. Low DO levels at the Lake bottom were not appropriate for all stages of mussels.Since calcium is the main component of zebra mussel shells, quantity of calcium in the water isof vital importance for zebra mussels. Calcium levels in Kesikköprü Dam Lake is mean 102.65 mg/l (min.97.80-max. 107.20). Calcium levels in Lake water are sufficient for life cycle of mussels.Salinity level in aquatic environment is one of the major factors which effect mussel availabilityand survival. Salinity in Kesikköprü Dam Lake have not been greatly changed depending on seasons anddepths of the Lake. Salinity level of Kesikköprü Dam Lake is mean 0.699 ppt (min. 0.670-max. 0.730)and it is appropriate for life cycle of Zebra mussels.Plantigrade, juvenile and adult stages of mussel life cycle are benthic stages and mussels inthese stages can survive attaching hard substrates in the water.In addition to natural substrate and hard surfaces for attachment, artificial substrates such aswater intake and transport structures of dams constructed on the rivers have been provided to form newsubstrates and to increase mussel densities.Zebra mussels can attach and settle on the natural stones, rocks, other adult mussels,macrophytes and on the structures made of cement, iron, PVC and sheet iron. Furthermore, althoughpossible they are more rare that they will successfully establish a colony on soft, fine sediments like siltsand clays. Zebra mussels can often live in such silty sediments by initially attaching to small fragments ofplants, wood, shells, and stones and subsequently attaching to each other to form druses.Mussel attachment was not determined on cooling water serpantines made of copper in andHEPP of Atatürk Dam.The bottom structure with sand and silt of Kesikköprü Dam Lake is not suitable for attachment ofmussels. Mussels settling the bottom of the Lake have been survived on the small stones and byattaching to each other and their densities have been changed greatly.126
In Atatürk Dam and HEPP, shaft seal is one of the places where mussels cause importantproblems. Water velocity in shaft seal is 1.25 m/sec. And this velocity can not hinder mussel attachment.The observations implemented in Atatürk, Gazibey and Kesikköprü Dam Lakes indicate that thechanges in annual water levels of Lakes were a significant factor in the control of mussel densities.Biological factors which effect life cycle of mussels and population densities are considered asthe abundance of food and natural enemies. Chlorophyll-a levels in Kesikköprü Dam Lake weredetermined as 8.06 µg/liter (min. 1.34- max. 22.59) in average. Therefore, the Lake can be classified intoeutrophic lake. Nutrient levels have been changed to a great extent within the year. Two plankton peakswere determined in the Lake. The first one was seen in March (18.03.2002) and chlorophyll-a level wasfound to be 22.59 µg/liter in average. The second was seen at about ends of August (21.08.2001) and inthat time chlorophyll-a level was 14.65 µg/liter in average. In three different periods which mussel larvaehave been in the water lake can be categorized into three classes as eutrophic, mesotrophic andeutrophic from point of nourishment level view.Investigations carried out in Veterinary Faculty, University of Ankara have indicated that someorganisms were found in mantel cavity of zebra mussels. These are Aspidisca sp., Spirostomum spp.,Pinnularia nobilis, Capsellira spp., Difflugia spp. and Chromadora canadensis. Any assessment inrealation to effect of these organisms had not been made on the life cycle of zebra mussels.A parasite, Bucephalus polymorphus (Baer, 1827) was determined in Zebra mussels collectedfrom Kesikköprü Dam Lake. The rate of zebra mussels infected with B. polymorphus in the Lake was38,46 % (min. 20-max. 50) in average although the number of parasites in infectious zebra mussels wastoo high. The rate of juvenile mussels infected with B. polymorphus was 6,25 % (min.0 – max.20) inaverage.Only one (B.polymorphus) of 25 parasites of zebra mussels in Eurasia has also been in Turkishfreshwaters and Kesikköprü Dam Lake. Eighteen of fish species known as the predator of zebra mussellarvae have been also lived in Turkish freshwaters. Of these, Atherina boyeri (Risso, 1810) have beenfed on zooplankton and it is common in Kesikköprü Dam Lake. This fish could consume veliger,plantigrade and juveniles of mussels. Zebra mussels were also determined in stomach contents ofRainbow Trout at Aquaculture Station of Atatürk Dam.In studies made in Eurasia 21 predator bird species had been recorded. All of these birds havebeen lived in Turkish freshwaters. Except for gull and Fulica atra, it has not known if these birds havebeen in Kesikköprü Dam Lake. Anyway, Kesikköprü Dam Lake is not an important bird area.One species (Cladophora) of seven biological competitors recorded in Eurasia has alsodetermined in Turkish freshwaters. Green algae (Spirogyra) have been competed with zebra mussels inKesikköprü Dam Lake. Moreover, a sponge species of biological competitors, Spongila lacustris (L.) hasalso identified in Kesikköprü Dam Lake.Three species of ten predators, crayfish (Astacus leptodactylus), crab and freshwater rat(Rattus norvegicus) determined in Eurasia and North America have been lived in Turkish freshwaters,too.Natural enemies could be effected to control zebra mussel populations in Turkish freshwaters.However, the detailed investigations on this subject should be made in Turkey.The records on the distribution of zebra mussels in Turkey are limited. Mussels have beencreated important problems at some parts of the distribution areas, but they have been not createdimportant problems at some parts of distribution areas. Zebra mussels have not caused importantproblems in Keban and Karakaya Dams and HEPPs so far although they have been present in Kebanand Karakaya Dams and HEPPs which are located on the fountain of Euphrates Basin and started tooperate in 1975 and 1987 respectively. Zebra mussel problems have also started together with operationof Karkamış and Birecik Dams and HEPPs.127
Although temperature levels in Keban and Kesiköprü Dam Lakes are suitable for good growth ofzebra mussels, pH levels are suitable only for moderate growth of zebra mussels. One of the factors thatlimit the development of zebra mussels have been assessed as pH of Lakes.In Atatürk Dam Lake both water temperatures and pH levels are suitable for best growth of zebramussels. One of the reasons of the problems by zebra mussels in Atatürk Dam an HEPP is that watertemperature and pH levels are suitable for spawning and development of zebra mussels in contrast tothat in Kesikköprü Dam Lake. High temperatures of water in Seyhan Dam Lake could be effective incontrol of Zebra mussel densities.The distribution of Zebra mussel larvae in water column is not homogeneous and larvaeconcentrate in trophic zone. Larval zebra mussels are carried to HEPPs and other areas by means ofwater. Densities of larvae entering HEPP are dependent on populations of larvae in the water body and ifwater is taken from deeper of Dam Lake, then less larvae can go to system of HEPP. Besides otherfactors, it should be considered that the depth of water intake will be also able to influence zebra musselproblems.The sufficient data concerning life cycle and environmental relations of zebra mussels in Turkishfreshwaters were obtained from the field works carried out in Kesikköprü and Atatürk Dam Lakes between2001 and 2002. Mechanical methods in control of zebra mussel have been already applied in Turkey.Attempts have been continued to use nontoxic antifouling paints and Extremely Low FrequencyElectromagnetism (ELF-EM) as alternative preventing control methods in control of zebra mussels.128
12. KaynakçaAltınayar, G., B. Ertem ve F. Aydoğan, 2001. Hidroelektrik Santrallar ve <strong>Su</strong> Arıtma Tesislerinde SorunYaratan Zebra Midye [Dreissena polmorpha (Pallas,1771)]’nin Yaşamı ve Savaşımı. DSİTeknik Bülteni. Sayı: 98 (33-39).Anonymous, . “Zebra Mussel Sampling Protocol”. Sea Grant. Morgan II. <strong>Su</strong>nny College atBrockport, Brockport, NY 14 420-2928.Anonymous, 2001 a. “Bafa’da Deniz Canlıları”. National Geographic, Türkiye. Kasım, 2001.Anonymous, 2001 b. Dreissena polymorpha (Pallas 1771).(http://www.nas.er.usgs.gov/zebra.mussel/docs/sp-account.htmt).Anonymous, 2001 c. Nsf Spurs Fight Against Managing Mussels.(http://www.nsf.gov./sbe/ nuggets /011/ nugget.htm).Anonymous, 2001 d. The Zebra Mussel: Approaching The Problem. R&D Engineering, P.C.services@breezecomm.net.Anonymous, 2001 e. Zebra Mussels in Ireland.(http:// www.marine.ie / frc/ exotic/ zebra/ general. html-ssi)Anonymous, 2001 f . Mollusks.(http://www.news.cornell.edu./releases/Jan99/species-costs.html)Anonymous, 2001 g. Zebra Mussels. Aqua-Weed Control, Inc.Anonymous, 2001 h. Corbicula fluminea (Müller, 1774).(http://lionfish.ims.usm.edu/~musweb/nis/Corbicula-fluminea.html)Anonymous, 2002. Zebra Midye Gelişiminin Önlenmesi İçin Şok Klorlama Sistemi. E.M.I.T./ Sistem YapıOrtak Girişimi.Anul, N., 1995. Karakaya Baraj Gölü Limnoloji Raporu. T.C.Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, DSİ <strong>Genel</strong>Müdürlüğü, IX.Bölge Müdürlüğü, <strong>Su</strong> Ürünleri Başmühendisliği, Keban. 53 s.Arık, F., 1992. Eğirdir Gölü Köprü Avlağında Bulunan Bazı Bentik Organizmaların (Gammarus sp. veDreissena polymorpha) Yapılarının Kimyasal Analizi Üzerine Bir Araştırma. A.Ü. Fen BilimleriEnstitüsü. Y.Lisans Tezi (Yayımlanmamıştır). 103 s.Bayhan, H. Alper Nuri, 1996. Dreissena polymorpha (Pallas,1771)’nın Üreme Biyolojisi. T.C.Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, <strong>Su</strong> Ürünleri Mühendisliği Anabilim Dalı.Yüksek Lisans Tezi. Eğirdir. (Yayımlanmamıştır).Baykal, F., 1960. Paleontoloji. Omurgasız Fosiller. İstanbul Üniversitesi Yayınları. Sayı: 872.Bobat, A., M. O. Hengirmen, and W. Zapletal, 2001 a. Zebra Mussel Research Project in Birecik HydroPower Plant. First Progress Report (June 2001). Verbundplan.Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. 63400 Birecik/ Şanlıurfa.Bobat, A., M.O.Hengirmen, and W.Zapletal, 2001 b. Zebra Mussel Research Project in Birecik HydroPower Plant. Second Progress Report (June-September, 2001). Verbundplan. Birecik Barajıİşletme Ltd. Şti. 63 400 Birecik/ Şanlıurfa.Bobat, A., M. O. Hengirmen and W. Zapletal, 2002 a. Zebra Mussel Research Project in Birecik HydroPower Plant. Final Report (May, 2002). Verbundplan. Birecik Barajı İşletme Ltd. Şti. 63 400Birecik/ Şanlıurfa.129
Bobat, A., M. O. Hengirmen and W. Zapletal, 2002 b. Tatlısu Ekosisteminde Teknik, Ekonomik veEkolojik Bir Zararlı: Zebra Midye. Kırsal Çevre Yıllığı 2001. Kırsal Çevre ve Ormancılık SorunlarıAraştırma Derneği, Ankara.Burlokova, L.E., A. Y. Karatayev, and D. P. Molloy, 1998. Field and Laboratory Studies of ZebraMussel (Dreissena polymorpha) Infection by the Ciliate Conchophthirus acuminatus in theRepublic of Belarus. Journal of Invertebrate Pathology 71, 251-257.Burlokova, L.E., A. Y. Karatayev, and D. K. Padilla, 2000. The Impact of Dreissena polymorpha(Pallas) Invasion on Unionid Bivalves. Internat. Rev. Hydrobiol. 85 (5-6): 529-541.Claudi, R., and G. L. Mackie, 1994. Practical Manual for Zebra Mussel Monitoring and Control. LewisPublishers Boca Raton, Ann Harbor, London, Tokyo.Çevik, F., 1999. Seyhan Baraj Gölü Alg Toplulukları ve Bazı <strong>Su</strong> Kalitesi Özellikleri. Çukurova ÜniversitesiFen Bilimleri Enstitüsü, Adana (Doktora Tezi).Çevlik, H., S. Üstündağ, ve M. İdem Elibol, 2003. Kesikköprü Baraj Gölü Limnolojik Araştırma Raporu.T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı,<strong>Devlet</strong> <strong>Su</strong> İşleri <strong>Genel</strong> Müdürlüğü, İşletme ve BakımDairesi Başkanlığı, Ankara.Dermott, R., J. Mitchell, I. Murray and E. Fear, 1993. “Biomass and Production of Zebra Mussels(Dreissena polymorpha) in Shallow Waters of Norteastern Lake Erie.” Zebra Mussels. Biology,Impacts, and Control. Edited by Thomas F. Nalepa and Donald W.Schloesser. LewisPublishers, Boca Raton, Ann Harbor, London,Tokyo.DSİ, 1969. Kovada II.Hidroelektrik Santralında Midye Sorunu ve <strong>Su</strong> Mecralarının Midye Üremesinden veKorozyondan Korunmasıyla İlgili Olarak Yapılan Elektroşimik Tecrübelerin Neticeleri. T.C.Enerjive Tabii Kaynaklar Bakanlığı, DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı,Ankara.DSİ, 1994. Keban Baraj Gölü Limnoloji Raporu. T.C.Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü,IX.Bölge Müdürlüğü, <strong>Su</strong> Ürünleri Başmühendisliği, Keban.137 s.DSİ, 1995. <strong>Su</strong> Yapılarında Ortamlara Göre Kullanılabilecek Uygun Boya Sistemleri. T.C.Bayındırlık veİskan Bakanlığı, DSİ <strong>Genel</strong> Müdürlüğü, Teknik Araştırma ve Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı.Yayın No.: Kİ-896, Ankara. 14 s.Garton, D. W., and W. R. Haag, 1993. “Seasonal Reproductive Cycle and Settlement Patterns ofDreissena polymorpha in Western Lake Erie.” Zebra Mussels. Biology, Impacts, and Control.Edited by Thomas F. Nalepa and Donald W.Schloesser. Lewis Publishers, Boca Raton, AnnHarbor, London,Tokyo.Geldiay, R. ve F. H. Bilgin, 1973. Batı Anadolunun Bazı Tatlı <strong>Su</strong>larında Yaşayan Bir Bivalv Türü“Dreissena polymorpha” (Pallas) Hakkında. “A Report on Dreissena polymorpha (Pallas)“Bivalvia” Living in Some Fresh Waters of West Anatolia”. Ege Üniversitesi İlmi Raporlar SerisiNo. 158-1973.Ege Üniversitesi Matbaası, Bornova.Hengirmen, M.O., W. Zapletal and A. Bobat, 2002. Problems of the Zebra Mussel at Dams and HydroProjects on the Euphrates River. Hydro 2002. Development, Management, Performance. Kiriş,Turkey. 4-7 November 2002. Conference Proceedings. 475-484 pp. The International Journalon Hydropower & Dams. Aqua-Media International. Westmead House, 123 Westmead Road.<strong>Su</strong>tton,<strong>Su</strong>rrey SM1 4JH,UK.Kara, D. ve M.Z.Yıldırım, 1998. Eğirdir Gölü Dreissena polymorpha (Pallas,1771) PopulasyonundaBucephalus polymorphus (Baer,1827)’un Neden Olduğu İnfeksiyon Yoğunluğu.”The InfectionDense which was Due to of Bucephalus polymorhus (Baer,1827) on the Population ofDreissena polymorpha (Pallas) at the Eğirdir Lake”. Türkiye Parazitoloji Dergisi 22 (3): 325-329.130
Karatayev, A.Y., L. E. Burlakova, D.P. Molloy, and L.K. Volkova, 2000. Endosymbionts of Dreissenapolymorpha (Pallas) in Belarus. Internat. Rev. Hydrobiol. 85 (5-6): 543-559.Laruelle, F, D. P. Molloy, S. I. Fokin, and M. A. Ovcharenko, 1999. Histological Analyses of Mantle-Cavity Ciliates in Dreissena polymorpha: Their Location, Symbiotic Relationship, and DitsinguishingMorphological Characteristics. Journal of Shellfish Research, Vol.18, No.1, 251-257.Merter, Ü., Ş.Genç, L.Göksu ve Ş.Tunalı, 1986. Isparta ve Yöresindeki Göllerde <strong>Su</strong> Kalitesi.FizikselKimyasal ve Biyolojik Parametreler. TBÜTAK Deniz Bilimleri ve Çevre Araştırmaları Grubu.ProjeNo. ÇAĞ-45/6, Ankara.Molloy, D.P., 1998. The Potential for Using Biological Control Technologies In The Management ofDreissena spp. Journal of Shellfish Research, Vol. 17, No. 1. 177-183.Molloy, D.P., A.Y. Karatayev, L. E. Burlakova, D. P. Kurandino and F. Laruelle, 1997. NaturalEnemies of Zebra Mussels: Predators, Parasites, and Ecological Competitors. Reviews inFisheries Science, 5 (1): 27-97.Molloy, D. P., J. Powell, and P. Ambrose, 1994. Short-Term Reduction of Zebra Mussels (Dreissenapolymorpha) In The Hudson River Near Catskill, New York: An Effect of Juvenile Blue Crab(Callinectes sapidus) Predation ?. Journal of Shellfish Research, Vol. 13, No. 2, 367-371.Molloy, D. P., V. A. Roitman, and J. D. Shields, 1996. <strong>Su</strong>rvey of the Parasites of Zebra Mussels(Bivalvia: Dreissenidae) in Northwestern Russia, with Comments on Recoerds of Parasitism inEurope and North America.J.Helminthol.Soc.Wash. 63 (2):251-256.Naumann, R., 2001. Corbicula fluminea. Asiatic Clam .(http://animaldiversity. ummz.edu/accounts/ corbicula/c._fluminea.html)Neumann, D. and H. A. Jenner, 1992. “The Zebra Mussel Dreissena polymorpha”. Gustav Fischer,New York. 262 pp.Norokha, M.I., I .L .Lubiyanov and, L. L. Bogoliubova, 1965. “<strong>Su</strong> Mecralarının Midye Üremesinden veKorozyondan Korunması İçin Yapılan Tecrübelerin Neticeleri”. Elektricheskii Stantsii, Vol.: 36(29-33)(İngilizce’den Çevirenler: A.Arış ve F.Çelenligil).OECD, 1982. Eutrophication of Water. Monitoring, Assessment and Control. 2. rue Andre-Pascal, 75775Paris Cedex 16,France.Orlova, M. I., and T. F. Nalepa, 2001. Dreissena polymorpha (Pallas,1771).(http://www.zin.ru./ projects/ invasions/gaas/drepol.htm)Ryan, M.F., 1998. Extremely Low Frequency Electromagnetism: An Effective Nonchemical Method forControl Zebra Mussel Infestation. Proc.of the Eight International Zebra Mussel and AquaticNuisance Species Conf. 8,81.Sprung, M., 1987. “Ecological Requirements of Developing Dreissena polymorphaHydrobiol. / <strong>Su</strong>ppl. 79: 69-96.Eggs”. Arch.Sprung, M.,1989. “Field and Laboratory Observations of Dreissena polymorpha Larvae Abundance,Growth, Mortality and Food Demands”. Arch. Hydrobiol. / <strong>Su</strong>ppl.115 (4): 537-561.Sprung, M. and J. Borcherding, 1991. Physiological and Morphometric Changes in Dreissenapolymorpha (Mollusca: Bivalvia) During Starvation Period. Malacologia 33 (1-2): 179-191.131
Yıldırım, M.Z. ve R.Şeşen, 1994. “Burdur ve Isparta Civarındaki Bazı Tatlısulardan Toplanan Mollusca(Yumuşakca) Türleri Üzerinde Zoocoğrafik ve Taksonomik Araştırmalar”. XII.Ulusal BiyolojiKongresi, 6-8 Temmuz 1994, Edirne. 263-267.Yıldırım, M.Z., A. Morkoyunlu ve M.Yüce, 1996. Eğirdir Gölünde (Türkiye) Yayılış Gösteren Dreissenapolymorpha (Pallas,1771) Üzerine Bir Araştırma. ”A Study on the Dreissena polymorpha(Pallas,1771) which is Distributed in the Eğirdir Lake-Turkey”. II. International Symposium onAquatic Products. September 21-23,1996, İstanbul-Türkiye.Yıldırım, M. Z., D. Kara ve Z.A. Becer, 1996. Eğirdir Gölü <strong>Su</strong>dak Balıklarında (Stizostedion luciopercaL. 1758) Tespit Edilen Bucephalus polymorphus Baer, 1827 (Trematoidea: Gasterostomata)Üzerinde Araştırmalar. ”Studies on the Bucephalus polymorphus Baer,1827 (Trematoidea:Gasterostomata) which were Identified in the Pike-Perch of Eğirdir Lake”. Türkiye ParazitolojiDergisi 20 (1): 105-112.Zapletal, W. and M. Hengirmen, 2001. Mussels in Birecik HPP and Offers. Verbundplan. Birecik Barajıİşletme Ltd.Şti. Birecik.ZMIS,2001. Zebra Mussel Information System. U.S.Army Engineer Research and Development Center(ERDC), Waterways Experiment Station. 30909 Halls Ferry Road. Vicksburg, MS 39 180, USA.132
ÇİZELGELER133
Çizelge 5.1. Kesikköprü Baraj Gölünde Balık Kafesi Çevreleri (Yüzey) ile Göl Tabanından (Dip) Toplanan Ergin Midyelerin Boy ve AğırlıklarıÇizelge 5.2. .Kesikköprü Baraj Gölünde Yeni Ergin Midyelerin Boy ve Ağırlıkları YüzeyDip21.08.2001 03.09.2001 11.09.2001 18.09.2001 25.09.2001 02.10.2001 09.10.2001 16.10.2001 23.10.2001 31.10.2001 14.11.2001 Ortalama 28.08.2001 25.09.2001 31.10.2001 OrtalamaBoy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık BoyYüzeyAğırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy AğırlıkDip(mm) (mg) (mm) (mg) 31.07.2001 (mm) 07.08.2001 (mg) (mm) 14.08.2001 (mg) (mm) 21.08.2001(mg) 03.09.2001 (mm) (mg) 11.09.2001 (mm) (mg) 18.09.2001 (mm) (mg) 25.09.2001 (mm) (mg) 02.10.2001 (mm) (mg) 09.10.2001 (mm) (mg) 16.10.2001 (mm) 23.10.2001 (mg) (mm) 31.10.2001 (mg) (mm) 14.10.2001 (mg) (mm) Ortalama(mg) (mm) 02.10.2001 (mg) 31.10.2001 Ortalama1 17 1380 19 1200 Boy 21 2680 Boy Boy 15 Ağırlık 1190 Boy 18 Ağırlık 1020 Boy 18 Ağırlık 1040Boy 20Ağırlık 1450Boy 18 Ağırlık 1130 Boy 17 Ağırlık 230 Boy Ağırlık 14 700 Boy Ağırlık 12 Boy 310 Ağırlık Boy Ağırlık 12 Boy 230Ağırlık 16 Boy 740 Ağırlık 14Boy Ağırlık 320 Boy Ağırlık Boy Ağırlık Boy Ağırlık2 19 1150 19 1310 (mm) 22 1680 (mm) (mm) 16 (mg) 1220 (mm) 18 (mg) 1090 (mm) 19 (mg) 1090(mm) 20 (mg) 1800(mm) 19(mg) 1350 (mm) 19(mg) 1590 (mm) 15 (mg) 610 (mm) (mg) 12 (mm) 200 (mg) (mm) (mg) 12 (mm) 240 (mg) 17 (mm) 670(mg) 15 (mm) 630 (mg) (mm) (mg) (mm) (mg) (mm) (mg)34192010701000212211420 1920623 232370 6161017 7181320 701120818 1930770 9509 19191201120 81230202030 201010 183019 150 18907 19 12901930 2013010 129016 10018540 91240180 1314390 9220120 7 40 12127 19020050 17186 57050 126015155506809 70 10 15056212116101660222321340 2360723 232560 6153020 8201430 701840919 20110 140015009 20201901160 81300212160 156010 166020 150 840 720 11702120 211580 10161018 140181050 9900200 1515390 951050 7 60 13138 32044090 18187 98050 80015155909809 70 10 16078212219402200232332860 1640724 252480 6213020 8201000 901190920 20110 157013509 20211101100 10131021 130 138011 21 210020 220 18908 21 22302130 211640 10105018 15019740 91080310 1617710 91440110 9 16013 138 27031060 18187 107050 860161632041010 110 10 140910222315402120232341850 1890725 252150 7229021 8211680 601280920 21801080 118010 21211601490 10166022 220 156011 22 161022 180 17609 23 14302230 221790 10205019 140191460 101130350 1717770 10100090 9 70 141410410 13018 490 188 98040 7101616570100010 190 11 1901112232314901890232351950 1920825 252270 7200021 8211080 11001021 21110 1700147010 22221601400 10139022 140 181011 22 210023 190 19609 23 21302280 221490 11153019 180191090 1100190 1819580 101000100 10 13014 1410490 14018 390 188 76090 920161687080010 120 11 21013 23 2130 24 62130 826 2130 7 22 8 2000 80 1021 140 1650 10 22 1901840 10 23 180 250011 23 230 174010 22150 1810 11 20 210 1250 10 210 19 1040 11 170 10 60 14 10360 17019 9 988110 16 650 10 120 11 24014 23 870 24 1540 26 2130 22 2290 22 1900 22 1550 23 1750 23 1950 23 1740 20 1000 19 1070 14 330 19 1300 17 61015 24 1670 24 72060 826 1920 7 22 9 140 2000 1022 901930 10 23 1602070 10 23 190 200011 23 170 236011 23150 1950 11 20 160 1020 180 20 1410 11 150 11 19014 11340 13019 9 900100 17 610 11 120 11 16016172424226019702526237082680 26827 31703710 72222 91800140 2120221022 1660120 17602310 2317101101610 1123 190024 100 158011 23 168023 220 188011 2424140 23702340 112020 18013401100 1020150 2011701190 180 121422015 280 1911530 17019 7209 1410100 1717730570 11 250 11 26018192425222020302626172092070 27827 28003770 82323 91530160 2000221122 1080110 16402411 2418102102340 1124 160025 190 230011 23 189024 190 214011 2424200 23701920 112021 16011001240 1121200 2117201440 11 150 121528015 470 1911660 18019 9880770140 1717710780 11 180 11 12020212525163020402728263010 288028828 35803350 82424 91850130 1870231123 1840901980 2411 2417202402730 1125 210025 150 194011 24 215025 150 251011 2425160 19802210 112121 14012601760 1121260 2112001100 150 121530015 520 1911490 18020 7009 1220160 1717660780 11 160 11 17022232626290027602829248011315028928310027908252592000120210024112521601302450241125200017019201125 19802516019001225 179025230196011252510023102100112121130124010501122190222270176011 140 131627016740 11520160209870970160171855044011 180 12 220242526271750304030312760123280299302660837402710302000180350026112720009029802511282060160 11262026 1200140 1227 132025 1810200 1126 2180251402622801222902225022150011194022300221440111380120 1319300750 2211 23022147010 1701890181889093011 160 12 280262713 9 8 10 160 11 150 11 170 11 220 12 220 11 160 12 22 220221610 111660240 22231890 111780240 13 100 11 16024 10 1290190 181879087011 170 12 230282914 9 9 10 170 11 150 11 120 11 180 12 220 11 140 12 22 190231420 121230140 23231800 121720170 13 260 11 150 10 100 181871083012 150 12 230303115 9 9 10 180 11 140 11 170 12 230 12 180 12 190 12 23 230241370 122290250 23241500 122260180 13 260 12 200 10 190 181862071012 250 12 210323316 9 9 10 170 11 150 11 210 12 180 12 150 12 160 12 24 180241950 121580180 24241930 121290190 13 250 12 350 10 130 19191140107012 230 12 250343517 9 9 10 160 11 90 11 180 12 230 12 220 12 100 13 25 440251660 121920210 25252100 121800290 13 330 12 220 11 230 19191070171012 250 12 290363718 9 9 10 140 11 120 12 200 12 200 12 220 12 140 13 26 240272270 122590130 25252800 121680140 13 275 12 240 11 110 1919115086012 290 12 23038 19 9 9 10 130 12 170 12 100 12 140 12 170 13 240 13 28 210 1980 12 140 25 1760 12 190 14 420 12 180 11 100 19 790 12 270 12 19039 26 2630 19 55040 20 10 9 11 220 12 160 12 150 12 190 13 250 13 210 13 200 12 180 27 2560 12 260 14 250 13 290 11 170 19 1000 12 260 12 3104142 21 10 10 11 210 12 160 12 170 12 200 13 270 13 240 13 270 13 340 13 220 14 370 13 380 12 190202012701340 12 240 13 2704344 22 10 10 11 220 12 200 12 190 12 170 13 320 13 280 14 500 13 300 13 300 14 390 13 240 13 320202012101000 13 240 13 3104546 23 11 10 12 230 12 160 13 310 12 250 13 300 13 220 14 240 13 250 13 250 15 390 13 230 13 260212115801190 13 280 13 340474824 11 10 12 320 12 170 14 300 13 210 13 310 14 250 14 200 13 140 13 300 15 460 13 220 13 1602121800116013 350 13 350495025 11 10 14 340 12 150 14 280 13 280 13 330 14 260 16 420 14 200 14 290 16 730 14 350 13 2402224680192018 350 14 340Ort.Min.22,917,01852,8870,024,5 Ort. 2136,4 8,76 25,619,0 1200,0 21,02584,0 8,241530,021,6 9,7215,0158,8 1700,4 10,76 21,4 127,2 1604,411,08 22,1181,20 1650,811,08 22,8174,80 1797,6 11,76 22,4 217,601804,4 11,16 22,4 152,801746,0 12,001000,0 18,0 770,0 18,0 1040,0 20,0 1200,0 18,0 840,0 17,0 130,020,9 219,20 1367,6 11,2814,0 540,0216,80 20,512,01380,3 11,40 182,00 22,5200,0 12,012,20 1784,1262,60 14,1 11,20 415,4196,00 18,9 9,92988,4 144,40 17,9 10,75 853,0 186,12130,0 12,0 190,0 16,0 570,0 14,0 320,017,0 11,5212,0202,40 752,3190,011,72 234,00 11,62 218,20Max. 27,0 3040,0 31,0 Min. 3280,0 6,0 30,0 3770,0 6,0 30,0 7,0 3500,0 60,0 8,0 27,0 30,0 2980,0 9,028,0 100,0 2730,08,0 27,030,02500,0 10,0 26,0150,0 2510,0 7,0 26,0 20,0 2370,0 10,0 28,0 100,0 2590,0 9,0 130,0 27,0 2800,0 9,0 50,0 31,0 7,0 3770,0 40,019,0 7,0 750,0 50,024,0 6,01890,0 40,0 24,0 6,0 1920,0 24,0 9,0 1920,0 70,0 10,0 120,0 9,0 70,0Sıra No.:Sıra No.Max. 11,0 10,0 14,0 340,0 12,0 200,0 14,0 310,0 13,0 280,0 13,0 330,0 14,0 280,0 16,0 500,0 14,0 350,0 14,0 300,0 16,0 730,0 14,0 380,0 13,0 320,0 16,0 730,0 18,0 350,0 14,0 350,0 18,0 350,0134
Çizelge 5.3. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin (D.polymorpha) PlantigradeDönemi Boyları (mm)TarihSıra No.:20.06.200126.06.200104.07.20011 0,95 0,78 0,73 1,00 0,75 0,82 0,842 0,95 0,85 0,75 1,00 0,90 0,85 0,883 0,98 0,85 0,80 1,00 0,98 0,88 0,924 1,00 0,87 0,85 1,03 1,00 0,95 0,955 1,00 0,88 1,00 1,05 1,00 0,95 0,986 1,00 0,88 1,00 1,05 1,00 0,98 0,997 1,00 0,90 1,00 1,08 1,03 1,00 1,008 1,00 0,95 1,03 1,13 1,03 1,00 1,029 1,05 1,00 1,03 1,13 1,03 1,00 1,0410 1,07 1,00 1,05 1,13 1,03 1,03 1,0511 1,13 1,00 1,05 1,20 1,05 1,03 1,0812 1,20 1,03 1,05 1,25 1,05 1,03 1,1013 1,25 1,05 1,05 1,25 1,05 1,03 1,1114 1,50 1,08 1,08 1,30 1,08 1,05 1,1815 1,10 1,10 1,33 1,10 1,05 1,1416 1,10 1,10 1,33 1,13 1,08 1,1517 1,13 1,10 1,35 1,15 1,08 1,1618 1,13 1,13 1,40 1,20 1,08 1,1919 1,13 1,25 1,45 1,20 1,08 1,2220 1,15 1,25 1,48 1,22 1,10 1,2421 1,20 1,25 1,50 1,28 1,10 1,2722 1,20 1,25 1,50 1,33 1,12 1,2823 1,20 1,25 1,55 1,35 1,15 1,3024 1,25 1,30 1,63 1,50 1,25 1,3925 1,35 1,38 1,83 1,58 1,25 1,48Ort. 1,08 1,04 1,07 1,28 1,12 1,04 1,12Min. 0,95 0,78 0,73 1,00 0,75 0,82 0,84Max. 1,50 1,35 1,38 1,83 1,58 1,25 1,4810.07.200117.07.200124.07.2001Ort.135
Çizelge 5.4. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin (D.polymorpha) Düşük ve YüksekSıra No.13.06.2001Yoğunlukta Olduğu Yerleşme Yerlerinde Genç Midyelerin Boyları (mm)Düşük Yoğunluk Yüksek YoğunlukOrt. (26.06/24.07)20.06.200126.06.200104.07.200110.07.200117.07.200124.07.20011 1,0 1,0 2,1 4,0 4,0 4,0 5,0 1,5 1,7 2,0 2,0 1,7 3,8 1,82 1,0 1,0 2,1 4,0 5,0 5,0 5,0 1,7 1,9 2,0 3,0 2,0 4,2 2,13 1,0 1,1 2,2 4,0 5,0 5,0 6,0 1,8 2,1 2,0 3,0 2,0 4,4 2,24 1,0 1,2 2,5 4,5 5,0 5,0 6,0 1,8 2,1 2,0 3,0 2,1 4,6 2,25 1,0 1,2 2,6 4,5 5,0 5,0 6,0 1,9 2,1 2,0 3,0 2,2 4,6 2,26 1,0 1,3 2,6 4,5 5,0 5,0 6,0 1,9 2,2 2,0 3,0 2,3 4,6 2,37 1,0 1,3 2,6 5,0 6,0 5,0 6,0 2,0 2,2 2,0 3,0 2,4 4,9 2,38 1,2 1,3 2,8 5,0 6,0 5,0 6,0 2,0 2,2 2,0 3,0 2,5 5,0 2,39 1,2 1,3 2,8 5,0 6,0 5,0 7,0 2,0 2,2 3,0 4,0 2,6 5,2 2,810 1,2 1,3 2,8 5,0 6,0 5,0 7,0 2,0 2,3 3,0 4,0 2,6 5,2 2,811 1,2 1,4 2,8 5,0 6,0 5,0 7,0 2,1 2,3 3,0 4,0 2,7 5,2 2,812 1,2 1,4 2,8 5,0 6,0 5,0 7,0 2,1 2,3 3,0 4,0 2,8 5,2 2,813 1,4 1,4 2,8 5,0 6,0 6,0 7,0 2,2 2,3 3,0 4,0 2,8 5,4 2,814 1,5 1,4 2,9 5,0 6,0 6,0 7,0 2,2 2,4 3,0 4,0 2,8 5,4 2,915 1,5 1,4 2,9 5,0 6,0 6,0 7,0 2,3 2,4 3,0 4,0 2,9 5,4 2,916 1,5 1,5 3,0 5,5 7,0 6,0 7,0 2,3 2,4 3,0 4,0 2,9 5,7 2,917 1,8 1,5 3,0 5,5 7,0 6,0 8,0 2,3 2,5 3,0 4,0 2,9 5,9 2,918 1,8 1,5 3,0 5,5 7,0 6,0 8,0 2,3 2,5 3,0 4,0 3,0 5,9 3,019 1,8 1,5 3,1 5,5 7,0 6,0 8,0 2,4 2,5 3,0 3,0 5,9 2,720 1,8 1,6 3,1 6,0 7,0 6,0 8,0 2,4 2,5 3,0 3,0 6,0 2,721 1,9 1,6 3,1 6,0 7,0 6,0 8,0 2,4 2,6 3,0 3,1 6,0 2,822 2,0 1,8 3,3 6,0 7,0 6,0 9,0 2,5 2,7 3,0 3,3 6,3 2,923 2,0 1,8 3,3 6,0 8,0 6,0 9,0 2,5 2,8 4,0 3,8 6,5 3,324 2,0 1,8 3,5 6,0 8,0 7,0 9,0 2,5 2,8 4,0 3,8 6,7 3,325 2,0 2,0 3,6 6,5 8,0 7,0 10,0 2,5 2,8 5,0 3,8 7,0 3,5Ort. 1,44 1,41 2,84 5,16 6,24 5,56 7,16 2,12 2,33 2,84 3,50 2,74 5,39 2,71Min. 1,00 1,00 2,08 4,00 4,00 4,00 5,00 1,50 1,68 2,00 2,00 1,72 3,82 1,78Max. 2,00 2,00 3,63 6,50 8,00 7,00 10,00 2,50 2,75 5,00 4,00 3,75 7,03 3,5026.06.200104.07.200110.07.200117.07.200124.07.2001DüşükYüksek136
Çizelge 6.1. Kesikköprü Baraj Gölünde Özgürce Yüzen Larva YoğunluklarınınÖrnekleme Noktalarına Göre Yıllık Değişimi (Adet/m3)Tarih 1.Örn.Nok. 2.Örn. Nok. 3.Örn. Nok. Ortalama <strong>Su</strong> Sıcaklığı(oC)03.04.2001 11,5011.04.2001 x x x x 12,5018.04.200125.04.2001 36773 159787 44079 80213 13,8002.05.2001 15305 14693 11020 13673 13,7109.05.2001 x 606 6612 2406 14,9416.05.2001 1837 x 4775 2204 16,1823.05.2001 0 1102 x 367 17,2630.05.2001 x x 0 0 19,5104.06.2001 x 551 0 184 20,6613.06.2001 x 0 0 0 21,7920.06.2001 2204 551 3673 2143 20,2726.06.2001 162174 203315 107075 157521 23,3204.07.2001 1102 1837 4224 2388 22,5710.07.2001 2939 6612 10469 6673 24,0217.07.2001 9183 6061 6061 7102 24,6624.07.2001 5510 9183 6061 6918 27,4631.07.2001 23876 28100 14693 22223 23,7107.08.2001 20203 10285 12122 14203 24,7514.08.2001 551 4775 11020 5449 25,9721.08.2001 9734 15795 9183 11571 23,1928.08.2001 x x 1837 612 22,9003.09.2001 1102 1837 551 1163 23,6911.09.2001 0 551 551 367 22,0718.09.2001 0 551 0 184 22,5725.09.2001 551 551 1837 980 20,9602.10.2001 0 0 0 0 19,3309.10.2001 0 0 0 0 19,1216.10.2001 0 0 0 0 18,1023.10.2001 0 0 0 0 16,2510.04.2002 x x x x 10,6401.05.2002 x x 606 606 15,5208.05.2002 0 2204 1455 1220 16.68(x) Kalitatif olarak saptanabildi137
Çizelge 6.2. Kesikköprü Baraj Gölünde Özgürce YüzenLarva Yoğunluklarının Ergin Üreme DönemlerineGöre Yıllık Değişimi (Adet/m3)Tarih 1.Üreme 2.Üreme 3.Üreme <strong>Su</strong> Sıcaklığı(oC)03.04.2001 11,5011.04.2001 x 12,5018.04.200125.04.2001 80213 13,8002.05.2001 13673 13,7109.05.2001 2406 14,9416.05.2001 2204 16,1823.05.2001 367 17,2630.05.2001 0 19,5104.06.2001 184 20,6613.06.2001 0 21,7920.06.2001 2143 20,2726.06.2001 157521 23,3204.07.2001 2388 22,5710.07.2001 6673 24,0217.07.2001 7102 24,6624.07.2001 6918 27,4631.07.2001 22223 23,7107.08.2001 14203 24,7514.08.2001 5449 25,9721.08.2001 11571 23,1928.08.2001 612 22,903.09.2001 1163 23,6911.09.2001 367 22,0718.09.2001 184 22,5725.09.2001 980 20,9602.10.2001 0 19,33138
Çizelge 6.3. Atatürk Baraj Gölü ve HES'te Zebra Midye LarvalarınınYoğunluklarının Yıllık Değişimi (Adet/m3)Tarih 1.Örn. 2.Örn. 3. Örn. 4. Örn. 5.Örn. HES Ort. GölNok. Nok. Nok. Nok. Nok.19.04.2001 5000 15000 20000 0 0 8000 132726.04.2001 0 0 0 0 0 0 50704.05.2001 0 0 0 0 0 0 230810.05.2001 11500 11500 14300 1500 5500 8860 381017.05.2001 3000 6500 20000 0 16500 9200 109822.05.2001 2250 0 3900 0 0 123029.05.2001 0 1500 0 0 5000 130007.06.2001 0 6500 5000 0 0 230015.06.2001 0 4500 2250 0 7500 285020.06.2001 4950 2475 4950 0 0 247527.06.2001 0 0 0 0 2475 49503.07.2001 0 4950 2475 0 0 1485 292611.07.2001 0 11000 3600 0 3650 115519.07.2001 0 0 0 0 0 0 89525.07.2001 0 0 0 1950 0 390 78201.08.2001 0 0 0 0 0 008.08.2001 0 0 0 0 0 013.08.2001 0 0 0 3000 0 600 50420.08.2001 0 0 3300 0 1500 960 20028.08.2001 0 0 1500 1650 0 630 16804.09.2001 0 0 0 2700 0 540 38314.09.2001 1950 0 0 0 0 390 35220.09.2001 0 0 0 0 0 026.09.2001 0 0 0 0 0 0 10805.10.2001 0 0 0 0 0 0 9216.10.2001 0 0 1800 0 0 360 925.10.2001 0 0 0 0 0 0 4931.10.2001 0 0 0 0 0 0 907.11.2001 0 3300 0 0 0 660 914.11.2001 0 0 0 0 0 0 1823.11.2001 0 0 0 0 0 0 2728.11.2001 0 1950 0 1950 0 780 9807.12.2001 0 0 0 0 0 0 8813.12.2001 0 0 0 0 0 0 020.12.2001 0 0 0 0 0 0 025.12.2001 0 0 0 0 0 0 0139
Çizelge 6.4. Atatürk Baraj Gölünde Zebra Midye Larva Yoğunlukları ileSıcaklık, pH ve DO Değerleri (2002 Yılı)Tarih Larva Yoğunluğu (adet/m³) Toplam <strong>Su</strong> pH DOD-Biçimli Gagalı Ayaklı Sıcaklığı (mg/l)(D-shaped ) (Umbonal ) (Pediveliger ) (oC)03.01.2002 - - 318 31815.01.2002 x - 199 199 10,4 8,5 9,4022.01.2002 - - - - 10 8,58 9,8005.02.2002 44 - 133 177 10,1 8,59 9,4012.02.2002 x x 48 48 10,5 8,6 10,0019.02.2002 x - x 0 10,7 8,7 9,5027.02.2002 173 - x 173 9,5 8,75 9,6015.03.2002 40 - - 40 12,4 9,21 9,9022.03.2002 - - - - 12 9,35 10,4026.03.2002 2389 212 438 3039 11,8 8,78 11,2002.04.2002 1526 431 199 2156 12 8,94 9,3010.04.2002 133 80 x 213 13 9,09 10,0016.04.2002 - 133 - 133 15 9,01 9,8024.04.2002 133 - 173 306 14,2 9,2 9,4001.05.2002 285 - 203 488 18 9,02 9,0006.05.2002 x 398 929 1327 19 8,6 8,2716.05.2002 486 44 x 530 18,5 8,29 8,6022.05.2002 114 57 - 171 22 8,19 8,4030.05.2002 220 353 884 1457 20,3 8,14 8,6005.06.2002 119 X 930 1049 23 8,63 8,0021.06.2002 882 109 - 991 24 8,7 8,0026.06.2002 1659 219 x 1878 26 8,69 7,8005.07.2002 663 332 - 995 27 8,7 8,4009.07.2002 x - - 0 27,2 8,7 8,5017.07.2002 276 - - 276 27,7 8,7 8,6025.07.2002 352 70 282 704 26,5 8,7 8,4005.08.2002 900 - 189 1089 28 8,75 7,4013.08.2002 478 - 189 667 27,5 8,75 7,4026.08.2002 x - - 0 28 8,76 7,6004.09.2002 67 - - 67 26,5 8,8 7,7010.09.2002 146 - - 146 25,5 8,7 7,6018.09.2002 305 - - 305 24 8,76 7,7027.09.2002 50 - - 50 25 8,8 8,2003.10.2002 146 48 48 242 23 8,8 8,0010.10.2002 105 - - 105 24 8,7 8,0015.10.2002 109 166 109 384 23 8,7 8,1025.10.2002 264 - - 264 20 8,9 8,4001.11.2002 146 - - 146 19 8,8 8,6020.11.2002 - x x 0 17,5 8,8 8,3027.11.2002 23 47 71 141 16,5 8,7 8,5012.12.2002 53 x x 53 14 8,5 7,6019.12.2002 48 x 96 144 12 8,5 8,6024.12.2002 - - 159 159 11 8,3 8,90Ortalama 401 153 223 259 18,94 8,72 8,69Min. 23 47 48 39 9,50 8,14 7,40Max. 2389 431 930 1250 28,00 9,35 11,20140
Çizelge 6.5. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade veJuvenile Yoğunluklarının Yıllık DeğişimiTarih(Adet/m2/hafta)PlantigradeJuvenile1. ÜremeDönemi2. ÜremeDönemi3. ÜremeDönemi1. ÜremeDönemi2. ÜremeDönemi3.ÜremeDönemiSıcaklık (oC)23.05.2001 + 17,2630.05.2001 290 19,5104.06.2001 130 20,6613.06.2001 180 + 21,7920.06.2001 130 10 20,2726.06.2001 30 380 23,3204.07.2001 20 210 22,5710.07.2001 0 100 24,0217.07.2001 20 110 24,6624.07.2001 10 40 27,4631.07.2001 0 0 23,7107.08.2001 0 24,7514.08.2001 10 25,9721.08.2001(*) 40 23,1928.08.2001 10 22,9003.09.2001 10 23,6911.09.2001 40 20 22,0718.09.2001 0 17 22,5725.09.2001 47 19 20,9602.10.2001 61 23 19,3309.10.2001 15 16 19,1216.10.2001 0 13 18,1023.10.2001 0 16,25(*) 21.08.2001 ve daha sonra şamandrada saptanan ortalamayoğunluklar141
Çizelge 6.6. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade ve Juvenile Yoğunluklarının Zanmana ve DeinliklereGöre Değişimi (Adet/m2/hafta)Tarih Dönemler Derinlik (m)Ort.3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 2521.08.2001 Plantigrade 40 4028.08.2001 Plantigrade 10 10 10 1003.09.2001 Plantigrade 10 1011.09.2001 Plantigrade 61 20 4011.09.2001 Juvenile 30 20 10 20 20 2018.09.2001 Juvenile 20 10 20 1725.09.2001 Plantigrade 121 10 10 47Juvenile 20 10 30 30 10 10 1902.10.2001 Plantigrade 111 10 61Juvenile 10 10 40 20 30 51 20 20 20 10 2309.10.2001 Plantigrade 20 10 15Juvenile 20 10 10 10 30 1616.10.2001 Plantigrade 0Juvenile 10 10 20 1323.10.2001 Plantigrade 0Juvenile 0142
Çizelge 6.7.Kesikköprü Baraj Gölünde D.polymorpha'nın Farklı Dönemlerinin Farklı Yaşama Yerlerindeki YoğunluklarıDönem Yaşama Yeri Derinlik Tarih Açıklamalar04.07.2001 07.08.2001 14.08.2001 28.08.2001 11.09.2001 02.10.2001 09.10.2001Yaşlı Erginler Balık kafesi PVC şamandra Yüzey 13 944 adet/m²(ölü+canlı) 15x12 cm²'de 571 adet (canlı+ölü)Göl menbaı taban (4.Örn.Nok.) 5 822 adet/m² (ölü+canlı) 225 cm²'de 131 adet ergin (canlı+ölü)28 m 1 111 adet/m² (canlı) 225 cm²'de 25 canlı ergin(% 19,08 canlı)16 m 9154 adet-m² 450 cm²'de 238 adet canlı, 174 adet ölü31m 622 adet-m² 225 cm²'de 14 adet canlı, 30 adet ölüBalık kafeslari altı göl tabanı 22 m 444 adet/m² (ölü) 225 cm²'de 10 adet ölü ergin20 m 222 adet/m² (ölü) 225 cm²'de 5 adet ölü ergin20 m 177 adet/m² (ölü) 225 cm²'de 4 adet ölü, 1 adet canlı ergin44 adet/m² (canlı)28 m 1 955 adet/m² (ölü) 225 cm²'de 44 adet ölü,1 adet canlı erginGenç Midye- Göl menbaı taban (4.Örn.Nok.) 28 m 44 adet yeni ergin/m² 225 cm²'de 1 adet juvenileGenç Ergin<strong>Su</strong>ya sarkıtılmış taş 12 m 131 111 adet juv./m² 68 571 adet yeni ergin/m2 3x3 cm²'de 118 adet juvenile(Taş % 100 oranında kaplı) 3 m 25 305 adet yeni ergin/m21.Balık kafesi PVC şamandra Yüzey 60 000 adet juv./m² 5x5cm²'de 150 adet(Şamandra % 100 oranında kaplı)2.Balık kafesi PVC şamandra Yüzey 34 333 adet juv./m² 6x5 cm²'de 103 adet(Şamandra % 100 oranında kaplı)3.Balık kafesi PVC şamandra Yüzey 45 277 adet juv./m² 6x6 cm²'de 163 adet(Şamandra % 100 oranında kaplı)Ortalama (PVC Şamandra) Yüzey 46 537 adet juv./m²Balık kafesi PVC şamandra Yüzey 17 777 adet juv./m² 15x12 cm²'de 320 adet juvenileYaşlı midye erginleri üzerinde Yüzey 6,68 adet-ergin 1,92 adet-ergin 1,76 adet-ergin 1,64 adet-ergin 6,76 adet-ergin(en az 0-ençok 15) (en az 0-ençok 4) (en az 0-ençok 7) (en az 2-ençok 6) (en az 1-ençok 25)143
Çizelge 7.1. Kesikköprü Baraj Gölü Sıcaklık, pH ve Çözünmüş Oksijen VerileriVeriTarihDerinlik (m)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 2402.05.2001 13,71 13,69 13,58 13,41 13,60 13,31 13,02 12,36 11,42 11,10 10,3709.05.2001 14,94 14,87 14,86 14,83 14,88 13,51 13,01 12,43 12,12 11,50 10,9616.05.2001 16,18 15,59 15,39 14,97 15,53 13,81 13,32 12,95 12,45 11,90 11,2623.05.2001 17,26 16,81 16,13 15,76 16,49 14,95 14,14 13,71 13,11 12,55 11,7830.05.2001 19,51 18,81 18,05 16,86 18,31 16,30 15,38 14,66 13,48 12,90 12,4804.06.2001 20,66 20,12 19,39 17,75 19,48 16,02 15,30 14,74 14,13 13,56 13,0013.06.2001 21,79 21,45 20,39 17,23 20,22 16,39 15,80 15,54 14,91 14,37 13,7520.06.2001 20,27 20,22 19,86 18,90 19,81 17,55 16,64 15,94 15,63 15,11 14,4626.06.2001 23,32 22,09 20,82 19,12 21,34 17,70 16,77 16,46 16,06 15,79 15,5104.07.2001 22,57 22,51 19,02 17,90 20,50 17,42 17,18 16,76 16,34 16,21 15,9410.07.2001 24,02 22,26 20,46 18,43 21,29 17,87 17,32 16,99 16,48 16,18 15,9817.07.2001 24,66 24,35 21,10 19,10 22,30 18,49 17,81 17,42 16,96 16,55 16,1824.07.2001 27,46 24,62 22,80 19,33 23,55 18,55 18,08 17,62 17,29 16,97 16,7631.07.2001 23,71 23,57 22,19 20,35 22,46 19,03 18,48 17,91 17,34 17,11 16,9107.08.2001 24,75 23,90 22,09 21,18 22,98 20,05 18,82 18,51 17,91 17,44 17,2414.08.2001 25,97 24,40 21,05 20,22 22,91 19,27 18,79 18,40 17,99 17,72 17,6021.08.2001 23,19 22,79 21,94 21,16 22,27 19,52 18,96 18,64 18,21 18,00 17,8528.08.2001 22,90 22,28 21,79 21,30 22,07 18,99 18,74 18,52 18,21 18,00 17,94Sıcaklık (oC)03.09.2001 23,69 21,97 21,06 20,15 21,72 19,01 18,65 18,46 18,23 18,07 17,9811.09.2001 22,07 21,62 21,02 19,71 21,11 18,69 18,53 18,41 18,11 17,91 17,7318.09.2001 22,52 21,43 20,21 19,13 20,82 18,73 18,48 18,39 18,19 18,03 17,8725.09.2001 20,96 20,49 20,01 20,08 20,39 18,81 18,61 18,40 18,18 18,04 17,9502.10.2001 19,33 18,98 18,83 18,59 18,93 18,55 18,45 18,22 18,13 17,98 17,9009.10.2001 19,12 18,68 18,51 18,44 18,69 18,32 18,01 17,95 17,76 17,59 17,5016.10.2001 18,10 18,00 18,00 18,00 18,03 17,85 17,85 17,85 17,85 17,90 17,9023.10.2001 16,25 16,50 16,50 16,50 16,44 16,50 16,50 16,50 16,50 16,50 16,5031.10.2001 15,04 14,93 14,91 14,92 14,95 14,91 14,90 14,89 14,86 14,70 14,2714.11.2001 13,72 13,68 13,68 13,68 13,69 13,68 13,68 13,68 13,67 13,65 13,6411.12.2001 9,29 9,31 9,31 9,31 9,31 9,31 9,31 9,31 9,31 9,31 9,3123.01.2002 3,61 3,63 3,62 3,62 3,62 3,61 3,61 3,61 3,62 3,60 3,6318.02.2002 3,73 3,52 3,50 3,50 3,56 3,48 3,49 3,49 3,49 3,47 3,4718.03.2002 11,07 9,60 7,64 6,99 8,83 6,83 6,58 6,45 6,24 5,68 5,6525.03.2002 7,49 7,51 7,50 7,48 7,50 7,46 7,44 7,40 7,22 7,19 7,1402.04.2002 8,30 7,92 7,87 7,83 7,98 7,83 7,81 7,79 7,76 7,68 7,5310.04.2002 10,64 9,27 9,00 8,86 9,44 8,40 8,28 8,17 8,04 7,89 7,7725.04.2002 12,53 12,55 12,56 12,55 12,55 12,35 9,72 8,73 8,17 7,99 7,94Ort. (* ) 14,71 14,26 13,66 13,13 13,94 12,65 12,33 12,12 11,89 11,70 11,54Min. 3,61 3,52 3,50 3,50 3,56 3,48 3,49 3,49 3,49 3,47 3,47Max. 27,46 24,62 22,80 21,30 23,55 20,05 18,96 18,64 18,23 18,07 17,98144
Çizelge 7.1. Kesikköprü Baraj Gölü Sıcaklık, pH ve Çözünmüş Oksijen VerileriVeriTarihDerinlik (m)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 2402.05.2001 7,42 7,63 7,69 7,76 7,63 7,80 7,78 7,75 7,61 7,65 7,6109.05.2001 7,77 7,81 7,83 7,85 7,82 7,86 7,82 7,74 7,64 7,69 7,6416.05.2001 7,29 7,40 7,47 7,53 7,42 7,54 7,51 7,48 7,44 7,53 7,4923.05.2001 7,44 7,58 7,64 7,67 7,58 7,67 7,64 7,59 7,55 7,64 7,5930.05.2001 7,64 7,75 7,80 7,82 7,75 7,81 7,78 7,73 7,67 7,73 7,6804.06.2001 7,94 8,02 8,06 8,07 8,02 8,04 7,97 7,88 7,83 7,83 7,7813.06.2001 7,98 8,08 8,14 8,16 8,09 8,12 8,05 7,98 7,87 7,93 7,8720.06.2001 7,98 8,03 8,05 8,08 8,04 8,06 8,02 7,91 7,84 7,90 7,8626.06.2001 7,61 7,77 7,82 7,78 7,75 7,71 7,63 7,57 7,45 7,45 7,4204.07.2001 7,25 7,40 7,44 7,39 7,37 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,2510.07.2001 7,48 7,59 7,64 7,58 7,57 7,50 7,40 7,32 7,23 7,29 7,2517.07.2001 7,60 7,72 7,79 7,70 7,70 7,62 7,54 7,48 7,39 7,42 7,3424.07.2001 7,75 7,87 7,87 7,81 7,83 7,74 7,66 7,58 7,51 7,51 7,4831.07.2001 7,78 7,92 7,94 7,87 7,88 7,80 7,74 7,65 7,59 7,57 7,5207.08.2001 8,16 8,21 8,22 8,16 8,19 8,10 8,03 7,98 7,92 7,95 7,9214.08.2001 7,50 7,59 7,63 7,53 7,56 7,39 7,34 7,29 7,25 7,29 7,2621.08.2001 7,91 7,98 7,96 7,86 7,93 7,70 7,60 7,56 7,49 7,52 7,4928.08.2001 7,61 7,74 7,80 7,60 7,69 7,59 7,50 7,45 7,39 7,46 7,4303.09.2001 7,70 7,79 7,77 7,73 7,75 7,69 7,62 7,58 7,54 7,62 7,57pH11.09.2001 7,39 7,46 7,55 7,55 7,49 7,47 7,40 7,37 7,31 7,37 7,3318.09.2001 7,62 7,69 7,67 7,56 7,64 7,49 7,43 7,38 7,33 7,35 7,3125.09.2001 7,08 7,10 7,08 7,08 7,09 6,98 6,95 6,93 6,90 6,95 6,9302.10.2001 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,7909.10.2001 7,09 7,10 7,09 7,07 7,09 7,03 6,97 6,95 6,93 6,89 6,8816.10.200123.10.200131.10.2001 7,64 7,65 7,65 7,65 7,65 7,66 7,68 7,70 7,71 7,72 7,7214.11.2001 7,36 7,46 7,50 7,51 7,46 7,53 7,55 7,55 7,56 7,57 7,5411.12.2001 7,05 7,15 7,19 7,22 7,15 7,25 7,28 7,30 7,32 7,51 7,5123.01.2002 7,48 7,54 7,56 7,57 7,54 7,58 7,60 7,61 7,62 7,69 7,6818.02.2002 7,80 7,79 7,79 7,80 7,80 7,81 7,81 7,81 7,81 7,85 7,8318.03.2002 8,21 8,15 8,16 8,07 8,15 8,02 7,97 7,93 7,88 7,79 7,7525.03.200202.04.2002 8,51 8,53 8,54 8,53 8,53 8,52 8,49 8,49 8,48 8,45 8,4310.04.2002 8,26 8,32 8,39 8,43 8,35 8,40 8,40 8,35 8,30 8,19 8,1225.04.2002 8,23 8,25 8,23 8,24 8,24 8,22 8,05 7,98 7,93 8,00 7,95Ort. (* ) 7,64 7,70 7,72 7,70 7,69 7,68 7,65 7,62 7,59 7,62 7,59Min. 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,79Max. 8,51 8,53 8,54 8,53 8,53 8,52 8,49 8,49 8,48 8,45 8,43145
Çizelge 7.1. Kesikköprü Baraj Gölü Sıcaklık, pH ve Çözünmüş Oksijen VerileriVeriTarihDerinlik (m)0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 2402.05.2001 9,39 9,32 9,64 9,72 9,52 9,72 9,32 8,65 7,40 6,69 6,0809.05.2001 8,30 8,23 8,40 8,33 8,32 7,81 7,25 6,47 5,78 5,12 4,7216.05.2001 9,94 9,91 10,34 10,48 10,17 9,40 8,46 7,99 7,50 7,25 6,7123.05.2001 10,77 11,27 11,20 10,81 11,01 9,84 8,62 7,51 7,11 7,00 6,6530.05.2001 9,72 9,67 10,17 9,86 9,86 9,30 8,63 7,73 6,45 5,62 5,0904.06.2001 10,78 10,93 10,82 10,25 10,70 9,48 8,28 7,68 7,34 6,46 5,6513.06.2001 9,71 10,49 10,67 10,10 10,24 8,70 7,03 6,35 6,22 5,92 4,9020.06.2001 10,42 10,53 10,58 10,70 10,56 9,66 7,40 3,82 2,92 3,95 3,5226.06.2001 10,35 11,34 10,30 8,47 10,12 7,10 5,70 5,37 5,21 5,29 5,3604.07.2001 9,48 9,47 7,41 5,92 8,07 4,90 4,42 4,24 4,46 4,50 4,4410.07.2001 10,03 10,26 8,30 6,58 8,79 4,94 3,88 3,35 3,64 3,94 3,7417.07.2001 7,78 8,22 8,06 6,08 7,54 5,12 4,13 3,72 3,81 3,82 3,7724.07.2001 9,48 11,58 10,34 7,30 9,68 5,35 3,55 3,05 3,23 3,57 3,6231.07.2001 11,17 11,32 9,90 7,70 10,02 5,62 3,97 3,18 3,79 4,28 4,1107.08.200114.08.2001 10,05 10,98 5,51 2,15 7,17 1,95 1,60 1,97 2,48 3,64 3,19Çözünmüş Oksijen (mg/l)21.08.2001 13,63 12,60 9,16 5,72 10,28 1,79 1,91 1,82 2,42 3,05 2,8528.08.2001 8,95 9,12 8,47 4,59 7,78 0,84 1,11 1,52 2,20 2,80 2,9103.09.2001 11,28 11,37 7,36 4,03 8,51 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,2911.09.2001 9,78 9,39 8,10 4,47 7,94 0,72 0,90 1,14 1,30 2,08 2,3118.09.2001 13,22 13,01 8,41 4,55 9,80 4,03 3,95 4,05 4,39 5,23 5,0725.09.2001 8,75 8,53 5,31 6,30 7,22 3,47 3,10 3,32 3,90 4,44 4,5902.10.2001 6,96 6,57 6,22 6,09 6,46 6,17 4,40 3,29 3,35 3,41 3,3009.10.2001 7,86 7,64 6,99 6,46 7,24 5,82 3,48 3,10 3,87 4,75 4,8716.10.2001 6,60 6,35 6,20 6,25 6,35 6,05 5,80 4,80 3,75 3,50 3,0023.10.2001 5,70 5,50 5,50 5,15 5,46 4,95 4,75 4,65 4,45 4,30 4,1031.10.2001 7,87 7,53 7,43 7,27 7,53 7,27 7,34 7,34 7,29 6,89 6,7214.11.2001 7,50 7,50 7,49 7,47 7,49 7,44 7,41 7,36 7,24 7,00 6,7611.12.2001 10,90 10,50 10,29 10,16 10,46 10,00 9,85 9,74 9,62 9,17 9,1223.01.2002 12,45 11,40 10,87 10,43 11,29 10,16 10,05 9,91 9,73 11,96 11,9718.02.2002 14,15 14,59 14,06 13,32 14,03 12,88 12,73 12,59 12,40 12,29 12,0818.03.2002 14,59 15,02 15,01 13,82 14,61 13,25 12,80 12,51 12,22 11,56 11,2625.03.2002 11,52 11,74 11,88 11,90 11,76 11,92 11,96 11,96 11,89 12,10 12,0402.04.2002 10,82 11,14 11,07 11,02 11,01 10,95 10,91 10,84 10,75 10,72 10,6010.04.2002 11,39 11,87 11,53 11,31 11,53 10,95 10,57 10,34 10,06 9,89 9,5125.04.2002 10,74 11,01 11,00 10,95 10,93 10,95 11,19 10,25 9,37 8,55 8,07Ortalama 10,60 10,63 9,85 8,92 10,00 8,08 7,63 7,32 7,22 7,39 7,19Min. 5,70 5,50 5,31 2,15 5,46 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,29Max. 14,59 15,02 15,01 13,82 14,61 13,25 12,80 12,59 12,40 12,29 12,08146
Çizelge 7.2. Kesikköprü Baraj Gölünde Zebra Midyenin Yaşam Dönemleri ile <strong>Su</strong> Nitelikleri Arasındaki İlişkilerTarih (Date) Sıcaklık (oC) pH DO (mg/l)Derinlik (m) 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 24 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 24 0 2 4 6 0-6 8 10 12 16 20 241.Larva (Veliger) Ort. 16,32 15,95 15,60 15,17 15,76 14,38 13,77 13,22 12,52 11,99 11,37 7,51 7,63 7,69 7,73 7,64 7,74 7,71 7,66 7,58 7,65 7,60 9,62 9,68 9,95 9,84 9,77 9,21 8,46 7,67 6,85 6,34 5,85(11-04/30.05.) Min. 13,71 13,69 13,58 13,41 13,60 13,31 13,01 12,36 11,42 11,10 10,37 7,29 7,40 7,47 7,53 7,42 7,54 7,51 7,48 7,44 7,53 7,49 8,30 8,23 8,40 8,33 8,32 7,81 7,25 6,47 5,78 5,12 4,72Max. 19,51 18,81 18,05 16,86 18,31 16,30 15,38 14,66 13,48 12,90 12,48 7,77 7,81 7,83 7,85 7,82 7,86 7,82 7,75 7,67 7,73 7,68 10,77 11,27 11,20 10,81 11,01 9,84 9,32 8,65 7,50 7,25 6,712.Larva (Veliger) (*) Ort. 22,05 21,61 19,90 19,60 20,79 17,56 16,86 16,39 16,01 15,70 15,30 7,61 7,73 7,77 7,69 7,70 7,69 7,63 7,56 7,48 7,54 7,51 10,08 10,45 9,43 8,88 9,71 7,22 5,84 4,48 4,20 4,58 4,44(20.06./04.07) Min. 20,27 20,22 19,02 19,12 19,95 17,42 16,64 15,94 15,63 15,11 14,46 7,25 7,40 7,44 7,33 7,36 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25 9,48 9,47 7,41 7,62 8,50 4,90 4,42 3,82 2,92 3,95 3,52Max. 23,32 22,51 20,82 20,25 21,34 17,70 17,18 16,76 16,34 16,21 15,94 7,98 8,03 8,05 7,97 8,01 8,06 8,02 7,91 7,84 7,90 7,86 10,42 11,34 10,58 10,55 10,52 9,66 7,40 5,37 5,21 5,29 5,363.Larva (Veliger) (*) Ort. 23,81 22,86 21,39 20,42 22,12 19,01 18,54 18,24 17,87 17,62 17,46 7,65 7,73 7,75 7,67 7,70 7,60 7,53 7,48 7,42 7,46 7,42 10,41 10,61 8,06 5,39 8,62 2,94 2,44 2,41 2,81 3,43 3,37(17.07./25.09) Min. 20,96 20,49 20,01 19,13 20,39 18,49 17,81 17,42 16,96 16,55 16,18 7,08 7,10 7,08 7,08 7,09 6,98 6,95 6,93 6,90 6,95 6,93 7,78 8,22 5,31 2,15 7,17 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,29Max. 27,46 24,62 22,80 22,01 23,55 20,05 18,96 18,64 18,23 18,07 17,98 8,16 8,21 8,22 8,16 8,19 8,10 8,03 7,98 7,92 7,95 7,92 13,63 13,01 10,34 7,70 10,28 5,62 4,13 4,05 4,39 5,23 5,071.Plantigrade Ort. 21,18 20,53 19,27 18,10 19,77 16,78 16,07 15,60 15,02 14,58 14,11 7,67 7,78 7,82 7,80 7,77 7,78 7,72 7,65 7,57 7,63 7,59 10,16 10,50 9,93 9,28 9,97 7,99 6,75 5,76 5,42 5,34 4,92(23.05/10.07) Min. 17,26 16,81 16,13 15,76 16,49 14,95 14,14 13,71 13,11 12,55 11,78 7,25 7,40 7,44 7,33 7,36 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25 9,48 9,47 7,41 6,58 8,50 4,90 3,88 3,35 2,92 3,94 3,52Max. 24,02 22,51 20,82 20,25 21,34 17,87 17,32 16,99 16,48 16,21 15,98 7,98 8,08 8,14 8,16 8,09 8,12 8,05 7,98 7,87 7,93 7,87 10,78 11,34 11,20 10,81 11,01 9,84 8,63 7,73 7,34 7,00 6,652.Plantigrade (*) Ort. 25,28 24,18 22,03 20,56 23,01 18,69 18,12 17,65 17,20 16,88 16,62 7,71 7,84 7,87 7,78 7,80 7,72 7,65 7,57 7,50 7,50 7,45 9,48 10,37 9,43 7,35 9,16 5,36 3,88 3,32 3,61 3,89 3,83(17.07/31.07) Min. 23,71 23,57 21,10 19,33 22,46 18,49 17,81 17,42 16,96 16,55 16,18 7,60 7,72 7,79 7,66 7,69 7,62 7,54 7,48 7,39 7,42 7,34 7,78 8,22 8,06 7,04 7,78 5,12 3,55 3,05 3,23 3,57 3,62Max. 27,46 24,62 22,80 22,01 23,55 19,03 18,48 17,91 17,34 17,11 16,91 7,78 7,92 7,94 7,87 7,88 7,80 7,74 7,65 7,59 7,57 7,52 11,17 11,58 10,34 7,70 10,02 5,62 4,13 3,72 3,81 4,28 4,113.Plantigrade (*) Ort. 22,05 21,32 20,41 19,81 20,90 18,89 18,54 18,34 18,07 17,88 17,77 7,50 7,56 7,57 7,50 7,53 7,43 7,37 7,33 7,29 7,32 7,29 9,71 9,56 7,17 5,06 7,87 3,14 2,64 2,53 2,83 3,42 3,34(07.08./16.10) Min. 18,10 18,00 18,00 18,00 18,03 17,85 17,85 17,85 17,76 17,44 17,24 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,79 6,60 6,35 5,31 2,15 6,35 0,52 0,14 0,28 0,61 1,34 1,29Max. 25,97 24,40 22,09 21,30 22,98 20,05 18,96 18,64 18,23 18,07 17,98 8,16 8,21 8,22 8,16 8,19 8,10 8,03 7,98 7,92 7,95 7,92 13,63 13,01 9,16 6,46 10,28 6,17 5,80 4,80 4,39 5,23 5,071.Juvenile Ort. 23,48 22,63 20,83 19,52 21,61 17,88 17,26 16,83 16,38 16,04 15,69 7,68 7,80 7,84 7,77 7,77 7,73 7,66 7,59 7,50 7,54 7,50 9,80 10,40 9,45 8,17 9,45 6,42 5,01 4,14 4,16 4,41 4,18(13.06/31.07) Min. 20,27 20,22 19,02 17,23 19,95 16,39 15,80 15,54 14,91 14,37 13,75 7,25 7,40 7,44 7,33 7,36 7,30 7,25 7,20 7,14 7,27 7,25 7,78 8,22 7,41 6,58 7,78 4,90 3,55 3,05 2,92 3,57 3,52Max. 27,46 24,62 22,80 22,01 23,55 19,03 18,48 17,91 17,34 17,11 16,91 7,98 8,08 8,14 8,16 8,09 8,12 8,05 7,98 7,87 7,93 7,87 11,17 11,58 10,67 10,55 10,52 9,66 7,40 6,35 6,22 5,92 5,362.Juvenile (*) Ort. 22,30 21,53 20,62 19,42 20,96 18,71 18,51 18,40 18,15 17,97 17,80 7,51 7,58 7,61 7,56 7,56 7,48 7,42 7,38 7,32 7,36 7,32 11,50 11,20 8,26 4,51 8,87 2,38 2,43 2,60 2,85 3,66 3,69(11.09/18.09) Min. 22,07 21,43 20,21 19,13 20,82 18,69 18,48 18,39 18,11 17,91 17,73 7,39 7,46 7,55 7,55 7,49 7,47 7,40 7,37 7,31 7,35 7,31 9,78 9,39 8,10 4,47 7,94 0,72 0,90 1,14 1,30 2,08 2,31Max. 22,52 21,62 21,02 19,71 21,11 18,73 18,53 18,41 18,19 18,03 17,87 7,62 7,69 7,67 7,56 7,64 7,49 7,43 7,38 7,33 7,37 7,33 13,22 13,01 8,41 4,55 9,80 4,03 3,95 4,05 4,39 5,23 5,073.Juvenile (*) Ort. 18,75 18,53 18,37 18,32 18,49 18,01 17,88 17,78 17,68 17,60 17,55 7,04 7,05 7,03 7,01 7,03 6,96 6,92 6,90 6,88 6,88 6,87 7,17 6,92 6,04 6,05 6,55 5,29 4,31 3,83 3,86 4,08 3,97(25.09./23.10) Min. 16,25 16,50 16,50 16,50 16,44 16,50 16,50 16,50 16,50 16,50 16,50 6,95 6,94 6,91 6,88 6,92 6,86 6,85 6,83 6,81 6,81 6,79 5,70 5,50 5,31 5,15 5,46 3,47 3,10 3,10 3,35 3,41 3,00Max. 20,96 20,49 20,01 20,08 20,39 18,81 18,61 18,40 18,18 18,04 17,95 7,09 7,10 7,09 7,08 7,09 7,03 6,97 6,95 6,93 6,95 6,93 8,75 8,53 6,99 6,46 7,24 6,17 5,80 4,80 4,45 4,75 4,87(*) 2. ve 3. Üreme dönemi ayrımları kesin değildir.147
Çizelge 7.3. Atatürk Baraj Gölü ve HES Soğutma Sistemi <strong>Su</strong> NitelikleriTarih Derinlik Sıcaklık DO pHHES(m) (oC) (mg/l) Giriş (oC) Çıkış (oC)19.04.2001 0 15,626.04.2001 0 15,8 10,0 8,40 16,0 16,026.04.2001 30 9,626.04.2001 90 8,804.05.2001 0 16,1 10,5 13,0 19,004.05.2001 30 9,8 10,4 7,8604.05.2001 100 8,2 9,0 7,9610.05.2001 0 16,2 8,42 14,0 17,010.05.2001 30 8,3 8,2910.05.2001 100 7,4 8,4317.05.2001 0 17,8 9,1 8,42 13,0 19,017.05.2001 30 9,0 7,3 8,0717.05.2001 100 7,2 5,8 7,8522.05.2001 0 22,0 10,8 7,97 12,0 18,022.05.2001 30 10,5 10,0 8,1022.05.2001 100 6,0 7,8 8,3329.05.200107.06.200115.06.2001 13,0 14,020.06.2001 14,0 20,027.06.2001 13,0 20,003.07.2001 0 25,0 7,9 8,26 13,0 20,003.07.2001 30 11,0 6,803.07.2001 100 9,0 5,211.07.2001 0 26,0 7,3 7,45 13,0 19,011.07.2001 30 11,0 7,811.07.2001 100 9,0 7,419.07.2001 0 28,5 7,5 15,0 21,019.07.2001 30 11,0 7,719.07.2001 100 9,0 7,025.07.2001 14,0 20,001.08.2001 15,0 21,008.08.2001 15,0 21,013.08.2001 0 29,0 6,2 8,04 15,0 22,013.08.2001 30 11,0 7,813.08.2001 100 9,0 6,620.08.2001 0 26,0 7,6 8,10 15,0 20,020.08.2001 30 13,0 7,920.08.2001 100 9,0 7,828.08.200104.09.200111.09.200114.09.2001 0 26,0 7,2 28,0 27,514.09.2001 30 12,0 5,414.09.2001 100 9,0 5,920.09.2001 14,0 20,026.09.2001 0 25,5 7,2 26,0 24,026.09.2001 30 13,0 5,326.09.2001 100 9,0 6,005.10.2001 0 24,5 7,5 16,0 22,005.10.2001 30 12,0 5,505.10.2001 100 9,0 5,016.10.2001 0 23,0 7,7 16,0 21,016.10.2001 30 13,0 4,616.10.2001 100 9,0 4,625.10.2001 0 21,0 8,4 16,0 23,025.10.2001 30 12,5 6,225.10.2001 100 9,0 5,731.10.2001 0 19,5 8,0 16,0 21,031.10.2001 30 11,2 5,431.10.2001 100 9,0 1,207.11.2001 0 18,5 8,3 14,0 14,007.11.2001 30 13,0 4,807.11.2001 100 9,0 6,014.11.2001 0 17,5 9,0 14,0 14,014.11.2001 30 13,5 6,814.11.2001 100 9,0 7,223.11.2001 0 13,0 10,5 16,0 21,028.11.2001 0 14,0 9,8 29,0 28,528.11.2001 30 14,0 11,028.11.2001 100 8,2 7,507.12.2001 0 13,5 9,7 15,0 21,013.12.2001 0 12,5 9,6 14,0 20,020.12.2001 0 11,5 10,0 14,0 19,025.12.2001 0 11,0 9,9 24,0 22,0148
Çizelge 7.13.Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri (<strong>Su</strong> Ürünleri Kimya Lab.Verileri)Veriler Birim Tarih Ort. Min. Max.04.07.200110.07.200117.07.200124.07.200131.07.200107.08.2001.14.08.2001.21.08.2001.28.08.2001.03.09.200111.09.2001pH 7,7 7,9 7,8 8,1 7,5 7,6 7,7 7,8 7,7 7,8 8,1 7,8 7,5 8,1Spesifik Elektriksel İletkenlik µmhos/cm 1333 1331 1342 1333 1336 1346 1336 1336 1336 1326 1336 1335,5 1326,0 1346,0Toplam Çözünmüş Katılar mg/l 853 852 859 853 855 861 855 855 855 847 855 854,5 847,0 861,0Toplam Sertlik mg/l CaCO3 406 400 404 402 379 374 367 371 367 367 367 382,2 367,0 406,0Fenolftaleyn Alkalinitesi mg/l CaCO3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0 0,0 0,0Toplam Alkalinite mg/l CaCO3 111 112 114 107 108 105 103 104 102 102 100 106,2 100,0 114,0Sodyum mg/l 138 133,4 138 135,7 149,5 149,5 149,5 149,5 149,5 149,5 149,5 144,7 133,4 149,5Potasyum " 5,16 5,16 5,28 5,16 7,8 6,82 4,88 4,88 5,85 4,88 4,88 5,5 4,9 7,8Kalsiyum " 107,2 105,4 104 102,8 103,4 104,8 97,8 102,2 99,2 101,2 101,2 102,7 97,8 107,2Magnezyum " 33,8 33,1 35 35,5 29,3 27,2 30,3 28,2 29,4 28,2 28,2 30,7 27,2 35,5Karbonat " 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,0 0,0 0,0Bikarbonat " 135,4 136 139,1 130,4 131,7 128 126,1 127,3 124,2 124,2 121,7 129,5 121,7 139,1Klorür " 191,7 193,8 190,7 191 184,1 193,8 193,4 193,1 190,3 186,8 193,4 191,1 184,1 193,8Sülfat " 350 380 350 370 345 355 345 345 335 345 345 351,4 335,0 380,0Orto Fosfat Fosforu " 0,019 0,015 0,014 0,012 0,012 0,012 0,012 0,014 0,01 0,01 0,01 0,0 0,0 0,0Nitrit Azotu " 0,008 0,004 0,003 0,002 0,002 0,002 0,002 0,002 0,002 0,002 0,002 0,0 0,0 0,0Nitrat Azotu " 1,09 0,9 1,16 0,9 0,62 0,8 0,74 0,62 0,3 0,3 0,3 0,7 0,3 1,2Amonyak Azotu " 0,35 0,35 0,42 0,53 0,32 0,41 0,56 0,48 0,44 0,28 0,36 0,4 0,3 0,6Permanganat Değeri mg/l O2 4,41 4,06 4,19 4,73 3,4 3,62 3,43 3,51 3,58 3,81 3,73 3,9 3,4 4,7149
Çizelge 7.14. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri (TAKK Dairesi Başkanlığı Analiz Sonuçları)TarihlerVerilerBirimler09.05.200113.06.200110.07.200114.08.200111.09.2001pH7,8 8,1 8,1 7,8 7,8Spesifik Elektriksel İletkenlikµmhos/cm 1474 1452 1470 1490 1479Toplam Çözünmüş Katılar mg/l 943 929 941 953 946Askıdaki Katılar" 1,5 4,5 2,5 2,2 1,5BulanıklıkNTU 1,2 3,0 2,0 1,8 1,0RenkPt-Co Skalası 5 5 5 5 5Karbonatmg/l 0 0 0 0 0Bikarbonat" 195,2 164,7 118,9 94,5Toplam Alkalinite mg/l CaCO 3 160 135 97,5 77,5Klorürmg/l 204,1 197 207,7 252 90,5Amonyak Azotu0,017 0,067 0,017 0,033 0,017Nitrit Azotumg/l 0,001 0 0 0 0Nitrat AzotuSülfat"" 280 421 252 292,8 571,2Çözünmüş Oksijen " 9,2 5,8 3,2 7,3 7,7Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı " 3,1 5,0 4,0 10,0 8,0Permanganat Değeri mg/l O 2 3 2,4 3 4,4 3,8Orto Fosfatmg/l 0 0 0 0,05 0,05Sodyum" 134,8 153,9 93,6 137,8 170,4Potasyum" 4,5 4,3 4,2 4,4 4,3Kalsiyum" 90 79 107 99 98Magnezyum" 52,2 46,8 51,7 51,7 43,8Toplam Sertlikmg/l CaCO 3 440 390 480 460 425150
Çizelge 7.15. Kesikköprü Baraj Gölünde Plantigrade Yoğunluklarının Yıllık DeğişimiTarih Plantigrade (adet/m²/hafta) Juvenile (adet/m²/hafta)Fayans Levhalar Tahta Levhalar Demir Levhalar Fayans Levhalar Tahta Levhalar Demir LevhalarDerinlik 3 m 6 m 3 m 6 m 12 m 6 m 6 m 3 m 6 m 3 m 6 m 12 m 6 m 6 m23.05.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 030.05.2001 0 0 0 290 0 0 0 0 0 0 0 0 0 004.05.2001 0 75 0 130 0 0 0 0 0 0 0 0 0 013.06.2001 0 200 0 180 0 0 0 0 0 0 0 0 0 020.06.2001 50 200 20 130 0 0 0 0 0 10 10 0 0 026.06.2001 25 25 20 30 0 0 0 0 0 0 380 0 0 004.07.2001 0 0 0 20 0 0 0 25 0 10 210 0 0 010.07.2001 75 50 30 0 0 152 114 75 25 40 100 0 0 017.07.2001 25 0 40 20 0 0 0 75 0 40 110 0 0 024.07.2001 25 25 0 10 0 0 0 0 0 10 40 0 0 031.07.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 0 0 3807.08.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 014.08.2001 0 0 0 10 0 0 0 0 0 10 0 30 0 021.08.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 10 0 0 0 027.08.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 103.09.2001 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0Ortalama 13 36 7 51 0 10 7 12 2 9 53 2 0 2151
Çizelge 7.18. Kesikköprü Baraj Gölü Bitkisel ve Hayvansal PlanktonlarıSıra No. Cins Adı Familya Sıra No. Cins Adı Familya-TakımA.Bitkisel Plantonlar1 Asterionella Bacillariophyceae 40 Synura2 Campylodiscus 41 Botryococcus Xantophyceae3 Cymbella 42 Anabaena Cyanophyceae4 Diatoma 43 Aphanocapsa5 Epitemia 44 Gomphspheria6 Eunatia 45 Merismopedia7 Fragilaria 46 Microcystis8 Gomphonema 47 Oscillatoria9 Gyrosigma B.Hayvansal Planktonlar10 Melosira 1 Carchesium Ciliata11 Navicula 2 Codonella12 Nitzshia 3 Euclates13 Pinnularia 4 Trachelius14 <strong>Su</strong>rirella 5 Vorticella15 Synedra 6 Bosmina Cladocera16 Tabellaria 7 Ceriodaphnia17 Ankistrodesmus Chlorophyceae 8 Cydorus18 Characium 9 Daphnia19 Closterium 10 Cyclops Copepoda20 Cloetila 11 Diaptomus21 Chlamydomonas 12 Nauplius22 Cosmarium 13 D.polymorpha Mollusca23 Eudorina 14 Asplanchna Rotifera24 Genicularia 15 Brachionus25 Mougetia 16 Chromogaster26 Pandorina 17 Epiphanes27 Pediastrum 18 Filinia28 Pleuracoccus 19 Hexarthra29 Scenedesmus 20 Keratella30 Spirogyra 21 Lecane31 Staurastrum 22 Monostyla32 Tetraedron 23 Polyarthra33 Ulothrix 24 Pompholyx34 Volvox 25 Rototoria35 Zygnema 26 Synchaeta36 Ceratium Dinophyceae 27 Testudinella37 Peridinium 28 Trichocerca38 Euglena Euglenaphyceae 29 Difflugia Rhizopoda39 Dinobryon Chrysophyceae Toplam 76 cins152
Çizelge 7.19 Kesikkköprü Baraj Gölünde Klorofil-a'nın Yıllık DeğişimiTarih Klorofil-a Düzeyleri (mikrogr-l) Ortalama Beslenme Secchi-Disc Beslenme1.Örn.Nok. 2. Örn.Nok. 3.Örn.Nok. Düzeyi (m) Düzeyi11.04.2001 12,80 12,80 Eutrophic25.04.2001 7,33 7,33 Mesotrophic02.05.2001 1,28 1,40 1,34 Oligotrophic 2,00 Eutrophic09.05.2001 2,29 3,00 2,65 Mesotrophic 3,50 Mesotrophic16.05.2001 3,00 3,50 3,25 Mesotrophic 3,65 Mesotrophic23.05.2001 2,64 2,59 2,62 Mesotrophic 3,95 Mesotrophic30.05.2001 2,00 2,00 2,00 Oligotrophic 3,20 Mesotrophic04.06.2001 3,50 4,00 3,75 Mesotrophic 3,70 Mesotrophic13.06.2001 1,51 1,78 1,65 Oligotrophic 4,70 Mesotrophic20.06.2001 5,30 6,20 5,75 Mesotrophic 3,12 Mesotrophic26.06.2001 4,60 5,70 5,15 Mesotrophic 3,22 Mesotrophic04.07.2001 3,90 5,10 4,50 Mesotrophic 3,46 Mesotrophic10.07.2001 5,80 3,40 4,60 Mesotrophic 3,50 Mesotrophic17.07.2001 4,80 5,95 5,38 Mesotrophic 4,14 Mesotrophic24.07.2001 5,10 5,50 5,30 Mesotrophic 3,87 Mesotrophic31.07.2001 9,65 9,90 9,78 Eutrophic 2,35 Eutrophic07.08.2001 8,40 10,20 9,30 Eutrophic 2,18 Eutrophic14.08.2001 8,40 8,05 8,40 8,28 Eutrophic 2,68 Eutrophic21.08.2001 13,05 13,25 17,65 14,65 Eutrophic 2,15 Eutrophic28.08.2001 7,75 9,60 9,40 8,92 Eutrophic 3,09 Mesotrophic03.09.2001 11,80 11,55 13,70 12,35 Eutrophic11.09.2001 6,85 6,20 7,10 6,72 Mesotrophic 3,75 Mesotrophic18.09.2001 5,95 5,75 5,35 5,68 Mesotrophic 3,20 Mesotrophic25.09.2001 8,75 8,55 10,90 9,40 Eutrophic 3,37 Eutrophic02.10.2001 9,30 9,50 9,80 9,53 Eutrophic 3,85 Mesotrophic09.10.2001 8,40 8,95 8,85 8,73 Eutrophic 3,79 Mesotrophic16.10.2001 12,75 14,30 14,00 13,68 Eutrophic 3,49 Mesotrophic23.10.2001 6,85 10,45 7,25 8,18 Eutrophic 4,51 Mesotrophic31.10.2001 13,40 11,10 10,80 11,77 Eutrophic 3,83 Mesotrophic14.11.2001 4,20 4,15 3,95 4,10 Mesotrophic 5,05 Mesotrophic11.12.2001 4,50 4,75 4,75 4,67 Mesotrophic 4,57 Mesotrophic23.01.2002 6,90 6,90 6,90 6,90 Mesotrophic 4,72 Mesotrophic18.02.2002 6,50 6,55 6,05 6,37 Mesotrophic 3,72 Mesotrophic18.03.2002 22,98 22,00 22,78 22,59 Eutrophic 1,54 Eutrophic25.03.2002 19,39 16,78 19,03 18,40 Eutrophic 1,93 Eutrophic02.04.2002 13,85 15,80 17,76 15,80 Eutrophic 1,84 Eutrophic10.04.2002 17,00 17,50 17,00 17,17 Eutrophic 1,69 Eutrophic25.04.2002 5,00 5,15 5,10 5,08 Mesotrophic 1,8 EutrophicOrtalama 7,83 7,97 10,79 8,06 Eutrophic 3,29 EutrophicMax. 22,98 22,00 22,78 22,59 5,05Min 1,28 1,40 3,95 1,34 1,54153
Çizelge 7.25. Zebra Midye'nin Avrasya'daki Asalaklarından (parasites) (Molloy et al.,1997) Türkiye'de de Bulunan TürlerSıra Türler Sınıflandırmadaki Yeri Saptandığı Yerler AçıklamalarNo.: Avrasya Türkiye Kesikköprü +Hirfanlı1 Conchophthirus acuminatus Ciliates; Scuticociliatida + Yanlızca Zebra midyenin (host-2 C. klimentinus Fam: Conchophthiridae + specific) solungaç, kas ve mantoçeperinde zorunlu (obligate )olarak yaşarlar.3 Ancistrumina (Ancistrina ) Ciliates; Scuticociliatida Zebra midyenin türe özgü olmayanlimnica Fam: Ancistridae (nonspesific) ve manto boşluğundayaşayan asalaklarındandır.4 Hypocomagalma dreissenae Ciliates; Rhyncodida + Yanlızca Zebra midyenin (host-Fam: Ancistrocomidaespecific ) epitel hücrelerindeyaşar. Bulaşma oranları büyükdeğişim gösterir.5 Sphenophyra dreissenae Ciliates; Rhyncodida + Zebra midye solungaçlarında6 S. naumiana Fam: Sphenophryridae yaşarlar. Bulaşma oranları yaşamayerlerine göre değişir7 Ophryoglena Ciliates; Hymenostomatida + Zebra midyenin sindirim bezlerindeFam: Ophryoglenidaeve hücreler arasında yaşarlar.8 Bucephalus polymorphus Trematodes: Digenia + + + Zebra midyeden 1.ara konukçu olarakFam: Bucephalidaeyaralanan, midyenin iç organlarındayaşayan asalaklardandır. Bulaşmaoranları %1-73 arasındadır.9 Phyllodistomum folium Trematodes: Digenia + Zebra midyeden 1.ara konukçu olarak10 P.dogieli Fam: Gorgoderidae yaralanan, midyenin solungaçlarındayaşayan asalaklardandır. Bulaşmaoranları, ergin midyelerde, %1-33arasındadır.11 Echinoparyphium recurvatum Trematodes: Digenia + Zebra midyeden 2.ara konukçu olarak12 Echinostoma paraulum Fam: Echinostomatidae yaralanan, midyenin epitel dokuları,13 E.echinatoides solungaçları ve iç organlarındayaşayan asalaklardandır. Bulaşmaoranları % 3,7-8,5 arasındadır.14 Leucochloridiomorpha Trematodes: Digenia + Zebra midyenin bağırsaklarındaconstantiae Fam: Brachylaemidae saptanmış olan asalaklardandır.Bulaşma oranları % 2,9-35 arasındadır.15 Sanguinicola Trematodes: Digenia +Fam: Sanguinicolidae16 Aspidogaster limacoides Trematodes + Çok sayıda konukçusu olan ve Zebra17 A.conchicola Fam: Aspidogastrea midyede de yaşayan asalaklardır.Midyenin pericardial ve renal boşluklarındayaşarlar. Bulaşma oranları% 0,1-3,8 arasında değişir.18 Haplosporidium nelsoni Protozoans + Zebra midyenin kan dolaşımı sistemiAscetosporansasalaklarıdır.19 Chaetogaster limnaei Annelida + Zebra midyenin manto boşluğunda20 Psammoryctides baebatus Oligochaeta yaşarlar. Asalak olup olmadıkları21 P.moldavensis bilinmemektedir.22 Caspiobdella fadejewi Annelida + Zebra midyenin iç organlarında23 Helobdella stagnalis Hirudinea saptanmıştır.24 Chironomus bathophilus Insecta + Zebra midyenin manto boşluğundaFam: Chironomidaeyaşar.25 Unioncola Arachnida + Zebra midyenin solungaçlarındaFam:Hydrobatidaeyaşar.Çubuk bakteriler Bacteria + Zebra midyenin manto boşluğu ve(rod-shaped bacteria )solungaçlarında yaşarlar.İpliksi solucanlar Nematodes + Zebra midyenin manto boşluğundayaşarlar.Asalak değildirler.154
Çizelge 7.26. Zebra Midyenin Avrupa'da Saptanmış Doğal Düşmanı Balıklardan (Molloy et al.1997) Türkiyeye'de de Bulunan TürlerA.Özgürce Yüzen Dreissena Larvalarının Avcısı (predator ) Balık Türleri:No.: Türler Yaygın Adları Familya Saptandığı Yerler AçıklamalarAvrupa Türkiye1 Abramis bjoerkna Silver bream; white bream Cyprinidae + + Yanlızca 70 mm'den büyük bireylerSyn: Blicca bjoerknaZebra midye ile beslenir.2 A.brama Bream " + + 370 mm'den büyük ve 4 ya da daha yaşlıbireyler Zebra midye ile beslenir. Besinlerindemidyenin payı çok azdır .3 Alburnus alburnus Bleak " + +Syn :A.lucidus4 Chondrostoma nasus Nase " + +5 Leuciscus idus Ide; orfe " +6 Osmerus eperlanus European smelt; sea smelt Osmeridae +7 Perca fluviatilis Eurasian perch;European perch Percidae + +8 Rutilus rutilus Roach Cyprinidae + +9 Scardinius erythrophthalmus Rudd " + +10 Stizostedion lucioperca Zander Percidae + +Syn:Lucioperca luciopercaB.Dreissena'nın Yerleşik Dönemlerinin (Erginleri, Genç Erginler ) Avcısı (predator ) Balık Türleri:1 Abramis bjoerkna Silver bream; white bream) Cyprinidae + +2 A.brama Bream " + +3 Acipenser gueldenstaedti Russian sturgeon Acipenseridae + +4 Acipenser rutheus Sterlet " + +5 Alburnus alburnus Bleak Cyprinidae + +6 Anguilla anguilla European eel Anguilllidae + +7 Carassius carassius Crucian carp " + +8 Clupeonella cultriventris Caspian sprat Clupeidae +9 Coregonus clupeaformis Lake whitefish Salmonidae +10 Coregonus lavaretus Powan " +11 Cyprinus carpio Common carp Cyprinidae + + Büyük (381-666 mm) ve küçük (299-373 mm)balıkların tükettiği midye nicelikleri arasındabelirgin fark bulunmamaktadır.12 Huso huso Belige Acipenseridae + +13 Lepomis gibbosus Pumkinseed Centrarchidae +14 Leuciscus idus Ide; orfe Cyprinidae +15 Mylopharyngodon piceus Black carp; black amur; Chine roach " + 2 yaşından başlayarak Zebra ve diğermidyelerle beslenmektedir.16 Neogobius fluviatilis Monkey goby Gobiidae + +17 Neogobius kessleri Bighead goby " +18 Neogobius melanostomus Round goby " + +19 Perca fluviatilis Eurasian perch;European perch Percidae + +20 Platichthys flesus European flounder; flounder Pleuronectidae + +Syn:Pleuronectes flesus21 Proterorhinus marmoratus Tubenose goby Gobiidae +Syn: Priolepis marmoratus22 Rhodeus sericeus Bitterling Cyprinidae + +23 Rutilus rubilio Adriatic roach " + + 159 mm'den küçük bireyler de Zebra midyebeslenir.Büyük zebra midyelerin başlıcabesinidir24 R.rutilus Roach " + + 160 mm'den büyük balıkların besinlerinin% 95'i Zebra midyedir.25 R.rutilus heckerl Sea-roach " +26 Tinca tinca Tench " + +27 Vimba elongata " +28 Vimba vimba Vimba " + +Atherina boyeri +155
Çizelge 7.27. Zebra Midye (Dreissena polymorpha (Pallas)'in Avrupa'da Saptanmış Avcı (predator) Doğal DüşmanıKuşlardan (Molloy et al.,1997) Türkiye'de de Bulunan TürlerSıra Türler Yaygın Adları Tipi Saptandığı Yerler AçıklamalarAvrupa TürkiyeNo.:1 Anas platyrhynchos Yeşilbaş (Mallard) Çamurcun ördek + +2 A.strepera Boz ördek (Gadwall) " + +3 Aythia ferina Elmabaş patka (Pochard; European Dalgıç ördek + +pochard)4 A.fuligila Tepeli patka (Tufted duck) " + + 10-25 mm boyundakimidyeleri tercih eder.5 A.marila Karabaş patka (Greater Scaup) " + + 11-21mm boyundakimidyelerle beslenir. 11-13 mmboyundakileri tercih eder.6 A.nyroca Pasbaş patka (Ferrugineus duck; " + +whiteeye)7 Bucephala clangula Altıngöz (Goldeneye) " + + 8-12 mm boyundaki midyeleritercih eder8 Clangula hyemalis Telkuyruk (Longtailed duck) + +9 Cygnus olor Kuğu (Mute swan) Kuğu + +10 Fulica atra Sakarmeke (Coot; Baldcoot) Dalgıç su tavuğu + +11 Gallinula chloropus Saztavuğu (Moorhen) " + +12 Larus argentatus Kuzey gümüş martısı (Herring Gull) Martı + +13 L.canus Küçük gümüş martı (Common Gull) " + +14 L.ridibundus Karabaş martı (Blackheaded Gull) " + +15 Melanitta fusca White-winged Scoter; Velvet Scoter Dalgıç ördek + +16 Mergus merganser Büyük tarakdiş (Common Scoter) " + +17 M.serrator Tarakdiş (Sawbill) " + +18 Netta rufina Macar ördeği (Red-crusted-Pochard) " + +19 Podiceps ruficollis Küçük batağan (Grebe) Dalgıç kuş + +20 Somateria mollissima (Pufla (Eider; Common Eider) Dalgıç ördek + +21 Tadorna tadorna Una (Shelduck; Common Shelduck) Ötücü kuş + +156
Çizelge 7.28. Zebra Midyenin Avrupa'da Saptanmış Doğal Düşmanı Çekişici Canlılardan (competitors) (Molloy et al., 1997)Türkiye'de de Bulunan TürlerSıra No.Türler Yaygın Adları Sınıflandırmadaki YeriSaptandığı YerlerAvrupaTürkiyeAçıklamalar1 Ochridaspongia rotunda Sponges Porifera + Süngerler Zebra midye ile başarılı2 Spongilla carteri bir biçimde çekişmekte ve ölüm-3 Eunapius (Spongilla ) fragilis lerine neden olmaktadır.Spongilla palustris +4 Corophium curvispinum Amphipoda Zebra midye ile yerleşme yeriFam: Corophiidaeaçısından çekişmeye girerek,yerleşmesini engellemektedir.5 D.polymorpha-D.bugensis Zebra mussels Mollusca + Zebra midye türleri arasında: Yer;Quaqqa mussels Fam: Dreissenidae besin maddeleri açısından çekişmevardır.Irmaklarda yapılan depolamatesisleri sonucunda, su düzeninindeğişmesi, Zebra midyenin yeriniQuaqqa midyenin alması ile sonuçlanmıştır.6 Cordylophora caspia Hydrozoa + Tutunma ve yerleşme yeri açısındanFam: ClavidaeZebra midye ile çekişmektedir.Cladophora ve Algae + + Alglerdeki aşırı gelişmeler ZebraMacroalglermidye gelişimini engelleyebilmektedir.157
Çizelge 7.29. Zebra Midyenin Diğer Ülkelerde Saptanmış Avcı (predator) Doğal Düşmanlarından (Molloy et al.,1997)Türkiye'de de BulunanTürlerSıra Türler Yaygın Adları Sınıflandırmadaki Saptandığı Yerler AçıklamalarNo.: Yeri Diğer Ülkeler Türkiye1 Mesocyclops Crustaceaea + Zebra midye veliger leriniCopepodsavlar2 Callinectes sapidus Mavi yengeç Crustaceaea + A.B.D.'lerinde 2-3 cm(Blue crab)boyundaki midyeleriavladığı saptanmıştır.3 Astacus leptodactylus Kerevit Crustaceaea + + Kerevitin dişi bireyleriZebra midye erginleri ileyoğun olarak beslenir.Buna karşılık yaşlı kerevitleretutunan midyeler, kerevitiolumsuz etkilerler.4 Orconectes limosus Crustaceaea + Avrupa'da Zebra midye ileyoğun olarak beslenir.5 Cambarus affinis Crustaceaea + Kerevitin dişi bireyleriZebra midye erginleri ileolarak beslenir.6 Cordylophora Coelenterates + Zebra midye veliger leriniavlar7 Hydra americana Coelenterates + Zebra midye veliger leriniavlar10 Rattus norvegicus Norway rat Rodents + Zebra midye erginlerini avlar.11 Ondatra zibethicus Muskrat " + Zebra midye erginlerini avlar.12 Glossiphonia complanata Leeches Annelida + Zebra midye juvenillerini avlar.158
Çizelge 7.32 . Keban (DSİ 1994),Karakaya (Anul,1995), Atatürk (DSİ, 1998) ve Kesikköprü (DSİ, 2001-2002) Barajları <strong>Su</strong> NitelikleriBaraj Veriler A y l a rAdı I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIKesikköprü ( DSİ, 2001-2002) Atatürk (DSİ,1998) Karakaya (Anul,1995) Keban (DSİ,1995)Seyhan (Çevik, 1999)Min. 4 1 3 5 6 7 4,8 8 6,8 6,2 8 8,2 5,67Sıcaklık (ºC) Ort. 6,47 4,44 5,02 8,99 13,51 16,75 16,89 19,02 18,40 16,81 14,97 9,95 12,6Max. 8,50 6,50 7,50 14,50 25,00 25,00 25,50 28,00 23,00 20,20 18,00 11,20 17,74Min. 7,20 7,40 7,50 7,00 7,20 7,50 7,20 7,10 7,10 7,20 7,20 7,40 7,25pH Ort. 7,56 7,78 7,99 7,52 7,99 8,02 7,72 7,72 7,83 7,65 7,99 7,60 7,78Max. 7,90 8,00 8,30 8,00 8,60 8,70 8,60 8,60 8,50 8,30 8,30 8,10 8,33Min. 6,50 10,40 9,30 9,20 7,00 4,90 4,30 1,20 1,70 0,20 0,70 6,00 5,12DO (mg/l) Ort. 9,94 11,24 10,96 10,54 8,26 7,08 8,70 5,55 4,12 6,40 6,61 8,03 8,12Max. 11,20 12,60 12,10 12,80 11,00 11,30 13,30 9,00 8,00 9,20 9,80 9,30 10,8Min 5,80 8,20 10,00 11,00Sıcaklık Ort. 7,20 13,80 24,00 13,20Max. 7,50 19,00 26,00 14,00Min 7,40 7,50 7,50 7,80pH Ort. 8,30 7,90 8,00 8,20Max. 8,50 8,00 8,20 8,30Min 7,30 5,30 5,00 8,00DO (mg/l) Ort. 9,30 7,40 7,10 8,60Max. 10,70 10,00 7,80 8,70Min. 8,50 9,50 9,50 17,50 18,20 23,80 25,80 27,20 25,80 19,50 13,00 11,10 8,50Sıcaklık Ort. 9,87 10,33 11,34 18,21 19,49 24,17 27,40 28,39 26,31 20,76 15,87 12,74 18,74Max. 11,00 11,10 12,80 18,60 21,20 24,70 28,80 29,40 27,30 22,80 19,20 14,40 29,40Min. 7,25 8,24 8,12 8,25 7,25 8,00 8,05 8,05 8,25 8,32 8,45 8,42 7,25pH Ort. 8,49 8,58 8,60 8,64 8,22 8,29 8,47 8,35 8,68 8,66 8,68 8,66 8,53Max. 8,90 8,83 9,00 9,05 8,82 8,73 8,70 8,85 8,93 8,82 8,90 8,90 9,05Min. 9,73 11,40 11,00 11,30 10,12 9,25 9,00 8,85 8,22 8,25 9,15 9,13 8,22DO (mg/l) Ort. 11,15 12,41 11,75 11,58 10,79 10,37 10,04 9,61 9,35 9,38 9,90 9,99 10,53Max. 12,20 13,10 12,60 11,80 11,60 11,80 11,50 11,40 11,00 10,98 11,20 10,86 13,10Min 3,60 3,47 6,40 7,75 11,37 14,18 16,35 17,66 17,88 16,81 13,64 9,29 3,47Sıcaklık Ort. 3,61 3,73 9,28 10,49 16,32 21,51 24,48 24,20 22,31 17,57 13,72 9,29 14,71Max. 3,63 3,73 9,28 10,49 16,32 21,51 24,48 24,20 22,31 17,57 13,72 9,31 24,48Min 7,48 7,79 7,75 8,17 7,51 7,73 7,37 7,51 7,27 7,13 7,30 7,05 7,05pH Ort. 7,48 7,80 8,21 8,33 7,51 7,88 7,57 7,80 7,45 7,23 7,36 7,05 7,64Max. 7,69 7,85 8,21 8,40 7,73 8,02 7,74 7,90 7,52 7,23 7,57 7,51 8,40Min 9,73 12,08 11,65 9,39 5,85 4,86 3,51 1,52 2,02 4,40 6,76 9,12 1,52DO (mg/l) Ort. 10,89 13,11 12,55 10,61 8,35 7,89 5,97 4,58 4,88 5,58 7,32 9,93 8,47Max. 12,45 14,59 13,44 11,34 9,95 10,82 10,17 10,90 10,75 7,00 7,50 10,90 14,59Min 9,75 9,12 10,00 24,50 23,50 28,00 28,50 27,25 20,00 19,00 15,50 12,00 9,12Sıcaklık Ort. 10,27 9,83 11,85 17,10 25,82 28,73 29,73 28,47 24,09 21,15 15,92 13,72 19,72Max. 10,83 11,25 15,50 14,00 28,80 30,00 30,67 29,83 26,83 25,00 16,50 15,16 30,67Min 8,62 7,57 7,81 8,25 8,52 7,51 8,20 8,42 8,26 8,57 8,48 8,56 7,51pH Ort. 8,63 7,70 7,85 8,28 8,61 7,98 8,29 8,57 8,30 8,63 8,66 8,61 8,34Max. 8,64 7,84 7,98 8,51 8,72 8,64 8,37 8,64 8,40 8,67 8,76 8,69 8,76Min 10,25 9,80 8,90 7,45 5,60 6,20 6,70 6,80 7,52 8,30 9,10 9,40 5,6DO (mg/l) Ort. 10,36 10,15 9,44 8,44 7,06 6,78 6,85 7,10 8,06 8,69 9,49 9,86 8,52Max. 10,55 10,50 10,00 9,20 7,90 7,40 7,00 7,60 8,25 9,20 10,00 10,25 10,55159Yıllık
Çizelge 7.33. Kesikköprü, Keban,Karakaya,Atatürk ve Seyhan Baraj Göllerinin <strong>Su</strong> Nitelikleri ile Zebra MidyeninGelişme Eşikleri Arasındaki İlişkileroC Keban Barajı I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ort.Ortalama 6,47 4,44 5,02 8,99 13,51 16,75 16,89 19,02 18,4 16,81 14,97 9,95 12,6Zayıf Gelişme (0-8)- (28-30) + + +Orta Gelişme (9-12)- (25-27) + +İyi Gelişme (13-17)- (21-24) + + + + + +En İyi Gelişme (18-20) + +Karakaya BarajıOrtalama 7,2 13,8 24 13,2Zayıf Gelişme (0-8)- (28-30) +Orta Gelişme (9-12)- (25-27) +İyi Gelişme (13-17)- (21-24) + +En İyi Gelişme (18-20)Atatürk BarajıOrtalama 9,87 10,33 11,34 18,21 19,49 24,17 27,4 28,39 26,31 20,76 15,87 12,74 18,74Zayıf Gelişme (0-8)- (28-30) + +Orta Gelişme (9-12)- (25-27) + + + +İyi Gelişme (13-17)- (21-24) + + + +En İyi Gelişme (18-20) + + +Kesikköprü Barajı 3,61 3,73 9,28 10,49 16,32 21,51 24,48 24,2 22,31 17,568 13,72 9,29 14,71Ortalama 3,61 3,51 7,33 8,99 14,03 17,36 19,13 20,01 19,37 17,18 13,67 9,31 12,79Zayıf Gelişme (0-8)- (28-30) + + +Orta Gelişme (9-12)- (25-27) + +İyi Gelişme (13-17)- (21-24) + + + + +En İyi Gelişme (18-20) + + +Seyhan BarajıOrtalama 10,27 9,83 11,85 17,10 25,82 28,73 29,73 28,47 24,09 21,15 15,92 13,72 19,72Zayıf Gelişme (0-8)- (28-30) + + +Orta Gelişme (9-12)- (25-27) + + + +İyi Gelişme (13-17)- (21-24) + + + + +En İyi Gelişme (18-20) +pH Keban BarajıOrtalama 7,56 7,78 7,99 7,52 7,99 8,02 7,72 7,72 7,83 7,65 7,99 7,6 7,78Zayıf Gelişme (6.9-7.4)Orta Gelişme (7.5-7.8) + + + + + + + +İyi Gelişme (7.9-8.0) + + + +En İyi Gelişme (8'den büyük) +Karakaya BarajıOrtalama 8,3 7,9 8 8,2Zayıf Gelişme (6.9-7.4)Orta Gelişme (7.5-7.8)İyi Gelişme (7.9-8.0) + +En İyi Gelişme (8'den büyük) + +Atatürk BarajıOrtalama 8,49 8,58 8,6 8,64 8,22 8,29 8,47 8,35 8,68 8,66 8,68 8,66 8,53Zayıf Gelişme (6.9-7.4)Orta Gelişme (7.5-7.8)İyi Gelişme (7.9-8.0)En İyi Gelişme (8'den büyük) + + + + + + + + + + + + +Kesikköprü BarajıOrtalama 7,48 7,80 8,21 8,33 7,51 7,88 7,57 7,80 7,45 7,23 7,36 7,05 7,64Zayıf Gelişme (6.9-7.4) + + +Orta Gelişme (7.5-7.8) + + + + + + +İyi Gelişme (7.9-8.0) +En İyi Gelişme (8'den büyük)Seyhan Barajı + +Ortalama 8,63 7,7 7,85 8,28 8,61 7,98 8,29 8,57 8,3 8,63 8,66 8,61 8,34Zayıf Gelişme (6.9-7.4)Orta Gelişme (7.5-7.8) + +İyi Gelişme (7.9-8.0) +En İyi Gelişme (8'den büyük) + + + + + + + + + +160
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU11.04.2001 0 12,45 12,152 12,00 12,254 12,00 12,406 11,70 12,208 11,00 11,8510 10,30 11,2012 10,20 10,8016 9,80 10,2020 9,40 11,0024 9,00 10,7025.04.2001 0 14,15 10,002 13,10 9,704 12,80 10,156 12,70 10,158 12,70 10,2510 12,50 9,8012 12,10 9,3516 11,30 8,7520 11,00 8,4024 10,00 8,1002.05.2001 0 13,71 1347 0,88 0,68 90,85 9,39 7,422 13,69 1346 0,87 0,68 90,10 9,32 7,634 13,58 1346 0,87 0,68 93,05 9,64 7,696 13,41 1346 0,87 0,68 93,45 9,72 7,768 13,31 1346 0,88 0,68 93,25 9,72 7,8010 13,02 1347 0,88 0,68 88,80 9,32 7,7812 12,36 1351 0,88 0,68 81,20 8,65 7,7516 11,42 1350 0,88 0,68 67,95 7,40 7,6120 11,10 1352 0,88 0,68 61,00 6,69 7,6524 10,37 1355 0,88 0,68 54,60 6,08 7,6109.05.2001 0 14,94 1345 0,87 0,68 82,55 8,30 7,772 14,87 1342 0,87 0,68 81,65 8,23 7,814 14,86 1343 0,87 0,68 83,30 8,40 7,836 14,83 1342 0,87 0,68 82,70 8,33 7,858 13,51 1347 0,88 0,68 75,25 7,81 7,8610 13,01 1349 0,88 0,68 69,05 7,25 7,8212 12,43 1350 0,88 0,68 60,85 6,47 7,7416 12,12 1351 0,88 0,68 54,00 5,78 7,6420 11,50 1352 0,88 0,68 47,20 5,12 7,6924 10,96 1349 0,88 0,68 43,00 4,72 7,6416.05.2001 0 16,18 1335 0,87 0,67 101,55 9,94 7,292 15,59 1335 0,87 0,67 99,90 9,91 7,404 15,39 1334 0,87 0,67 103,80 10,34 7,476 14,97 1335 0,87 0,67 104,25 10,48 7,538 13,81 1348 0,88 0,68 91,20 9,40 7,5410 13,32 1350 0,88 0,68 81,15 8,46 7,5112 12,95 1351 0,88 0,68 76,05 7,99 7,4816 12,45 1355 0,88 0,68 70,55 7,50 7,4420 11,90 1355 0,88 0,68 67,40 7,25 7,5324 11,26 1355 0,88 0,68 61,40 6,71 7,49161
Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU23.05.2001 0 17,26 1340 0,87 0,67 112,50 10,77 7,442 16,81 1338 0,87 0,67 116,60 11,27 7,584 16,13 1339 0,87 0,67 114,20 11,20 7,646 15,76 1343 0,87 0,68 109,40 10,81 7,678 14,95 1349 0,88 0,68 97,85 9,84 7,6710 14,14 1354 0,88 0,68 84,20 8,62 7,6412 13,71 1355 0,88 0,68 72,70 7,51 7,5916 13,11 1356 0,88 0,68 67,85 7,11 7,5520 12,55 1355 0,88 0,68 66,00 7,00 7,6424 11,78 1355 0,88 0,68 61,60 6,65 7,5930.05.2001 0 19,51 1345 0,87 0,68 106,20 9,72 7,642 18,81 1345 0,87 0,68 104,15 9,67 7,754 18,05 1346 0,87 0,68 107,95 10,17 7,806 16,86 1351 0,88 0,68 102,10 9,86 7,828 16,30 1350 0,88 0,68 95,15 9,30 7,8110 15,38 1356 0,88 0,68 86,60 8,63 7,7812 14,66 1356 0,88 0,68 76,45 7,73 7,7316 13,48 1361 0,88 0,69 62,10 6,45 7,6720 12,90 1362 0,89 0,69 53,40 5,62 7,7324 12,48 1360 0,88 0,69 47,90 5,09 7,6804.06.2001 0 20,66 1345 0,87 0,67 120,55 10,78 7,942 20,12 1347 0,88 0,68 120,95 10,93 8,024 19,39 1346 0,88 0,68 118,05 10,82 8,066 17,75 1349 0,88 0,68 108,05 10,25 8,078 16,02 1355 0,88 0,68 96,40 9,48 8,0410 15,30 1357 0,88 0,68 83,00 8,28 7,9712 14,74 1358 0,88 0,68 76,00 7,68 7,8816 14,13 1360 0,88 0,69 71,70 7,34 7,8320 13,56 1360 0,88 0,69 62,30 6,46 7,8324 13,00 1361 0,89 0,69 53,80 5,65 7,7813.06.2001 0 21,79 1358 0,88 0,68 110,95 9,71 7,982 21,45 1356 0,88 0,68 119,05 10,49 8,084 20,39 1359 0,88 0,68 118,75 10,67 8,146 17,23 1359 0,88 0,68 105,45 10,10 8,168 16,39 1362 0,89 0,69 89,15 8,70 8,1210 15,80 1361 0,88 0,69 71,15 7,03 8,0512 15,54 1359 0,88 0,68 63,85 6,35 7,9816 14,91 1361 0,88 0,69 61,75 6,22 7,8720 14,37 1362 0,89 0,69 58,20 5,92 7,9324 13,75 1361 0,89 0,69 47,50 4,90 7,8720.06.2001 0 20,27 1355 0,88 0,68 115,60 10,42 7,982 20,22 1354 0,88 0,68 116,80 10,53 8,034 19,86 1354 0,88 0,68 116,30 10,58 8,056 18,87 1352 0,88 0,68 115,95 10,75 8,088 17,55 1355 0,88 0,68 101,50 9,66 8,0610 16,64 1360 0,88 0,68 76,25 7,40 8,0212 15,94 1360 0,88 0,68 38,75 3,82 7,9116 15,63 1361 0,88 0,69 29,45 2,92 7,8420 15,11 1362 0,89 0,69 39,40 3,95 7,9024 14,46 1359 0,88 0,68 34,70 3,52 7,8626.06.2001 0 23,32 1361 0,88 0,68 121,90 10,35 7,612 22,09 1356 0,88 0,68 130,40 11,34 7,774 20,82 1359 0,88 0,68 115,60 10,30 7,826 19,12 1364 0,89 0,69 91,85 8,47 7,788 17,70 1366 0,89 0,69 74,80 7,10 7,7110 16,77 1364 0,89 0,69 58,90 5,70 7,6312 16,46 1363 0,89 0,69 55,10 5,37 7,5716 16,06 1362 0,89 0,69 53,05 5,21 7,4520 15,79 1363 0,89 0,69 53,50 5,29 7,4524 15,51 1362 0,89 0,69 54,00 5,36 7,42162
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU04.07.2001 0 22,57 1366 0,89 0,68 110,00 9,48 7,252 22,51 1365 0,89 0,68 109,75 9,47 7,404 19,02 1365 0,89 0,69 80,25 7,41 7,446 17,88 1365 0,89 0,69 62,60 5,92 7,398 17,42 1365 0,89 0,69 51,25 4,90 7,3010 17,18 1364 0,89 0,69 46,05 4,42 7,2512 16,76 1364 0,89 0,69 43,80 4,24 7,2016 16,34 1363 0,89 0,69 45,70 4,46 7,1420 16,21 1363 0,89 0,69 46,00 4,50 7,2724 15,94 1366 0,89 0,69 45,10 4,44 7,2510.07.2001 0 24,02 1376 0,89 0,69 119,60 10,03 7,482 22,26 1369 0,89 0,69 118,35 10,26 7,594 20,46 1368 0,89 0,69 92,50 8,30 7,646 18,43 1369 0,89 0,69 70,35 6,58 7,588 17,87 1366 0,89 0,69 52,15 4,94 7,5010 17,32 1365 0,89 0,69 40,55 3,88 7,4012 16,99 1364 0,89 0,69 34,75 3,35 7,3216 16,48 1363 0,89 0,69 37,40 3,64 7,2320 16,18 1363 0,89 0,69 40,30 3,94 7,2924 15,98 1363 0,89 0,69 38,10 3,74 7,2517.07.2001 0 24,66 1376 0,89 0,69 93,95 7,78 7,602 24,35 1372 0,89 0,69 98,55 8,22 7,724 21,10 1368 0,89 0,69 91,00 8,06 7,796 19,14 1368 0,89 0,69 66,00 6,08 7,708 18,49 1367 0,89 0,69 54,85 5,12 7,6210 17,81 1366 0,89 0,69 43,60 4,13 7,5412 17,42 1365 0,89 0,69 39,00 3,72 7,4816 16,96 1368 0,89 0,69 39,55 3,81 7,3920 16,55 1363 0,89 0,69 39,30 3,82 7,4224 16,18 1361 0,89 0,69 38,50 3,77 7,3424.07.2001 0 27,46 1384 0,90 0,69 120,30 9,48 7,752 24,62 1373 0,89 0,69 139,65 11,58 7,874 22,80 1372 0,89 0,69 120,50 10,34 7,876 19,33 1369 0,89 0,69 79,55 7,30 7,818 18,55 1369 0,89 0,69 57,40 5,35 7,7410 18,08 1368 0,89 0,69 37,65 3,55 7,6612 17,62 1368 0,89 0,69 32,15 3,05 7,5816 17,29 1368 0,89 0,69 33,70 3,23 7,5120 16,97 1366 0,89 0,69 37,10 3,57 7,5124 16,76 1368 0,89 0,69 37,50 3,62 7,4831.07.2001 0 23,71 1375 0,89 0,69 132,50 11,17 7,782 23,57 1374 0,89 0,69 133,90 11,32 7,924 22,19 1375 0,89 0,69 114,05 9,90 7,946 20,35 1371 0,89 0,69 85,65 7,70 7,878 19,03 1371 0,89 0,69 60,90 5,62 7,8010 18,48 1368 0,89 0,69 42,55 3,97 7,7412 17,91 1370 0,89 0,69 33,70 3,18 7,6516 17,34 1368 0,89 0,69 39,60 3,79 7,5920 17,11 1366 0,89 0,69 44,60 4,28 7,5724 16,91 1369 0,89 0,69 42,60 4,11 7,52163
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU07.08.2001 0 24,75 1384 0,90 0,69 8,162 23,90 1380 0,90 0,69 8,214 22,09 1376 0,89 0,69 8,226 21,18 1377 0,90 0,69 8,168 20,05 1374 0,89 0,69 8,1010 18,82 1371 0,89 0,69 8,0312 18,51 1370 0,89 0,69 7,9816 17,91 1371 0,89 0,69 7,9220 17,44 1372 0,89 0,69 7,9524 17,24 1370 0,89 0,69 7,9214.08.2001 0 25,97 1385 0,90 0,69 124,35 10,05 7,502 24,40 1377 0,90 0,69 131,90 10,98 7,594 21,07 1380 0,90 0,69 62,10 5,51 7,636 20,22 1376 0,89 0,69 23,80 2,15 7,538 19,27 1374 0,89 0,69 21,15 1,95 7,3910 18,79 1371 0,89 0,69 17,20 1,60 7,3412 18,40 1371 0,89 0,69 21,10 1,97 7,2916 17,99 1372 0,89 0,69 26,30 2,48 7,2520 17,72 1369 0,89 0,69 38,40 3,64 7,2924 17,60 1370 0,89 0,69 33,50 3,19 7,2621.08.2001 0 23,19 1381 0,90 0,69 160,00 13,63 7,912 22,79 1379 0,90 0,69 146,85 12,60 7,984 21,94 1381 0,90 0,69 105,00 9,16 7,966 21,16 1381 0,90 0,69 64,65 5,72 7,868 19,52 1380 0,90 0,69 19,55 1,79 7,7010 18,96 1378 0,90 0,69 20,55 1,91 7,6012 18,64 1378 0,90 0,69 19,45 1,82 7,5616 18,21 1376 0,89 0,69 25,80 2,42 7,4920 18,00 1377 0,90 0,69 32,30 3,05 7,5224 17,85 1376 0,89 0,69 30,20 2,85 7,4928.08.2001 0 22,90 1385 0,90 0,69 104,45 8,95 7,612 22,28 1381 0,90 0,69 105,20 9,12 7,744 21,79 1383 0,90 0,69 96,90 8,47 7,806 19,66 1385 0,90 0,70 11,90 1,09 7,688 18,99 1382 0,90 0,70 9,15 0,84 7,5910 18,74 1381 0,90 0,70 11,95 1,11 7,5012 18,52 1381 0,90 0,70 16,25 1,52 7,4516 18,21 1381 0,90 0,70 23,35 2,20 7,3920 18,00 1381 0,90 0,69 29,70 2,80 7,4624 17,94 1382 0,90 0,70 30,80 2,91 7,4303.09.2001 0 23,69 1386 0,90 0,69 133,70 11,28 7,702 21,97 1382 0,90 0,69 130,55 11,37 7,794 21,06 1383 0,90 0,69 82,95 7,36 7,776 20,15 1387 0,90 0,70 44,65 4,03 7,738 18,96 1384 0,90 0,70 5,65 0,52 7,6910 18,65 1383 0,90 0,70 1,50 0,14 7,6212 18,46 1382 0,90 0,70 2,95 0,28 7,5816 18,23 1383 0,90 0,70 6,45 0,61 7,5420 18,07 1382 0,90 0,70 14,30 1,34 7,6224 17,98 1383 0,90 0,70 13,70 1,29 7,5711.09.2001 0 22,07 1390 0,90 0,70 112,35 9,78 7,392 21,62 1381 0,90 0,69 107,05 9,39 7,464 21,02 1380 0,90 0,69 91,30 8,10 7,556 19,71 1389 0,90 0,70 49,05 4,47 7,558 18,69 1386 0,90 0,70 7,70 0,72 7,4710 18,53 1384 0,90 0,70 9,60 0,90 7,4012 18,41 1385 0,90 0,70 12,20 1,14 7,3716 18,11 1385 0,90 0,70 13,80 1,30 7,3120 17,91 1385 0,90 0,70 22,00 2,08 7,3724 17,73 1386 0,90 0,70 24,40 2,31 7,33164
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU18.09.2001 0 22,52 1382 0,90 0,69 153,20 13,22 7,622 21,43 1379 0,90 0,69 147,70 13,01 7,694 20,21 1387 0,90 0,70 93,15 8,41 7,676 19,13 1390 0,90 0,70 49,35 4,55 7,568 18,73 1387 0,90 0,70 43,35 4,03 7,4910 18,48 1385 0,90 0,70 42,25 3,95 7,4312 18,39 1386 0,90 0,70 43,30 4,05 7,3816 18,19 1386 0,90 0,70 46,65 4,39 7,3320 18,05 1387 0,90 0,70 55,60 5,23 7,3524 17,87 1388 0,90 0,70 53,70 5,07 7,3125.09.2001 0 20,96 1385 0,90 0,70 98,50 8,75 7,082 20,49 1383 0,90 0,70 95,15 8,53 7,104 20,00 1386 0,90 0,70 69,60 6,31 7,086 19,34 1385 0,90 0,70 48,00 4,41 7,028 18,81 1387 0,90 0,70 37,35 3,47 6,9810 18,61 1385 0,90 0,70 33,30 3,10 6,9512 18,40 1384 0,90 0,70 35,50 3,32 6,9316 18,18 1386 0,90 0,70 41,45 3,90 6,9020 18,04 1384 0,90 0,70 47,20 4,44 6,9524 17,95 1388 0,90 0,70 48,60 4,59 6,9302.10.2001 0 19,33 1388 0,90 0,70 75,80 6,96 6,952 18,98 1387 0,90 0,70 71,10 6,57 6,944 18,83 1387 0,90 0,70 67,05 6,22 6,916 18,59 1386 0,90 0,70 65,35 6,09 6,888 18,55 1385 0,90 0,70 66,10 6,17 6,8610 18,45 1388 0,90 0,70 47,05 4,40 6,8512 18,22 1389 0,90 0,70 35,05 3,29 6,8316 18,13 1389 0,90 0,70 35,60 3,35 6,8120 17,98 1390 0,90 0,70 36,20 3,41 6,8124 17,90 1390 0,90 0,70 34,90 3,30 6,7909.10.2001 0 19,12 1389 0,90 0,70 85,30 7,86 7,092 18,68 1388 0,90 0,70 82,10 7,64 7,104 18,51 1388 0,90 0,70 74,90 6,99 7,096 18,44 1389 0,90 0,70 69,15 6,46 7,078 18,32 1388 0,90 0,70 62,15 5,82 7,0310 18,01 1389 0,90 0,70 36,90 3,48 6,9712 17,95 1390 0,90 0,70 32,80 3,10 6,9516 17,76 1392 0,90 0,70 40,80 3,87 6,9320 17,59 1394 0,91 0,70 49,90 4,75 6,8924 17,50 1393 0,91 0,70 51,20 4,87 6,8816.10.2001 0 18,10 6,602 18,00 6,354 18,00 6,206 18,00 6,258 17,85 6,0510 17,85 5,8012 17,85 4,8016 17,85 3,7520 17,90 3,5024 17,90 3,0023.10.2001 0 16,25 5,702 16,50 5,504 16,50 5,506 16,50 5,158 16,50 4,9510 16,50 4,7512 16,50 4,6516 16,50 4,4520 16,50 4,3024 16,50 4,10165
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU31.10.2001 0 15,04 1395 0,91 0,70 78,40 7,87 7,642 14,93 1394 0,91 0,70 74,80 7,53 7,654 14,91 1393 0,91 0,70 73,85 7,43 7,656 14,92 1394 0,91 0,70 72,25 7,27 7,658 14,91 1394 0,91 0,70 72,20 7,27 7,6610 14,90 1395 0,91 0,70 72,90 7,34 7,6812 14,89 1394 0,91 0,70 72,90 7,34 7,7016 14,86 1394 0,91 0,70 72,30 7,29 7,7120 14,70 1396 0,91 0,70 68,20 6,89 7,7224 14,27 1398 0,91 0,71 65,90 6,72 7,7214.11.2001 0 13,72 1397 0,91 0,70 72,60 7,50 7,362 13,68 1397 0,91 0,70 72,60 7,50 7,464 13,68 1396 0,91 0,70 72,45 7,49 7,506 13,68 1397 0,91 0,71 72,25 7,47 7,518 13,68 1396 0,91 0,70 72,05 7,44 7,5310 13,68 1398 0,91 0,71 71,70 7,41 7,5512 13,68 1397 0,91 0,71 71,15 7,36 7,5516 13,67 1399 0,91 0,71 70,00 7,24 7,5620 13,65 1399 0,91 0,71 67,70 7,00 7,5724 13,64 1400 0,91 0,71 65,40 6,76 7,5411.12.2001 0 9,29 1401 0,91 0,71 95,30 10,90 7,05 1,502 9,31 1401 0,91 0,71 91,95 10,50 7,15 1,804 9,31 1401 0,91 0,71 90,05 10,29 7,19 2,506 9,31 1400 0,91 0,71 88,95 10,16 7,22 2,208 9,31 1402 0,91 0,71 87,50 10,00 7,25 2,1010 9,31 1402 0,91 0,71 86,25 9,85 7,28 2,4012 9,31 1401 0,91 0,71 85,20 9,74 7,30 1,8016 9,31 1401 0,91 0,71 84,20 9,62 7,32 2,3020 9,31 1402 0,91 0,71 80,30 9,17 7,5124 9,31 1401 0,91 0,71 79,90 9,12 7,5123.01.2002 0 3,61 1420 0,92 0,71 94,40 12,45 7,48 1,402 3,63 1418 0,92 0,71 86,45 11,40 7,54 2,004 3,62 1418 0,92 0,71 82,50 10,87 7,56 2,106 3,62 1419 0,92 0,71 79,15 10,43 7,57 1,508 3,61 1420 0,92 0,71 77,05 10,16 7,58 0,9010 3,61 1420 0,92 0,71 76,20 10,05 7,60 0,8012 3,61 1420 0,92 0,71 75,15 9,91 7,61 0,2016 3,62 1420 0,92 0,71 73,75 9,73 7,62 1,0020 3,60 1420 0,92 0,71 90,70 11,96 7,6924 3,63 1422 0,92 0,71 90,80 11,97 7,6818.02.2002 0 3,73 1427 0,93 0,71 107,65 14,15 7,80 3,402 3,52 1425 0,93 0,71 110,35 14,59 7,79 2,554 3,50 1426 0,93 0,71 106,25 14,06 7,79 2,856 3,50 1425 0,93 0,71 100,75 13,32 7,80 2,308 3,48 1427 0,93 0,71 97,35 12,88 7,81 2,1010 3,49 1426 0,93 0,71 96,25 12,73 7,81 2,1512 3,49 1426 0,93 0,71 95,15 12,59 7,81 2,3516 3,49 1428 0,93 0,71 93,75 12,40 7,81 2,1520 3,47 1428 0,93 0,71 92,90 12,29 7,85 2,7024 3,47 1430 0,93 0,71 91,30 12,08 7,83 2,2018.03.2002 0 11,07 1414 0,92 0,71 133,00 14,59 8,21 5,502 9,60 1419 0,92 0,72 132,35 15,02 8,15 3,854 7,64 1429 0,93 0,72 126,15 15,01 8,16 14,256 6,99 1427 0,93 0,72 114,30 13,82 8,07 3,658 6,83 1427 0,93 0,72 109,15 13,25 8,02 2,3010 6,58 1428 0,93 0,72 104,75 12,80 7,97 2,2012 6,45 1429 0,93 0,72 102,10 12,51 7,93 2,1016 6,24 1430 0,93 0,72 99,20 12,22 7,88 2,0020 5,68 1431 0,93 0,72 92,50 11,56 7,79 0,4024 5,65 1429 0,93 0,72 90,10 11,26 7,75 1,40166
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU25.03.2002 0 7,49 1434 0,93 0,72 96,50 11,52 2,952 7,51 1430 0,93 0,72 98,35 11,74 3,654 7,50 1433 0,93 0,72 99,50 11,88 4,106 7,48 1433 0,93 0,72 99,70 11,90 3,808 7,46 1433 0,93 0,72 99,75 11,92 3,6010 7,44 1433 0,93 0,72 100,05 11,96 3,8012 7,40 1434 0,93 0,72 99,95 11,96 3,1516 7,22 1437 0,93 0,72 98,90 11,89 3,0520 7,19 1435 0,93 0,72 100,60 12,10 1,6024 7,14 1437 0,93 0,72 100,00 12,04 1,6002.04.2002 0 8,30 1429 0,93 0,72 92,35 10,82 8,51 4,352 7,92 1432 0,93 0,72 94,25 11,14 8,53 4,804 7,87 1432 0,93 0,72 93,60 11,07 8,54 4,506 7,83 1432 0,93 0,72 93,10 11,02 8,53 5,008 7,83 1433 0,93 0,72 92,50 10,95 8,52 3,9010 7,81 1433 0,93 0,72 92,05 10,91 8,49 2,9012 7,79 1435 0,93 0,72 91,45 10,84 8,49 2,4516 7,76 1435 0,93 0,72 90,65 10,75 8,48 2,2520 7,68 1436 0,93 0,72 90,20 10,72 8,45 1,4024 7,53 1438 0,94 0,72 88,90 10,60 8,43 1,6010.04.2002 0 10,64 1428 0,93 0,72 102,80 11,39 8,26 4,202 9,27 1431 0,93 0,72 103,75 11,87 8,32 5,204 9,00 1428 0,93 0,72 100,15 11,53 8,39 6,006 8,86 1428 0,93 0,72 97,90 11,31 8,43 4,658 8,40 1433 0,93 0,72 93,80 10,95 8,40 4,8510 8,28 1434 0,93 0,72 90,25 10,57 8,40 4,9512 8,17 1436 0,93 0,72 88,05 10,34 8,35 4,4516 8,04 1435 0,93 0,72 85,40 10,06 8,30 2,7020 7,89 1434 0,93 0,72 83,70 9,89 8,19 3,5024 7,77 1439 0,94 0,72 80,20 9,51 8,12 2,6025.04.2002 0 12,53 1401 0,91 0,71 101,30 10,74 8,23 5,252 12,55 1401 0,91 0,71 103,85 11,01 8,25 5,904 12,56 1400 0,91 0,71 103,80 11,00 8,23 5,506 12,55 1401 0,91 0,71 103,25 10,95 8,24 4,758 12,35 1402 0,91 0,71 102,85 10,95 8,22 4,6010 9,72 1436 0,93 0,72 98,85 11,19 8,05 3,1512 8,73 1439 0,94 0,73 88,50 10,25 7,98 2,6516 8,17 1438 0,93 0,72 79,80 9,37 7,93 1,8520 7,99 1439 0,94 0,72 72,50 8,55 8,00 2,8024 7,94 1443 0,94 0,73 68,40 8,07 7,95 2,6001.05.2002 0 15,52 1393 0,91 0,70 107,55 10,68 8,29 5,302 13,90 1396 0,91 0,70 113,45 11,67 8,28 8,504 13,34 1399 0,91 0,71 114,35 11,91 8,27 5,706 11,48 1421 0,92 0,72 113,10 12,28 8,14 5,708 10,11 1436 0,93 0,73 107,25 12,03 8,00 4,2010 9,20 1437 0,93 0,73 98,85 11,32 7,90 4,6012 8,93 1438 0,94 0,73 90,60 10,44 7,88 3,5016 8,45 1441 0,94 0,73 83,50 9,74 7,82 2,2020 8,18 1439 0,94 0,72 78,40 9,20 7,86 1,4024 8,05 1442 0,94 0,73 75,70 8,91 7,83 1,9008.05.2002 0 16,68 1386 0,90 0,70 115,70 11,21 8,69 7,202 16,39 1383 0,90 0,70 119,50 11,65 8,68 7,004 16,11 1384 0,90 0,70 120,05 11,78 8,65 7,906 13,78 1398 0,91 0,71 118,80 12,25 8,56 6,008 12,40 1413 0,92 0,71 112,55 11,97 8,44 5,5010 10,14 1440 0,94 0,73 102,50 11,48 8,13 3,9012 8,86 1440 0,94 0,73 83,95 9,70 7,98 3,8016 8,39 1445 0,94 0,73 72,15 8,43 7,96 3,3020 8,22 1445 0,94 0,73 69,90 8,19 8,02 2,9024 8,10 1443 0,94 0,73 67,20 7,90 8,02 3,40167
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTUMayıs,2001 0 16,32 1342,10 0,87 0,68 98,73 9,62 7,512 15,95 1340,90 0,87 0,67 98,48 9,68 7,634 15,60 1341,20 0,87 0,68 100,46 9,95 7,686 15,16 1343,20 0,87 0,68 98,38 9,84 7,728 14,38 1347,60 0,88 0,68 90,54 9,21 7,7310 13,77 1350,90 0,88 0,68 81,96 8,45 7,7012 13,22 1352,40 0,88 0,68 73,45 7,67 7,6616 12,51 1354,60 0,88 0,68 64,49 6,85 7,5820 11,99 1355,20 0,88 0,68 59,00 6,34 7,6524 11,37 1354,80 0,88 0,68 53,70 5,85 7,60Haziran,2001 0 21,51 1354,63 0,88 0,68 117,25 10,31 7,872 20,97 1353,13 0,88 0,68 121,80 10,82 7,974 20,11 1354,13 0,88 0,68 117,18 10,59 8,026 18,24 1355,75 0,88 0,68 105,33 9,89 8,028 16,91 1359,25 0,88 0,69 90,46 8,73 7,9810 16,12 1360,25 0,88 0,68 72,33 7,10 7,9212 15,67 1359,88 0,88 0,68 58,43 5,80 7,8316 15,18 1360,88 0,88 0,69 53,99 5,42 7,7520 14,71 1361,75 0,89 0,69 53,35 5,41 7,7824 14,18 1360,75 0,88 0,69 47,50 4,86 7,73Temmuz,2001 0 24,48 1375,10 0,89 0,69 115,27 9,59 7,572 23,46 1370,50 0,89 0,69 120,04 10,17 7,704 21,11 1369,20 0,89 0,69 99,66 8,80 7,746 19,02 1368,10 0,89 0,69 72,83 6,71 7,678 18,27 1367,40 0,89 0,69 55,31 5,18 7,5910 17,77 1365,90 0,89 0,69 42,08 3,99 7,5212 17,34 1365,90 0,89 0,69 36,68 3,51 7,4416 16,88 1365,90 0,89 0,69 39,19 3,79 7,3720 16,60 1364,20 0,89 0,69 41,46 4,02 7,4124 16,35 1365,40 0,89 0,69 40,36 3,94 7,37Ağustos,2001 0 24,20 1383,63 0,90 0,69 129,60 10,87 7,802 23,34 1379,25 0,90 0,69 127,98 10,90 7,884 21,72 1379,75 0,90 0,69 88,00 7,71 7,906 20,55 1379,63 0,90 0,69 33,45 2,98 7,818 19,46 1377,13 0,90 0,69 16,62 1,52 7,6910 18,83 1375,13 0,89 0,69 16,57 1,54 7,6112 18,52 1374,88 0,89 0,69 18,93 1,77 7,5716 18,08 1374,75 0,89 0,69 25,15 2,37 7,5120 17,79 1374,75 0,89 0,69 33,47 3,16 7,5624 17,66 1374,50 0,89 0,69 31,50 2,98 7,53Eylül,2001 0 22,31 1385,50 0,90 0,70 124,44 10,75 7,452 21,38 1381,00 0,90 0,69 120,11 10,57 7,514 20,57 1383,75 0,90 0,70 84,25 7,54 7,526 19,58 1387,63 0,90 0,70 47,76 4,36 7,468 18,80 1385,75 0,90 0,70 23,51 2,18 7,4010 18,57 1384,25 0,90 0,70 21,66 2,02 7,3512 18,41 1384,13 0,90 0,70 23,49 2,20 7,3116 18,18 1384,63 0,90 0,70 27,09 2,55 7,2720 18,02 1384,50 0,90 0,70 34,78 3,27 7,3224 17,88 1386,25 0,90 0,70 35,10 3,32 7,29Ekim,2001 0 17,57 1390,50 0,90 0,70 79,83 7,00 7,232 17,42 1389,33 0,90 0,70 76,00 6,72 7,234 17,35 1389,17 0,90 0,70 71,93 6,47 7,226 17,29 1389,33 0,90 0,70 68,92 6,24 7,208 17,23 1388,83 0,90 0,70 66,82 6,05 7,1810 17,14 1390,50 0,90 0,70 52,28 5,15 7,1612 17,08 1390,50 0,90 0,70 46,92 4,64 7,1616 17,02 1391,17 0,90 0,70 49,57 4,54 7,1520 16,93 1393,33 0,91 0,70 51,43 4,57 7,1424 16,81 1393,67 0,91 0,70 50,67 4,40 7,13168
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTUKasım,2001 0 13,72 1397,00 0,91 0,70 72,60 7,50 7,362 13,68 1396,50 0,91 0,70 72,60 7,50 7,464 13,68 1396,00 0,91 0,70 72,45 7,49 7,506 13,68 1396,50 0,91 0,71 72,25 7,47 7,518 13,68 1396,00 0,91 0,70 72,05 7,44 7,5310 13,68 1397,50 0,91 0,71 71,70 7,41 7,5512 13,68 1396,50 0,91 0,71 71,15 7,36 7,5516 13,67 1398,50 0,91 0,71 70,00 7,24 7,5620 13,65 1399,00 0,91 0,71 67,70 7,00 7,5724 13,64 1400,00 0,91 0,71 65,40 6,76 7,54Aralık,2001 0 9,29 1400,50 0,91 0,71 95,30 10,90 7,05 1,502 9,31 1401,00 0,91 0,71 91,95 10,50 7,15 1,804 9,31 1400,50 0,91 0,71 90,05 10,29 7,19 2,506 9,31 1399,50 0,91 0,71 88,95 10,16 7,22 2,208 9,31 1401,50 0,91 0,71 87,50 10,00 7,25 2,1010 9,31 1401,50 0,91 0,71 86,25 9,85 7,28 2,4012 9,31 1401,00 0,91 0,71 85,20 9,74 7,30 1,8016 9,31 1401,00 0,91 0,71 84,20 9,62 7,32 2,3020 9,31 1402,00 0,91 0,71 80,30 9,17 7,5124 9,31 1401,00 0,91 0,71 79,90 9,12 7,51Ocak,2002 0 3,61 1420,00 0,92 0,71 94,40 12,45 7,48 1,402 3,63 1418,00 0,92 0,71 86,45 11,40 7,54 2,004 3,62 1417,50 0,92 0,71 82,50 10,87 7,56 2,106 3,62 1418,50 0,92 0,71 79,15 10,43 7,57 1,508 3,61 1419,50 0,92 0,71 77,05 10,16 7,58 0,9010 3,61 1419,50 0,92 0,71 76,20 10,05 7,60 0,8012 3,61 1419,50 0,92 0,71 75,15 9,91 7,61 0,2016 3,62 1420,00 0,92 0,71 73,75 9,73 7,62 1,0020 3,60 1420,00 0,92 0,71 90,70 11,96 7,6924 3,63 1422,00 0,92 0,71 90,80 11,97 7,68Şubat,2002 0 3,73 1426,50 0,93 0,71 107,65 14,15 7,80 3,402 3,52 1425,00 0,93 0,71 110,35 14,59 7,79 2,554 3,50 1425,50 0,93 0,71 106,25 14,06 7,79 2,856 3,50 1425,00 0,93 0,71 100,75 13,32 7,80 2,308 3,48 1427,00 0,93 0,71 97,35 12,88 7,81 2,1010 3,49 1426,00 0,93 0,71 96,25 12,73 7,81 2,1512 3,49 1426,00 0,93 0,71 95,15 12,59 7,81 2,3516 3,49 1427,50 0,93 0,71 93,75 12,40 7,81 2,1520 3,47 1428,00 0,93 0,71 92,90 12,29 7,85 2,7024 3,47 1430,00 0,93 0,71 91,30 12,08 7,83 2,20Mart,2002 0 9,28 1423,50 0,93 0,72 114,75 13,05 8,21 4,232 8,55 1424,25 0,93 0,72 115,35 13,38 8,15 3,754 7,57 1430,75 0,93 0,72 112,83 13,44 8,16 9,186 7,24 1430,00 0,93 0,72 107,00 12,86 8,07 3,738 7,14 1430,00 0,93 0,72 104,45 12,58 8,02 2,9510 7,01 1430,25 0,93 0,72 102,40 12,38 7,97 3,0012 6,93 1431,00 0,93 0,72 101,03 12,24 7,93 2,6316 6,73 1433,25 0,93 0,72 99,05 12,05 7,88 2,5320 6,44 1433,00 0,93 0,72 96,55 11,83 7,79 1,0024 6,40 1433,00 0,93 0,72 95,05 11,65 7,75 1,50Nisan,2002 0 10,49 1419,17 0,92 0,72 98,82 10,98 8,33 4,602 9,91 1421,17 0,92 0,72 100,62 11,34 8,37 5,304 9,81 1419,83 0,92 0,72 99,18 11,20 8,39 5,336 9,75 1420,17 0,92 0,72 98,08 11,09 8,40 4,808 9,52 1422,50 0,92 0,72 96,38 10,95 8,38 4,4510 8,60 1434,00 0,93 0,72 93,72 10,89 8,31 3,67169
Ek Çizelge 1. Kesikköprü Baraj Gölü <strong>Su</strong> Nitelikleri(Haftalık-Ortalama)Tarih Derinlik Sıcaklık SpCond TDS Tuzluluk DO DO pH Bulanıklıkm °C uS/cm g/L ppt % mg/L NTU12 8,23 1436,33 0,93 0,72 89,33 10,48 8,27 3,1816 7,99 1435,67 0,93 0,72 85,28 10,06 8,23 2,2720 7,85 1436,33 0,93 0,72 82,13 9,72 8,21 2,5724 7,75 1440,00 0,94 0,72 79,17 9,39 8,17 2,27Ortalama 0 14,71 1393,18 0,91 0,70 104,05 10,60 7,64 3,03Mayıs,2001- 2 14,26 1391,67 0,90 0,70 103,48 10,63 7,70 3,08Nisan,2002 4 13,66 1392,27 0,90 0,70 93,73 9,87 7,72 4,396 13,08 1392,78 0,91 0,70 81,07 8,78 7,70 2,918 12,65 1393,54 0,91 0,70 73,17 8,07 7,68 2,5010 12,32 1394,64 0,91 0,70 67,78 7,63 7,65 2,4012 12,12 1394,83 0,91 0,70 64,58 7,32 7,62 2,0316 11,89 1395,65 0,91 0,70 63,79 7,22 7,59 2,0520 11,70 1396,01 0,91 0,70 65,31 7,39 7,62 2,0924 11,54 1396,78 0,91 0,70 63,37 7,19 7,59 1,99170
Change language