sosyal bilimler dergisi - Bilgi İşlem Daire Başkanlığı - Süleyman ...

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ 

SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ 

PROF. DR. BAYRAM KODAMAN’A ARMAĞAN 

ÖZEL SAYISI 

OCAK 2010

PROF.DR. BAYRAM KODAMAN 

1943- ….

FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ 

SOSYAL BİLİMLER DERGİSİ 

ISSN:1300-9435 

Kurucusu ve İmtiyaz Sahibi/Owner 

Prof. Dr. Bayram KODAMAN 

Editörler/Editors 

Prof.Dr. Fahrettin TIZLAK Yrd. Doç. Dr. Behset KARACA 

Yazı İşleri Müdürü 

A.Şevki DUYMAZ 

Yayın Kurulu/Publication Board 

Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman UZUNARSLAN 

Yrd. Doç. Dr. Behset KARACA Yrd. Doç. Dr. Kadir KASALAK 

Yrd. Doç.Dr. Bilge HÜRMÜZLÜ Yrd. Doç.Dr. Timuçin KODAMAN 

Prof. Dr. Ahmet ÖZGİRAY 

Ege Üniversitesi 

Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ 

Ankara Üniversitesi 

Prof. Dr. Adnan ŞİŞMAN 

Uşak Üniversitesi 

Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ 

Selçuk Üniversitesi 

Prof. Dr. Abdullah SAYDAM 

Erciyes Üniversitesi 

Prof. Dr. Hasan ÜNAL 

Bilkent Üniversitesi 

Prof. Dr. Nedim İPEK 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Prof. Dr. İsrafil KURTCEPHE 

Akdeniz Üniversitesi 

Prof. Dr. Durmuş ACAR 

S. Demirel Üniversitesi 

Danışma Kurulu/Advisory Board 

Prof. Dr. Hüseyin BAL 


Prof.Dr. Menderes COŞKUN 


Doç.Dr.Ramazan GÜLENDAM 

S.Demirel Üniversitesi 

Doç. Dr. Osman YILDIZ 


Doç. Dr. Kamil KAYA 


Doç.Dr. Sevil SARGIN 


Doç.Dr.T. Kaya ÇAĞLAYAN 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Yrd. Doç.Dr. Ömer ŞEKERCİ 


Dizgi -Teknik Heyeti/Technical Assistance 

Okt. Murat KILIÇ

� SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi Mayıs ve Aralık sayıları olmak 

üzere yılda iki kez çıkmaktadır 

� SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi hakemli bir dergidir. 

� Yazıların her türlü sorumluluğu yazarlara aittir. 

� Dergimize gönderilen yazılar yayınlansın veya yayınlanmasın iade edilmez. 

� Yazı sahiplerine telif ücreti ödenmez. 

� SDU Journal of Social Sciences is issued twice a year, May and December. 

� Published or not, manuscripts are not returned to the author(s). 

� Authors are not paid. 

� SDU Journal of Social Sciences is refereed publicition. 

� SDU Journal of Social Sciences is indexed in MLA International Bibliography and 

TUBİTAK/ULAKBİM. 

Yazışma Adresi/Address 

Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi 

Tarih Bölümü 32260 Isparta 

Tel: 0 (246) 2114161-2114163 Faks: 2371106 

elektronik posta/e-mail: sdusosbil@sdu.edu.tr 

Web: http://sablon.sdu.edu.tr/dergi/sosbilder

İÇİNDEKİLER 

Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın Biyografisi…………………………………………....1 

Ali BULGURCU 

Öğrencilerinin ve Meslekdaşlarını Gözüyle Prof.Dr.Bayram KODAMAN…………15 

XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Şehri…………………………………………28 

Abdullah SAYDAM 

Etnik Kimlik ve Milli Kültür Meselesi……………………………………………....46 

Abdulkadir YUVALI 

Bir Osmanlı Valisinin Görevinden Alınma Serüveni (Diyarbakır …………………...54 

Valisi İshak Paşa 1832–1834) 

Ahmet AKSIN&Türkmen TÖRELİ 

Milli Mücadele’de Kütahyalı Din Adamları……………………………………….....64 

Ali SARIKOYUNCU 

1570-1571 Tarihinde Yalvaç Kazası Vakıfları……………………………………….85 

Behset KARACA 

Kurtuluş Yolu Dergisinde Sağlık Yazıları………………………………………......108 

Bekir KOÇLAR 

XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Kazasının İdari Durumu ve …………………..114 

Avarız Hane Kayıtlarının Isparta’nın Nüfus Tahminlerinde 

Kullanılamayacağına Dair Bir Deneme 

Fahrettin TIZLAK 

XVIII. Yüzyıl Sonu ile XIX. Yüzyılın İlk Başlarında ……………………………....124 

Isparta’da Fiyatlar (1789–1807) 

Fahrettin TIZLAK 

Baron Von Wangenheim’ın Seyahat Raporuna Göre Cumhuriyetin …………….....131 

İlk Üç Yılının Türkiye’sinden Bazı Notlar 

Fahri SAKAL 

Amerikan Board Misyonerlerinin Trabzon ve Çevresinde Yürüttükleri ………..…..148 

Faaliyetler Çerçevesinde Eğitim Alanındaki Çalışmalar 

Gülbadi ALAN 

Osmanlı’dan Cumhuriyete Değişme, Farklılaşma ……………………………….....169 

ve Yeniden Yapılanma 

Hayri ÇAPRAZ 

İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivinde XVIII. Yüzyıl …………………………...176 

İskenderiyesi Hakkında Bazı Kaynaklar 

İbrahim GÜLER 

Arnold Toynbee’nin Pan-Turanizm Raporu…………………………………….…185 

K. Tuncer ÇAĞLAYAN 

Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Bodrum Kalesi ve Hapishanesi………………..…212 

Kemal DAŞCIOĞLU 

Modernleşme-Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık ……………………..…226 

Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri 

Mehmet ÖZ 

Kühlmann, Rubarth Ve Lersner’e Göre Talat Paşa ....……………………………..234 

Mustafa ÇOLAK

İbni Haldun Bir Rönesans Aydını Mıdır? …………………………………………245 

Mustafa ÖZTÜRK 

Göç ve Türk Kimliği ……………………………………………………………...253 

Nedim İPEK 

II. Meşrutiyet Dönemi Demokratikleşme Çabaları ………………………………..260 

Nevzat ARTUÇ 

18.Yüzyılda Doğu Akdeniz’de Ticaret ve Güvenlik ……………………………….266 

Osman KÖSE 

Samsun Ciheti Teftiş Heyeti’nin Faaliyetleri ve Yayımladıkları ………………….....276 

Beyannameler (1895 – 1896) 

Rıza KARAGÖZ 

Türk Kurtuluş Savaşında Osmaniye ……………………………………………....288 

Süleyman HATİPOĞLU 

Yakın ve Şimdiki Zamanı Yazmak: Türkiye’de Cumhuriyet Tarihçiliği…………….304 

Süleyman İNAN 

Karşılaştırmalı Golan/Kolan Türkmenleri Halk İnançları………………………....313 

Yaşar KALAFAT 

1862 Belgrad Bombardımanı ve Sonuçları………………………………………....324 

Zafer GÖLEN 

Osmanlı Devleti’nin Hediyeleri Siyasi Olarak…………….………………………..348 

Kullanımı: Kuzey Kafkasya Örneği 

Zübeyde GÜNEŞ-YAĞCI

SUNUŞ 

Yıllarını bilime ve öğrencilerine adayan bir öğretim üyesinin geride bıraktığı en 

önemli eser, yapmış olduğu bilimsel yayınları ve yetiştirmiş olduğu öğrencileridir. 

Eseri olmayan insan unutulmaya mahkûm değil midir? 

Unutulmaya mahkûm olmayan seçkin bilim adamları ne yazık ki zamanı gelince 

üniversitedeki fiili hizmetlerini bırakmak durumunda kalmaktadır. İşte onlardan birisi 

de ülkemizin değişik üniversitelerinde görev yaptıktan sonra uzun yıllar Süleyman 

Demirel Üniversitesi’nin akademik dünyasına hizmet veren ve 02.01.2010 tarihi 

itibariyle emekliye ayrılan hocamız Prof. Dr. Bayram KODAMAN’dır. 

Biz onu son dönem Osmanlı ve Cumhuriyet tarihi alanlarında yapmış olduğu 

birçok bilimsel araştırması ve günümüzde ülkemizin yaşamakta olduğu çeşitli 

problemler hakkında yazmış olduğu yazıları ile Türk tarihçiliğinde herkesin tanıdığı bir 

şahsiyet olarak biliyor ve tanıyoruz. O, yapmış olduğu bilimsel ve özellikle de popüler 

yayınlarında her zaman ülke, millet ve devlet kavramlarını ön planda tutmuş ve bu 

özelliğiyle dikkat çekmiştir. 

Bunun yanında, sadece tarihçilik alanında değil diğer alanlarda da birçok insanın 

akademik hayata atılmasına rehberlik etmiştir. Hocamız bu yönüyle de ülkemizin 

birçok üniversitesinde tanınan bir şahsiyettir. 

Süleyman Demirel Üniversitesi olarak akademik çalışmaları ve konferanslarıyla 

Türk milletine, Türk tarihine ve Türk kültürüne hizmet etmiş, lisans ve lisansüstü 

düzeyde yüzlerce öğrenci yetiştirmiş olan bu bilim emekçisinin hatırasını yaşatmak ve 

ona olan vefa duygularımızı göstermek için bir armağan kitabı yayınlamaya düşündük. 

Bunu da kuruculuğunu bizzat kendisinin yapmış olduğu ve bugün uluslararası 

indeksler tarafından taranan bir dergi konumunda olan Süleyman Demirel Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Dergisi’nin bu sayısını ona armağan ederek yerine getirmek istedik. 

Böyle bir eserin yayınlanmasına yazıları ile destek veren akademisyenlerimize, 

dergisini bu özel sayıya ayıran Fen Edebiyat Fakültemize ve eserin basım 

çalışmalarında emek veren arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. 

Prof. Dr. Metin Lütfi BAYDAR 

Rektör

EDİTÖRLERDEN 

Birçok üniversitede idarecilik ve hocalık yapan, kendisini bilime ve öğrencilerine 

adayan bir öğretim üyesinin geride bıraktığı en önemli eseri yayınları ve öğrencileridir. 

Sayın hocamız birçok fakültenin ve bölümün kuruluşunda, yapılanmasında ve bilim 

hayatına kavuşmasında mühim bir yere sahiptir. Teşkilatçılık özelliği ile de ender 

insanlardan birisidir. Bu doğrultuda Hacettepe Üniversitesi, Fırat Üniversitesi, 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi, şu anda Mehmet Akif Üniversitesine bağlı Burdur 

Eğitim Fakültesi ve emekli oluncaya kadar da Süleyman Demirel Üniversitesinde 

çalışan ve buralarda idarecilik ve öğretim üyeliği gibi önemli hizmetlerde bulunan 

Kodaman, birçok kişinin üniversiteye alımı ve yetişmesinde emek sarf etmiştir. Hatta 

ismini zikrettiğimiz üniversitelerin bazısının tarih bölümlerinin kuruluşu ve 

yapılanmasında önemli misyon üstlenmiştir. 

Değerli hocamızın emeklilik zamanı gelmiş ve bu mümtaz şahsiyet görevinden 

ayrılmıştır. Biz öğrencileri olarak hocamızın unutulmaması, onun hatırasının 

yaşatılması ve vefa borcu olarak böyle bir hatıra sayısı çıkarmaya karar verdik. Bu 

doğrultuda Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler 

Dergisinin bir sayısını özel armağan sayısı olarak tasarladık. Bu bağlamda birinci 

derecede hocamızın öğrencileri olan ve onunla teşrik-i mesai yapan kişilerden yazılar 

istedik. Sonuçta birçok arkadaşımız makale ve tanıtım yazılarıyla bu esere katkıda 

bulundular. 

Prof. Dr. Bayram KODAMAN Armağanı, Sayın Rektörümüz Prof. Dr. Metin 

Lütfi Baydar’ın yakın ilgi ve yardımları olmasaydı gerçekleşemezdi. Başından sonuna 

kadar her aşamada çıkan zorlukları aşmamızda ve bu eserin basımında bize yardım 

ettiler. Kendilerine teşekkürlerimizi arz ediyoruz. 

Bu armağanın hazırlanmasında yazıları ve görüşleriyle katkıda bulunan değerli 

meslektaşlarımıza teşekkürü borç biliriz. Ayrıca basım aşamasında emeği geçen 

Okutman Murat Kılıç’a ve üniversite matbaası görevlilerine şükranlarımızı sunarız. 

Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK Yrd. Doç. Dr. Behset KARACA

SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi 

Sosyal Bilimler Dergisi 

Prof.Dr. Bayram KODAMAN’a Armağan Özel Sayısı 

Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın Biyografisi 

Ali BULGURCU ∗ 

I- Prof. Dr. Bayram Kodaman'ın Hayatı 

A- Doğumu, Ailesi ve Çocukluk Dönemi 

Bayram Kodaman, Isparta'ya bağlı Yalvaç'ın eski adıyla Köstük bugünkü adıyla 

Çamharman köyünde dünyaya geldi. Doğumu, annesinin ifadesine göre, 1942 yılı 

Zemheri'sinin ilk (?) günlerine tesadüf etmektedir. Babasına göre ise, onun nüfusa 

kaydedilmesi, babasının şeker alabilmek maksadıyla doğumundan bir hafta sonra kazaya 

inmesi ve bu arada da nüfus idaresine uğraması neticesinde olmuştur. Bu resmî nüfus 

kaydı, 1 Ocak 1943'tür. Yukarıda zikredilen her iki ifadeye bağlı olarak Bayram 

Kodaman'ın esas doğum talihinin, 1942 yılı Aralık ayının son haftasının ilk günlerine 

rastladığı kesinlik kazanmaktadır. 

Bayram Kodaman, anne, baba ve kardeşler olmak üzere on kişilik kalabalık bir 

ailenin çocuğudur. Babası Osman oğlu Faik olup yeni harfleri köyde ilk öğrenen 

kişidir. Sülâle olarak köyde, "Kodamanlar" diye anılmaktadırlar. Kodamanlar'ın bilinen 

en eski kuşağı, Bayram Kodaman’ın babasının dedesi Hacı Hüseyin'e kadar 

dayanmaktadır. 

Hacı Hüseyin'in kardeşi Kodamanoğlu Hasan, Plevne müdafaası kahramanı Gazi 

Osman Paşa'nın seyisi olarak, bu müdafaada bulunmuştur. Bayram Kodaman'ın dedesi 

Hacı Hüseyin oğlu Osman ise, Girit'te iki kez askerlik yapmıştır. 

Anne sülâlesi, "Kurugil" diye anılmaktadır. Annesi ev hanımı olup dönemin 

şartlarında hemen hemen bütün ailelerde görüldüğü gibi okuma yazması yoktur. Ancak 

ibadetlerini yerine getiren inanmış bir insandı. Çevresinde ve aile içerisinde çalışkanlığı, 

işgüzarlığı ile de tanınmaktadır. 

Babası, köyde, yeni usûlde okur-yazar olan insanların ilki olma özelliğini 

taşımaktadır. Onun bu özelliği, kendisinin uzun yıllar (?) köylerinde muhtar olmasına 

vesile olmuş, aynı zamanda köylünün senet, ilmühaber, hesap gibi sair işlerini de 

yürütmesini sağlamıştır. O, köyde, gazete okuyan ve ajans dinleyen insan olarak da 

tanınmış olduğundan dünya hakkındaki haberler de köylülerce genellikle ondan 

öğrenilirdi. 

Kodaman'ın babası, maalesef bugün gittikçe azalmakta ve eski fonksiyonunu ve 

özelliklerini yitirmekte olan "ODA" sahibi olup, köyün ileri gelenlerinden biri sayılırdı. 

ODA sahibi olmanın vermiş olduğu bu anlayışla kapısı, daima gelene gidene açık 

∗ S.D.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Araştırma Görevlisi

2 Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın Biyografisi 

tutulmakta idi. Kur'an-ı Kerim'i okuyan, sabah namazını ve cuma namazlarını kılan, 

orucunu titizlikle yerine getirmeye çalışan bir kişi olarak bilinmektedir. Eski ve yeni 

yazılara vâkıf olması ve kitap okuması özelliğinden dolayı, okuması ve yazması olmayıp 

da hoca geçinenlerle tartışmalar yapması ile de tanınmaktadır. Kendisi, köy şartlarında 

şehirle bağlantısı olabilen insanlardandır. Hülâsa Bayram Kodaman, çevrede ve 

köylerinde tanınan ve sözü dinlenen bir aileye dolayısıyla babaya sahipti. 

Kodaman, kardeşleri arasında ilkokulu bitirebilen, köylerinde ise ilk olarak 

ortaokula giden, lise, üniversite tahsili yapan kişidir. Her ne kadar onun tahsil hayatına 

başlaması köylüye teşvik unsuru olmuş ise de birkaç kişi ancak lise seviyesinde bir 

tahsil yapabilmiştir. O, ilkokula başlayıncaya kadar, kalabalık bir aile topluluğu 

içerisinde ve köy şartlarında, normal çocukluğunu yaşamıştır. 1949 yılında köylerine 

Mehmet Kalender isimli Köy Enstitüsü mezunu bir öğretmen gelmiştir. Bu 

öğretmenin köye gelmesi ile onun okul hayatı da başlar. Öğretmenin köye geldiği ilk yıl 

köyün okul binası yoktur. Bu yüzden camide İlköğretime başlanmış, Bayram 

Kodaman’da yaşı tutmadığı küçük olduğu halde, büyük kardeşlerinin peşinden bir süre 

kayıtsız olarak okul vazifesini gören camiye gidip gelmeye başlamıştır. Daha sonra 

onun bu hevesini ve okulun boyca ve yaşça en küçük öğrencisi olduğunu gören 

öğretmeni, onu bir numara ile okula kaydederek bir nev'i ödüllendirmiştir. Köye 1950 

de okul binası yapılınca İlköğretim, camiden oraya nakledilmiştir. 

O, okula başladıktan sonra artık, kışları okula giderek öğrencilikle meşgul olmuş, 

yazlan ise oğlak-kuzu, koyun, keçi, öküz, merkep gütmek, bağ beklemek, ekmek 

torbasını tarlada çalışanlara iletmek, harman zamanı düğen sürmek, su doldurmaya 

gitmek gibi ve sair köy çocuklarının yapabileceği bütün hizmetleri görmüştür. 

B-Tahsil Hayatı: 

İlkokul beşinci sınıfa geldiğinde öğretmenin dikkatini celbettiğinden ve babasının da 

okutmaya hevesli olmasından dolayı, önce öğretmen okulu (Isparta Gönen Köy 

Enstitüsü)'ne yollanmak istenmiştir. Fakat babası, oğlunun gerek yaşının ve boyunun 

küçük olması gerekse uzak yerlere göndererek gözünden ayırmak istememesi sonucu, 

öğretmen okuluna yollamamış, Yalvaç Ortaokulu'na kaydettirerek tanıdığı bir aileye 

onu emanet etmiştir. 

Böylece o, köyünün dışında ve ailesinden uzakta, köye göre oldukça değişik bir 

ortamda tahsil hayatına başlamıştı. Bu değişik ortam, köyden kente geliş, ailesinden 

uzakta oluş, ilk yıllarda onun başarısını olumsuz yönde etkileyecektir. Nitekim o 

kendisinin de ifadesine göre, tahsil hayatının en zor yıllarını ortaokul birinci sınıfta 

yaşamıştır. Bu ilk yılda ailenin yanından ayrılmanın ve köyden şehre inmenin küçük bir 

çocuk üzerinde bırakacağı bütün tesirler, onun hayatında cereyan etmiştir. Hatta öyle 

anlar olmuştur ki, bilhassa köyünden ve ailesinden uzakta olması, okulundan 

ayrılmasını düşündürecek kadar büyük tesir etmiştir. Buna rağmen, o tahsilini bazı 

teselli kaynakları bularak sürdürmeye çalışacaktır. O'nun bu ilk yıllarda okula ısınmasını 

sağlayan ve teselli kaynağı olan okul idaresinin, bütün köylü çocuklarını şehirlilerden 

ayırarak 1-B sınıfında toplaması olmuştur. Zira o, sınıfta kendisi gibi köyden okumak 

üzere gelen arkadaşları ile görüşüp tanıştıkça yalnızlıktan ve çevrenin etkilerinden 

kurtulmaya, aile özlemini gidermeye ve çevreye uyum sağlamaya çalışıyor, bilincinde 

olmaksızın belki de moral kazanmaya gayret ediyordu. Bu ortam içerisinde ortaokula

Ali BULGURCU 3 

ısınan Kodaman'ın okuldaki tahsil hayatı, sınıf arkadaşlarınınki gibi normal düzeyde 

geçmiş ve bu okulu 1954 yılında bitirmiştir. 

Ortaokulu bitirdiği yıl, Yalvaçlıların ortaokul bünyesinde açtıkları özel liseye 

kaydolmuştur. Bu lisenin açılması onun başka bir liseye gitmesine mani olmuştur. 

Yalvaçlıların kendilerinin açtıkları bu lise daha sonra zamanın Milli Eğitim Bakanı 

Tevfik İleri'nin Yalvaç’a gelmesi ile resmi devlet lisesi haline gelmiştir. Lise'nin 

Edebiyat Kolunda eğitim görmüş olan Kodaman'ın buradaki tahsil hayatının en 

başarılı yılları, iki ve üçüncü sınıflarda olmuştur. Lise'yi 1960 yılında bitirmiştir. 

Aynı yıl, asıl girmek istediği okul Hukuk Fakültesi olmasına rağmen bu okulun 

giriş imtihanını kaçırmış olduğundan, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi'ne kaydoldu. 

İkinci yıl yani 1961'de, Hukuk Fakültesi'ne yine girmek istedi ise de, babasının 

öğretmenliğin daha iyi olduğunu ve ailede bir öğretmenin bulunmasının yararlı 

olacağını belirterek muhalefet etmesi üzerine aynı fakültede tahsiline devam etti. 

Kodaman, D.T.C.F. nin başarılı öğrencileri arasında yer almıştır. Dört yıllık bir 

tahsilden sonra, 1964 yılında, bu fakültenin "Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı'ndan 

mezun olmuştur. Fakültede ders aldığı hocalar arasında Faruk Sümer, M. Altay 

Köymen, Halil Demircioğlu, Firuzan Sümer, Adnan Erzi, Şinasi Altındağ, Enver Ziya 

Karal, Halil İnalcık, Mustafa Akdağ ve Şerafettin Turan'ı zikredebiliriz. 

Bayram Kodaman, üniversiteyi bitirinceye kadar yazları köyünde kışları da 

Fakültenin bulunduğu Ankara'da geçirmiştir. Fakat köyünden, bağlarını hiç 

koparmamıştır, kopmamıştır. DTCF'ni bitirdikten sonra yedek subay olarak askere 

gitmiş, Etimesgut'daki altı aylık atlı ve zırhlı temel eğitimini müteakiben yirmi dört ay 

olmak üzere Kars'ta askerlik hizmetini tamamlamıştır. (1964 Ekim- 1966 Ekim). 

Askerliği sırasında, 5 Şubat 1966'da nişanlanmıştır. 

II- Çalışmaları 

Prof. Dr. Bayram Kodaman'ın çalışmalarını "ilmî" ve "idarî" olmak üzere iki kısımda 

inceleyebiliriz. 

A-İImî Faaliyetleri 

Kodaman'ın ilmî faaliyetleri, bir açıdan çeşitlilik arz eder mahiyettedir. Çünkü o, bilimde 

kademe çalışmalarının yanında muhtelif konulara dair araştırma ve incelemelerde de 

bulunmuş, bu çalışmaları eser ve makale halinde kendini gösterirken, diğer taraftan 

çıkarmış olduğu dergilerle ilme ve ilmî neşriyata ehemmiyeti hâiz katkıları olmuştur. 

Şimdi bunları tek tek ele alarak belirtmeye çalışalım. 

a- Bilimde Kademe Çalışmaları (akademik unvanları}: 

Kodaman daha askerliğinin son aylarında Kars'ta iken yurt dışı doktora imtihanlarına 

katılmaya karar vermiş, askerliğini bitirir bitirmez de üniversite hayatım geçirdiği 

Ankara'ya gelerek bu imtihana girmek için müracaat etmiştir. 21 Kasım 1966'da 

doktora imtihanına girmiş, imtihan neticelerim beklediği bir sırada da Alanya Lisesi 

Tarih Öğretmenliği'ne atanmıştır. (Aralık 1966). İmtihan neticesi belli olmadığından bu 

lisedeki öğretmenlik görevine hemen başlamıştır. 

Kodaman, Alanya'da öğretmenlik yaparken, bir taraftan imtihan neticelerini 

beklemekte diğer taraftan da evlilik hazırlıklarını sürdürmektedir. Bu minval üzerine 

günlerini geçirirken onun hayatının akışı, yurt dışı doktora imtihanını kazandığını


bildiren bir telgrafı alması ile yön değiştirecektir. Zira o, imtihanı kazanması üzerine 

artık 7 Şubat 1967'de evliliğini yapacak, ondan soma da doktora tahsili için Fransa'ya 

26 Mart 1967'de hareket edecektir. 

Fransa'da Grenoble şehrinde on iki aylık bir dil eğitiminden sonra, güney’de 

bulunan Aix-en Provence'deki "Aix-Marseille Üniversitesi" Edebiyat Fakültesi 

(Faculte des Lettres et Sciences Huimaines)'de doktora programına kaydolmuştur. 

(Ekim 1968) 

Doktora tezini, Türk Tarihi sahasında tanınmış olan Prof. Dr. Robert 

MANTRAN danışmanlığı altında yürütmüştür. Doktora tez çalışması olarak, "Les 

Ambassades de Moustapha Rechid Pacha â Paris (Mustafa Reşit Paşa'nın Paris 

Elçilikleri)" ni almıştır. 28 Ekim 1971’de tezini başarı ile tamamlamış, 5 Kasım 

1971’de yurda dönmüştür. 

Kodaman, yurda döndükten sonra, Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdari 

Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü'nün açtığı asistanlık imtihanına girerek, bu imtihanı 

kazanır. Bunu müteakiben 31 Ocak 1972'de asistanlık kadrosuna atanarak, yeni 

görevine başlar. Aynı yılın Ağustos ayında asistanlıktan öğretim görevliliği kadrosuna 

geçmiştir. Bundan sonra o akademik çalışmalarına, aynı Fakülte'nin dekanı ve aynı 

zamanda Tarih Bölüm Başkanı olan Prof. Dr. Ercümend Kuran'ın yanında ve onun 

büyük teşvikleriyle sürdürecektir. 

Hacettepe Üniversitesinde eğitim-öğretim faaliyeti içerisinde yerini alırken 

Ercümend Kuran'ın tavsiyesi ile de "II. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi" üzerinde 

doçentlik tez çalışmasına başlamıştır. Dört yıllık inceleme ve araştırmaları neticesinde, 

tezini tamamlayarak 1976'da doçentliğe yükselmiştir. Doçent olduktan sonra aynı 

fakültenin öğretim üyeliği kadrosuna atanmıştır. Fakülte'de öğretim üyeliğinin sürdüğü 

sıralarda Yugoslav Hükümeti'nden aldığı bir bursla, Ocak-Eylül 1978'de Belgrad 

Üniversitesi'nde çalışmalarda bulunmuştur. Orada bulunmasından istifade ederek 

Yugoslavya'da Türk kültürünün izlerini taşıyan pek çok yerleri de (Kosova, 

Saraybosna, Manastır, Üsküp, Ohri, Debre, Kalkandelen, Kardağ, Dubrovinide, 

Petervaradin gibi) inceleme ve araştırma gezilerinde bulunmuştur. 

1981 yılında "Hamidiye Hafif Süvari Alayları (II. Abdülhamid ve Doğu Anadolu 

Aşiretleri)" adlı çalışmasını profesörlük tezi olarak takdim etmiş ve Kasım 1981'de de 

Profesör olmuştur. 

b- İlmî Neşriyata Hizmetleri: 

Bayram Kodaman'ın tarih ilmine, Türk Tarihi'ne ve yayın hayatına dair çeşitli 

hizmetleri olmuştur. Ülkemizin çeşitli yörelerinde, üzerinde bulundurduğu görevin 

dışında, muhtelif konulara ait sempozyum ve kongreler düzenlemesi dergiler çıkarması 

onun bu yönünü ortaya koymaktadır. Onun bu sahalardaki çalışmaları arasında şunları 

zikredebiliriz: 

1- "Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollok- 

yumu" 

Kollokyum, 21-26 Mayıs 1984 yılında Elazığ'da Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat 

Fakültesi adına tertip edilmiştir. Kollokyum'a sunulan tebliğler 1990'da Elazığ'da 

basılmıştır. 

2- "Doğu Anadolu'nun (Sosyal, Kültürel ve İktisadî) Mesele 

leri sempozyumu"


Bu sempozyum, 13-15 Mayıs 1985 talihleri arasında yine Fırat Üniversitesi- 

Tunceli Valiliği adına Tunceli'de tertip edilmiştir. Sempozyuma sunulan tebliğler bir 

kitap halinde basılmışür. 

3-"Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi" 

Kongre, 13-17 Ekim 1986 tarihleri arasında Ondokuz Mayıs Üniversitesi adına 

Samsun'da tertip edilmiştir. Bu kongreye sunulan tebliğler 1988 yılında Samsun'da 

basılmıştır. 

4- "Millî Mücadele'de Amasya Sempozyumu" 

Bu sempozyum, 20-22 Haziran 1986'da Amasya'da Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

ve Amasya Valiliği adına tertip edilmiş olup, sempozyuma sunulan tebliğler bir kitap 

halinde Amasya Valiliğince 1986'da başarılmıştır. 

5- "Uluslararası İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi" 

1-3 Haziran 1988 yılında Samsun'da yapılan bu kongreye yerli ve yabancı birçok tarihçi 

iştirak etmiştir. Kongreye sunulan bildiriler 1990 yılında Samsun'da basılmıştır. 

Bunların dışında Bayram Kodaman, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim 

Fakültesi Dergisinin kurucusu olup, böylece Ondokuz Mayıs Üniversitesi'nde sosyal 

bilimler dalında ilk olarak bir derginin yayın hayatına girmesini sağlamıştır. Bu derginin 

şimdiye kadar altı sayısı çıkmış olup, yedinci sayısının çıkarılması' için de karar alınmış 

durumdadır. Derginin ilk sayısı 1986'da Ankara'da Başbakanlık Basımevi'nde, diğer 

sayılan ise Samsun'da Eser Matbaası'nda basılmıştır. Isparta Süleyman Demirel 

Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dekanlığı ve Tarih Bölümü başkanlığı döneminde 

de, Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisini çıkarmış ve bu dergi de yayın 

hayatına devam etmektedir. 

B- İdarî Faaliyetleri: 

Prof. Dr. Bayram Kodaman'ın ilmî çalışma ve hizmetlerinin yanında idarî çalışmaları 

da dikkati çekmektedir. Ülkemizin çeşitli üniversite ile diğer kurum ve kuruluşlarında 

yapmış olduğu bu çalışmaları şu şekilde sıralamak mümkündür: 

1- Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi; 

a) Dekanlığı, 

b) Tarih Bölümü Başkanlığı. Her iki görevi 3 Eylül 1982 ile 18 Eylül 1985 

tarihleri arasında yürütmüştür. 

2-a) Türk Tarih Kurumu Aslî üyeliği. Bu göreve 1983 de getirilmiştir 

b) Türk Tarih Kurumu Yürütme Kurulu Üyeliği, 1984–1987 tarihleri arasında 

bu görevi yürütmüştür; 

c) Türk Tarih Kurumu Yayın Komisyonu Başkanlığı, 1984-1987 tarihleri 

arasında bu görevde bulunmuştur. 

3- Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dekanlığı. Bu göreve 18 Eylül 

1985 tarihinde atanmış 1993 Ocak sonuna kadar sürdürmüş, bu tarihte Süleyman 

Demirel Üniversitesi Burdur Eğitim Fakültesi kurucu Dekanlığına getirilmiş. Nisan 

1993'de ise aynı üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi kurucu Dekanlığına tayin 

olunmuştur. 

4- a) Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Aslî Üyeliği; 

b) Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Bilim Kurulu Üyeliği. Bu görevlerden 

birincisine 1985 ikincisine ise 1987'de getirilmiştir.


c) Millî Güvenlik Kurulu'na 1984–1986 yıllan arasında Ermeni ve Doğu 

Anadolu Meseleleri hakkında danışman olmuştur. 

5-Ondokuz Mayıs Üniversitesi Bilim Demeği Üyeliği. 

6- Son olarak 31 Aralık 2009 itibariyle Fen Edebiyat Fakültesi Tarih bölüm 

başkanı iken emekli olmuştur. 

Sonuç 

Ülkemiz ilim ve fikir hayatında kendine mahsus ayrı bir yeri olan Prof. Dr. Bayram 

Kodaman'ın çeşitli üniversite ile resmî kurum ve kuruluşlarında görev alması ve bunları 

başarı ile yürütmesi, onun sağlam bir çalışma dinamizmi içerisinde bulunduğunu 

göstermektedir. Bu çalışma dinamizminin olgunluk eserlerini vermesinin ülkemiz 

kültür hayatında ehemmiyet kesbedeceği aşikârdır. Bu yüzden ilmî, idarî çalışmalarının 

nice meyveler daha vermesi temenni edilen bir husustur. 

PROF. DR. BAYRAM KODAMAN'IN ESERLERİ 

KİTAPLAR 

1- Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 

Yayınları, Ankara 1987; Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991; Ötüken 

Yayınevi, İstanbul 1980. 

2- Les Ambassad es De Moustapha Rechid Pacha a Paris, Imprimerie De 

La Societe Turque D Histoire., Ankara 1991 

3- Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu, Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1986. 

4- Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk 

Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1987. 

5- Tesalya Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993. 

6- Türkler-Ermeniler ve Avrupa, (tercüme eser), S.D.Ü. Yayınları, Ankara, 

1994. 

7- Son Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Efendi Tarihi, Türk Tarih Kurumu 

Yayınları, Ankara, 1996. 

8- Hafız İbrahim Demiralay’ın Hatıratı. Isparta’da Milli Mücadele, 

Yayına Hazırlayan: Prof. Dr. Bayram Kodaman – Hasan Babacan, S.D.Ü. Atatürk 

İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü Yayınları, 

Isparta, 1998. 

9- Cumhuriyet’in Tarihi-Fikri Temelleri ve Atatürk, S.D.Ü. Yayınları, 

Isparta, 1999. 

10- Ermeni Macerası (Tarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme), SDÜ. 

Yayınları, Isparta, 2001. 

11- Bir Kalpaklının Milli Mücadele Günlüğü, (Fahrettin Tızlak İle birlikte), 

SDÜ Yayınları, 2008 

MAKALELER: 

1-"XVIII. Yüzyıla Kadar Türkler ve Batı" Hacettepe Sosyal ve Beşeri 

Bilimler Dergisi, Ankara, Mart-Ekim 1975. Cilt: 7 Sayı :l-2, ss. 84/97. 

2-"II. Abdülhamid ve Aşiret Mektebi" Türk Kültürü Araştırmaları, Ankara, 

1976, XV/-l, ss. 253-268.


3-“Hamidiye Hafif Süvari Alayları, II.Abdülhamid ve Doğu Anadolu Aşiretleri”, 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, İstanbul, Mart 1979 sayı: 

32, ss.427-480 

4- "Tanzimat'tan II. Meşrutiyete Kadar Sanayi Mektepleri", Türkiye'nin 

Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920). I. Uluslararası Türkiye'nin Sosyal ve 

Ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri, Ankara, 1980, ss.287-296. 

5- "II. Abdülhamid'in Bir Politika Uygulaması: Arnavutluk, Arabistan-Doğu 

Anadolu Aşiretleri". Prilozi Za Orijentalnu Filologiju, Sarajeva, 30/1980, ss. 235- 

245. 

6-"Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğuna Giriş Vasıtaları (1839- 

1914) " Milli Kültür, Ankara, Haziran 1980, Cilt II. Sayı : I, ss. 23-33. 

7-"Ermeni Meselesinin Doğuş Sebepleri", Türk Kültürü, Ankara, Mart -Nisan 

1981, sayı: 219, ss. 240-249. 

8-"Plevne’nin Düşmesinden Sonra Osmanlı Dış Politikası", Yeni Çığ, İstanbul, 

Aralık 1981, ss. 4-7. 

9-"Avrupai Fikirler karşısında Türk Aydını" Türk Kültürü, Ankara, Eylül-Ekim 

1981, sayı: 222, ss. 415-422. 

10- "1911 Trablusgarp Savaşı'nın Türk Tarihi ve Milli Mücadele Bakımından 

Önemi", Milli Kültür, Ankara, Ocak 1982, Cilt: 3, Sayı: 8, ss. 5-7. 

11 "Doğu Meselesi Yahut Anadolu'nun Bütünlüğü Açısından Üç Devir, Üç 

Politika", Töre Dergisi, Ankara, Aralık 1984, Sayı: 163, ss. 14-18. 

12 "Şark Meselesi, Emperyalizm ve Ermeniler", Kaynaklar, İstanbul 1984 

Sayı:2, ss.7-15. 

13-"Tanzimat'tan Cumhuriyete Uzanan Osmanlı Tarihinin Meseleleri, Töre 

Dergisi, 1984 Sayı:l59, ss. 8-10. 

14-"Tanzimat'tan Sonra Türk Kadını", Tercüman Kadın Ansiklopedisi, 

İstanbul, 1984, Cilt :2, ss.601-647. 

15-"Doğu Anadolu'nun (Sosyal, Kültürel ve İktisadi) Meseleleri Sempozyumu 

Tebliğleri" Devlet, Coğrafya, Toplum, Tunceli Valiliği, Fırat Üniversitesi 13-15 

Mayıs 1985. 

16- "La Presence culturelle et religieuse de la France en Anotolie Orientalede 

1878 a' 1914", I' Empire Ottoman La Republique de Turquie et la France Varia 

Turcica, (Derleyen: Hamit Batı ve Jean- Louis Grammont), İstanbul,1986 ss.391-400. 

17- "Bir Amerikalı Gazeteci Gözüyle Ermeni Macerası (1897)", Tarih Boyunca 

Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri, Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü 

Yayınları: 628, Erzurum 1985, ss. 255-263; Belleten, Ankara, Aralık 1986 Cilt, XIIX, 

Sayı:195, ss.569-579. 

18-"Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu'nun İdari Durumu" Ondokuz Mayıs 

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Samsun,1986, sayı: I, ss. 21-30. 

19- "Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Aşiretler(1876-1908)", Belgelerle 

Türk Tarihi Dergisi, Aralık 1986, sayı:22 ss. 54-56. 

20-"The Eastern Question: Imperialism and the Armenians" The Eastern 

Question: Imperialism and The Armenian Community (Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Yayını) Ankara 1987, Publication 74, Seria III. Number: A-19, ss. 

1-12.


21-"La Sublime Porte et les Tribus de l' Anatolie Orientale Après le Tanzimat", 

Comité İnternational d' études Pré-ottomanes et ottomanes, VI the Symposium 

Camridge, I’rst-4’th, July 1984, İstanbul-Paris-Leiden 1987, ss.253-257. 

22-"Mustafa Reşit Paşa'nın Paris Sefirliği Esnasında Takip Ettiği Genel 

Politikası", Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri Bildirileri, (Ankara 13-14 

Mart 1985) Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara 1987, ss. 71-75. 

23- “Terör ve Otorite ve Gençlik”, Milli Eğitim Gençlik ve Spor 

Bakanlığı Yayınları Ankara 1987, ss. 70-74. 

24- "Abdülhamid ve Paul Terziyan" Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim 

Fakültesi Dergisi, Samsun 1987, sayı: 2, ss. 42-48. 

25-"Doğu Anadolu İsyanlarında Yabancı Parmağı", Tercüman Gazetesi, 8-13 

Temmuz I987. 

26- "Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik Kalkınması Hakkında Maliye 

Nazırı Cavit Beye Sunulan Bir Rapor", Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. 

Ercüment Kuran Armağanı, Ankara, 1989, ss.155-174. 

27- "XVIII. Yüzyılda Samsun Gümrüğü" Uluslararası Tarih Boyunca 

Karadeniz Kongresi Bildirileri, (Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi 

Yayını), Samsun 1990 ss, 92-97. 

28- "Tarihi ve Siyasi Açıdan Doğu Anadolu'ya Bakışlar", Milliyetçilik ve 

Milliyetçilik Tarihi II. İlmi Kongresi, Tebliğler, Türk Yurdu Yayını, Samsun 1990, 

ss. 69-74. 

29-"Günümüzden Tanzimata Bakış" Türk Yurdu, Ankara, Aralık 1989, cilt 9. 

ss. 5-8. 

30-"Bir Amerikalı Gazeteci Gözüyle Ermeni Macerası (1987)" Dış Politika, 

Ankara 1990, ss. 7-13. 

31-"Şark Meselesi ve Tarihi Gelişimi" Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye'nin 

Sorunları Sempozyumu", TTK Basımevi, Ankara, 1992, ss. 59-63. 

32- "Milli Egemenlik", Milli Hakimiyet Fikrinin Gelişmesi, T.B.M.M. 

Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, No:24, 22 Nisan 1986, Samsun, ss. 23-30. 

33- "Amasya Protokolü" Belgelerle Türk Tarih Dergisi, İstanbul, Haziran, 

1986, sayı: 16 ss. 20-24. 

34- "Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Aşiretler (1876-1908)", Belgelerle 

Türk Tarihi Dergisi, Aralık 1986, sayı: 22, ss. 54-56. 

35- "Milli Mücadelenin Tarihi ve Sosyal Açıdan Değerlendirilmesi" Milli 

Mücadelede Amasya Sempozyumu, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Amasya Valiliği, 

Amasya 1986, ss. 22-26. 

36- "Milli Mücadele Tarihini Yeniden Yazmak, Ama Nasıl?", Tercüman 

Gazetesi, 6 Kasım 1988. 

37- "Türkiye ve Iraklı Mülteciler Meselesi" Tercüman Gazetesi, 9-10 Eylül 

1988. 

38- "Atatürk, Milli Mücadele ve Yeniden Yapılanma", Ondokuz Mayıs 

Üniversitesi Atatürk'e Armağan Kitabı, Samsun 1988, ss. 29-38. 

39- "İstiklal Savaşlarının Tarihi ve Sosyal Temelleri" Türk Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü Dergisi, Ankara, 1988, sayı: 308, ss. 751-755.


40- Lozan Antlaşması Hakkında Bir Değerlendirme (24 Temmuz 1923)” 

Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Samsun, 1989, sayı: 4, ss. 

5-12. 

41- "Günümüzden Tanzimata Bakış", Türk Yurdu, Ankara, Aralık 1989, cilt: 9, 

ss.5-8. 

42- "Doğu Anadolu'ya Bakış ve Gap", Forum Dergisi, Ankara 1989, cilt:II, ss. 

70-72. 

43- "Azerbaycan Olaylarına Genel Bir Bakış", Samsun Rotary Kulübü 

Bülteni, Samsun, 8 Şubat 1990. 

44- “Dünya Siyaseti ve Türkler”, Standart, Ağustos 1993, sayı: 380, ss. 10-14. 

45- “Aşiret alayları”, Tarih ve Medeniyet, Mart 1994, sayı: 1, ss. 16-20. 

46- “Çürüksu Kazası”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi 

Dergisi, sayı: 7, Samsun 1992, ss. 99-120 

47- "XX. Yüzyıl Başında Sivas Vilayeti (1901)", X. Türk Tarih Kongresi 

Bildirileri, TTK Basımevi Ankara 1993. 

48- "Yahudilerin Filistin’e Yerleştirilmeleri İle İlgili Olarak II. Abdülhamit’e 

1879’da Sunulan Layiha”, Belleten, cilt: LVII, Ağustos 1993, sayı 219, TTK Basımevi, 

Ankara 1994. 

49- “Milliyetçilik ve Küreselleşme”, Türk Yurdu, Eylül 1996, cilt: 16, sayı: 109, 

ss. 2-7. 

50- “Jakobenizm ve Demokrasi”, Yeni Türkiye, Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül-Ekim 

1997, ss. 469-478. 

51- “Şark Meselesi”, Türk Yurdu, cilt: 17, sayı: 122, Ekim 1997, ss. 22-32. 

52- “Tarihçi Gözüyle Din-Devlet-Toplum”, Türk Yurdu, Nisan-Mayıs 1997, 

cilt: 17, sayı: 116-117, ss. 58-64. 

53- “Milliyetçiliği Halka Mal Eden Adam Alparslan Türkeş”, Türk Yurdu, 

Temmuz 1997, cilt: 17, sayı: 119, ss. 5-11. 

54- “Atatürk’ün Türk Tarihindeki Yeri”, Türk Yurdu, Ocak 1997, cilt: 17, sayı: 

113, ss. 4-8. 

55- “Milliyetçilik ve Küreselleşme”, Türk Yurdu, Ağustos 1996, cilt: 16, sayı: 

109, ss. 2-7. 

56- “Laikliğin Tarihi Gelişimi ve Türkiye Örneği”, Türk Yurdu, Kasım 1997, 

cilt: 17, sayı: 124, ss. 5-7. 

57- “Tarih Araştırmalarında Metod Meselesi”, Akademik Açı, 1997/2, sayı: 4, 

ss. 1-8. 

58- “Yörük Türkmen Kıyafeti”, Yörük-Türk, Yıl: 1, sayı: 7-8, Ocak-Şubat 1997, 

ss. 12-15. 

59- “31 Mart Hadisesi (Son Osmanlı Vak’anüvisi Abdurrahman Şeref Efendi’ye 

Ait Bir Yazma Esere Göre)”, XI. Türk Tarih Kongresi, T.T.K Basımevi, Ankara, 

1994. 

60- “ Çağdaşlaşma, Atatürk ve İlkeleri” Türk Kültürü, Yıl XXI, sayı:232, 

ss.590-593, Ankara 1982. 

61- “Atatürk’çü Düşünce ve Kalkınma Modelinde Kültürün Yeri”, Atatürk, 

Kültür ve Eğitim, Kayseri 1982, ss. 67-72. 

62- “ Atatürk’ün Kültür ve Eğitim Politikası”, Yeni Çığ, İstanbul 1982, ss.1-5.


63- “ Kalkınmada Çağdaş Devletin Temel Görevleri”, Yeni Düşünce, İstanbul 

1982, ss.22-23. 

64- “Atatürkçülükte Milliyetçilik ve Halkçılığın Yorumu”, Milli Eğitim ve 

Kültür, Ankara 1972, sayı:2, ss.80-91. 

65- “ Emperyalizm Karşısında Türk Aydını ve Halkı”, Kemalist Atılım, 

Ankara 1982, ss. 23-26 

66- “ XVIII. Yüzyılın Son On Yılında Ayanlık Müessesesi”, Tarih Dergisi, 

İstanbul 1978, ss.163-182, (Tercüme: Bayram Kodaman). 

67- “II. Abdülhamid Devrinde Hakkari Sancağında Nesturiler ve İngiliz-Rus 

Emperyalizmi”, IX. Türk Tarih Kongresi, 25-30 Eylül 1981, ss.1-14. 

68- “ Atatürk ve Kültür”, 100. Yıl Özel Sayı, Ankara 1982, Hacettepe 

Üniversitesi Yayınları, ss. 3-15. 

69- “ Milli Hakimiyet Kavramı”, Kardelen, Samsun 1987, Yıl: 1, sayı: 3, ss. 2-3. 

70- “Osmanlılar Devrinde Doğu Anadolu’nun İdari Durumu”, Belgelerle 

Türk Tarihi Dergisi, Dün/Bugün/Yarın, sayı: 25, ss. 31-37; Anadolu Basın Birliği 

Genel Merkezi Genel Başkanlık Özel No:22, Ankara 1986; Ondokuzmayıs 

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Samsun 1986, sayı:1, ss. 3-20. 

71- “ İstiklal Beyannamesinin İlanı İçin Neden Amasya Seçilmiştir”, 67. Yılında 

Amasya Tamimi, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları No:3, Amasya 1986, ss. 7-10. 

72- “Türkiye ve Bölücülük Hareketleri”, Süleyman Demirel Üniversitesi 

Bülteni, Isparta 1999, sayı:14. 

73- “Atatürk, Milli Kültür ve Tarih”, 100. Yıl Atatürk Konferansları, Ankara 

1982, ss. 124-129. 

74- “Medeniyet-Kültür”, Türk Yurdu, Mart-Nisan 1998, cilt: 18, sayı: 127-128, 

ss. 53-55. 

75- “Milliyetçiliğin Tarihi Seyri”, Türk Yurdu, Mart-Mayıs 1999, cilt: 19, sayı: 

139-141, ss. 67-72. 

76- “Atatürk ve Devrinin İmajı”, Türk Yurdu, Ekim 1998, cilt: 18, sayı: 134, ss. 

25-30. 

77- “Osmanlı’dan Cumhuriyete”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen- 

Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1998, sayı:3, ss. 5-13; Türk 

Yurdu, Aralık-Ocak, 1999, cilt: 19-20, sayı: 148-149, ss. 169-173. 

78- “II. Abdülhamid Hakkında Bazı Düşünceler”, Süleyman Demirel 

Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 1999, sayı: 4, ss. 

23-41. 

79- “Kosovalı Arnavutlar ve Kürtler”, Gülses, 14 Haziran 1999. 

80- “İlkeler ve Şartlar Meselesi”, Millet, 14 Mayıs 1999. 

81- “Milliyetçilik ve Sol-Merkez-Sağ”, Kurultay, 7 Mayıs 1999. 

82- “Devlet”, Akdeniz, 27 Temmuz 1998. 

83- “Şark Meselesinin Anadolu Cephesi, Avrupa’nın İlk Maşası: Ermeniler”, 

Tarih ve Medeniyet, Sayı: 15, Mayıs 1995, ss. 13-21. 

84- “Türkiye Fransa ve Ermeniler”, Akdeniz, 10 Haziran 1998. 

85- “Kıyafet Meselesi”, Akdeniz, 1 Temmuz 1998. 

86- “Ermeni Meselesi (Tarihi ve Siyasi Bir Değerlendirme)”, Yeni Türkiye, 

Ocak-Şubat 2001, Yıl:7, Sayı 37, ss. 200-212.


87- “Üç Ermeni Şarkısı ve Ermenilerin Türklere Bakışı”, Yeni Türkiye, Ocak- 

Şubat 2001, Yıl:7, Sayı 37, ss. 495-501. 

88- “II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1914” Yeni Türkiye, Türkler Özel Sayısı, 

Ankara 2002, cilt. 13, s. 165-211. 

89- “İttihat-Terakki ve Almanya”, Yeni Türkiye, Türkoloji ve Türk Tarihi 

Araştırmaları Özel Sayısı II, Mart-Nisan 2002, Yıl: 8, Sayı: 44, s. 258-264. 

TEBLİĞLER-BİLDİRİLER 

1- “Batı Sistemi Karşısında Ahi Teşkilatının Çöküşü”, Türkiye Odalar ve 

Borsalar Birliği Türk Ekonomisi ve Sosyal Hayatında Ahiliğin Tesirleri 

Sempozyumu, 5 Kasım 1988. 

2- “Şark Meselesi”, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye’nin Sorunları 

Sempozyumu, (Dün-Bugün-Yarın), 8-9 Mart 1990, Ankara. 

3- “Atatürk’te Türklük Şuuru ve Düşüncesi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Eğitim Fakültesi, 10 Kasım 1986, Açık Oturum Tebliği 

4- “Neden milli Kültür ve Atatürkçülük”, 24 Kasım 1984 Öğretmenler Günü 

Münasebetiyle Keban Kaymakamlığınca Düzenlenen Konferans. 

5- “Kültürde Çağdaşlaşmanın Yolu”, II. Milli Kültür Şurası Münasebetiyle 

6- “ Öğretmenin Rolü”, Samsun 24 Kasım 1992 Öğretmenler Günü, Samsun 

1992, ss.13-14 

7- “Osmanlı İmparatorluğunda İktidar Değişiklikleri (1839-1924)”, 

Milletlerarası Türkoloji Kongresi 1979, Ekim, ss.1-6. 

8- “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Isparta Yörükleri”, Isparta’nın Dünü-Bugünü- 

Yarını Sempozyumu, 9-10 Mayıs 1992. 

9- “Vakfın Sosyal Yönü”, 6 Aralık 1988 Vakıf Haftası, Türk Kadının 

Güçlendirme Vakfınca Düzenlenen Konferans Metni. 

10- “Vakfın Sosyal Fonksiyonu”, 9.12.1983’de Elazığ İzzet Paşa Camii 

Vakfı ve F.Ü. Fen-Edb. Fakültesinin Tertiplediği Konferans: I. Vakıf Haftası, 

Ankara 1984, ss.95-97. 

11- “Hafız İbrahim Demiralay’ın Hatıratı ve Isparta’da Millî Mücadele”, 

Isparta’nın Dünü, Bugünü ve Yarını Sempozyumu II, 16-17 Mayıs 1998, Isparta. 

12- “Türk Dünyası Hakkında Düşünceler”, 3 Ağustos 1996, Kayseri, 

Türk Dünyasının Dünü ve Bugünü Sempozyumuna sunulan bildiri. 

13- “Uluslar arası İlişkilere Genel Bakış”, 11-13 Nisan 1997, İstanbul, 

Türk Devlet ve Toplulukları Dostluk, Kardeşlik ve İşbirliği Kurultayı’na sunulan 

tebliğ. 

14- “XVI. Yüzyıl Türk Dünyası”, 26 Nisan 1995, Kanuni Sultan 

Süleyman’ın 500. Doğum yıldönümü münasebetiyle Trabzon valiliği ve Türk Tarih 

Kurumunun ortaklaşa düzenledikleri “Kanuni ve Trabzon” konulu panele sunulan 

bildiri. 

15- “Cumhuriyetin 75. Yılı Münasebetiyle Türk Dünyasına ve Atatürk 

Türkiyesine Bakış”, 1 Ekim 1998, Cumhuriyetin 75. Yılı münasebetiyle Bişkek’te 

düzenlenen Uluslar arası kongreye sunulan bildiri. 

16- “Harp Büyük Devletler Çanakkale Muharebeleri”, Çanakkale 

Muharebelerinin 80. Yıldönümü münasebetiyle Atatürk araştırma Merkezi ile


Çanakkale 18 Mart Üniversitesi’nin müştereken düzenledikleri Çanakkale 

Savaşlarının Türk Tarihindeki Yeri adlı sempozyuma sunulan bildiri. 

17- “Malazgirt Zaferinin Tarihi Önemi”, 26 Ağustos 1984, Malazgirt, 

Malazgirt Muharebesinin 914. Yıldönümü münasebetiyle yapılan kutlamalarda sunulan 

tebliğ. 

18- “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Isparta Yörükleri”, 9-10 Mayıs 1992, 

Isparta’nın Dünü, Bugünü ve Yarını Sempozyumu’na sunulan bildiri. 

19- “Panottomanizm-Panislamizm-Pantürkizm ve Atatürk”, 5-6 Haziran 

1995, Kara Harp Okulu tarafından düzenlenen Atatürk Dönemi Türkiye’sinin 

Siyasi, Sosyal, Ekonomik Durumu ve Gelişmeler konulu sempozyuma sunulan 

tebliğ. 

20- “Osmanlıcılık-İslamcılık-Türkçülük Kavramları Karşısında Atatürk”, 

22 Nisan 1994, Mustafa Kemaml Üniversitesi, Atatürk ve Milli Egemenlik Paneli. 

21- “Atatürk’ün Milli Birlik ve Beraberlik İlkesi”, 13 Haziran 1995, Şırnak 

İli ve ilçelerini Geliştirme Vakfı’nca düzenlenen Şırnak’ın Dünü-Bugünü ve 

Geleceği konulu sempozyuma sunulan bildiri. 

22- “Abdülhamid Devri Eğitim Politikaları”, 20 aralık 1997, 2000 Yılına 

Doğru Abdülhamid Devrinin Yeniden Değerlendirilmesi, konulu sempozyuma 

sunulan bildiri. 

23- “Milliyetçiliğin Türk Siyasetindeki Yeri ve Rolü”, 4 Nisan 1997, Türk 

Ocakları Paneli’ne sunulan bildiri. 

24- “Türk Dünyası ve Küreselleşme”, 24-26 Mart 2000, Türk Dünyası 

Kurultayına sunulan bildiri. 

25- “Yabancı Dilde Eğitim Ve Tarihçesi”, Türk Ocakları tarafından 

2.6.2001 tarihinde Ankara’da düzenlenen “Yabancı Dilde Öğretim Sempozyumu”na 

bildiri olarak sunulmuştur. 

26- “Fransız Arşiv Vesikalarına Göre Erzurum, Van ve Sivas 

Vilayetlerinde Ermeni Nüfusu”, Ermeni Araştırmaları Türkiye Kongresi, Ankara, 20- 

21 Nisan 2002 

27- “Ermeni Sorunu Hakkında Bir Değerlendirme”, Birinci Uluslar arası 

Türkiye’nin Ermeni Meselesi Sempozyumu, Manisa, 23-25.05.2002. 

KONFERANSLAR: 

1- “Türkiye Cumhuriyeti ve Hukuk Devleti”, 10 Kasım 1998’de Atatürk’ü 

anma haftası dolayısıyla SDÜ’de yapılan konferans. 

2- “Tarihte Yörük ve Türkmen Yeri”, 25 Ağustos 1996, Yörtük Vakfı 

Tarafından Keçiborlu Ardıçlı Köyü’nde Düzenlenen konferans. 

3- “Tarih ve Miryakefalon Savaşı”, 17 Eylül 1996, Gelendost Belediyesi 

Tarafından Miryakefalon Savaşının 820. Yıldönümü münasebetiyle verilen konferans. 

4- “Türk Dünyası ve Atatürk”, 3 Ekim 1996, Burdur Er Eğitim Tugayı’nda 

verilen konferans. 

5- “Milliyetçilik ve Küreselleşme”, 4 Ekim 1996, Kütahya, Dumlupınar 

Üniversitesi’nin 1996-97 Ders Yılı’nın açılışı münasebetiyle verilen konferans. 

6- “Türkiye ve Küreselleşme”, 25 Ekim 1996, Burdur Türk Ocağı’nda verilen 

konferans.


7- “Atatürk’ün Türk Tarihindeki Yeri”, 10 Kasım 1996, Isparta, Atatürk’ü 

anma programı çerçevesinde verilen konferans. 

8- “Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti”, 6 Mart 1997, Atatürk’ün Isparta’ya gelişi 

ile ilgili olarak verilen konferans. 

9- “Çanakkale Muharebelerine Genel Bakış”, 18 Mart 1997, Eğirdir’de verilen 

konferans. 

10- “Türk Tarihi ve Atatürk’e Bakış”, 28 Mart 1997, Burdur Er Eğitim 

Tugayında verilen konferans. 

11- “İstanbul’un Türk ve Dünya Tarihindeki Yeri”, 27-29-30 Mayıs ve 2 

Haziran 1997, Bucak, Isparta, Gediz ve Keçiborlu’da verilen bir dizi konferans. 

12- “Atatürkçülük ve Türk Tarihi”, 27 Haziran 1997, Burdur Er Eğitim 

Tugayında verilen konferans. 

13- “Türkiye ve Bölücülük Hareketi”, 15 Mart 1999, Süleyman Demirel 

Üniversitesinde verilen konferans. 

14- “Atatürkçülüğün Diğer Sistemlerle Mukayesesi”, Ankara, 7 Haziran 1995, 

Hava Kuvvetleri Komutanlığındaki Konferans Metni. 

15- “Etnik Farklılıklar ve Ermeni Konusu”, 18 Mart 1994, Aydın Söke’de 


16- Dünya ve Türk Tarihinin Seyir Günlüğü”, 4 Kasım 1994, Isparta’da verilen 

konferans. 

17- “Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Liberalizm”, 10 Kasım 1994, 

Burdur’da düzenlenen konferans. 

18- “Tarihi ve Felsefi Açıdan Cumhuriyet Devrine Bakış”, 23 Aralık 1994, 

Isparta’da Düzenlenen konferans. 

19- “Ermeni Türk İhtilafının Başlangıcı”, 8-9 Nisan 1995, 

Almanya/Heidelberg’de düzenlenen konferans. 

20- “Türk Dünyasının Meseleleri”, 6-14 Mayıs 1995, Türk Bilim araştırma Vakfı 

Tarafından İngiltere’de düzenlenen konferans. 

21- “Atatürkçü Düşünce Sisteminin Diğer Düşünce Sistemleri ile Mukayesesi”, 

7 Haziran 1995, Hava Kuvvetleri Komutanlığı’nda verilen konferans. 

22- “Türk Milletinin Hasletleri, Türk Örf ve Adetleri ve Türk Kültürü”, 30 

Haziran 1995, Burdur Er Eğitim Tugayında yapılan konferans. 

23- “Milli Kültürler ve Küreselleşme”, 16,17,18 Ekim 1997, Konya Türk Ocağı 

ve Selçuk üniversitesince hazırlanan konferans. 

24- “Milliyetçilik ve Küreselleşme”, 25 Ekim 1997, Mersin Türk Ocağında 


25- “Atatürk ve Laikliğe Yeni Bir Bakış Açısı”, 11 Kasım 1997, Yalvaç’ta 

düzenlenen konferans. 

26- “Laikliğin Tarihi Gelişimi ve Türkiye Örneği”, 12 Kasım 1997, Isparta 

Gazeteciler Cemiyetinde verilen konferans. 

27- “Atatürk ve Türk Tarihine Bakış”, 31 Aralık 1997, Burdur Er Eğitim 

Tugayında yapılan konferans. 

28- “Milli Mücadele ve Kuva-yı Milliye”, 1 Nisan 1997, Adana Karaisalı’da 


29- “Atatürk ve Cumhuriyete Bakış”, 17 Haziran 1998, Bucak Kaymakamlığı 

tarafından düzenlenen konferans.


30- “Cumhuriyet’in Mana ve Önemi”, 26-30 Ekim 1998, SDÜ Atatürk 

Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından Senirkent ve Sütçüler’de verilen 

konferanslar. 

31- “Türkiye Cumhuriyeti ve Hukuk Devleti”, 10 Kasım 1998, SDÜ Kültür 

Merkezinde verilen konferans. 

32- “Cumhuriyetin Getirdikleri”, 27 Kasım 1998, Keçiborlu’da verilen 

konferans. 

33- “Cumhuriyet, Osmanlı ve Türkiye”, 11 Aralık 1998, Yalvaç’ta düzenlenen 

konferans. 

34- “Türkiye’de Bölücü Hareketler ve PKK”, 15 Mart 1999, SDÜ Kültür 

Merkezinde verilen konferans. 

35- “Osmanlı Kimdir?”, 4 Mayıs 1999, Yalvaç’ta verilen konferans. 

36- “Osmanlı’nın Kuruluşunun 700. Yıldönümü”, 14 Mayıs 1999, Gönen’de 


37- “Milli Mücadele ve Cumhuriyet”, 24 Mayıs 1999, Burdur Belediyesi Atatürk 

Kültür ve Sanat Merkezi tarafından düzenlenen konferans. 

38- “Osmanlı’ya Bakış”, 23 Ekim 1999, Denizli Türk Ocağında verilen 

konferans. 

39- “700. Yılında Osmanlı”, 27 Ekim 1999, Samsun Türk Ocağında verilen 

konferans. 

40- “Atatürk ve Cumhuriyet”, Konferans, Burdur, 6.03.2002. 

41- “Çanakkale”, Bucak H. Tolunay Meslek Yüksek Okulu Konferans Salonu, 

Konferans, 20.03.2002 

42- “Ermeni Meselesi” Atabey Kaymakamlığı, Seminer, 29.03.2002 

43- “Çanakkale Zaferi” Yalvaç MYO Konferans Salonu, Konferans, 18.03.2002 

44- “Ermeni Meselesi” Mustafa Kemal Üniversitesi, Konferans, Hatay, 18 

Nisan 2002-12-22 

45- “Nevruz Bayramı BABACAN, H. Yrd.Doç.Dr., “Ermeni Soykırımı 

İddiaları ve Gerçekler”, Isparta Öğretmenevi Konferans Salonu, 8.7.2002 

46- “Soykırım İddiaları ve Ermeni Meselesi” Yalvaç MYO, Panel, 23.04.2002 

47- “Ermeni Meselesi Çerçevesinde Ermeni Terörü”, SDÜ Kültür Merkezi, 

Panel, 24.04.2002 

48- “Atatürk ve Çağdaşlaşma”, Burdur Er Eğitim Tugayı, Konferans, Burdur, 

26.04.2002 

49- „Atatürk ve Cumhuriyet”, Yalvaç Kaymakamlığı, Panel, 29.10.2002 

50-“10 Kasım ve Atatürk”, SDÜ Kültür Merkezi, Panel, 11.11.2002 

51-“Niçin Cumhuriyet”, Yerel Radyo Konuşması, 29.10.2002 

52- “Osmanlı’nın Kuruluşu”, Söğüt Ertuğrul Gazi Şenlikleri, Söğüt-Bilecik, 7- 

8.09.2002

ÖĞRENCİLERİNİN VE MESLEKDAŞLARININ 

GÖZÜYLE PROF.DR. BAYRAM KODAMAN

16 Öğrencilerinin ve Meslekdaşlarının Gözüyle Prof.Dr Bayram KODAMAN 

Beni Tarihçiler Kervanına Katan Tarihçi: 

Bayram Kodaman 

Ali BİRİNCİ * 

Doğduğum köyün ( Balıklı Şeyh köyü) bağlı bulunduğu kaza olan Hendek’in 

pazarları Salı günleri kurulurdu. İlk mektebin üçüncü sınıfında iken genç ve idealist 

öğretmenimiz Erol Altınkum tarafından, talebelerden toplanan beş-on kuruşlarla, 

küçük bir kütüphane kurulmuş ve benim de içime bu küçük kütüphane büyük bir kor 

yığını gibi düşmüştü. Her akşam kütüphaneye memur sınıf arkadaşımız İrfan’dan 

neredeyse yalvar- yakar birkaç kitap alır okurdum. 

İlk mektebin ilk üç senesini Şeyh köyü’nde okuduktan sonra son iki senesini 

de Hendek Cumhuriyet İlkokulu’nda okudum. Bu naklin basit bir vesilesi vardı: Büyük 

teyzem merhumu Münevver Bölükbaşı’nın kocası merhum Cevat eniştem sık sık 

kereste almak için Bolu’ya gittiği için teyzem iki küçük çocuğu ile yalnız kalıyordu. Bu 

sırada Başpınar mahallesinde Tayyarecinin evi olarak anılan bahçeli bir evde 

oturuyordu. Böylece bizim evden de altı çocuktan biri eksilmiş oluyordu. Bu naklime 

ilk mektep 3. sınıfta öğretmenim olan Erol Altınkum’un da çok üzüldüğünü 

hatırlıyorum. 

Böylece 1958- 1960 senelerinde 4. ve 5. sınıfı Cumhuriyet’te okudum. Bu 

mektep Hendekli Hâfız Hamdi Erginal tarafından kurulmuş ve 15 Eylül 1908 tarihinde 

tedrisata başlamıştı. İsmi sırasıyla Mekteb-i İrfan, Mekteb-i Tefeyyüz, Hendek İlk 

Mektebi, Dumlupınar, İlk Mektebi ve en sonunda da Cumhuriyet İlk Mektebi olmuştu. 

Çok sonradan kurulan ve ismi önce İsmet Paşa, daha sonra da Ziya Gökalp ismini alan 

başka bir ilk mektep ile Atatürk İlkokulu isminde üçüncü bir ilk mektep daha vardı. O 

zamanlar bu mektepler de işine âşık ve çarşıdan geçerken esnafın saygıyla selâm verdiği 

öğretmenler çalışırdı. Bu öğretmenler arasında bilhassa kısa boyu ve fötr şapkası ve 

siyah paltosuyla ve ortası sigara dumanıyla sararmış bıyıklarıyla İbrahim Baycan ( 1906- 

1968)öğretmen hâlâ zaman zaman gözlerimin önünde canlanıyor. O’nun gördüğü 

hürmeti artık hiçbir öğretmenin gördüğünü zannetmiyorum. 

1958’de başladığım zaman velim teyzemin görümcesi Günsel abla oldu. 

Mektebin müdürü henüz bekâr olan Avni Akyol ( Düzce, 1931- Bolu, 30 Eylül 1999) 

idi. Daima beyaz ve yakaları kolalı gömleği ve tertemiz kıyafeti ile dikkati çekiyordu. 

Bir müddet sonra da yine kıymetli öğretmenlerimizden Yüksel hanım ile evlendi. 

Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde talebe olduğum zaman kendisini DPT’nin o zaman 

Meşrutiyet’te bulunan kısmında kendisini ziyaret etmişti. Diğer öğretmenlerden Ahmet 

Erdem’i, Sadettin Cömert’i ve Mualla hanımı hatırlıyorum. 

İki sınıf olan devrede bizim öğretmenimiz Kürt Hoca ismiyle anılan ve bize o 

çağda yaşlı gözüken Turan Altuğ öğretmen idi ve biraz asabî mizaçlı olmakla beraber 

iyi ve çok idealis bir öğretmendi. Diğer sınıfın öğretmeni ise Yüksel hanımdı. Bizim 

* Prof.Dr., Türk Tarih Kurumu Başkanı

Öğrencilerinin ve Meslekdaşlarının Gözüyle Bayram KODAMAN 17 

mezun odlumuz sene öğretmen kadrosu şöyle idi: İbrahim Baycan, Mualla Kepti, 

Selma Günay, Mukaddes Altıntepe, Sadettin Cömert, Suhadan Cömert, Seyfettin Balcı, 

Servet Bağdatlı, Ahmet Erdem, Hasan Akar. Hendek Orta Okulu’nda ise bu 

öğretmenlerimizden Ahmet Erdem edebiyat, Servet Bağdatlı ise beden eğitimi 

dersimize bir müddet gelmişlerdi. 

Sınıf arkadaşlarım arasında bilhassa İbrahim öğretmenin küçük oğlu Şenel 

Baycan ile kaynaşmıştık. İkimizi de birleştiren kendisinin nazar boncuğu gibi ufak- 

tefek ve sempatik oluşuydu. O’nun zengin kütüphanesi benim ilk tanıştığım kütüphane 

oldu ve bu sayede çok kitap okuma fırsatı buldum ve bilhassa bu meyanda Kemalettin 

Tuğcu’nun kitaplarıyla tanıştım. Mütevazı bir ilk mektep öğretmeninin bütçesinden bu 

derecede bir meblağı kitaba ayırabilmesi hatıramdan hiç çıkmadı. Keza yine 

arkadaşlarımdan İrfan Kuş sayesinde de resimli kitaplar okumuştum. Bu senelerde ben 

de zaman zaman resimlerle süslü halk hikâyeleri satın alıp okumaya başlamıştım. 

Bu iki seneden hatırladığım şeylerden biri de çok susadığımız zaman 

öğretmenlerin dışarıdaki çeşmeye gitmemize izin vermeleriydi. Bu gibi bir izin hâlâ 

veriliyor mu bilmiyorum. Öğretmenleri, velileri ve talebeleriyle ilkokul büyük bir aile 

gibiydi. Çok geniş olan bahçede talebelerin en büyük oyunlarından biri de yakan top 

oynamaktı ve bu oyunun ustaları da vardı. Kız sınıf arkadaşlarımdan Saadet Yonar’ın 

inanılmaz derecede,fırtına gibi, hızlı koşması da unutamadığım hâtıralarım arasındadır 

ve yine gözlerimin önündedir. Babası Ali amca çarşıda, o zaman kasapların ve 

lokantaların bulunduğu sokağın sonunda Uludere gazozu imâl ederdi. 

İlk mektebi bitirme imtihanlarına girerken 27 Mayıs İhtilâli olmuş ve çarşıda 

öbek öbek toplanan insanlar endişe içinde sohbet etmeye başlamışlardı. Bu heyecanlı 

hava içinde her nedense sınıfta toplantı hâlinde iken biz de havaya kapılıp “ Yaşasın 

Cumhuriyet Halk Partisi” diye bağırırken, Turan öğretmenin sert bakışlarını kapıdan 

girerken görünce, susmuştuk. 

Hendek Cumhuriyet İlkokulu’nda iki mutlu senem geçti. İlk sene takdirname 

almıştım ve alt sınıftan da Gülsüm Cerrahoğlu takdirname kazanmıştı. O, verilen 

hediyelerden siyah ve daha güzel olanını, sesini bana duyurmamaya çalışan bir erkek 

öğretmenin tavsiyesi sayesinde seçince, bana da mavi renkte bir dolmakalem nasip 

olmuştu. Bu sebepten dolayı bu sevinçli günümü biraz da buruk bir duygu ile 

hatırlıyorum. 

1960’da ilkokulu bitirme imtihanlarına girerken 27 Mayıs hareketi oldu. Bizim 

5-B sınıfının mezunları şöyle sıralanıyordu:80- Saadet Yonar, 86- Namık Yaşar, 139- 

Hasan Aydınlar, 141- Nurşen Konur, 143- İrfan Kuş, 146- Yalçın Mercan, 147- Fatma 

Ardahan, 150- Nebiye Güneş,152- Serpil Ersever, 153- Yaşar Betir, 154- Hasan 

Başmanav, 158- Fikriye Akar, 159- Şenel Baycan, 160- Bedriye Kahraman, 161- 

Süleyman Tomarca, 162- Özcan Bademli, 164- Yaşar Kahveci, 165- Fatma Aynacı, 

167- Temel Akdeniz, 168- Nazmi Özbereket, 172- Nezaket Özcan, 175- Kadriye 

Yıldız, 177- Bülent Ertaş, 178- Ali Birinci, 179- Hayri Tarım, 181- Zuhal Gönül, 183- 

Mehmet Ali Karslı, 184- Emine Keskin. 

Hendek’te şimdi artık mâziye karışmış olan tek katlı ve yola yakın ve muvazi 

Cumhuriyet İlkokulu’nda bizim yetişmemizde emeği olan bütün öğretmenlerimizi 

şükranla yâd ve bu dünyadan göçenlere rahmet niyaz ederim. Burada, mektep 

sıralarında dostluklarını gördüğüm ve isimlerini veremediğim bütün arkadaşlarımı da 

hasretle hatırlıyorum ve hayatta olanlarına afiyet ve ölenlere rahmet dilerim.


Asıl bahsetmek istediğim kitap meselesinde Salı günlerinin hususî bir yeri ve 

değeri vardı. Hendek pazarının kurulduğu Salı günleri muhakkak birkaç Darendeli 

kitapçı da çarşıya sergi açar, halk kitaplarının yanı sıra esans ve gülsuyu gibi şeyler de 

satardı. Bu sergilerden ucuz olan halk hikâyelerini alır ve büyük bir iştiha ile okur ve 

saklardım. Ancak bu kitaplardan biri olan Karacaoğlan’a ( Sadettin Nüzhet Ergun) bir 

türlü kavuşamamıştım. En fazla iki buçuk lira topladım ama kitabın fiatı ( beş lira) çok 

yukarılarda kalmıştı. Renkli güzel kapağıyla hayâli hâlâ gözümün önünde duruyor. 

Hendek Orta Okulu’nda da ( 1960- 1963) seneler aynı minval üzere geçti. 

Müdürümüz Mustafa Sarıkoca, tarih ve coğrafya hocamızdı. Ahmet Türedi ise mezun 

olur olmaz mektebimize gelen ve bize aynı zamanda arkadaş gibi değer veren fizik, 

kimya ve matematik hocamız olmuştu. 

O zamanlar Hendek’te en yüksek mektep orta mektep olunca mezuniyeti 

takiben yatılı mektebin yoluna ve damı altına girmek mecburiyeti karşısında kalmıştım, 

birçok arkadaşım gibi. 

Ankara’da Polis Koleji imtihanlarını kazanınca artık Ankaralı olmuştum. İlk 

gördüğüm şehir ve ilk göz ağrım olan Ankara’da da tek gözde mekânım kitapçılar 

olmuştu. Bütün paramı, biraz da plânsız bir şekilde, kitapçılarda harcıyor, bazen bir ay 

kadar hafta sonu izinlerine çıkmadığım oluyordu. Kolej hayatımda ( 1963- 1966) son 

sınıfta iken kütüphane başkanı da olmuştum ama seneyi büyük zararla kapattım. 

Çünkü birçok arkadaşım tatile kütüphane kitaplarıyla beraber gitmeyi tercih etmişti. Bu 

kitaplar bir daha dönmedi. Üzerimizde büyük hakkı bulunan sınıf komiserimiz Ali 

Haydar Yıldırım’ın affı sayesinde tazminat cezasından kurtuldum. Son sınıfta iken, 

bizden önceki mezunlardan ve Mülkiye’de talebe Mahmut ağabeyimiz özenerek 

imtihana girenler arasına ben de katıldım. İki Türk Dili ve Edebiyatı bölümünden ( 

Atatürk ve İstanbul Üniversitesi) ilkini birinci ve ikincisini dördüncü olarak 

kazanmama ve edebiyatı çok sevmeme rağmen yirmi üçüncü olarak kazandığım 

Mülkiye’ye girdim. Kaymakamlık arzusunun tabiatıma ne kadar zıt bir şey olduğunu ise 

ancak birkaç sene okuduktan ve hayatı biraz tanıdıktan sonra fark edebildim. 

Fakülte de edebiyatın yanı sıra fikri eserler okudum ve bu arada Nurettin 

Topçu, Osman Turan, Ali Nihat Tarlan gibi üstadların yakınında ve sohbetlerinde 

bulunmuştum. Okuduğumuz İktisat Tarihi dersleri ise tarih sevgimi ve tarihe dair kitap 

ve mecmuaları toplama iştiyakımı büsbütün artırmıştı. Bu arada ilk mektebe 

başlamadan önce epey öğrendiğim eski yazıyı ilerleterek eski yazı kitap ve mecmualar 

da toplamaya başlamıştım. 

Neredeyse istemeden 1973 Şubatında mezun olduğum fakülteden sonra 

bursunu aldığım Emniyet Genel Müdürlüğü’nde çalışmaya başladım. Ankara’da 

kalmak bir kitap dostu için büyük bir şanstı. Öğle üzerleri koşa koşa gittiğim Kızılay’da 

Kocabeyoğlu pasajı ile yeni yeni şenlenmeye başlayan Zafer çarşısına gidiyor ve yeni 

gelen sahaf malı kitapların teftişini yapıyordum. Param olmasa da kitap alabiliyordum. 

Hâlâ da sahaf dostlarım, bir kitaba müşteri olduğum zaman, ne zaman ödeyeceğimi 

sormazlar. Ancak ödenmemiş kitap borcum da hiç olmamıştır. Zaten cumartesileri bu 

dükkanlarda, Pazar günleri ise bilhassa Ulus’un çeşitli köşelerinde açılan sergilerde 

kitap kovalamakla geçiyordu. 

Hayatımın kırılma veya dönüm noktasını böyle ziyaretlerimden birinde 

yaşadım. 1971 rüzgârında Hacettepe Üniversitesi’nden dışarıya haksız yere 

savrulduğuna inandığım iyi insanlardan biri olan Tuncar Tuğcu’nun Zafer çarşısındaki


küçük dükkanında zaman zaman yarenlik ederken ilk defa Hacettepe Tarih 

bölümünden Dr. Bayram Kodaman isimli genç bir tarihçi ile karşılaştım. Siyah 

mermerden yapılmış bir büstü hatırlatan başı, yapılı vücudu ve geniş omuzları ile 

hafızaya hemen görüntüsü düşen genç ilim adamı samimî hâliyle resmiyetin mesafesini 

aşıyor ve samimiyetle konuşuyordu. Bu sırada Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi 

üzerinde, galiba bölüm başkanı Prof. Dr. Ercümend Kuran hocanın tavsiyesi ile 

doçentlik tezini hazırlıyordu. 

Dün gibi hatırlıyorum; kendisine görmediğini tahmin ettiğim Bizde Maarif- i 

İptidaiye ( Osman Zeki Işık, İstanbul, 1337, 54+2 s) kitabından bahsetmiş ve daha 

sonra kendisine ödünç olarak vermiştim. Ödünç verdiğim ikinci bir kitap ise Mahmut 

Cevat’ın ünlü eseri Maarif-i Umumiyenin Tarihçe-i Teşkilât ve İcraatı ( İstanbul, 1338, 

2+524 s) olmuştu. Hazırladığı doçentlik tezinin II. Abdülhamid devrine dair çok yeni 

ve farklı yorumların ilham kaynağını teşkil ettiğine de bu meyanda işaret etmek 

gerekiyor. 

Asıl söylemek istediğim ise bu sohbet esnasında biraz eski yazı okuduğumu ve 

tarihi sevdiğimi anlaması üzerine bana Hacettepe Tarih Bölümünde yüksek lisansa 

başlamamı teklif etmesi olmuştu. 

Bu teklif hayatımın bir başka devrinin başlamasının hareket noktası olmuştu. 

Çünkü 1974 yaz başlarında bana yapılan bu teklif üzerine sonbaharda yüksek lisans 

imtihanlarında Ercümend Kuran hocanın başkanlığında ( Nejat Göyünç, 

Abdurrahman Çaycı) heyet beni bu yeni talebeliğe lâyık bulmuştu. Sordukları 

sorulardan biri İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın eserleri olmuştu. Bir taraftan Emniyet 

Genel Müdürlüğü’nde çalışırken diğer taraftan da zar-zor dersleri takip edebildim. Bu 

arada 1975 yazında Çanakkale’de dört ay askerlik yaptım. Bölümün kadrosuna Tuncer 

Baykara, Özkan İzgi, Özcan Mert, Ahmet Yaşar Ocak ve Rifat Önsoy dahildi. Daha 

sonra Abdülhalûk Çay ve Bahaeddin Yediyıldız da bu kadroya katıldı. 

Hayatımın ikinci dönüm noktasını ise iki sene sonra yaşadım. Bu defa beni 

meslek olarak tarihçiliğe davet eden hocam Nejat Göyünç oldu ve 1976’da dekanı 

olduğu Cumhuriyet Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi’ne tarih asistanı olarak kabûl 

etmişti. Üniversitenin ilk asistanlarından biri oldum. Biraz zahmetli de olsa Mülkiye’nin 

İktisat ve Maliye Bölümü mezunu olarak tarihçilik yolunda 1974 sonbaharından beri 

emekliyorum ve bu yolda ömrümü geçirmekten çok büyük haz duyuyorum. Beni bu 

yola davet eden muhterem Bayram Kodaman hocama şükranlarımı sunarım. Bu 

zevkimi aynı zamanda mesleğim hâline getiren aziz Nejat Göyünç hocama Hak’tan 

rahmet ve mağfiretler niyaz ediyorum. Hacettepe Tarih Bölümü ve bilhassa Ercümend 

Kuran hocamızın seminer odası sohbetleri gerçek bir fikir ve tarih ziyafetiydi. Hikâyesi 

ayrıca yazılmalıdır. 

Her birinden ayrı ayrı ve tabiî iktidarımca, bir şeyler öğrendiğim bütün 

hocalarımı minnetle ve hayattan göçenlerini rahmetle yâd ediyorum. 2 Kasım 2009


Değişik Yönleriyle Tanıdığım Prof. Dr. Bayram Kodaman 

Mustafa ÖZTÜRK * 

Prof.Dr. Bayram Kodaman Hocamı, 1984 yılında Fırat Üniversitesi’nde 

Araştırma Görevliliği sınavına girdiğim zaman tanıdım. Çünkü beni imtihan eden odur. 

Daha doğrusu yeni kurulan Tarih Bölümünü geliştirmek için Doktorasını yapan veya 

yapmakta olan öğrencileri bölüme almak istiyordu, bu konuda gerçekten büyük gayret 

sarfediyordu. 

Gerçekten Bayram Hocanın, bence en önemli vasıflarından birisi, bulunduğu 

üniversitelerde Tarih Bölümünü geliştirmek hususunda gösterdiği samimi gayrettir. 

Hocamın bu gayreti ile ben de üniversiteye intisap ettim. Şunu her zaman çeşitli 

vesilelerle söylerim; yüksek lisans ve doktora yaptırtarak beni akademik hayata 

hazırlayan Prof. Dr. Şerafettin Turan Hocam’dır, üniversiteye intisap etmeme vesile 

olan da Prof. Dr. Bayram Kodaman’dır, her iki Hocama da minnettarım. Bu dönemde 

benimle beraber bugün çoğu akademik hayatın değişik kademelerinde olan pek çok 

arkadaşımızı üniversiteye kazandırdı. 

Ama ne yazık ki kısa bir süre birlikte çalışma imkânı buldum, çünkü kendileri 

1986 yılında Fırat Üniversitesi’nden ayrılarak Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi’ne 

naklen geçti. Öyle de olsa irtibatımız hiç kopmadı, her vesile ile bir araya gelmeye 

gayret ettim. Çünkü Bayram Hoca, tarih ve felsefe birikimi ile farklı yorumlar 

getiriyordu. Yıllar sonra ele aldığım ve üzerinde çalıştığım Tarih Felsefesini Bayram 

Hocamla her fırsatta tartışabiliyordum, bu da tabiî olarak bana yeni ufuklar açıyordu. 

Hatta hiç unutmam, bir toplantı vesilesiyle Ankara’da bulunduğumuz sırada, Hoca’yı 

adeta esir aldım ve gece geç saatlere kadar aklımda ne varsa, ne bulmuşsam kendisiyle 

tartıştım, fikirlerini aldım. Orada bana “Ben Elazığ’dayken bunlar niye yoktu, o zaman 

neden bu konulara eğilmedin?” demişti. Hocamın dediği tarihler, doktoramı yeni 

bitirdiğim ilk yıllardı, elbette Tarih Felsefesi gibi bir alanda fikir serdetmem 

beklenemezdi. 

Hocamızın önemli bir özelliği de, tarihçilerde pek de rastlanmayan ekip 

çalışmasının varlığıdır. Disiplinler arası çalışmayı teşvik eder, genç arkadaşlarla ortak 

araştırmalar, yayınlar yapar, bizleri de bu yola teşvik ederdi. Bölümün alt yapısını 

geliştirmek için de o zamanın şartlarında çok önemli kaynakları Bölüm kütüphanesine 

kazandırmıştır. Bu meyanda bütün bürokratik engelleri aşarak Harput ve Çemizgezek 

Şer‘iyye Sicillerinin tamamının suretlerini, Başbakanlık Arşivindeki Harput Tahrir 

Defterlerini, Salnameleri, mahalli gazeteleri Bölüme kazandırmıştır. 

Yukarıda zikrettiğim disiplinler arası işbirliğine olan inancının ilk müşahhas 

sonucu, 1984 yılında düzenlediği “Tarih Metodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri 

Kollokyumu”dur. Bu toplantı, değişik disiplinlerden değerli hocalarımızın katılımıyla o 

zamana kadar tarih metodolojisi alanında yapılan en ciddi ve kalıcı bilimsel toplantıdır. 

Bu Kollokyumun bildirilerin Üniversitemiz tarafından yayınlandı ancak kısa sürede 

mevcudu bitti. Yakın bir gelecekte bu eserin ikinci baskısını yapmayı planlıyoruz. 

* Fırat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü-Elazığ


Hocamız çok sosyaldir, herkesle dostluk kurar, üniversite dışında esnaftan, 

işçiden, memurdan, bürokrattan, kısacası her meslekten insanlarla dostluğu vardır. 

Onun içindir ki, Elazığ O’nu sevdi, o da Elazığ’ı sevdi. Bugün bile eskilerden pek çok 

kimse halâ Bayram Hoca’yı yâd eder. 

Biz de halâ yâd ediyoruz.


Akademisyen (Bilim İnsanı) 

Prof. Dr. Bayram Kodaman 

Kadir KASALAK * 

Sayın Bayram KODAMAN’la bir hemşehrim olarak 1977 yılı Temmuz ayında 

bir tanıdığımın tavsiyesi üzerine eski Yalvaç halinde (aynı zamanda Pazar yeri olarak 

kullanılan şimdiki durumda ise belediyenin kültür merkezi olarak yapılan ve henüz 

hizmete girmemiş binanın bulunduğu yer) tanıştım. Hocam o zamanlar Hacettepe 

Üniversitesi’nde Doçent idi. Üzerinde füme renkli bir kadife pantolon ve kısa kollu 

güzel bir gömlek vardı. ( Bugünde giyim-kuşam konusunda; ister mesaide olsun ister 

dışarıda ve tatillerde olsun aynı hassasiyetini sürdürmektedir. Yani giyim konusunda 

pek çok kişiye örnek olacak niteliktedir) Selâm, kelâm faslından sonra, Saygıdeğer 

hocam Prof. Dr. Şerafettin Turan yönetimimde Yüksek Lisans öğrenimi yapmakta 

olduğumu söyledim ve hemen şu soruları sordu; “ - Osmanlıcan iyi mi? , Yabancı dilin 

nasıl?” Bende; “- tezimin tamamen Osmanlıca olduğunu ve “1915 yılı Meclis-i 

Mebusan Zabıt Ceridelerine Göre Adliye İle İlgili Bazı Kanunların Müzakeresi” 

konulu tez üzerinde çalışma yaptığımı söyledim. Bunun üzerine “-Ankara’da 

görüşelim” dedi, doğrusu o dönemin “anarşi ve ulaşım problemlerinden dolayı” benim 

de ziyaret imkânım olmadı. 

Bir yıl sonra Ankara’dan Isparta’ya tayin oldum. Bu nedenle de görüşmelerimiz 

olmadı. 1983 yılında yapılan I. Askerî Tarih Seminerinde tekrar bir araya gelebildik. 

Daha sonra ISVAK Sempozyumu’na katıldık. Bu sürede ben “bayramlar ve yılbaşılar 

da kart gönderdim. Bazen cevap aldım, bazen de alamadım. 1988 yılında, Samsun 19 

Mayıs Üniversitesi’nde Eğitim Fakültesi Dekanlığı sırasında kendisini ziyaret edip; bir 

yakınımın resim bölümü mülakatlarında yardımcı olması için talepte bulundum. 

Hoca’nın cevabı tam bir akademisyene yakışır nitelikte idi:” Yazılı sınavda başarılı 

olmazsa benim yapabileceğim hiçbir şey yoktur.” Akademisyen bir idareciye yakışan 

bir cevaptı. Yani hallederiz, kolay ederiz deyip insanları atlatma politikası takip 

etmemişti. Elbette biz de bu durumu makul karşıladık. Daha sonra da zaman zaman ; 

özellikle Isparta’ya geldikten sonra yaz aylarında görüşmelerimiz oldu.Bu 

görüşmelerimizde her zaman sorardı; 

“- Isparta’ya ne zaman geleceksin?” Ben de hep şu cevabı verirdim: “- Birkaç yıl 

içinde.” Sonunda o birkaç yıl geldi ve Mayıs 1999’da SDÜ Tarih Bölümü’ne 

müracaatımı yaptım. Bürokratik işlemlerden sonra 4 Ağustos 1999 da göreve başladım. 

Ancak daha ilk günlerde bazı tartışmalarımız oldu. 

Sayın hocam ile 4 Ağustos 1999’dan itibaren aynı bölümde birlikte görev 

yaptığımız süre içerisinde doğru söylemek gerekirse keyfî uygulamalarını eleştirmiş 

isem de; akademik ve bilim adamlığı yönlerini ilgiyle ve takdirle takip etmişimdir. 

Gerek konferansları, gerek makale ve kitaplarında öne çıkan yanı; faydacı bir tarih 

yaklaşımı içinde çok isabetli tespitlerde ve değerlendirmelerde bulunmasıdır. Şahsen 

bunların pek çoğunu saklıyor ve istifade ediyorum. Buna paralel olarak diğer bir 

* Yrd.Doç.Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.


akademik yanı ise doktora çalışmalarındaki ciddiyet ve çok birikimli olduğunu gösteren 

eleştirileridir. Gerektiğinde çalışmaların yetersizliği durumunda adaya tavır 

alabilmesidir (Özellikle son zamanlarında adamına göre farklı yaklaşımda bulunsa bile). 

Zaten bana göre onu akademisyen ve bilim insanı yapan yönlerini bu iki temel 

unsurlarda ortaya koyduğu düşünce ve davranışlarıdır. Bu düşünce ve davranışlarını 

destekleyen öncü yanı da her derse bildiri sunar gibi hazırlanmasıdır. Tabiidir ki bu 

düşünce ve davranışları bize ve öğrencilere olumlu örnek olmuştur. Bu yazıyı kaleme 

aldığım günlerde, üniversitedeki son günlerini yaşamasına rağmen; hâlâ konferans ve 

yurtdışı sempozyumu için hazırlık yapmaktaydı. Kendisini bilimsel çalışmalara adayan 

bölüm başkanımız şu sözlerle de sosyal yaşantısıyla bilimsel çalışmalarının 

özdeşleştirdiğini gösteriyordu: “Ben yatağımın başucunda mutlaka kalem ve kâğıt 

bulundururum. Aklıma geldikçe, düşünürken tespit, değerlendirme, yeni konu 

veya başlıkları hemen not ederim.” Hani derler ya “-bilimsel çalışma ve 

araştırma merakı genlerine işlemiş!” 

Son olarak diyorum ki ; “yolun açık, sağlığın daim olsun bilim adamı”.


Hocam Bayram Kodaman 

Yusuf AYVAZ * 

İnsan yaşadığı müddetçe pek çok olayla ve insanla karşılaşır. Fakat karşılaştığı 

bu olaylardan ve kişilerden bazıları o insanın hayatında adeta bir dönüm noktası 

oluşturur. Öğretmen okulu 6. sınıfa geçtiğim 1972 yaz, Yüksek Öğretmen Okulu 

sınavına girmiş ve kazanmıştım. Ancak Ankara’ya gitmeyi hiç düşünmüyordum. Bu 

durumu haber alan okulumuzun Din Kültürü hocası ve aynı zamanda müdür 

yardımcısı olan İbrahim Demirbaş’ın beni yanına çağırarak yaptığı ikna edici 

konuşmadan sonra Ankara’ya gitmeye karar vermemdi. Bu konuşma benim akademik 

hayatımın ilk basamağına adım atmamı sağlamıştı. 

Yüksek Öğretmen Okulu ve Ankara Fen Fakültesini bitirdikten sonra 1978 

yılının 7 Nisanında Fırat Üniversitesinde asistan oldum. 1982 yılında YÖK’le birlikte 

Fen-Edebiyat Fakülteleri oluşturulmaya başlanınca, Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat 

Fakültesi dekanlığına Prof. Dr. Bayram Kodaman atandı. Bu atama hocamla 

tanışmamıza vesile oldu. Her türlü problemimizle ilgilenen, bize değerli olduğumuzu 

hissettiren, bize bir şeyler başarabilme zevkini yaşatan hocamızın, zaman zaman Prof 

Dr. Kazım Yaşar Kopraman’ın da katılımıyla yaptığı sohbetler, bizim tarih ve kültür 

dünyamızın gelişmesine zemin hazırlamıştır. 

1985 yılında Elazığ’dan Samsun Eğitim Fakültesine Dekan olarak ataması 

yapılan Bayram Hocamızı görkemli bir yemek davetiyle Samsun’a uğurladık. 1988 

yılında Prof. Dr. Necdet Bildik, Prof. Dr. Ömer Akın ve Doç. Dr. Vahit Komar ile 

birlikte hocamızı Samsun’da ziyaret ettik. Hocamız, Samsundaki 

meslektaş/arkadaşlarımız Prof. Dr. Nuri Kuruoğlu, Prof. Dr. Muharrem Dinçer, Prof. 

Dr. Mustafa Çalışkan ve Prof. Dr. Bekir Batı ile birlikte bizi Samsun Öğretmenevi’nde 

ağırladı. Bu sayede hocamızı ve arkadaşlarımızı görme fırsatı yakalamış olduk. 

1991 yılında ise Bayram Hocam bir etkinlik için Elazığ’a gelmişti. Yaptığımız 

bir görüşme sırasında Süleyman Demirel Üniversitesine geçeceğini, gelmek isteyen 

olursa onları da götürebileceğini söyledi. Daha önce Isparta’yı görüp sevdiğim için bu 

teklife sıcak baktım, benimle birlikte Doç. Dr. Ekrem Artuç ve Doç. Dr. Seyfettin 

Çakmak da 1993 yılında Süleyman Demirel Üniversitesine geçti. Aynı yıl Prof. Dr. 

İsmail Çetişli de bize katıldı. Böylece Süleyman Demirel Üniversitesinde dört Fırat 

Üniversiteli olduk. 

Süleyman Demirel Üniversitesinde önce bölüm başkanı, altı ay sonra da 

Dekan yardımcısı olarak Bayram Hocamla çalışma fırsatı buldum. Bu birliktelik hocayı 

daha da yakından tanıma vesile oldu. 

Bayram Hocamın insanlarla iletişim kurarken çocukla çocuk; yaşlıyla yaşlı; 

şehirliyle şehirli; köylüyle köylü olmasına hep hayran kalmışımdır. Hayatımın her 

döneminde hocamın bu yönünü kendime örnek almaya çalıştım. 

Hocamın takdire şayan bir diğer yönü de geçirdiği çeşitli seçim süreçlerinin 

olumlu veya olumsuz sonuçlarını belirli bir olgunlukla karşılayarak hayatına devam 

etmesidir. 

* Prof.Dr.,SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Dekanı


Bayram Hocam bu günlerde hayatının en heyecanlı günlerini yaşıyor olsa 

gerek. Bir taraftan emekli olunca yapacağı işleri kurgularken diğer taraftan da yeni 

üniversitelerde hocalığa devam etme planları yapıyor. İnsanın hayatında dinlenmeye, 

emekliliğe de yer vermesi kaçınılmaz; ama benim bildiğim Bayram Hoca bu dönemi de 

boş geçirmez, yapacak bir şeyler bulur. 

İyi bir eğitimci olan Bayram Hocam, öğrencilerinin yetişmesi için hiçbir 

fedakârlıktan kaçınmayan, öğrencilerinin her türlü sıkıntısıyla yakından ilgilenen birisi 

olmuş ve pek çoğunun akademik kariyer yapmasına doçent veya profesör unvanı 

almasına vesile olmuştur. 

Bayram Hocam ilkeli bir bilim insanıdır. Yazılarında ve konferanslarında 

bildiklerinden asla taviz vermemiş, her zaman doğrunun ve haklının yanında olmuştur. 

Günümüz olaylarını da kendine özgü bir şekilde yorumlamış ve farklı yorumlar 

getirmiştir. 

Sayın Hocama bundan sonraki hayatında ailesiyle sağlıklı, huzurlu, elemsiz ve 

uzun bir ömür geçirmesini diliyorum…


Kocaman Yürekli Kodaman Hoca 

Mehmet ÖZ * 

Bayram Hocamızı Hacettepe Üniversitesindeki Lisans öğrenimi yıllarında (1977- 

81), özellikle de araştırma görevliliğine (o zaman asistanlığa) giriş sürecimde ve 

asistanlığımın ilk yılında yakından tanıdım. Bayram Bey bizler için öncelikle çok iyi bir 

hoca olmuştur. Derslerde konuları gayet sistematik biçimde ele alışı, düşüncelerinin 

berraklığı, özellikle sömürgecilik ve dekolonizasyon konularını anlatırken coğrafyaya ve 

harita kullanımına verdiği önem hepimizin hatırındadır (Bu meyanda sınavlarda harita 

çizdirdiğini de belirtmeliyim). Asistanlığa giriş sürecimde ve sonrasında onun kişiliğini 

daha yakından tanıdım. Adalete ve hakkaniyete verdiği önem, samimiyeti ve 

hoşgörüsü, açık sözlülüğü ve gerektiğinde eleştiriden sakınmaması bence en önemli 

özellikleridir. 

1991 yılı başında yurt dışında doktoramı tamamladıktan sonra Ankara’da 

karşılaşmıştık. O zaman kendisi benim memleketimde, Samsun’da Eğitim Fakültesi 

dekanı idi ve benden hemen Samsun’a gelmemi istedi. Ben de üzülerek, yurt dışına 

gitmeden önce daha önce araştırma görevlisi olduğum Bölümümüze dönmek için söz 

verdiğimi ama eğer herhangi bir sebeple Hacettepe’ye dönemezsem zaten birinci 

tercihimin Samsun olduğunu belirtmiştim. 

Hocanın önemli özelliklerinden birinin de okuduğu her şey ile ilgili notlar 

tutmak olduğunu yine o yıllarda öğrendim. Yine bir gün Ankara’da (Kızılay’da) 

karşılaşmıştık. Bana Türk Yurdu dergisinde çıkan bir makalemle ilgili olarak aldığı 

notları göstermişti. Bu notların bulunduğu kalınca bir defterde, pek çok kitap ver 

makaleden alınmış pasajlar ve açıklamalar vardı. 

Bayram hocamızın en önemli vasıflarından biri de ülkesine ve milletine karşı 

duyduğu derin sevgi ve bağlılıktır. O yüzden de akademik-bilimsel çalışmalarının 

yanında ülke meseleleri ile ilgili düşüncelerini açıkladığı çok sayıda makalesi vardır. 

Kendisine sağlık ve esenlik dolu bir emeklilik hayatı diliyorum ama o daha emekli 

olmak için çok genç olduğundan faal bir şekilde bilim ve düşünce hayatına devam 

edeceğine inanıyorum. 

* Prof.Dr., Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkanı


Yrd. Doç. Dr. Süleyman HATİPOĞLU’nun, Prof. Dr. Bayram 

KODAMAN ile ilgili hatırlayabildiği bir anısı. 

Hacettepe Üniversitesi 

Beytepe Kampüsü 

B 9 Sınıfı 

Sene: 1976 (Tarih 1. Sınıf) 

Bayram Hoca “Tarih Metodolojisi” dersini anlatırken, ders arasında yine bir 

anısını anlattı: Hoca Fransa’da doktora yaparken, Fransız Hocası derste tahtaya “Atilla 

Barbardır” cümlesini yazar. Ardından Bayram Hoca’ya dönerek Türko sende bir cümle 

yaz der. Bayram Hoca’da tahtaya kalkarak “Napolyon Barbardır” cümlesini yazınca 

Fransız Hoca bozulur. Bayram Hoca’da bunun üzerine ; “Hocam Atilla barbarsa, 

Napolyon da barbardır” diye cevap verir.



Prof. Dr. Bayram KODAMAN’a Armağan Özel Sayısı 

XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Şehri 

Abdullah SAYDAM ∗ 

Giriş 

Osmanlı kent mimarisine hâkim olan eski ile yeni arasında sentez yapma anlayışının 

yansıtıldığı şehirlerden biri de Trabzon idi. Türkler şehri ele geçirdikten sonra ani ve 

hızlı değişimden ziyade yavaş ve sentez yapıla yapıla devam eden bir gelişme söz 

konusu olmuştur. Geçmişten tamamen kopuş yoktur, geçmişin aynen tekrarı da söz 

konusu değildir. İhtiyaçlar ve idealler şehrin yeni kimliğinin belirleyicisi olmuştur. Kale, 

liman, sokaklar Bizans çağındaki işlevini sürdürür. Komnenler hanedanının prens ve 

şövalyelerinin polo oynadıkları meydan, Türk vali ve adamlarının binicilik, ok atma 

yarışları düzenledikleri, askerî talimler yaptırdıkları Kabak (Kavak) Meydan adını 

almıştır. Buna karşılık Komnenlerin anfi – tiyatrosu, Türk toplum geleneğinde yeri 

olmadığından dolayı kaderine terk edilmiş, yapının taşları zamanla bazı binaların 

yapımında kullanılmıştır 1. 

Trabzon’da yerleşme alanı geniş düzlüklerden mahrum, dar ve sahile paralel 

uzayan bir banttır. Bu bandı yer yer denize dik dereler ve yine denize doğru uzayan, 

sahile yaklaşınca uçları dikleşen sırtlar kesmektedir. Yerleşim yerleri ile tarım 

alanlarının % 90’ı, tatlı bir meyille 200-250 metreye kadar tedricen yükselen düzlükler 

üzerinde kurulmuştur. Özellikle kuzey - güney istikametinde akan akarsu vadilerinin 

içinde yerleşme görülmekte olup kent içerisinden geçen Zağnos ve Tabakhane suları 

boyunca bu nitelikte dağınık yerleşim birimleri oluşturulmuştur. Meydan-ı Şark, 

Frenkhisarı, İskender Paşa mahallesi, Kunduracılar Caddesi, Kemerkaya mahallesi, 

Debbağhâne ve Müftü Camiinin bulunduğu seki, batıda Ortahisar, İmaret ve Kabak 

Meydan mahallesi ile kentin en batısında yer alan Ayasofya mahallesinin bulunduğu 

sahaya kadar devam eder. Denize doğru meyilli olan bu seki 20-30 metrelik seviye farkı 

gösterir. Kent daha çok bu seki üzerinde ve doğu-batı doğrultusunda kurulmuş. Tekke, 

Kindinar, Tekfurçayı mahallelerinin bulunduğu seki, Değirmendere, Tabakhane ve 

Zağnos derelerinin kazdıkları vadiler arasındadır. Bu sekiler üzerindeki yerleşme 

∗ Prof.Dr.,Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi 

1 Yukarıhisar kapısından çıkıldığında güneydeki yamacın üzerinde koşu yolu ve antik tiyatro bulunmakta 

bu haliyle üç basamaklı kalenin adeta en üstteki dördüncü basamağını oluşturmaktaydı. Buradaki tiyatro 

binasının taşları sonradan bazı Türk evlerinin inşasında kullanılmış idi. Bu şekilde kurulmuş bir Türk 

evinin sahibi “Gâvurun tiyatrosu, uzun süre herkesin şehirdeki binası için istediği inşaat malzemesini gidip 

aldığı bir depo olarak hizmet verdi. Son olarak da Trabzon’un yanan ‘mahkeme binası’, bütünüyle bu 

yıkıntının malzemeleriyle inşa edildi.” demiştir. Jakop Philip Fallmerayer, Doğu’dan Fragmanlar, Çev.: 

Hüseyin Salihoğlu, Ankara, 2002, s.92.

Abdullah SAYDAM 29 

diğerlerine göre daha seyrek ve dağınık olup buralar genellikle tarım alanları olarak 

kullanılırdı. Boztepe düzlüğü oldukça geniştir ve üzerinde kalınca bir toprak örtüsü 

vardır. Yüksekliği 210-280 m. arasında değişir. Yerleşmenin en yoğun olduğu alanlar 

kale içi ile kalenin doğu ve batısındaki sahile yakın kesimler idi. Özellikle Meydan-ı 

Şark ile kale arasında kalan kısım yerleşmenin yoğun olduğu yerlerdi. 2 

Eski çağlardan devralınan bütün şehirlerde olduğu gibi Trabzon’a da kimlik 

kazandıran önemli öncelikler şunlardı: Gündelik hayatın cereyan ettiği evler ve 

onlardan oluşan mahalleler, sosyo-ekonomik ihtiyaçların karşılanmasında kullanılan 

yol, köprü, çarşı ve liman; güvenlik için ihtiyaç duyulan müstahkem kale. 

Evler 

Türk aile hayatında yaşanacak mekân çok özel bir öneme sahiptir. Gündelik hayatın 

büyük bölümünün geçirildiği evlerin, şehir kültüründe önemli bir ağırlığı vardı. Normal 

düzeydeki ailelere ait evler, şehirlerin mimarî dokusuna asıl damgayı vuran öğe 

olmamasına karşılık şehrin kimliğini gösteren, görünümünü belirginleştiren abidevî 

eserleri de mütevazı evlerden soyutlayarak anlamak mümkün değildir. Başını sokacağı 

bir haneye sahip olma arzusu, her Türk ailesinin öncelikli ihtiyaçlarından biri olarak 

kabul edilmekteydi. Kerpiçten ya da ahşaptan da olsa, yuva kuran ailenin ilk iş olarak 

böyle bir eve sahip olmaya çalıştığı görülmektedir: “Dünyada mekân ahirette iman” 

sözü bu anlayışın bir yansımasıdır. 

Genelde her ailenin tek başına yaşayacağı bağımsız bir eve sahip olmaya 

çalıştığını görmekteyiz. Evlerin yapımında çoğunlukla taş, kerpiç, ahşap ve tuğla 

kullanılmaktaydı. Trabzon’daki evler çoğunlukla bir, nadiren iki katlı olup yalnız çok 

varlıklı aileler tarafından daha fazla katları olan konaklar inşa edilmekteydi. İki katlı 

evlerde giriş katında mutfak, kiler, oturma odaları; üst katta ise yatak odaları yer 

almaktaydı. Hemen bütün evlerin yola açık bulunan bir bahçe kapısına sahip olduğu, 

yüksek taş duvarlarla çevrili bahçelerde dışarıya kapalı, gözlerden uzak ve mahrem bir 

aile hayatı yaşandığı görülmektedir. Bahçelerde içlerinde meyve veren cinslerin de 

olduğu çok sayıda ağaç bulunmaktaydı. Denizden bakıldığında Trabzon’un genel 

görüntüsü yeşil olup aralıklarla yükselen minareler veya çan kuleleri, kubbeler ve 

evlerin çatıları kompozisyonu tamamlamaktaydı. 

1840’ta şehri gezen Fallmerayer’in tasviri bunu doğrulamaktadır: “Bugün ne 

kalede ne de bol ağaçlı dış şehirde birden fazla katı olan bina görülüyor, binalar 

çoğunlukla sadece zemin katından oluşmaktadır. Bazı caddelerde kahverengi kiremit 

çatılardan ve dam taşından yapılmış dumansız bacalardan başka (çünkü Yunan ve 

Ermeni semtlerinde az yemek pişiriyorlar) ötede beride körelmiş, geniş ağızlı çanı 

olmayan Bizans kuleciğinden başka bir şey görülmüyor, bunların çanları da yok.” 3 

Hemen pek çok evde ahır var ise de, bu birimin sadece evin ihtiyacını 

karşılamak üzere beslenen bir - iki inek, at ve belki kümes hayvanlarının barındırılması 

için kullanıldığı, bu arada depo işlevi gördüğünü tahmin etmek mümkündür. 

Tekfurçayırı gibi kenar mahallelerde bu tür evler çoğunluktaydı. Bunun yanı sıra şehir 

2 İller Bankası, Trabzon Analitik Etüdleri, Ankara, (t.y), s. 7-10, 33. 

3 Fallmerayer, Fragmanlar, s.46-47.

30 XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Şehri 

merkezinde yer alan İmaret, Kemerkaya ve Muhyiddin gibi bazı mahallelerde ahırların 

bulunduğu anlaşılmaktadır 4. 

Evlerin su ihtiyacını karşıladıkları bir kuyunun varlığının yanında, su şebekesine 

yakın olan yerlerdeki zengin ailelerin bahçelerinde ayrıca çeşme yaptırdıkları 

görülmektedir. İster şehir şebekesine bağlı olsun ister kuyu suyu olsun mülk 

satışlarında evin fiyatını belirleyen önemli etkenlerden biri şüphesiz bu idi. Satış işlemi 

sırasında evin özellikleri belirtilirken çeşmesinin yahut da kuyusunun bulunduğu 

bilhassa yazılmaktaydı. Meselâ Ortahisar mahallesinde satışa konu olan bir evin hem 

kuyu suyu hem de akan çeşmesi olduğu gibi aynı zamanda kuyu ve akıntı kenefinin 

mevcut olduğu da zikredilerek fiyat buna göre belirlenmiştir 5. 

Osmanlı Devleti, tarım üretimine büyük önem verdiğinden, özellikle şehirdeki 

nüfusun daha fazla artmaması için köylerden şehirlere yönelik göçleri engellemeye 

dikkat etmekteydi. Şehirlerde ancak tarım dışı mal ve hizmet üreten kesim ile yönetici 

kadroların ikamet etmesi tercih olunmaktaydı. Bununla birlikte Trabzon’daki evlerin 

hemen tamamına yakınının meyve veren ve vermeyen ağaçların bulunduğu bahçelere 

sahip olması, bu bahçelerde ticarî amaçlı olmasa da ailevî ihtiyacın karşılanmasına 

yönelik tarım yapılması; bilhassa şehrin dış mahallelerinde yer alan düzlük alanlarda 

ziraat yapılması, bütünüyle tarımsal faaliyetlerden uzaklaşılmadığını göstermektedir. 

Ailenin geçimini sağladığı iş yeri ile konut ayrı semtlerdeydi. Hem işçileri hem de 

aileleri barındıran büyük ya da orta boy hiçbir iskân biriminin izine rastlanmaz. İş yeri 

ile konutun ayrı tutulması, halk ve yöneticiler tarafından önemsenen, hatta bir ahlâk 

meselesi haline getirilen konu idi. Buna dair Trabzon şer’iye mahkemesine intikal eden 

bir davadan misal verelim: Çarşıda bulunan dükkânını yeniden inşa ederken, dükkânın 

içerisinden evine bir kapı da açtıran Kalafat oğlu Haçik Kostantin’ın bu davranışı dava 

konusu olmuş; Kasım Ağa mahallesi sakinlerinden olan Suluhan Ağası Tahir Ağa, Hacı 

İsmail oğlu Molla Behçet, yine bu civarda oturan Kazaz Temel Efendi, Kazaz Ali 

Hafız Efendi, Arnabutzâde Hacı Mehmed Ağa ve diğer bazı kimseler, “Fesâd-ı 

zamana mebni menziline açılacak kapının dahi seddine tenbih olunması” talep 

etmişlerdir. Mahkeme tarafından bir fesadın çıkmaması için dükkândan eve açılan 

kapının kapatılmasına karar verilmiştir. 6 

Trabzon’da farklı etnik ve dini grupların kendilerine özgü bir ev çeşidi olduğu 

pek söylenemez. Her ne kadar belirli grupların belirli ev tarzına daha meyilli oldukları 

düşünülebilirse de ev yapımında çalışan usta ve işçiler, mülk sahibinin mensup olduğu 

etnik veya dini gruptan olmayabilmekteydi 7 Gerçekten de Trabzon’da böyle örneklere 

rastlamak mümkündür: Bir Hıristiyanın evinin inşaatında bir Müslüman 

çalışabilmekteydi. Meselâ Mağara mahallesinden Dülger Küçük Ahmed bin İsmail, 

Hacı Andon veledi Kuyumcubaşı Hacı Kostanta’ya ait bir inşaatta çalışmaktaydı 8. 

4 Bazı misâller için bkz.. Trabzon Şer’iye Sicili (TŞS), 1951, 16/a, 17/b, 19/b. 

5 TŞS, 1947, 19/b (29 Şevval 1212/16 Nisan 1798). Hoca Halil mahallesinde de bir mülk içerisinde hem 

kuyu hem de akan çeşmesi olduğu ve aynı zamanda iki akıntı kenefi bulunduğu kaydedilmiştir. TŞS, 1947, 

s. 18/b ((24 Şaban 1212/24 Şaban 1798). 

6 TŞS, 1972, 80/b (27 Ramazan 1261/29 Eylül 1845). 

7 Maurice M. Cerasi’nin Osmanlı kentlerini konu alan eserinde vardığı benzer sonuçlar için bkz. Osmanlı 

Kenti, Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, Çev. Aslı Ataöv, İstanbul, 

1999, s.25. 

8 TŞS, 1946, 20/a.


Bundan dolayı Müslümanlarla zimmîlerin ev tipi arasında genel olarak bir fark 

bulunmamaktaydı. Bu konuda yönlendirici bir hüküm de yoktu. Bununla birlikte 

zimmîlerin bir İslâm mahallesinde Müslümanlardan daha yüksek ev yapmaları yasaktı. 

Böyle bir durumda şikâyet olduğunda, bu evin yüksek olan kısmı mahkeme kararıyla 

yıktırılabilirdi. Bir misâl verelim: Muhyiddin mahallesinde bir zimmînin yüksek oda 

inşa ettiği yolunda şikâyet olunca hâkim; “Ehl-i zimmetin İslâm mahallesinde vaki 

tahtani menzil üzerinde yeniden fevkani odalar bina ve inşa edip, civarında vaki İslâm 

hanelerinden yüksek olsa, ya İslâm’a bey’ yahut fevkanide olan odanın hedm ile hey’eti 

asliyesine tenzil olunması iktiza eylediği”nin fetva kitaplarında açıkça yazılı olduğunu 

belirterek yüksek odaların yıktırılmasına veya bedeliyle taliplisine satılmasına karar 

vermiş, mülk sahibini bu konuda uyarmıştır 9. Benzer şekilde Müslümanların iş 

yerlerinden daha yüksek olarak inşa edilen dükkânların da Müslüman esnaf tarafından 

şikâyet edilerek engellendiğini görmekteyiz 10. Özellikle Müslümanların bu tür 

konularda şikâyetçi olmalarını, dinî bir gayretten ziyade esnaf rekabeti, komşuluk 

çekişmesi olarak düşünmek mümkündür. Zira şikâyetlerin olmadığı hallerde yerel 

yönetimin bu işlere pek müdahaleci olmadığını görmekteyiz. Bugün Trabzon’da 

bulunan bazı ihtişamlı konak ve köşk gibi yapıların bir zamanlar gayrimüslimlere ait 

olduğu bilinmektedir. 

Bahçe ve bahçe duvarı evlerin ayrılmaz bir unsuru idi. Fallmerayer’in bu 

konudaki gözlemleri şöyledir: “Trabzon’daki bütün evler, tekdüze cadde kenarından 

giden duvarı, önünden geçen kimselerin içerisini görmelerini engelliyordu. Çünkü 

burada, çarşılar hariç tutulursa, sokak, Avrupa şehirlerinde olduğu gibi doğrudan 

evlerin önlerinde değildir; sokakla ev arasında boş, koridor biçiminde, altı ila on ayak 

yükseklikte duvarlar çekilmiş. Evlerin etrafı bu duvarlarla çevrilerek sokaktan izole 

edilmiş ve çimenli ya da döşenmiş avluların içinde, su kuyularıyla ve ağaçlarıyla birlikte 

mahrem duruma getirilmişler.” 11 Bu yapı tarzı sadece Müslümanlar tarafından 

benimsenmiş değildi; gayrimüslimlerin de bu tarz yüksek bahçe duvarıyla çevrilmiş 

evlerde ikamet ettikleri görülmektedir. 

Meydan semtinin birkaç yüz metre yakınındaki Marimoğlu adlı bir Ermeni 

ailesinin yanında konuk olarak kalan Fallmerayer’in yazdıkları nispeten zengin bir 

ailenin evinin nasıl olduğuna dair önemli bilgiler içermektedir: “Etrafı duvarla çevrilmiş 

olan yerin muntazam, düz bir dikdörtgen olduğunu düşünün, buradan güney taraf 

ortadaki dar bir kapıyla cadde duvarına dönüyor, kuzey taraf Karadeniz’e bakıyor, sol 

ve sağ taraflar aynı şekilde duvarla, bitişikteki komşulara karşı kapatılmış. Dörtgenin 

kuzeydeki, denize dönük yarısı bahçedir, güney yarısındaki binalar o tarzda inşa 

edilmişler ki, girişin sonundaki duvarda yeni ev üst katıyla, sağdaki duvar da boş bir 

zemin kat, ikisinin arasındaki döşenmiş boşlukta etrafı mermerle çevrilmiş bir su 

kuyusu ile iki tane incir ağacı ve bir nar ağacı bulunuyor… Sağdaki boş duran zemin 

kat oturmam için bana tahsis edildi; pencereleri delik deşik kâğıtla kaplı, iki küçük 

döşenmemiş odası bulunuyor, ama bunlar serinletici deniz havasına dönüktü ve 

bahçenin gölgeli tarafına bakıyordu; bunun yanı sıra Trabzon için rahat döşenmiş 

genişçe bir salon, bu salonun camlı dört büyük penceresi, beyaz ve kırmızı perdeleri 



11 Fallmerayer, Fragmanlar, s.46.


vardı, sonra bir İtalyan şömine, on sekiz ile yirmi ayak uzunluğunda bir divan, yeni 

hasır koltuklar, yeşil örtüsü olan büyük bir masa ve kırmız tuğlalı döşeme, İtalyan 

âdetlerine göre yapılmıştı. Uzun divan, akşamları üzerine bir battaniye, bir çarşaf ile bir 

yastık koymak suretiyle ülke geleneğine uygun olarak dinlenmeye yarıyordu. 

Pencerelerden ikisi güneye bakıyordu ve yüksek cadde duvarıyla aralarında üç adım 

genişliğinde ve on iki adım yükseklikte, mısırların ekili olduğu alan bulunuyordu; Öteki 

ikisi kapıya, avluya ve ana binaya açılıyordu. Trabzon’da ön cephesi düz bir ev bulmak 

zordur... Cephenin dörtte üçü aynı zamanda bütün çatı hizasıyla birlikte dik açılı bir 

biçimde bina hizasının üstünden öne doğru çıkıyor, bu sayede geniş, çoğunlukla kireç 

kaplama ve ince ağaç direkler üzerinde duran çatı çıkıntısı sayesinde odaların 

pencereleri önünde güneşe karşı korumalı havadar bir alan oluşuyor… 

Marimoğlu’nun küçük bahçesindeki ağaçların içinde tercihen incir, ayva, şeftali, kiraz, 

portakal, nar, limon, dut, erik, zeytin ve Kolhis’de özellikle bol ve mükemmel biçimde 

yetişen karaağaçların bulunduğunu fark ettim.” 12 

Mahalleler 

Osmanlı şehir hayatının temel birimlerinden olan mahalleler çoğunlukla cami veya 

kilise gibi bir dini binanın ismiyle anılmaktaydı. Mahallenin yöneticisi de bu dini 

kurumda görevli olan din adamıydı. Devletle ilişkiler açısından mahalle öncelikle bir 

idarî birimdi. Buranın yöneticisi önceleri mahalle imamı (veya papaz), muhtarlık 

teşkilâtının kurulmasıyla birlikte muhtar oldu. Trabzon’daki mahallelerin genelde 

birkaç sokaktan oluşan küçük yerleşim birimleri olduğunu söyleyebiliriz. Hatta hemen 

her sokağın ayrı mahalle olarak tanımlandığı durumlar da görülmektedir. 

Mahalleler din veya mezhep ayrımına göre ayrı olabilecekleri gibi karma 

mahalleler de vardı. Özellikle Osmanlı hâkimiyetinde kalış süresi uzadıkça şehirlerdeki 

yaşayış tarzının doğal bir sonucu olarak, Müslümanlarla gayrimüslimlerin çeşitli 

toplumsal ve ekonomik faaliyetleri neticesinde karma mahallelerin sayısı hızla 

artmaktaydı. Dolayısıyla şer’i ayrım tamamen grupların medenî haklarının tespiti için 

geçerli idi. Hangi dinden olursa olsun ticaret ve zanaatla uğraşanlar birbirleriyle türlü iş 

ilişkileri içerisine girmekte, aynı loncaya üye olmakta ve aynı çarşıda ya da bedestende 

iş yapabilmekteydiler. Birbirlerine komşu evlerde oturup her türlü sosyal 

münasebetlerde bulunabilmekteydiler. Şehirler üzerinde yapılan araştırmalar da 

göstermektedir ki, gayrimüslimlerin belirli mahallelerde tecrit edilmeleri gibi bir durum 

söz konusu değildir. Hatta kendilerine tanınan geniş özerklikten dolayı şehirlerde 

gayrimüslim nüfusun Osmanlılar döneminde dikkat çekici ölçüde arttığı 

gözlenmektedir 13. 

Şehirlerdeki yerleşme düzeni konusunda Osmanlı yönetiminin fazla kısıtlayıcı 

davranmadıkları görülmektedir. Müslüman mahalleleri olarak geçen mahallelerde gayri 

Müslim nüfusun da ikamet ettiğini, aralarında komşuluk ilişkileri bulunduğunu, 

evlerinin ya da iş yerlerinin komşu olabildiğini, hemen hemen her mahallede farklı 

cemaatlerden insanların yan yana yaşamaktaydılar. Meselâ Müslüman mahallesi olarak 

12 Aynı eser, s.47-48. 

13 André Raymond, Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çev. Ali Berktay, İstanbul, 1995, s.15-17, 23-25. 

Osmanlı döneminde Kahire ve Halep gibi yerlerde ticaretin geliştiği hk. bkz. Suraiya Faroqhi, Osmanlı 

Kültürü ve Gündelik Yaşam-Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Çev. Elif Kılıç, İstanbul, 1997, s.51.


bilinen Ortahisar ve Amasya mahallelerinde zimmî ailelerin kiracı olarak oturdukları 

görülmektedir 14. 

Mahallelere yerleşim konusunda bir din ayrılığı bulunmamakla beraber 

özellikle Müslümanların aleyhine olabilecek durumlarda bir kısıtlama halinin teorik 

olarak var olduğunu söyleyebiliriz. Meselâ bir Müslüman evini satmak istediğinde, 

şayet buna bir gayrimüslim talipli ise, mahalle imamının veya diğer Müslüman 

komşularının duruma müdahale ederek öncelikle o evi satın alabilme hakkı olup dava 

açılması halinde belde hâkimi ev sahibini, mülkünü gayrimüslime satmaması 

konusunda icbar edebilme yetkisi şer’an mevcuttu. Bu uygulamanın pratikte ne derece 

dikkate değer olduğunu bilemiyor isek de, gayrimüslime ev satışının engellenmesine 

yönelik örnekler şer’iye sicillerinde seyrek de olsa böyle kayıtlar yer almaktadır. Buna 

karşılık bir Müslümanın evini bir gayrimüslimin aldığına dair bilgilere de 

rastlanmaktadır. Meselâ Muhyiddin mahallesinde bulunan ve Muratbeyzade evi olarak 

tanınan yeri, önce Dimitri ondan da Ermeni Makar veledi İstefan satın almıştı. 15 

1795-1796 yılında Trabzon’un merkezinde otuz mahalle bulunmaktaydı. 

Kayıtlarda “nefs-i şehr Müslümanân mahallâtı” olarak zikredilen mahalleler şunlardı 16: 

Cami-i Kebir (bazen Ortahisar), Şirin Hatun, Bayram Bey, Kulle (bazen Kule), Saray-ı 

Atik, Musa Paşa, Amasya, Saçlı Hoca, Bâb-ı Zağanos (sonraları yok), Hoca Halil, 

Molla Siyah, (Mescid-i) Mağara, Bâb-ı Pazar, Ayasofya, Kabak (bazen Kavak) Meydan, 

Eksotha, Faros, Tekfur Çayırı, İmaret, Kindinar, Debbağhane, Kasım Ağa (bazen 

Paşa), Boztepe, Tekye, Muhyiddin maa Zeytinlik, İskender Paşa, Çarşu maa Sarmaşık 

(bazen yalnız Çarşı), Ayafilibo maa Çömlekçi (zaman zaman sadece Çölmekçi), Yeni 

Cuma, Hasan Ağa Mescidi 17. Sonraki tarihlerde mahalle sayılarında ve isimlerinde yer 

yer değişikliklere gidildiği görülmektedir. Meselâ 1809 yılında Boztepe mahallesinin 

ikiye bölünerek Boztepe-i Bâlâ ve Boztepe-i Zir diye iki mahalle olmuş, böylece 

mahalle sayısı 31’e yükseltilmiştir 18. 1818 yılında Çarşı maa Sarmaşık mahallesinin adı 

sadece Çarşı olarak yer alırken bir de Kemerkaya mahallesi ilave edilerek mahalle sayısı 

32 olmuştur 19. Bu durum 1238 (1822-1823) sonuna kadar böyle devam etmiş, bu 

tarihten sonra ise iki mahalle birleştirilerek Çarşı maa Kemerkaya diye zikredilmiştir. 

Ancak bu düzenlemenin ilk anda hemen idarî işlemlere yansımadığını birkaç yıllık bir 

süre için bazen iki mahallenin ayrı kaydedildiğini belirtelim. 1239 (1823-1824) yılından 

sonra ise iki mahallenin artık birlikte anıldığını söylemek mümkündür 20. Ayrıca 1246 

(1830-1831) yılı başlarından itibaren Bâb-ı Zağnos mahallesinin adının bir süre için 

14 TŞS, 1947, 24/a (3 Muharrem 1213/17 Haziran 1798). 

15 TŞS, 1959, 24/b. 

16 TŞS, 1945 56/b. 

17 TŞS, 1945, 56/b, 57/a. 

18 TŞS, 1951, 58/a (Selh-i Recep 1224/10 Eylül 1809). 

19 TŞS, 1954, Ek sayfalar-1, 4/b (11 Muharrem 1234/10 Kasım 1818). 

20 23 Şevval 1230 (28 Eylül 1815)’da Çarşı maa Sarmaşık mahallesi var, fakat Kemerkaya adı yok. TŞS, 

1954, Ek sayfalar-2, 20/b (31 mahalle var). Gurre Zilka'de 1238 (10 Temmuz 1823)’e kadar Çarşı ile 

Kemerkaya ayrı yazılmış iken bu tarihte birleşik yazılarak yani Çarşı maa Kemerkaya diye zikredilerek 

toplam 31 mahallenin mevcut olduğu kayıtlara geçirilmiştir. TŞS, 1955, s. 74/b; 1955, s.75/a (9 Muharrem 

1239/15 Eylül 1823). Fakat 25 Şevval 1239/23 Haziran 1824 tarihli bir kayıtta Çarşı ile Kemerkaya ayrı 

yazılmıştır. Böylece şehirde 32 mahalle olduğu belirtilmiştir. TŞS, 1955, s.39/a. Sonradan Çarşı maa 

Kemerkaya denilerek iki mahalle yeniden birlikte anılmıştır. TŞS, 1954, s. 18/b (11 Muharrem 1246/2 

Temmuz 1830).


vergi tevzi listelerinde yer almadığını görmekteyiz 21. 1257 (1841-1842)’den sonra 

toplam 32 mahalle yer almaktadır. Bilinen diğer mahallelerin yanında Kemerkaya 

mahallesinin Çarşı mahallesinden bağımsız olarak yer aldığını, bir aralık listelerde 

bulunmayan Bâb-ı Zağnos mahallesinin de yeniden listelere konulduğunu 

görmekteyiz 22. 

Bütün bunlardan ortaya çıkan sonuç ise, incelediğimiz tarihler arasında 

Trabzon’daki Müslümanların yerleşmiş oldukları mahalle sayısının 30 ilâ 32 arasında, 

sebebini tespit edemediğimiz şekilde değişiklik gösterdiğini belirtmek gerekir. Yalnız 

vergi tevzi dönemlerinde isimleri yer almayan veya birleşik olarak yer alan mahallelerin 

bağımsız mahalle gibi kaydedildiği çeşitli işlemler de bulunmaktadır. Örneğin Zeytinlik 

mahallesi Muhyiddin mahallesi ile birlikte hemen daima vergi tevzi listelerinde yer 

alırken, nikâh, boşanma veya mülk alım satımı ile ilgili meselelerde bunlardan 

birbirinden bağımsız ve ayrı mahalleler olarak söz edilmiştir. Aynı şekilde vergi 

listelerinde Bâb-ı Zağnos’un adının geçmediği tarihlerde buradan bir mahalle olarak 

bahsedilen kayıtlara rastlamaktayız. Bütün bunlara karşılık idarî birim olarak mahalle 

sayısını tespit ederken vergi listelerinin dikkate alınmasının daha doğru olacağı 

düşünülmektedir. 

Kayıtlarda “kefere mahalleleri” diye beş veya altı mahallenin ismi geçmektedir. 

Müslüman mahallelerinin bir cami etrafında teşekkül etmesi gibi, Hıristiyan mahalleleri 

de bir kilise etrafında teşekkül etmiş olup çoğunlukla mahalle ile kilise aynı adla 

anılmaktaydı. Aya Gorgor mahallesi Tuzlu çeşmenin bulunduğu yerde olup bu isimle 

anılan ve deniz kıyısındaki kayalıklar üzerinde inşa edilmiş olan kilise civarında idi. Bu 

kilise aynı zamanda Rum piskoposunun makamı durumundaydı 23. Aya Vasil, Ayor ve 

Aya Yorgi adlı mahalleler de birer kilisenin adını taşımaktaydı. Frenkhisarı mahallesi ise 

limanın batı tarafında müstahkem bir yerde kurulmuş idi. 24 Hakkında fazla bilgiye 

ulaşılamamakla birlikte zimmîlerle ilgili iki kayıtta Berberoğlu mahallesi diye bir yerden 

de söz edildiğini ilave edelim 25. 

Su şebekesi ve çeşmeler 

Trabzon su kaynakları bakımından oldukça zengindi. Bölgenin bir hayli yağışlı geçen 

iklimi, irili - ufaklı çok sayıda derenin şehrin içinde veya yakınlarında yer alması, daha 

da önemlisi yeraltı sularının zenginliği bu konuda bir sıkıntı çekilmesini 

engellemekteydi. Fazla derine inmeye gerek kalmadan açılan kuyularla suya ulaşmak 

mümkündü 26. “Hisarın içinde kalan kısım, yerin yetersiz olması nedeniyle binalarla ve 

21 Bab-ı Zağnos mahallesi 5 Cemaziyelevvel 1246/22 Ekim 1830 tarihli bir kayıtta mevcut 

gözükmektedir.’da var, 1960, 41/a (31 mahalle), Fakat 11 Safer 1246/1 Ağustos 1830, 13 Cemaziyelahir 

1246/29 Kasım 1830, 29 Şevval 1246/12 Nisan 1831 ve 6 Rebiyülahir 1247/15 Ağustos 1831 tarihli vergi 

tevzi defterlerinde yer almamaktadır. Bu kayıtlarda şehrin toplam 30 mahallesi görülmektedir. TŞS 1960, 

41/b-42/a, 42/a-b, 43/b, 1962, 48/a. 

22 TŞS, 1967, 2/a (3 Rebiyülevvel 1257/25 Nisan 1841). Bu durum 1261/1845 yılına ait vergi listelerinde 

de bu durum aynen yer almaktadır. TŞS, 1967, 3/a; 1967, 4/b-5/a; 1967, 7/a; 1967, 9/a; 1967, 10/a-b; 

1967, 12/a; 1967, 13/a. 

23 P. Minas Bijişkyan, Pontos Tarihi, Hrand D. Andreasyan, İstanbul, 1998, s.103. 

24 TŞS, 1946, 19/a; 1949, 27/b; 29/b, 30/a. Frenkhisarı mahallesinin adı TŞS, 1968, 59/b’de geçmektedir. 

25 TŞS, 1965, 36/a-b; 1968, 52/b. 

26 “Taşlı olmasına rağmen Trabzon civarındaki toprağın her yerinden kısmen tuzlu, kısmen de tatlı sular 

fışkırıyor.” Fallmerayer, Fragmanlar, s.46.


evlerle dolmuş, ama yine de yeşillikler eksik değil. Çünkü burada da topraktan bol bol 

su çıkıyor. Her tarafta çeşmelerden şarıl şarıl akarak, döşenmiş caddelerin ortasından 

geçen açık kanallardan hızla deniz tarafındaki büyük kapıya iniyor.” 27 Şer’iye sicillerine 

intikal eden ev satışları incelendiğinde hemen her evin bahçesinde bir “kuyu 

çeşmesi”nin bulunması su bolluğunu göstermektedir. Bununla birlikte Trabzon’da asıl 

sıkıntısı çekilen husus içme suyunun sağlanmasında ortaya çıkmaktaydı. Bu sıkıntıyı 

gidermek üzere bazı hayır sahipleri tarafından tesis edilen sokak çeşmeleri önemli bir 

işleve sahipti. Günün hemen her saatinde kendilerine özgü kıyafetleriyle kadınların ve 

kız çocuklarının büyük güğümlerle buralardan su taşımaları gündelik hayatın sıradan 

bir yansımasıydı. 

İncelediğimiz yıllarda şehirdeki abidevi nitelik taşıyan belli başlı çeşmeler 

şunlardı: Çarşıda yer alan Alachamam yakınında 1466’da Hacı Hayreddin Paşa 

tarafından yaptırılan çeşme, Ortahisarda Hoşoğlan türbesi yakınında olup 1483’te 

Taceddin Sinan Bey tarafından yaptırılmış olan Kulaklı Çeşme, Yeni Cuma camii 

yakınında yol üstünde bulunan 1500 tarihinde yaptırılmış olan Hacı Kasım çeşmesi, 

İmaret mahallesinde Kavak meydanına giden yol üzerinde 1501 yılında yaptırılmış olan 

Seydi Hacı Mehmed çeşmesi, İskender Paşa tarafından kendi camisinin yanında 

1519’da inşa ettirilen çeşme, yine aynı paşa tarafından Aşağıhisar’da Hoca Halil camii 

karşısında 1524 yılında yaptırılan çeşme, Kule kapısı karşısındaki derenin içinde 

bulunan Kuzgundere çeşmesi, Terzibaşı çeşmesi, Ayasofya caminin güneyindeki iki 

çeşme, Boztepe mahallesindeki Tatlısu çeşmesi, Rum piskoposlarından birinin kızı 

tarafından Ayafilibo mahallesinde yaptırılan ve üzerinde Rumca kitabe bulunan çeşme, 

nihayet Zağnos Paşa burcunun doğu cephesine yapışık olarak inşa edilen ve yazı 

sanatının güzel örneklerinden biri sayılan, cephesinde yer alan kabartmalarla süslü 36 

mısralık yaldızlı mermer kitabesi ile meşhur olan Trabzon Valisi Abdullah Paşa’nın 

1260 (1846) yılında yaptırdığı çeşme 28. 

Sokak çeşmelerinden başka Trabzon’un bilhassa derelere çok yakın olan 

mahallelerine su boruları döşenmiş, böyle yerlerdeki evlerin bahçelerinde “akar 

çeşme”ler tesis edilmiştir. Bu tesislerin ne zaman gerçekleştirildiği hakkında bilgimiz 

yoksa da kayıtlardan en azından 1796-1797’lerde Çarşı, Şirin Hatun, Cami-i Kebir, 

İmaret, Hoca Halil gibi bazı mahallelerdeki evlerin akar çeşmelere sahip olduklarını 

bilmekteyiz 29. Daha öncesine ait kayıtlara ulaşamadıysak da Pazarkapı mahallesinde 

1215 (1800-1801)’te Hasan Ağa Mescidi mahallesinde 1220 (1805-1806)’de, Muhyiddin 

mahallesinde 1809’da akar çeşme olduğunu gösteren örnekler bulunmaktadır 30. 

Trabzon’daki içme suyu ihtiyacını karşılamak üzere daha kapsamlı bir yatırım 

Hazinedarzade Osman Paşa’nın valiliği döneminde gerçekleştirilmişti. Vali Osman 

Paşa 1824’te şehrin doğusunda yer alan Değirmendere ile Zürmera deresinden bütün 

masrafların kendisi ödeyerek şehre içme suyu getirtmiş, su yollarını tamir ettirmiştir. 

Osman Paşa tarafından tesis edilen vakıf, bu su yolunun tamiratını da sürdürmüştür. 

Vakıflar marifetiyle camilerin önünde kurulan şadırvanlara borularla akıtılan tatlı 

sular da halkın ihtiyacını temin etme de en önemli kaynaklardan biri idi. Camilere 

27 Aynı eser, s.67. 

28 Trabzon Analitik Etüdleri, s. 41. 

29 TŞS, 1945, 27/a; 1946, 17/a; 1947, 18/b, 19/a. 

30 TŞS, 1948, 24/a; 1949, s. 24/a; 1951, 16/a.


akıtılan suyun ihtiyaçtan fazla miktarı ücreti mukabili isteyenlere satılmaktaydı. Meselâ 

İmaret deresinden Ortahisar Camii havuzuna getirtilen ve ihtiyaç fazlası olduğundan 

dolayı taşıp sokağa akan suyu, ücreti karşılığında bir kısım aileler evlerine veya hayır 

sahiplerince vakıf olarak kurulan sokak çeşmelerine naklettirmekteydiler 31. Yine 

Hatuniye Camii’nin âtıl ve terk edilmiş halde olan imaret çeşmesinin suyunun fazla 

olan kısmı boşu boşuna akmaktaydı. Mahalledeki halk ise su konusunda büyük darlık 

yaşamaktaydı. Bunu dikkate alan hayır sahiplerinden Hazinedarzâde Ali Bey yeni bir 

çeşme inşa ederek, bunun için vakfa senelik 3.600 kuruş kira verilmesi şartıyla imarete 

ait fazla suyun buraya akıtılmasını ve böylece halkın istifadesine sunulmasını 

sağlamıştı. 32 

Derelerden suyun cami şadırvanlarına aktarılması yaygınlaştıkça, su kuyuları iptal 

edilmekteydi. Nitekim Trabzon çarşısındaki Hacı Kasım Camii (Çarşı Camii) şadırvanı 

ile tuvaletlerin temizliği, yakınında açılan bir kuyudan çıkarılan su ile 

sağlanabilmekteydi. Kuyudan su çekip şadırvanın deposuna dökülmesi ve tuvaletlerin 

temizlenmesi için de cami yakınındaki ikişer künklü iki kazaz dükkânı vakıf olarak tesis 

edilmişti. Sonradan hayır sahiplerinin katkılarıyla Kuzgundere’den hem şadırvana hem 

de tuvaletlere akar su bağlanmış, kuyu da iptal edilmiştir 33. 

Kanalizasyon sistemi 

Trabzon mahallelerinde kirli atık ihtiyacını gidermek için iki yöntemden birinin 

kullanıldığını görmekteyiz. Yaygın olarak bahçelerde inşa edilen “kuyu kenefler” bu 

amaçla kullanılmaktaydı. Her evin bahçesinde böyle bir yapı mevcuttu. Bunun dışında, 

tıpkı su şebekesinde olduğu gibi kanalizasyon hizmetlerinde de halkın işbirliği ile tesis 

edilmiş olan merkezî bir kirli atık kanalının olduğunu görmekteyiz. Kayıtlarda bir kısım 

mahallelerdeki evlerin bahçelerinde “akıntı kenefler” bulunduğuna dair ifadelerle bu 

durum kastedilmektedir. 

Trabzon’un bilhassa derelere ve denize çok yakın olan mahallelerinde “akıntı 

kenefler”e sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bu tesislerin ne zaman gerçekleştirildiği 

hakkında bilgi elde edilemediyse de, kayıtlardan en azından 1796-1797’lerde Çarşı, 

Bayram Bey, Şirin Hatun, Cami-i Kebir, İmaret, Hoca Halil, Kemerkaya gibi bazı 

evlerin akıntı keneflere sahip oldukları anlaşılmaktadır 34. Pazarkapı mahallesinde 

1800’de Hasan Ağa Mescidi mahallesinde, aynı tarihlerde gayrimüslimlerin ikamet 

ettikleri Ayor (Ayur) mahallesinde, 1807’de Debbağhane mahallesinde, 1808’de 

Çömlekçi mahallesinde ve 1809’da Muhyiddin mahallesinde genel kanalizasyon hattına 

bağlı kenefler bulunmaktaydı 35. Şüphesiz elimizde kayıt olmasa da birbirine yakın 

31 Trabzon hanedanından olup Pazarkapı’da ikamet eden Uzunzâde Mehmed Ağa bin Mustafa bin 

İbrahim Ağa’nın yaptırdığı çeşmelere ve evine yıllık kırk kuruş bedelle su nakletmek üzere Ortahisar Camii 

mütevellisi ile anlaştığı; yine şehrin hanedanından olan Hacı Salihzâde Süleyman Ağa bin Osman Ağa’nın 

Amasya mahallesinde yaptırdığı çeşmeye ve kendi konağına su aldırdığı hk. bkz. TŞS, 1959, s.2/a (19 

Muharrem 1259 / 19 Şubat 1843). 

32 TŞS, 1963, s.18/a (11 Safer 1250/19 Haziran 1834). Büyük vakıflara ait su kaynaklarının ihtiyaçtan fazla 

olması halinde halka veya başka vakıflara tahsisi yaygın bir uygulama olup bazı vakıfların gelir kaynakları 

arasında yer almaktaydı. Meselâ Çarşı Camii vakfının gelirleri arasında, Hacı Ebubekir bin Nuh vakfından 

yıllık 2 kuruş, Suluhan’dan 18 kuruş “su icâresi” var idi. TŞS, 1976, s.24/b-25/a. 

33 TŞS, 1968, s.40/b-41/a. 

34 TŞS, 1945, 27/a; 1946, 16/b-17/a, 19/a; 1947, 18/b, 29/a. 

35 TŞS, 1948, 24/a; 1949, 24/a, 29/b; 1950, 14/a, 17/b.; 1951, 16/a.


yerlerde bulunan diğer mahallelerden bazılarında da erken tarihlerde bu alt yapının 

tesis edildiğini tahmin etmek mümkündür. Meselâ 1796’da Aşağıhisar semtinde yer 

alan Hoca Halil mahallesinde akıntı kenef olduğuna dair kayıtlara rastlanmışken, 

denize veya derelere buradan daha yakın olan Molla Siyah ve Pazarkapı mahallelerinde 

de aynı yapının bulunmuş olabileceğini düşünmek doğru olur. Yine Çarşı mahallesinin 

hemen batısında ve deniz kıyısında yer alan Hasan Ağa Mescidi Mahallesi için de aynı 

şeyi söylemek mümkündür. Bu kıyaslamalardan hareketle fizikî yapısının denize doğru 

meyilli olmasının sağladığı avantajla birlikte Trabzon’un pek çok mahallesinde oldukça 

erken tarihlerde, hiç değilse XVIII. yüzyıl sonlarında bir kanalizasyon ağının kurulmuş 

olduğu söylenebilir. 

Meydanlar 

Trabzon’da kalenin doğusunda ve batısında olmak üzere iki önemli meydan vardı. 

Doğusunda yer alan meydan, önceleri yoğun ölçüde Hıristiyan nüfusu 

barındırdığından dolayı “Gâvur Meydanı” ya da sonraları “Meydan-ı Şark” diye 

anılmaktaydı. Komnenoslar zamanında çeşitli yarışların yapıldığı bir hipodrom olan bu 

meydan, Türk idaresi döneminde de yer yer buna benzer amaçlarla kullanılsa da, 

zamanla yerleşime açılmış dört bir tarafında kurulan ev ve iş yerleri ile İskender Paşa 

mahallesi sınırları içerisinde kalmıştır. İskender Paşa Camii ve medresesinin yanında 

Müslüman mezarlığının da yer aldığı bu alanın güneyinde, yani Boztepe’nin eteklerinde 

geniş meyve bahçeleri bulunmaktaydı. Bijikyan’ın Trabzon’u ziyareti sırasında 

meydanın ortasında yer alan ve Hacı Abdullah Paşa tarafından yaptırılmış olan dört 

mermer sütunlu şadırvan, Ruslarla yapılan savaşta atılan toplarla tahrip edilmişti ki, 

yazar bu yüzden meydanın “adi bir yer olarak” kaldığından dolayı hayıflanır 36. 

Batıda yer alan Kabak veya Kavak Meydanı ise oldukça düz ve doğudaki 

meydandan daha geniş bir alan idi. Komnenosların polo oyunu oynadıkları bu yerde 

Türk idaresi zamanında aynı adla anılan bir mahalle oluşturulmuştu. Eskiden paşaların 

tatil ve eğlence günlerinde asker ile burada cirit oynadıkları, ok atma yarışmaları 

düzenlendiği rivayet edilmektedir. Burada Süleyman Bey tarafından yaptırılan bir de 

cami bulunmaktaydı 37. 

Kabak Meydanı çevresinde meyve ve sebze ekilen, yılda birkaç defa ürün 

alınabilen, bir bakıma Trabzon’u besleyen tarım alanları bulunmaktaydı. İmaret 

mahallesinden Ayasofya mahallesine kadar olan alan hemen hemen boş denecek 

ölçüde oldukça düşük düzeyde bir yerleşime sahipti. Buranın ismi sonraları bazen 

Kabak, bazen de Kavak Meydan olarak anıldı. Bilahare Kavak Meydan adı tamamen 

yerleşmiş oldu 38. 

Yollar 

Tarihî bir şehir olan Trabzon’da şehir içi yolları topografyaya uygun olarak inişli – 

çıkışlı, eğri - büğrü olup yön ve ölçü bakımından uzun yıllardan beri çok az değişmeye 

uğramıştı. Trabzon’u gezen diğer birçok seyyaha nazaran daha dikkatli bir gözlemci 

36 Bijişkyan, Pontos, s.102. 

37 Aynı eser, s.85. 

38 Meselâ bu meydanın adı Selh-i Recep 1224/10 Eylül 1809 tarihli bir kayıtta Kavak Meydan olarak 

geçmektedir. TŞS, 1951, s.58/a.


olan Fallmerayer bu sokak ve caddeleri şöyle anlatmaktadır: “Normal olarak Trabzon 

sokaklarının genişliği altıyla sekiz ayağı geçmez, bazı yerlerde daha da dardır, ama 

bütün bakımsızlığına rağmen, istisnasız çok iyi malzemeyle döşenmiş ve her iki tarafta 

olmasa bile bir tarafında dar bir kaldırımla donatılmıştır; ortada daha alçaktan geçen 

ark şeklindeki yol, hamallar, yük hayvanları ve akan yağmur suları ya da çakıl taşları 

üzerinde ardı arkası kesilmeden hışırdayıp duran kaynak suları için öngörülmüştür... 

Karadeniz’de insanlar bizdeki gibi simetriye ve dış mimari güzelliğe önem vermiyorlar. 

Bakıp geçenler ne kadar çok iç karartıcı izlenim edinirlerse, mal sahibi için o denli 

iyidir. İnsan yalnız olmak istiyor, huzur ve keyif içinde.” 39 

Kalenin iki tarafında yer alan Zağanos dere ile Kuzgun dere üzerine inşa edilen 

iki muhteşem taş köprü ulaşımın sağlanmasında önemli bir işlev görmekteydi. Şark 

Meydanı - Debbağhâne köprüsü - Ortahisar - Zağanos köprüsü - İmaret mahallesi 

güzergâhından geçen yol Akçaabâd’a kadar uzanan ana cadde idi. Trabzon’u 

Erzurum’a bağlayan yol ise Şark Meydanı’nın güneydoğusundan hareketle Ayafilibo ve 

Çömlekçi mahallelerinin içerisinden geçerdi. Boztepe’nin kuzey eteklerindeki dar yol 

bu önemli kervan yolunun güzergâhı idi. Trabzon iskelesinden bayıra çıkan yollar 

mahalle aralarından geçmekte, sokakların 2.5-3 arşın (1 arşın 68 cm.) genişliğinde, daha 

ileride kayalık, eğri büğrü durumdaki yoldan insanların ve hayvanların geçişinin 

tehlikeli ve adeta imkânsız olduğu bilgisi resmi raporlarda yer almaktaydı 40. 

XIX. yüzyılın ilk yarısında Trabzon’un şehir içi yolları az çok ihtiyacı 

karşılayabilse de, şehri Erzurum’a bağlayan tarihi İpek Yolu harap halde olduğu gibi 

Trabzon’un batısında da ancak Akçaabad’a kadar uzanan bir yol olup Giresun ve daha 

batıdaki sancaklarla yalnızca denizden irtibat kurulabilmekteydi. Bundan dolayı 

Tanzimat yıllarındaki genel imar çalışmaları sırasında Trabzon – Erzurum yolunun 

yeniden inşa ve imarı da söz konusu oldu. Nitekim Ebniye-i Hassa Hülefâsından 

Hasan Efendi 4.000 kuruş harcırâh ve 1000 kuruş maaşla 1846 yılı ortalarında buraya 

gönderildi; ticarî emniyetin sağlanması için Trabzon’dan Balahor köyüne kadar 29 

saatlik yolun şose denilen küçük taşlarla tahkimi ve Balahor’dan Erzurum’a, oradan da 

Bayezit’e kadar olan toplam 48 saatlik kısmın da yeniden düzenlenmesi için keşif 

yaptırıldı, bazı bölgelerde inşa çalışması da gerçekleştirildi 41. 

1848 yılında Karadeniz’i Anadolu üzerinden Arabistan’a, dolayısıyla Baharat 

Yolu’na bağlamak için Trabzon - Bağdat arasında şose yol yapılması hükümet 

gündemine girdi. Bunun için Ticaret Nazırı İsmail Paşa, beraberinde kalabalık bir 

uzmanlar heyeti olduğu halde Trabzon’a geldi. Gerekli incelemeleri yaparak İstanbul’a 

döndü. Verimli olacağına inanılmakla birlikte maliyetin bir hayli yüksek olmasından ve 

devletin o zamanki mali durumunun yetersizliği yüzünden bu yolun yapımı ertelendi. 42 

Fakat yine de İsmail Paşa, Trabzon’da bulunduğu sırada Trabzon - Erzurum - Bayezit 

yolunun tamiri, genişletilmesi, köprülerin onarılması ya da yeni köprülerin inşası için, 

hükümetten tam destek alarak burada inşaatı başlattı. 

39 Fallmerayer, Fragmanlar, s.46. 

40 BOA, İrade-Meclis-i Vâlâ, 5532, lef 2. 

41 BOA, Cevdet Nafia, 2188. Tarihçi Lûtfi Efendi 1845 olaylarından söz ederken bu yol yüzünden büyük 

çaplı harcamalar yapıldığına ve bunun semeresiz kaldığına işaret etmektedir. Tarih-i Lûtfî, nâşiri: 

Abdurrahman Şeref, VIII, Dersaadet, 1328, s.16. 

42 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, VI.C., Ankara, 1976, s.262-263.


İncelemeleri sırasında İsmail Paşa ile yanındakilere Trabzon’daki memurlar, 

tüccarlar, eşraf ve ahali tarafından ilgi ve destek gösterildi. Her bakımdan faydalı 

olacağına inanılan yolun tanzimine karar verilmesinden dolayı hükümete teşekkür 

yazıları yazıldı. Bu arada yolun düzenlenmesi dolayısıyla istimlâk edilecek evler için, 

halk tarafından devrin şartlarına göre en uygun sayılan asgarî fiyatlar kabul edildi, yol 

güzergâhındaki mezarların başka yerlere nakledilmesine fetva verildi. 43 Ayrıca bu yolda 

çalışacak amele ve memurlar için dört tabip, dört cerrah ve dört de eczacı 

görevlendirildi. Bunların yanında 226 kalem ilaç tedarik olundu. Öte yandan memurlar 

için altı, amele için her biri onar kişilik üç yüz, hastane için üç tane ve diğer 

hizmetlerde de kullanılmak üzere 80 çadır gönderildi ki, bunların toplam değeri 

143.218 kuruş idi. 44 Trabzon yolu için amele arandığını duyan civar kaza ve 

köylerinden kısa sürede 700–800 kişi toplandı. Önce köprüler onarıldı, şose döşetmek 

için yolun etrafındaki tepelikler düzeltildi. Bir kaç ay burada kalan İsmail Paşa, bizzat 

yol yapımına nezaret ettikten sonra Erzurum’a hareket ederek, benzer çalışmayı orada 

da başlattı. 45 

Büyük heveslerle girişilen bu faaliyet, Kırım Savaşı yüzünden istenen ölçüde 

bitirilemedi. Bundan dolayı Babıâli, Kırım Savaşı’ndan hemen sonra ulaşım konusunu 

yeniden ön plana çıkardı. Vilayet, sancak, kaza, nahiye ve köy yolları için bazı standartlar 

belirlendi 46. Bu sıralarda Trabzon - Erzurum yolu da yeniden inşaya ihtiyaç gösterecek 

şekilde bozulmuştu. Heyelanlar, seller, savaş yıllarında gerekli bakımın gösterilememesi 

gibi sebeplerle bu yol transit ticaret için tercih edilecek nitelikten uzak kalmıştı. Diğer 

taraftan Rusya, Trabzon - Tebriz hattındaki transit ticareti kendi topraklarına 

çekebilmek maksadıyla Poti - Tiflis - İran yolunu gayet mükemmel hale getirdiği gibi, 

Poti limanında, tüccarların malları için büyük depolar yaptırdı, yabancı tüccarlara 

imtiyazlar tanıdı, telgraf haberleşmesini yol boyunca düzenli hale getirdi ve kara yolunun 

yanında demir yolu da inşa etmeye başladı. Bu yüzden birçok Avrupalı devlet 

Trabzon’daki konsolosluklarını, konsolos vekilliğine indirerek Poti’de konsolosluklar 

açtılar. 47 Yavaş yavaş Avrupa tüccarları bu hattı tercih etmeye yöneldiler. 29 Şevval 1280 

(7 Nisan 1864) tarihli Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis gazetesinde çıkan şu haber ile Osmanlı 

kamuoyu durumdan haberdar oldu: “Trabzon - Bayezit tarîkleriyle Tahran’dan 

İstanbul’a gelip gitmekte olan kervanların bundan böyle Tiflis ve Poti yollarından gidip 

gelmelerine karar verildiği Tahran’dan alınan havâdistendir.” 48 

43 BOA, İrade-Meclis-i Vâlâ, No:5532. 

44 BOA, İrade-Dâhiliye, No:12891; Cevdet-Nafia, No:2365; BEO, Sadaret Amedî Kalemi, No:24/94. 

45 BOA, İrade-Dâhiliye, No:13021, 13269, 13309; BOA, BEO, Sadaret Amedî Kalemi, No:19/48, 21/63. 

İsmail Paşa bu hizmetlerinden dolayı hükümet tarafından takdir edilmişti. BEO, Sadaret Amedî Kalemi, 

No:20/74. 

46 Karal, Osmanlı Tarihi, VIII, s.461. 1867’de çıkan bir nizamnâmeye göre yol inşaatı Nafia Nezâreti’nin 

sorumluluğu dâhilinde olup vilayetleri birbirlerine, limanlara, demiryollarına ve İstanbul’a bağlayan umumî 

yollar 7 metre genişliğinde; sancak ve kaza merkezlerini birbirlerine, limanlara ve istasyonlara bağlayan 

yollar 4.5 metre; vilayet ve sancak merkezlerine bağlayan yollar 5.5 metre genişliğinde yapılacaktır. Bu 

yolların çoğu kamu girişimi ve sermayesiyle yapılmışsa da, önemli bölgeleri bağlayan yollar özel sermaye 

tarafından inşa edilmişti. Meselâ Bursa - Mudanya ve Beyrut - Şam yolu Fransız şirketlerince yapılmıştı. 

Stanforda Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çev. M. Harmancı, II, İstanbul, 

1982, s.158-159. 

47 Karal, Osmanlı Tarihi, VII.C., s.262-263. 

48 Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis, Sayı 846.


Yeniden inşasına karar verilen Trabzon - Erzurum yolunun nizamnameye 

uygun olarak güzergâhını tespit etmek için Fransa’dan Mösyö Tunen(?) adlı bir yol 

mühendisi çağrıldı. 49 İnşaata 15 Ekim 1865 tarihinde Trabzon’daki memur, asker, 

öğrenci, yabancı konsolosluk mensupları ve halkın iştirak ettiği bir törenle başlandı. 

Hatta törene Fransa’nın Tahran Büyükelçiliğinde görevli olup o sırada Trabzon’da 

bulunan Mösyö Masniak da katılmıştı. 50 Hükümet hiç bir fedakârlıktan kaçınmayarak 

önemli ölçüde maddî kaynağı bu yol için ayırdı. Sadece 1281(1865–1866) yılı için tahsis 

edilen meblağ 3.105.000 kuruş idi 51. Bu yolun inşaatı her yıl mevsimin elverdiği ölçüde 

ilkbahar-sonbahar arasında devam ettirilerek 1871’de köprüleri, bakımhaneleri, bekçi 

kuleleri de dâhil olduğu halde bitirildi. 1 Mayıs 1872’de ise komisyon tarafından 

Trabzon valiliğine teslim edildi. 1880’li yıllarda vilayet dâhilindeki Samsun - Sivas, 

Giresun - Şarkî Karahisar, Ordu - Hamidiye, Ünye - Niksar, Trabzon - Yomra, 

Trabzon - Akçaabat, Samsun - Çarşamba, Çarşamba - Terme, Tirebolu - Erzincan, 

Samsun - Bafra, Gümüşhane - Erzincan yollarının yapımı için yoğun bir çalışmaya 

girişildi 52. 

Liman 

Trabzon, tarih boyunca Doğu Karadeniz’in tek önemli limanı idi. Dolambaçlı 

ve sarp tepelerden dolaşılarak gidilen bir yol vasıtasıyla olsa da, Doğu Anadolu 

üzerinden İran ve Güney Kafkasya memleketleriyle irtibatın kurulması buranın 

tarihî “İpek Yolu”nun önemli bölümlerinden biri olmasını sağlamıştır. Kara 

yoluyla Trabzon’a intikal eden yolcu ve eşya buradan deniz yoluyla batıya 

ulaştırılmaktaydı. 

Bu yıllarda Trabzon’un esas limanı olarak Moloz burcunun önünde kurulan ilkel 

mendireğin bulunduğu yerin kullanıldığını görmekteyiz. Söz konusu mendirek 

İmparator Hadrian tarafından yaptırılmış olup uzun yıllar deniz ulaşımında 

kullanılmıştır 53. Ayrıca şehirde Çömlekçi, Ganita, Tuzluçeşme, Taşdirek, Kemerkaya, 

Mumhaneönü gibi kayıkların sığınabileceği küçük doğal limanlar vardı. 54 Bölge halkı 

yüzyıllardan beri sandal, kayık, gemi yapımı ile geçimlerini sağlıyor; bilhassa azınlıklar 

49 Takvim-i Vekâyi, Sayı 750 (23 Zilhicce 1280/29 Mayıs 1864). 

50 Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis, Sayı 264 (26 Cemâziyelevvel 1280/17 Ekim 1865); Takvim-i Vekâyi, Sayı 818 

(28 Cemâziyelevvel 1282/19 Ekim 1865). 

51 BOA, Cevdet Nafia, No:31. Ayrıca bu yolun yapımında kullanılmak üzere Trabzon Emtia Gümrüğü 

gelirleri rehin gösterilerek Paris ve Londra’dan kredi temin edilmeye çalışıldığı basında yer almıştı. Takvim-i 

Vekâyi, Sayı 755 (29 Muharrem 1281/4 Temmuz 1864). Aynı gazetenin 852. sayısında (20 safer 1283/3 

Temmuz 1866) yer alan bir haberde, 1282 yılı başından sonuna kadar (27.5.1865–15.5.1866) Trabzon’da 

yapılan yol miktarının 3.333 zirâ’ (1 zirâ’ 75–90 cm arasında olduğu kabul edilmekte olup bölgelere göre 

değişiklik göstermekteydi), yapımı devam eden yolun uzunluğunun ise 8.799 zirâ’, inşa olunan köprü 

sayısının da 13 olduğu belirtilmektedir. 

52 Geniş bilgi için bkz. Trabzon Vilâyet Sâlnâmesi, 1305, s.166–172. İlginçtir ki, Ceride-i Havâdis’in 27 şevval 

1275/30 Mayıs 1859 tarihli 938. sayısında Trabzon’dan Erzurum’a kadar yapılması emredilen 

demiryolunun inşâsına Trabzon’da törenle başlandığı haberi yer almaktadır. Ancak bu haberi aydınlatacak 

başka bilgiye rastlayamadık. 

53 M.C. Şehabettin Tekindağ, “Trabzon”, İslam Ansiklopedisi, XII/1, İstanbul, 1974, s.456. 

54 Bijişkyan, Pontos, s.112. 1901 yılında Trabzon limanı ile Akçaabat, Yomra, Sürmene ve Of iskelelerine ait 

olan çapar, mavna ve diğer deniz taşıma araçlarının toplamı 800 kadardı. Trabzon Vilâyet Sâlnâmesi, 1319, 

s.247.


bundan önemli ölçüde gelir elde ediyorlardı. Ancak Sanayi İnkılâbıyla birlikte gelişen 

deniz ticareti, Trabzon limanının önemini artırma potansiyeline sahip olmakla birlikte, 

XIX. yüzyılın ilk yarısında büyük buharlı gemilerin yanaşabileceği türden bir liman, 

rıhtım veya iskele mevcut değildi. 55 

Aslında Trabzon’un doğusunda yer alan Çömlekçi limanı kuzeyden esen sert 

rüzgârlara kapalı olması dolayısıyla bu bakımdan çok elverişli bir fizikî yapıya sahipti. 

Yalnız hem şehrin ticaret merkezlerinin olduğu Pazarkapı ve Çarşı semtlerine uzak 

oluşu ve şehirle liman arasında oldukça dik kayalıkların bulunması, hem de eski 

çağlardan beri şehrin asıl yoğun yerleşim gösterdiği yerin kale ve çevresi olması 

dolayısıyla bu doğal liman ihmal edilmişti. Uygun bir rıhtım veya mendireğin olmayışı 

da doğal yapıdan yararlanmayı engellemiştir. 

Tanzimat yıllarında Trabzon limanı yenilenmeye muhtaç haldeydi. Büyük 

gemiler limanın içerisine giremediğinden açıkta demir atmakta, burada yolcu ve eşyalar 

mavnalara aktarılarak sahile bir miktar yaklaştırıldıktan sonra işçilerin sırtlarında karaya 

çıkarılmaktaydı 56. Bu yüzden Karadeniz’de iki liman yaptırılması gündeme gelmiş, hatta 

Avrupa ile yapılan istikraz anlaşmalarından birinde bu husus söz konusu olmuştu. 

Daha sonra özel bir mühendis gelerek limanın maliyetini hesaplamış ve yirmi bin 

kuruşa mal olacağını söylemişti. Ancak bu liman bir türlü yapılamadığından buranın 

ticareti Poti limanına kaymıştı 57. Halbuki Trabzon limanı İran da dâhil olmak üzere 

doğudaki ülkelerin bir bakıma mahreci idi. Nitekim 1844’te bütün olumsuzluklara 

rağmen limandan İran’a nakledilen eşyanın değeri 130 milyon kuruş olup Osmanlıların 

bundan sağladıkları gümrük vergisi ise 500.000 kuruş kadardı 58. Buna tüccarların 

Trabzon’da ve güzergâh üzerinde yaptıkları harcama da dâhil edilirse elde edilen katma 

değerin miktarının daha büyük olacağı aşikârdır. Bununla birlikte bu alanda işin 

gerektirdiği düzeyde çalışma yapılmadığı görülmektedir 

Tanzimat yıllarında Trabzon - İstanbul arasında yapılan düzenli vapur 

seferleri, yolcu ve yük taşımacılığına canlılık getirmişti. Önemli sayıda yabancı 

vapur şirketleri de bu taşımacılık faaliyetine katılmaktaydı. Devlete ait 

vapurların eski ve dayanaksız oluşu, sık sık tamir ihtiyacı duyması, bu şirketleri 

daha avantajlı duruma getirmekteydi. Gerçi hükümet, bu hatta çalışan 

vapurlardan biri devre dışı kalınca, yabancı vapurların, bilhassa Nemçe 

(Avusturya) vapurlarının piyasaya hâkim olmasını önlemek için hemen başka 

bir vapuru hizmete sokmakta, hatta limandaki Türk gemisi yükünü tamamen 

aldıktan sonra Nemçe vapurlarına eşya yüklenmesi ilgililere emredilmekteydi. 

Alınan bu çeşit zorlayıcı tedbirlere rağmen verilen hizmet kalitesi, vapurların 

55 Helmuth von Moltke, Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, İstanbul, 1969, s.143. 

56 Trabzon’da Millî Mücadele yıllarına kadar modern bir tesis inşa edilemediğinden aynı usul bu dönemde 

de devam etmekteydi. Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s.23. Bu önemli eksiklik sadece 

Trabzon’a has değildi. Devletin başkentinde dahi aynı sıkıntı hissedilmekteydi. Hatta Rıhtım yapımından 

önce İstanbul'da Haliç’in Sarayburnu ile Galata arasında her ülke gemisinin bağlandığı ayrı dubalar 

bulunmaktaydı Mübahat S. Kütükoğlu, “Osmanlı İktisadî Yapısı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, 

İstanbul, 1994, s.598. 

57 Şâkir Şevket, Trabzon Tarihi, Haz.: İsmet Hacıfettahoğlu, Ankara, 2001, s.56-57. 

58 Selahattin Tozlu, “19. Yüzyılda Sosyo - Ekonomik Bakımdan Trabzon Limanı”, Trabzon ve Çevresi 

Uluslararası Tarih - Dil - Edebiyat Sempozyumu (3 – 5 Mayıs 2001), I, Trabzon, 2002, s.384.


teknolojik üstünlüğü gibi yönlerden yabancı şirketlerin daha avantajlı durumda 

olduğu görülmektedir. 59 

Bu arada vapur şirketi kurmak isteyenlere hükümet her türlü kolaylığı göstermekteydi. 

Mesela 6 Ocak 1847 tarihli bir belgede; Trabzonlu tüccar ve zenginler tarafından 

Batum - Samsun arasında vapur işletmek üzere bir şirket kurulması gündeme gelmiş, 

müteşebbislerin hükümetten yardım istemeleri söz konusu olunca bu şirket tarafından 

kullanılması için devlete ait boş arsalardan yeterli miktarının depo, daire ve mağaza 

yapılmak üzere karşılıksız verilmesi, taşımacılıkta bu şirketin gözetilmesi 

kararlaştırılmıştı 60. 

1869-1870’li yıllardan itibaren Trabzon-İstanbul arasındaki vapur seferleri daha 

düzenli olmaya başladı. Bu yıllarda çalışan vapur şirketleri şunlardı: Fevâid-i Osmaniye 

Kumpanyası, İngiltere, Rusya, Fransa ve Avusturya kumpanyaları 61. Bu arada Trabzon 

limanı da artan ticarî potansiyele bağlı olarak zaman zaman tamir ve genişletme 

amacıyla yeniden düzenleniyordu. Yüzyılın sonuna doğru oldukça modern 

sayılabilecek bir rıhtım da yapıldı, fakat yine de liman büyük gemilerin girmesine 

elverişli değildi 62. 

Kale 

Trabzon’daki en eski tarihi eserlerden olan kale, Kuzgundere ile Zağnos deresi 

arasında yer alan yüksek tepelik alanda kurulmuş oldukça sarp ve müstahkem bir 

görünüme sahiptir. Şehrin güneyindeki tepelik üzerinde sivri bir uç noktası oluşturan 

surlar, daha çok mevcut arazinin yapısına uygun biçimde genişleyerek dil şeklinde 

denize doğru uzanmakta ve bir yüksek kıyı (falez) ile son bulmaktadır. Surların bir 

kısmı dolambaçlı olup iki kat ve birçok yerlerde kaya üzerinde, dört köşe, tek veya çift 

katlı kulelerle takviye edilmiştir. Kapıları çift ve kulelidir. Kale, en yükseği güneydeki 

tepede olmak üzere gittikçe alçalan her biri farklı yükseklikte ve genişlikte birbirine 

bitişik üç kısımdan teşekkül etmektedir: 63 

Yukarıhisar (Kulehisar, İçkale): Kuzgundere ile Zağnos deresi arasındaki sırtın 

en fazla daralarak birbirine yaklaştığı yerde ve en yüksek kısımda inşa edilmiştir. 

Dışarıdan bakıldığında Ortahisar’ın devamı gibi görünmektedir. En güneyi ile 

Ortahisar arasındaki mesafe 160 metredir. Kuzeyde Ortahisar’la arasındaki surların 

genişliği 120, güneyde ise birbirine 40 metre mesafeye kadar yaklaştıktan sonra kapanır. 

Mevkiin en yüksek yerinde, derin uçurumlarla çevrili kayalıklar üzerinde 

yükseldiğinden dolayı diğer iki hisardan daha sağlamdır. Konumu dolayısıyla aşağıdaki 

kaleye tepeden bakmakta ve kalenin esas merkezini oluşturmaktadır. Sağdan ve soldan 

derin uçurumlarla sağlama alınmış, sadece Kindinar mahallesindeki düzlüklere bakan 

güney tarafındaki tepeye bitişik yönünde bir zayıflık göstermekte ve bu haliyle düşman 

59 BOA, Cevdet-İktisat, 1374, 1440; İrade-Dahiliye, 6170. 

60 BOA,Cevdet-İktisat, 143. 

61 Trabzon Vilâyet Sâlnâmesi, 1286, s.80. Bu şirketler arasındaki şiddetli rekabet halkın işine yarıyordu. Buna 

dair basına yansıyan bir haberde: İstanbul’dan Trabzon’a işlemekte olan Fransız ve İngiliz vapur 

kumpanyaları arasına gereği gibi rekabet düşerek, Fransız vapurları üçer franga yolcu alınca İngilizler bir 

adamın ücretini üç kuruşa düşürmüştür. Fransız vapurları bu defa Trabzon’dan binecek yolculardan ücret 

almamağa karar vermişlerdir. Bkz. Rûznâme-i Cerîde-i Havâdis, Sayı 477 ( 8 Rebiyülahir 1279/3 Ekim 1862). 

62 Şemseddin Sami, Kamûsu’l-A’lâm, IV, İstanbul, 1311, s.3005. 

63 Trabzon kalesi hakkındaki teknik bilgiler, Trabzon Analitik Etüdleri, s.39’dan derlenmiştir.


kuvvetlerinin doğal saldırma noktasını oluşturmaktaydı. Bununla birlikte tepeyle olan 

bağlantısı öylesine dardır ki, sağ uçurumla sol uçurum arasındaki kıstağın genişliği 15 

metreden daha azdır. Ayrıca buradaki surlar çok kalın olup iki katlı kulelerle takviye 

edilmiştir. Yukarıhisar’ın güney tarafında ancak gerektiğinde açılan bir kapı vardır. 

Güneydoğu tarafında bulunan ve Kulekapısı denilen çift kapı ile Kuzgundere’ye inilir. 

Yukarıhisar’ın kuzey surlarında Ortahisar’a geçişi sağlayan bir demir kapı bulunur. 

Komnenosların taht merkezi olan bu hisarın batısında imparatorluk sarayının çift sıra 

halindeki dokuz penceresi Zağnos deresine bakmaktaydı. 

Osmanlılar zamanında güneydoğu köşesine beş köşeli bir burç ilave edilmiş olan 

bu hisar, fetihten itibaren silah deposu olarak kullanılmıştır. Bu hisarın içerisinde 

görevli askerlerin ikamet ettiği koğuş ve karargâh binaları ile evler, dükkânlar, hamam 

ve mescitler bulunmaktaydı. Yukarıhisar’ın batısındaki Zağnos deresi üzerinde bulunan 

su kemeri ile üzeri kalın bir harç tabakasıyla takviye edilmiş pişmiş topraktan yapılma 

künkler, hisara suyun bu yönden getirildiğini göstermektedir. Surların doğu tarafında 

tahminen 20 m. yükseklikteki Arapça bir kitabeden Şehzâde Selim’in Trabzon valiliği 

sırasında 897 (1494) yılında tamir gördüğü anlaşılmaktadır 64. 

Ortahisar: Yukarıhisar’dan daha büyük olup dikdörtgen şeklinde ve düz 

vaziyettedir. Güneyden kuzeye doğru uzunluğu 440, doğudan batıya doğru genişliği 

ortalama 200 metre olup bu surlar arasındaki genişlik kuzeyde 225 metreye 

çıkmaktadır. Kayaların üzerine oturtulmuş olan surları iri bloklarla yapılmış olup 

birçok yerde tek katlı ise de doğu ve batı tarafındaki hendeklerin derinliğinden dolayı 

kalın ve sağlamdır. Uçurumlara bakan surları topografyaya uyarak kavislerle ve küçük 

köşeli zikzaklarla inşa edilmiştir. 

Ortahisar’ın dört kapısı vardır: Bunlardan surun batısında bulunan kapıya, 

karşısında bulunan Zindan kulesinden dolayı Zindan kapısı denilmekteydi. Kapının 

önündeki büyük taş köprü Zağnos (İskele bağ) deresinin üzerine kurulmuş olup 

Zağnos kapısına ve Aleksios kulesine kadar uzanır. Bu köprü ile surlar bitişik vaziyette 

olduğundan kale duvarı içinde sanılır. Köprünün büyük bir kısmı taş olmakla beraber, 

orta kısmı tahtadır 65. İkinci kapısı surun doğu tarafındadır. Yukarıhisar’ın Ortahisar’a 

açılan kapısının yakınında olup Yeni Cuma (Zebellik) kapısı diye anılır. Bu kapıdan 

biraz daha güneyde Debbağhane kapısı bulunur ki, iki kapı arası yüksek bir surla 

tahkim edilmiş olup üstüne muhafız yerleri yapılmıştır. Debbağhane kapısının önünde 

Kuzgundere üzerine taştan yapılmış büyük bir köprü vardır. Köprünün üstünde 

Justinyanus kanallarından gelen su akıtılarak hisara sevk edilirdi. Hisarın dördüncü 

kapısı, kuzey surlarının orta tarafında yer almakta olup Aşağıhisar’a açılmaktadır. Bu 

kapının yanında Kemeraltı denilen bir taş kemer olup Aşağıhisar’ın içerisine girmiş 

gibidir. Aşağıhisar’ın yapılmasıyla deniz kapısı diye anılan bu ana giriş, yüksek 

konumuyla, memba sularıyla ve sağlam çapraz duvarlarıyla hisarın ortasında 

durmaktadır 66. 

Aşağıhisar: Trabzon kalesinin kuzey ve kuzeybatı bölümünü teşkil eden 

Aşağıhisar, yüzölçümü bakımından en geniş alanı kaplar. Kuzey tarafı oldukça düz 

olup güneye doğru gidildikçe yükseklik artar. Zağnos deresinin bir bölümü kale 

64 Halil Edhem, Trabzon’da Osmanlı Kitabeleri, Haz.: İsmail Hacıfettahoğlu, Ankara, 2001, s.71. 


66 Fallmerayer, Fragmanlar, s.68.


içerisinde yer almakta ve surları, bu derenin batı yakası üzerinde yükselmektedir. 

Hisarın güney surları, Ortahisar’ın batı tarafındaki Zindan kapısından başlayarak 

Zağnos köprüsü adını taşıyan duvarla dereyi aştıktan sonra kalenin en batı ucunu 

oluşturan köşede iki katlı olarak yapılmış olan Zindan kale denilen ve bir zamanlar 

hapishane olarak kullanılan burca ulaşır. Sur bu burçla dik bir açı yaparak kuzeye 

döner 67. Sur bu köşeden itibaren dört köşeli burçlarla hemen hemen düz bir hatla 225 

m. kadar sahile uzandıktan sonra ikinci bir dik açı yaparak doğuya sapar. Köşeden 50 

m. kadar doğuda iki tarafı rampa şeklinde yapılmış duvarlarla takviyeli bir burç ve kapı 

vardır. Buraya Moloz Tabya adı verilir. Burcun biraz doğusundaki kemerin altından 

geçen Zağnos deresinin suları buradan denize dökülür. Sur, 40 m. daha doğuya 

ilerledikten sonra hafifçe kuzey doğuya dönerek, sahile varmaktadır. Sahilde 

gümrükçülerin barındığı çok köşeli bir burç vardı. Surun Moloz Tabya ile çok köşeli 

burç arasında kalan kısmı düz bir arazidir. Bunun kuzeyinde Trabzon’un Roma ve 

Bizans çağına ait tarihi limanı bulunuyordu. Sur sahilin bu bölümünden itibaren 

güneye dönerek yine hemen hemen 300 metrelik düz bir hatla Ortahisar’la 

birleşmekteydi. 

Aşağıhisar’da birçok ev, çarşı han, çeşme, cami, medrese ve hamam vardır. Bu 

hisar da dört kapılı olup birisi doğuda denize yakın olan Pazar kapı veya Mumhane 

kapısıdır. Trabzon’da balmumu, yağ mumu bu kapı dışında yapılırdı. Bu kapının 

önünde altından dere akan ve üzerinde dükkânlar bulunan taş bir köprü vardı. İkinci 

kapı hisarın kuzeyinde denize nazır olup Moloz kapısı diye anılır. Kıyısı baştan başa 

moloz taşları ile dolu olduğundan bu ismi almış olmalıdır. Denize açılan bu kapının 

önünde düşman gemilerine karşı yeterli sayıda toplar konulmuştu. Üçüncü kapı 

Zindan kapısı ile arasında uzun bir köprü bulunan Zağnos kapısıdır. Zağnos kapısının 

ikinci kapısı İmaret kapısı adını alır. Dördüncü kapı surun kuzey batı tarafında Eksotha 

tarafında yer alıp Suthane (Sathane, Südhane, Sotğa) diye anılmaktaydı 68. 

Güzelhisar: Trabzon kentinde esas kaleden ayrı olarak bir başka hisar daha 

bulunmaktadır. Vaktiyle Cenevizliler tarafından kurulduğu söylenen Güzelhisar (veya 

Frenkhisarı) denilen hisar, kentin doğusunda yer alan doğal limanın batısındaki yüksek 

kayalıkların üzerinde yer almakta olup güney - kuzey istikametinde uzanmaktadır. 

Güneyden kuzeye doğru uzunluğu 220 metre, doğudan batıya doğru genişliği 100 

metre olan oval bir alandır. Sağlam surlarla çevrili olan hisarın batı tarafında yüksek 

seviyede sivri kemerli bir kapı ile bunun içinde kışla, koğuş, karargâh binası gibi 

tahkimat ile ilgili yapılar bulunmaktaydı 69. 

Sonuç 

Trabzon şehri uzun tarihi geçmişine mukabil, XIX. yüzyılda fiziki görünümü itibarıyla 

pek fazla değişime uğramış değildi. Günümüzde dahi şehrin tarihi sokaklarında 

dolaşıldığında Komnenlerin veya Osmanlıların döşediği taşları, kaldırımları, surları 

veya kemerleri görmek mümkündür. Osmanlıların ele geçirdikleri şehirlerdeki eski 

67 Burcun biraz kuzeyinde sivri kemerli kapının üzerindeki Osmanlı kitabesinin Rus işgali sırasında 

söküldüğü söylenmektedir. İki yüz metre kuzeyde surda geniş bir gedik açılmak suretiyle Ruslar tarafından 

bugünkü Maraş Caddesi geçirilmiştir. Trabzon Analitik Etüdleri, s.39. 


69 Trabzon Analitik Etüdleri, s. 40.


medeniyet eserleriyle yeni yapılanları kendi mantığı içerisinde uzlaştırmayı; çatışmayı 

değil sentezi ön plâna çıkaran yaklaşımı açıkça görülmektedir. Bu sentez 

gerçekleştirilirken bazı unsurlarını aldığı yabancı kültürlerin hiçbirine benzemeyecek 

derecede kendine has oluş esas alınmaktaydı. Dikkat çeken bir nokta da sentezin 

neredeyse “kendiliğinden” oluşuvermesidir. Bu haliyle Trabzon da, diğer pek çok 

Osmanlı kenti gibi, uzun tarihî süreç içerisinde burada varlığını sürdürmüş olan çeşitli 

medeniyetlerin bir mozaiği değil, öncelikle bir sentezi olmuştur. Bizanslıların yaptırdığı 

yollarla Osmanlıların yaptırdığı köprüler birbirini tamamlamış, Müslüman mahallelerle 

gayrimüslim mahalleler arasında siyah-beyaz derecesinde zıtlıklar yer almamıştır.




Etnik Kimlik ve Milli Kültür Meselesi 

Abdulkadir YUVALI * 

Türkiye’nin de içinde bulunduğu soğuk savaş sürecinde dünyamızda geçerli olan 

milli devlet ilkesi, soğuk savaş sonunda yerini ABD’nin başını çektiği yeni bir döneme 

“Yeni Dünya Düzeni”ne sürüklenmektedir. Yeni dönemde AB’nin Avrupa 

coğrafyasındaki milli devletle temelinde bir büyük birliğe giderken ABD’de yapısında 

herhangi bir değişikliğe gerek duymamıştır. Sadece ABD’nin soğuk savaş sürecindeki 

rakibi pes etmiş olduğu için yeni dönemde de birliğini devam ettirebilmesi için yeni bir 

düşman yaratması gerekiyordu. 

Soğuk savaş sonunda ABD 11 Eylül faciası ile beklediğini bulmuş, yeni 

dönemde, ilk ve görünen hedef İslâm dünyası, ikinci hedefte Çin seçilmişti. İslâm 

dünyası genel manada bilim ve teknolojinin gerisinde yani “Bilgi toplumu” olmada geri 

kalmış, yeraltı zenginlik kaynakları belirli güçlerin tekelinde, geniş halk kitleleri olarak 

dünyanın en fakir kesimini oluşturmaktadır. Ayrıca dünya hâkimiyeti için büyük 

dinlerin kontrol altına alınması tarihten günümüze bir miras olarak kalmıştır. Büyük 

güç merkezlerini doğrudan hedef alma yerine değişik eksenler arasında parçalara bölme 

politikası da Batı dünyasına Roma İmparatorluğu’ndan kalmış olan mirastır. 

ABD’nin yenidünya düzenini kurmak uğruna 11 Eylül sonrası hedef olarak 

seçmiş olduğu İslâmiyet’in temsilcisi konumundaki ülkelerden bazıları yani 

radikaller(dünyadaki mevcut terörün sorumluları) dünyadaki terörün potansiyel 

sorumluları olarak görülmüş oldukları için her türlü yol kullanılmak suretiyle yok 

edilmelidir. İkinci gruba gelince cıvıklaştırılmış yani ilimli Müslümanlar da diyalog 

yoluyla İsevilik, Musevilik merkezli yeni oluşumlar, politikalar ve özellikle de 

misyonerlik faaliyetleri içinde tarihi ve dinî misyonlarının dışına çekilip, kolayca asimile 

edilmelidir. 

Yenidünya düzeninin kurulabilmesi için İslâm dünyasının ağırlık merkezi 

konumunda bulunan Kuzey Afrika, Ortadoğu, Anadolu, Güneydoğu ve merkezi Asya 

ve Hazar Bölgesinde halkının hemen tamamı Müslüman olan siyasi teşekküller sözde 

demokrasi, özgürlükler ve insan hakları bahane edilmek suretiyle tıpkı Irak gibi din, 

mezhep, kültür ve etnik temele dayalı devletçiklere bölünmesidir. Bu süreçte ülkeler 

yakılır, yıkılır, insanlar perişan olur %25’i ölür, önemli değil sonuçta hedef seçilmiş 

olan ülkeye(Irak ve Afganistan’da olduğu gibi) daha fazla demokrasi ve özgürlük 

* Prof.Dr., Erciyes Üniversitesi Fen-Ed. Fak. Tarih Bölümü Başkanı

Abdulkadir YUVALI 47 

getirilmiş olacaktır. Ancak getirilmiş olan demokrasi ve özgürlüklerin karşılığı olarak da 

ülkenin sahip olduğu başta kritik maddeler .olmak üzere zenginlik kaynakları (maddi – 

manevi) kolayca sömürülmektedir..Böylece Atlas Okyanusu’ndan Hint Okyanus’u ve 

Asya coğrafyasındaki halkının hemen tamamı Müslüman ülkelerin her biri mümkünse 

5-6 parçaya bölünüp devletçikler oluşturulacaktır.Böylece Avrupa merkezli 

Ortaçağ’daki feodal yapı Türk-İslâm dünyasında yaşanması için şartlar 

hazırlanmaktadır. 

Çağımızdaki milli devletlerin bölünüp parçalanması için en güçlü istismar aracı 

da “kimlik” ve inançtır..Bütün çaba mevcut ülkelere ekonomik,politik,bilimsel ve 

sosyal ilişkiler yoluyla yerel değerlerin kimliğe dönüştürülmesi için gerekli yerli ve 

yabancı malzemelerin iyi ve yerinde kullanılmasıdır.Bu operasyonun gerçekleştirilmesi 

için de hedef seçilmiş olan ülkenin başta fikir,siyaset,bilim,sanat,din ve iş adamları en 

zayıf noktalarından girilmek suretiyle kullanılmaktadır..Özellikle yazılı ve görsel 

medyanın küresel sermayenin tekeline girmesinden sonra bu kesimdeki yazar-çizer 

takımı patronlarının ağzına bakar olmuştur. Medya patronlarının da küresel güçlerle 

işbirliği yapmadan ayakta kalamayacağı için “çok kültürlülük, çok dillilik, çoğulcu 

demokrasi ve farklı kimlikler vb.” temelinde sınırlar ötesindeki strateji merkezlerinin 

üretmiş olduğu gündemler hedef ülkenin medyası için gündem olmaktadır. 

Yukarıda belirtmeye çalıştığımız tablonun içindeki ülkelerden birisi de Büyük 

Atatürk’ün öncülüğünde alacaklı Batı dünyasının temsilcisi olan ülkelerin paylaşım 

sofrasından (Bize göre, Birinci dünya savaşı olmasaydı Osmanlı Devleti tıpkı tavsiye 

edilecek olan bir şirketin alacaklılar tarafından hisseleri oranında paylarını almaya 

hazırlanmışlardı) büyük özveriler sonucu kurtarılmıştır. Böylece, halkı Türk ve 

Müslüman olan Anadolu’da XX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti 

kurulmuştur. Yeni devletin bir özelliği de sömürgecilik çağında Türk-İslâm dünyasının 

ilk ve tek bağımsız devleti olmasıdır. Büyük Atatürk’ün yeni Türk Devleti için koymuş 

olduğu “tam bağımsızlık” ilkesi hemen her konuda emperyal devletlerin önünde en 

büyük engel olarak görülmüştür. Emperyal güçlerin kendi hesapları için engel olarak 

görmüş oldukları bir başka engel de “milletleşme” sürecinin başlatılmış olmasıdır. 

Milletleşme hadisesi mazlum milletlerin emperyal güçlerin sömürüsünden kurtulması 

için çağımızdaki geçerli yol olarak kabul edilmiştir. 

Osmanlı Devleti’nde duraklama ve gerileme dönemlerinde içine sürüklenmiş 

olduğu siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel çöküntülerden kurtulma için Batılı 

ülkelerin de teşvik ve desteğiyle yapılmış olan yenileşmeler (modernleşmeler) de 

neticeyi değiştirmemiştir. Söz konusu süreçte “Osmanlı devleti’nin hemen her 

bakımdan mutlu unsurları olmalarına rağmen” sokağa dökülmüş olan Hıristiyan 

tebaanın ağızlarındaki sakız “Adâlet, Hürriyet ve Eşitlik” sloganları olmuştur. 

Günümüzde özellikle “çok kültürlülük, çok dillilik, Türkiyelilik vb.” gibi görüşleri 

savunanlar da günümüz için geçerli olan evrensel değerleri yani “Demokrasi, 

Özgürlük ve İnsan Hakları” sakızını evire çevire çiğnemektedirler. 

Etnik fitne veya etnik fitneye hizmet eden çevrelerin sureti haktan görünerek 

ileri sürmüş oldukları iddiaların temelinde yukarıda tarihi süreçte özetlemeye 

çalıştığımız hesaplar yatmaktadır. Çünkü dün olduğu gibi bugün de emperyal güçlerin 

uyguladığı strateji sonucu kendisine hizmet edecek yerli işbirlikçi hizmetkârlar bulup 

onların aracılığıyla Türk milletini içeriden tahrip etmeye çalışmaktadır. Tarih boyunca 

Doğuda Çin, Batı da Hıristiyan dünyası “Türkleri dışarıdan işgal etmeye kalkmayın

48 Etnik Kimlik ve Milli Kültür Meselesi 

yenemezsiniz. Fakat bir defa içeriden ele geçirdiniz mi her şeyi kabil ettirebilirsiniz” 

ağırlıklı politikalar üretmişlerdir. 

Günümüzde Batı dünyasının direk veya dolaylı olarak yönlendirmiş olduğu 

“Türkiyeli aydınlar” Batılı ülkelerde üretilmiş olan stratejileri sanki kendi fikirleriymiş 

gibi hep bir ağızdan “Beremen Mızıkacıları” gibi yazan ve söyleyen tiplerdir. Bu 

çevrelerin ağzından düşürmedikleri ve her fırsatta kullanmakta oldukları “Basın 

Özgürlüğü” için CİA ajanlarından Philip Agee,On The Run adlı eserinde “Basın 

özgürlüğü demek,bizim hazırladığımız materyalleri kendisi yazmış gibi kullanan 

gazetecilere ödeme yapma özgürlüğümüz demekti”,ülkemiz bu tür faaliyetlere göz 

yumma konusunda son derecede özgür bir görünüm sergilemektedir. 

Emperyalist güç merkezleri(Bürüksel ve Washington),Türkiye’de sosyolojik 

manada kendi içinde kaynaşmış bir Türk milleti olgusunu hiçbir zaman kabullenmedi 

ve anayasamızda ”Türkiye Cumhuriyeti’ne vatandaşlık bağları ile bağlı olan herkes 

Türk”tür gerçeğini hazmedememişlerdir..İnsanları biyolojik aidiyetlerine göre 

tanımlamak suretiyle kimlik inşa etmek için cumhuriyetin bütünlüklü ve uyumlu milleti 

projesini (milletleşme) imha edilmeye çalışılmaktadır.Rahmetli hocam Prof. Dr. 

Bahaeddin ÖGEL hemen her fırsatta “tarihçi veteriner,ziraatçı değil,biz tarihçiler, 

insanları sosyal yönleri ve değerleriyle ele alırız,söz konusu bilim dalları da hayvan ve 

bitkileri ırkî özelliklerine göre ele alırlar.İnsanî ırk noktasında incelemek yani insanı 

insan yapan değerleri yok saymak,insanlığa karşı işlenmiş yanlış bir bakış ve sakat 

davranıştır” mealindeki veciz sözünün anlamını daha iyi anlamış oluyoruz. 

Ülkemizde bazı çevrelerin ağızlarına sakız yaptıkları her gün bir ekranda 

şapırdata şapırdata çiğnedikleri “Türkiyelilik” de bir Batı projesidir. Batı, yapay olarak 

kimlik krizi çıkartmak suretiyle, birleşik, dayanışmacı, kaynaşmış bir Türk milleti 

istemiyor. Parçalara bölünmüş, etnik aidiyetleri kışkırtılmış, farklılıkları kutsallaştırılmış, 

çok parçalı kozmopolit kabilelerden(aşiretlerden) oluşan kalabalıklar topluluğu istiyor. 

Bunun içinde bulmuş olduğu “Türkiyelilik” formülünü içimize siyasi ve entelektüel 

sözcülerinin kulağına üfürüyor, onlarda Bremen mızıkacıları gibi “biz Türk değil, 

Türkiyeliyiz” diyorlar 

Üyesi olmak için 40 yıldır kapısında beklediğimiz Avrupa Birliği Kendi 

içindeki farklılıkları (Avrupa, dinî, siyasî ve ekonomi merkezle 30 yıl,100 yıl birinci ve 

ikinci dünya savaşlarını yapmış) geri plana atmak suretiyle birleşik, bütünleşmiş bir 

Avrupa milleti oluşturmaya (başarabilirse) çalışıyor, fonlarını bu yöndeki projelere 

tahsis etmektedir. Söz konusu birlik, bizim ülkemizde ise tam tersine, ayrıştırmacı, 

bölücü, farklılıkları ön plana çıkartan projelere” proje karşılığında hibe” vermektedir. 

Batı dünyası Türklerle ve özellikle de Müslümanlarla tanıştığı tarihten beri emperyalist 

politikalarından hiçbir zaman vazgeçmemiştir Çünkü bu özellik onlara Roma’dan 

“Divide et uimperium” miras kalmıştır 

Günümüzde görsel ve yazılı medyanın gündeminden düşürmediği Batı 

merkezli “Türkiyelilik” projesiyle yapılmak istenen bir diğer faaliyet de Lozan 

antlaşmasıyla belirtilen azınlıklara Kürtler ve Aleviler başta olmak üzere yenilerinin 

eklenmesidir Osmanlı’dan Cumhuriyet’e uzanan çizgide taktik hep aynı olmuştur. Batı, 

önce sorun üretiyor, sonra sorunun üreticisi olarak itham etmiş olduğu Türkleri 

suçluyor, sonra da dayatmalarla sorunu çözümler üretmeye başlıyorlar. Küresel 

güçlerin kontrolündeki medyanın “Türkiyelilik” yanında sık sık kullanmakta oldukları


alt kimlik, üst kimlik, çok kültürlülük, farklı kimlikler, mozaikçilik gibi kavramlar da 

aynı merkezlerin tezgâhından çıkmaktadır. 

Etnik fitnenin gündemde tutmak istediği bir diğer sömürgeci kavram da 

“Ademi-i merkeziyet” yani yerinden yönetim (eyaletlere ayırma) ve onlara özerklik 

verme konusu Batı ve ABD’nin gündemindeki yerini korumaktadır. Dış kaynaklarda 

üretilen yapay gündemlerin de Türkiyeli aydınlar tarafından papağan kuşu gibi 

tekrarlanıyor yani dayatılmaktadır. Çünkü Eyaletçilik anlayışı, milli bünyenin siyasi 

manada bölme yönündeki bir projesidir. Bu projenin de Türk halkanın Osmanlı’ya 

duymuş olduğu derin saygı ve sevgi bilindiği için “yeni Osmanlıcılık” şeklinde 

dayatılmaktadır. 

Avrupa Birliği,kendi içindeki farklılıkları geri plana atarak birleşik,bütünleşmiş 

bir Avrupa milleti oluşturmaya çalışıyor.Oysaki,aynı Avrupa’da feodal yapıdan milli 

devlete geçiş sürecinde dinî ,etnik siyasi ve ekonomik temele bağlı olarak yapılmış ve 

yaşanmış olan 30 yıl,100 yıl savaşları,Birinci ve İkinci dünya savaşlarına rağmen 

günümüzde “Birleşik Avrupa Milleti ve Devleti” kurma uğruna fonlarını bu yöndeki 

projelere tahsis ediyor;bizde ise tam tersine,ayrıştırmacı,bölücü,farklılıkları ön plana 

çıkaran projelere destek veriyor.Batı’nın bu çifte standardı tarihimizin her döneminde 

özelliğini korumuştur.Bunun adının “Haçlı Seferleri,Şark Meselesi vb.” olmasının 

önemi yoktur.Büyük Atatürk’ün Türkiye’de yaşayan herkesi Türklük şemsiyesi altında 

birleştirip bütünleştiren tek bir mensubiyet şuuru veren projesi aslında Batı 

dünyasındaki milli devlet ilkesini hayata geçirmek için başlatılmış olan “Milletleşme 

Projesidir”.AB ve ABD’nin hemen her fırsatta pompaladığı haber “Türkiye’de 

milliyetçiliğin yükseldiği” yönde masa başı anketlerle sonuçlar üretmek suretiyle 

“Türklük Kimliği” yerine “Türkiyelilik” kimliği tartışmaya açılıyor, milli değerler ve 

milliyetçilik sanki potansiyel bir suç imiş gibi gösterilmek istenilmektedir. 

Türkiyelilik projesinden beklenilenlerin başında topraklarında dili, dini, 

kültürü, bayrağı, hedefi farklı kabileler topluluğu üretmektir. Bu hemen her yönüyle 

Batı’nın tezgâhlamış olduğu bir “Ayrıştırma Projesi”dir. Çünkü hedefinde Lozan’ın 

yerine Sevr’i getirebilmek için Lozan’ın azınlık olarak tanımlamış olduğu Ermeni, Rum, 

Yahudilere ilave olarak başta Kürtler ve Aleviler olmak üzere yeni azınlıklar 

oluşturulması ve AB kriteri olarak dayatma şeklinde gündeme getirilmektedir. 

Osmanlı Devlet’inde hemen her fırsatta kurtuluş reçetesi olarak sunulmuş 

olan “Islahat,Tanzimat vb.” yerini günümüzde “AB reform paketleri” almıştır.Bu 

karşılaştırmanın ortak yönü ise, önce sorun üretilmesi ve içteki 

temsilcileri(Bilim,sanat,siyaset ve işadamları)aracılığıyla bunun dillendirilmesi,takiben 

de Osmanlı veya Cumhuriyet hükümetlerini sorunun üreticisi olarak suçlanması, 

dayatmalarla çözüm üretilmesidir.,Fakat sonunda kaybeden hep biz oluyoruz.Batı’nın 

çözüm reçeteleri tek bir devlete yönelik değil,federasyon yani federatif yapılanmaya 

yöneliktir.Buna bağlı olarak “Alt kimlik,Üst kimlik,Çok Kültürlülük,Farklı 

Kimlikler,Mozaikçilik,Türkiyelilik” gibi çiçek bahçesi gibi kavramlar üretiliyor ve 

ülkemiz de medya aracılığıyla tartışmaya açtırıyor. 

Günümüzde “Yeni Osmanlıcılık” adı altında başlatılmış olan Osmanlı yanlısı 

veya sevdalısı çevreler de bazıları bilerek bazıları da bilmeyerek Osmanlı’nın son iki 

yüz yılını neredeyse günümüzde model olarak görmeyi arzu etmektedirler.Bu sevgi ve 

ilginin altında yatan düşünce “Adem-i merkeziyetçi” yani yerinden yönetim,eyaletlere 

ayrılmak ve takiben onlara özerklik vermek gibi talepler tıpkı Osmanlı döneminde


olduğu gibi günümüzde önce fikrî,takiben de fiilî olarak dayatılmaktadır..Çünkü bu 

düşünce ve istekleri biz Osmanlı’nın son dönemlerinde yaşadık,yani biz bu filmi daha 

önce seyretmiştik.Batıdan estirilen bu rüzgar ve dayatmalar Türkiyeli aydınlar 

tarafından papağan gibi malum medya için gündem olmaktadır. Şu halde “yerinden 

yönetim, eyaletçilik milli yapıyı siyasî bakımdan parçalama projesidir. Osmanlı 

Devleti’nden kalmış olan son vatan toprağını küçük devletçiklere bölmek için Sevr 

dayatıldı. Ancak Allah’ın da bir hesabı olduğu dikkate alınmadı Çünkü bizden çok 

yabancıların terennüm etmekte olduğu bir husus”20.yüzyılın dâhisi bu defa 

Anadolu’dan çıkmıştır. Kuvvay-ı milliye ve buna bağlı olarak verilmiş olan millî 

mücadele Ulu Önder’in öncülüğünde Sevr tarihin derinliklerine gömülürken anılan 

yüzyılda Türk-İslâm coğrafyasının tek bağımsız devleti kurulmuştur. Bunu 

hazmedemeyen Batı dünyası o dönemde kurdurmuş oldukları, destek vermiş oldukları 

“Teali Kürt, Teali İslâm, İngiliz Muhipler vb” odakların günümüzdeki temsilcileri 

aracılığıyla Sevr’i tekrar hortlatmak mı istiyorlar? 

Günümüzde Afrika, Asya, Ortadoğu, Hazar Havzası ve Anadolu gibi 

çoğunlukla Müslümanların yaşadığı coğrafyaları siyasi, dini, kültürel ve ekonomik 

açıdan ayrıştırma projesini hayata geçirmek için Irak, Afganistan ve Afrika’da ilk adım 

atılmış, demokrasi, özgürlük ve insan hakları getirme uğruna her bir ülke 3-5 parçaya 

bölünme sürecini yaşamaktadır. Emperyal güçler Büyük İslâm Coğrafyası’nda insan 

potansiyeli ve kritik maddeleri kolayca sömürebilmek için karşılarında bir Abbasi, 

Selçuklu veya Osmanlı gibi güçlü siyasi ve coğrafi birlikler istemiyorlar. Başta Türkiye 

olmak üzere tarih, din ve kültür coğrafyamızdaki milli devletlerin yapısını çözmek için 

etnik kimlikler, alt kimlikler üretmek suretiyle insanların kavmiyet damarlarını 

kaşıyorlar. İçimizdeki Türkiyeli aydınlar köşe yazılarında ve ekranlarda sürekli “alt-üst 

kimlikler, etnik yapıları tartışıyorlar. Bu süreçte sık sık kullandıkları “ “Daha çok 

özgürlükler,daha çok demokrasi ve daha fazla insan hakları” sloganlarla insanımızın 

kimyası bozulmakta ve halkımızın ortak paydası zedelenmektedir. 

Türkiyeli aydınların dillerinden düşürmedikleri” Çok kültürlülük” millî yapıyı 

kültürel açıdan parçalamaya yönelik bir projedir. Finans örü de AB ve ABD gibi 

küresel Emperyal güçlerdir. Onlara göre Türkiye’de bir tek Türk kültürü değil ölü ve 

yaşayan birçok kültürler vardır. Bunlar bir ortak paydanın güç ve renk kaynakları değil, 

her biri kendi başına kültürlerdir. Türkiyeli aydınların kaynağı dışarıda olan fonlardan 

almış oldukları destek yanında yerel ve uluslar arası güç odaklarından da hemen her 

konuda destek alabiliyorlar. Böylece, başta Kürtler olmak üzere yerel unsurlar 

kültürlerine koşmak için gerekli hazırlıklar yaparken, Türk unsurunun da kültüründen 

uzaklaşması için ne gerekiyorsa o yapılmaktadır. 

Türkiyeli aydınlar AB’nin propagandasını yapmayı çağın gereği sayıyor. Oysaki 

söz konusu süreçte, Türk milleti tıpkı Osmanlı son dönemlerinde olduğu gibi itilipkalkılıyor 

yani değerleri örseleniyor. Bazı çevrelerin Avrupa’nın bir yüzünü yani 

Avrupa yüzünü görerek bu birliğin ülkemize yarar getireceğine inanmış oldukları da bir 

realitedir. Hatta bazı cemaatlerin AB’ne Müslümanların özgürlük alanlarının 

genişleyeceği düşüncesiyle sempati göstermiş olmaları da mümkündür. Ancak, Batı 

dünyasının özellikle de Türklerin şahsında İslâmiyet’e bakışı tarihin hiçbir döneminde 

değişmemiştir. Batılı ülkeler kendileri için “birlik noktalarını ortaya çıkarmak için 

fonlar ayırtıyorlar ve bunları mutlaka yine batılı araştırmacılar için kullanıyorlar 

(Bugüne kadar beşeri bilimler alanında Avrupa’ya doktora çalışması için göndermiş


olduğumuz gençlerimiz arasında Avrupa merkezli konularda araştırma yapanlarımız 

var mı? Aynı AB bizim ülkemiz ve dünyamız için ayrılık noktalarını ortaya çıkartan 

projeleri(Proje karşılığında hibeler) destekliyorlar 

Osmanlı Devleti’nin, Birinci dünya savaşı sonunda, Balkanlar, Kafkasya ve 

Ortadoğu’daki topraklarını kaybettiği gibi Mondros ve Sevr ile Anadolu’nun da altı 

bölgesini kaybedip, Orta Anadolu ile yetinmesi yönünde zorlandığı bir sırada (20 Mayıs 

1920) İngiliz Muhipler(dostlar) Cemiyeti kurulmuş ve üç ay içinde 53 bin üye sayısına 

ulaşmıştı. Bu cemiyet aynı zamanda Sevr kahramanı Damat Ferit, Kürt Teali ve Teali-i 

İslâm Cemiyeti ile de işbirliği halinde Kuvvay-ı Milliye’nin doğmaması, milli 

mücadelenin başlamaması için dışarından aldıkları mali destek ve güçle mevcut bütün 

imkânları kullanmışlardır. Ülkemizde “Türkiyeli Aydın” olarak tanımlanan çoğunluğu 

“Markalı Cumhuriyetçiler) söz konusu mandacı cemiyetlerin günümüzdeki 

temsilciliğine mi soyunuyorlar? Diye düşünmekten kendimizi alamıyoruz. Çünkü dün 

olduğu gibi bugün de bu yolun yolcuları Batı’daki fonlarca destekleniyorlar. 

Tanzimat’tan beri Türkiyeli aydınlar yabancı güçlerin sözcülüğünü yapan 

kişilerdir. Türkiyeli aydın”,genel manada Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar Batı ve 

özellikle de İngiliz kültürü,1940’lı yıllarda Hümanizm,1950’li yıllarda 

Amerikanizm,1960’lı yıllardan başlayarak sosyalizm, komünizm günümüzde de 

globalizmin penceresinden dünyayı seyretmede başarılı olmuştur. Büyük Atatürk’ün 

başlatmış olduğu “milletleşme “ sürecini olumsuz yönde etkilemiş olan faktörlerin 

başında aydınlarımızın kafalarını “izm”lerin karanlığına sokmuş olması gelmektedir. 

Küreselleşme akımının büyüsüne kapılmış olan “Türkiyeli aydınlar”,küresel 

sermayenin ülkemizde at oynatmasını normal bir gelişme olarak görmekte, 

beslenmekte olduğu fonların kesilmemesi uğuruna Batı dünyasının silahşorlarını tıpkı 

İngiliz Muhipler Cemiyeti üyeleri gibi görmektedirler. Kürerselcilik AB ve ABD’nin 

Türkiye’ye dayatmış olduğu bir kavramdır. Batı kendi içinde milli, yabancı düşmanı ve 

ırkçı olduğu ölçüde bize karşı küreselcidir. Böylece Batı, kendi bünyesinde birlik, kendi 

dilini tek resmi dil(Fransa’da Fransızca konuşamama veya konuşmama toplumdan 

dışlanma sebebi olabilir.) Avrupalı Türklerin neredeyse evlerinde ana dillerini 

konuşmalarını yasaklamaktadır. Bizde ise Avrupa Birliği sürecinde ayrılık noktalarını 

öne çıkartmak, Türkçe’nin dışında eğitim ve resmi dilleri daha çok demokrasi için 

olmaz ise olmaz olarak görmektedir.(Bizde çok dilliliği demokratik hak olarak 

görmektedir)AB’liği ülkelerinin birbirlerini daha iyi anlamaları için, ülkelerin tercüme 

giderlerini azaltmak (Birlik ülkelerinin resmi evrakları İngilizce ye tercüme giderlerinin 

1 milyar euro’ya ulaştığı söyleniyor)için çözümler üretiyorlar. 

Etnik gerilim; farklı etnik gruplar arasında ki karşıtlığın veya grupların devlete 

karşı tavırlarının değişik düzeylerde tanımlanması ile ilgili sosyal bir huzursuzluktur. 

Etnik gerilim niteliğine ve şiddetine bağlı olarak toplumsal üretkenliği, siyasi istikrarı, 

ekonomik gelişmeyi engelleyebilir, milli birlik ve bütünlüğe zarar verebilir, hatta 

ülkenin bütünlüğünü tehdit edebilir Bundan dolayı “ etnik gerilim” zamanında gerekli 

önlemler alınmaması halinde ülke ve devlet meselesi haline gelebilir. 

Milleti oluşturan yerel kültürel unsurlardan biri veya birden çoğu kendi 

kültürel değerlerinin dışlandığını, ayırım yapıldığını ileri sürmek suretiyle güven 

duygusunu yitirdiği, yerel kültürünün tehdit altında olduğundan hareketle tepki 

göstermesi hali “etnik gerilim” olarak da nitelendirilebilir. Etnik gerilimi, 

hoşgörüsüzlük, önyargılı, ayırımcı olma, eşitsizlik gibi faktörler artırabilir.


Toplumda demokratik hak ve özgürlükleri ortak hayat tarzına dönüştürecek 

biçimde” uzlaşma kültürüyle” birlikte verilememesi halinde etnik gerilime çözüm 

üretilemez. Etnik gerilime kültür boyutuyla yaklaşılmaması, aksine daha çok 

demokrasi; daha çok özgürlük ve insan hakları yaklaşımıyla bu sorunlar çözülme şöyle 

dursun daha da artırılmış olur. 

Çağımızda bu sorunu çözme konusunda başarılı olduğu söylenebilen Batı 

dünyası bunu sadece “demokrasi ve insan hakları” ile değil, bu değerleri “kültür” 

zeminine oturtmak suretiyle ve aşamalı olarak çözmüştür.Söz konusu olan 

“demokratik hak ve özgürlükler kişi için “hak” olduğu ölçüde aynı zamanda bir 

sorumluluğu da beraberinde getirmektedir..Bunu bireye kazandırabildiğiniz ölçüde 

konuyu çözebilirsiniz.Oysaki,bütün bu evrensel değerleri ileri süren çevrelerin “milli” 

sözünü “öcü” gibi görmesi halinde millilikle,ırkçılık ve şovenizmi ayırt edemeyen 

sözüm ona aydın çevreler etnik gerilimin artmasına neden olurlar. 

Toplum hayatında “milli” sözü ile, millete ve milletin kutsal saydığı değerlere 

saygılı olmak,milli sınırlar içinde halkın mutluluğunu ve çıkarlarını 

gözetmektir.Evrensel değerler de tıpkı milli değerlerin yerel değerlerden beslendiği gibi 

evrensel değerler de milli değerlerden beslenen bir güzellik ve zenginliktir.Çağımızın 

güçlü toplumları bugünkü konumlarına “milli” olarak ve kalarak 

ulaşmışlardır.Ülkemizin ana sorunlarının temelinde “millî eğitim” ve “milli kültür” 

politikalarının Büyük Atatürk sonrasında özünden uzaklaştırılıp,şekil bakımından öne 

çıkartılması ana sebep olmalıdır diye düşünüyoruz. 

Milli devletin kurulabilmesi için milli bir toplum yapısına ihtiyaç vardır. Tarihî 

süreçte bir bölge veya ülkede yaşamakta olduğu halk topluluğu uzun süren beraberliğe 

bağlı olarak ortak özelliklerin oluşmasına bağlı olarak “milletleşme” mümkün olur. Her 

milli devletin temelinde bir milli toplum kimliği bulunmaktadır. 

Bireyin doğuştan getirmiş olduğu özellikler yanında, almış olduğu eğitim 

biçimi, kazanmış olduğu kültür, aile ve yakın çevresinden kazanmış olduğu değerlerin 

tamamı kimliğin oluşmasında öncelikli etkenler arasında gösterilebilir. Milli kimlikler 

ise, bir milletin sahip olduğu ortak özellik ve değerlerin bütünüdür 

Büyük Atatürk’ün Osmanlı Devleti’nin dağılmasından sonra Anadolu’da 

başlatmış olduğu milli mücadele aynı zamanda Emperyal güçlere karşı verilmiş olan bir 

milletleşme mücadelesi olarak da sunulabilir. Ülkemizde milletleşme sürecini olumsuz 

yönde etkilemiş olan faktörlere rağmen yükselen ve zaman zaman da durağanlığa 

sürüklenmesine rağmen başlatılmış olan süreç devam etmektedir. Süreç devam 

etmektedir. Günümüzde kendi dünyasında milletleşme sürecini tamamlamış olan Batı 

dünyası Birinci Dünya savaşı sonunda engel olamadığı milletleşme olgusuna hemen 

her fırsatta elindeki kaynakları kullanmak suretiyle olumsuz bir mecraya sürükleme 

çaba ve gayreti içindedir. Özellikle 21. yüzyıl başlarında bu yöndeki çalışmalarını 

yoğunlaştırmıştır. Batı dünyası ve onun Truva Atı olan AB’nin Türkiye Cumhuriyetini 

belirli plan ve aşamalara bağlı olarak milli devlet olmaktan çıkartıp, uluslar arası 

sermayenin denetiminde “İMF ve DB” çokuluslu bir bölgesel federasyona dönüştürme 

temelinde çalışmalarını sürdürmektedir. Aslında Batı dünyasının üyesi olan ülkelerde 

bir hak olarak korunmakta olan “milli kimliğin”sözde işbirliği veya bütünleşme süreci 

olarak gösterilen bu dönemde Büyük Atatürk’ün tanımıyla “Türkiye Cumhuriyetini 

kuran halk” Türk kimliğini taşıması ve korumasana karşı çıkmaktadır.


Batı dünyası kendi milli yapılarını ve buna bağlı olarak da milli devletlerini 

korumada göstermiş oldukları titizlik ne ölçüde ise, başta Türkiye olmak üzere diğer 

milli devletlerin kimyasını bozma, dayanmış oldukları milli yapıyı tavsiye etmek için 

hazırlamış oldukları projeleri bir bir uygulamaktadırlar. Bu süreçte milli kimliğe 

olduğundan fazla ve çok yönlü olarak saldırılmakta, milli kimliklerin tavsiyesi ve yerel 

kültür unsurlarının hortlatılarak (kültürel haklar doğrultusunda yeni yeni 

düzenlemelerle kozmopolit bir toplum yapısına giden yolu açmaktadırlar. Amaca, 

kendi denetimleri altında, kolayca sömürebilecekleri ve yönetebilecekleri siyasî 

oluşumlara zemin hazırlamaktır. 

Birleşmiş milletleri oluşturan siyasi teşekkülleri “Alan, Bölge ve Dünya “ 

devletleri olarak tasnif edebiliriz. Hemen her ülkede yaşamakta olan topluluklar da 

vatandaşlık bağları ile bağlı bulundukları kendi devletlerinin kimliği ile 

adlandırılmaktadırlar. Sömürgecilik anlayışı dünden bugüne uzanan zaman içinde artan 

bir tempoda ama yaklaşım biçimleri de sürekli değişen bir yapı içinde devam 

etmektedir. Kapitalizm uluslar arası örgütlerin de yardımıyla emperyalizme dönüşünce 

bütün dünyayı öncelikli olarak yutulması daha kolay görünen bölgeler ağırlıklı olarak 

hemen her ülkede işbirlikçileri satın almaya başlamış, sermaye gücüyle satın almış 

olduğu mandacı çevreleri de milletleşmeye karşı yöneltmek suretiyle “alt kimlikçiliği 

yeniden hortlatmışlardır. Bir devletin vatandaşlarını yerel kültürleri doğrultusunda 

dıştan gelen yardım, yönlendirme hatta tazyikler bağlı olarak kimlik tartışmalar 

gündeme getirilmiştir. Dış destekli kimlik tartışmaları yapılan finans desteklerle “alt 

kimlik” örgütlenmelerine dönüştürülmüştür. Adeta Batı dünyasının ortaçağındaki 

kabilecilik anlayışı yeni dönemde milli yapıları çökertmek için Emperyal güçler 

tarafından hemen her bakımdan desteklenmektedir 

Batı dünyasının ortaçağda yaşamış olduğu inanç(mezhep, tarikat vb) ve etnik 

temele (Biyolojik aidiyetin kışkırtılması) dayalı siyasi çekişmelerin yüzlerce yıl söz 

konusu dünyanın kan, ateş, cehalet ve yokluğa mahkûm edilmesi ile sonuçlanmıştı. 

Batı dünyası içine sürüklenmiş olduğu tehlikeli girdaptan Rönesans ve reform 

hareketleriyle akıl, bilgi ve düşünce temelinde yeni bir çağa ulaşmak suretiyle 

kurtulmuştur. Aynı Batı dünyası kendi tarihindeki karanlıklara muarızı olarak gördüğü 

Türk-İslâm dünyasının sürüklenmesi için çaba sarf etmektedir. Tıpkı çaresi bilinmemiş 

olan bulaşıcı hastalığa yakalanmış bazı insanların kendi hastalığını diğer insanlara 

bulaştırma duygu ve dürtüsünü yaşadığı gibi Batı da bu duygu ve dürtüyle bizim 

dünyamızı karartmak mı istemektedir? 

Batı dünyası ortaçağın karanlığından akıl, bilim ve düşüncenin ışığında 

başlatmış olduğu milletleşme yani milli kültürü yaşanır konuma getirmekle kurtulup 

bugünkü konuma ulaştıysa aynı yöntemin Türk-İslâm dünyası için de bir yol, yöntem 

olduğu düşüncesindeyiz. Türkiye Cumhuriyeti’nde Büyük Atatürk bu yolu açmış ve 

önemli ölçüde yol almıştı. Ancak emperyal güçlerin tekelinde bulunan ve sonu “izm” 

ile biten akımların(hümanizm, sosyalizm, komünizm, faşizm, Globalizm vb.) milli 

bünyemizde açmış olduğu derin yaraların tedavisi bize göz açtırmamaktadır.




Bir Osmanlı Valisinin Görevinden Alınma Serüveni 

(Diyarbakır Valisi İshak Paşa 1832–1834) 

Ahmet AKSIN * 

Türkmen TÖRELİ** 

Çötelizadeler Harput’un tanınmış bir ailesi olup bölgenin kudretli 

hanedanlarından biridir. Erzurum’dan göç ettikleri zannedilen bu aile özellikle 

18. yüzyıldan itibaren Harput ve çevresinde etkin olmaya başlamıştır. 

Bölgenin ayan, eşraf ve hatırı sayılır ailelerinden biri olarak bilinen ve 

tanınan Çötelizadelerin bizzat devlet hizmetine girmeleri 1832 tarihinde 

gerçekleşmiştir. Bu tarihte Çötelizadelerden İbrahim Beğ’in vezaret rütbesiyle 

Diyarbakır Valiliğine ve Ma’den-i Hümâyûn Eminliğine atanmıştır 1 . Ancak 

İbrahim Paşa Valiliğe atanmasından kısa bir müddet sonra Diyarbakır’dan 

Harput’a gelirken yolda rahatsızlanarak ölmüştü 2 . İbrahim Paşa’nın bu ani 

ölümü üzerine yerine hem yeğeni hem de damadı olan İshak Beğ aynı şekilde 

vezaret rütbesi verilerek Ekim 1832 tarihinde Diyarbakır Valiliğine ve Ma’den-i 

Hümâyûn Eminliğine atanmıştır. Atanmasında ise gerekçe olarak Memlekete zabt 

edecek biri lazım olduğundan İshak Ağa merkûmun hem damadı hem biraderzâdesi olub ol 

taraflarda mer’iü’l- hatır ve hüsn-i zabt-ı idareye muktedir olduğundan...gibi ibareler 

görmekteyiz 3 . 

İshak Paşa’nın bu göreve atanmasında etkili olan en önemli faktör 

bölgenin tanınmış sözü geçen hatırlı bir aileye mensup olması olduğunu 

görülmektedir. Gerçekten de bu dönemde Diyarbakır ve Harput civarlarında 

özellikle aşiretler büyük huzursuzluklar yaratmaktaydılar 4 . 

Vezaret rütbesi verilerek Diyarbakır Valiliğine atanan İshak Paşa’ya 7 

Şubat 1833 tarihinde Rakka Eyaleti valiliği de tevcih edilerek görev sahası daha 

* Doç.Dr.,Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, ELAZIĞ. 

** Yrd.Doç.Dr.,Uşak Üniversitesi Fen Edb. Fak. Tarih Böl. UŞAK 

1 Takvim-i Vekâyî ; Def’a 41. ; İbrahim Yılmazçelik; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840) , 

Ankara, 1995, s. 176. 

2 B.A.; Cevdet Dahiliye, 4440. ; 

3 Takvim-i Vekâyî ; Def’a 41, B.A.; Cevdet Dahiliye, 4440 ; B.A. Hatt_ı Hümâyûn, Dosya No: 664, Gömlek 

No, 32315/A 

4 İshak Sunguroğlu; Harput Yollarında.

Ahmet AKSIN&Türkmen TÖRELİ 55 

da genişletilmiştir 5 . İshak Paşa’nın bu hızlı yükselişi uzun sürmemiş Mart 1834 

tarihinde görevinden alınmasıyla son bulmuştur 6 . 

İshak Paşa’nın görevden alındığı tarihlerde kendi adına gönderilen 15 

Mart 1834 tarihli bir fermanda görevden alınarak yerine Sivas Valisi Reşit 

Mehmet Paşa’nın atandığı bildirilmekte ve kendisinin de memleketi olan 

Harput’a gelerek orada ikamet etmesi istenmektedir 7 . Ancak Başbakanlık 

Arşivindeki diğer bazı belgelerden anlaşıldığı kadarıyla İshak Paşa ve diğer 

kişilerin önce Trabzon’a zorunlu ikamete gönderilecekleri ancak sonradan bu 

karardan vazgeçildiği de anlaşılmaktadır 8 .Nitekim İshak Paşa görevinden 

alındıktan sonra 10 Nisan 1834 tarihinde Diyarbakır’dan ayrılarak zorunlu 

ikamete tabi tutulacağı memleketi Harput’a hareket edecektir 9 . 13 Nisan 1834 

tarihli Harput Naibi’nin yazısından anlaşıldığı üzere de Harput’a gelerek 

yerleşecektir 10 . 

Görevden alındığına dair gönderilen fermanda görevden alınma sebebi 

belirtilmemesine rağmen sonraki yazışmalar bu hususu açıklamaya yetecektir. 

Yeni vali Reşid Paşa’ya Mayıs 1834 tarihinde gönderilen diğer bir 

hükümde ise İshak Paşa ve kayınvalidesinin Harput ve diğer yerlerde olan 

mallarının sayılarak İstanbul’a tam olarak bildirilmesi isteniyordu 11 . Artık İshak 

Paşa için bundan sonra zor bir dönem başlayacaktı. Çünkü valiliği döneminde 

yapmış olduğu uygulamalar ile ilgili hakkında yapılan şikâyetler araştırıldığında 

Paşa’nın çoğu hususta görevini kötüye kullandığı tespit edilmişti. Nitekim 

valiliği döneminden bahsedilirken… Bir takım fesada ictisar (cesaret) iden İshak Beğ 

ve Hacı Hanım ve küçük İshak Ağa… İfadelerinin kullanılması 12 İshak Paşa’nın 

Valiliği döneminde hiç de hoş olmayan işlere giriştiği hakkında ipuçları vermektedir. Öte 

taraftan ilk olarak Harput’ta zorunlu ikamete tabi tutulmalarına rağmen İshak Paşa ve 

Hacı Hanım daha sonra İstanbul’a gönderileceklerdir 13 . Yine bu konuyla ilgili İshak 

Paşa’nın avenesi olarak belirtilen bir şahsın firar ettiği ve diğer 2 şahsın ise idam edildikleri 

de belirtilmektedir 14 . 

5 B.A. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi; Dosya No: 470, Gömlek No: 22990, B.A. Cevdet Dahiliye, No: 15925. 

6 B.A. Cevdet Dahiliye No: 7927, 13232 ; Sicill-i Osmanî; Tarih Vakfı Yayınları, C.III, İst.1996, s.807, 

7 Vezareti Alınarak Harput'ta memur edildiğine dair Sabık Diyarbakır ve Rakka Valisi İshak Paşaya.. 

....sen ki paşa-yı mumaileyhsin bu defa hasbel-icab Diyarbakır ve Rakka Eyaletleri uhdenden sarf ve tahvil ile hala 

mülhekatıyla Sivas Valisi ve Maden-i Hümayun Eminim M. Reşid Paşa'ya tevcih ve ihsan kılındığına mebni şimdiye 

dek senin vezaretin merfu'a (kaldırılmış) olarak vilayetin olan Harputt'ta müteakiden ikametin hususuna irade-i seniyyem 

taalluk ol babda südur olmuş olub mukteza-yı memuriyetin üzere olduğun mahalden hareket ve Harput'a varub merfu'-ı 

vezare olarak mütekaiden anda ikamet ve devam-ı ömr-i devlet-i şahane ve şevket-i padişahanem edia-yı hayriyesine iştigal 

eylemek fermanım olmağın memuriyetini şamil işbu emr-i celil-i kadrim isdar ile tisyar olunmuştur. B.A.; Cevdet 

Dahiliye, 7927 (15 Mart 1834). Takvim-i Vekayi, Def’a 80 (26 Mart 1834) 

8 B.A., Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi, Dosya No: 97/4, Gömlek No, 25087- 25087/A 

9 B.A., Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi, Dosya No: 698, Gömlek No, 33706/C 

10 B.A. Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi, Dosya No: 698, Gömlek No, 33706/B 

11 B.A.; Mühimme No:251, Hüküm, 234. 

12 Harput Şer’iyye Sicili No: 218, Sayfa, 127, Belge No: 138 (18 Şubat 1835) 

13 B.A., Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi, Dosya No: 451, Gömlek No, 22354/E (19 Aralık 1834) 

14 B.A., Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi, Dosya No: 451, Gömlek No, 22354/E (19 Aralık 1834)

56 Bir Osmanlı Valisinin Görevinden Alınma Serüveni 

Bu usulsüzlükler içerisinde en dikkat çekeni ise sarrafına olan külliyetli borcu idi. 

Alacaklı olan sarrafın Hazine-i mîrîye ve darbhâne-i amire’ye olan yüklü borcuna karşılık 

İshak Paşa’da olan alacaklarını göstermesi bütün usulsüzlüklerin ortaya çıkmasına ve 

İshak Paşa’nın görevden alınmasına yeterli bir sebep teşkil edecektir 15 . 

Bu suçlamalar, yalnız İshak Paşa’ya değil aynı zamanda kayınvalidesi Hacı 

Hanım, kayınbiraderi Hacı Ömer Ağa, (eski Diyarbakır Valisi Çötelizade İbrahim 

Paşanın hanımı ve oğlu) ile birlikte Haroğlu isimli şahıslara da yapılmaktaydı. İshak Paşa 

ve bahsedilen kişilerin bu aşamadan itibaren bütün mallarına el konulacak ve hususi 

memurlar tayin edilerek defterler tanzim ettirilmesi istenecektir. İshak Paşa başta olmak 

üzere diğer şahısların mallarına el konulması 16 ahaliyi de mağdur edecektir. Nitekim bu 

şahısların işlettiği arazileri işleyen ahali, ekim yapamadıkları için mağdur duruma düşünce, 

bu köylülere tohum dağıtılarak toprakların ekilmesi yoluna gidilmiştir 17 . 

8 Eylül 1835 tarihli bir fermandan anlaşıldığına göre İshak Paşa’nın Mansure 

Hazinesine 275.000 kuruş, Sarrafa 2110 kese ve diğer şahıslara da tahminen 300 kese 

borcu olduğu bildirilmektedir. Belgenin devamında bu borçların tahsili için adı geçen 

şahıslara ait bütün emlak ve emvalin defterlere kaydedilerek Dersaadete gönderilmesi ve 

toplanan paraların alacaklılara bölüştürülmesi istenmekteydi 18 . Bu tahsilat çalışmaları 

uzunca bir zaman devam etmiş olacak ki 26 Ekim 1836 tarihli bir buyurulduda Firari 

Çötelizade Ömer Ağa’ya ait tımar ve zeametlerin hasılatlarının zabtedilerek borçların 

tahsiline ayrılması istenmektedir 19 . 

Bu bakımdan görevlendirilen memurlar İshak Paşa ve bahsedilen kişilere ait ne 

kadar menkul ve gayrimenkul var ise hepsini kayıt altına alacaklardır. Kayıt altına 

alınanlardan menkul ve gayrimenkul var ise hepsini kayıt altına alacaklardır. Kayıt altına 

alınanlardan bizim tespit edebildiğimiz 218 Numaralı Harput Şer’iyye Sicilinde kayıtlı 4 

Muharrem 1251 (2 Mayıs 1835) tarihli bir listedir. Bu liste özellikle İshak Paşanın sahip 

olduğu menkuller ve nakit parasını ihtiva eden bir listedir. 

Diğer taraftan yapılan araştırma ve soruşturmalar neticesinde, Paşa’nın borçlarının 

büyük bir kısmı tasviye edilecek ve vezaret rütbesi kaldırılan İshak Paşa, (ki bundan sonra 

belgelerde İshak Beğ diye yazılacaktır) memleketi Harput’ta sade bir vatandaş gibi hayatına 

devam edecektir. Nitekim 1836 tarihli bir Hatt-ı Hümâyûn kaydında İshak Beğ’in 

yapılan incelemeler sonunda borcu kalmadığı, kendisinin aynı zamanda merhamet ehli birisi 

olduğu belirtilmiş;. Mansure Hazinesine, Sarrafına ve diğer yerlere olan borçlarının 

ödenmesiyle birlikte artan bütün mal ve mülkünün kendisine iadesine karar verildiği 

anlaşılmaktadır. 

Çötelizâde İshak Paşa’nın şahsi eşya ve nakit birikimini ihtiva eden liste 

incelendiğinde oldukça büyük bir servet sahibi olduğu dikkat çekmektedir. Nitekim ilk 

dikkat çeken mücevherlerdir. Zira elmas, zümrüt, yakut yüzükler, yine aynı değerli 

15 Harput Şer’iye Sicili, No:218, s.117, Belge No: 124.(15 Mart 1835) 

16 Harput Şer’iye Sicili, No:218, s.85, Belge No: 79.(26 Ekim 1836) 

17 Harput Şer’iyye Sicili, No 218, s. 165, Belge No:205.28 Temmuz 1834) 

18 Harput Şer’iye Sicili, No:218, s.87, Belge No: 82. ( 8 Eylül 1835) 

19 Harput Şer’iye Sicili, No:218, s.85, Belge No: 79. .(26 Ekim 1836)


taşlardan işlenmiş broşlar, başlık süslemeleri oldukça dikkat çekicidir. Yine gümüş ev 

eşyaları, çeşitli kürkler dikkat çeken diğer eşyalardır. Bunların dışında çeşitli altın paralar 

da külliyetli yekün tutmaktadır. 

Çötelizâde İshak Beğ bundan sonraki hayatında sade bir şekilde hayatını 

sürdürecek, kendi adına kurduğu bir vakıf ve bir medreseyle bölge halkına hizmet 

edecektir 20 . Ölüm tarihi kesin bilinmemekle beraber kendisine ait bir konağın Valilik 

binası olarak kullanılması amacıyla 1844 yılında satın alındığına dair irade kaydında 

müteveffa olarak zikredilmesinden dolayı 1837-1844 tarihleri arasında vefat etmiş 

olmalıdır 21 . 

20 Ahmet Aksın; 19. Yüzyılda Harput, s.142, Elazığ, 1999. 

21 B.A. İrade Meclis-i Vâlâ; 1081 (30 Haziran 1844)


ÇÖTELİZADE İSHAK PAŞA’NIN MENKULLERİNİ İHTİVA 

EDEN DEFTER 

Dergâh-ı ali kapucubaşılarından İshâk Beğ ve Kayınvalidesi Hacı Hanımın 

Harput’ta olan emvâl ve eşya-yı nefsiyesinin dersa’âdete irsâliyle mâ’ada nakl olan eşyânın 

bahâları takririyle lâzım gelen defterinin bâ’is ve esyâli bâbında sâdır olan emr-i ali hacegânı 

divân-ı hümâyunumdan mektubî-yi hazret-i sadr-ı âli hülefâsından sa’âdetlü Zühdü Beğ 

Efendi mübaşeretle Harpuruta vürûd etmiş olduğundan ber- mûceb-i irâde-i seniyye mir-i 

mumâileyh ve hanım-ı mezbûrenin ma’rifet-i şer-i şerîf ve mübâşir-i mumâ-ileyh ve sair 

iktiza idenler ma’rifetiyle mevcûd olan eşyâ-yı nefsiyeleri yegân yegân muayene olunarak bu 

def’a der-sa’adete gönderilmiş olan bi’l-cümle mücevherât ve nükûd ve eşyâ-yı ber- vech-i atî 

defteridir. 4 Muharrem 1251 22 . (2 Mayıs 1835) 

Küçük mushâf-ı şerîf ma’a altun muhafaza İnci tepelik (Bunun dahi etrafında mahdud olan 

(muhafaza-i mezkurun kenarında olan altunlar altunlar nükudda dahildir) 

nükudda dahildir) 

‘aded 1 

‘aded 2 

Tek taşlı elmâs yüzük 

‘aded 1 

Deve küllâhi refred yüzük 

‘aded 1 

Tek taşlı zümrüd yüzük 

‘aded 9 

Zümrüd gül yüzük 

‘aded 8 

Tek taşlı yakud 

‘aded 6 

Elmâs zermerd küpe 

çift 5 

Elmâs tuğra 

‘aded 1 

Elmas iğne 

‘aded 2 

Elmâs gerdânlık 

‘aded 1 

Kebir elmâs tek taşlı yüzük 

‘aded 1 

Gök yakut yüzük 

‘aded 5 

Yakud gül yüzük 

‘aded1 

Elmâs gül yüzük 

‘aded3 

Elmâs küpe 

çift 4 

Elmâs çelenk ve çiçek 

‘aded 7 

Elmâs askı 

‘aded 1 

Elmâs başlı bilezik 

çift 3 

Sade altun bilezik 

çift 2 

22 Harput Şer’iye Sicili, No:218, s.169, Belge No: 213.(2 Mayıs 1835)

Altun küpe 

çift 2 

Elmâs taşlı bilezik 

çift 1 

İncili fes 

‘aded 1 

İnci gerdan bağı ve püskül 

‘aded 3 

Altun kol bağı 

çift 1 

Elmaslıca sim kutu 

‘aded 2 

Sade Altun kutu 

‘aded 1 

Altun Kuşak 

‘aded 1 

Murassa altun savranî 

‘aded 2 

Tepesi zümrüdlüce tek taşlı sim savranî 

‘aded 1 

İki siyah şerit işleme hurda inci 

‘aded 2 

Çubuk takımı 

‘aded 25 

Akik tesbih 

‘aded 8 

‘Amber-i ham tahminen 

miskâl 5 

Bad-ı zehir 

‘aded 1 


Elmâs mine kutu 

‘aded 1 

Tepesi elmâs işlemeli altun askı 

çift 2 

İnci dizi 

'aded 17 

Altun halhal 

çift 3 

Altun mina kutu 

‘aded 2 

Mina zarf ma’a filcan 

‘aded 1 

Altun Tepelik (kenarında olan altunlar nükudda 

dahildir) ‘aded 1 

Zincirde dizili altun para 

‘aded 2 

Tepesi elmâslıcı sim savranî 

‘aded 2 

Hurda sim dirhem 

‘aded 1060 

Tensûh ve üzerinde yarım yıldız 

‘aded 1 

Mercân tesbih 

‘aded 8 

Mercan bilezik 

Çift 3 

Yılan boynuzu 

‘aded 1 

Sağîr kutu derûnunda ihlâs yazılı pirinç tanesi 

‘aded 1 

Sim kutu derûnunda nişânları incisüz tesbih veÖrme 

kise derûnunda sim eyâlet mührü 

tensûh 

‘aded 1


Sim kutu derûnunda mercânlu tesbih nişânı veİki 

ağaç kutu derûnunda misk parça 

iki ‘aded yüzük 

‘aded 4 

Sırmalı kemer 

‘aded 1 

Boyun sa’ati 

‘aded 1 

Yıldız kabzalı bıçak 

‘aded 1 

Sim divit 

‘aded 3 

Dürbün 

‘aded 13 

Kâr-ı kadîm envâ-i sim tarak 

‘aded 126 

Sim şeker maşası 

‘aded 1 

Sim kahve süzeği 

‘aded 1 

Tepesi zümrüd taşlı ‘acem minâsı savrânî 

‘aded 1 

Sade sim savrânî 

‘aded 3 

Mercanlu kama 

‘aded 3 

Çifte demirli Karahisar kârî piştov 

‘aded 2 

Simli başlık ve sinebend 

‘aded 12 

Sim mısır zurnası 

‘aded 2 

Sim buhurdân ma’a kılebdân 

‘aded 1 

Sim kılebdân 

Sim müşebbek çekmece 

‘aded 1 

İshak yazılı sim mühür 

‘aded 1 

Sim sa’at kösteği 

‘aded 1 

Sim kutu 

‘aded 12 

Yaldızlı sim tarak 

‘aded 12 

Sim kaşık 

‘aded 10 

Bakır minâ zarf ma’a filcân 

‘aded 1 

Tepesi elmâslı sim savrânî 

‘aded 1 

Tepesi zümrüd la’l gibi taşlı sim savrânî 

‘aded 1 

Yeşil kabzalı savrânî 

‘aded 1 

Sim arnavud şişe 

‘aded 1 

Sim hatemî 

‘aded 1 

Sim rişme 

‘aded 3 

Sim boncuklu kuşak 

‘aded 1 

Sim ceviz nargile 

‘aded 3 

Sim kahve ibriği

‘aded 4 ‘aded 6 

Sim tas 

‘aded 14 

Sim sağîr tatlı tabağı 

‘aded 5 

Sim cüzdan 

‘aded 7 

Sim leb göbeği 

‘aded 1 

Sim şam’idân 

‘aded 1 

Sim müşebbek âyine 

‘aded 1 

Mercanlı mikdâz 

‘aded 1 

Ucu sırmalı berber kayışı 

‘aded 1 

Sim nargile serî 

‘aded 6 

Sırmalı mısır kalavisi 

‘aded 1 

Sim leğen 

‘aded 2 

Pullu işleme kahve örtüsü 

‘aded 4 

Şal ve sevâyî ve selimiye zenne entârisi 

‘aded 49 

Şal ve kadife zenne cebesi 

‘aded 7 

Sevayî müsta’mel erkek entârisi 

‘aded 14 

Kürk ‘aded 

2Kukum , 1 vaşak, 12 samur 


Sim tatlı hokkası 

‘aded 1 

Simli saplı balta 

‘aded 1 

Sim filcân tepsi 

‘aded 2 

Kehribarlı ustura 

‘aded 5 

Öd ağacı 

Dirhem 1600 

Mercanlı çemşîre 

‘aded 1 

Fildişi sakal tarağı 

‘aded 1 

Sırmalı berber silahlığı 

‘aded 1 

Eski ma’den nargile ma’a simli 

‘aded 1 

Sim sa’at muhafazası 

‘aded 1 

Sim ibrik 

‘aded 2 

Fermayiş şal ve sevâyî zenne şalvarı 

‘aded 4 

Şal ve sevâyi kablı samur ve kukum zenne 

kürkü 

‘aded 14 

Telli ve pullu iğleme kavuk örtüsü 

‘aded 3 

Yakası işlemeli hamam gömleği 

‘aded 10 

Samur yaka 

‘aded 1


Rağza 

‘aded 3 

Sırma işlemeli kaplı elma gocuk kürk 

‘aded 1 

Sırma harçlı gözaltu şalvaru 

‘aded 1 

Kısa zenne hırkası 

‘aded 1 

Sırma şemşeli al kaput 

‘aded 1 

Sim kabaralı kesme gayîşe 

‘aded 5 

Nermâyîş ve çarşaf 

‘aded 39 

Meşin kablı azak tefesi 

‘aded 1 

Çuka üzerine sırma işleme gayîşe 

‘aded 1 

Onluk hayriye 

‘aded 43 

Tam Rûmî 

‘aded 119 

Yaldız ve Macar 

‘aded 371 

İstânbûlî ma’a nısfiyesi 

‘aded 576.5 

Fındık rub’iyesi 

‘aded 982 

Ma’i marpinoz usta sırma işlemeli berber 

kutusu 

‘aded 2 

Ma’i kablı kısa kukum 

‘aded 1 

Sırmalı göz mısır cebkeni 

‘aded 1 

Bağdad kârî siyâh meşlâh 

‘aded 2 

Cedîd Selânîk kârî ma’i oda takımı 

‘aded 1 

Muş kârî gömlek 

‘aded 1 

Meşin kaplı vaşak 

‘aded 1 

Sırma kaput şemsesi 

Çift 11 

Sırmalı yeşil kadife Mısır silahlığı 

‘aded 1 

Hayriye nısfiyesi 

‘aded 295 

Rûmî nısfiyesi 

‘aded 308 

Fındık altunu 

‘aded 18 

Adlîye ma’a nısfiyesi 

‘aded 511.5 

Adlîye rub’iyesi 

‘aded 736

Üçlük rub’iye 

‘aded 139 

Dobril 

‘aded 7 

İstânbûl rub’iyesi 

‘aded 27 


Memdûhiye 

‘aded 183 

Ayineli 

‘aded 1 

Ecnâs ahâr akça 

Guruş 426




Milli Mücadele’de Kütahyalı Din Adamları 

Ali SARIKOYUNCU * 

Giriş 

Milli Şairimiz Mehmed Akif’in “Kim bu Cennet vatanın uğruna olmaz ki feda” 

dediği Anadolu’nun Müslüman Türk yurdu haline gelmesinde; Alparslan, Ertuğrul ve 

Osman Gaziler, Orhan, Murat ve Yıldırım hanlar, Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan 

Selim ve Kanuni Sultan Süleyman gibi hükümdarlar mücadele vermişlerdir. Bu arada 

Selçuklu sultanları da... 

Ceddimiz olan bu büyüklerimize-Oğuzlara Anadolu’nun kapılarını açan Sarı 

Hoca’lar, Saçlı Hafızlar; Kayı boyunun Beğlek, Sultanlık en sonunda da imparatorluk 

yapan Şeyh Edebâliler, Dursun Fakılar; “ Diyar-ı Rum’u ebediyen Diyar-ı Türk ve 

Diyar-ı İslâm yapan Mevlânâlar, Yunuslar, Emir Sultanlar, Hacı Bayram ve Hacı 

Bektâş veliler Mehdi ve İbn-i Kemal Paşalar, Akşemsettin, Merkez Sünbül, Aziz 

Mahmut Hüdâyi, Şeyh Halil Efendiler manevi rehberlik yapmışlar, onlara yol 

göstermişlerdir. Bahaüddin Veled oğlu Mevlânâ Celâleddin Konya’ya, Hacı Bayram 

Veli Ankara’ya otağ kurmuş, Anadolu’nun her yanına saldıkları erenleriyle, bu 

toprakları Türkleştirmişler, Müslümanlaştırmışlardır. 

Ancak Avrupa, Bizans topraklarının alınarak, Türkleştirilmesini ve 

Müslümanlaştırılmasını bir türlü içine sindirememiştir. Bunun için Batılılar, Anadolu’yu 

geri almak, tekrar Hristiyan yapmak için yıllarca plan ve projeler yapmış 1 mücadeleler 

vermiştir. Nihayet 9 asır süren bir mücadelenin sonunda Anadolu’ya girmeyi 

başarabilmişlerdir. Birinci Dünya Savaşı’na son veren Mondros Ateşkesi (30 Ekim 

1918) sonrasında Anadolu’muz İngilizlerin, Fransızların, İtalyanların ve Yunanlıların 

işgaline uğramıştır. Aynı zamanda Hıristiyanlık dünyası yüzyıllardan beri çözmeye 

çalıştıkları “Şark Meselesi”ni 2 de nihayete erdirmiş görünüyordu. Zira bu emperyalistler 

* Prof.Dr.,Dumlupınar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dekanı ve Rektör Yardımcısı 

1 Bu plan ve projelerden bilinenin sonuncusu, 10 Ağustos 1920 tarihli Sévres’dir. Sévres paylaşımından 

önce yapılanların hepsinden burada söz etmemiz olanaksız olduğundan, bu konuyu irdeleyen yapıta 

referans vermekle yetineceğiz: T.G Djuvara, Cent projets de partage de la Turquie(1281-1913), 

Paris,1914. Romen devlet adamlarından T.G Djuvara tarafından kaleme alınan bu eser, Fransa-Paris’te 

hazırlanmış 600 sayfalık bir doktora tez çalışmasıdır. Türkiye için son derece önemli olan bu çalışma, 

Yakup Üstün tarafından “Türkiye’yi Parçalama Planları: 100 Plan-Haçlı Taassubu-Türkiye 

Düşmanlığı (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları no; 107, Ankara, 1993)” adıyla özet tercümesi 

yayınlanmıştır. 

2 Avrupa Devletleri Türklerin Anadolu’ya ayak basışlarından itibaren, Türkleri Anadolu’dan almak ve yok 

etmek için her fırsatı değerlendirmişlerdir. Batı’nın Türklere karşı süregelen bu tutum ve davranışları daha

Ali SARIKOYUNCU 65 

inanıyorlardı ki, uzun yıllar devam eden savaşlar sonunda yorgun ve fakir düşen Türk 

Milleti, bu istilaya karşı duramaz ve Türk toprakları da kolaylıkla paylaşılırdı. Fakat 

bunun böyle olmadığı kısa zamanda anlaşılacaktı. Başka bir ifadeyle, Mustafa Kemal 

Atatürk’ün “Milli İntibah” diye tanımladığı Türk Milleti’ndeki uyanış, işgalci güçleri 

hayal kırıklığına uğratacaktı. 

Böyle bir anda milletin ruhunda ve benliğinde mevcut olan direnme gücünü 

ateşleyen hocalar, müftüler, din adamları Milli Mücadele fikrinin doğuşunda önemli bir 

faktör olmuşlardır. Ölüm-kalım mücadelesinin ilk günlerinde halk, Mustafa Kemal 

Atatürk’ün de belirttiği gibi “Hakiki vaziyeti anlamamışlardı. Fikirlerde karışıklık vardı. 

Dimağlar âdeta durgun bir haldeydi...” Pek çok din adamı yine Mustafa Kemal Atatürk’ün 

ifadesiyle; “Hakikatı halka izah ettiler... doğru yolu gösteren vaaz ve nasihatlerden sonra herkes 

çalışmaya başladı.” 3 

Bu cümleden olarak, İzmir’in işgalinden sadece dört saat gibi kısa bir süre sonra 

düzenlediği mitingte; “işgal edilen memleket halkının silaha sarılması dinî bir görevdir” diyen 

Müftü Ahmet Hulusi Efendi’nin etrafında Denizli’liler hemen birleşmişlerdir. 4 

sonra Şark Meselesi olarak adlandırılacak ve aynı zamanda da yeni bir şekil ve mana kazanacaktır. 

Örneğin, Osmanlı Devleti’nde baş gösteren çöküş belirtilerinin başlamasıyla Şark Meselesi, Avrupalılar 

nazarında Osmanlı’nın mirasının paylaşılması halini alacaktır. Yüzyıllara göre değişik hedefler gösteren bu 

politika, XIX. Yüzyılın İlk yarısında Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün korunması ikinci yarısında 

Türklerin Avrupa’daki topraklarınınm bölüşülmesi anlamında kullanılmıştır. (Enver Ziya Karal, Osmanlı 

Tarihi, C.V, Anakara,1947,s.207-208) 

Viyana Kongresi(1815) esnasında Çar Alexandre tarafından ilk olarak kullanılan Şark Meselesi, 

günümüzde Türkleri Anadolu’dan sürmekten başka, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ni bölüp parçalamak 

anlamında kullanılmaktadır. Bu konuda daha fazla bilgi için bkz. Albert Sorel, La Question d’ Orient, 

Paris, 1889; Enver Ziya Karal, “Namık Kemal ve Şark Meselesi” Namık Kemal Hakkında, Ankara 

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayını, İstanbul, 1942; Cevdet Küçük,”Şark Meselesi 

Hakkında Önemli Bir Vesika” Tarih Dergisi, Sayı:32 (Mart 1979), Bayram Kodaman, Şark Meselesi 

Işığı Altında II. Abdülhamid’in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul,1983; Abdülhaluk M.Çay, “Şark 

Meselesi veya Emperyalistlerin Türk Politikası” Türk Kültürü, Sayı: 350(Haziran 1992); Ali Sarıkoyuncu, 

“Şark Meselesi ve Tarihsel Gelişimi” Askeri Tarih Bülteni, Sayı: 36 (Şubat 1994) 

3 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri,Atatürk Araştırma Merkezi Yyaını Ankara. 1989,C.I-II,s.208. 

4 Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi, İzmir’in İşgalinden (15 Mayıs 1919) dört saat sonra, başka bir 

ifadeyle Mustafa Kemal ATATÜRK’ün Samsun’a çıkışından dört gün önce düzenlediği mitingte düşmana 

karşı savaşmanın dini bir görev olduğunu ilan etmiştir. O, bu tarihi konuşmasında şöyle diyordu: 

“Muhterem Denizlililer!.. Bugün sabahın erken saatlerinde İzmir, Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir. Bu tecavüze 

karşı hareketsiz kalmak, din ve devlete ihanettir, vatana karşı irtikâb edilecek cürümlerin Allah ve Tarih önünde affı 

imkansız günahtır. Cihad, tam manasıyla teşekkül etmiş dini farize olarak karşımızdadır. Hemşehrilerim, karşımıza 

çıkarılan dünkü tebeamız Yunan’a biz mağlup olmadık. Onlar, öteki düşmanlarımızın vasıtasıdır. Yunan’ın bir Türk 

beldesini ellerine geçirmelerinin ne manaya geldiğini, İzmir’de şu birkaç saat içinde irtikâb edilen cinayetler gösteriyor. 

Silahımız olmayabilir, topsuz-tüfeksiz sapan taşları ile de düşmanın karşısına çıkacağız. İstiklal aşkı, vatan sevgisi, 

haysiyet şuurumuz ve kalbimizdeki iman ile mücadelemizin sonunda zaferi kazanacağız. Bu uğurda canını verenler şehit, 

kalanlar gazidir. Bu mutlak olarak cihad-ı mukaddestir. Sizlere vatanımızı düşmana teslim etmenin çaresiz olduğunu 

söyleyenler, düşman esâreti altında olanlardır. Onlar irâde ve kararlarına sahip değildirler. Bu vaziyette olanların emri ve 

fetvası aklen ve şer’an caiz, makbul ve muteber değildir. Meşru olan münhasıran vatan müdafaası ve İstiklal uğruna 

cihaddır. Korkmayınız... Meyus olmayınız... Bu livay-ı hamd’in altında toplanınız ve mücadeleye hazırlanınız. Müftünüz 

olarak CİHAD-I MUKADDES FETVASINI ilan ve tebliğ ediyorum. ... Elinizde hiçbir silahınız olmasa dahi üçer 

taş alarak düşman üzerine atmak suretiyle mutlaka fiili mukabelede bulununuz...” (Cemal Kutay, Kurtuluşun ve 

Cumhuriyetin Manevi Mimarları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın, Anakara, 1973, s.51-52; Ali 

Sarıkoyuncu, “ Milli Mücadele’de Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi” Diyanet İlmi Dergi C.II,27, 

Sayı: 4.s.248) Sadi Borak, “Sarıklı Bir Mücahit” Hayat Tarih Mecmuası, Sayı:9,s.13.

66 Milli Mücadele’de Kütahyalı Din Adamları 

Din adamları Milli Mücadele kıvılcımını ateşlemekle kalmadılar. Kimileri 

ellerinde silah, beldelerini de korumuşlardır. Örneğin, Isparta’da Hafız İbrahim Efendi, 

DEMİRALAY; Afyonkarahisar’da da Hoca İsmail Şükrü, ÇELİKALAY adlarında 

gönüllülerden alaylar teşkil etmişlerdir 5. 

Öte yandan hiçbir Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, onun içinde veya 

başında bir din adamı bulunmasın. Bilindiği üzere TBMM, bu kuruluşların üzerine bina 

edilmiştir 6.Yine Mustafa Kemal Atatürk, 19 Mayıs 1919’da Anadolu topraklarına ayak 

bastığında, O’nu karşılayanların başında din adamları ön saflarda yer almışlardır 7. 

Kısaca ilk direniş fetvasını veren ve örgütünü kuran Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi 

Efendi’den 8, İzmir Valisi İzzet Bey’in Yunan işgaline karşı çıkılmaması emri üzerine; 

“Vali Bey... bu sakalım al kanımla kızarabilir, ama bu alına Yunan alçağını sükûnetle 

selâmlamış olmanın karasını sürerek huzur-u İlahiye çıkamam” diye haykıran İzmir Müftüsü 

Rahmetullah Efendi 9, Mustafa Kemal Atatürk’e “Paşam! Bütün Amasya emrinizdedir” diyen 

Müftü Hacı Tevfik Efendi’den 10 Milli Mücadele’nin meşru olduğuna dair fetva veren 

Ankara Müftüsü M.Rifat Efendi 11 ve daha niceleri 12 Mustafa Kemal ATATÜRK’ün “Ya 

İstiklâl, ya ölüm” parolası etrafında birleşmişlerdir. 13 

Bununla birlikte Milli Mücadele’de din adamları konusu yeterince 

incelenmemiştir. Bu konuda ki kitap ve araştırmalar da yok denecek kadar azdır. 

Hâlbuki Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı ve 

Osmanlı Arşivleri, onların kahramanlıklarını dile getiren belgelerle doludur. Anılan 

arşivlerdeki belgeler incelendiğinde, onların Hulleci piyesinde ortaya konan, yüzlerce 

tiyatro eserinde ve karikatürde hafife alınan uydurma kıyafetli, ürkek şahsiyetli ve 

kurnaz karakterli tipler olmadıkları görülecektir. Ayrıca Halide Edip Adıvar’ın Vurun 

Kahpeye isimli eserinde tahkir ve tezyif ettiği, karaladığı bir camianın büyük bir 

çoğunluğunun Anadolu harekâtı yanında yer aldığı anlaşılacaktır. Tarafsız bir tarihçi 

gözüyle Milli Mücadele tarihini yazanlar, bu gerçeği göreceklerdir. 

Öte yandan merhum Dr. Fethi Tevetoğlu’nun da belirttiği gibi “Türk Milli 

Mücadelesi’nin noksansız tarihini yazanların, eserin asıl sahibi büyük Türk Milletinden 

5 “Demiralay” ve “Çelikkalay” hakkında bkz., C. Kutay age,s. 207-219; Kadir Mısıroğlu, Kurtuluş Savaşında 

Sarıklı Mücahitler, 2. baskı İstanbul 1969, s.239-253; Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadele’de Din Adamları, 

Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara, 1995,s.45-49. 

6 Bkz., C.Kutay, age,s.119-120, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 19 ( Eylül 1986); 

A.Sarıkoyuncu,age,s.49-57. 

7 Bkz., A.Sarıkoyuncu, age,s.29-35. 

8 Ahmet Hulusi Efendi’nin Milli Mücadele’deki hizmetleri için bkz., A.Sarıkoyuncu, “Milli Mücadele’de 

Denizli Müftüsü” Diyanet İlmi Dergi. Cilt: 27, Sayı: 4, s.245-288. 

9 Ali Sarıkoyuncu, “Milli Mücadele’de Afyon Müftüsü Hüseyin (Bayık) Efendi” 3. Afyonkarahisar 

Araştırmaları Sempozyumu. Afyon 1994, s.74. 

10 C.Kutay, age.s.253. Ayrıca Müftü Hacı Tevfik Efendi’nin Milli Mücadele’deki Hizmetleri için bkz..” 

Milli Mücadele’de Amasra Müftüleri” Diyanet İlmi Dergi Cilt: 31. Sayı: 2, s.62-81. 

11 Milli Mücadele’nin Meşru olduğuna dair Ankara Müftüsü Mehmet Rifat Efendi tarafından hazırlanan 

fetva için bkz.: “Öğüt (19 Nisan 1336/1920): İrade-i Milliye (22 Nisan 1336/1920). Ayrıca, Mehmet Rifat 

Efendi’nin Milli Mücadele’deki hizmetleri için bkz., Ali Sarıkyuncu, “Mehmet Rifat Efendi (Börekçi)’nin 

Milli Mücadele’deki Hizmetleri” Diyanet İlmi Dergi, Cilt:31, Sayı: 1 (Ocak-Şubat-Mart 1995) s.79-102. 

12 Din adamlarının hizmetleri için bkz., K.Mısıroğlu,age,s. 18 vd.; C.Kutay, age, s. 5 vd.; A.Sarıkoyuncu, 

age, s.19 vd. 

13 Sayıları çok az olmakla birlikte kimi din adamı Kuva-yı Milliye’ye karşı çıkmıştır. Bu konuda bkz., Ali 

Sarıkoyuncu, Atatürk, Din ve Din Adamları, Ankara,2002,s.122-124.


bu mücadeleye ufak-büyük hizmeti geçmiş her Türk evlâdına, gördüğü milli hizmet 

ölçüsünde yer ve değer vermeleri, hem ilmî bir zarûret, hem de kadirbilirlik borcudur.” 

Kısacası Türk Milleti askeri-siviliyle, yöneticiyle, öğretmeniyle, öğrencisiyle,din 

adamlarıyla,tüm diğer meslek erbabıyla kadını-erkeğiyle, köylüsü-kentlisiyle üç yıl 

boyunca savaşarak saldırganları denize dökmüştür. 

Bu düşünceden hareketle çalışmamızda Kütahyalı din adamlarının Türk 

bağımsızlık savaşındaki hizmetlerinden söz etmeyi uygun bulduk. Amacımız, yeni 

nesillere, şimdiye değin kendilerinden pek söz edilmeyen millet kahramanlarını 

tanımaktadır. Böylece gençlerimiz, üzerinde yaşadıkları vatanın, sevinçlerini ve 

kaderlerini paylaştıkları toplumun teneffüs ettikleri hürriyet havasının, kısaca sahip 

oldukları bütün değerlerin kimler tarafından nasıl ve hangi mücadelelerle elde edildiğini 

anlayacaklardır. Aynı zamanda Milli Mücadele’yi ve Türk İstiklal Savaşını bir millet 

hareketli olmaktan çıkararak belirli sınıf ve zümrenin davranışları şeklinde yorumlayan, 

yazan ve yayınlayanlara karşı da yakın geçmişlerini daha iyi öğrenmiş olacaklardır. 

A. Kütahya ve Çevresinde Mücadele Fikrinin Doğuşunda Din Adamları 

Milli Mücadele başlarında İttihat ve Terakki Fırkası kendisini fesh etmişti. Onun yerini 

almak için kurulan Teceddüt Fırkası aktif bir rol oynayamıyordu. Bununla birlikte 

memleketin en güzide gücünü İttihatçılar oluşturuyordu. Ancak ittihatçıların 

baskısından kurtulan muhalefet, 1919 yılı Ocak ayında Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı 

yeniden kurmuşlardı 14 Memleketin ileri gelen asker ve sivil yöneticileri ile eşraf bu iki 

parti arasında bölünmüştü. Ülkenin bir köşesi olan Kütahya ve çevresinde de durum 

aynıydı. Çünkü o tarihlerde yöre, Bursa Valiliğinin yönetimi altındaydı. Valiliğin 

başında ise, Hürriyet ve İtilaf Fırkası mensubu Gümülcineli İsmail Bey bulunuyordu. 

13 Mart 1919 tarihinde Valilik makamına oturan İsmail Bey’in ilk icraatı, Milli 

Mücadele’ye ve bu amaçla yapılan hazırlıklara karşı çıkmak oldu. O gizlice yaptırdığı 

soruşturmalarla ulusal hareket yanlılarını, bu arada örgütlenmeye çalışan genç subay ve 

aydınları tespit ediyor, bunları çeşitli bahanelerle kent dışına sürüyordu. 15 

Bursa halkının tepkisi yüzünden İsmail Bey, 29 Temmuz 1919 tarihinde 

Valilikten çekilmek zorunda kaldı. Fakat Bursa halkı yağmurdan kaçalım derken doluya 

tutuldu. Zira, İsmail Bey’in yerine Nemrut takma adıyla tanınan Mustafa Paşa atandı. 

Yeni Vali Bursa’ya gelir gelmez Kuva-yı Milliye karşıtı faaliyetlere geçti. Hatta İsmail 

Bey’den daha sert davranışlar sergiledi. 16 

Öte yandan Kütahya Mutasarrıfı Fevzi Bey de Damat Ferit taraftarı olup, İngiliz 

yanlısı bir tutum içindeydi. Hatta Mutasarrıf Fevzi Bey’in bu tutumu sebebiyle, 

Kütahya’ya Çanakkale’den nakledilen silah ve cephanenin büyük bir kısmı İngilizlerin 

eline geçmiştir. 17 

14 Tarık Z.Tuna’ya, Türkiye’de Siyasi Partiler, İstanbul, 1952,s.447 vd. 

15 Bkz., Kamil Erdaha, Milli Mücadele’de Vilayetler ve Valiler, İstanbul,1975,s.333-337. 

16 “Mustafa Paşa, mütarekeden sonra İstanbul’da Mustafa Nazım Paşa başkanlığında kurulan Divan-ı 

Harbi Örfi’ de üye olarak görev aldı. Boğazlıyan Kaymakamı şehit Mehmet Kemal Bey’in idamına bu 

mahkeme karar vermiştir (8 Nisan 1919). Kamuoyunun baskısı sonucu bu mahkemenin üyeleri Ağustos 

1919 tarihinde değiştirilince, mahkemenin gayretli ve vicdansız üyesi... Mustafa paşa, ödüllendirilerek 

Hüdavendigâr Valiliğine atandı. (K. Erdeha, age, s.338). Ayrıca Mustafa Paşa’nın faaliyetleri için bkz, 

age, s.337-342. 

17 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, Devlet matbaası, İstanbul,1932,s-181.


Yöneticilerin menfi tutum ve davranışlarına rağmen, yörede mücadele fikrinin 

doğuşu gecikmemiştir. Başında Ali Fuat Paşa (Cebesoy)’ nın bulunduğu 20 Kolordu 

Komutanlığı öncülüğünde başlayan milli faaliyetlerin, din adamlarının katılım ve 

desteğiyle güç kazandığını görüyoruz. Bu cümleden olarak Şeyh Seyfi Efendi 18, 

Kütahya halkını milli harekat lehinde bilinçlendirmek için üstün gayret göstermiştir. 

Özellikle onun gayretiyle Birinci Dünya Savaşı sırasında Kütahya’da depo edilen silah 

ve malzemenin tamamının düşman eline geçmesi engellenmiş, elde edilen silahlarda 

milli kuvvetlere dağıtılmıştır 19. 

Ayrıca Milli Mücadele’nin hedef ve amaçları konusunda Kütahya halkının 

aydınlatılmasında Şeyh Seyfi ile birlikte Şeyh Yunus, Şeyh Hakkı Efendilerde görev 

almışlardır 20 Halkın aydınlatılması konusunda, Kütahya Müftüsü Fevzi, Mazlumzâde 

Hafız Hasan ve Hacı Musazâde Hafız Mehmet Efendilerin de önemli katkıları 

olmuştur. 21 

Diğer taraftan ilçe müftüleri de milli mücadele lehinde hizmet vermişlerdir. 

Aşağıda da değinileceği üzere Ankara ulemasınca hazırlanan fetvayı Gediz Müftüsü 

Süleyman ve Simav Müftüsü Mehmet Arif Efendilerinin imza koymaları milli 

hareketin Kütahya çevresinde de benimsenmesini sağlamıştır. Ayrıca halkın milli 

mücadele lehinde aydınlatılmasında Emet Müftüsü Mehmet, Gediz Sabık Müftüsü 

Kemal, Tavşanlı Müftüsü Halil Efendilerin üstün hizmetleri olmuştur. 9 Aralık 1930 

tarih ve1122/87 sayılı Emet Kaymakamlığı’nın Diyanet İşleri Başkanlığı’na hitaplı 

yazısında Müftü Mehmet Efendi’nin çalışmalarından şöyle söz edilmektedir. 

“… Mehmet Efendi kazamızın yegâne hocası olup ta meşrutiyetin teessüsünden 

beri daima hükümete zair olmuş ve daima lehte hareket ve ahaliyi vazu irşadiyle tenvir 

etmiştir… Son Mücadelei Milliyede bizzat Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin idare 

reisliğinde ve azalığında bulunmuş ve bir fiil çalışmış ve en buhranlı zamanlarda maruz 

kaldığı tehdit ve ihafelere rağmen yine vazu irşadiyle ahaliyi tenvir ve teşhir 

eylemiştir…” 22 

Gediz Sabık Müftüsü Kemal ÜNAL, Kuva-yi Milliye lehinde çalıştığından dolayı 

Yunanlılar tarafından esir alınıp Atina’ya götürülen ve orada uzun süre esir tutulan bir 

din görevlisidir. Bu konuda adı geçen hakkında Diyanet İşleri Başkanlığınca alınan 1 

Ekim 1929 tarih ve 466 sayılı kararda, şu hususular dile getirilmektedir: 

18 1873’te Kütahya’da doğan Şeyh Seyfi Efendi, Ahmet Fazıl Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini, 

Kütahya Medresesi’nde tamamladı. Daha sonra öğrenimi İstanbul’da sürdüren Şeyh Seyfi Efendi, Burada 

Kara Mustafa Paşa Medresi’ne devam ederek müderislik icazeti (diploması) aldı. Ayrıca bir süre de Hukuk 

Fakültesi’ne devam etti ise de bitiremeden Kütahya’ya döndü. Babası Şeyh Ahmet Fazıl Efendi’nin 1915 

yılında vefatı üzerine, Yakup Bey tekkesi Şeyhi oldu. Halk tarafından da sayılıp sevilen Şeyh Seyfi Efendi, 

Kütahya Belediye Başkanı iken, Türkiye Büyük Millet Meclis birinci dönemine milletvekili seçildi. 23 

Nisan 1920’de Meclis’in açılışında hazır bulundu ve Şer’iyye ve Evkaf, İrşâd, Dilekçe, Sağlık ve Sosyal 

Yardım komisyonlarında çalıştı. 

İkinci dönemde de Kütahya Milletvekili seçilen Şeyh Seyfi Efendi,9 Nisan 1925 tarihinde Kütahya’da 

vefat etti. Evli olup iki çocuk babasıydı. TBMM’nde Şeyh Seyfi Efendi olarak anılırdı (Fahri Çoker, Türk 

Parlemanto Tarihi,C.III, Türkiye Büyük Millet Meclis Yayınları No:6 s.706; İ.H.Uzunçarşılı, age, s.265). 

19 F.Çoker, age, s.706; İ.H. Uzunçarşılı, age,s.265. 

20 Mahmut Goloğlu, Üçüncü Meşrutiyet (1920), Ankara, 1970,s.309; Mustafa Yeşil, Kütahya İlinin 

Kısa Tarihi, İstanbul,1937,s.21; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, İstanbul, 1953,s.23; 

21 A.Sarıkoyuncu,age, s.25. 

22 Bkz. Ek: I


“…Gediz’in yedi mahallesi heyeti ihtiyariyesi ile yirmi sekiz karye (köy) heyeti 

ihitiyaresinin yazdığı 31 Mayıs 1927 tarihli mazbatada; “Müftü Kamil Efendi’nini 

Kuva-yi Milliye’nin bidayeti teşekkülünden nihayetine kadar cidali millinin tealisi ve 

misaki millinin elde edilmesi hususunda kavlen ve filen alıştığı hareketi milliye 

esnasında asker toplamak üzere çıkarak asker cem eylediği, camilerde vaazlar verdiği, 

askerlere nasihat verdiği, Yunan amâline hiç hizmet etmediği gibi bilhakis bu 

harekerini bilenen Yunanlılar, Uşak’a sevk ettikleri İlhak mazbatasını kabul 

etmediğinden tekrar Atina’ya kadar sürdükleri, dokuz ayı mütecaviz Yunanlıların 

pençesinde inlediği her hususça her ferdin vusuk ve itimatını kazanmış ve benliğini 

tanır bir zaat olduğu’ yazılmaktadır’’ 23 

B. Fetvalar ve Kütahyalı Din Adamları 

Bir davranışın, bir işin, İslam Dini hükümleri açısından, doğru veya yanlışlığı olur veya 

olmazlığı konusunda, din bilginlerinin verdikleri sözlü veya yazılı cevaplara Fetva 

denir. 

TBMM’nin açılışı arifesinde ülkenin işgalden kurtulabilmiş köşeleri, ayrı 

görüşlerin kavga sahnesi haline gelmişti. Şeyhülislâm Dürrizâde Abdullah’ın yıkıcı 

fetvaları ve Bab-ı Âli’nin beyannameleri ile aldatılan halk yer yer vatan kurtarıcılarının 

önüne dikilmişti. Anadolu’nun muhtelif yerlerinde ayaklanmalar baş göstermişti. 

İsyancılar, Ayaş belinden Ankara’yı seyreder hale geldiler. Türk Milli Mücadelesi için 

zor günler yaşanıyordu. İç ve dış ihanet odakları el ele vererek, Anadolu’da bir kardeş 

kavgası çıkartmak suretiyle Türk halkını birbirine kırdırmak istiyorlardı. 

Böyle bir anda başta Ankara Müftüsü Mehmet Rıfat Efendi (BÖREKÇİ) olmak 

üzere pek çok din bilgini vazifeye koştu. Anadolu’da sağduyulu ve vatansever ulemayı 

harekete getirerek karşı fetvalar çıkardı. Bu yönüyle Milli Mücadele’de fetvalar savaşına 

da tanık olunmuştur. 24 

Tamamı beş fetvadan oluşan Şeyhülislam Dürrizâde Abdullah Efendi’nin Fetvayı 

Şerife’si bugünkü dille şöyledir: 

“Dünya düzeninin sebebi olan ve kıyamet gününe kadar Ulu Tanrı’nın daim eyleyeceği İslam 

Halifesi Hazretleri’nin veliliği altında bulunan İslam memleketlerinde bazı kötü kimseler anlaşarak 

ve birleşerek ve kendilerine elebaşılar seçerek Padişah'ın sadık uyruklarını hile ve yalanlarla 

aldatmakta, yoldan çıkartmaktadırlar. Padişahın yüksek buyrukları olmaksızın asker 

toplamaktadırlar. Görünüşte askeri beslemek ve donatmak bahaneleriyle, gerçekte ise mal toplamak 

sevdasıyla, şeriata uymayan ve yüksek emirlere aykırı bir takım haksız ödemeler ve vergiler 

koymakta ve çeşitli baskı ve işkencelerle halkın mal ve eşyalarının zorla almakta ve 

yağmalamaktadırlar. Böylece insanlara zulmetmekte, suçlamakta ve Padişahın ülkesinin bazı köy 

ve şehirlerine saldırmak suretiyle tahrip ve yerle bir etmektedirler. Padişahın sadık tebaasından nice 

suçsuz insanları öldürmekte ve kan döktürmektedirler. Padişah tarafından atanmış bazı dini, 

askeri ve sivil memurları istedikleri gibi memuriyetten çıkarmakta ve kendi yardakçılarını 

23 Diyanet İşleri Başkanlığı’ndaki Dosyası’ndan. Ayrıca bkz EK: II, II/I 

24 Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadele’de Din Adamlar II, 3. baskı Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, 

Ankara, 2002, s.13 vd.


atamaktadırlar. Hilafet merkezi ile Padişah ülkesi arasındaki ulaştırmayı ve haberleşmeyi kesmekte 

ve devletin emirlerinin yapılmasına engel olmaktadırlar. 

Böylece, hükümet merkezini tek başına bırakmak, Halifenin yüceliğini zedelemek ve 

zayıflatmak suretiyle yüksek Hilafet katma ihanet etmektedirler. Ayrıca Padişah'a itaatsizlik 

suretiyle devletin düzenini ve asayişini bozmak için düzme yayımlar ve yalan söylentiler yayarak 

halkı azdırmaya çalıştıkları da açık bir gerçektir. Bu işleri yapan yukarıda söylenmiş elebaşılar ve 

yardımcıları ile bunların peşlerine takılanların dağılmaları için Çıkarılan yüksek emirlerden sonra 

bunlar, hala kötülüklerine inatla devam ettikleri takdirde işledikleri kötülüklerden memleketi 

temizlemek ve kulları fenalıklardan kurtarmak dince yapılması gerekli olup, Allah’ın “öldürünüz” 

emri gereğince öldürülmeleri şeriata uygun ve farz mıdır” Beyan buyrula... 

Cevap: Allah bilir ki olur. 

Dürrizade EI-Seyid Abdullah 

Böylece Padişahın ülkesinde savaşma kabiliyeti bulunan Müslümanların adil Halifemiz 

Sultan Mehmet Vahdettin Han Hazretlerinin etrafında toplanarak savaşmak için yapacağı davet 

ve vereceği emre uymak suretiyle adı geçen asilerle çarpışmaları dince gerekir mi? Beyan Buyrula. 

Cevap: Allah bilir ki gerekir. 


Bu takdirde, Halife Hazretleri tarafından sözü edilen asilerle savaşmak üzere görevlendirilen 

askerler, çarpışmazlar ve kaçarlarsa büyük kötülük yapmış ve suç işlemiş olacaklarından dünyada 

şiddetle cezayı, ahirette de çok acı azabı hakk ederler mi? Beyan Buyrula. 

Cevap: Allah bilir, ederler, 


Bu takdirde, Halife askerlerinden asileri öldürenler gazi, asillerin öldürdükleri şehit sayılırlar 

mı? Beyan buyrula. 

Cevap: Allah bilir ki, sayılırlar. 


Bu takdirde, Padişahın asilerle savaşmak için verdiği emre itaat etmeyen Müslümanlar, 

günahkar ve suçlu sayılıp şeriat yargılarına göre cezalandırılmayı hak ederler mi? Beyan buyrula. 

Cevap: Allah bilir ki, ederler. 

Dürrizade EI-Seyid Abdullah" 25 

İstanbul‘da basılan gazetelerde de yayınlanan bu fetvadan çok miktarda 

Anadolu’nun her tarafına çeşitli araçlarla (postayla, Anadolu’ya geçen kimselerin 

aracılığıyla vs.) hatta Yunan ve diğer itilaf güçlerinin uçaklarıyla dağıtılmıştır. 26 Fetvanın 

Anadolu’da yayılması ve zararlarını önlemek için sıkı önlemler alınmış ise de bunda 

pek başarılı olunduğu söylenemez. Zira TBMM, 23 Nisan 1920 Cuma günü toplandığı 

zaman, ülkenin işgalden kurtulabilmiş köşeleri ayrı görüşlerin kavga sahnesi halini 

almıştır. Anadolu’nun çeşitli yerlerinde ayaklanmalar baş göstermiştir. Bu tehlikeli isyan 

hareketleri Ankara’nın yakınlarına kadar rayet etmiştir. İç ve dış ihanet el ele vererek 

Anadolu’da bir kardeş kavgası çıkarmak suretiyle Türk’ü Türk’e, Müslüman’ı 

Müslüman’a kırdırtmak istiyorlardı. Durum her geçen gün daha da tehlikeli bir hal 

almıştır. 27 Ulusal harekatın başarısızlığı dahi söz konusu olabilirdi. Öyle ki, eldeki 

25 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, İzmir, 1987, Ci, s. 369-370. 

26 Bkz, Yunus Nadi, Birinci BMM’an Açılışı ve İsyanlar, İstanbul, 1955, s. 44-46. Karabekir, K., age., 

s. 635; Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C.II, İstanbul, 1969, s. 295-302; Lord 

Kinross, Atatürk-Bir Milletin Doğuşu, Çev.:Necdet Sander, İstanbul, 1981, s. 335. 

27 Atatürk, K., Nutuk (19ı9-1927), s. 303-308.


Kuva-yı Milliye ve Milli Mücadele taraftan askeri birliklerden de firarların başladığı 

görülmüştür. 56. Fırka Kumandanı Bekir Sami Beyin Ankara’ya ilettiği şu sözleri, 

meselenin vehametini göstermesi bakımından ilginçtir: “Eğer bu gece alelacele Ankara 

vesaire Baş Müftüleri ve mehşur İslam bilginlerinden mukabil fetvalar alınmazsa Bursa 

Vilayetinde pek ziyade kesb-i vehamet etmesi muhtemeldir.” 28 

Bu üzücü gelişmeler, İstanbul Fetvasına karşı en önemli tedbirin; mukabil 

fetvaların yayınlanmasıyla alınacağı gerçeğini ortaya koymuştur. 

Başta Mustafa Kemal olmak üzere ulusal hareketin ileri gelenleri, düşman elinde 

esir olan Halifeye zor ve baskı kullanılarak böyle bir fetvanın yayınlattırıldığı, 

dolayısıyla geçersiz olduğu düşüncesindedirler. Ayrıca “Padişah ve Halife dahi esirdir. 

Makam-ı Hilafet ve Saltanatın tahlisi (kurtarılması) lazımdır.” 29 Gerekçesiyle bir karşı 

fetva hazırlanması çalışmalarına başlanmıştır. Bunun üzerine Ankara Müftüsü ve aynı 

zamanda Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı olan M. Rıfat Efendi 

başkanlığında Ankara’da bulunan beş müftü, dokuz müderris ve medrese müdürü ile 

altı kişilik din bilginlerinden oluşan toplam yirmi bir kişilik bir grup böyle bir fetva 

hazırlamıştır. 30 

19 – 22 Nisan 1920 tarihlerinde Öğüt, İrade-i Milliye, Açıksöz gibi Milli Mücadele 

yanlısı gazetelerde yayınlanan ve Ankara Fetvası olarak bilinen fetva şöyledir: 

“1. Dünyanın nizamının sebebi olan İslam Halifesi Hazretlerinin halifelik makamı ve 

saltanat yeri olan İstanbul, müminlerin emrinin (Padişah) varlığının sebebine aykırı olarak, 

İslamların düşmanı olan düşman devletler tarafından fiilen işgal edilerek, İslam askerleri 

silahlarından uzaklaştırılmış, bazıları haksız olarak şehit edilmiş, Halifelik merkezini koruyan 

bütün istihkamlar, kaleler, savaş aletleri zaptedilmiş resmi işleri yürüten ve İslam ordusunu 

donatmakla görevli Bab-ı Âliye (Başbakanlık) ve Harbiye Nezaretine el konmuştur. 

Bu suretle Halife, milletin gerçek menfaatleri uğrunda tedbir aln men edilmiştir. Sıkıyönetim 

ilan edilip, harp divanları kurulmuş. İngiliz kanunları uygulanarak kararlar verilmek suretiyle 

Halifenin yargı hakkına müdahale edilmiştir. 

Yine Halifenin rızası olmadığı halde Osmanlı toprakları olan İzmir, Adana, Maraş, Antep 

ve Urfa taraflarına düşmanlar saldırıp, oradakileri Müslüman olmayan uyruklarımızla el ele 

vererek İslamları toptan yok etmeye, mallarını yağmalamaya ve kadınlarına tecavüze, Müslüman 

halkın bütün kutsal inançlarına hakarete kalkışmışlardır. 

Anlatılan şekilde harekete ve esirliğe uğrayan Halifelerini kurtarmak için ellerinden geleni 

yapmaları Müslümanlara farz olur mu? 

Cevap: Allah en iyi bilir ki, olur. 

2. Bu suretle, Halifeliği meşru hakkını elinden alanlardan kurtarmak ve fiilen saldırıya 

uğrayan vatan topraklarını düşmanlardan temizlemek için uğraşan ve çalışan İslam halkı şeriatça 

Allah yolundan ayrılmış olurlar mı ? 

Cevap: Allah en iyi bilir ki, olmazlar. 

3. Halifeliğin gaspedilen haklarını geri almak için düşmanlara karşı açılan mücadelede 

ölenler “şehit”, kalanlar “gazi” olurlar mı ? 

Cevap: Allah en iyi bilir ki, olurlar. 

28 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 35, Vesika No: 35 

29 Nadi, Y., a.g.e., s. 39. 

30 Sakallı, B., age., s. 102-103


4. Bu suretle, din uğrunda savaşan ve görevini yapan halka karşı düşman tarafına iltizam 

ederek İslamlar arasında silah kullananlar ve adam öldürenler şeriat bakımından en büyük günahı 

işlemiş ve fesatçılık işlemiş olurlar mı? 

Cevap: Allah en iyi bilir ki, olurlar. 

5. Bu suretle, aslında istemediği halde düşman devletlerinin zoru ve kandırması ile onlara ve 

gerçeğe uymayarak çıkarılan fetvalar, Müslümanlar için şeriatça dinlenir mi ve ona uyulur mu? 

Cevap: Allah en iyi bilir ki, uyulmaz.” 31 

Bu fetva 16 Nisan 1920’de Heyet-i Temsiliye Başkanlığınca Anadolu’ya 

gönderilerek, bütün müftülüklere tebliğ edilmiş ve bunu her müftünün onaması talep 

edilmiştir. Ayrıca bu konudaki mülki askeri yetkililerden de yardımcı olması 

istenmiştir 32. 

Müftü Fevzi Efendi’nin 33 Şeyhülislâm Dürrizâde Abdullah’ın yıkıcı fetvâlarına 

karşı Ankara Müftüsü M. Rıfat Börekçi önderliğinde hazırlanan Ankara Fetvâsı’nı 

Kütahya Müftüsü olarak Nisan 1920’de imzalayıp tasdik etmesi yöre insanı üzerinde 

çok etkili olmuştur. Ayrıca Milli Mücadele’nin meşru olduğuna dair Ankara ulemasınca 

hazırlanan fetvâyı Gediz Müftüsü Süleyman 34 ve Simav Müftüsü Mehmet Arif 

Efendilerin 35 de imza koymaları milli harekatın Kütahya ve çevresinde benimsenmesini 

sağlamıştır 36 

C. Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Din Adamları 

Müdafaa-i Hukuk, Türk Milletinin yaşama hakkının mücadelesini simgeler. Müdafaa-i 

Hukuk, “Ben varım, binlerce yıllık bir tarihin ve Anadolu topraklarının sahibiyim” 

diyen sesin bütün dünyaya haykırılmasıdır. Müdafaa-i Hukuk, hakları, bağımsızlıkları, 

namusları ve tarihleri ellerinden alınmak istenen bir toplumun mücadele azmi ve 

31 Sebahattin Selek, Milli Mücadele, C.II, İstanbul, 1982, s. 768-769 

32 Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, C: IV, Hzl: N. Arslan, Ankara, 1964, s. 289. 

33 “Sarı Hacı Efendizade” diye tanınan Fevzi Efendi, 1910 yılında Kütahya Müftüsü oldu. Fevzi 

Efendi, Milli Mücadele’nin başlamasıyla, milli harekatın yanında yer almış ve Müdaafa-i Hukuk 

çalışmalarında bulunmuştur. Bu arada Ankara Fetvası’nı Kütahya Müftüsü olarak tasdik etmiştir. Hayatı 

hakkında bilgi edinemediğimiz Fevzi Efendi, Kütahya Müftüsü iken, 1922 yılında vefat etmiştir. Bkz., Ali 

Sarıkoyuncu, Milli Mücadele’de Din Adamlar II, 3. baskı Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, 

Ankara,2002,s.123). 

34 1863 (1279)’te Gediz Sofular Mahallesinden doğdu. Kara Müftüzâde Mehmet Salih Efendi’nin oğludur. 

Moralıoğlu Hüseyin Efendi Mektebi’nde ilköğrenimini tamamlayarak Rüştiye’ye girdi, üç yıl devam etti. 

Ancak babasının derslerine devam etmesi üzerine mezun olmadan ayrıldı. Manisa’ya gidip Hacı Hüseyin 

Efendi Tekkesi Medresesi’nde Hacı Davut Efendi’nin derslerine katıldı. Gediz’e dönerek Bodurzâde Hacı 

Ahmet Efendi’den icazet aldı.(1903) Babasının medresesinde müderris olarak göreve başladı. Bu görevde 

iken Gediz Müftülüğü’ne atandı. Müftülük görevini yürütürken, 1922’de vefat etti. (Sadık Albayrak, Son 

Devir Osmanlı Uleması, İstanbul, 181, C. 4-5, s. 462.) 

35 1855( 1271)’te Simav Cuma Mahallesinde doğdu. Simav Müftüsü ve Kadısı Müftü Hacı İbrahim 

Efendi’nin oğludur. İlköğrenimini tamamladıktan sonra Camii Kebir (Ulu Camii) Medresesi’ne devam etti. 

Bu medresede dokuz yıl öğrenim gördükten sonra Bursa’ya gitti. Burada Ivaz Paşa Medresesi’ne kaydoldu. 

Tanınmış bilginlerden İmamzâde Mehmet Sabit Efendi’nin derslerine devam ederek müderrislik icazeti 

aldı. 

Öğrenimi sonrasında Simav’a dönerek Cami-i Kebir Medresesi’nde hocalığa başladı. Müftü Ahmet 

Efendi’nin vefatı üzerine, Simav Müftülüğü’ne tayin edildi.(4 Ekim 1885) Ekim 1902’de Bursa’dan 

İbtidây-i Hariç Müderrisliği unvanını aldı. 65 yaşını doldurduğundan 2 Aralık 1936’da emekliye sevk 

edilmiştir.( a.g.e. C.II s. 227-228) 

36 Bkz, A.Sarıkoyuncu, Milli Mücadele’de Din Adamlar II, s.123,227-228,231-232.


kararlığıdır. Müdafaa-i Hukuk, hak ve özgürlükleri için bir araya gelenlerin, sırasında 

canlarını ortaya koydukları mücadele şuurudur. Nihayet Müdafaa-i Hukuk, yeni bir 

Türk devletinin doğuşunun kaynağıdır, güçtür, imandır. 

Müdafaa-i Hukuk teşkilatları başlangıçta sadece Yunan işgaline, Ermeni 

saldırılarına, Fransız, İngiliz ve İtalyanlara karşı çıkmak olduğundan yereldir. Sivas 

Kongresi’nde (07 – 11 Eylül 1919) bu kuruluşların “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i 

Hukuk Cemiyeti” adı altında toplanmalarıyla bütün Anadolu’nun kurtuluşu ve milli 

bir devletin kuruluşu amaçlanmıştır. 

Bilindiği üzere Milli Mücadele’de Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin önemli rolü 

olmuştur. Ayrıca “Türkiye Büyük Millet Meclisi de, bu teşkilatların üzerine bina 

edilmiştir” 37. Bu cemiyetlerden birisi de Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’dir. 

Daha önce de ifade edildiği üzere Kütahya’da Milli Mücadele doğrultusundaki 

çalışmalar, 20. kolordu Komutanlığının Haziran 1919 ortalarında Kütahya 

Mutasarrıflığı’na gönderdiği bir yazı ile başlamıştır. Söz konusu yazıda; derhal bir milli 

teşkilat kurulması istenmesi hatta böyle bir teşkilatın oluşturulmasına engel olacak 

kimselerin şiddetle cezalandırılacaklarının belirtilmesine rağmen, Mutasarrıf Fevzi Bey, 

İstanbul Hükümeti Dahiliye Nezareti’nin ikazıyla Cemiyetle ilgili çalışmalarını 

durdurmuştur. Mutasarrıf Fevzi Bey, Ege bölgesinde 16-25 Ağustos 1919 tarihleri 

arasında yapılan Alaşehir Kongresi’ne 38 ilgisiz kalmıştır 39. Bu arada Sivas Kongresi’ne 

(4 – 11 Eylül 1919) de Kütahya’dan delege gönderilmemiştir. 

Ayrıca Mutasarrıfın tutumu sebebiyle Kütahya halkı İzmir’in 15 Mayıs 1919’da 

Yunanlılar tarafından işgal edilmesine ilgisiz kalmıştır. Bu konuda Anadolu’nun pek 

çok yerinde protesto mitingleri yapılmasına karşın, Kütahya’da işgali protesto eden 

mitingler düzenlenmemiştir 40. 

Sivas Kongresi’nde 9 Eylül 1919’da alınan kararla, “Garbi Anadolu Umum 

Kuva-yı Milliye Kumandalığı” na atanan Ali Fuat Paşa (Cebesoy)’nın 13 Eylül 1919’da 

önce Sivrihisar’a, daha sonra da Mahmudiye’ye gelerek karargâhını bölgede kurması 41 

ve Kütahya’ya yönelerek 21 Eylül 1919’da şehri İngilizlerden kurtarması 42 üzerine 

Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti gecikmeli olarak kurulabilmiştir. Cemiyetin 

kurucu üyelerinden bazıları şunlardır: 

Başkan Nüzhet Bey, Belediye Başkanı Hasan, üyelerden Uşşakîzâde Hasan, 

eşraftan Dülgerzâde Süleyman, Tuzcu Mehmet, Hacı Salih, Karağazâde Mehmet, Şeyh 

Bedreddinzâde Seyfi, Şeyh Yunus, Şeyh Hakkı, Hacı İsmail, Sırrızâde Rifat, 

37 Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, Sayı: 19 (Eylül 1986),s.8. 

38 Bkz, A.Sarıkoyuncu, age, c.I,s.40-42; Hacim Muhittin Çarıklı, Balıkesir ve Alaşehir Kongreleri ve 

Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuva-yi Milliye Hatıraları, Ankara,1967,35 vd. 

39 Recep Çelik, Milli Mücadele’de Din Adamlar I, Emre Yayınları, İstanbul,1999,s.171. Ayrıca 20. 

Kolordu Komutanlığı’nın ve Dahiliye Nezareti’nin Kütahya Mutasarrıflığına gönderdiği yazılar için bkz., 

Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, sayı: 2(Ankara,1952), Vesika No: 31-34. 

40 Bkz., Mehmet Şahingöz, İzmir, Maraş ve İstanbul’un İşgali Üzerine Protesto ve Mitingler, 

Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü. Doktora Tezi, Ankara,1986,s.35-271. 

41 Ali Fuat Paşa’nın Eskişehir ve çevresindeki faaliyetleri için bkz., Ali Sarıkoyuncu-Selahattin Önder ve 

Mesut Erşan, Milli Mücadele’de Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi yayını, Eskişehir-2002, s.15-27. 

42 21 Eylül 1919 günü 350 kişilik milli müfrezenin Kütahya’ya girişi ile birlikte burada bulunan İngiliz 

Taburu Eskişehir’e çekilmiştir.


Yamalızâde Hüsnü, Kuyumcuzâde Fevzi, Germiyanzâde Yakup, Hocazâde Ümran, 

Safizâde Ahmet, Ispartalızâde Gıyas, Belediye azası Salih Efendiler 43. 

Ali Fuat Paşa’nın başlattığı hareketle kurulan Kütahya Müdafaa-i Hukuk 

Cemiyeti ilk faaliyetlerine İsmail Hakkı Bey, Şeyh Bedreddin zâde Seyfi Efendi, 

Tahrirat Müdürü Hasan Sami Bey ve Komiser Fevzi Bey’in yardımıyla cephaneliği 

boşaltarak köylere nakletmekle başlamıştır. Ayrıca Uşak Heyet-i Merkeziyesi’nce 29 

Eylül 1919’da Alaşehir’de alınan karar gereği altı aylık bir bütçe yapılmıştı. Bu bütçede 

Kütahya’nın payına düşen % 12 ‘lik kısım Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin öncülüğünde 

karşılandığı gibi, askerlere iaşe, giyecek ve para yardımlarında da bulunulmuştur 44. 

Öte yandan İstanbul’un İtilaf güçlerince işgal edileceğinin duyulması üzerine 

Kütahya 11 Ocak 1920 tarihli telgrafıyla protesto eden Kütahya Müdafaa-i Hukuk 

Cemiyeti 45, Maraş’ın Fransızlar tarafından işgaline de 6 Şubat 1920’de Kütahya’da 

“Camii Kebir(Ulu Cami)” önünde binlerce halkın katılımıyla düzenlediği mitingle tel’in 

etmiştir. Ayrıca mitingte alınan kararın 46 bir sureti de; İstanbul’daki Amerika, İngiltere, 

Fransa ve İtalya temsilcileriyle, Heyet-i Temsiliye’ye ve İstanbul Hükümeti’ne 

gönderilmiştir. 10 Şubat 1920 tarihli ve Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı 

Nusret Bey imzasıyla gönderilen protesto telgrafında şöyle denilmektedir: 

“Wilson prensiplerinin Türkler hakkında da tatbik edileceği vaadi ile silah terk ederek 

aylardan beri mukadderatımızın tayinini şiddetle intizar ettiğimiz bir sırada mütarekenin hükümleri 

ve şartları hilafına olarak öz yurdumuz olmakla beraber ahalisinin yüzde doksan dokuzu Türk ve 

Müslüman Adana, Ayıntab ve Maraş havalisi Fransız askerleri tarafından işgal olunmakla iktifa 

edilmeyerek şu günlerde yine Fransa askerleri ile Ermeni çetelerinin Orta Çağlarda bile emsâline 

tesadüf olunmayan bir surette Maraş İslâm ahalisi hakkında reva görülen katliam, hakaret ve 

mezalim tahammülsüz bir dereceyi bulmuştur. 

Türk ve Müslüman olmaktan başka bir günahı olmayan Maraş’da süngüden geçirilen 

masumların, silâhsız, müdafaasız öldürülen zavallıların göklere çıkan ah ü figânı karşısında hak ve 

adalet namına feryat etmemek ve isyan etmemek için kalpten, vicdandan mahrum olmak icap eder. 

Yirminci asr-ı medeniyeye ve bahusu Fransız terbiye ve milliyetine asla yakıştıramadığımız şu 

fecaîyi biz Kütahya Müslümanları Samadaniyet-i İlâhiyeye sığınarak olanca mevcudiyetimizle 

protesto eder bu ve buna mümasil katliâmlara artık nihayet verilmesi zât-ı asilâne ve 

fehimânelerinden katî bir lisân ile istirham eyleriz”. 47 

Kütahya’nın Yunanlılarca işgaline (17 Temmuz 1921) kadar, çalışmalarını 

sürdüren Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Kuva-yı Milliye’nin ikmalinde önemli 

hizmetleri olmuştur. Cemiyet mensuplarından bir kısmı, İsmail Hakkı Bey 

komutasında kurulan Kütahya Milli Alayı’nda görev almışlardır 48. 

43 R.Çelik, age,s.171-172. 

44 İlhan Tekeli-Selim İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşına Geçerken Uşak Heyet-i 

Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1989,s.263,276- 

277,389,392-393,421-422; R.Çelik, age, s.172. 

45 M.Şahingöz, age,s.413. 

46 Miting kararlarının şu kişiler imzalamıştır. Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanı Nushet, 

Belediye Başkanı Hafız Hasan, Mehmet, Ömer Lütfi, Cemal Gültekin. 

47 Genel Kurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi, Klasör:24,Dosya:1336/13-4 

Fhirist: 3-81,3-82. 

48 Bkz., İ.H.Uzunçarşılı,age, s.180-207.


T.B.M.M. Başkanı Mustafa Kemal Atatürk 6 Ağustos 1920 Cumartesi günü 

Afyon’dan Kütahya’ya gelerek yeni teşkil edilen bu Alayı denetlemiş ve Kütahya’dan 

ayrılırken Mutasarrıf Sait Bey’e kendi el yazısıyla bir takdirname vererek duyduğu 

memnuniyeti şöyle belirtmiştir 49: 

Kütahya Mutasarrıfı Sait Beyefendiye, 

Büyük Millet Meclisi’nin selam ve saygılarını muhterem halkımıza, kahraman 

orduya ve hamiyerkar memurlarına tebliğ etmek üzere Kütahya’yı ziyaret eden 

heyetimiz, gördüğü övünülecek güven verici büyük tezahüratlarından dolayı sevinçlidir. 

Vatanperver Kütahya ahalisinin, maddi ve manevi gayretleri ile kısa zamanda 

hazırlanarak teçhizatla donatılan askerlerimizin dini, milli, vatani, mücahedede 

başarımızı temin edeceklerinden eminiz. 

Zatıâliniz, Müdafaa-ı Hukuk Heyeti ve Kütahya halkının övünç vesilesi 

himmetlerinden dolayı hissettiğimiz şükranı, Büyük Millet Meclisi adına beyanla arz-ı 

veda eder, bu duygularımızın aynen bütün ahaliye tebliğ buyrulmasını rica ederiz. 

6 Ağustos 1920 

Büyük Millet Meclisi Reisi M. Kemal 

Belirtilen hizmetleri başarıyla sürdüren Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin 

başkanlığını uzun süre Mazlumzâde Hafız Hasan Efendi yürütmüştür. Bir din görevlisi 

olan adı geçen, ayrıca Kütahya Belediye Başkanlığı görevini de üstlenmiştir. 50 

Kütahya’nın ilçelerinde de din görevlileri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin 

kurucuları arasında yer almıştır. Örneğin Emet Müftüsü Mehmet Efendi, Emet 

Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti başkanlığını yürüttüğü gibi Gediz Müftüsü Kemal, Simav 

Müftüsü Mehmet Arif, Tavşanlı Müftüsü Halil Efendiler de anılan kuruluşta görev 

almışlardır. 51 

D. Cephelerde Din Adamları 

Kütahyalı din adamlarının Milli Mücadele’deki bir diğer hizmetleri cephelere 

koşmalarıdır. Onların pek çoğu Batı cephesinde İnönü’de Sakarya’da vuruşmalara 

katılmışlardır. İşte bunlardan tespit edilebilenler: 

Kütahyalıların Mehmet Şükrü (Uygun) Hocası 52. On yedi yaşında yurt 

savunmasına koşan Mehmet Şükrü, Birinci Dünya Savaşı’nda çeşitli cephelerde 

vuruşmalara katılmış, Mütareke sonrasında Kütahya’ya dönebilmiştir. Ancak O bu kez 

de Yunan işgaliyle karşılaşmış, Kütahya Askerlik Şubesi yandığından kayıtların 

yenilenmesinde görev almıştır. Bu arada Çerkes Ethem kuvvetleriyle isyanları bastırma 

49 Kütahya, Kütahya Valiliği İl Özel İdaresi Yayınları-2002, s.55 

50 Bkz. Kütahya Belediyesi Mustafa Yeşil Kütüphanesi, 26487 nolu defter. 

51 Adı geçenlerin Diyanet İşleri Başkanlığı’nda bulunan dosyalarında Müdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde 

görev aldıkları belirtilmektedir. 

52 1899’da Kütahya’da doğan Mehmet Şükrü, Abdullah Nuri Efendi’nin oğludur. Darülhilafet’ü-l aliye’nin 

2. sınıfında öğrenim görmekte iken 17 yaşında Birinci Dünya Savaşına katılmıştır. Milli Mücadele’de de 

düşmanın yurttan kovulmasında vuruşmalara katılan Mehmet Şükrü, 1926 yılında Kütahya-Merkez Deve 

Yatağı Camiinde göreve başladı. Daha sonra İmam Hatiplik görevlerini Karagöz Paşa ve Ergün Çelebi 

Camilerinde devam ettirerek 1972 yılında emekli oldu (Diyanet İşleri Başkanlığındaki özlük dosyasındaki 

bilgilerden).


çalışmalarında da görev yapan Mehmet Şükrü, düzenli ordunun kurulmasıyla birlikte 

Şehit Nazım Bey Tümeni içinde yer alarak zafere kadar vuruşmalara katılmıştır 53. 

Kütahya’nın Milli Mücadele’de görev almış bir başka din adamı Hafız Hacı 

Mustafa Nuri Can’dır. O, Kütahya’nın soydan ilmiyye sınıfına mensup birisidir. Dedesi 

Kütahya’nın ünlü din bilginlerinden Şeyh Haydar Efendi, babası Şeyh Hasan 

Efendi’dir. 

Birinci Dünya Savaşı’nda yedek subay olarak bir çok cephede çarpışmalara 

katılan Mustafa Nuri Efendi, Milli Mücadele’nin ilk gününden zafere kadar hizmet 

eden bir din adamıdır. Yurt savunmasındaki üstün hizmetlerinden dolayı “İstiklâl 

Madalyası” ile taltif edilen bu din adamı, 1971 yılında vefat etmiştir 54. 

Kütahya Merkez Özbekler Camii İmam-Hatipliği’nden emekli İbrahim Beyazıt 

(1892-1973) Hocanın da Milli Mücadele’de önemli hizmetleri olmuştur. Birinci Dünya 

Savaşı’na katılmış, Milli Mücadele’de, daha henüz MİLİS kuvvetleri içinde Parti 

Pehlivan, Çerkez Ethem kuvvetleri arasında Yunan’a karşı ilk çarpışmalarda bulunmuş, 

iç ayaklanmaların bastırılmasında da görev alan İbrahim Beyazıt Hoca o günleri şöyle 

anlatır 55: 

“Bir an belirli bir cephede duramıyorduk. Birinci fırka, üçüncü alay, ikinci tabura 

verilmiştim. Tabur kumandanımız Memduh Bey isminde cesur, iman sahibi bir binbaşı idi. Bilecik 

cephesinde idik. Kömür satıcısı kıyafetine girerek düşman içine sızdım ve kuvvetini tespit ettim. 

Ahıdağı Gündüzbey istikametindeki cepheye yerleştik. Düşman bizden çok kuvvetli idi. Biz de ise 

3-5 kişiye bir silah düşüyordu. Derhal düşmana saldırdık. Sekiz gün kıyasıya çarpıştık. 

Solumuzdaki ikinci fırkamız geri çekileceğini bildirdi. Bizim tabur kumandanı bu karara 

katılmadı, savaşmaya devam edeceğim cevabını verdi. O gece düşmanı bozduk, Kazancı dağlarına 

kadar kovaladık. 

Uzun bir hazırlıktan sonra Büyük Taarruz başladı. Bizim asıl vazifemiz, askerimizin 

maneviyatını yükseltmekti. İşte bu zafare inanma ve güvenme havası içinde altı ayda aşılmaz denilen 

tahkimâtı altı saatte açtık, düşmanı kovalıya kovalıya denize döktük.” 

Kütahya’nın soydan ilmiyye sülalesine mensup bir başka din adamı Abdullah 

Ağarlı’dır. Dedesi Kütahya’nın ünlü din bilginlerinden Abdullah Hakkı Efendi’dir 56. 

Bazı kaynaklarda Abdullah Hakkı Efendi’nin babası olduğu belirtilmekte ise de bu bilgi 

yanlıştır 57. 

1889-1967 yılları arsında yaşıyan Abdullah Efendi, Birinci Dünya ve İstiklâl 

Savaşlarına katılmış, üstün hizmetlerinden dolayı “Harp ve İstiklâl” madalyalarıyla taltif 

edilmiştir. 58 

53 Cemal Kutay, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, 

Ankara, 1973, s.359-360. 

54 C.Kutay, age,s.371. 

55 C.Kutay, age, s.370. 

56 Bkz., İ.H.Uzunçarşılı, , age,s.208 

57 Bkz., C.Kutay, age, s.373; R.Çelik, age,s.175. 

58 Özlük dosyasındaki (Ek:III) Madalya Suretleri Şöyledir: 

2 Kolordu, 2 fırka,2. Sıhhıye K.. 

Kütahya’nın Böreçiler Mahallesinden Mehmet Şerif oğlu Abdullah 306(1889) 

1332-1333 seneleri harbinde gerek Çanakkale ve gerek Kafkas cephesinde hizmet ve fedakârlık göstermiş olduğundan 

dolayı namı akdes humayun humayun Hazreti Padişahiye olarak sana harp madalyası verildi. Bundan böyle dahi herhalde 

kanun dairesinde ifayı hizmetle iktisap feyz ve memduhiyete say gayret eylesin. 

Harbiye Nazırı Enver


Vahit Paşa Kütüphanesinde memuriyet hayatına başlayan ve daha sonra da 

uzun yıllar Kütahya Müftü yardımcılığında bulunan Abdullah Ağarlı Milli Mücadele 

anılarını şöyle anlatır: 

“Kuva-yi Milliye ve Teşkilat Kumandanı İsmail Hakkı Bey’in Milli Alayını teşkili 

sırasında askere çağrıldım. Bende nakdi yerine bir silah yatıranın bu ictimadan afvı ilan edilmesi 

üzerine... silah yatırmak suretiyle Milli Mücadele’ye iştirak ettim. 

“Bilahere Kütahya Askerlik Şubesince 3 Mayıs 1337(1921)’de silah altına çağrıldım ve 

aynı gün şubeye celbedilerek Garp Cephesi’ne ve oradan da Boyra Köyünde bulunan Birinci Grup 

Muhabere Bölüğüne 3-15 Mayıs 1337 (1921) tarihleri arasında dahil edildim. 

Bölüğümle İnönü, Eskişehir, Mutalip harplerinden sonra Polatlı ve Basrı köyünde ikamet 

ederek 20 gün Haymana harbinden sonra Bolvadin - Çay istikametinden Akharım Köyüne geçtik. 

Ordularımızın taaruza geçtiği 26 Ağustos 1338 (1922) sabahı Şuhut’tan Kocatepe-Kömür 

Tepe harpleri zaferinde Kerca Arslan köyünü terk ederek 30 Ağustos Başkumandanlık 

Dumlupınar-Çalköy Meydan Muharebesi ve Kaplangı Tekke Tepe zaferinden sonra Oturak-İslâm 

Köy, Sinan Paşa istikametinden Uşak kazasını istirdat ederek Alaşehir-Salihli- Menemen 

üzerinden düşmanı takip ederek 9 Eylül 1338 (1922)’de güzel İzmirimize girdik 59.” 

Bunlardan başka Kütahya’nın merkezinden Hafız İbrahim Akgün 60 Hakkı 

Özmumcu 61 , Ömer Lütfi Dumlu 62 ve Mevlevi Akif Dede’nin 63 de Milli Mücadele’ye 

İstiklâl Madalyası Vesikası Numero 1446 

Bilfiil kıta başında asarı hamasat ve fedakari gösterdiğinizden dolayı Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 

16.08.1339(1923) tarihinde vuku bulan birinci ictima senesi beşinci ictimanın birinci celsesinde zirde hüviyte muharrer 

nefer Abdullah Mehmet Şerif’e bit kıta kırmızı şeritli İstiklâl Madalyası verilmiştir. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti 

İstiklâl Madalyasını alan zatın hüviyeti K.1 Muhabere Bölüğünden Abdullah Mehmet Şerif-1306 

59 Diyanet İşleri Başkanlığındaki Dosyasında bulunan 27.10.1955 tarihli dilekçesinden. 

60 Hafız İbrahim Akgün, 1885’te Kütahya’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kütahya’da medresede 

tamamladı. Daha sonra İstanbul’a gelerek Fatih dersiamlarından Kütahyalı Osman Efendi’nin derslerine 

devam etti. 1913’te Medresetü’l Kuzât’a (Hukuk Fakültesi) girdi. Birinci Dünya Savaşı’nın çıkması üzerine 

asker olup Harp Okulu’na girdi. 1916’da ihtiyat zabiti oldu. 19 Şubat 1919 tarihine kadar muhtelif kıtalar 

da hizmet etti. Milli Mücadele’nin başlamasıyla birlikte 20 Temmuz 1920’de Kütahya Milli Alayı’na katıldı. 

Bu alayın Lağvı üzerine 1. Ordu Dinar Menzil Komutanlığı’nda görev aldı. Zafere kadar cephede çarpıştı. 

İstiklâl Madalyası ile taltif edildi. Kütahya Darü’l-Hilafe Medresesi Müdürlüğü (1923-1924), İmam Hatip 

Mektebi Öğretmenliği (1924-1930), Kütahya Merkez Vaizliği (1942-1944) yaptı. 1944’te Kütahya Müftüsü 

olarak atandı. 1956’da emekliye ayrıldı ve 1966’da vefat etti (C.Kutay, age, s.369-370, R.Çelik, age, s.176). 

61 Hafız Hakkı Özmumcu, Birinci Dünya ve İstiklâl Madalyası almış ve 1949’da vefat etmiş bir din 

adamıdır (C.Kutay, age, s.373). 

62 Ömer Lütfi Dumlu, Hafız Mehmet Dumlu Hoca’nın babasıdır. O İstiklâl Savaşı’na üsteğmen rütbesiyle 

katılmış, I-II. İnönü, Kocatepe ve Sakarya vuruşmalarında bulunmuştur. İki kurşun yarası ile yaralanan 

Ömer Lütfi, İstiklâl madalyası sahibidir. Soyadı Kanunu ile Ömer Lütfi Bey, Dumlu soyadını almıştır. 

Hoca Hafız Mehmet Efendi ailesinin “Dumlu” soyadını almalarının sebebini şöyle açıklamaktadır: 

“Kurtuluş Savaşı’nda sık sık adını duyduğumuz tarihi Dumlupınar, babamın çiftliğine çok yakındı. 

Yunan askeri, cephede Türkler’e mağlup olduğu ve Türk’ün gücü îmânı karşısında yüreklerinin ve ellerinin 

bağlı olduğunun farkına vardığı için artık kaçıyordu. Kaçmakla yetinmeyen bu işgalci kuvvetler, Türkler’e 

zarar vermek için de geçtikleri yerleri yıkıp yakıyorlardı. 

İşte bu yanan ve yıkılan yerlerden biri de babamın çiftliğiydi. Babam, bu günlerin hatırasını yaşatmak için 

“Dumlu” soyadını aldı. Yine babam, Dumlupınar ve Kocatepe’deki savaşlara katıldığı için bu tarihi 

hâdiseyi, daima hatırlamak ve gelecek kuşağa hatırlatmak düşüncesiyle de bu soyadını almanın yerinde 

olacağına inandı.(Hoca Hafız Mehmet Dumlu-Batmayan Güneş Devam Eden Gölgeler, Hazırlayan: 

Ayşe Nur Sır, Alpler Matbaacılık, İstanbul,2001, s.47-58). 

63 Bkz., age, s.132-135.


önemli katkıları olmuştur. Ayırca Mazlumzâde Hafız Efendi de Kütahya Milli Alayı’nın 

II. Tabur Komutanı yardımcılığını başarıyla yürütmüştür. 64 Aynı şekilde Emet Müftüsü 

Mehmet Efendi de düşmanla çarpışmalara katılmıştır. 65 

E. Kütahya ve Çevresinde Zafer Coşkusu ve Din Adamları 

Öncelikle Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışı yörede büyük bir sevinçle 

karşılanmıştır. Bu husus Kütahya halkının ileri gelenleri tarafından Ankara’ya 

gönderilen telgraflarla da dile getirilmiştir. TBMM’nin 27 Nisan 1920 tarihli 

oturumunda okunan bu telgraflarda şu kişilerin isimleri bulunuyordu: “Kütahya 

Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Reisi Namına Nüshet, Belediye Reisi Vekili Hafız Hasan, 

Kütahya Mutasarrıfı Naci ve Uşak Müdafaa-i Hukuk Reisi Mustafa” 66 Birinci (10 Ocak 

1921) ve ikinci (1 Nisan 1921) İnönü Zaferleri ile 7 Nisan 1921 tarihinde 

Afyonkarahisar’ın Yunanlılardan geri alınması da Kütahya’da sevinçle karşılanmıştır. 

Zaferleri kutlamak üzere öğrenciler ve halkın katılımı ile Fener Alayları düzenlenmiştir. 

Bu coşkulu kutlamalar yapılırken, bir taraftan da ilgili makamlara kutlama telgraflarının 

çekildiğini görüyoruz. Birinci İnönü Zaferi dolayısıyla Kütahya halkı adına Kütahya 

Milletvekili Şeyh Seyfi Efendi, TBMM’ne bir telgraf göndermiştir. Seyfi Efendi’nin bu 

telgrafı meclisin 29 Ocak 1921 günü yapılan oturumunda ele alınmıştır 67. 

Diğer taraftan Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, daha önce gönderdiği ve 

TBMM’nin 21 Eylül 1920 tarihinde okunan telgrafı ile de meclise moral vermişti. 

Kütahya Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, söz edilen telgrafında düşmana karşı 

direnilmesinde, topraklarımızın savunulmasında ısrar edilmesini istiyordu 68. 

Yöre topraklarında en büyük sevinç ve coşkuyu; 26 Ağustos 1922 günü şafakla 

Kocatepe’de başlayan ve Dumlupınar’da zaferle sonuçlanan Büyük Taarruz sonrası 

kazanılan “30 Ağustos Zaferi” sağlamıştır. Bu zaferle tüm Anadolu gibi, Kütahya da 17 

Temmuz 1921 tarihinden beri sürmekte olan Yunan işgalinden kurtulmuştur. Bu günü 

bayram şenlikleri içerisinde kutlayan Kütahya halkı, bu zaferi gerçekleştiren TBMM’ne, 

bu yüce meclisin başkanı Başkumandan Gazi Mustafa Kemal Paşa’ya teşekkür ve 

şükran telgrafları göndermeyi de ihmal etmemiştir. Kütahya Müdafaa-i Hukuk 

Cemiyeti’nin ve Mutasarrıflığın kutlama telgraflarını, Kütahya Müftülüğünün ve 

Kütahya Hilal-i Ahmer (Kızılay)Cemiyeti’nin telgrafları izlemiştir 69. Ayrıca 

Ispartalızade Gıyas, Tavşanlı Kaymakamlığı, Belediye Başkanlığı ve müftülüğünden 

TBMM’ne çekilen telgraflarla 30 Ağustos Zaferi ve yörenin düşman işgalinden 

kurtuluşu sevinç ve coşku ile kutlanmıştır 70. 

Sonuç 

Vatanın işgallerden kurtarılması ve milletin bağımsızlığı için, pek çok Kütahyalı din 

adamı önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Merhum Orgeneral Kazım Özalp’in 

64 İ. H. Uzunçarşılı, age., 187. 

65 Ek:IV 

66 TBMM Zabıt Ceridesi, C. I, 2. Baskı, 1940, s.94. 

67 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 7, 2. Baskı, Ankara, 1944, s.407. 

68 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 4, 2. Baskı, Ankara, 1942, s.213; Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, 

C. III, s. 218. 

69 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 23, Ankara, 1960, s.100. 

70 TBMM Zabıt Ceridesi, C. 24, Ankara, 1960, s.473–474.


ifadesiyle “... gayr-i müsait ahval ve şerâit içinde muhterem ulemamız, öne geçmişler, münhasıran 

telkin ve irşâd ile iktifa etmemişler, millî kuvvetlerin başında çarpışmışlardır” 71 

1071’de Anadolu’nun kapısının milletimize açılmasından, son Kurtuluş 

Savaşımıza kadar, millet hayatımızın her safhasında manevi mimarların alınteri, gönül 

harcı, emeği vardır. Anadolu bu harç, bu emek, bu dua ile, Türk ve Müslüman yurdu 

olmuştur. Öyle de kalacaktır. Bunda hiç kimsenin şüphesi olmasın. 

Dün Sarıca Hocalar, Şeyh Edebâliler Dursun Fakılar, Mevlanalar, Yunuslar. 

Hacı Bektaş ve Hacı Bayram Veliler, Akşemsettinler, Müftü Ahmet Hulusiler, Şeyh 

Seyfi, Şeyh Yunus, Şeyh Hakkı ve Müftü Fevzi Efendiler ve daha nice mânâ er ve 

erenlerin bu toprakların Türk ve Müslüman yurdu yapılması ve öyle kalması için 

verdikleri mücadeleyi bu gün de onların oğulları, torunları olan din görevlileri 

sürdürmektedir. Onlar, kimilerinin iddialarının aksine, yine vatanın bölünmezliği, 

milletin birlik ve beraberlik içersinde olması için çalışmaktadırlar. 

Milli Mücadele’nin ilk günlerinde Amasya Vaizi Abdurrahman Kamil Efendi’nin 

kendisine sağladığı desteği Mustafa Kemal Atatürk şöyle açıklar: 

“Efendiler; bundan beş sene evvel buraya geldiğim zaman bu şehir halkı da bütün millet gibi 

hakiki vaziyeti anlamamışlardı. Fikirlerde karışıklık vardı. Dimağlar adeta durgun bir haldeydi. 

Ben burada bir çok zevatla beraber Abdurrahman Kamil Efendi Hazretleriyle de görüştüm. Bir 

camii şerifte hakikat halka izah ettiler.Efendi Hazretleri halka dedi ki: 

-Milletin şerefi, haysiyeti, hürriyeti, istiklâli hakikaten tehlikeye düşmüştür. Bu felaketten 

kurtulmak icap ederse vatanın son ferdine kadar ölmeyi göze almak lazımdır. Hiçbir şahıs ve 

makamın mevcudiyeti kalmamıştır. Tek kurtuluş çaresi, halkın doğrudan doğruya hakimiyeti ele 

alması ve iradesini kullanmasıdır. 

İşte Efendi hazretlerinin bu yolu gösteren vaaz ve nasihatinden sonra herkes çalışmaya 

başladı. Bu münasebetle Müftü Abdurrahman Kamil Efendi hazretlerini takdirle yadediyorum. Ve 

genç Cumhuriyetimiz bu gibi bilginlerle iftihar eder. 72 

Konumuzu Milli Mücadele’nin önde gelen isimlerden Albay Hüsamettin 

Ertürk’ün 73 şu özlü ifadeleriyle bitirelim: 

“...Milli Mücadeleye katılmış herkes, kendi gücü nispetinde bu savaşta yer almıştır. Bu çetin 

yılların hikâyeleri, hatıraları ne anlatmakla ve ne de yazmakla öğrenilir. Bilâkis onu her gün bir 

cepheden tetkik etmek,bir sahifesini çevirmek, burada gizli kalmış kahranaları tanınmak, her 

Türk’e düşen bir vazifedir... 

Mütareke yıllarının isimsiz kahramanları içine başı sarıklı din adamlarını ve müezzinlerini, 

kürsü vaizlerini, tekke mensuplarını, medrese hocalarını da ithal (dahil) etmek mecburiyetindeyiz. 

Bunlar dini mefküreler sevkiyle Milli Mücadele’nin muavaffakiyetine canü gönülden çalışmışlar, 

kavlen ve fiilen bu uğurda ellerinden geleni yapmışlardır...” 74. 

Bizde aynı duygulara içtenlikle katılıyoruz. Bu arada Anadolu’yu Türk ve 

Müslüman yurdu yapan ve öyle kalması için mücadele verenlerin tümünü saygı ve 

rahmetle anıyoruz. Tabii Kütahyalı Din Adamlarını da... 

71 Cemal Kutay. age eser.s.383. 

72 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, s.208-209 (Kısmi sadeleştirilmiştir). 

73 Albay Hüsamettin Ertürk,Osmanlı Devleti’nin son günlerde Teşkilatı Mahsusa’da bulunmuş ve Milli 

Mücadele’de ise, Milli Müdafaa grubunun başkanlığını üstlenmiştir. 

74 Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, İstanbul,1957,s.520-521.


EK:I

EK:II 

Ali SARIKOYUNCU 81


EK:II/I

EK:III 

Ali SARIKOYUNCU 83


EK:IV




1570–1571 Tarihinde Yalvaç Kazası Vakıfları 

Behset KARACA * 

Giriş 

Hamid Sancağı ve buranın kazalarından biri olan Yalvaç ile ilgili birçok vakıf defteri 

bulunmaktadır 1. Bu defterlerin en önemli olanlarından birisi Tapu Kadastro Genel 

Müdürlü Arşivinde bulunan 566 numaralı evkaf defteridir. Zikredilen defter tamirat 

geçirmiş olup bu esnada sayfaları karıştırılmış ve farklı yerlere yapıştırılmıştır. Özellikle 

Yalvaç ile Uluborlu kazalarına ait sayfaların karıştığı görülmektedir. Yalvaç kazasına ait 

bazı sayfalar Uluborlu kazasının geçtiği yere yapıştırılmıştır. Vakıfların geliri, isimleri ve 

bağlı oldukları köy veya yer isminden bunu çıkarmak mümkündür. Uluborlu 

vakıflarının geçtiği 104-b, 105-ab, 106-a, 108-b, 109-ab, 110-a sayfaları Yalvaç kazasına 

aittir. Biz bu çalışmamızda meydana gelen bu karışıklığı gidermeye ve ona göre 

değerlendirme yapmaya gayret ettik. Yalvaç vakıfları bu defterde yukarıda 

bahsettiğimiz sayfalar haricinde 89-a ile 95-b sayfaları arasında kesintisiz olarak yer 

almaktadır. 

Bu vakıf defteri 1570-71 tarihli olup vakıflarla ilgili mufassal bilgiler ihtiva 

etmektedir. Defter kataloglarda tarihsiz olarak belirtilmiştir. Kapaktaki “II. Selim devri” 

kaydı sonradan düşülmüştür. Defterde Kanuni Sultan Süleyman’ın vefat etmiş 

olduğunu gösteren kayıtlar bulunmaktadır. Defterin iç kapağında bulunan tuğra II. 

Selim’e aittir 2. Defterin Uluborlu kazası vakıflarının geçtiği yerde “Mezra-i Etekli Burnu 

(?) 200 dönüm yerdir. Şeyh Ahmed oğullarına vakfdır. 2 zaviyedir. Yeri şehirdedir. Birisi Karye-i 

Senirkent’tedir. Hüdavendigar zamanında dahi vakf tasarruf oluna gelmiş onda Hamidoğlu ve 

Gazi Hüdavendigar Bayezid padişahı… hümayunu vardır. Şimdi Şeyh Bayezid ve Şeyh… 

mutasarrıflardır. Biz dahi eyleyüb deftere sebt ettik defter-i köhnede mukayyed bulunduğu ecilden 

defter-i cedide kayd olundu. Haliya padişahımız dahi vakfiyet kemaken mukarrer konub İbrahim’e 

sadaka edüb ellerine hükm-i hümayun virilüb işbu sene 978 tarihinde kayd edilmiş deyu kadı… 

nişanıyla suret-i defter varid olmağın ber-muceb-i suret-i deftere kayd olundu haliya padişahımız 

beratıyla Ahmed oğlu Hasan Koçuna (?) ve Bayad oğlu Bayezid’e sadaka olub tasarruf ederler ve 

* Yrd.Doç.Dr., S.D.Ü., Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, karaca@fef.sdu.edu.tr 

1 Hamid Sancağı ve buranın bir kazası olan Yalvaç vakıfları ile ilgili olarak TKGMA, TT 566 numaralı bu 

defterin haricinde BOA’de MAD 3331, MAD 22417, MAD 617 ve TD 438 numaralı defterler 

bulunmaktadır. Tarafımızdan bu defterler temin edilmiş olup Hamid Sancağı’nın vakıfları ile ilgili toplu bir 

çalışma yapılmaya başlanmıştır. Biz burada hocamız olan Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın Yalvaçlı olması 

münasebetiyle onunla ilgili Armağan sayısına sadece 1570-71 tarihli defterden Yalvaç vakıflarını bu bölge 

ile ilgili çalışmalarımıza bir başlangıç olarak aldık ve burada incelemeye çalıştık. 

2 TKGMA, TT 566; Zeki Arıkan, XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı, İzmir, 1988, s.13.

86 1570-1571 Tarihinde Yalvaç Kazası Vakıfları 

mezkurlar hükm-i hümayunla teftiş olunub raiyyet değildir ellerine hüccet-i şeriyye verilmişdir” 

denilmektedir. Burada görüldüğü üzere H. 978/M. 1570-71 tarihi geçmekte ve defterin 

tarihi konusunda hiçbir şüpheye yer bırakmamaktadır. Hatta bu vakıfta 

Hamidoğulları’ndan ve Gazi Hüdavendigar Bayezid’den bahsedilmek suretiyle çok 

eskilere gidilmektedir. Bu da bize çok eski tarihten beri bunun vakıf olduğunu, başka 

defterlerin de bulunduğunu göstermektedir 3. Hamidoğulları Beyliğinden kalma han, 

çeşme, zaviye, cami, medrese gibi birçok eser beyliğin faaliyet alanlarında yer almakta 

ve bir kısmı günümüze kadar ulaşmış bulunmaktadır 4. Tabloda zikrettiğimiz vakıfların 

muhtemelen bir kısmı bu beylikten Osmanlıya intikal etmiş ve 1570-71 tarihine kadar 

gelmiştir. Hatta Anadolu Selçuklularına kadar giden vakıflar bölgede bulunmaktadır. 

Fakat bunların hepsini tespit etmek mümkün değildir. Çünkü bu vakıfların çok önemli 

bir kısmı günümüze kadar gelmemiş ve bunlara ait vakfiye kalmamıştır. Onun için 

bunları belirlemek mümkün değildir. Ancak bir kısmının bu beylikten geldiğini 

söylememize engel değildir. 

566 numaralı defterde verilen bilgiler 1530 ve daha önceki tarihlerde tutulmuş 

olan defterlerden çok ayrıntılıdır 5. Vakıfların isimleri, vakıfta görevli ve sorumlu olan 

kişiler, hangi şartlarda vakıfların verildiği, gelir kalemlerinin ne olduğu ve bu gelirlerin 

nerelere harcanacağı gibi birçok konu detaylı olarak verilmiştir. Bu defterde vakıflar 

üzerinde daha sonraki yıllarda yapılan işlemlerle ilgili kenar notları da yer almaktadır. 

Bu defterin daha önce tutulmuş defterler esas alınarak düzenlendiği buradaki birçok 

kayıttan anlaşılmaktadır. Fakat yeni vakıflar ve gelir kalemleri ile hâsılları günün 

şartlarına göre yeniden düzenlenmiştir. Yine bu defterden tartışmalı konularda halkın 

tanıklığına müracaat edildiği, sipahilerin görüşlerinin alındığı veya vakfiyelere göre 

işlem yapıldığını görmekteyiz. Biz bu defterden Yalvaç kazasıyla ilgili kısmından 

istifade ederek bu kazanın 1570-71 tarihindeki vakıflarını ortaya koymaya çalıştık. 

Vermiş olduğumuz tabloyla kazanın tüm vakıflarını burada gösterdik. Hatta tablo 

üzerinde kazanın vakıfları ile ilgili bilgilerin bir nevi transkribesini verdik. Tablodan 

mezkûr tarihteki Yalvaç kazasının vakıflarının dökümünü ve ayrıntısını görmek 

mümkündür 6. 

1. 1570-1571 Tarihinde Yalvaç Kazası Vakıfları 

Sözlük anlamı“hapsetmek ve alıkoymak” olan vakıf kavramı hukuki manada ise, bir şeyin 

mülkiyetinin kamu yararına tahsis edilerek, devamlı olarak başkalarının mülkiyeti ve 

3 TKGMA, TT 566, s.103. 

4 Hamidoğulları Beyliği, bu beyliğin siyasi tarihi, sosyal ve ekonomik faaliyetleri konusunda daha geniş 

bilgi için bkz. Sait Kofoğlu, Hamidoğulları Beyliği, Ankara, 2006. Ayrıca Isparta’da Selçuklu ve Beylikler 

dönemi mimarisi ve eserleriyle ilgili olarak daha geniş bilgi için bkz. Nermin Şaman Doğan, Isparta’da 

Selçuklu Ve Beylikler Dönemi Mimarisi, Isparta, 2008; Yalvaç kazasının XIX. asırdaki siyasi, sosyal ve kültürel 

durumu ile ilgili bkz. Kamile Gül Faydalı, 10597 Numaralı Temettuat defterine Göre Yalvaç Kazası’nın Sosyal ve 

Ekonomik Yapısı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 

2008. 

5 1530 tarihinde Yalvaç kazasının icmal olarak vakıflarından bahsedilmiştir. Burada zikredilen tarihte 28 

adet vakıf yer almaktadır. Bu vakıflarda 3 karye, 1 mezra, 3 çiftlik, 3 cami, 4 hamam, 49 adet dükkân, 8 

adet değirmen, 1000 akçe nakit para, zemin, harım ve eşcar-ı ceviz 15 kıta olup 606 dönümdür. Bağ ve 

bağçe 7 kıta olup 25 dönümdür. Bu vakıflarda 54 nefer yer almaktadır. Yine 1530 tarihinde Yalvaç 

vakıflarının hâsılı 13765 akçedir. 

6 Bkz. Tablo 1.

Behset KARACA 87 

temellükünü engellemek ve durdurmak gibi anlama gelmektedir 7. Başka bir deyişle, bir 

kimsenin dinî ve hayrî mülâhazalarla bazen daha farklı gaye ve düşüncelerle menkul bir 

veya daha fazla mal veya mülkünü ya da, mülkiyete dönüştürülmüş mîrî araziyi, dini, 

hayrî ve içtimaî bir gaye uğruna tahsis etmesidir. Vakıf müessesesi, Türk ve İslâm 

dünyasının etkisini gösterdiği geniş coğrafyada asırlarca tatbik edilmiş ve bunun 

sonucunda günümüze kadar gelen maddi ve manevi eserler bırakılmıştır 8. Vakıf, Türk 

tarihinin sosyal, kültürel ve ekonomik hayatında önemli bir rol oynamış olan, dini, 

hukuki ve sosyal bir müessesedir. Bir kişi mülkiyetine sahip olduğu menkul ve 

gayrimenkul mallardan bir kısmını veya onların tamamını, Allah rızasını kazanma niyeti 

ve düşüncesiyle halkın herhangi bir ihtiyacını gidermek üzere dini ve hayrı ve içtimai 

bir gaye ile hareket ederse malını vakfetmiş yani bir vakıf müessesesi kurmuş 

olmaktadır 9. Vakıf müessesesi, Osmanlı toplum hayatında, iskân, istikrar, şehircilik, 

eğitim, kültür, sosyal hizmet ve ekonomik açılardan derin izler bırakmıştır 10. Vakıfların 

sosyal boyuttaki katkıları; dini hizmetler, eğitim hizmetleri, belediye hizmetleri ve diğer 

sosyal hizmetler (sadaka, nafaka parası sağlama, karşılıksız yemek ve konaklama, yeni 

fethedilen yerlerde halkın devlete ısınmasını sağlama, şenlendirmede hizmet etme gibi) 

alanlarında olmaktadır. Ayrıca vakıfların ekonomik boyutta katkıları da olmaktadır 

(birçok vakfın maddi kaynakları yer almakta ve bunların işlenmesi ve faaliyetinde 

bulunmaktadır) 11. Türk tarihinde en yaygın ve en fonksiyonel olarak uygulandığı 

dönem ise, hiç şüphesiz Osmanlılar zamanıdır. Osmanlı Devleti, diğer birçok 

müessesede olduğu gibi, burada da Selçukluları örnek almıştır. Sultan Orhan’ın İznik’in 

fethinden hemen sonra, ilk Osmanlı medresesini kurarak, idaresi için yetecek miktarda 

gayrimenkuller vakfettiği bilinmektedir 12. Osmanlı şehir ve kasabaları fizikî, içtimaî ve 

iktisadî bakımdan şehre merkezlik eden vakıf kuruluşları etrafında gelişmişlerdir 13. 

Yalvaç kazasında yer alan vakıfların da bu doğrultuda kurulduklarını ve bölgenin 

sosyal, ekonomik ve kültürel ihtiyaçlarına hizmet verdiklerini görmekteyiz. Yalvaç şehri 

özellikle XV. ve XVI. asrın ilk yarısında küçük bir yerleşim yeri olarak yer almasına 

rağmen buranın ve çevrenin her türlü ihtiyacını karşılayacak vakıf müesseselerine 

sahiptir 14. Bilhassa 1570-71’lerde çok zengin bir vakıf yapısı bulunmaktadır. Yalvaç 

7 Ahmet Akgündüz, İslâm Hukukunda Ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Ankara, 1988, s.29. 

8 Bahattin Yediyıldız, “Müessese Toplum Münasebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve 

Vakıf Müessesesi”, VD, XV (1982), s.26; Ahmet Akgündüz, Aynı eser, s.29-45. 

9 Bahattin Yediyıldız, “Osmanlılar Döneminde Türk Vakıfları Ya da Türk Hayrat Sistemi”, Osmanlı, V, 

Ankara, 1999, s.17. 

10 Osmanlı döneminde vakıfların, iskân, şehircilik, toplum hayatındaki rolü, iktisadi, siyasi ve ticari açıdan 

önemi ile eğitim ve kültür açısından faydaları konusunda daha geniş bilgi için bkz. Nazif Öztürk, 

“Osmanlı Döneminde Vakıflar”, Türkler, X, Ankara, 2002, s.433-446. 

11 Vakıfların sosyo-ekonomik boyutları konusunda daha geniş bilgi için bkz. Alpay Bizbirlik, “Osmanlı 

Toplumunda Vakıfların Sosyo-Ekonomik Boyutları ve Buna Dair Örnekler”, Osmanlı, V, Ankara, 1999, 

s.56-62. 

12 A. Hikmet Berki, “Vakıf Kuran İlk Osmanlı Padişahı”, VD, V, (1962), s.127-129. 

13 Vakfın şehir hayatındaki rolü ve Türk şehirciliği hakkında daha geniş bilgi için bkz. Osman Ergin, Türk 

Şehirciliğinde İmâret Sistemi, İstanbul, 1939; Aynı Müellif, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı, İstanbul, 

1936 ve H. Ziya Ülken, “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”, VD, IX (1971), s.30-31. 

14 Yalvaç 1478’de Eskiköy ve Pazar mahallelerinden meydana gelmekte olup kasabanın yetişkin erkek 

nüfusunun 71’i geçmediği görülmektedir. 1501’de yine 2 mahalleye sahip olup kaydedilen insan sayısı 73 

olduğuna göre fazla bir değişiklik meydana gelmemiştir. 1530’da ise 4 mahallesi olup 70 hane ve 109 

nefer, 15 mücerred, 3 pir-i fani, 5 imam, 8 muhassıl, 2 müezzin ve kayyum, 4 dai, 2 seyyidden meydana


kazasının şehir, kasaba ve köyleri vakıf eserlerinin etrafında gelişmiştir. Buradaki 

vakıflar şehirlerden daha çok kırsal alanlarda kurulmuşlardır. Özellikle bazı köylerin 

vakıflar yönünden çok zengin oldukları ortaya çıkmıştır. Bu köyler, Gemen, Örkenez, 

Sücüllü, Üyüklü, Kuyucak, Hisarardı, Köstük, Sofular, Salur, Akhisar, Altıkapu, Büğdüz, 

Gelegermi, Kaş, Körkü, Şamluca, Yuvalu, Eski, Bahtiyar, Bağlutaş gibi yerlerdir. Bu köy ve 

yerleşim yerlerinin haricinde başka köy ve yerlerde de vakıfların bulunduğunu 

görmekteyiz. Osmanlı Devleti’nde mahalle ve köyler vakıfların etrafında teşekkül 

etmiştir. Buradaki cami, mescid, medrese, çeşme, zaviye gibi sosyal yapılar yerleşim 

yerlerinin oluşmasında ve bölgenin sosyal ve kültürel yönden gelişmesinde önemli rol 

oynamışlardır 15. 

Yalvaç kazasında 1570-71 tarihlerinde 97 adet vakıf bulunmaktadır. Görüldüğü 

üzere Yalvaç vakıflar yönünden çok zengin yerlerden birisidir. Kazada hemen hemen 

her türlü vakfın yer aldığını görmekteyiz. Kazada, 14 adet cami, 1 adet hem cami hem 

de zaviye, 2 çeşme, 1 mahalle, 2 karye, 1 bağta (?), 1 medrese, 2 mektebhane, 1 mescid 

ve zaviye, 2 mescid ve cami, 46 mescid, 3 mescid ve muallimhane, 1 mescid ve zaviye, 

4 muallimhane, 1 tekye, 8 zaviye (bu vakfın üçü aynı zaviyeye), 1 cami ve zaviye ile 6 

kişi vakfı bulunmaktadır. Bu verilerden yaklaşık olarak Yalvaç kazasında 17 cami ve 53 

mescid 16, 2 çeşme, 1 bağta 17, 1 medrese 18, 2 mektebhane 19, 9 zaviye 20, 7 muallimhane 

gelmektedir. 1568’de 276 nefer, 115 hane 86 mücerred kaydedilmiştir. Bu verilerden anlaşıldığı üzere 

özellikle XVI. asrın ikinci yarısına kadar küçük bir kasaba görünümündedir. Bu konuda daha geniş bilgi 

için bkz. BOA, TT 438, s.318; Zeki Arıkan, Aynı eser, s.59-60. 

15 Bkz. Tablo 1. 

16 Cami ve mescidlerin en önemli özelliği, namaz kılınan yani ibadet görevinin yerine getirildiği yer 

oluşlarıdır. Mescidler daha çok mahalle cemaatinin veya çarşıdaki esnafın müdavimi olduğu ibadethaneler 

olup çoğu kez bir mescid bir mahalleyi belirlemektedir. Camiler ise, genellikle şehrin en önemli yerlerinde, 

bütün şehirliyi ve hatta pazara gelen köylüyü de kapsayan cemaatleri ile daha büyük dinî yapılardır. 

Camiler, ibadet yeri olmanın yanı sıra, bir takım başka fonksiyonlar da yüklenmişlerdir. Burada cuma günü 

hutbe okunması, dinî ve sosyal konularda vaazlar verilmesi, cemaat arasında bazı konuların tartışılması ile 

çeşitli haberlerin duyulma ve yayılma merkezleri olması, ayrıca kitle eğitimi ve öğretimini de yerine 

getirmesi onların önemini arttırmaktadır. Özer Ergenç, Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı XVI. 

Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara, 1995, s.23, 151. 

17 Bağta (?) kelimesini doğru okuyup okumadığımız konusunda şüphemiz vardır. Fakat bu kelime belgede 

geçen durumuyla eğitim ve öğretim yapmak için oluşturulan bir bina veya yapıyı tarif etmektedir. Çünkü 

defterde “Karye-i Bodur’da karye-i mezbure halkı ulum-ı edebiye talimi içün bir bağta (?) bina edüb öşrün sahib-i arza 

eda ettikten sonra…” şeklinde geçmektedir. TKGMA, TT 566, s.95-a; Ayrıca bkz. Tablo 1. 

18 Medrese; Dar-ül-fünun, üniversite yerinde kullanılır bir tabirdir. Medrese, Arapça ders okunacak yerle 

beraber talebenin içinde oturup ders okuduğu bina manasına da gelir. Burada bu anlamda kullanılmış 

olmalıdır. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri 

Sözlüğü, II, İstanbul, 1983, s.436-439; Ayrıca Osmanlı’da Medreseler, elemanları, ilmiye teşkilatı 

içerisindeki rolü gibi konularda bkz. Cahid Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, I-II, İstanbul, 

2005. 

19 Mektebhane eğitim ve öğretim yapılan yerlerdendir. Burada medrese yerine kullanılmıştır. 

20 Her hangi bir tarikata mensup dervişlerin, bir şeyhin idaresinde topluca yaşadıkları ve gelip geçen 

yolculara bedava yiyecek, içecek ve yatacak yer sağladıkları, yerleşme merkezlerinde veya yol üzerindeki 

bina yahut bina topluluğu olarak ifade edilen zaviyelerin Osmanlı toplum hayatındaki yeri ve önemi çok 

büyüktür. Anadolu ve Rumeli'nin Türkleşmesinde, ıssız yerlerin şenlendirilmesinde ve yol üzerinde 

bulunan yerlerde gelen geçene hizmet etmek suretiyle iskân ve ulaşım konusunda oynadıkları rol bilinen 

bir gerçektir. Yalvaç kazasında da aynı doğrultuda hizmet vermişlerdir. Zaviye kelimesi, Zaviyelerin 

tarihçesi, gelir kaynakları, yapı tarzı, zaviyelerde kültür, siyasi rolleri vb. konularda bkz. A.Y. Ocak-S. 

Faruki, “Zaviye”, İA, XIII, s.468-476; Zaviyelerin ve Dervişlerin iskân ve kolonizasyon konusunda 

oynadıkları önemli roller konusunda bkz. A. Yaşar Ocak, “Zaviyeler”, VD, XII, Ankara, 1978, s.247-269;


ve 1 tekkenin 21 yer aldığını görmekteyiz. Buradan çıkan sonuca göre Yalvaç şehri ve 

köyleri vakıflar yönünden Hamid Sancağı’ndaki diğer kaza ve nahiyelerle mukayese 

ettiğimizde en zengin yerleşim yeridir. Sancakta Uluborlu da vakıflar yönünden zengin 

yerlerden olmasına rağmen Yalvaç’ta daha fazla vakıf bulunmaktadır 22. Yalvaç’ın şehir 

merkezi ve köylerinde birçok hamam yer almaktadır. Bu hamamların gelirleri çeşitli 

vakıflara tahsis edilmiştir. Yalvaç şehrinde geçen hamamlar; Hatunlar Hamamı, Küçük 

Hamam ve Devlethan Bey Hamamıdır. Devlethan Bey Hamamı Meydan Hamamı diye 

de zikredilmiştir. Köylerde tespit edebildiğimiz hamamlar ise Örkenez, Hisarardı, Kaş, 

Gemen ve Kuyucak’ta bulunmaktadır. Bunlar da çeşitli vakıfların geliri arasında 

kaydedilmiştir 23. Ayrıca kazada birçok dükkân yer almaktadır. Cami-i Karaağaç vakfı 

gelirleri arasında 26 dükkân, Cami-i Yalvaç gelirleri arasında 29 dükkân, Yalvaç 

şehrindeki Mektebhane gelirleri arasında dükkân icaresi, Mescid-i Mahalle-i Cüllah 

Sinan vakfı gelirleri arasında 3 dükkân icaresi veya geliri yer almaktadır. Bu verilerden 

çıkan sonuca göre Yalvaç şehrinde 1570-71’de en az 59 civarında dükkân 

bulunmaktadır. Bu sayı 1530’da 49 civarındadır. 1530’daki sayıya bakarsak 1570-71’de 

59’dan fazla olması gerekmektedir. Karye-i Sücüllü ve mahalle-i Balcı’da çeşme 

vakıfları bulunmaktadır. Bunun haricinde birçok vakfın harcama kalemleri arasında 

çeşme geçmekte ve bu çeşmelerin meremmeti (tamiri) için vakıfların gelirlerinin bir 

kısmı harcanmaktadır. Bu doğrultuda çeşmelerin geçtiği yerler ise Altıkapu, Kaş (3 

adet) ve Akmescid köyleridir. Yalvaç’ta vakıfların gelirleri arasında birçok değirmen de 

bulunmaktadır. Akçaşehir’de Baş Değirmen, Örkenez’de Saru Danişmend Değirmeni, 

Hisarardı’nda İkiz Değirmen ve Âşık Değirmeni, Akhisar’da üç adet değirmen, 

Eymir’de Kazakçı Değirmeni, Yuvalı’da üç adet değirmen, Üyüklü’de bir adet 

değirmen, Yalvaç şehrinde Balaban Değirmeni, Şerenhane’de bir adet değirmen, 

Eğirler’de iki adet değirmen ve Meydan mahallesinde iki adet değirmen kaydedilmiştir. 

Bu değirmenler vakıfların gelir kalemleri arasında geçmektedir. Bölgede tımar sistemi 

içerisinde geçen değirmenler de vardır. Bunların da ilave olunmasıyla kazanın değirmen 

yönünden potansiyeli ortaya çıkacaktır 24. 

Toplam kazadaki vakıfların hâsılı 63342 akçedir. Fakat buradaki vakıfların 

gelirlerinin daha fazla olması gerektiğini düşünmekteyiz. Çünkü birçok vakfın gelir 

kalemleri ve harcanacak yerler belirtildiği halde hâsılları yazılmamıştır. Bunları da 

dikkate alırsak vakıfların toplam hâsılı artacaktır. Vakıfların hâsılının önemli bir kısmı 

verilen nakit paradan ve bunun gelirinden yani işletilmesinden oluşmaktadır 25. Bunun 

haricinde bazı köylerin hâsılı, dükkân gelirleri, bazı meyva ağaçları özellikle de ceviz 

ağacı, bağ, harım, zemin, çiftlik, bazı hububattan alınan vergi, değirmen, hamam 

Ö. L. Barkan, “Kolonizatör Türk Dervişleri”, VD, II, Ankara, 1942, s.279-386. 

21 Tekke, tarikat mensuplarının oturup kalkmalarına, ayin icra etmelerine mahsus yere verilen isimdir. 

Farsça tekyeden bozmadır. Mehmet Zeki Pakalın, Aynı Sözlük, III, s.445. 


23 Bkz. Tablo 1; Yalvaç şehrinde günümüzde Eski Hamam veya Selçuklu Hamamı diye adlandırılan tarihi 

bir hamam bulunmaktadır. Kaşyukarı mahallesinde bulunan bu hamamın banisi ve yapılış tarihi 

bilinmemektedir. Çünkü vakfiyesi yoktur. Muhtemelen bu hamam yukarıda ismini saydığımız ve 1570-71 

tarihinde belirtilen hamamlardan birisi olmalıdır. Bu hamamın özellikleri konusunda daha geniş bilgi için 

bkz. Nermin Şaman Doğan, Aynı eser, s.143-151. 

24 Bkz. Tablo 1 ve TT 438, s.323-325. 

25 Osmanlı’da para vakıflarının kuruluşu ve işleyişi konusunda daha geniş bilgi için bkz. Tahsin Özcan, 

Osmanlı Para Vakıfları Kanuni Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara, 2003.


hissesi, hamam ve dükkân icareleri, ev yeri, resm-i çift, nim çift, bennak ve mücerred 

resimleri, bostanlık, bazı mukataalar, bahçe (ne bahçesi olduğu belirtilmemiş), elma 

bahçesi, öşr-i hınta, öşr-i şair, öşr-i afyon gibi kalemlerden meydana gelmektedir. 

Vakıfların gelir kalemlerinden çıkan sonuca göre Yalvaç’ta bağcılığın önemli 

olduğu görülmektedir. Çünkü birçok vakfın geliri arasında bağdan elde edilen hâsıl yer 

almaktadır. Yine birçok vakfın geliri arasında bahçe gelirleri yer almaktadır. Çoğu yerde 

bahçelerin ne bahçesi olduğu belirtilmemiştir. Bir yerde “elma bahçesi” şeklinde 

geçmektedir. Ayrıca önemli oranda zemin ve çiftlik vakfedilen yerler arasında 

görülmektedir. Yoğun olarak geçen gelir kalemlerinden birisi de koz ağacı yani 

cevizdir. 

Vakıf defterinde nüfus kaydedilen yerlere baktığımız zaman Selerdere, Kuyucak, 

Bağlutaş karyeleri, Meydan mahallesi ile Ağıllı mezrasında olduğunu görmekteyiz. 

Toplam bu yerlerde 28 nim çift, 65 mücerred,101 bennak, 1 hatip, 8 herhangi bir 

özelliği olmayan ve 1 kâtip vardır 26. Tabii bu verilerden kazanın nüfusunu ve nüfus 

yapısını ortaya koymak mümkün değildir. Burada sadece vakıflarda kaydedilen nüfus 

yer almaktadır. Kazanın nüfusunu hesaplamak için köyler, şehirler, Yörükler vb. yerler 

ile grupların toplam nüfusunun ve bu zikredilen yerlerin vakıf haricinde kalan 

nüfusunun olması gerekmektedir. Bu ise ayrı bir çalışmayı gerektirmektedir. 

Vakıfların gelirlerinin harcandığı yerlere baktığımız zaman ise cihet-i hatib, ciheti 

hüffaz, müezzine, kayyuma, aşr ve hatim okumaya, bir cüz ü şerif tilavet etmeye, 

muarrife, çerağa, hızıra, rakabe-i mescide, muallime, muallimhanede talim-i kelam eden 

kimesneye, çeşme meremmetine, Salur ahalisinin tekâlif-i örfiyyesine 27, tevliyete, 

muallimhane meremmetine, ser-amede, hasıra vb. şahıs ve vazifelere verildiğini 

görmekteyiz. Görüldüğü üzere harcama alanları hem vakıf görevlileri hem de vakfın 

tamiri, bakımı ve ihtiyaçları gibi konulardır. Burada bazı şahısların hangi sureyi ne 

zaman ve nerede okuyup dua edecekleri gibi konular dahi yer almakta ve açık bir 

şekilde belirtilmektedir. Kayıtların önemli bir kısmı vakfın gelirlerinin harcanacağı yerle 

ilgilidir. 

Yine birçok vakfı kimlerin tasarruf ettikleri belirtilmiştir. Burada, imamları, 

tevliyeti, muallimi, şeyhi ve hatiplerinin kimler olduğu gibi konular açıkça belirtilmiştir. 

Bazı yerlerde eski sahipleri veya görevlisi belirtildikten sonra kayıtın tutulduğu andaki 

vazifeli de belirtilmiştir. Bunlar “imamet ve hitabet ..., tevliyeteş der tasarruf-ı …, imamet der 

tasarruf-ı …, mütevelli … ba-berat, muallim … ba-berat-ı şerif, el-an meşihat evlattan …, meşihat 

der tasarruf-ı …” gibi kelimelerle ifade edilmiştir. Ayrıca bazı vakıfların ve gelirinin 

hangi şartlarda kimlere verildikleri belirtilmiştir. Bütün bu konuları tablodan görmek ve 

takip etmek mümkündür. 


27 Bkz. Tablo 1. Burada zikredilmesi gereken hususlardan birisi de Salur ahalisinin tekâlif-i örfiyyesi için 

vakıf kurulduğu veya gelirin bir kısmının harcanmasıdır. Bu kurum, aslında köy ahalisinin ortaklaşa 

karşılaması gereken masrafların görülmesi için tesis edilmiş bir fon niteliğindedir. Tekâlif-i örfiyye ve 

avarız-ı divaniyye diye adlandırılan bu vergi başlangıçta olağanüstü ihtiyaçlar için alınırken sonradan 

devamlı hale gelmiştir. Muhtemelen bu tarihte Salur köyünün avarız hanelerinin ödemesi gereken bu 

vergiyi vakıf ödemektedir. Avarız Akçası vakfı ve Avarız vergisiyle ilgili olarak bkz. Özer Ergenç, Aynı eser, 

s.149-150; Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul, 2005, s.207.


Sonuç 

Yalvaç kazası 1570-71 tarihinde vakıflar yönünden en önemli yerlerden birisidir. 

Burada cami ve mescid vakıfları başta olmak üzere hemen hemen birçok sosyal 

konuda vakıf yer almaktadır. Vakıfların mühim bir kısmı köylerde bulunmaktadır. 

Ayrıca şehir merkezi de vakıflar yönünden zengin durumdadır. Hem köyler hem de 

Yalvaç şehri vakıflar etrafında teşekkül etmiştir. Burada 566 numaralı defterden 

istifade ederek Yalvaç’ın vakıflarını işlemeye çalıştık. Verdiğimiz tablo ile de vakıfların 

yeri, gelirleri, hâsılı ve harcandığı yerleri değerlendirdik. Tablodaki veriler bir nevi 

Yalvaç’a ait olan kısmın transkiribesinden meydana gelmektedir. Yalvaç kazasını 

sosyal, kültürel ve ekonomik yönden anlamak ve değerlendirmek için vakıflarının 

bilinmesi gerekmektedir. Biz de bu düşünceyle hareket ederek Yalvaç tarihine katkıda 

bulunmaya çalıştık. 

Tablo 1: TKGMA, TT 566’ya Göre 1570-71 Tarihinde Yalvaç Kazası 

Vakıfları 

Vakfın İsmi ve tasarruf edeni Bulunduğu Vakıfların gelir nevileri ve Toplam 

yer harcandığı yerler 

hâsıl 

Cami-i Devlethan Bey der karye-i K. Gemen An kıst-ı hamam-ı Devlethan 640 (1) 

Gemen tabi-i Yalvaç köhne defterde 

Bey der karye-i Gemen fi sene 

mukayyed 

600 (cihet-i hatib nısf 300, 

cihet-i hüffaz nısf 300), icare-i 

bağ der karye-i Gemen der 

yed-i Veled Sinan 1 dönüm 10, 

icare-i bağ ve harım der karye-i 

Gemen der yed-i Hoşkadem 2 

dönüm bağ ve 1 harım 20, 

karye-i Gemen Alacahisar yeri 

demekle maruf yerde 1 dönüm 

bağ fi sene 10, zikr olan bağlar 

müstakil hatib 

mutasarrıfındadır deyu defter-i 

köhnede mukayyed (cihet-i 

Cami-i Karaağaç mezkûr caminin Yalvaç 

hitabet 350, cihet-i hüffaz 300) 

İcare-i dekakin kıta 26 fi sene 935 (2) 

evkafından dükkândan ve gayriden fi 

500, an çiftlik an Avlan 

el-cümle ne varsa hatib ve imam ber- 

sınırında 150, eşcar-ı ceviz 5 

vechi menasıfa tasarruf edeler deyu 

hâsıl 15, Hamam yeri harab bir 

ellerindeki hükm-i hümayunda 

oğlu, zemin der karye-i Sulad fi 

mestur deyu defter-i köhnede 

sene 20, Avşar’da Agur’da ve 

mukayyed 

Çavundur’da ve Dikilü’de ve 

Bena Ağur’da ve Çöküler’de 

130 dönüm vakf varmış an 

galle ve gayri 200, Çavundur’da 

50 dönüm yer dahi vakf imiş 

50, harab bağ 

Cami-i karye-i Gemen hitabet ve K. Gemen Nakdiye asıl mal 1150 hâsıl 173 

imamet der tasarruf-ı Ahmed Fakih 

ba-berat-ı şerif 

173


Cami-i karye-i Örkenez hitabet ve K. Örkenez Nakdiye asıl mal 1100 hâsıl 195 

imamet Hayreddin Fakih elindedir 

165 (vakf-ı müezzin-i cami-i 

mezbur der tasarruf-ı kayyum), 

nakdiye asıl mal 200 hâsıl 30 

Cami-i karye-i Sekü (?) hitabet K. Sekü (?) Nakdiye asıl mal 2600 hâsıl 390 

Nureddin Fakih 

390 

Cami-i karye-i Sücüdelü (Sücüllü) K.Sücüdelü Nakdiye asıl mal 2200 hâsıl 840 

hala hitabet Ahmed Fakih ve imamet (Sücüllü) 330 (cami-i mezburda her 

İdris Fakih 

Cuma günü bir aşr ve yılda bir 

hatim okuna hitabet 

Cami-i karye-i Üyüklü hitabet ve K. Üyüklü 

meşruttur), nakdiye defa asıl 

mal 1600 hâsıl 240, nakdiye 

defa asıl mal 1800 hâsıl 270 

(cami-i mezburda her gün 3 aşr 

ve yılda 2 hatim okuna imam 

meşruttur) 

Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 495 

imamet der tasarruf-ı Hacı Fakih 

150 (hitabet her Cuma günü iki 

aşr-ı kelam eda okuyub 

sevabını bağışlaya), vakf-ı 

çerağ-ı mescid-i mezbur 

Cami-i Köstük hitabeş der tasarruf-ı K. Köstük 

nakdiye asıl mal 200 hâsıl 30, 

vakf-ı müezzin-i cami-i mezbur 

der tasarruf-ı Nebi Dede baberat-ı 

şerif nakdiye asıl mal 

1000 hâsıl 150, vakf-ı Fatıma 

Hatun der karye-i mezbur 


vakf-ı Durasan der karye-i 

mezbur nakdiye asıl mal 600 

hâsıl 90 


Şemi ve İmam Musa Fakih 

450 

Cami-i Lütfullah Ağa der karye-i K. Kuyucak Karye-i Akçeşehir’de Baş 2225 

Kuyucak hitabet ve imamet Alâeddin 

Değirmen demekle maruf bir 

Fakih 

değirmen hâsılı 500, Kasaba-i 

Yalvaç’ta vaki hatunlar 

hamamının 12 hisseden 8 hisse 

icaresinden hâsıl 300, karye-i 

mezburede Ayşe Hatun cami-i 

mezbur hatibi her Cuma günü 

bir cüz ü şerif tilavet edib 

sevabını bağışlaya, icare asıl 

mal 1000 hâsıl 150, Hamza 

Bali nam kimesne her Cuma 

günü hatib cumada bir aşr 

okumak içün vakf etmiştir. 

Nakdiye asıl mal 500 hâsıl 75, 

karye-i Örkenez’de iki buçuk 

vukiyye hamamdan hâsıl 200,


karye-i Örkenez’de Saru 

Danişmend Değirmen’i 

Cami-i mahalle-i Balcı (Yaycı) tabi-i K. Hisarardı 

demekle maruf bir değirmenin 

icaresinden hâsıl 1000 


karye-i Hisarardı hitabet der tasarruf- 

900, Hisarardı’nda İkiz 

ı Hacı Halife ve imamet Hızır Fakih 

Değirmen demekle eyle maruf 

ba-berat 

değirmenin rub’ hissesinden 

hâsıl 50 

Vakf-ı Müezzin-i cami-i mezbur K. Hisarardı Nakdiye asıl mal 150, mahalle-i 330 

(Balcı) der tasarruf-ı Mustafa ba- 

mezburede vaki hamam 

berat-ı şerif 

mahsulâtından fi yevm nısf 

akçe fi sene 180 

Cami-i Yalvaç defter-i köhnede Yalvaç Mukata’a-i dekakin der nefs-i 4613 

mukayyed hitabeteş der tasarruf-ı 

Yalvaç kıt’a 16 fi sene 270, 

Muhammed Fakih ba-berat-ı şerif 

icare-i zemin der nefs-i Yalvaç 

harım ki cümle 20 dönüm 

miktarı yerdir fi sene 140, 

Üyüklü ve Yalvaç sınırında 

Kaş köyden 50 dönüm miktarı 

yerden hâsıl 60, mevazi-i 

müteferrikada 20 koz 

ağacından hâsıl fi sene 100, 

Hisarardı’nda İkiz Değirmen’i 

demekle maruf 

değirmenden… hisseden icare 

fi sene 40, icare-i hamam-ı 

meydan fi sene 120, 

Hisarardı’nda Âşık Değirmen’i 

demekle maruf değirmenden 

16 günde 3 gün hisse fi sene 

50, Nefs-i Yalvaç’ta 4 ev 

yerinden mukata’a fi sene 60, 

icare-i zemin harab der nefs-i 

Yalvaç fi sene 60, Yalvaç 

subaşısı Kundan oğlu Mustafa 

Bey nefs-i Yalvaç’ta olan 

Küçük hamamdan ki 4 

vukiyyesi kendünün mülküdür 

müferret-i riyalet penahın 

sallallahü aleyh vesellim ref’-i 

müstahi içün vakf eyledüğü 

hüffazdan 7 neferi kimesne 

cem’ olub Cuma günü bir 

hatm-ı kelamullah okuyup 

salâvat-ı Cuma okuncak duaaş 

ideler deyu defter-i köhnede 

mukayyed fi sene 650, nakdiye 

asıl mal 1800 (vakf-ı müezzin-i 

cami-i mezbur), icare-i dekakin


der nefs-i Yalvaç kıt’a 13 resm 

123, nakdiye asıl mal 3000 hâsıl 

450, ber-vech-i mukata’a hâsıl 

270 (hitabet yılda 3 hatim 

okuya), nakdiye asıl mal 2800 

hâsıl 420 (hüffaz yılda 2 hatim 

okuya Ramazan ayında ve aş 

ayında (?)) 

Evkaf-ı Hüffaz-ı Cam-i Yalvaç Yalvaç Mezkûr mütevelli evkafının * 

tevliyeş der tasarruf-ı Mehmed be- 

öşrüne ve karye-i Üyüklü’de 60 

hükm-i hümayun 

dönüm yere mutasarrıf ola 

deyu defter-i köhnede 

Cami-i Yuva’da hitabet ve imamet Yalvaç 

mukayyed yine mukarrer 

Karye-i Akhisar’da 3 değirmen 1245 

der tasarruf-ı Seydi Fakih ba-berat 

8 vukiyye değirmen hâsılı 800, 


vakf-ı çerağ-ı mescid-i mezbur 


… 6 vukiyye değirmenden 

harab hâsıl 100 

Cami-i zaviye-i mezbure (Şeyh 


Nureddin) haliya hitabeş der 


tasarruf-ı Hıdır Fakih ba-berat 

150 (bera-yı müezzin), vakf-ı 

muarrif cami-i mezbur nakdiye 

asıl mal 200 hâsıl 30 

Çeşme-i karye-i Sücüdelü (Sücüllü) K.Sücüdelü Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 200 

(Sücüllü) 200 

Çeşme-i Mustafa Çelebi der mahalle- Mahalle-i Balcı Nakdiye asıl mal 10000 hâsıl 1500 

i Balcı mütevelli Hacı ba-berat 

1500 

Karye-i Selerdere’de... (silinmiş) K. Selerdere Resm-i çift, nim çift, bennak 5450 (3) 

ve mücerred 920 (be-cihet-i 

tevliyet ber-muceb-i hükm-i 

hümayun 307, be-cihet-i 

rakabe 225, hüffaz 3296, 

hüffaz Cuma gün ale’s-sabah 

Cuma’da cem’ olub bir hatim-i 

kelam eda edib halk cem’ 

olduğu vakit duasın ideler 

Cuma gün…), ö. hınta 15 müd 

1200, ö. şair 10 müd 600, ö. 

kovan 50, ö. bağ 500, ö. afyon 

300, r. ganem 150, b. heva 200, 

an mukata’a-i hamam-ı mülk-i 

Devlethan Bey caminin 

rakebesine ve hüffaza fi sene 

900, hisse-i Bayram rakabe 

225, hisse-i hüffaz 675, Nefs-i 

Yalvaç’tan Meydan 

Hamamı’ndan Devlethan 3 

gün rakebesi hüffaza vakf


Karye-i Sofular imamet der tasarruf-ı K. Sofular 

eylemiş an vukiyyesi fi 180 fi 

sene 630 


İlyas Fakih 


195 (kayyumuna ve çerağına ve 

hızırına sarf oluna) 

Mahalle-i Yenice tabi-i kaza-i Yalvaç Mahalle-i Nakdiye asıl mal 2500 hâsıl 375 

imamet der tasarruf-ı Bali Fakih Yenice 375 

Karye-i Bodur’da karye-i mezbure K. Bodur (?) 

halkı ulum-ı edebiye talimi içün bir 

bağta (?) bina edüb öşrün sahib-i 

* 

arza eda ettikten sonra baki 

mahsulâtın ve 1000 nakd akça vakf 

eylemişler hala fahrü’l-müsellema-i 

ve’s-saliha-i Mevlana Bali Halife’ye 

padişahımız beratıyla verilüb tasarruf 

eder deyu defter-i köhnede 

mukayyed 

Medrese-i Kasum El-Hac Pir Mezid K. Kuyucak Nakdiye asıl mal 30500 hâsıl 6605 (**) 

el-kadı der karye-i Kuyucak 

4575, asiyab der karye-i 

Eğirler… hâsıl 2000, asiyab-ı 

diğer hâsıl 30, hamamı harabtır 

der karye-i Akçeşehir, masraf 

cihet-i müderris fi yevm 15 fi 

sene 5400, cihet-i tevliyet fi 

yevm 3 fi sene 1080 rakabe fi 

sene 145, zikr olan sadakanın 

vakıfname ile sabit olub 

vakıfnamesinde evkafın… 

oldukta müderrise 20 akçe 

olub ve Müderris Mevlana 

Kasım’a ba’de aslaha evladına 

ve aslaha evlad-ı evladına 

meşrut olub tevliyeti 

akrabasından Mevlana 

Nurullah ba’de aslah evladına 

ve evlad-ı evladına meşrut olub 

akçenin… 11 akçe üzere 

muamele olunub masarıfından 

ziyade olan asıl evkafa ilhak 

oluna deyu meşrut olub haliya 

Mevlana Kasım’ın evladından 

Mevlana Derviş Mehmed 

berat-ı Padişahî ile müderris ve 

Mevlana… beratı ile mütevelli 

olub deftere kayd olundu 

Mektebhane der nefs-i Yalvaç nefs-i Nefs-i Yalvaç Ve mahkemeye muttasıl bir 140 

Yalvaç’ta eski medrese kazan 

harım ve karye-i Salur’da 2 

mütekaddiminin mahkemesi ola 

dönüm yer ve karye-i Eymir 

gelmiş bi’l-fiil dahi mahkemededir 

kurbunda 2 dönüm yer ve


Kazakçı değirmeni ki rub’u 

mülktür ve selase erbaa 

mezkûr kadarına vakf ola 

gelmiş ve mahkemeye muttasıl 

harab 3 ev yeri varmış mezkûr 

medrese hayli zamandan harab 

olub yerleri ve değirmeni harab 

olub muattal kalmış sonra 

Yalvaç subaşısı Mustafa Bey 

mezbur medrese yerinde 

hasbeten kendü arka cebeleynü 

ile bir muallimhane bina edib 

ciheti olmadığı ecilden mezkûr 

medreseye müteallik olan vakf 

yerler harab olub kimesnenin 

taht-ı tasarrufunda olmayub 

mahlûl olduğu sebepten 

mezbur muallimhaneye 

vakfiyet üzere cihet tayin 

olundu ve mezkûr Kundan 

oğlu Mustafa Bey nefs-i 

Yalvaç’ta olan emlakinden 7 

pare dükkânın mezbur 

mektebhaneye vakf eyledi deyu 

defter-i köhnede mestur 

şimdiki halde mevzi-i mezbur 

mahkemelikten bozulub 

muallimhane olub ve Hacı 

Sinan nam kimesne dahi 

muallimhane an mezbureye 6 

mülk dükkân vakf edib yılda 

25 akçe hâsıl olur imiş deyu 

köhnede mukayyed, İcare-i 

Lütfullah Ağa mülkü olub 

dekakin fi sene 140 

Örkenez’de hamam hissesi 1, 400 (**) 

mektebhanesine vakf eylemiştir ber- 

Örkenez’de Saru Danişmend 

muceb-i hüccet-i şeriyye 

değirmeni demekle maruf 

değirmen, Örkenez’de olan 

hamam kurbunda bağçe, 

karye-i Kuyucak’ta 

Mescid ve cami-i Ağabi 

müşarünileyh Lütfullah Ağa 

cemi mülkünün evlerini vakf-ı 

ebna eyledi karye-i Köprülü’de 

İbrahim Fakih babası bina 

ettiği mescide bir dönüm bagat 

vakf etmiştir öşrün sahib-i arza 

verdikten sonra karındaşı Halil 

mütevelli ola denilmiş hâsıl 400 

Cihet-i hitabet nakdiye asıl mal 413 

1480 hâsıl 213, cihet-i imamet


Mescid-i Âşık der karye-i Salur K. Salur 


Mescid-i mezburun 40 dönüm * 

yeri kadimden vakf olub 

vakfiyet üzere tasarruf olunu 

geldiğine el-an imam olan 

kasaba mevacihesinde sipahi-i 

vakt olan itiraf edib elinde 

hüccet-i şeriyye olmağın vech 

yazıldı deyu ve mezbur 

mescide Nazar Bey bir dönüm 

bağçesin vakf edib vakfiyeti 

kayd olundu deyu ve Halil b. 

Ömer nazır-ı evlad deyu 

Mescid-i Atik der karye-i Körkü K. Körkü 

defter-i köhnede mukaayyed 


315 

Mescid-i der mahalle-i Orta Oba Mahalle-i Nakdiye asıl mal 9476 hâsıl 1420 

mütevelli Mehmed 

Orta Oba 1420 

Mescid-i Eğirler haliya imamet 


Ahmed Fakih ba-berat 

325, Nakdiye asıl mal 650 hâsıl 

97, vakf-ı mescid-i müezzin 

asıl mal 1000 hâsıl 150, vakf-ı 

çerağ-ı mescid-i mezbur 

Mescid-i Hamza der karye-i Akhisar K. Akhisar 



300 

Mescid-i İmam karye-i İlseki (?) K. İlseki (?) Karye-i mezburede tasarruf * 

hüccet-i şeriyye ile kadimden 

ede geldiği yerler vakf-ı mescid 

vakfiyet üzere 

kayd olundu ber-muceb-i 

Mescid-i Kadim ve cami-i karye-i K. Akhisar 

hüccet-i şeriyye deyu defter-i 

köhnede mukayyed 


Akhisar hitabet ve imamet der 


tasarruf-ı Himmet Fakih ba-berat-ı 

şerif 

75 

Mescid-i karye-i Altıkapu imamet der K. Altıkapu Nakdiye asıl mal 700 hâsıl 105, 210 

tasarruf-ı Nebi Fakih ba-berat 

vakf-ı çerağ-ı mescid nakdiye 

500 hâsıl 75, vakf-ı müezzin 

mescid-i mezbur nakdiye asıl 

mal 100 hâsıl 15, vakf-ı çeşmei 

karye-i mezbur nakdiye asıl 

mal 100 hâsıl 15 

Mescid-i karye-i Büğdüz imamet der K. Büğdüz Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 150 

tasarruf-ı Alâeddin ba-berat-ı şerif 

150 

Mescid-i karye-i Derziler K. Derziler 3 pare yer ve 2 pare harım * 

vakf-ı mescid idüğüne hüccet-i 

şeriye olmağın vakfa yazıldı 

deyu defter-i köhnede 

mukayyed


Mescid-i karye-i Gelegermi imamet K. Gelegermi Nakdiye asıl mal 500 hâsıl 75 

der tasarruf-ı Nebi Fakih ba-berat-ı 

şerif 

75 

Mescid-i karye-i Güğü imam ve K. Güğü Nakdiye asıl mal 2000 hâsıl 300 

hitabet İsa Fakih 

300 

Mescid-i karye-i Kaş imamet Pir K. Kaş Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 300 

Ahmed Fakih 

150, vakf-ı müezzin-i mescid-i 


hâsıl 150 

Mescid-i karye-i Köçekler (?) imam K. Köçekler Nakdiye çerağ-ı mescid-i 15 

Yunus Fakih 

mezbur asıl mal 100 hâsıl 15 

Mescid-i karye-i Köprülü imamet der K. Köprülü Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 240 

tasarruf-ı Ahmed Fakih ba-berat 

150, vakf-ı çerağ-ı mescid-i 

mezbur asıl mal 100 hâsıl 15, 

vakf-ı Karmet (?) mescid-i 

mezbur asıl mal 500 hâsıl 75 

Mescid-i karye-i Körkü, imam K. Körkü Nakdiye asıl mal 5000 hâsıl 750 

Mustafa Fakih ba-berat-ı hümayun 

750 

Mescid-i karye-i Körküler imameş K. Körküler Nakdiye asıl mal 1746 hâsıl 260 

der tasarruf-ı Satılmış Fakih baberat-ı 

şerif 

260 

Mescid-i karye-i Köstük imameş der K. Köstük Bir çiftlik vakf yeri var * 

tasarruf-ı Veli Fakih be-hükmü 

kadimden vakfiyet üzere 

padişahi 

tasarruf oluna gelmiş zikr 

olunan çiftlik 34 paredir deyu 

hüccet olub ve sipahilere dahi 

itiraf eyledüğü defter-i 


Mescid-i karye-i Köstükler K. Köstükler Karye-i mezbure ayağında * 

tahminen 60 dönüm yer ve 

karye-i Yuvalı’da 2 kıt’a yer ve 

karye-i Yuvalı’da 3 değirmen 

vakf olub vakfiyet üzere 

tasarruf olunu geldiğine 

Mescid-i karye-i Manzaa (?) 

hüccet-i şeriyye olmağın kayd 

olundu deyu defter-i atikde 

mukayyed 

K. Manzaa (?) 100 dönüm miktarı yer ve 25 * 

dönüm bağ kadimden karye-i 

mezbure imamı tasarruf edib 

sipahi öşr almazmış ve mescidi 

mezbureye 1700 akça dahi 

vakf eylemişler 

Mescid-i karye-i Salur mahalle-i K. Salur Nakdiye asıl mal 2400 hâsıl 579 

Aşağı haliya imamet der tasarruf-ı 

360, vakf-ı çerağ-ı mezbur 

Ümran ba-berat 


vakf-ı Hızır-ı mescid-i mezbur 


vakf-ı müezzin cami-i mezbur


Mescid-i karye-i Sofular K. Sofular 


Karye-i mezbure içinden 100 * 

dönüm yer vakfiyet üzere 

tasarruf olunu geldiğine el-an 

imam olan Davud Fakih elinde 

hüccet-i şeriyye olmağın vakfa 

yazıldı ve bir dönüm bağı dahi 

vakfdır deyu hüccetinde 

Mescid-i karye-i Sur K. Sur 

mestur idüğü defter-i köhnede 

mukayyed 

Mescid-i mezburun 70 dönüm * 

yeri ve 3 dönüm bağı ve 3 koz 

ağacı öşürleri mescid-i 

Mescid-i karye-i Şamluca imamet K. Şamluca 

mezbureye vakf olub imam 

olanlar vakfiyet üzere tasarruf 

ide gelmeğin vakf yazıldı deyu 

defter-i köhnede mukayyed 


Bali Fakih ba-berat-ı şerif 

188, vakf-ı rakabe-i mescid asıl 


Mescid-i karye-i Yarda Kaya (?) K. Yarda Karye-i mezburede imam * 

hüccet-i şeriyye ile vakfiyet üzere Kaya (?) tasarruf ede geldiği yerler 

Mescid-i karye-i Yenicekale 

mescid-i mezbureye vakf kayd 

olundu deyu defter-i köhnede 

mukayyed 

K. Yenicekale Nakdiye asıl mal 1500 hâsıl 240 


15 

Mescid-i karye-i Yuvalu K. Yuvalu Karye-i mezburede tahminen * 

20 dönüm yer ve 3 koz ağacı 

imama vakfdır tasarruf eder ve 

karye-i mezbure sipahileri itiraf 

etmeğin vakf yazıldı deyu 


Mescid-i Kaş der karye-i Bacılar (?) K. Bacılar (?) Karye-i mezburede 20 dönüm * 

Kundan oğlu Devlethan Bey 

yerin mescid-i mezbureye vakf 

etdüğüne Osman ve Hüseyin 

ve saat (?) tarihiyle müverrih-i 

hüccet olub eimme tasarruf ide 

gelmeğin cihet-i imamet kayd 

olundu deyu defter-i köhnede 

mukayyed 

Mescid-i Mahalle-i Akar Koyuğun K. Eski Nakdiye asıl mal 2000 hâsıl 300 

karye-i Eski, imam Muslihiddin 

300 

Mescid-i Mahalle-i Aşağı an karye-i K. Köstük Nakdiye asıl mal 2830 hâsıl 500 

Köstük, imam Hüseyin Fakih ba- 

425, vakf-ı çerağ-ı mescid 

berat 


vakf-ı rakabe-i mescid asıl mal 

130 hâsıl 30


Mescid-i mahalle-i Bayadlar der Mahalle-i Nakdiye asıl mal 2450 hâsıl 442 

kaza-i Yalvaç imamet Muhammed Bayadlar 367, cami-i şerif kurbunda 5 

Fakih ba-berat 

adet dükkân icaresinden hâsıl fi 

sene 30, vakf-ı rakabe-i mescid 


Mescid-i mahalle-i Cüllah Sinan tabi- K. Eski İcare-i dekakin kıt’a 3 hâsıl 36, 445 

i karye-i Eski, imamet Seyyid 


Ümetullah ba-berat 

vakf-ı çerağ-ı mescid-i mezbur 


vakf-ı Hızır-ı mescid-i mezbur 


vakf-ı rakabe-i mescid nakdiye 

asıl mal 200 hâsıl 40 

Mescid-i mahalle-i Debbağlar Mahalle-i Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 174 

imamet der tasarruf-ı Hayreddin ba- Debbağlar 150, vakf-ı çerağ-ı mescid-i 

berat-ı şerif 


hâsıl 16, icare-i dükkân kıt’a 1 

fi sene hâsıl 8 

Mescid-i mahalle-i Gelevas tabi-i K. Hisarardı Nakdiye asıl mal 4000 hâsıl fi 600 

karye-i Hisarardı imamet Hasan 

Fakih ba-berat 

sene 600 

Mescid-i mahalle-i Hacı Halife der K. Eski 

karye-i Eski haliya imam Hacı Halife 

Nakdiye asıl mal 250 hâsıl 307 307 

Mescid-i Mahalle-i Hacı Timur Mahalle-i Nakdiye asıl mal 5500 hâsıl an 825 

imamet haliya Yakub 

Hacı Timur rıbh 825 

Mescid-i mahalle-i Mansur tabi-i K. Hisarardı Nakdiye asıl mal 3000 hâsıl 450 

karye-i Hisarardı 

450 

Mescid-i Mahalle-i Müderris tabi-i Mahalle-i Nakdiye asıl mal 2850 hâsıl 524 

kasaba-i Yalvaç haliya imamet Müderris 427, nakdiye asıl mal 650 hâsıl 

Derviş Ali 

97, muallim-i mezbur mescid-i 

mezburede aşr okumak içün 

imam şüruttur 

Mescid-i Mahalle-i Tekye imam Mahalle-i Nakdiye asıl mal 3000 hâsıl 465 

Şeyhi Fakih 

Tekye 450, vakf-ı çerağ-ı mescid-i 


hâsıl 15 

Mescid-i mahalle-i Yeni n.d. Küçük Mahalle-i Yeni Nakdiye asıl mal 1500 hâsıl 225 

Karye imam Abdi Fakih 

n.d. 

Karye 

Küçük 225 

Mescid-i Mahalle-i Yukaru tabi-i K. Sücüllü Nakdiye asıl mal 1600 hâsıl 240 

karye-i mezbur (Sücüdelü) imamet 

Cafer Fakih der ba-berat-ı şerif 

240 

Mescid-i Meydan der karye-i Kaş K. Kaş * 

imameş hükm-i hümayun der 

tasarruf-ı Mevlana Muhyiddin 

mezkûr mescidin imamı olanlar 

evvelden tasarruf ettiklerine 

mutasarrıf olalar deyu defter-i 

köhnede mukayyed yine kemakân


mukarrer 

Mescid-i Muallimhane-i El-Hac-ı K. Sücüllü Nakdiye asıl mal 4000 hâsıl 851 

Mansur der karye-i Sücüdelü 

600 (imama ve muallime 

(Sücüllü) imam Cemal Fakih 

şuruttur), vakf-ı rakabe-i 

mescid ve muallimhane 


vakf-ı çerağ-ı mescid nakdiye 

asıl mal 220 hâsıl 33, nakdiye 



asıl mal 200 hâsıl 30 (imam 

mescid-i mezburda her Cuma 

günü sure-i Yasin okuya) 

Mescid-i Muallimhane-i Hacı Hamza Mahalle-i Kaş Mahalle-i mezburede vaki 1800 

der mahalle-i Kaş hala muallim 

hamam icaresinden hâsıl fi 

Muhyiddin ba-berat-ı şerif 

yevm 5 fi sene 1800 (vakf-ı 

mezbur zikr olunan akçenin 3 

akçesini muallimhanede talim-i 

kelam eden kimesneye ve bir 

akçesine muallimhaneye 

mütevelli olana ve bir akçesini 

Kaş’dan akan 3 adet çeşme 

meremmetine tayin idüb 

ellerinde şeri hüccetleri 

olmağın vech-i meşruh üzere 

deftere kayd olundu. Vakıf … 

tevliyet-i mezburu hal-i 

sukutunda kendi nefsine ve 

bade ber-vech-i iştirak atasına 

ve ebna-i ebnasına neslen 

ba’de neslin ve karnen ba’de 

karnen ve ba’de evladına ve 

evlad-ı evladına ber-vech-i 

Mescid-i Ramazan der karye-i K. Kuyucak 

iştirak şart eyledüğü ikrarı 

hem… mahzarında (?) defter-i 

cedide kayd olundu) 


Kuyucak imamet Abdullah Fakih 

300 

Mescid-i Salur mahalle-i Yukaru Mahalle-i Nakdiye asıl mal 5000 hâsıl 1200 

imamet der tasarruf-ı Ali Fakih ba- Yukaru 750 (meblağ-ı mezburu Abdi 

berat 

nam kimesne karye-i Salur 

ahalisinin tekâlif-i örfiyesi içün 

vakf etmeğin deftere kayd 

olundu), nakdiye asıl mal 3000 

hâsıl 450 (tilavet-i cüz ve… 

yılda beş hatim okuna) 

Mescid-i Veli der karye-i Bahtiyar K. Bahtiyar Vakf-ı Hızır ve çerağ-ı mescid-i 405 

imam Mahmud Fakih 


hâsıl 60, nakdiye asıl mal 2000 

hâsıl 300, vakf-ı müezzin-i


mescid-i mezbur der tasarruf-ı 

Mahmud Fakih, nakdiye asıl 


Mescid-i Yukaru der karye-i Salur K. Salur Karye-i mezbure içinde * 

Mescid-i Zaviye-i mezbure (Şeyh Mahalle-i 

mescid-i mezkûrun 90 dönüm 

yerin kadimden vakfiyet üzere 

tasarruf olunu geldiğine el-an 

imam olan Hasan Fakih elinde 

hüccet-i şeriyyesi olub sipahi-i 

vakt olan dahi müvacehesinde 

iğtiraf etmeğin vakf yazıldı ve 

mescid-i mezbure Nazar Bey 

kendü mülkünden bir dönüm 

bağçe vakf edib kadimden vakf 

olmağın vakf yazıldı Mürüvvet 

(?) b. Celil nazır-ı evlad deyu 



Nureddin) der mahalle-i mezbure Hankah 510, nakdiye asıl mal 3200 hâsıl 

(Hankah) 

330 

Muallimhane ve Mescid-i Hacı K. Örkenez Nakdiye asıl mal 6000 hâsıl 1860 

Mahmud der karye-i Örkenez imam 


Sefer Fakih’dir. 

hisse-i rub’ 900, nakdiye asıl 


Muallimhane-i Bektaş b. İlyas der K. Üyüklü Karye-i mezburede vaki nısf 200 

karye-i Üyüklü muallim Hacı Fakih 

değirmen hâsılı 200 (mezbur 

değirmenin nısfı kendi nefsine 

ve nısfı ahirine muallim şart 

edib kendü fevt oldukta 

Muallimhane-i Emrullah Çelebi der K. Hisarardı 

cümlesini muallime şart eyledü 

deyu şehadet olmağın kayd 

oldu) 


mahalle-i Bala der karye-i Hisarardı 

1125 (meblağ-ı mezburun bir 

akçesi tevliyete ve 2 akçesi 

muallime ve bakisi meremmeti 

muallimhaneye meşruttur) 

Muallimhane-i Hace Kasım der K. Hisarardı Nakdiye asıl mal 5000 hâsıl 750 

karye-i Hisarardı hala muallim ba- 

750 (vakf-ı mezbur meblağ-ı 

berat-ı Mehmed Halife 

mezburu zikr olan 

muallimhanede talim-i kelam 

eda etmek içün vakf etmeğin 

deftere kayd olundu) 

Muallimhane-i Hızır der mahalle-i Mahalle-i Balcı Nakdiye asıl mal 4500 hâsıl 675 

Balcı 

675 

Tekye an Şeyh Emir Ahmed der Nefs-i Yalvaç Şehir içinde 2 köyde Balaban 345 (**) 

nefs-i Yalvaç defter-i köhnede 

Değirmen’i demekle maruf ki 

mukayyed 

nısfı meremmetiyle yılda 

mukata’asından 40,


Eskiköy’den Ak Harım 

demekle maruf harım ki 6 

dönüm miktarı yer imiş 

mukata’asından fi sene 80, 

Bazar içinde 2 dönüm miktarı 

harım mukata’asından fi sene 

20, Yalvaç’ta Külhan harımı 

hâsılından fi sene 20, Yalvaç’ta 

İşçi mahallesinde ev yeri ve 

bostanlık 3 evlek yer 


Sofular’da bir harımdan 2 

dönüm miktarı yer 


Vakf zikr olunan Sofular’da 

harımdan 11 koz ağacı ve Çay 

içinde 3 koz ağacı ve 

Hisarardın’da 3 koz ağacı fi 

sene 50, Tekye önünde bir 

evlek yer var, Subaşı elinde 

olan Ahur yeri mukata’asından 

fi sene 45, Bazar yerinden bir 

harım mukata’asından fi sene 

10, üç dükkân yeri varmış 

harab, Sofular’da… 40 dönüm 

miktarı yer harımı 50 

Karye-i Bağlutaş tabi-i Karaağaç K. Bağlutaş 

vakf-ı zaviye-i Ahi Yakub defter-i 

köhnede bulunmadı ama kadim vakf 

olub vakfiyet üzere tasarruf oluna 

geldiğine vilayet-i mezbure kadısı 

mektup verip ve hem cem’ gayfer (?) 

şehadet etmeğin kayd olundu deyu 


Hâsıl an el-galle ve gayri 220 220 

Karye-i Köstük mezkur karyede K. Köstük 

Şehir Er Seydi zaviyesinin bir çiftlik 

yeri vardır Ahmed ve Aşık Paşa 

tasarruf ederlermiş beratlarında evlad 

Hâsıl 350 350 

kayd olunmuşdur deyu defter-i 

atikde mestur 

Hüsrev Lala der karye-i Şerenhane K. Şerenhane Bir çiftlik yer Şerenhane’de ve 4175 

(Lala Hüsrev Zaviyesi) 

bazı dere ağzında ve bir 

değirmen ocağı karye-i 

Elkun’da Şeyh İbrahim ziyareti 

vakfı demekle maruf 30 

dönüm miktarı yer ve 2 dönüm 

bağı varmış zaviye-i mezbureye 

zam olundu deyu defter-i 

köhnede mukayyed, ve 

Müşarünileyh Lütfullah Ağa


Cemaat-i zaviye-i mezkûr (Lala 

Hüsrev) der karye-i Kuyucak sakin K. Kuyucak 

şud bud meşayiş tevliyet der yed-i 

Pir Ali Çavuş 2 akçe vazife ile 

Mahalle-i Meydan oğlu Humar Paşa Mahalle-i 

namı Hatun mülkü olub Lütfü Ağa Meydan 

mezkure hatunun varislerinden satın 

alıp cem’i mahsulâtın zaviye-i 

mezbureye (Lala Hüsrev) ve cami-i 

mezkure (cami-i Yalvaç) vakf etti 

deyu defter-i köhnede mestur 

hüccet-i şeriyye ile elinde olan 

mülklerin zaviye ve cami-i 

mezbureye vakf etmeğin 

deftere kayd olundu deyu 

defter-i atikde mukayyed, 

Yalvaç’ta olan hamamın 12 

sehminden 8 sehim cihet-i 

hitabet fi sene 1080, karye-i 

Kuyucak’ta Köpek oğlu 

Çelebi’den satın aldığı bağ 

cihet-i hitabet fi sene 20, karyei 

Kuyucak’ta olan Kışlacık 

bağlarından fi sene 100, karye-i 

Altıkapu sınırında bir kıta yer 

ber-muceb-i cihet-i ser-amed, 

ve Hisarcık Deresi’nde olan 

koz ağaçları ve gayri 30, karye-i 

Gemen’de hamam kurbunda 

bir elma bağçesi vakf eyledi 

cami-i mezbure, ve karye-i 

Akçaşehir’de olan Ark bahçesi 

Molla oğlundan almış cami-i 

mezbure vakfdır, bir kıta 

Sekem (?) oğlundan almıştır, 

Yalvaç’a tabi karye-i 

Akmescid’de olan çeşmeye 

karye-i mezburede tamiri için 

bir çiftlik yer vakf olub ahir 

kimesneler hâsılın tasarruf edib 

çeşmeyi tamir etmezlermiş hala 

bu dahi zikr olunan zaviye 

vakfına ilhak olundu ki zikr 

olan çeşme-i vakfiye dahi 

zaviye-i mezbure şeyhi 

mutasarrıf olub daima çeşmeyi 

tamir ede. Zaidi zaviye-i 

mezburede sarf oluna. 

Ö. hınta 5 müd 350, ö. şair 5 1062 

müd 200, ö. bağ 20, resm-i çift, 

nim çift ve bennak 492 

Ö. hınta 3 müd 240, ö. şair 2 760 (4) 

müd 120, ö. bağ 50, r. bennak 

ve mücerred 300, asiyab der 

tasarruf-ı Hace Osman resm 

30, asiyab der tasarruf-ı Bağcı 

Ali resm 20, ilhak ile mülk 

müşarünileyhe Lütfü Ağa 

Eğirdir tevabi’inde Seki Bağı 

demekle maruf mevzi içindeki


evleri ve hududu içinde olan 

meraziin ve bağlarının ve 

bağçelerinin ve bostanlarının 

ve bi’l-cümle ceddi ve neburı 

içinde yüz yatır yerden ki 

Balıklagu Köprüsüne ve andan 

Arslan oğlu Köşküne ve bahre 

ve bahreden dağa varınca 

edna-i mezkurenin ve 

mukayyeddir deyu defter-i 


Mezra-i Ağıllı (?) tabi-i Yalvaç vakf-ı Mezra-i Ağıllı Ö. hınta 6 müd 480, ö. şair 6 1640 (5) 

zaviye-i mezbure (Lala Hüsrev) (?) 

müd 360, ö. gallat 3 müd 180, 

defter-i köhnede mestur 

ö. afyon 120, ö. bağ 200, r. 

zemin 200, ö. kovan 100 

Vakf-ı Evlad-ı Zaviye ve Mescid-i K. Kuyucak Karye-i Örkenez’de Bozyüzü 135 (**) 

Mevlana Saru Danişmend 

mukabelesinden 4 dönüm 

rahmetullah alellah der karye-i 

yerden bağ olmuştur fi sene 

Kuyucak el-an meşihat evlattan 

40, karye-i Akçahisar’da ve 

Seydi Abdullah tasarrufundadır deyu 

Demirci oğlu yeri yanında 

defter-i köhnede mestur şimdiki 

tahminen 10 dönüm ve Yusuf 

halde padişahımız beratıyla 

oğlu Lütfü elinde 2 dönüm, 

evladından Lütfullah Ağaya verilip 

karye-i Altıkapu’da Taşpınar 

tasarruf eder 

demekle maruf yer yanında 12 

dönüm yer 60, karye-i 

Akçahisar’da sudan bil (bel) 

araya giden yol arasında bir 

kâfir değirmen ocağı 

mülkünden harab hala 

Lütfullah Ağa mamur edib 

cihet-i hitabet olmuş, karye-i 

Kuyucak’ta arazi-i müteferrika 

tahminen 130 dönüm yer ki 30 

dönümüne imam-ı mescid 

mutasarrıf ola, Balbay 

Deresi’nde İshak kayyümesi (?) 

demekle maruf bir evlek bağ… 

bir evlek bağ icaresinden fi 

sene 10, karye-i Kemese Bayad 

(?) mukabelesinde bir evlek 

bağ 3 ceviz ağacı icaresinden fi 

sene 15, karye-i Kuyucak’ta 

olan hamamdan Şeyh Abdullah 

vakf eylemiş hamam işlediği 

ayda 10 akça 5 akçesi rakabeye 

ve 5 akçesi Hızır ve çerağ 

yağına 

Zaviye-i Saru Danişmend der karye-i K. Kuyucak Karye-i Kuyucak’ta hamam 200 

Kuyucak 

icaresinin hâsılı 200 (hamam-ı 

mezbur cami-i mezburun


rakabesine ve çerağına ve 

Zaviye-i Şeyh Nureddin der mahalle- K. Hisarardı 

hasırına meşruttur) 


i Hankah tabi-i karye-i Hisarardı 

540 

Zaviye-i Şeyh Sağır bir çiftlik yer 

vakfiyet üzere tasarruf olunur deyu 

defter-i köhnede mukayyed olan 

meşihat der tasarruf-ı Ali Hacı baberat-ı 

şahi 

Hâsıl 400 400 

Karye-i Şamluca’da 30 dönüm karye- K. Şamluca * 

i Örkenez’de olan Hızır İlyas 

zaviyesine kadimden vakf imiş bermuceb-i 

mektub-ı kadı 

Mehmed v. Emin …. hal-i 

Karye-i Yörükler’de olan * 

huyutunda iken batnen ba’de batnin 

evlerini ve Yenicebağ ve 

neslen ba’de neslin 

Kızılcabağ nam bağlarını ve 

mahallesinde olan harımını ve 

karye-i Yörükler’de olan 

bağçesini ve diğer harımını 

vakf-ı evlad eylemiş bermuceb-i 

vakfiye el-an oğulları 

Ramazan ve Umur elindedir 

amma öşürlerin sahib-i arza 

eda edeler deyu defter-i 

Derviş Sefer der mahalle-i Müderris Mahalle-i 


Dükkân-ı kasaba-i Yalvaç kıt’at 900 

tabi-i Yalvaç 

Müderris 30 hâsıl 500, karye-i 

Akçeşehir’de vaki 

değirmeninden hisseden 5 

hisse değirmeninden hâsıl 400 

(vakıf … zikr olan vakıfları 

ebnaya ve ebna-i ebnaya 

sümme ala tefahhus-ı evlad ve 

evlad ve evlada neslen ba’de 

neslin ve kurba (?) ba’de kura 

şart edüb vakf-ı mezburun… 

olan Muhyiddin elinde 

mühürlü vakfnameleri olub 

Hace Kasım der karye-i Hisarardı K. Hisarardı 

kayd olundu) 


tevliyet der yed-i Yusuf Fakih 

300 

Piri b. Mustafa Nakdiye asıl mal 1000 hâsıl 585 

150 (yılda hatib bir hatim 

okuya), vakf-ı Baba b. İbrahim 


(imam bir hatim okuya), vakf-ı 

çerağ-ı cami-i mezbur nakdiye 

asıl mal 2000 hâsıl 300, vakf-ı 

Hızır-ı cami-i mezbur nakdiye 

400 hâsıl 60


Vakf-ı Evlad-ı Mevlana Cemal el-an K. Kaş Karye-i Bayır’da 4 dönüm * 

kadi-i Afşar 

harımın vakf-ı evlad edib şart 

eylemiş ki neslen ba’de neslin 

vakf-ı evlad ama öşrün sahib-i 

arza eda ideler 

Veli Emin ve Fatma Hatun an karye- 


i mezbur (Kaş) 

195 

Toplam 63342 

Tablo İle ilgili Notlar: 

* Bazı gelir kalemlerinden ve harcamalardan bahsedilmesine 

rağmen vakfın hâsılı verilmemiştir. 

** Vakfın geliri daha fazla olması gerekmektedir. Çünkü bazı 

gelir kalemlerinin hâsılı yazılmamıştır. 

Toplam vakıflarda geçen nüfus: Karye-i Seler Dere’de: Nim= 22, 

M= 20, B= 25, Habib= 1, öz olmayan= 1; Mezra-i Ağıllı: N= 6, M= 

8, B= 19; Karye-i Kuyucak: B= 44, M= 19, kâtip=1; Mahalle-i 

Meydan: B= 13, M= 18, özelliği olmayan= 1; Karye-i Bağlutaş: 

Özelliği olmayan =6. Toplam 28 nim çift, 65 mücerred,101 bennak, 1 

hatip, 8 herhangi bir özelliği olmayan ve 1 kâtip yer almaktadır. 

(1) Defterde yekûn hâsıl 650 olarak kaydedilmiştir. 




(5) Defterde yekûn hâsıl 1600 olarak kaydedilmiştir.




Kurtuluş Yolu Dergisinde Sağlık Yazıları 

Bekir KOÇLAR * 

Kurtuluş Yolu dergisi, 1 Nisan 1926 tarihinden itibaren Çorum’un İskilip ilçesinde 

Türk Muallimler Birliği’nin yayın organı olarak yayınlanmaya başlamış ve 1 Haziran 

1928 tarihine kadar yayın faaliyetini devam ettirmiştir. Bu tarihten sonra derginin 

yayınlanıp yayınlanmadığı hakkında bir malumatımız bulunmamaktadır. Bizim bu 

çalışmada kullandığımız koleksiyonda en son sayı olarak 01.06.1928 tarihinde 

yayılanmış olan 42. sayı görülmektedir. Ancak, derginin bu sayısında yayınlanmış olan 

yazılarda kullanılan devamı var 1 ibaresinden dolayı derginin bu sayıdan sonra da yayına 

devam etmiş olabileceğini düşünmekteyiz. 

Bu süre içerisinde dergi, 1 Nisan 1926 tarihinden itibaren ayın ortasında ve 

sonunda olmak kaydıyla ayda iki kere yayınlanmıştır. Ancak 31 Haziran 1926’da 

yayınlaması gereken 7. sayı 15 Temmuz 1926’da, 15 Nisan 1927’de çıkması gereken 

sayı, 15 Mayıs 1927’de, 31 Ağustos 1927’de çıkması gereken 32. sayı 15 Eylül 1927’de, 

15 Kasım’da çıkması gereken 36. sayı 30 Kasım’da 37. sayı ile birlikte çıkmıştır. Dergi 

1928 yılının Aralık, Ocak ve Şubat aylarında yayınlanmamış, 38. sayı 3 ay aradan sonra 

1 Mart 1928’de yayınlanmıştır. Daha sonra 31 Mart 1928’de yayınlanması gereken 

40.sayı 15 Nisan 1925’de, 41. ve 42. sayılar 1 Mayıs ve 1 Haziran1928 tarihlerinde 

yayınlanmıştır. 

Derginin, ilk 24 sayısı, Çankırı valisinin desteğiyle Çankırı matbaasında 25. 

sayıdan itibaren elimizdeki koleksiyonun son sayısı olan 42. sayıya kadar olan sayıları 

Çorum matbaasında basılmıştır. Dergide bir dış kapak ve onu tamamlayan bir iç kapak 

vardır. İç kapakta ayrıca münderecat bölümü bulunmaktadır. Her sayısı 16 sayfa ve 

yaklaşık 8 makaleden oluşmaktadır. Yayın hayatı boyunca dergiye seneliği 100, altı 

aylığı 60 kuruşa abone yapılmıştır. Yaklaşık 600 aboneye sahiptir 2. 

Bu dergi, her ne kadar İskilip gibi küçük bir kasabada yayınlanmışsa da, düşünsel 

olarak merkezden farklı, merkezin değerlerinden kopuk değildi. İlk sayıda yayınlanan 

Yolumuz ve Yerimiz adlı makalede de belirtildiği gibi amaç, merkezin değerlerini ve 

ideolojisini taşrada yaygınlaştırmaktır 3. 

İnkılâpçılar, çağdaşlaşma ile ilgili hedeflerine ulaşabilmek için siyaset dahil, bir 

çok aygıttan yararlanmışlardır. Bu aygıtlardan en önemlileri bu hedefe göre 

* Yrd.Doç.Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 

1 Baytar Mustafa, “Kuduz”, Kurtuluş Yolu, S.42, 01.06.1928, s. 435 

2 Mehmet Bülent Acıköse, Türkiye Cumhuriyeti Tarihine Kaynak Olarak Kurtuluş Yolu Dergisi, YYÜ. Sos. Bil. 

Ens. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van 2006, s. 1, 2 

3 “Yolumuz ve Yerimiz”, Kurtuluş Yolu, 1, Çankırı Matbaası 1 Nisan 1926, s.1-2

Bekir KOÇLAR 109 

yapılandırılmış Halkevleri, Türk Muallimler Birliği gibi örgütler ve bu örgütlerle ya 

doğrudan ya da dolaylı bağıntılı yayın organlardır. 

Bu dernek ve yayın organlarının gayeleri arasında; inkılâpları geniş kitlelere 

benimsetmek, halkı eğitmek, yeni bir medeniyet anlayışını halka benimsetmek, ulus 

şuuru ve sağlıklı ve nitelikli bir nüfus oluşturma vardı 4. 

Türk Muallimler Birliği İskilip şubesi yayın organı olan Kurtuluş Yolu dergisinin 

bu çerçevede bir yayın politikası benimsediğini görüyoruz. İçerik olarak da aynı iddiaya 

sahip olan dergilerle benzeşmektedir. Kurtuluş Yolu dergisinde yayınlanan yazıları şu 

başlıklar altında toplamak mümkündür. 

1. Sağlık ve kötü alışkanlıklar 

2. Modern üretim 

3. İnkılâpçı bir kimlik oluşturma 

4. Kadın meselesi ve muaşeret kuralları 

5. İnkılâbın tarih anlayışı 5 

Dergide sağlık ve bedensel gelişim ile ilgili olarak aşağıda künyeleri ve kısa 

özetleri verilen 17 makale yayınlanmıştır. 

1. Dr. Faik, “İçki ve Fenalıkları” Kurtuluş Yolu, S.1, 01.04.1926, s.13-14 

2. Dr. Faik, “İçki ve Fenalıkları” Kurtuluş Yolu, S.2, 10.04.1926, s.27-29 (1. 

sayıdan devam); birbirinin devamı olan bu iki yazı aslında Muallimler Birliği’nde 

verilmiş konferansın yayınlanmış halidir. Yazıda içkinin, kişinin biyolojik olarak 

bünyesine, toplumsal ve ahlâki olarak ailesine ve çevresine verdiği zarar üzerinde 

durulmuştur. 

3. Dr. Faik, “Frengi Hastalığı ve Fenalığı”, Kurtuluş Yolu, S. 4, 10.05.1926, s. 52- 

54 

4. Dr. Faik, “Frengi Hastalığı ve Fenalığı”, Kurtuluş Yolu, S. 6, 15.06.1926, s.83-84 

( 4. sayıdan devam); birbirinin devamı olan bu iki yazıda, hem nesillerin sağlığı hem de 

sosyal yapı açından büyük bir felaket olarak nitelendirilen frengi hastalığının sebepleri, 

belirtileri, aşamaları, hasta ebeveynden çocuklara nasıl bulaştığı ve tedavisi ile ilgili 

hususlar üzerinde duruluyor. 

5. Dr. Faik, “ Sıhhî Ev “Mesken””, Kurtuluş Yolu, S. 7, 10.07.1926, s.105-108; 

yazıda, evlerin yapımında sağlıkla ilgili hususların dikkat edilmesi ve dikkat edilmediği 

taktirde karşılaşılacak sağlık meseleleri üzerinde duruluyor. 

6. Dr. Faik, “Bel Soğukluğu”, Kurtuluş Yolu, S. 8, 13.07.1926. s. 115-117; yazıda, 

bel soğukluğu hastalığının sebepleri, belirtileri, hastalıktan korunma yolları ve tedavisi 

üzerinde duruluyor. 

7. Dr. Rıfat, “Teehhül ve Hıfz-ı Sıhhat-ı İzdivaç”, Kurtuluş Yolu, S. 9, 10.08.1926, 

s.135-137; yazıda evliliğin toplumsal ve cinsel sağlık açısından önemi üzerinde 

durulmaktadır. 

8. Dr. Ali Orhan, “Sıtma”, Kurtuluş Yolu, S. 11, 10.09.1926, s.167-168 

9. Dr. Ali Orhan, “Sıtma”, Kurtuluş Yolu, S. 12, 30.09.1926, s.181-182 ( 11. 

sayıdan devam); birbirinin devamı olan bu iki yazıda, sıtma hastalığının sebepleri, 

4Dergilerin bu özellikleri için bakınız; Bekir KOÇLAR, Türk İnkılâbını Şuura Dönüştürme ve Tanımlama 

Faaliyetleri Çerçevesinde Yeşil Tire Mecmuası ,Türk Kültüründe Tire II Sempozyum Bildirileri, İzmir 2008, 

s.157-162. 

5 Bu içerikle ilgili kanaatin oluşabilmesi için Kurtuluş Yolu dergisinin daha ilk sayısındaki mündericat 

bölümüne bakmak yeterli olacaktır.

110 Kurtuluş Yolu Dergisinde Sağlık Yazıları 

salgın hale gelme nedenleri, hastalıkla ilgili alınması gereken tedbirler ve tedavisi 

üzerinde duruluyor. 

10. Dr. Faik, “Kadın Cehlinin Fenalığı”, Kurtuluş Yolu, S. 12, 30.09.1926, s. 175- 

176; yazıda, annelerin çocuk yetiştirmede bilhassa çocuk beslenmesi hususundaki 

cehaletlerinin sebep olduğu çocuk ölümlerinden ve çocukların beslenmesinde dikkat 

edilecek durumlardan söz ediliyor. 

11. Dr. Faik, “Çocuk Nasıl Beslenir”, Kurtuluş Yolu, S. 14, 15.10.1926, s. 207- 

209 

12. Dr. Faik, “Çocuk Nasıl Beslenir”, Kurtuluş Yolu, S. 15, 15.11.1926, s. 212- 

213 ( 14. sayıdan devam); birbirinin devamı olan bu iki yazıda sağlıklı bir toplum için 

çocuk beslenmesinin öneminden ve nasıl yapılması gerektiği hususu üzerine duruluyor. 

13. Dr. Muceddin, “Sıtma”, Kurtuluş Yolu, S. 28, 30.06.1927, s. 333-334; yazıda 

sıtmanın ne kadar tehlikeli bir hastalık olduğu, sebepleri ve tedavisi konu ediliyor. 

14. Dr. Muceddin, “Frengi”, Kurtuluş Yolu, S.28, 20.08.1927, s. 341-342;yazıda, 

frengi ile mücadele etmenin yolları, hastalığın sebepleri, bulaşma yolları, zararları ve 

tedavisi konu ediliyor. 

15. Şeyda, “Sözde Eğlence”, Kurtuluş Yolu, S. 30, 31.07.1927, s. 350-351; yazıda 

geleneksel eğlence şekilleri eleştiriliyor ve bu eğlence şekillerinin toplumda yarattığı 

sıhhî ve toplumsal sorun konu ediliyor. 

16. İsmet, “Bir Hastalık Münasebetiyle” Kurtuluş Yolu, S.39, 15.03.1928, s. 413- 

414;yazıda, doktorsuzluğun yarattığı problemler ve hastalıklarda doktora gitmenin 

önemi konu ediliyor. 

17. İsmet, “Spor İhtiyacı”, Kurtuluş Yolu, S. 40, 15.03.1928, s. 421-422;yazıda, 

sporun güçlü ve sağlıklı nesiller için önemi konu ediliyor. 

18. Baytar Mustafa, “Kuduz”, Kurtuluş Yolu, S.42, 01.06.1928, s. 435;yazıda, 

kuduz hastalığının sebepleri, belirtileri ve evreleri konu ediliyor. 

Görüldüğü gibi derginin ilk 15 sayısının neredeyse hemen hepsinde sağlıkla ilgili 

makale yayınlanırken bu sayıdan sonra konu ile ilgili yazılarda seyrelme görülmektedir. 

Yine görülmektedir ki, sağlıkla ilgili yazıların çoğunluğu zührevî hastalıklar, sıtma, aile 

sağlığı ve bedensel gelişimle ilgilidir. Bu sadece Kurtuluş Yolu dergisine özgün bir 

durum olsa önemli bir husus gibi görülmeyebilir. Ancak gerek 14.08.1925 tarihinde 

kurulan Ali Fethi Bey hükümetinin programında yer alan; Memleketimizde en tahribat 

yapan hastalıkların verem ve frengi olduğu zannı yanlış olarak taammüm etmiştir. Halbuki bizde 

en mühim sıhhî tahribatı yapan malarya(sıtma)dır. Bu hastalık yurdumuzun, milletimizin kara 

belasıdır, en vahim derd-i içtimaimizdir 6. Yine 22 Kasım 1924 tarihinde kurulan Ali Fethi 

Bey hükümetinin programında yer alan; Halkımızın bünye-i içtimaisini yıpratan sıtma ile 

ciddi bir mücadeleye girişmek Sıhhiye Vekaletinin en esaslı umdesidir. Bundan maada frengi ve 

verem tahribatına, nüfus itibarıyla pek şayan-ı teamül çocuk hastalıklarına ve vefiyatına karşı 

koymak için bir taraftan teşkilat-ı sıhhiyemizin taazzuv ve tevessülüne azami sarf-ı gayret edilecek, 

diğer taraftan da teşkilat-ı hususiyeye bu gayeleri teminen muavenet ifa olunacaktır. İklim ve 

meskenlerini tebdil sebebiyle ve bittabi sıhhî meskenlerden mahrumiyet itibarıyla hastalıklara daha 

ziyade maruz bulunan muhacirlerin ve harikzedelerin ahval-i sıhhiyesine itina etmek ve bu 

mıntıkalarda sıhhî tedabiri teksif eylemek cümleyi mesaimizden olacaktır. 7 ifadelerinde 

6 Hükümetler ve Programları 1920-1960, I, Ankara 1988, s. 21 

7 Hükümetler ve Programları, s. 30


görüldüğü gibi bu konuların hükümet programlarında önemli bir hususiyet olarak 

belirgin bir şekilde ortaya konulması, gerek halkevlerinin çıkardığı dergilerde 8 gerekse 

merkezle ilişkili diğer özel yayınların sağlıkla ilgili bu sorunlar üzerinde yoğunlaşmış 

olması 9, Kurtuluş Yolu dergisinde yayınlanan sağlık yazılarını önemli kılmaktadır. 

Dergideki sağlık ile ilgili bu yazılardan sorunun sağlık sorunsalından daha geniş 

kapsamlı bir inkılâp sorunu olarak algılandığını söylemek mümkündür. Meseleye böyle 

yaklaşılmasının iki temel sebebi vardır. 

Bunlardan ilki, Cumhuriyet Türkiye’sinin üzerinde durduğu en önemli 

konulardan birisinin, nitelikli güçlü bir nüfus oluşturma hedefidir 10. Diğeri ise frengi, 

bel soğukluğu, sıtma, gibi hastalıkların salgın ve toplumsal bir sorun haline gelmesidir. 

Nitelikli güçlü bir nüfus oluşturma hedefi bir inkılâp meselesidir. Himaye-i Etfal 

Cemiyeti tarafından yayınlanan Davamız adlı broşürde konu ile ilgili olarak şunlar 

söylenmektedir: Türk kadını dünyanın en velud kadınıdır. Fakat medenî dünyada çocuk en çok 

Türkiye’de israf edilir. Şu halde Türk nüfusunu çoğaltmak için, Türk çocuğunu korumak lâzımdır. 

Fakat Türk çocuğunun korunuşu ve bu suretle Türk milletinin zinde, şen ve kalabalık bir hale 

gelişi, öyle bir davadır ki, bu dava ancak, bütün millet işlerinin, milli bir devlet ve siyaset sisteminin 

içinde ve onlarla beraber kül halinde alınabilir. Binaenaleyh, Türkiye’de çocuğun korunuşu ve 

çoğaltılışı meselesi, Türkiye’nin iktisadî terakkisi, geniş nüfus temerküzlerine imkan veren 

müterakki bir iktisat tekniğinin Türk bünyesine tatbiki, milli terbiyenin, milli hukuk 

telakkilerinin, Türk çocuğunu ve Türk nüfusunu koruma endişesi ile telif ve tanzimi suretinde 

ancak hallolunabilir… 11 Bu ifadelerden de anlaşılacağı üzere bu dönemde sağlık meselesi, 

daha özel olarak aile, kadın, çocuk sağlığı millî bir davadır. Bu anlayış dairesinde 

Cumhuriyet Türkiye’sinin ilk dönemlerinde inkılâplar çerçevesinde kurulan kurumlar 

ve bu kurumlar aracılığıyla yapılan bütün faaliyetlerde sağlıkla ilgili meseleler millet 

davası haline gelmiştir. 

İnkılâpçılar, çağdaşlaşma sorununu sadece bir fikri dönüşme sorunu olarak değil, 

aynı zamanda hissî ve bedensel toplumsal dönüşüm ve bu dönüşümü şuura 

dönüştürme sorunu olarak görmüşler ve sağlık meselesini de, inkılâpçı bir kimlik 

oluşturma ve yeni bir nesil yetiştirme olgusu içerisinde ele almışlardır. Onlar için 

mesele, boyun eğici olmayan, talep eden, güçlü olmayı arzulayan bireylerden oluşmuş, 

çağdaş değerlerle donanmış, çok ve tok nüfusa sahip bir toplum yaratmaktır 12. Bunun 

8 Dr. Emin Derman, “Tire’de Sıtma”, Küçük Menderes, S. 1 (25.04.1940), s. 16-18; Dr. Emin Derman, 

“Tire’de Karasinekler ve Bunlarla Mücadele”, Küçük Menderes, S.2 (25. 06. 1940), s. 30-31; Cilt ve Zührevi 

Hastalıklar Uzmanı Tacettin İz, “Söze Başlarken”, Karacadağ, 8-9/I (20.10.1938), s. 11-13 

9 1931 yılında Tire’de yayınlanan Yeşil Tire dergisinin sağlıkla ilgili yazılarını da Kurtuluş Yolu dergisindekine 

benzer şekilde; 1. Gençleri spora teşvik edici yazılar, 2. Zührevi hastalıklarla ilgili yazılar, 3. Anne ve çocuk 

sağlığı ile ilgili yazılar, 4. Uyuşturucu ve kumarın zararları ile ilgili yazılar şeklinde yapmak mümkündür, 

bilgi için bakınız; Yaşar, “Memleketimizde Spor ve Faydaları”, Yeşil Tire, S. 10 (15. 1. Kanun. 1931), s. 10; 

Yaşar, “Memleketimizde Spor ve Faydaları”, Yeşil Tire, S. 11 (01. 2. Kanun. 1931), s. 8; Y.Ş., 

“Memleketimizde Spor ve Gaye; A. Nazmi, “Gençliğe Öğütlerim”, Yeşil Tire, S.3 ( 30. 08.1931), s. 4; Ali 

Nazmi, “İlkah Yani Aşılama”, Yeşil Tire, S. 19 ( 01.07. 1932 ), s. 15; Durakoğlu Asım, “Kumar Oynamak 

Cinayettir”, Yeşil Tire, S. 21 (01.09.1932), s. 8; Ali Nazmi, “Çocuklarımıza Neler Yedirelim”, Yeşil Tire, S. 8 

( 15. 2. Teşrin 1931 ), s. 2-3 

10 Kemal Arı, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar”, 23/VIII ( Mart 1992 

), s. 1 

11 Şevket Süreyya Aydemir, “Çok Nüfuslu Anadolu”, Kadro, S. 5 ( Mayıs 1932 ), s. 31 

12 Şevket Süreyya Aydemir, agm, s. 31-36; Kemal Arı, agm, s. 9; “Yolumuz ve Yerimiz”, Kurtuluş Yolu, S.1 

(01. Nisan 1926), s. 1-3; B.H., “Köy Yatı Mektepleri”, S.1 ( 01. Nisan 1926), s. 3-5; Halit Ziya, “Avrupa

112 Kurtuluş Yolu Dergisinde Sağlık Yazıları 

için de sadece zihnen çağdaş, batılı değerleri benimsemek yeterli değildir. Bu değerleri 

hayata geçirecek beden ve ruh sağlığına sahip bir nesle ihtiyaç duyulmaktadır. 

Bu hedefe ulaşabilmek için, sağlıklı, diri, güçlü, üretken dinamik bir toplum 

oluşturmanın önünde bir engel teşkil eden ve salgın hale gelen, frengi, bel soğukluğu 

gibi hastalıklarla mücadele etmek ve onları sorun olmaktan çıkarmak gerekmektedir. 

Aslında zührevi hastalıklarla mücadele I. Dünya savaşı yıllarında başlamıştır. 

18.10.1915 tarihinde bu hastalıkların yayılmasını önlemek için özel bir teşkilat 

kurulmuş ve Emraz-ı Zühreviyyenin Men-i Sirayeti Hakkında başlıklı bir nizamname 

çıkarılmıştır 13. 

I. Dünya savaşında Türkiye bilhassa İstanbul servet ve sefaleti birlikte yaşar. Bu 

dönemde geleneksel Osmanlı gelir bölüşümü bozulmuştur 14. Bu bozuluş, Ahmet 

Rasim’in; Eski fuhuş çöktü. Fakat, güya çirkefe atılmış bir taş gibi bütün pislikler etrafa serpildi. 

Eskiden birkaç mahalleye sıkışıp kalmış olan içtimai rezillik yılan gibi kovuktan kovuğa 

sokularak evden eve tünel açtı; yeni fuhuş başladı. Yeni rezalet yerleri açıldı. Muhtelif semtlere 

saldırarak dallı budaklı bir şekil aldı. Bilhassa İslam içtimai terbiyesini yaraladı. Ondan sonra 

türlü şenaatleriyle ne mal olduğu anlaşıldı. Umumî Harp, onu seferber hale koydu. Bu büyük 

hercümerç esnasında idi ki aile rabıtaları, hürmetleri tekayyütleri gevşedi. Zaruret, sefalet açlık, 

kimsesizlik dertleri şiddet peyda ettikçe bu dert dört tarafa saldırdı. Birkaç sene içinde böyle bir 

görenek olup kaldı 15 şeklindeki sözlerinden de anlaşılacağı üzere cihan harbi ile birlikte 

fuhuş son derece yaygınlaşmış ve toplum ahlakî bir çöküntüye uğramıştır. 

İşte bu ortamda Türk İnkılâpçıları Osmanlı’dan devraldıkları bu toplumsal 

bunalımdan kurtulmak için çare üretmek zorunluluğu ile karşı karşıya kalmışlardır. Bu 

doğrultuda 12.11.1933 tarihinde ve 27.08.1934 tarihinde kabul olunan kararnameler 16 

örneklerinde görüldüğü şeklde yasal tedbirler alınmaya çalışılmıştır. Toplumun kanayan 

yarası olan bu konu ile ilgili olarak genelevlerin açılması yolu ile fahişelerin kontrol 

altına alınabilmesi dahil birçok görüş tartışılmış ve ortaya atılan teklifler uygulamaya 

yansıtılmıştır 17. 

Cumhuriyet Türkiye’sinde zührevî hastalıklarla mücadelede ön görülen tedbirler 

şunlardır; 

1. Ceza kanununa şiddetli hükümler koyma 

2. Kendilerine bir iş bulunduğu halde gitmeyerek fuhşa devam edenlerin 

tecziyesi 

3. Hasta olduğu halde başkaları ile münasebette bulunanların ağır surette 

cezalandırılması 

4. Mecburî tedavi usulü 

5. Dispanserler 

6. Halkı teyakkuz ve intibaha davet edecek neşriyat 18 

Mektupları”. Yeşil Tire, S. 15 (01. 04. 1932), s.2-4 

13 Zafer Toprak, “İstanbul’da Fuhuş ve Zührevi Hastalıklar 1914-1933”, Tarih ve Toplum, S. 39 ( Mart 

1987), s.32 

14 Toprak, agm, s. 31 

15 Toprak, agm, s.31 

16 BCA(Belgede Dos. No yok) Yer No: 40/80/2; BCA Dos. No:198/25 

17 BCA Dos. No: 198/28 

18 BCA Dos. No: 198/28


Görüldüğü gibi devletin konu ile ilgili ön gördüğü tedbirlerden biri de halkı 

yayın yolu ile bilgilendirmek ve şuurlandırmaktır. İşte bu noktada Kurtuluş Yolu 

dergisinde yayınlanan sağlık yazılarının önemi ortaya çıkmaktadır. 

Sonuç olarak, inkılâp şuuru içinde yapılan ve kazanılan bu mücadele, tek başına, 

Türk inkılâpçısının eylem gücünü gösteren önemli bir başarı olarak değerlendirilebilir. 

Bir seferberlik şuuruyla hareket edilerek, hem sıhhî, hem de sosyal yaralar açan bir 

sorunun üstesinden gelinmeye çalışılmıştır. Böyle bir mücadelenin, sadece merkezin 

inanmışlığı ve kararlılığıyla kazanılmasının imkansız olduğu, bu konuda taşranın 

bilinçlendirilmesi gerekliliği inkılâpçılar tarafından görülmüştür. İşte bu amaçla 

taşradaki derneklere ve yayın organlarına eylem içinde son derece etkin bir rol 

verilmiştir. Bu makalede konu edindiğimiz Kurtuluş Yolu dergisi de, yaptığı yayınlarla bu 

misyonun gereğini yerine getirmiştir. Böylece Cumhuriyet Türkiye’sinin Osmanlı 

Devleti’nden devraldığı, sadece sağlık yönünden değil, toplumsal açıdan da bir açmaz 

oluşturan bir sorunun çözümünde önemli katkılarda bulunmuştur.




XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Kazasının İdari 

Durumu ve Avarız Hane Kayıtlarının Isparta’nın Nüfus 

Tahminlerinde Kullanılamayacağına 

Dair Bir Deneme 

Fahrettin TIZLAK ∗ 

Giriş 

Bilindiği üzere masraf defterleri, Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyıldan sonra terk edilen 

tahrir uygulamasından sonra vilayetlerin masraf ve gelirlerinin tespit ve tahsili için 

oluşturulan defterlere verilen isimdir. Bu defterler tutulurken yöre halkının nüfus 

potansiyeli, ekonomik gücü vb. özellikleri dikkate alınmıştır. Dolayısıyla Isparta’da da 

bu türden defterler oluşturularak sancak idaresinin masraflarının yöre halkından 

karşılanması yoluna gidilmiştir. Bu uygulamalara dair kayıtlar da kadılar tarafından 

şer’iyye sicillerine kaydedilmiştir. 

Bu çalışmamızda söz konusu kayıtları esas almak suretiyle ilk önce XIX. yüzyılın 

ilk çeyreğinde Isparta’nın idari durumu hakkında, sonra da Osmanlı tarih 

araştırmalarında bir yerin nüfusunun tespitinde zaman zaman başvuru kaynağı 

durumundaki avarız defterlerinin Isparta kazasında bu maksatla kullanımının mümkün 

olup olmadığı hakkında birtakım tespitlerde bulunulmaya çalışılacaktır. 

1- XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta’nın İdari Yapısı 

Isparta, XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde, Anadolu Eyaleti’ne bağlı 1 ve bünyesinde aşağıda 

zikredilecek olan kazalar yanında, Burdur ve çevresini ilgilendiren bir birim olan 

Tirkemiş Hassı’nı da 2 barındıran Hamid-İli Sancağı’nın 3 merkezi olan bir kazadır. 

a- Isparta’nın Mahalleleri 

Belirtilen dönemde Isparta kazası dâhilinde yer alan mahallelerin isimleri, şer’iyye 

sicillerinde yer alan masraf defterlerinden istifade edilmek suretiyle aşağıdaki tabloda 

alfabetik sırayla verilmiştir.(Bkz., Tablo 1) Bu yapılırken çeşitli tarihlerde mahallelerden 

alınan vergiler de kuruş olarak verilmiştir. Ancak hemen belirtelim ki, tabloda bazı 

mahallelerin değişik tarihlerde ödedikleri vergi miktarlarına yer verilmemiştir. Bunun 

∗ Prof.Dr.,SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 

1 Isparta Şer’iyye Sicili(Bundan sonra IŞS), 178–180, s. 6. 

2 Tirkemiş Hassı hakkında bilgi için tarafımızdan yapılan "Osmanlı Döneminde Burdur İçin Kullanılan 

İsimler", (Burdur Araştırmaları, S. 3, (Haziran 2002), Ankara, 2002, s. 75–84) isimli çalışmaya bakılabilir. 

3 IŞS, 179, 4.

Fahrettin TIZLAK 115 

da nedeni, tabloda vergi miktarının belirtilmediği yıllara ait masraf defterlerinde o 

mahalleden vergi alınmamış olmasıdır. Kanaatimize göre bunun da nedeni, söz konusu 

mahallelerin o tarihlerde başka yükümlülüklerinin olmasıdır. Fakat şimdilik bu 

yükümlülüklerin neler olduğu tespit edilememiştir. Çünkü bu husus daha kapsamlı bir 

araştırmayı gerektirmektedir. 

Tablodan da anlaşılacağı üzere incelediğimiz dönemde Isparta’nın 32 tane 

mahallesi vardır. Bu rakam bize tarihsel süreç içersinde Isparta şehrinin en azından 

mahalle sayıları açısından gelişime tabi olduğunu ifade etmektedir. Çünkü XVIII. 

yüzyılın ilk yarısında Isparta’da mevcut 28 mahalle sayısına 4 göre, XIX. yüzyılın ilk 

çeyreğine doğru mahalle sayısı artmıştır. Bu da Akar, İncir, Ermeniyye ve Saçmacı 

isminde yeni mahallelerin kurulmasından kaynaklanmıştır. Zikredilen bu mahalleler 

XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki kayıtlarda yer almamaktadır. Nitekim bunlardan Ermeni 

Mahallesi’nin XVIII. yüzyılın ikinci yarısında kurulduğu bilinmektedir 5. Tablodaki 

bilgilere bakılırsa ele aldığımız dönemde bu mahallenin nüfus ve ekonomik güç 

yönünden İli Sücü ile Germiyan mahalleleri arasında yer aldığı görülmektedir. 

Aşağıda yer alan veriler dikkate alındığında masraf defterlerinin 

oluşturulmasındaki temel esprilerden olan ekonomik güç ve nüfus itibariyle büyüklük 

açısından Çavuş Mahallesi’nin birinci sırada, Temel Mahallesi’nin ikinci sırada ve 

Karaağaç Mahallesi’nin de üçüncü sırada yer aldığı dikkat çekmektedir. Tablodaki 

verilere bakıldığında aynı hassasiyetler itibariyle Saçmacı Mahallesi’nin Isparta’nın en 

küçük mahallesi olduğu görülmektedir. Bu sıralamada İli Sücü Mahallesi’nin ikinci 

sırayı, Germiyan Mahallesi’nin de üçüncü sırayı aldığı görülmektedir. Şer’iyye 

sicillerinde yer alan bilgilerden hareketle Isparta’nın mahalleleri konusunda böyle bir 

değerlendirme yapmamızda az önce de belirtildiği üzere Osmanlı Devleti’nde bu tür 

vergilerin, yerleşim yerlerinde yaşayan insanların gerek sayısı ve gerekse ödeme 

güçlerinin dikkate alınması suretiyle tahsil edilir olmasının etkisi vardır. 

Mahalle Adı 

Tablo 1: XIX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Isparta Merkez Kazanın Mahalleleri 

1794-1795’de 

kuruş olarak 

alınan vergi 

miktarı 6 

21 Aralık 

1801’de kuruş 

olarak alınan 

vergi miktarı 7 

15 Ağustos 




10 Aralık 




1826–1827’de 

kuruş olarak 

alınan vergi 

miktarı 10 

4 M. Sadık Akdemir, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında(Sosyal- Ekonomik ve Kültürel Hayat), Isparta, Isparta, 

2008, s. 65-84. 

5 Böcüzade Süleyman Sami, Kuruluşundan Bugüne Kadar Isparta Tarihi, Bugünkü Dile çeviren: Dr. Süleyman 

Eren, İstanbul, 1983, s. 30. 

6 IŞS, 178–180, s. 4. Yukarıda kuruş cinsinden verilen rakamların alım gücü hakkında bir fikir vermesi 

açısından şu açıklamanın yapılmasında fayda vardır diye düşünüyoruz. Osmanlı para düzeninde 1 kuruş 40 

paraya tekabül etmektedir. Isparta halkının çok rağbet ettiği erkeç etinin(Bkz, Böcüzade, a.g.e., s. 

34)1789’larda Isparta’daki satış fiyatı 1 kıyyesi(1.282 kg.) 6 para, sadeyağın kıyyesi de 32 paradır(Bkz., IŞS, 

177, s. 153). Bu durumda belirtilen tarihlerde 1 kuruş ile yaklaşık 9 kg. erkeç eti veya yine yaklaşık 1.5 kg. 

sadeyağ alınabilmektedir. 

7 IŞS, 179, s. 9. 

8 IŞS, 179, s. 11. 

9IŞS, 182, s. 5. (Bu defter İç-il mutasarrıfı Selim Paşa’nın sürücülük görevi vesilesi ile iki gece Isparta 

kalmasına ait masrafların kaza halkından karşılanması amacıyla oluşturulmuştur.) 

10 IŞS, 181, s. 106.

116 XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Kazasının İdari Durumu ve Avarız Hane… 

Akar 111.5 356 173.5 

Cami-i Atik 189 68.5 225 436.5 153 

Cedid 26.5 20 60 26.5 36 

Çavuş 514 193 610 302.5 434 

Çelebiler 189 68.5 225 109.5 153 

Debbağhâne 160.5 56.5 195 95 132 

Dere 189.5 35 131.5 64.5 90 

Doğancı 147.5 51.5 176.5 86.5 122 

Emre 173.5 244 

Ermeniyye 26.5 36 

Evran 63 22.5 77 29 41 

Fazlullah 228 84.5 274 109.5 153 

Germiyan 35 17.5 171 31.5 44 

Hacı Elfi 189 68.5 225 153 

Hacı İvaz 233 86.5 260 90 126 

Hisar Efendi 160.5 56.5 195 95 133 

Hoca-zâde 188 68.5 225 109.5 153 

İğneci 11 61 30 101 83 

İli Sücü 9 4.5 10 7 9 

İncir 101 59 

İskender 97.5 27.5 112 49 69 

Karaağaç 443 167.5 534 260 35 

Keçeci 189.5 68.5 225 109.5 153 

Kemer 396 146.5 480.5 236.5 331 

Saçmacı 2.5 9 

Sülü Bey 160.5 56.5 195 95 133 

Şeyh 147.5 56.5 134.5 83.5 116 

Tekke 119 44.5 140 71.5 102 

Temel 514 193 610 302.5 424 

Yayla-zâde 278.5 104.5 340 168 235 

Yenice 189 68.5 226 109.5 153 

Zımmıyan - 

b- Isparta’nın Köyleri 

Aynı şekilde, ele alınan dönem içersinde Isparta merkez kazaya ait köylerin isimlerini 

de şer’iyye sicillerinde yer alan masraf ve avarız defterlerinden çeşitli tarihlerde tahsil 

edilen vergi miktarları ile birlikte tespit edebilmekteyiz.(Bkz., Tablo 2). Buna göre XIX. 

yüzyılın ilk yarısında Isparta merkez kazaya bağlı 19 adet köy bulunmaktadır. Aşağıdaki 

köy isimleri XVIII. yüzyılın ilk yarısında Isparta’ya ait köylerle karşılaştırıldığında, o 

dönemde olmayan iki yeni köyün Isparta köyleri arasına sonradan katıldığı 

anlaşılmaktadır 12. Yani, aradan geçen zaman içersinde merkez kazaya bağlı olarak 

Çavuş ve Tarla Yeri isimli iki yeni köy kurulmuştur. 

Alfabetik sırayla verilen köylerden değişik tarihlerde tahsil edilen vergilere dikkat 

edilecek olursa gerek nüfus potansiyeli açısından en büyük ve gerekse ekonomik güç 

11 Bu mahallelerden İğneci’nin adı Köstüklü tarafından İneci, Şeyh’in adı da Şıh olarak okunmuştur. Bkz., 

a.g.e., s. 14. 

12 XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki köyler için bkz., Akdemir, a.g.e., s. 87-96.


açısından en kuvvetli olan köyün Lağos olduğu, ondan sonra ise Sav ve Ali köylerinin 

sıralamada yer aldıkları görülmektedir. 

Tablo 2: XIX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Isparta Merkez Kazaya Bağlı Köyler 

Köyler 

1794 

1795’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 13 

Haziran 

1797’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 14 

21 Aralık 

1801’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 15 

1807 

1808’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 16 

15 Ağustos 

1816’da 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 17 

10 Aralık 

1821’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 18 

1826 

1827’de 

kuruş 

cinsinden 

alınan 

vergi 19 

Akmescit 15 avarız 15 avarız 

hanesi hanesi 

Ali 367 131 451.5 202 272 

Çavuş 61.5 

Çünür 29.5 17.5 104.5 44 

Dâr-ı 

viran 

177 63.5 90 114 

Deregömü 230 92 300 118.5 166 

Diyadin 86 37 109 36 85 

Hacılar-ı 

Sağir 

367 87.5 288 143 200 

Hacılar-ı 

Kebir 

253 114.5 397 191.5 261 

Evlenkene 8.5 avarız 

hanesi 

Geyran 156 49 192.5 93.5 129 

Kışla 105 33.5 122.5 63 89 

Kayı 74 - 22.5 32 

Lağos 444 158.5 539.5 253 355 

Manasun 22 avarız 22 avarız 

hanesi hanesi 

Örencik 8 avarız 8 avarız 

hanesi hanesi 

Sav 416 160.5 524 25 346 

Savcı 11 avarız 11 avarız 

hanesi hanesi 

Tarla Yeri 211.5 

13 IŞŞ, s. 178–180, s.4. 

14 IŞS, 178–180, s. 4. 

15 IŞS, 179, s. 9. 

16 IŞS, 179, s. 103. 

17 IŞS, 179, s. 11. 

18 IŞS, 182, s. 5. 

19 IŞS, 181, s. 106.


Yukarıdaki tablo incelendiğinde Akmescit, Örencik, Savcı, Ülengüme ve 

Evlenkene köylerinin isimlerinin masraf defterlerinde geçmediği ve dolayısıyla bu 

köylerden genellikle avarız vergisinin alınmış olduğu görülecektir. 

Öte yandan burada üzerinde durulması gereken önemli bir başka konu da, 

Davraz dağının eteklerinde bulunan ve günümüzde Darıören veya Darıviran 20 diye 

telaffuz edilen ve hatta bazı akademik çalışmalarda da bu şekilde zikredilen 21 köyün 

ismi konusundaki bir yanlışın düzeltilmesidir. Çünkü ele aldığımız dönemle ilgili olan 

Isparta şer’iyye sicillerinde yapmış olduğumuz taramalarda bu köyün isminin sadece 

H.1209(M. 1794–1795) ve H. 1210(M. 1795–1796) tarihli iki kayıt hariç olmak üzere 22 

Dâr-ı virân şeklinde yazılmış olduğu görülmüştür 23. Az önce belirtine 22 numaralı 

dipnotta yer alan iki kayıtta bu köyün adı yazılırken “darı” kelimesindeki “r” harfinden 

sonra “ı sesini veren “y” harfi kullanılmıştır. Dolayısıyla sadece bunlarda “darı” 

şeklinde bir yazım söz konusudur. Bunun dışındaki bütün kayıtlarda bu köyün adı, 

yıkık yer, viran yurt veya viran yer anlamına gelecek şekilde “ı” sesini veren “y” harfi 

olmaksızın Dâr-ı virân şeklinde yazılmıştır. Bu durumda, Böcüzade’nin bu köyün 

adının nereden geldiği konusunda, söz konusu yerde genellikle akdarı ve kumdarı ekilir 

bundan dolayı Darıveren şeklinde anılır 24 manasındaki açıklamasının bir geçerliliği 

kalmamaktadır. 

c- XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta’nın Kazaları 

Ele alınan dönemde Hamit sancağına bağlı kazaların tespitinde bize yardımcı olan yine 

şer’iyye sicillerinde bulunan masraf defterleridir. Söz konusu defterlere göre değişik 

tarihlerde tahsil edilen vergi miktarları birlikte Hamit sancağının kazaları aşağıda bir 

tablo halinde verilmiştir.(Bkz., Tablo 3). 

Ancak burada dikkatimizi çeken bir husus vardır. O da tabloda belirtilen masraf 

defterleriyle Köstüklü’nün çalışmasında Isparta kazaları arasında zikredilmeyen 25 bir 

kaza olan İncirpazarı’nın da Hamit sancağına bağlı bir kaza olmasıdır. Çünkü H. 

1215(M. 1800–1801) tarihinde Hamit sancağından istenen 200 adet kalyoncu askeri 

bedelinin tahsiline ait bir defterde bu yerleşim biriminin de adı geçen sancağa bağlı bir 

kaza olduğu ve buradan 314 kuruş tahsil edildiği görülmektedir 26. 1825–1826 yıllarında 

Hamit sancağından 150 adet asker istenmesine ait bir kayıtta da burasının hissesine 

düşen 3 askerle yine bu sancağa bağlı bir kaza olduğu zikredilmektedir 27. Aynı şekilde 

burası 1826 tarihli bir avarız defterinde de 24,5 hanelik bir avarız hanesi ile Hamit 

sancağı kazaları arasında yer almaktadır 28. 

20 Böcüzade, a.g.e., s. 36; Isparta İl Yıllığı 1973, s. 40. Diğer yıllıklarda da benzer isimlendirme söz 

konusudur. Mesela Isparta İl Yıllığı1967, s. 17. 

21 Bkz., Köstüklü, a.g.e., s. 16; Akdemir, a.g.e., s. 92-93. 

22 IŞS, 178–180, s. 14, 19. 

23 Dâr-ı virân şeklindeki yazım için IŞS 177(s. 75); 178–180(s.4, 30.31.34, 35, 88, 105, 106); 179(s. 5, 18, 

30, 35, 90); 181 ve 182 numaralı Isparta şer’iyye sicillerindeki kayıtlara bakılabilir. 

24 Böcüzade, a.g.e., s. 36. Böcüzade’nin kaynak gösterilmesi ile yapılan benzer bir değerlendirme için bkz., 

Akdemir, a.g.e, s. 92-93. 

25 Köstüklü a.g.e., s. 13. 

26 IŞS, 179, s. 4. 

27 IŞS, 181, s. 121. 

28 IŞS, 181, s. 45.

Kaza adı 


Tablo 3: XIX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Hamit Sancağı Kazaları 

1800–1801’de 

alınan kuruş 

cinsinden vergi 29 

1809’da alınan 

kuruş cinsinden 

vergi 30 

1821–1822’de 



Isparta 1461 2915 1096 6443.5 

Afşar 1012 2162.5 775.5 4515 

Ağlasun 967 2127.5 239 4395.5 

Ağros 946 2061 721.5 4204.5 

Barla 516 1117.5 392.5 2299 

Eğirdir 1514 3394 1160.5 6799.5 

Gönen 296 551 231.5 1254 

Hoyran 313 1175 240 1402.5 

İncir 314 629.5 237 1406 

Karaağaç 1733 3680.5 1342.5 7723.5 

Keçiborlu 705 1575.5 544 

Pavlı 1271 2859 225.5 1894 

Uluborlu 1578 3527.5 1212.5 7851.5 

1826–1827’de 



Yalvaç 2318 6440 1786.5 10416.5 

Nahiye-i 

Kartoz33 ve 

Kesme 

İncirpazarı 

11 1894 

Yukarıdaki veriler masraf defterlerinin oluşturulmasındaki ana hareket noktaları 

açısından incelendiği takdirde ele alınan dönemde Hamit Sancağı’nın gerek nüfus 

potansiyeli ve gerekse ekonomik güç yönünden en kuvvetli kazasının Yalvaç olduğu 

görülecektir. Çünkü bu kazadan sırasıyla 1800–1801 tarihinde 2318 kuruş, 1809 

tarihinde 6440 kuruş, 1821–1822 tarihinde 1786,5 kuruş ve 1826–1827 tarihinde 

10416,5 kuruş vergi alınmıştır. Bu değerlendirmemiz 1831 nüfus sayımındaki verilerle 

de uyuşmaktadır. Çünkü belirtilen tarihte burasının 7.930 nüfusla Hamit Sancağı 

kazaları içinde en büyük yerleşim birimi olduğu görülmektedir 34. Tablodaki verilere 

göre ekonomik güç ve nüfus potansiyeli açısından Hamit Sancağı kazaları içinde 

Yalvaç’ı sırasıyla Karaağaç ve Uluborlu izlemektedir ki, Isparta merkez kaza bunlardan 

sonra dördüncü sırada gelmektedir. 

29 IŞS, 179, s. 4. 1800–1801 tarihli masraf defterinden. 

30 IŞS, 178–180, s. 6. 1809 tarihli masraf defterinden. 

31 IŞS, 182, s. 4. 1821–1822 tarihli masraf defterinden. 

32 IŞS, 181, s. 106. 1826-1827’de donanma için istenen bedel defterinin taksimi. 

33 Günümüzde Sütçüler ilçesine bağlı Yaylabeli beldesi. 

34 Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830–1914), İstanbul, 2003, s. 152


2- Isparta Şer’iyye Sicillerinin Nüfus Tahminlerinde Kullanılamayacağı 

Hususu 

Malum olduğu üzere Osmanlı tarihi araştırmalarında bir yerin nüfusunun tespitinde 

özellikle 1830’lu yıllara kadar kullanılan kaynaklar arasında, her ne kadar güvenilir 

olmasa da o yerin şer’iyye sicillerinde bulunan avarız defterleri yer almaktadır. Nitekim 

bu alanda bazı araştırmacılar tarafından hususi çalışmalar da yapılmıştır 35. Bu defterler, 

Tanzimat’a kadar Osmanlı’da olağanüstü durumlarda ve özellikle savaş zamanlarında 

savaş masraflarını karşılamak üzere halkın doğrudan merkezi yönetime vermek 

zorunda olduğu her türlü hizmet ve para şeklindeki verginin adı olan avarız veya 

avarız-ı divaniye diye de bilinen vergilerin 36 tahsili için tutulan defterlerdir. 

Osmanlı söz konusu vergiyi tahsil ederken yerleşim yerlerini avarız hanesi 

denilen itibari hanelere taksim etmiştir. Bu taksim işlemi yapılırken de vergi alınacak 

olan ünitenin iktisadi ve beşeri durumları dikkate alınmıştır 37. Dolayısıyla bir avarız 

hanesi, tek bir ailenin oturduğu ev anlamına gelmemekte, malı mülkü olan, bir miktar 

araziyi tasarruf eden kişilerden belli bir nispete göre tespit edilmiş olan ve evli-bekâr 

erkeklerden oluşturulan itibari bir hanedir. Bu hanenin içersinde beldeden beldeye 

değişen gerçek haneler yer almaktadır. Bu gerçek hanelerin sayısı ise, 3 ile 15 arasında 

olabildiği gibi, daha da fazla olabilmekteydi 38. Bazı tarih araştırmacıları işte bu hareket 

noktalarından hareketle bir avarız hanesinin ihtiva ettiği gerçek hane sayısını, bir 

gerçek hanenin ifade ettiği öngörülen 4 veya 5 sayısı ile çarparak bir beldenin nüfus 

tahmini yoluna gitmeye çalışmışlardır. Biz de bu yöntemi Isparta mahalle ve köylerinin 

nüfuslarının tespitinde kullanılabilirliğine bakmaya çalıştık. Fakat bunda başarılı 

olamadık. Çünkü her yerdeki sicil kayıtlarında bir avarız hanesinin kaç gerçek haneye 

tekabül ettiğine dair kayıtlar bulunmayabiliyordu. Nitekim Isparta şer’iyye sicilleri için 

de durum böyledir. Bundan dolayıdır ki aslında az önce de belirtildiği üzere avarız 

hanesi, itibari bir rakam olduğu için nüfus tahminlerinde kullanılması yanlış sonuçların 

da elde edilmesine sebep olabilmektedir. Çünkü defterlerde bir avarız hanesinin ne 

kadar gerçek haneye denk geldiği konusunda açıklama yoktur 39. Bu durum Isparta için 

de aynısıyla vaki olmuştur. Yani yapmış olduğumuz araştırmalarda Isparta şer’iyye 

sicillerinde bulunan avarız defterlerine dayalı olarak bir nüfus tahmininde 

bulunulamayacağı bizatihi görülmüştür. Bu hususla ilgili olarak şer’iyye sicillerde belirli 

bir dönemi esas alarak yapmış olduğumuz taramalar sonucunda Isparta’nın mahalle ve 

köyleri bazında iki ayrı tablo hazırlanmış ve bunlar aşağıda verilmiştir.(Mahalleler için 

bkz., Tablo 4; Köyler için bkz., Tablo 5). 

35 Bu konuda bkz., Ömer Lütfi Barkan, “Avarız”, İA, c. 2, İstanbul, 1979, s. 13-19; Nejat Göyünç, 

“Hane”deyimi hakkında”, İÜ Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Ord. Prof. Dr. İ. Hakkı Uzunçarşılı Hatıra sayısı, 

S. 32, İstanbul, 1979, s. 331–348. 

36 Barkan; a.g.m., s. 13. 

37 Mustafa Öztürk, “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, OTAM, S. 8, Ankara, 1999, s. 252. 

38 Ömer Lütfi, a.g.m., s. 15; Mustafa Akdağ; Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi 2, Ankara, 1979, s. 283; 

Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Ankara, 1986, s. 100-101; Öztürk, a.g.m., s. 253. 

39 Öztürk, a.g.m., s. 253.


Tablo 4: Isparta Kazasına Bağlı Mahallelerin XIX. Yüzyıl Başlarındaki Avarız Hane 

Sayıları 

5 Haziran 1791 

Mahalle Adı 

40 Haziran 179741 1807–180842 Akar 

Cami-i Atik 3 3 3 

Cedid 

Çavuş 

6.5 kuruş(hane 

sayısı verilmemiş) 

1 1 

Çelebiler 2 2 2 

Debbağhâne 2 2 2 

Dere 2 2 2 

Doğancı 

Emre 

2 3 2 

Ermeniyye 1 

Evran 1 1 1 

Fazlullah 1 1 1 

Germiyan 1 1 1 

Hacı Elfi 2 2 2 

Hacı İvaz 2 2 2 

Hisar Efendi 2 2 2 

Hoca-zâde 1 1 

İğneci 1 1 1 

İli Sücü 

İncir 

10 kuruş(hane 

sayısı verilmemiş) 

1 1 

İskender 2 2 2 

Karaağaç 2 1 2 

Keçeci 

Kemer 

Saçmacı 

2 2 2 

Sülü Bey 2 2 2 

Şeyh 

Tekke 

Temel 

0.5 1 2 

Yayla-zâde 2 2 2 

Yenice 3 3 2 

Zımmıyan 4 4 4 

40 IŞS, 177, s. 75. 5 Haziran 1791 tarihli avarız defterinden. 

41 IŞS, 178–180, s. 54. 1797 yılına ait Mal-ı avarız ve bedel-i nüzul mallarının tahsili ile ilgili defterden. 

42 IŞS, s. 179, s. 103. H. 1222(M. 1807–1808) yılına ait Mal-ı avarız ve bedel-i nüzul mallarının tahsili ile 

ilgili defterden.


Tablo 5: Isparta Kazasına Bağlı Köylerin XIX. Yüzyılın İlk Başlarındaki Avarız Hane 

Sayıları 

Köyler 5 Haziran 1791 43 Haziran 1797 44 1807–1808 45 

Akmescit 1 1 1 

Ali 

Çavuş 

Çünür 7 7 7 

Dâr-ı viran 2 2 2 

Deregömü 2 2 2 

Diyadin 1 1 1 

Örencik 0.5 0.5 0.5 

Geyran 0.5 0.5 0.5 

Hacılar-ı Sağir 8 8 8 

Hacılar-ı Kebir 6 6 6 

Kayı 6 6 2 

Kışla 7 7 7 

Lağos 0.5 0.5 0.5 

Manasun 1 1 0.5 

Sav 4 4 4 

Savcı 2 2 2 

Tarla yeri 

Evlenkene 0.5 0.5 

Ula Tekke 0.5 

Tablolar incelendiğinde dikkatimizi çeken başlıca hususlar şunlar olmuştur. Bir 

kere, araştırmamız için esas aldığımız üç ayrı tarihte de gerek mahalle olsun ve gerekse 

köy olsun yerleşim birimlerinin avarız hanesi sayılarının aynı kalmıştır. Bu ise söz 

konusu yerleşim birimlerinin tamamının nüfuslarının 1791’den 1808 yılına kadar hiç 

artmadığı anlamına gelmektedir. Bu ise tarihsel ve sosyal gerçeklere aykırı bir 

durumdur. Çünkü uzun yıllar bir yerleşim yerinin nüfusunun hiç artmaması veya hiç 

eksilmemesi mümkün değildir. Sicillerdeki avarız kayıtları bize bu konuda hiç fikir 

vermemektedir. İkinci olarak, mesela mahallelerle ilgili tablo izlendiğinde görülecektir 

ki, Akar, Çavuş, Emre, İncir, Kemer, Saçmacı, Tekke ve Temel mahallelerine ait hiçbir 

avarız hanesi kaydı sicillerde yer almamıştır. Aynı şekilde şer’iyye sicillerinde Ali, Çavuş 

ve Tarla Yeri köylerine de ait avarız kayıtlarına yer verilmemiştir. Buralarla ilgili 

kayıtların neden yer almadığını burada tartışacak değiliz. Ama bizi burada asıl 

ilgilendiren husus, avarız vergisi ile ilgili verilere göre söz konusu yerleşim yerlerinin 

nüfusları hakkında hiçbir yorum yapılamayacağıdır. Üçüncü olarak dikkatimizi çeken 

43 IŞS, 177, s. 75. 5 Haziran 1791 tarihli avarız defterinden. 

44 IŞS, 178–180, s. 54. 1797 yılına ait mal-ı avarız ve bedel-i nüzul mallarının tahsili ile ilgili defterden. 

45 IŞS, s. 179, s. 103. H. 1222(M. 1807–1808) yılına ait Mal-ı avarız ve bedel-i nüzul mallarının tahsili ile 

ilgili defterden.


husus ise, 1791 tarihli avarız hane kayıtlarında bütün mahallelere ait avarız hane sayıları 

belirtilmişken Cedid ve İli Sücü mahallelerine ait sadece buralardan alınan verginin 

miktarının yazılmış olmasıdır. Dolayısıyla avarız hane kayıtlarına göre 1791 yılında 

Isparta mahallelerinin nüfusu hakkında diyelim ki elimizde bir avarız hanesinin kaç 

gerçek haneye tekabül ettiği ile ilgili bir veri olsa bile, zikredilen iki mahallenin nüfusu 

ile ilgili bir yorum yapmak mümkün görünmemektedir. 

Sonuç 

XIX. yüzyılın ilk başlarında Anadolu Eyaleti’ne bağlı Hamid Sancağı’nın merkez kazası 

olan Isparta, bağlı olduğu sancağın kazaları içersinde ekonomik güç ve nüfus itibariyle 

dördüncü sırada yer almaktadır. Çünkü bu konuda birinci sırada yer alan kaza 

Yalvaç’tır. Sıralamada Karaağaç ikinci, Uluborlu ise üçüncü sırada yer almaktadır. 

İncelediğimiz dönemde Isparta merkez kazanın 32 tane mahallesi mevcuttur ve 

bunlardan Akar, İncir, Ermeniyye ile Saçmacı XVIII. yüzyılın ilk yarısında olmayan, 

dolayısıyla yeni kurulan mahallelerdir. Sicillerdeki verilere göre Isparta kazasının 

mahalleleri arasında en büyük olanı Çavuş’tur. Bu mahalleyi sırasıyla Temel ve 

Karaağaç mahalleleri izlemektedir. 

Aynı dönemde Isparta merkez kazaya bağlı 19 adet köy bulunmaktadır ve 

kaynaklardan Çavuş ile Tarla Yeri köylerinin yeni kurulduğu anlaşılmaktadır. Köyler 

içerisinde gerek nüfus potansiyeli ve gerekse nüfus potansiyeli açısından Lağos’un en 

büyüğü olduğu Sav ile Ali köylerinin ise onu takip ettiği de aynı kaynaklardan 


Yukarıdaki çalışmamızda temel başvuru kaynağı durumundaki Isparta şer’iyye 

sicilleri kayıtlarından ortaya çıkan bir diğer gerçek de, bu defterlerde yer alan avarız 

hanesi kayıtlarının diğer bazı Osmanlı kazalarında olduğu gibi adı geçen kazanın nüfus 

tahminlerinde kullanılmasının mümkün olmadığı hususudur.




XVIII. Yüzyıl Sonu ile XIX. Yüzyılın İlk Başlarında 

Isparta’da Fiyatlar 

(1789–1807) 

Fahrettin TIZLAK • 

Giriş 

Yapmış olduğumuz gözlemlerin neticesinde Isparta’nın Osmanlı dönemi şehir 

tarihçiliği ile ilgili olarak ve özellikle bu şehrin XIX. yüzyıldaki durumu hakkında 

bugüne kadar yapılmış olan çalışmaların gerek sayısal ve gerekse nitelik açısından 

yetersiz olduğu görülmüştür. Şu ana kadar bu alanda sadece Nuri Köstüklü 1 ve M. 

Sadık Akdemir’in 2 kalem oynattıklarını söyleyebiliriz. Malum olduğu üzere şehir tarihi 

çalışmalarında esas başvuru kaynağı ise şer’iyye sicilleridir. Ama ne yazık ki Isparta’ya 

ait şer’iyye sicillerinin de bu alanda yeteri kadar kullanıldığını söyleyebilecek durumda 

değiliz. Çünkü az önce belirtilen çalışmaların birinde bir adet, diğerinde de iki adet 

Isparta şer’iyye sicili kullanılmıştır. Az sayıdaki bu defterler ile Isparta’nın en azından 

Osmanlı dönemine ait geçmişinin tam olarak aydınlatılamayacağı pek tabiidir. Hâlbuki 

bugün elimizde Isparta’ya ait otuz civarında şer’iyye sicili mevcuttur. Dolayısıyla bu 

kaynaklar araştırmacıları beklemektedir. Bütün bu nedenlerden dolayı, belirtilen 

alanlardaki eksikliklere dikkat çekmek ve bir nebze de olsa bu alandaki çalışmalara 

öncülük etmek adına böyle bir araştırmaya tarafımızdan teşebbüs edilmiştir. Çünkü 

şer’iyye sicilleri özellikle şehir tarihçiliği açısından zengin bilgiler içermektedir. Umarız 

ki bundan sonra konuyla ilgili daha detaylı araştırmalar yapılsın. 

Az önce de belirtildiği üzere biz bu çalışmamızda Isparta şer’iyye sicillerini ve 

dolayısıyla bu sicillerde yer alan kayıtları esas aldık. Çünkü söz konusu sicillerde 

Osmanlıdaki ekonomik düzenin bir gereği olarak Isparta’da görev yapan kadıların çarşı 

ve pazarlardaki fiyatları belirleme yetkilerini kullanmaları çerçevesinde zaman zaman 

verdikleri narh kayıtları yer almaktadır. Zaman zaman diyoruz çünkü bu kayıtlar, 

Osmanlı narh sistemi ile ilgili olarak yapılan bazı araştırmalarda belirtildiğinin aksine 

yılda iki defa olarak değil de onar günlük sürelerle verilmiştir 3. Ancak, şer’iyye 

• Prof.Dr.,SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 

1 Nuri Köstüklü, 1820–1836 Yıllarında Hamid Sancağı ve Türkiye(182 Numaralı Isparta Şer’iyye Siciline Göre), 

Konya, 1993. Adından da anlaşılacağı üzere bu çalışmada bir adet şer’iyye sicili kullanılmıştır. 

2 M. Sadık Akdemir, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta(Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayat), Isparta, 2009. 

Sadık Akdemir’in çalışmasında ise iki adet Isparta şer’iyye sicili kullanılmıştır. 

3 Isparta Şer’iyye Sicili (Bundan sonra IŞS), defter numarası 179, sayfa 133.


sicillerinin günümüze tam olarak ulaşamamasında etkili olan ve araştırmacılarca malum 

olan sebeplerden dolayı olmalıdır ki bunların birçoğu günümüze kadar ulaşamamıştır. 

Bu nedenle Isparta şer’iyye sicillerindeki kayıtlar kronolojik olarak birbirini takip 

etmemektedir. Biz de ele aldığımız döneme ait bulabildiğimiz kayıtlardan istifade ile 

Isparta halkının XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüzyılın başlarında tükettiği gıda maddeleri 

ile diğer bazı tüketim maddelerinin neler olduğunu ve bunlardan bazılarının fiyatlarının 

zaman içerisinde nasıl bir seyir izlediğini tespit etmeye çalıştık. 

Söz konusu kayıtlardan istifade edilerek XIX. yüzyılın ilk başlarında değişik 

tarihlerde Isparta pazarında narha tabi olan gıda ve bazı tüketim maddeleri aşağıda bir 

tablo halinde verilmiştir. Tabloda da görüleceği üzere Isparta kadıları herhangi bir 

tarihte pazarda satılan gıda maddelerinin fiyatlarını belirlerken ihtiyaç maddelerinin 

tamamını değil de bir kısmını dikkate alarak kısım kısım fiyat tayini yoluna gitmişlerdir. 

Hâlbuki Osmanlı düzeninde bazı yerlerde gerektiğinde birçok maddeyi içeren geniş 

hacimli narh defterleri oluşturulabildiği gibi 4, bazı yerlerde de birçok maddenin fiyatı 

tek bir seferde belirlenebilmiştir 5. Bu nedenle şer’iyye sicillerinde Isparta halkının 

tükettiği ihtiyaç maddelerinin tamamının bir defada fiyatlandırıldığına dair bir kayda 

şimdilik rastlanmamıştır. Dolayısıyla bu bilgilerin genelde Osmanlı narh düzeninin 

işleyişi açısından olmasa bile Isparta özelinde sistemin nasıl işlediğinin anlaşılması 

bakımından önemli olduğunu düşünüyoruz. 

Tablo: XIX. Yüzyıl Başlarında Isparta Pazarında Satılan Gıda ve İhtiyaç 

Maddeleri ve Fiyatları 

İhtiyaç 

maddeleri 

17 

Temmuz 

1789 6 

Nisan 

1790 7 

29 Eylül 

1790 8 

Temmuz 

1805 9 

Ekim 

1805 10 

20 Mart 

1807 11 

29 

Haziran 

1807 12 

Eylül 

1807 13 

Erkeç eti 1 kıyyesi14 1 kıyyesi 

6 para 

6 para 

Koyun eti 1 kıyyesi 

3 para15 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

7 para 11 para 12 para 14 para 12 para 12 para 

Sığır eti 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

11 para 10 para 12 para 10 para 10 para 

4 Böyle bir defter için bkz., Mübahat Kütükoğlu, Osmanlılarda Narh Müessesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, 

İstanbul, 1983. 

5 XVI. Yüzyıl başlarında İstanbul’da 175 çeşit eşyaya narh verilmesi ile ilgili olarak bkz., Hamdi 

Döndüren, Narh, 

http://www.itibarhaber.com/kutuphane/DownloadKitaplar/SamilIslamAnsiklopedi/15-1.htm 

18.10.2009 

6 IŞS, 177, s. 153. 

7 IŞS, 177, s. 153 

8 IŞS, 177, s. 153 

9 IŞS, 179, s. 133. 

10 IŞS, 179, s. 132. 

11 IŞS, 179, s. 130. 

12 IŞS, 179, s. 37. 

13 IŞS, 179, s. 132. 

14 Kıyye, 1.282 kg.lık bir ağırlığı ifade etmektedir. 

15 Osmanlı para rejiminde kuruşun 1/40’ine para denilmektedir.

126 XVIII. Yüzyıl Sonu ile XIX. Yüzyılın İlk Başlarında Isparta’da… 

Sadeyağ 1 kıyyesi 

1kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

32 para 

48 para 50 para 72 para 52 para 

Şîr-i 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 

revgan(susam 24 para 

yağı) 

42 para 

Peynir 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 1 kıyyesi 

(peyanir) 8 para 

16 para 10 para 

Çarşı ekmeği 140 

dirhem16 165 165 70 

165 

dirhem dirhem dirhem/ dirhemi 


1 para 

Ev ekmeği 155 175 165 78 

180 

dirhem 1 dirhem 1 dirhem 1 dirhem/ dirhemi 

para para para 1 para 

1 para 

Semt ekmeği 55 

dirhem/ 

1 para 

Âlâ(iyi) 1 ölçeği 

buğday 

17 1 ölçeği 1 ölçeği 1 ölçeği 


Un 1 kıyyesi 

3 para 

Mısır pirinci 1 kıyyesi 

26 para 

Çeltik pirinci 1 kıyyesi 

24 para 

Pirinç 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 


28 para 

Girit sabunu 1 kıyyesi 1 kıyyesi 


İzmir sabunu 1 kıyyesi 

28 para 

Aydın sabunu 1 kıyyesi 1 kıyyesi 


Siyah Çal 

1 kıyyesi 

üzümü 

8 para 

Kızıl üzüm 1 kıyyesi 

13 para 

Kuru üzüm 1 kıyyesi 

5 para 

Pekmez 1 kıyyesi 

10 para 

İncir 1 kıyyesi 

13 para 

Susam 1 ölçeği 

165 para 

Tahin 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 


24 para 

16 1 dirhem= 3.207 gr. 

17 Ölçek, Isparta ve çevresinde buğdayda 16 kg.lık bir ölçü birimi. 

1 kıyyesi 

50 para 

1 kıyyesi 

40 akçe

Tahin helvası 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 


24 para 

Kadayıf 1 kıyyesi 1 kıyyesi 

6 para 5 para 

Tuz 1 kıyyesi 

4 para 

Pamuk 1 kıyyesi 

16 para 

Mum 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 

22 para 

38 para 

Leblebi 1 kıyyesi 

1 kıyyesi 

12 para 

9 para 


Yukarıdaki tabloda yer alan bilgileri sırasıyla değerlendirecek olursak şunları 

söylemiz mümkündür: 

Bir kere incelediğimiz dönemde Isparta pazarında et olarak iki yaşını geçmiş 

erkek keçi(erkeç) eti, koyun eti ve sığır eti satılmaktadır. Et fiyatları irdelendiğinde ele 

alınan dönem içersinde Isparta’da koyun eti fiyatlarında çok keskin fiyat artışlarının söz 

konusu olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü 1789 tarihinde kıyyesi 3 para olan koyun eti 

fiyatı bir yıl sonra 7 para olmuştur. Bu da fiyatlarda çok aşırı bir artış anlamına 

gelmektedir ki, burada fiyat artış oranı % 133’dür. Koyun eti fiyatlarındaki artış, 

sonraki yıllarda da devam etmiş ve 1805’de % 266’lık bir artışla 11 para, 1807’de ise % 

366’lık bir artışla 14 para olmuştur. Ancak aynı yılın yaz aylarında fiyatlarda kısmi bir 

düşüş sürecine girilmiştir. Erkeç eti ve sığır etine ait elimizde yeterli veri bulunmadığı 

için bunlar hakkında şimdilik bir yorumda bulunmamız mümkün olamamıştır. 

XIX yüzyılın ilk başlarında Isparta’da et fiyatlarında meydana gelen ani fiyat 

artışının sadeyağ için de söz konusu olduğu görülmektedir. Çünkü 1789 yılında kıyyesi 

32 para olan sadeyağ, 1807 yılına gelindiğinde % 125’lik artışla 72 para olmuştur. Fakat 

yukarıda et fiyatlarında bahsedilen 1807 sonrasındaki düşüş, sadeyağda yüksek oranda 

olmamış ve fiyatlar 1789’a göre % 60’lık bir artış seyrinde devam ederek 50 kuruş 

civarında kalmıştır. 

Şer’iyye sicillerindeki kayıtlarda yer alan gıda maddelerinden bir diğeri de susam 

yağıdır. İncelediğimiz dönemde bu üründe de bir fiyat artışının söz konusu olduğu 

görülmektedir. Çünkü 17 Temmuz 1789’da susam yağının 1 kıyyesi 24 para iken, 20 

Mart 1807’de % 75’lik bir artışla 42 para olmuştur. Dolayısıyla Isparta pazarındaki fiyat 

artış sürecinden susam yağı da payını almıştır. 

1789’dan itibaren Isparta’da gıda maddeleri fiyatlarının ani yükselişini kayıtlarda 

peyanir olarak zikredilen ve dolayısıyla halkın bu şekilde telaffuz ettiği peynir fiyatlarına 

baktığımızda da görebilmekteyiz. Nitekim 1789’da kıyyesi 8 para olan peynirin fiyatı, 

1807 yılında % 100’lük bir artışla 16 kuruş olmuştur. Ama aynı yılın yaz aylarına doğru 

peynir fiyatları da düşüşe geçmiştir. 

Tabloda dikkatimizi çeken bir diğer husus da ekmek isimleri olmuştur. Çünkü 

söz konusu dönemde Isparta halkının tükettiği ekmek, kayıtlarda çarşı ekmeği, semt 

ekmeği ve ev ekmeği olarak üç ana başlıkta ele alınmıştır. Bu bilgilere dayanarak 

günümüzde de hala Isparta’da ev ekmeği diye ayrıca bir ekmeğin satılıyor olmasının 

kökenlerini daha da eskilerde aramak gerekmektedir diye düşündüğümüzü belirtelim.


Ekmek fiyatlarını inceleyecek olursak da şunları söyleyebiliriz: Bir kere ele 

aldığımız dönemde çarşı ekmeği fiyatlarında da 1805 yılında 1789 yılına göre % 100 

oranında bir artış söz konusudur. Çünkü 1789 yılında 140 dirhem(448,98 gram) olan 

çarşı ekmeğinin ağırlığı, 1805 yılında 70 dirheme(224,49 gram) düşürülmüş ama fiyat 

aynı kalmıştır. Bu ise az önce belirtildiği üzere yüzde yüzlük bir fiyat artışı demektir. 

Ama bundan iki yıl sonra çarşı ekmeği fiyatlarında kısmen bir ucuzlama gerçekleşmiş 

ve 1789 yılındaki fiyatlara yakın bir geri dönüş olmuştur. Tabloda da görüldüğü üzere 

1807 yılı Mart ayına gelindiğinde çarşı ekmeğinin ağırlığı % 17.8 oranında artırılarak 

165 dirheme(529.155 gram) çıkartılmıştır. Fiyatı ise aynı kalmıştır. Bu ise fiyatlarda 

kısmi de olsa bir ucuzlama anlamına gelmektedir. 

Benzer bir durum ev ekmeği için de söz konusu olmuştur. Çünkü 1789 yılında 

155 dirhemlik(497.095 gram) ev ekmeği 1 para iken, 1805 yılında ekmeğin ağırlığı 

azaltılarak 78 dirhem(250.146 gram) olmuş ve aynı fiyattan satılmıştır ki bu da 

fiyatlarda yaklaşık % 100’e varan bir artış demektir. Ama 1807 yılı Mart ayına 

gelindiğinde fiyatlar normale dönmüş hatta biraz ucuzlamış görünmektedir. Çünkü söz 

konusu tarihte ev ekmeğinin gramajı 180 dirheme(577,26 gram) yükseltilmiştir. Bu ise 

1789 tarihindeki fiyata göre yaklaşık % 16‘lık bir ucuzlama anlamına gelmektedir. 

Semt ekmeğine ait yeterli kayıt bulamadığımız için bundaki fiyat hareketlerini 

takip etmemiz mümkün olmamıştır. Bu konuda sadece semt ekmeğinin gramajının 

Temmuz 1805’de 176.385 gr. olduğunu belirtebiliriz. 

Buğday fiyatlarında da benzeri bir durum gözlenmektedir. Çünkü 1789’da bir 

ölçeği 40 para(1 kuruş) olan iyi buğdayın fiyatı, 1805 yılına gelindiğinde % 100’lük bir 

artışla 80 para yani 2 kuruş olmuştur. 1807 yılına gelindiğinde ise diğer gıda 

maddelerinde olduğu gibi buğday fiyatlarında da ani bir düşüş olmuştur. Öyle ki iyi 

kalite buğdayın fiyatı 1789’dakinin de altına inerek % 25’lik bir düşüşle 30 para 

olmuştur. 

Aynı şekilde unun fiyatına ilişkin de şer’iyye sicillerinde yeterli bilgi yer 

almamaktadır. Bu nedenle söz konusu maddenin fiyatı hakkında da bir yorum 

yapabilecek durumda değiliz. 

Sicillerdeki kayıtlara göre Isparta pazarında o dönemde üç çeşit pirincin 

satılmakta olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar, Mısır pirinci, çeltik pirinci ve hakkında 

herhangi bir nitelemede bulunulmayan normal pirinçtir. Tablodaki verileri 

incelediğimizde ele alınan dönemde Isparta’da gıda maddelerinde vaki olan fiyat 

artışının pirinç için de geçerli olduğu görülmektedir. Nitekim aynı tarihler arasında 

normal pirinçteki fiyat artışı da % 75 olmuştur. Ama Mısır pirinci ve çeltik pirincinin 

fiyat seyrini de sicillerden izlememiz mümkün olamamıştır. Ama en azından Isparta 

pazarında Mısır kökenli pirincin satılıyor olması bilgisi de bizim açımızdan önemlidir. 

Ele aldığımız dönemde başka yerlerde üretilip de Isparta’da satılan ihtiyaç 

maddelerinden biri de sabundur. Çünkü o dönemde Isparta pazarında Girit, İzmir ve 

Aydın menşeli sabunlar kullanılmaktadır. Fakat bunların fiyat seyri hakkında 1807 yılı 

öncesindeki kayıtlarına ulaşamadığımız için şimdilik bir yorum yapma durumunda 

değiliz. Ama sadece İzmir sabunun 1789’da 1 kıyyesinin 28 paraya satılmakta 

olduğunu, Girit sabununun 1 kıyyesinin 1807 yılı Mart ayında 62 paraya satılırken, 

Haziran ayında yaklaşık % 3’lük bir düşüşle 60 paraya satılmaya başlandığını, Aydın 

sabunun da Mart 1807’de 1 kıyyesinin 52 paraya satılırken, Haziran ayına gelindiğinde 

yaklaşık % 3‘lük bir düşüşle 50 paraya satılmaya başladığını söylemek durumundayız.


Tablodaki verileri izlemeye devam ettiğimizde incelediğimiz dönemde Isparta 

pazarında üzüm çeşitleri dışında sebze ve meyvelerle ilgili olarak herhangi bir 

fiyatlandırmaya gidilmemiş olduğu gerçeği ile karşılaşılmaktadır. Hâlbuki Osmanlı narh 

sisteminde sebze ve meyve fiyatları mevsimlere göre, hatta turfanda mevsiminde 

gerektiğinde günlük olarak bile belirlenebilirdi 18. 

Ama aynı şekilde şer’iyye sicillerinden Isparta pazarında satılan üzümlerin 

fiyatları konusunda da ayrıntılı bilgi edinmemiz mümkün olamamaktadır. Çünkü 

elimizde şimdilik kuru üzümün 1 kıyyesinin 1789 yılında 5 paraya, siyah Çal üzümünün 

1 kıyyesinin Mart 1807’de 8 paraya ve kızıl üzümün 1 kıyyesinin de Mart 1807’de 13 

paraya satıldığına ilişkin veriler bulunmaktadır. Ama bu verileri de 

değerlendirdiğimizde, ele aldığımız dönemde Isparta’da kızıl üzümün diğerlerine göre 

pahalı olduğu ve kuru üzüm fiyatının da diğer üzüm çeşitlerine göre neredeyse yarı 

fiyata satılmakta olduğu şeklinde bir durumla karşılaştığımızı belirtebiliriz. 

Isparta pazarında satılan gıda maddelerinden bir diğeri de susamdır. Ancak 

elimizde susamın 1 ölçeğinin 1790 yılında 165 paraya satıldığından başka bir kayıt 

yoktur. 

Hammaddesi susam olan tahin ile tahin helvası da narh verilen gıda maddeleri 

arasında yer almaktadır. Tahin helvasındaki artış da pirinç fiyatına yakın gerçekleşerek 

% 71’lik bir artışla 1789’da 14 para iken 1807’de 24 para olmuştur. 

Yüzyılın ilk başlarında gıda maddelerinin fiyatlarındaki artıştan diğerleri kadar 

etkilenmeyen ürünlerin de olduğu görülmektedir. Şimdilik sebebini bilemediğimiz bu 

durum tahin ve leblebi için geçerlidir. Çünkü tahinin kıyyesi 1789’da 40 para iken, 

Eylül 1790’a gelindiğinde % 60’lık bir düşüşle 16 para olmuştur. Ancak bu ucuzlama 

durumu uzun süreli olmamış ve Mart 1807’ye gelindiğinde % 25’lik bir artışla fiyatlar 

24 paraya yükselmiştir. Fakat yine de 1789 seviyesine ulaşmamıştır. Tahin fiyatlarındaki 

bu durumun bir benzeri aynı oranda olmasa da az önce de belirtildiği üzere leblebi 

fiyatlarında yaşanmıştır. Bunu da 1789’da kıyye başına 12 para olan leblebi fiyatlarının 

1807’de % 25’lik bir düşüşle 9 kuruşa düşmesine dayanarak söylüyoruz. 

Ama bu arada incelediğimiz dönemde Isparta’da tahin helvası fiyatlarının tahine 

göre ucuz olduğu dikkatlerden kaçmamaktadır. Üstelik de tahin helvasının fiyatları 

diğer gıda maddeleri gibi sert ve fahiş şekilde artmamıştır. Çünkü 1789’da kıyyesi 14 

para olan tahin helvası fiyatı, ilk önce %28’lik bir artışla Eylül 1790’da 18 para olmuş, 

sonra % 33’lük bir artışla Mart 1807’de 24 para olmuştur. 

Isparta pazarında fiyatlarında kıpırdanmalar olan ihtiyaç maddeleri şeriyye 

sicillerinden izleyebildiğimiz kadarıyla bunlardan ibarettir. Ama tabloda yer alan bazı 

gıda maddelerinin fiyatları ile ilgili kayıtları değişik yıllara göre takip etme imkânına 

sahip değiliz. Bundan dolayı da pekmez, incir, tuz, kadayıf ve pamuk gibi bazı gıda ve 

ihtiyaç maddelerinin sadece belirli yıllara ait fiyatını verebildik. Bu nedenle de söz 

konusu ürünlerdeki fiyat hareketlerini takip edemedik. 

Yukarıdaki veriler bize Osmanlı ekonomisinde 1760’lardan itibaren görülmeye 

başlanan daralma ve buhran belirtileri 19 doğrultusunda 1800’lere doğru % 200’ü 

geçen fiyat artışlarının 20 XIX. yüzyılın ilk başlarında Isparta pazarını da etkilemiş 

18 Kütükoğlu, a.g.e., s. 9. 

19 Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, 2007, s. 211. 

20 Genç, a.g.m., s. 215.


olduğunu göstermektedir. Bu etki kendisini % 366’lık bir oranla en bariz şekilde et 

konusunda göstermiştir. Bu nedenle ülke genelinde belirtilen az önceki fiyat artış 

oranlarının Isparta özelinde et konusunda daha da yukarı çekilmesi gerekliliği ortaya 

çıkmıştır diye düşünüyoruz. Ama Isparta’da satılan diğer ihtiyaç maddelerinde ise ülke 

genelindeki fiyat artış oranına yetişilmediği ve fiyat artışlarının % 100’ler civarında 

gerçekleşmiş olduğu gözlenmiştir. 

Ama 1807 yılı yaz aylarında Isparta’da fiyatların kısmî bir düşüş seyrine girmiş 

olduğunu da tablodaki verilere bakarak söyleyebiliriz. Dolayısıyla bir önceki yüzyıl 

sonlarına doğru varlığından söz edilen şiddetli enflasyonist baskının etkisi, XIX. 

yüzyılın başlarından itibaren yavaş yavaş da olsa zayıflamaya başlamıştır. 

Bu dönemdeki fiyat artışlarında belirtilen dönemde Osmanlının savaşlarla 

uğraşıyor olmasının etkili olduğunu düşünüyoruz. Savaşlar nasıl biterse bitsin bir kısım 

kaynakları tüketerek ekonomi üzerine belirli bir maliyet yükleyerek bazı değişmeler 

meydana getirmesi kaçınılmaz 21 olmuştur. Çünkü sefer sırasında ordu için gerekli olan 

maddeler parası ödenmesi suretiyle veya vergi olarak toplanması suretiyle üreticiden 

alınırdı. Böyle olunca da fiyatlarda artış yapılması mecburiyeti ortaya çıkardı. Aynı 

şekilde paranın ayarının düşmesi de fiyat artışlarına neden olurdu 22. İşte bu gerçekleri 

biz Isparta’da da görüyoruz. Çünkü ele aldığımız dönemin başlarında Osmanlı Devleti, 

bir yanda Avusturya ile bir yandan da Rusya ile savaşırken 1798’den itibaren ise 

Fransa’nın Mısır’ı işgali ile başlayan bir dizi siyasi ve askeri problemlerle uğraşmak 

zorunda kalmıştır. Bunlara bir de 1804’de başlayan Sırp isyanı eklenecek olursa 

Osmanlı’nın ne kadar büyük ve çeşitli problemlerle uğraştığı anlaşılacaktır. Dolayısıyla 

bu problemlerin taşraya da bir şekilde yansıması olacaktır. Mesela Fransa’nın Mısır’ı 

işgali ile ilgili olarak Isparta’dan sık sık keçi, koyun, arpa ve buğday gibi ihtiyaç 

maddelerinin istenmesine dair Isparta şeriyye sicillerinde bulunan kayıtları bu bağlamda 

bir örnek olarak gösterebiliriz. Bu istekler ise otomatik olarak söz konusu maddelerin 

fiyatlarındaki artışı tetiklemiştir. 

Sonuç 

Bu açıklamalardan sonra XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı ülkesinde 

görülen aşırı fiyat artışlarının XIX. yüzyılın ilk başlarında da devam etmiş olduğunu 

Isparta’daki verilere bakarak söylemek durumundayız. Çünkü ele aldığımız yıllar 

Osmanlı açısından savaş yılları olmuştur. Dolayısıyla devlet bu yıllar arasında savaş 

giderlerini ve savaşa katılan askerin gıda ihtiyacını karşılayabilmek için sık sık halka 

başvurmak durumunda kalmıştır. Bu ise fiyatların artmasına neden olmuştur. Bu artışı 

tabloda görüldüğü üzere Isparta’da da gözlemek mümkün olabilmektedir. Ama az 

önce de belirtildiği üzere fiyatlarda 1807 yılı yaz aylarında bir düşüş seyri başlamıştır. 

Yapılacak yeni araştırmalarla bu düşüş eğiliminin sonraki yıllarda da devam edip 

etmediğinin izlenmesi gerekmektedir diye düşünüyoruz. 

Aynı şekilde yapmış olduğumuz bu küçük çaplı mütevazı araştırmamızın 

Isparta’nın şehir tarihi ile ilgili çalışmalara öncülük etmesini temenni ediyoruz. 

21 Genç, a.g.m., s. 216. 

22 Kütükoğlu, a.g.e., s. 11.




Baron Von Wangenheim’ın Seyahat Raporuna Göre 

Cumhuriyetin İlk Üç Yılının Türkiye’sinden Bazı Notlar 

Fahri SAKAL 

Türkiye’nin “Düvel-i Muazzama” arasında güç dengeleri güderek varlığını 

sürdürmeye çalıştığı 19.yy. ve 20. yy.ın başlarında tercihini Almanya’dan yana 

kullanmak durumunda kaldığını biliyoruz. Bu ittifak sonunda iki ülke I. Birinci Dünya 

Harbi’nde mağlup olmuş ve büyük yara almıştır. Harbin enkazı üzerinde bir İstiklal 

Harbi vererek zaferle çıkan ve Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkler, Cumhuriyet 

döneminde diğer Batılılarla mesafeli bir politikayı sürdürürken Almanya ile diğerlerine 

oranla çok yakın ilişkiler kurulabilmiştir. 1 Bu çerçevede bazı Alman uzmanların 

Türkiye’de bulunduğunu biliyoruz. Kimi davetle gelmiş, kimi de zamanla türlü 

nedenlerden yurdumuza sığınmıştı. 

Bunlardan birisi olan Baron von Wangenheim, vaktiyle Almanya’nın İstanbul 

Büyükelçisi 2 olan ve aynı adı ve unvanı taşıyan kişinin çok yakını olmalıdır. Kendi 

ifadesinden Türkiye’de otuz yıl kaldığı anlaşılmaktadır. Ancak buna rağmen hakkında 

daha fazla bilgiye ulaşamadık. Elimizdeki rapordan anlaşıldığına göre biri daha önce, 

diğeri 1926 da olmak üzere en az iki kere hükümete türlü konuları içeren bir kalkınma 

raporu sunmuştur. 1926 raporunu yıllık iznini kullanırken bir ay müddetle Anadolu’da 

yaptığı bir inceleme gezisi sonunda hazırlamış ve 5 Eylül 1926 da raporunu Erkan-ı 

Harbiye Riyaseti’ne teslim etmiş ve riyaset de bu çalışmayı başvekalete arz etmiştir. 

1926 ve 1927 yıllarında bu konu üzerinde ilgili bakanlıklar ve kurumlar arasında 

değerlendirmeler yapılmıştır. 

1 Cumhuriyet döneminde Türk Alman ilişkileri için bkz. Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri(1923- 

1939), TTK Basımevi, Ankara, 1991. O dönemde Türkiye’de bulunan alman uzmanların birçok konuda 

böyle raporlar hazırladığını biliyoruz. Örnek olarak bak. “Alman Dışişleri Bakanlığı’nda Müsteşar Dr. 

Ziemke’nin Raporu”, (“Türkiye’de Alman Uzmanlar”), Berlin11.6.1930, Auswaertiges Amt, Abteilung III, 

Türkei Junge Verwaltung 10, Bd. I. (Koçak, s. 253. den). 

2 Hans Freiher von Wangenheim, Almanya’nın İstanbul Büyükelçisi idi. 1912 - 1915 arasında İstanbul’da 

görevde bulunan Wangenheim, Kayzer’in “drang nach Osten” (doğuya nüfuz) politikasının ve 

sömürgeciliğinin İstanbul’daki temsilcisi sayılıyordu. Nitekim müttefikimiz olduğu halde Kapitülasyonların 

tek taraflı olarak kaldırılmasına en sert tepkiyi o göstermişti. Osmanlı’nın hangi ülkelere saldıracağı ve 

hangi cepheleri açacağı da bu dönemde Wangenheim’in karargahında tasarlanıyordu. Türkiye’ye çağrılan 

alman uzmanlar da ilk defa 1913 de bu şahsın politikasının sonucu olarak gelmişlerdi. Bu dönemde ve 

Cumhuriyet devrinde Türkiye’de görevli Alman uzmanlar için bkz. İlber Ortaylı, II. Abdülhamid 

Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, İst., 1981; Cemil Koçak, Türk-Alman 

İlişkileri, s. 38-42 ve 45-47, Özellikle Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Rudolf Nadolny’nin çalışmaları da 

dikkatle incelenmelidir.

132 Baron Von Wangenheim’ın Seyahat Raporuna Göre Cumhuriyetin İlk Üç Yılının… 

Wangenheim’in Levazım Mektebi mütehassıslarından ve muallimlerinden 

olduğu bilgisine sahibiz; bunun dışında kendisine dair çok az bilgiye sahibiz. Şu 

ifadeleri onun raporu hazırlama sürecine girişini aydınlatıyor: 3 

“Başvekalet-i Celileye, 

Levazım mektebi derslerinin tatil bulunduğu esnada bir ay mezuniyetle Türkiye 

dahilinde seyahat yapmak isteyen ve bu seyahatte bir mahzur görülmeyerek mezuniyet 

verilmiş olan yüksek levazım ve levazım mektebi muallimlerinden mütehassıs 

Wangenheim Bey’in bu seyahatlerine ait muhtelif hususlara temas eden layihasından 

bir suretinin leffen takdim kılındığı maruzdur efendim. 

Erkan-ı Harbiye-i Umumiye 

Reisi 

Müşir (imza)” 

Baron’un yıllık izni esnasında baştan başa gezdiği Türkiye’nin yollarına, şehir 

plancılığına, polis ve askerle halkın ilişkilerine, sağlık ve beslenme durumuna, 

ağaçlandırma ve orman politikasına v.b. hususlara müteallik raporu ilgili bakanlara 

sunulmuş ve raporu okuyan her bir bakan kendi ilgi alanındaki fikirleri dikkatle not 

etmiştir. Bunlar sıra ile 

Adliye, Hariciye, Maarif, Nafia, Sıhhiye, Dahiliye, Maliye, Bahriye, Ticaret, Ziraat ve 

Müdafaa-i Milliye vekaletleridir. Raporun incelenmesinden sonra “bilumum 

vekaletlerin mütalaasından sonra başvekalete iadesi” Başvekil İsmet imzası ile 

istenmiştir. 4 Ayrıca bakanlıkların kendi iç bürokratik sistemi içinde farklı birimlerin de 

görüşlerini bildirdiklerini görüyoruz. Bunlardan Ziraat Vekaleti yazışmalarını ilk örnek 

olarak aşağıya alıyoruz: 5 

“Ziraat Vekalet-i Celilesine, 

Baron von Wangenheim’in raporunda yol ve su meselelerinden kemal-i 

ehemmiyetle bahsedilmiştir. Hususat-ı mezkure ise ziraat ve dolayısıyla memleketin 

iktisadiyatına en yakından temas eden mühim iki nokta ve inkişafı temin edecek iki 

mühim amildir. 

1-Yollar ne kadar iyi ve metin olarak inşa edilse daimi tamirata tabi 

tutulmadıkları takdirde az bir müddet zarfında harap olmağa mahkumdur. Binaenaleyh 

teklif olunduğu ve her yerde de adet olduğu gibi muayyen bir mesafede bir yol 

bekçisinin bulundurulması elzemdir. Yolların metanet, emniyet ve letafetine ait ikinci 

ve pek mühim bir amil daha vardır: Yol kenarlarına dikilen ağaçlar. Bunlar kökleri 

vasıtasıyla şosenin zeminini takviye, gövdeleri vasıtasıyla birçok kaza zuhuruna mani 

olurlar ve ayrıca da o havaliyi tezyin ederler. Bekçisiz ve ağaçsız şose natamamdır, 

harabiyete mahkumdur. 

2- Kışın (ormanların fıkdanından) dereleri taşırarak denizlere dökülen veyahut 

arzu edilmeyen mahallere birikip bataklık husule getiren sulardan vadilerin seddi 

suretiyle istifade memleketin inkişafını temin edecek en mühim çarelerden biridir. Bu 

3 BCA, 030.10/ 201. 375.1, sayfa 9. Elimizdeki dosya 40 sayfa olduğundan sayfa numarasını yazmamız 

gerekti. 

Bu belge Wangenheim’in raporu ve rapor hakkında bakanların ve bürokratların görüşlerinden ibarettir. 

4 Aynı yerde. 

5 Aynı belge, s. 2-3. Tarih: 27.12.926

Fahri SAKAL 133 

usul en iptidai zamanlarda dahi idrak edilip tatbik edilmiş olan bir usuldür. 

Memleketlerin ekser mahallerinde ziraat doğrudan doğruya suyun mevcudiyetine 

vabeste bulunmaktadır. Asgariyet kanunu nazar-ı itibara alınacak olursa memleketlerde 

nebatatın neşv ü neması için ekseriya asgariyette bulunan amilin su olduğu tebarüz 

eder. Binaenaleyh bu hayati mesailin halli hakkında ne kadar mesai sarf edilse ve istical 

gösterilse muhik olduğu aşikardır efendim. 

“Kalem-i Mahsus Müdürü” 

Raporun idare anlayışımıza ve sosyoekonomik yapımıza yönelik eleştirileri de 

ilgili makamların dikkatini çekmiş görünmektedir. Bu konuda Nafia Vekilinin yazdığı 

şu hükümler manidardır: 6 “Raporu mütalaa ettim. Nafia Vekaleti’ne ait kısımlarını 

nazar-ı dikkate almak üzere not ettim. Polis muamelatı hakkındaki şikayet pek 

doğrudur. Yalnız ecnebilere değil dahil-i memleketlere vapurla seyahat eden Türklere 

bile çok müşkülat yapılmaktadır. Mesela: Haydar paşa-Karaköy tarikiyle Bursa’ya giden 

bir yolcu pek basit şerait altında gittiği halde Mudanya tarikiyle giden bir yolcu gümrük 

ve polisçe birçok merasime tabi tutulmaktadır. Bu cihetlerin Dahiliye ve Maliye 

Vekalet-i celilelerince nazar-ı dikkate alınması ricasıyla; Ber mucib-i emr: 

Sıhhiye Vekalet-i Celilesine takdim olunur. 

Nafia vekili 

Adliye Vekili” 

Aynı şekilde hariciyenin görüşü de kayda geçmiştir. 7 

“Ecnebi sefaretlerin müteaddid vesilelerle şikayet etmekte oldukları polis 

muamelatının ıslah ve tensiki hakkındaki mütalaatın şayan-ı nazar ve musip görülmüş 

olduğu maruzdur efendim. 

Hariciye Müsteşarı” 

Bahriye Vekili’nin değerlendirmesi biraz alınganlık koksa da, “biz aslında bunları 

biliyorduk” mantığı ile ele alınıp eleştirinin “pek haklı” olduğu da kabul edilmiştir. 8 

“Levazım Mektebi muallimlerinden Mütehassıs Wangenheim Bey’in Raporu 

Mütalaa olunmuştur. Tekmil muhteviyatı devair-i müteallikasının ve hatta tahsil 

görmüş her Türk evladının malumu olan mevadd ve mütalaat ise de ecnebilerce pek 

haklı olarak bilinen bir şeyin yapılamamış bir türlü kabul ve tasavvur edilemediğinden 

bilmiyorlar diye en ufak teferruata kadar bu türlü mütalaat dermeyanı mutad 

bulunmuştur efendim. 

Bahriye Vekili” 

Ticaret Vekaleti raporu en ciddi inceleyen kurumlardan biri olmuş gibi 

görünmektedir. 9 20 Ocak 1927 tarihinde Ticaret Vekaletine sunulan raporda birçok 

hususa temas edilmiştir: 

6 Aynı belge, s. 5. Tarih: 4.12.926 

7 Aynı belge, s. 8. Tarih: 13.11.926 

8 Aynı belge, s. 27. 

9 Aynı belge, s. 26.


“Muhteviyatı meçhul olmamakla beraber memleketin muhtelif sahalarda temin-i 

inkişafı noktasından ehemmiyetle nazar-ı dikkate alınacak hususat ve mevaddan 

ma’duddur. Memleketin bilhassa iktisadiyatıyla alakadar olan yollara, servet-i milliye 

noktasından muhafazası iktiza eden abidat ve asar-ı atikaya, memleketin ticareti 

itibariyle de ehemmiyetli bir mevzu teşkil eden istihlak pazarlarıyla erbab-ı ticarete ve 

gemi münakalatına müteallik bahisler not edilmiş ve gemi nakliyatında görülen 

noksanlar hakkında alakadar müessesat-ı bahriyenin nazar-ı dikkati celb edilmek üzere, 

keyfiyet İstanbul Ticaret ve Bahriye Müdüriyeti’ne yazılmıştır. 

Rapor ve merbutat leffen ve iadeten arz ve takdim kılınmıştır efendim. 

Ticaret Müdir-i Umumi Vekili 

Ticaret Vekili” 

Baron’un raporuna yazdığı girişte iki konuya dikkati çekmiştir: 1) Levazım 

subaylarının sivil bürokrasinin denetim ve kontrolü altında olmasını uygun 

bulmamaktadır. 2) Bütçede sarfiyatın kanunla belirtilen kurumların dışında başka 

yerlere yapılmasını da eleştirmektedir. Ancak burada TBMM için “Meclis-i Mebusan” 

ifadesi dikkatten kaçmıyor. 1926 yılında bu ifadenin Türkiye Cumhuriyeti resmi 

belgelerine girmesi bizim açıklamakta zorlandığımız bir şeydir. Belli ki raporun 

aslındaki –muhtemelen- Almanca bu anlama gelen bir kelime Türkçe’ye eski 

alışkanlığın etkisiyle Meclis-i Mebusan olarak çevrilmiştir. Ancak buna kimsenin 

müdahale etmemiş olması dikkatimizi celb etmiştir. 

“Şişli, Büyükdere Cad.,no: 7, 

5 Eylül 1926 

Seyahatim esnasında müteaddit kolordu kumandanları ile aynı zamanda erkan-ı 

harbiye reislerini ziyaret ederek bunların lavazıma müteallik mesail hakkındaki nokta-i 

nazarlarını öğrendim. Levazım umurunu işgal eden hassaten iki nokta bunlar 

tarafından dermeyan edildi ki bu nıkattan birisi levazım heyet-i zabıtanının sivil 

memurin tarafından daimi bir kontrol altında bulunması ve ikincisi de bütçenin gayri 

mütebeddil olması keyfiyetidir. 

Levazım umuruna elden geldiği kadar feyizli bir şekil ve mahiyet vermeklik 

hususunda bera-yı muavenet celb edildiğimden bu her iki noktaya da iştirake 

mücaseret ediyorum. 

1-Levazım zabıtanının sivil memurin tarafından daimi bir surette kontrol 

keyfiyeti bence lüzumlu gibi görünmemektedir. Bu cihetten askeri mafevkler 10 

tarafından yapılacak bir kontrol, diğer cihetten ise levazım zabıtanının hiss-i şeref ve 

vakarları üzerine yapılacak daimi hiss-i tesir ile bu hususta vukua gelecek 

intizamsızlıklara mani olunur itikadındayım. Bilcümle defatir-i hesabiyenin teftiş ve 

muayenesi ile sivil memurlar tarafından sene-i maliyenin hitamında gözden geçirilmesi 

meselesi ve lüzumsuz yere sarf olunan bir paranın bile bunlar canibinden sorulması 

hususları yine bittabi baki kalabilir. Ancak her gün mesainin cereyanına mani olan 

mesuliyete muhabbeti haleldar, izzet-i nefsi cerihadar eden bu kontrolden sarf-ı nazar 

10 Üstler, komutanlar.


edilmesi mümkündür. Alelhusus kolordu ve fırka kumandanlarının da nüfuzunu kesr 

edecek bir mahiyettedir. 

2-Bütçenin gayr-i mütebeddil oluşu hususundaki nokta-i nazarım bundan hiçbir 

tebeddül yapılamayacağı merkezindedir. Bu keyfiyet meclis-i mebusanı olan 

memleketlerin cümlesinde aynı tarzdadır. Herhangi bir madde içün sarfına müsaade 

olunan akçe ancak o maddeye sarf olunabilir ki bu meyanda zuhur edecek diğer bir 

ihtiyaca sarf olunamaz. Yoksa bir bütçenin meclis-i mebusan tarafından kabul ve 

tensibindeki hikmet kalmaz. 

Binaenaleyh bu suretle tahaddüs edecek müşkülatın suver-i aharla 11 ref’ ve izalesi 

imkanı vardır. Bilfarz âtiyen tanzim olunacak bütçede muhtelif fasıllara ait olan akçe 

bolca hesap edilerek bu suretle müsaade-i resmiyesi alınır. Bu müsaade-i resmiyesi 

alınıp bolca hesap edilmiş bulunan akçeden küçük miktarlar tenfiz 12 olunabilir ki işte bu 

iktisat olunan mebaliğ kolordu kumandanlıkları emrine, bir nispet-i muayyene 

dahilinde, mesela, tamirat, edevat ve malzeme-i fenniye, endaht 13 mükafatı, spor ve saire 

akçesi olmak üzere amade kılınabilir. Yani bu iktisat olunarak kolordular emrine 

verilen para için bütçede bir fasl-ı mahsus olmayıp bu müsaade-i resmiyesi alınan esas 

akçeden sarf maru’l-arz şeklindeki ihtiyaca karşılık olmak üzere amade kılınmaktadır. 

Bittabi gerek bütçede faslı olan mebaliğden ve gerekse bu tarz iktisad olunacak 

mebaliğden yapılacak sarfiyat içün sahih bir surette icab eden hesabat tutulup gerek 

kumandanlar ve gerekse levazım heyetleri paranın gayr-ı kanunî sarfı halinde hesap 

vermeğe mecbur tutulurlar. 

Maruzatımın nazar-ı dikkate alınarak ordudan kopup gelen bu şikayatın ref’ ve 

izale olunacağını ve levazım zabıtanının daha serbest bir vaziyette bulunarak ifa-yı 

vazife edebilmeleri ve mesuliyete karşı muhabbetlerinin tezyid olunacağını ümid eder 

ve arz-ı ihtiram eylerim efendim. 

Von Wangenheim” 

Bu ifadelerden anlaşıldığına göre bürokratlar ve siyasiler bu raporu pek ciddiye 

almış görünmektedirler. Aynı ciddiyetle içeriğin uygulamaya konup takibinin yapılıp 

yapılmadığını ise bilemiyoruz. Ancak Türkiye’nin kalkınma macerasını bilenler ve 

devletin hantallığını bir türlü üzerinden atamadığını kabul edenler raporun uygulamaya 

konma ve izlenme açısından ciddi değerlendirilmediğini söyleyebilirler. 

Rapor metnini şimdiki yazıya aktarırken yeri geldikçe bazı kısa değerlendirmelere 

yönelik dip notlar koymanın dışında ilaveler yapmadık. Olduğu gibi aktarıyoruz. 

*** 

11 Diğer bir suretle. 

12 Hükmünü yürütme, geçerli sayma. 

13 Atma, atış, silah veya top atışı.


SURET 

1- Askerî nıkât-ı nazar 

Caddelerin inşası: 

(Yolların sevkülceyş kapasitesi ve perişanlığı ve yolların yapımında askeri makamların da 

yetkili kılınması talebi) • 

A) Seyahatimde Mersin-Tarsus-Ulukışla-Kayseri-Sivas-Samsun caddesini 

takiben seyahat ettim. Bu cadde sevkülceyş nokta-i nazarından tamamı bir ehemmiyet-i 

mahsusayı haiz olup sevkülceyşe haiz-i ehemmiyet olan diğerlerinden hemen geri 

kalmayacak bir vaziyettedir. Bu cadde halen öyle bir vaziyettedir ki yağışlı mevsimin 

hulûlüyle beraber küçük bir orduya ait ikmal işleri hemen birkaç gün içinde tamamen 

akamete mahkûm kalacaktır. Bu gördüğüm hususu mühimsedim ki Erkan-ı Harbiye-i 

Umumiye Riyaset-i Celilesine bilâ teemmül 14 arz-ı keyfiyet etmeklik mecburiyetini 

duydum. Caddenin arz ettiği bu fena vaziyetin esbabı bittabi aşikardır: 12 Sene devam 

eden harp müddetince caddelerin yeniden tamir ve inşası için elde ne zaman ve ne de 

imkan mevcut idi. Son geçen iki sene zarfında caddelerin tamir ve inşası hususuna 

namütenahi bir surette germî 15 verildiği görülüyor. Fakat bu iktiham 16 olunan mezahim 

iyi bir muvaffakiyet şeklinde tecelli etmemektedir. Bu hususta esbab-ı muhtelife varid 

olabilir. Olabilir ki beynelahali caddelerin haiz olduğu ehemmiyet hakkındaki 

malumatın adem-i kifayesi, bu hususta icab eden malumat-ı fenniyenin adem-i kifayesi 

sonrada -yolda caddeler hakkında görüştüğüm birkaç Türk efendinin verdikleri 

malumata nazaran- vilayet mühendislerinin cadde işlerini ihalede tamamı bir bitarafî ile 

hareket etmedikleri hususudur. İşte bu esbaba binaen caddelere müteallik mesuliyeti 

vilayetler uhdesinde doğrudan doğruya bırakmayarak bu gibi büyük sevkülceyşi 

caddelerin nezaret ve tamirat işlerini kolordu kumandanlıkları uhdesine vermekliğin 

maksada muvafık olacağını zan ediyorum. 17 Kolordular maiyetlerinde istihkam kıtaatı 

gibi bu işe has olan bir vasıta-i icrâiyeye malikdirler. (Sevkülceyş caddeleri)nin bu 

suretle Erkan-ı Harbiye-i Umumiye canibinden ayrılarak askeri idare altında 

bulundurulmaları lazımdır. Diğer caddeler kemakan hükümet-i mülkiye idaresinde 

kalabilirler. 

(Muharebe kabiliyeti zayıf erlerden bir yol inşaat bölüğü oluşturulsun.) 

B) Yol inşaat işleri için her kolorduda müstaidd 18 ve yol inşasında ayrıca yetişmiş 

bir istihkam yüzbaşısı kumandasında olmak ve harbe tamamen elverişli olmayan 

efraddan müteşekkil bulunmak üzere bir yol inşaat bölüğü teşkil ve tesis olunabilir. Bu 

bölüğe alınacak efrad en ziyade her sınıfa ait olan ihtiyat efraddan terekküp eder. Şöyle 

ki: Bunları intihabda en ziyade mesleği iktizası az çalışan ve günün ekseri zamanını 

• Parantez içindeki bu italik tali başlıkları biz koyduk, F.S.) 

14 Düşünmeden, düşünmeksizin. 

15 Sıcaklık, kızgınlık, hararet. 

16 Katlanılan, çekilen, göğüs gerilen. 

17 Görüldüğü gibi Baron von Wangenheim, memleketin, sivil insanların ve ekonominin ulaşım ve taşıma 

ihtiyacından ziyade meseleye askerlik noktasından yaklaşmakta, “sevkülceyş” amaçlı yaklaşımı ve yolların 

tamiratını bile kolordulara bırakmayı teklif eden tutumu ile Almanların vaktiyle Goltz Paşa vasıtasıyla 

Türkiye’ye empoze ettikleri militarist toplumu (“millet-i müsellaha”) inşaya devletlileri iknaya 

çalışmaktadır. 

18 İstidadlı, kabiliyetli.


kahvelerde geçirenlerden intihab edilecek olursa bu suretle hükümete ucuzca bir amele 

menbaı temin olunacağı gibi binnetice ahalide de yol inşasına ait malumat ve bu işe 

kesb-i vukuf keyfiyetleri tenmiye 19 ve takviye edilmiş olur. Bu yol inşa bölükleri (her 

türlü vesait-i fenniye, motorlu merdaneler, motorla müteharrik arozözler, artezyen 

kuyu malzemesi ve saire ile mücehhez olan) seri ve fakat esaslı bir surette olmak üzere 

büyük mikyasta yol tamiratını ifa ile tavzif kılınırlar ki bu meyanda buraya icap eden taş 

veya sair malzemenin nakli keyfiyeti kemakan vilayetlere ait vezaif cümlesinden olmak 

üzere ifa edilir. 

(Yollarda arızalar büyümeden sıkça tamir edilirse masraf daha az olur.) 

C) Yollarda yevmiye yapılması lazım gelen ufak tefek tamirat işlerine gelince, 

bunun için ayrıca bir teşkil ihdas olunmak zarureti vardır. 

Harbde nezaretim altında bulunan caddelerde edindiğim tecrübeye nazaran 

bunların en iyisi dahi hassaten yeni tamiri müteakip şayet mütemadi bir surette nezaret 

altında bulundurulmaz ve buna ihtimam edici bir el tarafından her gün caddenin keyfe 

mettefak 20 bir yerinde husule gelecek ufak tefek hasarat derhal bertaraf edilmezse uzun 

müddet dayanmadığını göstermiştir. Binaenaleyh bir cadde daimi bir surette ufak tefek 

tamirata maruz bulundurulursa bu suretle tahassül edecek masarif de az olur. Fakat 

cadde tamamen harabiyete yüz tuttuktan sonra tamire kalkışılırsa bittabi bunun ihyası 

büyük paraya tevakkuf eder. 

(Yaşlı Jandarma veya Polisleri Yol Bekçisi olarak istihdam edelim) 

Binaenaleyh ber vech-i maruz 21 esbab dolayısıyla bilumum sevkülceyşi caddelerin 

küçük aksama taksimini- ki bu aksam ne kadar küçük olursa o derce muvafık olur, 

azami 10 km olmak üzere- ve bu aksamın beherini bir yol bekçisine vermeklik 

hususunu arz eylerim.- Bu bekçiler kendi uhde-i mesuliyetlerine verilen bu aksam 

dahilinde husule gelecek ufak tefek hasaratı daimi surette tamir ve termimden mesul 

tutulurlar. Bekçi, kendi mesuliyeti altında bulunan yol kısmının mümkün mertebe 

ortasında ve yolun doğrudan doğruya kenarında bulunmak üzere ikamet ettirilirler. 

Bekçinin ikamete mecbur tutulduğu yerde tesadüfi olarak bir mahal-i meskûn 

bulunursa ne alâ, yoksa, yol boyunda su mevcud olan veya artezyen kuyusu şeklinde su 

istihsal edilebilecek bir yerde kendisine bir bine inşa edilmek zarureti vardır. Bu bekçi 

binaları, tenha yollar üzerinde aynı zamanda yolun emniyeti nokta-i nazarından da 

mucib-i istifadedir. Şayan-ı itimat bekçi elde etmek içün, kendi hizmetlerinde artık 

istihdama elverişli olamayan ihtiyar jandarma veya polis efradı alınabilir ki bunlar da bu 

suretle daha iyi kayırılmış olurlar. Bundan başka hizmetten çekilmiş istihkam küçük 

zabitleri de pek münasip olarak bu işte istihdam olunabilirler. Şayet bu bekçilere kendi 

ailelerince ekilip biçilmek üzere bir tarla gösterilir ve imkan olur da gelip geçen 

yolculara mevadd-ı iaşe satmak ve bunları misafir etmek ruhsatı da verilecek olursa bu 

bekçilik işi marul arz vaziyette olanların en muvafık bir surette bakılıp kayrılmasını 

temin eden yegane mucib-i rağbet bir hizmet olacaktır. Bütün caddenin nezaretinden 

mesul olacak istihkam zabiti veya bu iş ile tavzif edilecek memur, daimi surette yol 

19 Nemalanma, nemalandırma. 

20 Nasıl olursa, hangisi rast gelirse. 

21 Arz edildiği üzere.


bekçilerinin faal bir tarzda ve işten anlarcasına çalışıp çalışmadıklarını teftiş edeceği gibi 

bunlar arasında tenperverlik 22 gösterenler olursa bunları işten el çektirmekten mesul 

tutulurlar. 

Nokta-i nazarıma göre sevkülceyş caddelerin ancak ber vech-i maruz surette 

süratle tamirine ve daimi olarak hüsn-i halde bulundurulmasına imkan hasıl 

olabilecektir. Zira her hangi bir şeyi hüsn-i halde bulundurmak onu tamir etmek kadar 

haiz-i ehemmiyettir. Elde 100 km imtidadında en mükemmel bir cadde mevcud olur 

ve bunun 10 km.lik bir kısmı gayr-i kabil-i istifade bir halde bulunursa bu caddenin 

kamilinden hiçbir istifade mutasavver olamaz. Çünkü bu küçük gayr-i kabil-i istifade 

kısım caddenin heyet-i kamilinden istifade olunmasına mani teşkil eder. 

(Yol kenarlarına korkuluklar yapılması ve yolun asfaltlanması) 

D) Yeni inşa olunan caddelerde hassaten göze çarpan bazı yanlışlıkları ber vechi 

ati arz etmek isterim: 

Alt kısma ayrı taş tabakası döşenmeksizin çakıl ferş 23 edildiği, cadde 

hendeklerinin her hangi bir tazyika maruz kalması halinde yıkılacak derecede dar 

kazıldığı, askerlik nokta-i nazarından haiz-i ehemmiyet olan kilometro taşlarının 

mefkudiyeti, geceleyin otomobillerin hareketini teshil için uçurum mahallerde ağaçların 

yerini tutacak olan taştan korkulukların mefkudiyeti, bunların beyaz boya ile tıla 24 

edilmesi halinde gece karanlığında şoförün gözüne çarpar ve yolun kenarındaki 

korkuluk görünerek doğru istikamette hareket olunmak imkanı hasıl olur. 25 Aksi 

takdirde bu gibi uçurum mahallerde kenarın görülememesi yüzünden otomobilin 

uçması keyfiyeti pek sehil 26 olarak vukua gelir ki binnetice gerek malen ve gerek 

insanca zayiat husule gelmiş olur. Türkiye dahilinde en iyi taş menabii mebzul olduğu 

halde yumuşak taş tabakasından çakıl kullanıldığı cadde sathındaki muhaddebiyetin 27 

azlığı, cadde kenarında (yaz yollarının) toprak yol kısmının mefkudiyeti kurak 

mevsimde bu toprak yollardan azami istifade olunur. Bunların mevcudiyeti esas cadde 

sathının bozulmaması, bilumum tekerlekleri, deve, bargir ve sığır hayvanatının 

ayaklarını zarardan vikaye edeceği gibi karşılaşmalarda en mükemmel yol vermek 

(yoldan çekilmek) keyfiyetini teshil ederler. Bunların tesisi pek cüzi mütevakkıf olup 

bittabi her yerde tesis edilemeyerek ancak cadde tarafeyninde müsait yer varsa oralarda 

yapılabilirler(merbut krokiye müracaat). 

(Caddeler ziftlenmelidir.) 

E) Caddenin has halde bulunmasına ehemmiyetli surette tesir eden bir husus 

varsa o da caddenin usul-i mahsusasına tevfikan ziftlenmesindedir. Caddelerin 

ziftlenmesi, fazlaca bir müddet caddenin dayanmasından başka tozun da kalkmasına 

mani olan yegana bu usulün tatbiki tavsiyeye şayandır. Binaen aleyh bu tarzda da 

teşebbüsatta bulunulması lüzumunu arz ve teklif eylerim. Halen Almanya’nın üzerinde 

22 Rahatına düşkünlük. 

23 Döşeme, serme, yayma. 

24 Yaldızlama, parlatma. 

25 Görüldüğü gibi Baron, orta mektepli çocuklara ders verir gibi bir üslupla yazmış. Bu hem onun bize 

bakışını, hem de bizim gelişmişlik seviyemizin bir göstergesi sayılmalıdır. 

26 Kolay. 

27 Tümseklik, engebelilik.


fazla miktarda otomobilin münakalatı mevcut olan caddeleri marularz surette 

ziftlenmektedir. 

2-Tayyare Setresi: ( Uçakları gizlemek için çevreye ağaç dikmeli) 

A) Evvelce makam-ı celileye takdim eylediğim bir layiha ile bu hususa nazar-ı 

dikkati celb ederek Anadolu dahilindeki şoselere ağaç garsı 28 ile ayrıca da ormanlar 

tesisinin askerlik nokta-i nazarından pek büyük ehemmiyeti haiz olacağını arz 

etmiştim. 29 Bu defa seyahatte evvelce ihdasını arz ve teklif eylediğim Teyyare 

setrelerinin 30 dağlık aksam dahilinde yani Anadolu’nun yüksek yayla kısmında vücuda 

getirilmesinin pek azim müşkülatla karşılaşacağına kani oldum. Zira bu aksamda 

nebatatın neşv ü nema devrinde ağacın kendi kendine büyümesine hadim olan yağmur 

ile havada mevcudiyeti elzem olan rutubet miktarı azdır. Fakat bu ağaçların kökleri 

tahtüzzemin ratip kısmı buluncaya kadar geçecek bir müddet için bunları sulamak 

suretiyle büyütmek imkanı vardır. Binaenaleyh nebatatın yeşermesini temin edecek 

olan suyu elde etmek için bazı mahall-i meskunlarda mevcud olan su menabiini cüz’î 

masrafı dâî olan artezyen kuyularıyla teksir etmek maksada vefa edebilir. Birinci 

maddenin C faslında dermeyan olunan bekçiler bu ağaçların garsı ve bunlara lüzumu 

olan ihtimamın yapılmasıyla tavzif kılınabilirler. 

(Mezarlıklar perişan, oralara ağaç dikme zevki halka aşılanmalıdır, hem bu ağaçlar 

tayyarelere karşı setre vazifesi görürler.) 

B) Eyüp ve Üsküdar’da mevcud mezarlıkların latif ve muhteşem manzaralarını 

hayretle temaşa için tâ uzaklardan birçok ecnebi ve gerekse buraya şitab ederken 

herhalde Anadolu’da mezarlığın latif bir manzara irae etmesine veya bu halde bulunanı 

varsa bunların hüsn-i halde bulundurulmalarına ehemmiyet verilmediğini gördüm. Bu 

mezarlıkların ekserisi yalnız yontulmamış bir taş yığınından ibaret olup rüzgar ve 

tesirat-ı havaiye neticesi yekdiğerine karışmış bir şekilde tecelli etmektedirler ki insanda 

ihtimamdan beri asayiş içinde olmayan bir belde intibaını uyandırıyor. Binaenaleyh 

gerek askeri mülahazat (tayyare setreleri) ve gerekse bediiyât nokta-i nazarından 

mezarlıklara halkın ağaç garsı hususunda icab eden teşvikatta bulunulması lüzumunu 

arz etmek isterim. Bu hususta ihtimal ki manevi yardımlarla, bilfarz Eyüp kabristanına 

celb-i dikkat ile halka kabirlere ağaç garsı ile buna ihtimam etmek adetinin zerkine 

imkan hasıl olabilir. Bu tarzda hareket olunarak her köy ve kasabada tayyareye karşı 31 

lüzumu olan setreler mümkün mertebe temin olunacağı gibi ağaç garsı hususunda da 

bir arzu uyandırılmış olur. 

28 Dikme. 

29 Bahsedilen bu raporu arşivde bulamadık. Bu ve benzeri yabancı uzman raporları bir araya getirilip 

değerlendirilirse, Türkiye’nin çağdaşlaşması ve kalkınması tarihinde yabancıların rolü bir bütün olarak 

ortaya konulmuş olur. Kanaatimize göre de iyi bir doktora tezi konusudur. Gençlerin dikkatine! 

30 Bu ifadelerden anlaşıldığına göre uçakların saklanması için ağaçlık alanlar oluşturulmasından 

bahsediliyor. Türkiye, Anadolu’nun uçsuz bucaksız bozkırlarında uçakları kamufle etmek için ağaç 

dikmeyi hiç düşünmemiş olmalı. Burada da ağacı ve tabiatı düşündüğü için değil, uçakları setr etmek için 

ağaçlandırma teklif ediliyor. Gerçekten burada da askerileşme politikası görülmektedir. 

31 Buradan anlaşıldığı kadarıyla mezarlıkların da ağaçlandırılmasının tabii güzellik sağlaması yanında, 

“Teyyare setresi” olarak kullanılabileceğini ileri sürüyor. Ayrıca setr ifadesinin burada anlamı daha açık 

olarak görülüyor. Hava bombardımanı esnasında insanların saklanacağı ağaçlık ve ormanlık alanlar 

kastediliyor. “Tayyareye karşı” ifadesinden bunu anladık.


(Ormanlar tayyare setresidir ve askeri malzeme deposudur, Ormanlarda keçi otlatma şiddetle 

yasaklanmalıdır) 

C) Esna-yı seyahatimde birkaç muhteşem ormanın mevcudiyetini kemal-i 

memnuniyetle gördüm ki bunlar civarını mükemmelen tezyin ettiği gibi çıplak dağlara 

da bir servet menbaı bahşediyorlardı. Yalnız bunların hüsn-i muhafazası hususunda 

Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’nin pek büyük bir alaka göstereceğinden eminim. Zira 

makam-ı celile bu ormanlara bir cihetten tayyare setresi olarak arz-ı ihtiyaç edeceği gibi 

diğer cihetten de seferde malzeme-i harbiye için lüzumu olan mevadd-ı haşebiyye 32 

ihtiyacını temin edebilecektir. Binaenaleyh seyahatimde maatteessüf müteaddit defalar 

şahit olduğum üzere Erkan-ı Harbiye-i Umumiye makam-ı celilesi buralarda mevaşi 33 ve 

alelhusus keçi sürülerinin ra’yına 34 mani olmak üzere teşebbüsatta bulunacak olursa bu 

keyfiyet tamamen mahalline masruf bir tedbir olacaktır. Keçiler her ormanın 

ölümüdür. Hususi ormanlarla miri ormanların suret-i kat’iyede tefriki elzemdir. Miri 

ormanlarda hayvanat ra’yı doğrudan doğruya bir fiil-i sirkat addolunarak mütecasirinin 

elinden hayvanının alınması ve azim ceza-yı nakdi ile tecziyesi elzemdir. Aksi takdirde 

bu güzel ormanlar pek az seneler içinde keçilerin me’keli 35 olarak feda edilmiş olurlar. 

1- İktisadiyata Müteallik Mevadd: 

(Yük ve yolcu taşımacılığında da kullanılan posta hatları) 

Posta otomobil hatları: Ulukışla’dan Samsun’a kadar imtidad eden cadde 

üzerinde yaya, yaylı arabası, kamyon ve Ford otomobili ile olmak üzere büyük mikyasta 

insan münakalesi cereyan etmektedir. Ancak şimendiferlerin her tarafta harekete 

başladığı anda bu tarz münakale hitama erecektir ki bunun için de daha seneler ister. 

Bu şimdiki münakalat tamamıyla gayri muntazam bir şekilde ve şahsi bir kazanç temin 

edecek mahiyettedir. Bunun intaç edeceği akıbet şüphesiz ki bu işle mütevaggıl 36 olanlar 

arasında fazlaca bir hiss-i rekabet ile husumet vücut bulması, bundan başka yolcuların 

fazlaca mutazarrır olmaları ve hey’et-i umumiyesi ile de zaman zıyaı, masraf ve 

me’yusiyet gibi ahali için mucib-i memnuniyet olamayacak ahvalin hudûsıdır. 

Binaenaleyh bu hususî bir mahiyette olan gayr-i muntazam münakale yerine hükümet 

canibinden muntazam bir vasıta-i münakale vaz’ı ve bu suretle hükümete bir varidat 

menbaı temini ihtiyacı kendini göstermektedir. Sahih bir surette tanzim olunmak 

şimendifer hatlarına uygun bir hareket planı ile belli başlı hatlar üzerinde yolcu 

münakalesini deruhte eden bir posta otomobili hattı tesis olunmak lazımdır. Yolcu 

münakalesini deruhte eden posta otomobilleri aynı zamanda posta paketi ve 

mektupları da seri ve muntazam bir surette nakl edebilirler. Almanya’da bu tarzda 

layuad 37 posta otomobili hal-i fiiliyatta olup bunlardan azim istifadeler temin 

olunmaktadır. Bu sebeple bu posta otomobillerinin hususi mahiyette olan otomobil 

nakliyatını deruhte edenlerden icabı halinde nakliyat vergisi tarh olunarak resmilerle 

rekabete mani olunabilir. Bununla beraber halk kendilerini hangisi daha ucuz ve daha 

32 Odun ve odunluk malzeme. 

33 Davar,koyun ve keçi türü hayvanlar. 

34 Otlama, otlatma. 

35 Otlak 

36 Meşgul. 

37 Sayılamaz, sayısız.


rahat naklederse oraya müracaat ederler. Hükümet canibinden işletilecek olan bu 

tarzdaki posta otomobil hattının tesisi için evvel emirde caddelerin tamir edilmesi ve 

daimi surette hüsn-i halde bulundurulması keyfiyeti zaruridir. Aksi takdirde hükümet 

için lastik sarfiyatı ve dingil şikesti gibi masarifatı daimi zarar ve ziyan husule gelir. 

Mamafih posta idarelerinin de caddelerin hüsn-i halde tutulması keyfiyetiyle alakadar 

olması ve bu hususta icab eden masarifata yardım etmeleri pek muvafık olabilir. 

Harbde kıtaatın seri bir surette nakli işlerinde posta otomobilleri pek ziyade işe 

yarayacaklarından bunlarda münasip bir miktar teşkili Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’nin 

cümle-i menafindendir. Bundan başka seferi ihtiyaca karşı elde mümkün mertebe 

fazlaca mücerreb 38 şoför menbaı bulundurmak keyfiyeti de şayan-ı arzu bulunduğundan 

işte bu şoförlerin marularz posta otomobil hatlarında yetiştirilmeleri keyfiyeti de bu 

suretle temin edilmiş olur. 

(Elektrik üretimi ve sulama için) 

2- Vadilerin Seddi: Kışın memlekette suyun mebzuliyeti, yazın ise bunun 

mefkudiyeti, vadilerin seddi suretiyle büyük ihtiyat su depoları tesisi ihtiyacını his 

ettiriyor. Bilfarz Sivas civarında arazinin teşkilatı doğrudan doğruya bu tesisatın 

yapılmasını amir bulunmaktadır. Burada cüz’i masarif ile su bentleri inşa ettirilerek 

terakim ettirilecek sudan elektrik müessesatında ve yazın ise arazinin iskasında 39 

istifade olunması imkanı vardır. Müşahedatıma göre Anadolu’da cüz’i bir masarif 

ihtiyarı ile bu hususta yükseltilecek layuad kuvvet ve bereket hazaini mevcuttur. 

Tabiidir ki bu su bentleri tesisatı ancak kömür veya gaz ve benzin gibi yağlarla 

müteharrik fabrikaların tesisinden daha ucuza mal olan yerlerde yapılır. 

(Tamirle kullanılacak malzeme yolara atılmış çürüyor) 

3- Tamire Ait Mevadd: Şimendifer hattı ve gerekse caddeler boyunda halen 

dahi milyonlarca lira kıymeti haiz malzemenin yerlerde süründüğünü gördüm. 

Lokomotiften ta pantolon dökmesine kadar bir insan için lüzumu olan bütün mevadd 

bu yerlerde sürünenler arasında bulunabilir. Bunlar yalnız bu gün için istimale şayan 

olmadıklarından bila takayyüt yerlere atılmış ve bu suretle servet-i memleket zıya’a 

mahkum bir vaziyete konulmuştur. Biraz çalışma ve işte vukuf ile bütün bir eşya tekrar 

tamir olunarak memleket iktisadiyatı nokta-i nazarından tekrar eyadi-i istifadeye vaz’ 

olunabilir. Şayet memurin, asker ve halk yed-i tasarrufunda bulunanla alakadar olur ve 

hükümet canibinden kendinin idaresine tevdi olunan eşyayı hüsn-i halde tutar ve bir 

hasar vukuunda tamir ederse senede hükümet milyonlar iktisat eder. Makine ve her 

nevi alat-ı fenniyeden haddinden fazla ve maksatsız bir surette iş talebi hassaten 

bunların vaktinden evvel duçar-ı hasar olmasına sebebiyet verdiğinden bu iş iktisadi 

mülahazat ile hiç kabil-i telif değildir. Bilfarz fenni bir surette yapılan hesap ile azami 

kuvve-i tahmiliyesi altı kişi olan bir otomobile sırtı sıra 13 kişi bindirilirse bittabi bu 

otomobil altı sene yerine altı ay dayanır. 

(Halk onbaşı sopasıyla eğitilmelidir.) 

Kanaatime göre Almanya’da halk ancak Prusya bölük kumandanı ve Büyük 

Frederik onbaşı sopasıyla bu cihetlerde dikkat ve intizama alıştırılmıştır. Bu tarz 

38 Tecrübe edilmiş, denenmiş. 

39 Sulanmasında.


terbiyenin yine Türkiye Erkan-ı Harbiye-i Umumiyesi’ne teveccüh edecek en şayan-ı 

şükran bir vazife olacağı kanaatindeyim. 40 Makam-ı Celile halkın bu tarzda terbiyesini 

orduya zerk emeliyle neferin ceketinden eksik bir düğme veya sökük lekeli bir elbise 

ile karargâhını terk etmesine tahammül edemeyecektir. Her memur, zabit ve nefer 

kendine tevdi olunan otomobil, beygir, tüfenk ve her ne olursa olsun miri eşyayı azami 

bir ihtimamla bakmayı kendi şerefi telakki etmek lazımdır. 

Hükümeti daha ziyada zayiata maruz kalmaktan vikaye için kolordu 

mıntıkalarında mevcut olan sahipsiz malzemenin cem ve iddiharını 41 ve bunların 

lüzumu olan hükümet tamirhanelerine sevklerinin kolordu levazımlarınca temini için 

bunlara lüzumu olan emrin verilmesi maksada muvafık olabilir. Ta inşa olundukları 

zamandan beri bugüne kadar yollarda sürünen dekovil malzemesi şimendiferlerce 

istifade olunmak üzere cem ve iddihar olunabilir. Şayet bu malzemeye şimendiferlerce 

lüzum görülmezse bunları cihet-i askeriyeye verir ki cihet-i askeriye bunlardan pek âlâ 

istifade edebilir. 

(Tarih ve sanat değeri olan eserleri yok olmaya terk etmeyin, kapalı camiler müze olsun bu 

eserler orada muhafazaya alınsın.) 

4- Sanayi-i Nefiseden Olan Âbidât: Hemen bütün şehirlerde üçüncü 

maddede dermeyan olunan malzemeden gayri eski zamandan kalma sanayi-i nefiseye 

ait eşya gördüm ki bunlardan bir kısmı kadim bir kıymet-i tarihiyeyi haiz idi. Bu 

hazain-i sanatın dikkatsizlik yüzünden kıymetten düşmesi veya harap olması tehlikesi 

mevcuttur. Binaenaleyh bu hazain-i sanat tarihin hangi devrine ait olursa olsun her 

kasaba ve vilayette bunları sanayi-i nefise mütehassıslarının nezareti altında toplayarak 

emin bir surette muhafaza etmekliği arz etmek isterim. Kapalı bulunan layuad cami ve 

kilise 42 bu toplanan asar-ı sanayi-i güzelce alır ve bu suretle şehir ve kasabalarda 

masrafsız bir surette vücuda gelmiş kıymettar müze vazifesini görürler. Maruzatımın 

tatbiki halinde baha biçilmez asar-ı sanayi muhafaza edilecek ve bu suretle gerek 

servet-i millî ve gerekse halkın terbiye-i umumiyeleri nokta-i nazarından bir kâr-ı azim 

temin olunacaktır ki, bütün bu iş için de hiçbir masraf ihtiyarına lüzum olmayacaktır. 

5- Hıfzısıhhaya Müteallik Mevadd 

(Sokaklar çok pis ve tozlu halka ve belediyelere sokağı temiz tutması için yaptırımlar 

uygulanmalıdır.) 

Muhtelif şehirler arasında temizlik nokta-i nazarından mevcut olan fark-ı azim 

hayretle görülmeye şayandır. Sokaklarını daimi surette sulayan Tokat, Amasya ve 

Samsun müstesna olmak şartıyla diğerlerinin sokakları kamilen toz içindedir. Ahalinin 

sıhhati nokta-i nazarından bunun büyük bir mahzur teşkil ettiği hususu şüphesizdir. 

Hassaten bu mahzur, mevcut toza her türlü mülevvesat karışırsa (Sivas’ta olduğu gibi) 

sokaklarda süprüntü yığını halini alırsa bittabi daha ziyade artar. Bu hususa çaresaz 

40 Prusya terbiye anlayışı ve militarist politika burada açığa çıkıyor, “onbaşı sopası” ile terbiye edilen millet! 

41 Biriktirme, stoklama, toplayıp saklama. 

42 “Kapalı bulunan sayısız cami ve kilise” ifadesi üzerinde durulmaya değer. Mübadele ve Ermeni 

tehcirinden dolayı gayri Müslimlerin boşalttıkları semtlerde bulunan kiliselerin kapalı olması anlaşılıyor. 

Ancak camilerin neden kapalı oldukları araştırılmalıdır. Öyle ki bunlar “tarihi eserler deposu veya müze 

olarak kullanılabilirler” diye Wangenheim Baronu tarafından fikir teklif ediliyor. Birçok cami Tek Parti 

döneminde depo ve müze olarak kullanılmıştır. Cumhuriyet Arşivinde bu konuda belgeler vardır.


olacak ancak belediye reisleri veya zabıta-i mahalliyenin göstereceği şiddet ve kudrettir. 

Tokat şehri bir mücevher çekmecesi kadar temiz idi. Diğerlerinin de temizlik itibarıyla 

Tokat şehri derecesine isal edilmesi lazımdır. Ancak bu hususta icab eden tazyikin 

diriğ 43 edilmemesi meşruttur. Sokakların temizliği işi en muvafıkı her ev halkı kendi 

mıntıkasını temizlemek ve sulamak suretiyle yaptırılacak olursa çok makul hareket 

edilmiş olur. Bu tarz ile gerek şehre ve gerek hükümete hiçbir masraf çıkarılmamış 

olur. Bu temizlikte ihmal gösteren herkes, binnetice halkın sıhhatini ve dolayısıyla 

hükümeti zarardide edeceğinden ceza-yı nakdi veya bilfiil çalıştırmak suretiyle tecziye 

olunur. 

Bu işi yapabilmek için ahali-i mahalliyenin boş vakti olduğu pek tabiidir. Çünkü 

işsiz layuad insanın evleri önünde veya kahvehanelerde oturdukları görülmektedir. 

Sonra da sokakların süpürülmesi veya sulanması işini çocuklar da yapabilirler. 

Sokakların temizliği ile ahaliyi alakadar etmek aynı zamanda bunların terbiye ve 

yetiştirilmesi hususunda da fevkalade haiz-i tesir olan bir sebep olabilir. Birinci madde 

(H) faslında dermeyan edilen sokakların ziftlenmesi 44 keyfiyeti, şehirlerin tozdan 

masuniyetini de temin eder. 

(Anneler çocuk büyütmeyi bilmiyor, bunlara eğitilmiş kızlar danışman olsun) 

Birçok küçük çocukların zayıf ve nahif bir halde görünmeleri ve valideleri 

tarafından sıhhate muzır bir surette ve eski usul dahilinde kundaklandıkları ve bu usul 

ile bakılarak büyütüldüklerini gördüm. Bu tarzdaki çocuk bakımının intaç edeceği 

vefeyata 45 karşı mücadele için validelerin tenvir edilmeleri iktiza eder. Bu maksatla 

Almanya’da gerek hasta hanelerde ve gerekse meme çocuklarının bakım hanelerinde 

şefkat hemşireleri yetiştirilir. Bu şefkat hemşireleri her kasaba ve köyü dolaşarak genç 

validelerle temas ederler ve bunlara asri çocuk bakımını ameli surette talim ederek 

muavenet ederler. Bu suretle Almanya’da büyük istifadeler temin olunmaktadır. 

Binaenaleyh Türkiye’de dahi münevver kısma mensup genç kızların, hassaten ve hüllei 

evlada varid-i hatır olan zabit kızlarının çocuk bakımında yetiştirilmelerini ve bütün 

memlekette sevaplı bir saha-i mesaî iraesini 46 teklif ederim. Bu sayede Türkiye’nin en 

kıymettar mameleki 47 olan yavrular hıfz ve vikaye edilmiş olacaktır ki bu çocuklar 

müstakbelin askeri olacaklarından 48 bu mesele ile de Erkan-ı Harbiye-i Umumiye 

fazlasıyla alakadardır. 

(Tüketici az, tacir çok, bunlar ihracata yönelik sektörlere kaydırılmalıdır.) 

Bütün şehirlerde aynı tarzdaki müşahedatıma göre fazla miktarda tacir ve az 

miktarda müstehlik vardır. Bir küçük kasabada aynı iş üzerine 25 tacir muamele 

yaparsa bunlardan hiç biri nail-i mesuliyet olamaz. Bilakis hepsi de ancak kuvvet-i 

lâyemut 49 derecede idame-i hayat edebilirler. Bu şekil aynı zamanda hükümetin de 

43 Esirgeme, önleme, men etme. 

44 Orijinal metinde “zift” in “f”si yerine kef yazılmış.(fs). 

45 Ölümler. 

46 Gösterme. 

47 Varı yoğu, her şeyi. 

48 Geleceğin askeri olacaklarından bu mesele ile Genelkurmay ilgilenmeliymiş! Halbuki bunlar insandır ve 

memleketin insan varlığıdır. O cihetten bakılmalı ve bütün devlet ve sivil kurumların o çocukları yaşatmak 

için çalışmaları teklif edilmeliydi. Burada da militarizmin mahiyeti gayet net olarak görülmektedir. 

49 Ölmez.


mazarratını 50 daidir. Çünkü hükümetin menfaati mümkün mertebe zengin vergi 

ashabının ve müreffeh halkın mevcudiyetiyle kaimdir. Bazı satıcılara saatlerce müddet 

hiçbir müşterinin gelmediğini gördüm. Bu zevat 51 tamamen işsiz bir halde ve başları 

önünde düşünüp duruyorlar. Binaenaleyh durgun vaziyette olan halkı bilfarz ihraca 

elverişli bir işe teşvik ederek bu suretle memlekette ihracatı ve binnetice hükümetin 

menafini tezyid etmek, hükümetin ittihaz edeceği şaheser bir tedbir-i siyasi olabilir. 

6- Fenni Münakalata ait Hususat: 

(Trenler haşerelerden temizlenmek için ilaçlanmalıdır.) 

A-Tahta Kehlesi Rahatsızlığı: Anadolu Demiryolları dakikası dakikasına hareketi 

ve işletme hususundaki intizamı ile numuneye şayan bir mertebede olup harpten 

evvelki görgüme nazaran Fransız şimendiferlerine müthiş bir surette tefevvuk edecek 

derecededir. Yalnız yolcuları iz’âc 52 eden iki ehemmiyetsiz nokta vardır. Birincisi 

herkesi muzdarip eden tahta kurularının izacıdır. Kanaatime göre şimendifer 

kumpanyası için her hareket hitamını müteakip kompartımanları gaz sıkan tulumba 

altlarıyla esaslı bir surette gazlayarak temizlemek veya haşaratın izalesine yarayan (flit) 

ile dezenfekte etmek ehemmiyetsiz bir iştir. Arz edilen bu her iki vasıta da pek cüzi bir 

masraf ve işçiye vabeste olup şimendiferin şeref ve haysiyetini esaslı bir surette 

arttıracağından tatbiki pek muvafıktır. 

(Tren gişeleri kalabalık, gişeye yaklaşacaklar sağdan, ayrılacaklar soldan yürüsün.) 

B- İstasyonlardaki gişeler hal-i intizamda olmayıp fazla izdiham dolayısıyla her 

türlü uygunsuzluğa sebebiyet vermekte ve bu suretle sırf teferrüç 53 maksadıyla seyahate 

çıkanların mucib-i yeis ve kederi olmaktadır. Burada intizamın tesisi yapılacak küçük 

bir tertibat sayesinde temin olunabilmektedir. Bu işi bir talimat ile tanzim ederek gişeye 

yanaşacakların sağdan ve çıkacakların soldan olmak üzere veya aksine olarak hareket 

etmeleriyle bu intizamsızlık bertaraf edilmiş olur. 54 İstanbul veya sair istasyonlarda 

tatbik olunduğu üzere gişenin önüne konulan iskemle şeklinde yüksekçe bir kutu 

yolcuyu bu intizama tabiiyete icbar edebilir. 

7-Gemi Münakalatı: 

(Askerler gemilerde sivillere örnek olsun, yaka bağır açık ve sarhoş dolaşmasınlar.) 

A) Gemi halkı beynelmilel bir şekilde arz-ı vücut edeceğinden, gemi kapudanı 

gemisinde en mükemmel bir intizamın tesisine ihtimam ederek birinci mevki 

kamaralarının hiçbir zaman yolcuda gemi ambarı intibaını uyandırmamasına dikkat ve 

50 Zarar ve ziyan 

51 Asıl metinde “zat” yazılıdır, ancak cümle ve fiil çoğul olduğundan biz de özneyi çoğullaştırdık. 

52 Rahatsız eden, tedirgin eden, bunaltan. 

53 Ferahlama, gezinti. 

54 Gişe önündeki intizamın nasıl sağlanacağı ve izdihamın nasıl ortadan kalkacağı gibi konularda bile 

birileri sağdan diğerleri soldan yanaşsın şeklindeki çözüm önerileri çok manidardır. Bahriye Vekili’nin 

notlarında(bkz. Belge s.26) bunları her tahsil görmüş Türk biliyor” ifadesi varsa da bu özrün kabahatten 

daha büyük olduğu bir örneği teşkil etmektedir. Bizce doğrusu o zamanki idare vatandaşın hali ile hiç 

ilgilenmemiştir. Vatandaş devlete ve rejime isyan etmesin, asker ve vergi görevlerini yerine getirsin yeter. 

Seçim döneminde bile vatandaşın ayağına oy istemek için bile olsa gitmiyorlardı. İlk defa 1950 

seçimlerinde köy ve kasabalara gitmeye ve vatandaşa halini sormaya başladılar. Bkz Fahri Sakal, Çok 

Partili Döneme Geçişte Tek Partinin Muhalefet Anlayışı, Ebabil Yay. Samsun, 2008, s. 106-107


ihtimam etmekte mecburidir. Umur-dide ümera-yı askeriye müteyakkızane bir tavır ve 

hareketle diğerlerine numune-i misal olmak mecburiyetinde olup vuku bulduğu üzere 

çizme pantolonu ve terlik ayağında olduğu halde göğüs açık, yakasız ve hatta sekr 55 

halinde güvertede dolaşmağa hiçbir zaman mezun olmamalıdırlar. Bu tarzda bir 

hareket Türk ordusunun ve Türk gemileriyle seyahatteki kadr 56 ve haysiyeti haleldar 

eder. 

(Gemilerde temizlik ve intizam yok, banyo mahalli hırdavat odası olmuş, Türk gemiciliğinin 

şerefi haleldar oluyor.) 

B) Gemide malzemenin hüsn-i halde bulundurulması keyfiyeti mefkud olup bu 

işe pek az ihtimam olunmaktadır. Kapı ve pencereler ya pek sıkı kapanıyorlar veya hiç 

kapanmıyorlardı. Banyo mahalli hırdavat odası olarak kullanılmakta idi ki boyası da 

matluba muvafık değildi. Yolcular, deniz emniyetine müteallık talimat ahkamına tevfik 

hareket etmeyerek mevcut dört kazandan ikisini teshin ettiğini ve tahlisiye edevatının 

talimatı ahkamına mugayir bir halde bulunduğunu hikaye ettiler. Bu verilen malumatı 

kontrol edemediğim için bittabi bu söylenenlerin derece-i sıhhatini tayin edemedim. 

Mamafih bu şikayet edilen hususat Türk gemisiyle seyahatteki kadr ve şerefi haleldar 

edebilecek bir mahiyette olduklarından makam-ı aidisince tetkike şayandırlar. 

8- Polis Heyeti: 

(Polis keyfi ve sorumsuz davranıyor her ilçede farklı uygulamalar var, amirler makamında 

bulunmuyor, bir yolcu bir imzayı üç günde attırabiliyor) 

Bütün seyahatim esnasında bilumum polis memurini ile jandarma heyeti 

tarafından daima nazik ve mültefitane muamele gördüm. Öyle ki şahsım itibarıyla 

mucib-i şikayet hiçbir sebep mevcut olmayıp bilakis bunların gösterdikleri muavenet-i 

insaniyetkâraneden dolayı teşekküre mecburum. Buna rağmen polise dair dermeyan 

eyleyeceğim bazı hususat varsa, onu da hükümetin menfaatini gözeterek idare-i kelam 

eden bitaraf bir lisandan ağızları ancak polisin mukabil bir tedbirde bulunacağı 

korkusuyla kapanan diğer yolculara ait şikayatın Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ce 

dinlenmesinin muvafık olacağını mütalaa ederek arz ediyorum. Hareket ve muvasalat 

için polise müracaatlarımda ben de bunların muntazam bir usul dahilinde hareket 

etmediklerini gördüm. Kasabanın birisinde muvasalat ve hareketimi otelcinin polise 

bildirmesi maksada kafi gelirken diğerlerinde bizzat muvasalat ve hareket için polise 

müracaata mecbur tutuldum. İki şehirde fotoğraf taleb ettikleri halde diğerlerinde 

istemediler. Sivas’ta ise bizzat polis dairesine çağrılarak vesikamdan maada pasaportum 

ile İstanbul ikamet vesikamı da ibraz etmekliğim taleb edildi. Şahsıma ait bulunan 

fotoğraflı vesikam ile başkaca vesaiki musaddakan hamil bulunurken artık bunlardan 

gayrisinin neden lüzumlu olacağı keyfiyetini bittabi anlayamamıştım. Bir yolcu polisten 

vesikasını alabilmek için üç gün intizara mecbur olmuş ve bu suretle seyahati dört 

günlük bir tehire uğramıştır ki, bu vesikanın geç verilmesinde hiçbir sebep yok idi. 

Polis uygunsuzluğu hakkında diğer yolculardan başkaca işittiklerimi arz etmekliğimi 

zait görürüm. Müteaddit defalar şahit olduğuma göre mesai zamanı polis şefi 

makamında bulunmuyor veya henüz gelmiş ve gitmiş bir zamana rast geliyordu ki, 

55 Sarhoş. 

56 Değer, şeref, haysiyet.


dairede bulunan diğer mevcut imza hakkını haiz olmadığı için ertesi günü müracaat 

etmekliğimi tembih ediyordu. 57 

(Yolculara kötü davranılıyor, yabancı düşmanı polislerle turizm gelişmez.) 

Kanaatime göre yolcunun hamil olduğu vesikasını otelciye ibraz etmesi ve otelci 

tarafından yolcunun muvasalat ve hareketinin polise tahriren bildirilmesi maksada vefa 

edebilir. İstanbul’da kendilerine seyahat vesikası verilen eşhas münhasıran hükümetçe 

daimi şüphe olmayanlarken bütün seyahat edilen şehirlerde zaman zıyaı ve masarifi dai 

olan bu müşkülat-ı azime neden ika 58 edilsin. 

Hükümet, Avrupa’daki bilumum sefaret ve konsolosluklarıyla ilan-ı keyfiyet 

ederek (teferrüç seyahati şirin Türkiye’yi ziyaret edebilirler.) tarzında seyahatin celb ve 

cezbini cidden arzu ederse evvel emirde seyyahinin polis nezdinde vuku bulacak 

müracaatı işini esaslı bir surette basitleştirmeli ve bu işin bütün teferruatıyla bir 

yeknesaklık dahilinde cereyanını temin etmelidir. Ecnebiye hasmane muamele eden 

küçük rütbedeki polis memurininin keyfi harekatının veya entrikalarının mukabelesiz 

kaldığı hakkında yolcuda husul bulan imana nihayet vermek zarureti variddir. 

(Polis ve jandarma fazlası var) 

Hasıl ettiğim intibaıma göre mevcut jandarma ve polis miktarı fazladır. Madem 

ki bütün memleket hal-i sükun içindedir, şu halde daha az bir mevcutla daha 

semeredar bir mesai temini imkanı vardır. Memleketin her tarafındaki kıtaat 

garnizonlarının mevcudiyeti ve polise icabında bunların muavenet edeceği 

mülahazasıyla kanaatime nazaran polis miktarı bir derece tenkis olunabilir. Belki de 

jandarma ve polislerden bu suretle çıkarılacaklar kıtaatta küçük zabıtan heyeti 

meyanına ithal olunarak bunlardan bu işlerde istifade olunabilir. 

Otuz seneden beri Anadolu’da emrar-ı vakt 59 eden bir ecnebinin Türkiye’nin 

inkişaf ve terakkisine müteallik söylediklerini Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ye arz etmek 

makam-ı celile için şayan-ı istifade olabilecektir. Bu zat Türkiye’nin bu son iki sene 

zarfında bütün sahalarda gösterdiği terakki ve inkişafın gayet azim olduğunu dermeyan 

ediyor ve bundan yirmi sene evvel bu zat Türkiye’nin daha yarım asırlık bir zaman 

içinde bu derece bir inkişaf gösteremeyeceğine kani bulunduğunu itiraf ediyor. 

Hassaten kadınların fabrika işlerinde gösterdikleri zeka ve mahareti suret-i mahsusada 

medh ü sena ediyor. Hülasa olarak bütün seyahatin benim için fevkalade şayan-ı 

istifade olduğunu tekrar etmekliğimi vecibe bilir ve Türkiye’deki tedrisatım esnasında 

bundan büyük istifadeler edeceğimi ümit ederim. 

Müsaade-i devletleriyle bu şayan-ı istifade seyahati yapmaklığımı her suretle 

temin ve teshil eden Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’ye bu vesile ile arz-ı teşekkürat eyler 

ve maruzatıma hatime veririm. 

*** 

57 Burada bahsedilen memur hantallığı ve “bugün git, yarın gel” zihniyeti için bkz. BCA, CHP K. 

490.01/163.649.4; BCA, CHP. K. 490.01/475.1919.1; Ağaoğlu Ahmed, Gönülsüz Olmaz, Büven 

Basımevi, Ankara, 1943. Tek parti devrinde memurların genellikle çalışmadığı ve “ceberut devlet” 

anlayışının temsilcileri oldukları hakkında ayrıca bak. Fahri Sakal, Tek Partinin Muhalefet Anlayışı, s. 

102-111. ve 196-197. Ayrıca bkz. Ercan Çelebi, Mübadele İmar ve İskan Vekaleti, Yayımlanmamış 

Doktora Tezi, Samsun, 2005, s.76. 

58 Yapma, yaptırma, düşünme. 

59 Vakit geçiren.


Rapor burada bitiyor. Biz özünü bozmamak ve yararlanacak diğer araştırıcıların 

aslını görmesini sağlamak için sadece bugünkü dilde kullanılmayan kelimeleri 

dipnotlarla açıkladık ve bölümler ihdas etmeden her paragrafta nelerin anlatıldığını 

belirtmek için parantez içinde italik tali başlıklar koyduk. Rapor bu haliyle 

incelendiğinde çok basit uygulamaların bile o zamanki idare tarafından 

düşünülemediğini veya ihmal edildiğini gösterir gibidir. Diğer bir ifade ile neredeyse 

yolda nasıl yürüneceğini, gemide ve trenlerde nasıl hareket edileceğini, buralarda sarhoş 

bulunmanın ordunun ve Türk gemiciliğinin itibarını düşüreceğini, polisin keyfi 

tutumlarını ve bir yolcunun evrakını üç gün imzalatmak için beklediğini, 

ağaçlandırmanın faydalarını, trenlere kalabalık istasyonlarda nasıl binileceğini, trenlerin 

ve sokakların nasıl temizlenmesi gerektiğini, annelerin kundaklama ve diğer adetlerinin 

çocukların sağlıklı büyümesine engel olduğunu, ekonomik sorunları vs. anlatan bir 

raporla karşı karşıyayız. 

Wangenheim, yıllık izni esnasında İstanbul’dan gemi ile Mersin’e gitmiş, oradan 

karayolu ile Tarsus, Ulukışla, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya ve Samsun’a gelmiştir. 

Anlaşıldığına göre Samsun’dan gemi ile İstanbul’a dönmüş olmalıdır. Çünkü raporunda 

başka şehirlerden bahsetmiyor. Bu şehirlerden özellikle Tokat, Amasya ve Samsun’un 

temizlik durumunu överken diğer şehirleri gayet pis, bakımsız ve tozlu bulmuştur. 

Tokat için yaptığı benzetme ise bu şehir halkını gururlandıracak kadar güzeldir: 

Sokakları yıkanan bir şehir ve bir “mücevher kutusu.” 

Burada bir batılı gözüyle, yeni Türkiye devlet ve toplumunun kısa bir 

panoramasını görüyoruz. Otuz yıldır Türkiye’de olduğunu belirttiğine göre, batıyı 

bildiği kadar, bizi de iyi tanıdığını söyleyebiliriz. Zaten yazdığı şeylerin tamamı 

doğrudur. O devrin Türkleri bunları yazmamış, belki yazamamıştır. Bazıları da burada 

bahsedilenlerin bir kader olduğunu kabul etmiştir veya harp yıllarını hatırlayarak, 

“buna da şükür” kabilinden eksikleri belki görmezden gelmektedirler. Burada 

yazılanlar toplumuna ve devletine karşı sorumlu olan her yönetici ve aydının görmesi, 

rapor etmesi ve tartışması gerekli hususlardır.




Amerikan Board Misyonerlerinin 

Trabzon ve Çevresinde Yürüttükleri Faaliyetler 

Çerçevesinde Eğitim Alanındaki Çalışmalar 

Gülbadi ALAN * 

Giriş 

Amerikan Board cemiyetine bağlı misyonerlerin Trabzon’da 1835 yılında başlatmış 

olduğu çalışmalar, Board’ın Anadolu’daki teşkilatlanmasında 1860 yılına kadar 

meydana gelen değişikliklerden dolayı, sürekli değişken bir zeminde yürütülmüştür. 

Son olarak, 1885 yılında Trabzon Batı Türkiye Misyonu sınırları içine alınarak istasyon 

haline getirilmiş ve çevresinde bulunan bazı yerleşim yerleri birer dış istasyon olarak 

Trabzon’a bağlanmıştır 1. Buranın merkez haline getirilmesinden dolayı, yürütülen 

çalışmalar önceki yıllara göre daha bir önem kazanmıştır. Ancak Trabzon istasyonunda 

yürütülen eğitim çalışmalarının, Batı Türkiye Misyonu’nda yer alan diğer istasyonlara 

oranla daha düşük boyutta olduğu görülmektedir. Burada kolej, ruhban okulu veya -kız 

yada erkeklerin eğitim gördüğü- yatılı yüksek okullar seviyesinde bir eğitim çalışması 

sürdürülememiştir. Okullaşma, genelde Trabzon ve buraya bağlı dış istasyonlarda 

açılan karma ilkokullarda yürütülen eğitim faaliyeti seviyesinde kalmıştır. 

Trabzon’da yürütülen faaliyetlerin bu özelliklerinden dolayı, çalışmamızda 

öncelikle Amerikan Board misyonerlerinin buradaki teşkilatlanması ve bu teşkilatlanma 

içerisinde Trabzon ve buraya bağlı dış istasyonlarda yürüttüğü eğitim çalışmaları ve bu 

çalışmaların diğer istasyonlarda yürütülen eğitim çalışmalarından farkı ele alınacaktır. 

Ayrıca, Amerikan Board’ın Trabzon’daki eğitim faaliyetleri, Başbakanlık Osmanlı 

Arşivi’nden elde edilen belgeler ışığında da değerlendirilmeye çalışılacaktır 2. 

1. İlk Amerikan Board Misyonerlerinin Trabzon’a Gelişi ve Teşkilatlanma 

Çalışmaları 

Amerikan Board misyonerlerinin, İstanbul’un doğusunda, Karadeniz sahillerinde ilk 

girdikleri ve yerleştikleri yer Trabzon olmuştur. Thomas P. Johnson, ilk Amerikan 

misyoneri olarak 1835 yılında burada ikamet etmeye başlamıştır 3. Ancak Board 

* Yrd.Doç.Dr.,Erciyes Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi. 

1 Amerikan Board cemiyetinin Osmanlı ülkesindeki teşkilatlanması hakkında ayrıntılı bilgi edinmek için 

bkz. U, Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika (19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki 

Amerikan Misyoner Okulları), (İstanbul, 1989). 

2 Bu değerlendirmede, Trabzon ve çevresi Osmanlı idarî teşkilatlanması çerçevesinde ele alınacaktır. 

3 J. L. Barton, Daybreak In Turkey, (Boston, 1908), s.127; W.E. Strong, The Story of The American Board (An

Gülbadi ALAN 149 

misyonerlerinin Trabzon’a ilk ayak basmaları 1831 tarihinde gerçekleşmiştir. Amerikan 

Board yetkilileri, 1830 yılında Anadolu’da iyi bir araştırma yapmak için Eli Smith ve 

Harrison Gray Otis Dwight adlı iki misyoneri görevlendirmiştir. Bu iki misyoner, 16 ay 

sürecek araştırma gezilerine, yapılan tavsiyeler üzerine, Anadolu’nun iklim yapısını göz 

önünde bulundurarak 26 Mayıs 1830 tarihinde İzmir’den başlamışlardır. Bu iki gezgin 

misyonerin ifadesiyle, gezilerinin amacı, kendi ülkelerinde Ermenilerin durumunu tahkik 

etmek 4 şeklinde açıklanmıştır. 

İzmir’den başlayan yolculuğun güzergahı Anadolu içlerine doğru devam etmiştir. 

Bu yolculuk esnasında Trabzon’a yakın yerleşim yerlerinden ilk uğradıkları 

merkezlerden biri Merzifon olmuştur. Smith, gezileri güzergahında devam ederken bir 

Mayıs günü Merzifon ovasına geldiklerini, Anadolu’nun eski taksimatının sınırlarını 

tam bilmediklerini, ancak Paphlagonya’yı terk edip Galatia sınırından geçip Pontus’a 

girdiklerini, on iki saatlik bir yolculuk ve çok az uykuyla geçen bir geceden sonra da 

Merzifon’a, sabırları tükenmiş bir halde ulaştıklarını yazmıştır. Şehir hakkında kısa da 

olsa bilgi veren Smith, bir şehirden ziyade kasaba görüntüsünde olan Merzifon’un 

antik Phazemon şehri olduğunu, edindiği bilgilere göre kasabada 5000 hanenin mevcut 

olduğunu, bu hanelerden 1000 kadarının Ermenilere, geri kalanın da Türklere ait 

olduğunu ifade etmiştir 5. 

Daha sonra buradan Tokat’a uğrayarak Erzurum’a, oradan da doğuya doğru 

devam eden yolculukları Kafkasya içlerinde Karabağ’a kadar uzanmıştır. Trabzon’a, 

Karabağ’dan başlayan dönüş yolculukları esnasında uğramışlardır. Ziyaretleri esnasında 

150 öğrencisi bulunan bir Ermeni erkek okulunu ziyaret etmişlerdir. İki misyoner, 

Trabzon’da bir de Rum gramer okulunun bulunduğundan, ancak okulun iki 

öğretmeninin ölümünden dolayı o anda kapalı olduğundan bahsetmektedirler 6. 

Trabzon ve civarı hakkındaki izlenimlerini Dwight, notlarında uzun uzadıya anlatmış 

ve bölge halkını ilerlemeye açık olmaları ve uyanıklıkları ile gerçek Yunan soyundan gelme 

olarak tanımlamaktadır 7. 

Bu gezilerin sonucunda misyonerlerin hazırladıkları raporlarda bölge hakkındaki 

olumlu görüşler nedeniyle, Amerikan Board tarafından Sinop’tan Trabzon’a uzanan 

Karadeniz sahillerine ve iç kesimlerinde Erzurum’a misyoner çalışmaları için umutla 

bakılmaya başlanmıştır. Bu raporlarda, Rumlar ve Ermeniler arasında çalışmayı 

sağlayacak bir misyon merkezi olarak Trabzon’un uygunluğuna ve potansiyeline de 

dikkat çekilmiştir 8. 

Yine Trabzon’da bir istasyon kurulmadan önce buraya uğrayan bir başka 

Amerikan Board misyoneri, Justin Perkins’tir. Smith ve Dwight’ın yaptıkları yolculuk 

sonucunda Nasturiler üzerinde çalışılması gerektiği yönündeki tavsiyeleri dikkate alan 

Account of the First Hundred Years of the American Board of Commissioners for Missions), (Boston, New York, 

Chicago, 1910), s.93; W. E. Curtis, Around the Black Sea, Hodder and Stoughton, (New York, 1911), s.33. 

4 E. Smith, Researches of the Rev. E. Smith and Rev. H. G. O. Dwight in Armenia: Including a Journey Through Asia 

Minor and into Georgia and Persia with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas, 

Vol.I, (New York, 1833), s.43-44. 

5 Smith, a.g.e., s.89-90. 

6 F. A. Stone, Academias For Anatolia, (New York 1984), s.32. 

7 G. Augustinos, Küçük Asya Rumları, (Ankara, 1997), s.197. 

8 Augustinos, a.g.e., s.197.

150 Amerikan Board Misyonerlerinin Trabzon ve Çevresinde Yürüttükleri Faaliyetler… 

Amerikan Board, bu işle Perkins’i görevlendirmiş ve Perkins yolculuğunu, 1833 yılında 

Trabzon üzerinden Urmiye’ye yapmıştır 9. 

Board misyonerleriyle ilk tanışması bu şekilde olan Trabzon şehrinin Amerikan 

Board teşkilatlanması içerisindeki durumu da yıllara göre oldukça farklı bir gelişme 

göstermiştir. Amerikan Board’ın, Trabzon’da çalışmaların başlatıldığı 1835 yılında, 

Osmanlı Devleti topraklarında Suriye Misyonu dışında iki misyonu vardır. 

Bunlardan birincisi İstanbul Misyonu’dur. 1831 yılında kurulan ve ilk başlarda 

faaliyetlerin dört misyoner, üç bayan misyoner yardımcısı ve bir yerli yardımcı ile 

yürütülmeye çalışıldığı bu misyonun en büyük özelliği tek istasyonlu bir misyon 

olmasıdır. 1829 yılında Osmanlı ülkesine gelen Amerikan Board sekreterinin amacı 

daha geniş ve iç açıcı çalışma sahaları oluşturmaktır. Bunun için Anadolu en uygun 

alan olarak seçilmiştir. Isaac Bird, Beyrut’a daha önce açılmış olan Suriye Misyonu’nu 

yeniden başlatmak üzere gönderilirken, misyoner Goodell de İstanbul’da bir istasyon 

açmakla görevlendirilmiş 10 ve neticede bu misyon kurulmuştur. Bu arada Eli Smith, 

Harrison Gray Otis Dwight ile birlikte Doğu Anadolu’yu keşif turuna çıkmıştır. 

İstanbul Misyonu’nun kuruluşuyla başlayan bu genişleme, Osmanlı ülkesinde yürütülen 

Board çalışmaları için yeni bir sayfanın açıldığı anlamına gelmektedir. İkincisi de Küçük 

Asya Misyonu’dur. İlk kuruluş döneminde İzmir, Bursa, Trabzon, Sakız adasından 

oluşan dört istasyona sahiptir; Gemlik ve Demirtaş ise iki dış istasyonudur. Buradaki 

çalışmalar, yedi misyoner, bir matbaacı, üç bayan misyoner yardımcısı ve bir yerli 

yardımcı ile yürütülmeye çalışılmıştır. 

Ancak 1839 yılında Amerikan Board Osmanlı ülkesindeki teşkilatlanması adına 

iki önemli karar almıştır. Board’ın Osmanlı ülkesindeki çalışmaları açısından önemli 

olduğu kadar, Trabzon’daki çalışmalar açısından da önemli olan bu kararlardan 

birincisi, İstanbul Misyonu ve Küçük Asya Misyonu’nun birleştirilerek, isminin Türkiye 

Misyonu olarak değiştirilmesidir. Bu değişiklik fazla uzun süreli olmamış ve 1849 yılında 

yeni bir değişiklik kararı ile misyonun ismi Ermeni Misyonu olarak değiştirilmiştir. 1850 

yılında İstanbul, İzmir, Bursa, Trabzon, Erzurum ve Antep’in merkez istasyonlarını 

teşkil ettiği Ermeni Misyonu, ilerleyen tarihlerde oldukça önemli merkez istasyonlar 

haline getirilecek olan Kayseri, Sivas, İzmit, Urfa gibi şehirleri dış istasyon olarak 

bünyesine almıştır. 1856 yılında Anadolu’daki Amerikan Board teşkilatlanması tekrar 

değiştirilmiş ve Ermeni Misyonu; Kuzey Ermeni Misyonu ve Güney Ermeni Misyonu olmak 

üzere yeniden ikiye ayrılmıştır. Kuzey Ermeni Misyonu sınırları içerisinde İstanbul, İzmir, 

Trabzon, Erzurum, Tokat, Sivas, Kayseri, Arapkir, Harput ve Bahçecik merkez 

istasyonları ve bu istasyonlara ait 30 kadar dış istasyon yer almıştır. Yine bu dönemde 

Kuzey Ermeni Misyonu’nda 25’i bayan 49 Amerikan Board mensubu misyoner görev 

yapmıştır 11. 1856 yılında oluşturulan diğer misyon da Güney Ermeni Misyonu’dur. Bu 

misyon bölgesine ait dış istasyonlar Antep, Maraş, Urfa, Antakya ve Halep’tir. 1857 yılı 

rakamlarına göre bu merkez istasyonlarına bağlı 12 dış istasyon bulunmakta ve 

Amerikan Board mensubu 14 Amerikalı misyoner, belirtilen merkez istasyonlarda 

görev yapmaktadır 12. 

9 J. L. Grabil, Protestant Diplomacy and the Near East Missionary Influence on American Policy (1810-1927), 

(Minneapolis, 1971), s.135-136. 

10 Grabill, a.g.e., s. 9. 

11 Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Missions (PABCFM), Reel 522, No:27. 

12 PABCFM, Reel 522, No:46.


1839 yılında Amerikan Board’un Anadolu’daki çalışmaları açısından aldığı 

kararlardan ikincisi de, aynı yılın Eylül ayında misyoner Jackson’un istasyon kurma 

çalışmaları için Erzurum’a gönderilmesi olacaktır. Böylece bütün hareketlerin üssü olan 

İstanbul’un ardından Bursa, İzmir, Trabzon’la başlatılan teşkilatlanma çalışmaları 

Erzurum istasyonu ile devam etmiştir. Ancak yeni istasyonlar kurma çalışmaları 

bununla sınırlı kalmamış ve 1848 yılında Antep de istasyon merkezi haline getirilmiştir. 

Misyonun 1850 yılındaki toplantısında, artık Protestan Hıristiyanlığını Osmanlı 

ülkesinin her köşesine yayma zamanının geldiğinin vurgulanması üzerine, harekete 

geçilerek, o ana kadar bütün hareketlerin üssü olan İstanbul’un yanında Tokat, Sivas, 

Amasya ve Merzifon’un daha önceden kurulan Trabzon istasyonunca; Harput, Muş, 

Bitlis ve Van’ın Erzurum istasyonunca yakından izlenmesi kararı alınmış, ayrıca 

Kayseri ve Tarsus’a da önem verilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. Bu kararla 

birlikte Musul’da 1850; Arapkir’de 1853; Tokat ve Kayseri’de 1854; Maraş, Halep, 

Sivas ve Harput’ta 1855; Urfa, Antakya ve İzmit’te 1856; Diyarbakır’da 1857; Mardin, 

Bitlis ve Edirne’de 1858 ve Adana’da 1863 yıllarında birer misyon istasyonu 

kurulmuştur 13. 

Amerikan Board, bu şekilde Osmanlı ülkesinde bir yandan teşkilatlanma 

çalışmalarına devam ederken, diğer yandan da dinî ve eğitim alanındaki faaliyetlerini 

sürdürmüştür. Trabzon istasyonu, bu tarihten sonra Board’ın başlattığı her türlü 

çalışmaların ilk başlatıldığı merkezlerden biri haline gelmiştir. 

Amerikan Board’ın bu ilk dönem faaliyetlerinde dinî alanda başlatılan çalışmalar, 

Board misyonerlerinin kendilerini, dolaylı da olsa, Osmanlı hükümetine kabul 

ettirmeleri noktasında oldukça büyük önem arz etmektedir. Bu alandaki faaliyetler ve 

neticeleri dikkatle incelendiğinde bunu açık bir şekilde görmek mümkündür. Dinî 

alanda başlatılan çalışmalarda Ermeniler arasında en kısa zamanda verim almak isteyen 

Board misyonerleri, Gregorian Kilisesi’nde yapmayı düşündükleri değişikliklerle 

amaçlarına ulaşmak istemişlerdir. Gregorian ve Katolik ruhban sınıflarının Amerikan 

Board karşıtı kampanyalar başlatmasına, baskı ve engellemelerini artırmalarına rağmen 

Ermeniler arasında Protestanlığın yayılışı engellenememiştir. 

En sonunda dönemin Ermeni Gregorian Patriği olan Çamurciyan (1802-1865), 

1846 yılında, birçok Ermeni Gregorianın Protestan mezhebini kabul ettiklerini işitir 

işitmez derhal resmî bir aforozname ile hepsini top yekun aforoz etmiş, diğer 

Ermenilerin onlarla ticaret ve münasebette bulunmalarını kesin bir dille menetmiştir. 

Buna rağmen 40 kadar Ermeni ailesi Protestan olarak Ermeni Gregorian Kilisesi’nden 

ayrılmış ve resmen Der Haçaduryan reisliğinde bir Protestan cemaati kurmuşlardır. İşe 

henüz başında bir darbe vurmak isteyen Patrik, Osmanlı hükümetine müracaat ederek, 

bu yeni cemaatin, kendi mukaddes haklarına bir tecavüz teşkil edeceğini bildirmiştir. 

Ancak bütün bu çalışmalara rağmen, aynı yıl (1846) Sadrazamın işe karışmasıyla 

Protestan ismi resmiyet kazanmış ve kilise onlara ayrı bir statü vermek durumunda 

kalmıştır. Aforoz edilmiş Hıristiyanların misyonerlerden yardım talebi neticesinde de, 

İngiltere işe müdahale ederek, İstanbul’daki elçisi Mr. Cunnaing’in tavassutu ile 

Babıâli’ye müracaatla, 15 Kasım 1847 tarihinde, Protestan Ermeni Kilisesi’nin kurulmasını 

sağlamıştır 14. Daha sonraki yıllarda yapılan yeni müracaatlarla, 1850’de Ermeni 

13 Kocabaşoğlu, a.g.e., s.93. 

14 Stone, a.g.e., s. 69.


Protestan cemaati fermanla tasdik edilmiş ve bunun bir örneği Ermeni Gregorian 

Kumkapı Patrikhanesi’ne gönderilmiştir. Rum ve Ermeni Patriklerinin itirazlarına 

rağmen karar bozulmamıştır. Bu gelişmeler yaşanırken Amerikan Board misyonerleri 

de çalışmalarına devam etmişler; İzmir, İzmit, Adapazarı ve Trabzon’da ek kiliseler 

faaliyete geçirilmiştir. Kurulmuş olan bu yeni kiliseler üzerindeki söz hakkı ise ilk 

olarak Protestan Ermenilere verilmiştir 15. Yürütülen çalışmalarla Türkiye Misyonu 

bünyesinde açılan kiliselerin sayısı 1846’da 4, 1848’de 6, bir yıl sonra da 7’ye 

ulaşmıştır 16. 

Dinî alanda yaşadıkları bu önemli gelişmeyle birlikte 1850 sonrasında 

faaliyetlerini hızlandıran Amerikan Board, 1860 yılında Harput’ta yapılan yıllık 

toplantısında Anadolu’da Ermeni (Türkiye) Misyonu olarak faaliyet gösteren çalışma 

bölgesini, üç misyon bölgesine bölmeye karar vermiş ve bu tarih sonrasında Ermeni 

Misyonu faaliyetlerini bu şekilde devam ettirmiştir 17. 

Yeni teşkilatlanma çerçevesinde; Trabzon’dan Mersin’e doğru çekilecek bir 

hattın batısında kalan bölge Batı Türkiye Misyonu 18 olarak adlandırılmıştır. Batı Türkiye 

Misyonu’na ait istasyonlar İstanbul, İzmir, Bursa, İzmit, Merzifon, Kayseri, Sivas ve 

1885 yılından sonra Trabzon olarak belirlenmiştir. Sivas’ın güneyinden Mersin ve 

Halep’e çekilen doğrular içerisinde kalan bölge ise Merkezî Türkiye Misyonu şeklinde 

teşkilatlandırılmış ve buraya ait istasyonlar ise Maraş, Adana, Antep ve Haçin olarak 

belirlenmiştir. Bahsi geçen iki bölgenin doğusunda kalan ve Harput, Erzurum, Van, 

Bitlis ve Mardin istasyonlarını kapsayan bölge ise Doğu Türkiye Misyonu olarak 

isimlendirilmiştir. 

Bu temel yapılanma şeması bir daha değişmemesine rağmen, zaman zaman 

istasyon ve dış istasyonların bağlı bulundukları bölge veya durumlarında değişmeler 

olmuştur. Mesela merkeze bağlı bazı dış istasyonlar zamanla yakın çevredeki merkez 

istasyonların kontrolü altına geçmiş veya mevcut dış istasyonlardan birisi merkez 

haline getirilip çevresindeki dış istasyonlar buraya bağlanmıştır. Trabzon, teşkilat 

yapısında bu şekildeki değişmelerin en fazla gözlendiği istasyon merkezlerinin başında 

gelmektedir. 

Bütün bu bilgiler çerçevesinde, Amerikan Board’ın teşkilatlanma çalışmalarında 

Trabzon’un durumundaki değişiklikler şöyle özetlenebilir: 1835 yılında Küçük Asya 

Misyonu içerisinde bir istasyon olarak çalışmaların başlatıldığı şehir, 1849 yılına kadar 

Türkiye Misyonu’nun, bu yıldan sonra isim değişikliği nedeniyle Ermeni Misyonu’nun bir 

istasyonu haline getirilmiştir. 1856 yılında Ermeni Misyonu’nun ikiye ayrılmasıyla birlikte 

Trabzon’daki çalışmalar, Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde bir istasyon olarak devam 

ettirilmiştir. Ancak Amerikan Board belgelerinde Trabzon hakkında verilen istatistik 

15 Strong, a.g.e., s. 105. 

16 PABCFM, Reel 516, No:6, 9, 10; Reel 517, No:3, 8, 10, 13, 15; Reel 519, No:37, 100; Reel 520, No:3, 5, 8; 

Reel 522, No:6, 7, 10. 

17 Aslında bu tarihlere kadar geçen süre Amerikan Board’ın Osmanlı ülkesinde henüz altyapı oluşturmaya 

çalıştığı dönemdir ve bundan dolayı misyonlar sürekli değişim ve yenilenme içerisindedir. Aynı şekilde bu 

yıllarda, Board’ın hedeflerinde de zaman zaman değişiklikler olmuştur. 1860 yılından sonra ise 

teşkilatlanmanın ana iskeletinde büyük değişiklik olmamıştır, ancak hedeflerdeki değişmeler devam 

etmiştir. 

18 Batı Türkiye Misyonu, gerek yüzölçümü, gerekse nüfusu bakımından açılan misyon bölgelerinin en 

büyüğüdür.


bilgilerinin takibi sırasında Trabzon’un, 1857’de İstanbul’a, 1859’da da Erzurum’a bağlı 

bir dış istasyon haline getirildiği görülmektedir. 1860 yılından itibaren, misyon 

bölgelerinde yapılan düzenleme neticesinde bu şekliyle Doğu Türkiye Misyonu sınırları 

içerisinde kalmıştır 19. Erzurum’a bağlı bir dış istasyon olarak 1859 yılından 1885 yılına 

kadar devam eden Trabzon örgütlenmesi, bu yıldan sonra Batı Türkiye Misyonu’na bağlı 

bir istasyon olarak devam ettirilmiştir 20. 

2. Amerikan Board Belgelerine Göre Trabzon ve Çevresinde Yürütülen 

Faaliyetler Çerçevesinde Eğitim Çalışmalarının Yeri 

Trabzon ve çevresinde Amerikan Board’ın yürüttüğü eğitim çalışmaları, Amerikan 

Board’ın Osmanlı ülkesindeki teşkilatlanma yapısının geçirdiği evreler çerçevesinde 

değerlendirilmiştir. Trabzon’un -istasyon veya dış istasyon olarak- teşkilat yapısındaki 

değişmeler ışığında, Trabzon’da yada Trabzon’un bağlı olduğu istasyonlarda yürütülen 

eğitim çalışmaları üç aşamalı olarak ele alınmıştır. İlk olarak buradaki çalışmalar, 

Türkiye ve Ermeni Misyonları’nda yürütülen eğitim çalışmaları içerisinde incelenmiştir. 

Daha sonra Trabzon’da, Erzurum’a bağlı dış istasyon iken sürdürülen faaliyetler - 

burada Erzurum merkez istasyon olduğu için temelde Erzurum üzerinde 

yoğunlaşılmıştır- ve ardından Trabzon’un Batı Türkiye Misyonu sınırları içerisinde bir 

istasyon haline getirilmesinden sonraki eğitim çalışmaları irdelenmiştir. Batı Türkiye 

Misyonu içerisinde bir istasyon olarak çalışmaların yürütülmeye başlandığı 1885 yılından 

itibaren, Trabzon istasyonunda sadece eğitim çalışmaları değil diğer alanlardaki 

çalışmalar hakkında da ayrıntılı bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Ancak hangi durumda 

olursa olsun, Board belgelerinde, Trabzon ile ilgili ilk verilere 1840 yılından itibaren 

rastlanmaktadır. 

a. Türkiye Misyonu, Ermeni Misyonları ve Trabzon 

1860 yılına kadar gelinen dönemde Amerikan Board belgelerinden eğitim alanında elde 

edilen bilgiler sadece sayısal değerler niteliğindedir. Müstakil olarak hangi merkezde 

kaç okul açıldığı, buradaki öğrenci sayıları hakkında ayrıntılı bilgi verilmemiştir. 

Bundan dolayı Trabzon ile ilgili müstakil rakamlar elimizde olmadığı için Trabzon’un 

bağlı olduğu misyon bölgelerinin eğitim alanındaki verileri bu noktada 

değerlendirilmiştir. 

Daha önceden bahsedildiği gibi, 1849 yılına kadar Anadolu’daki bütün 

çalışmalar -her ne kadar 1839’a kadar iki misyon bölgesi olsa da- Türkiye Misyonu 

çerçevesinde yürütülmüştür. Bu tarihe kadar eğitim alanındaki gelişmelerin istatistiği 

Amerikan Board belgelerine göre şu şekilde tespit edilmiştir 21: 

19 PABCFM, Reel 676, No:11, 17, 62, 79, 93, 113, 115; Reel 680, No:7, 8, 73; Reel 685, No:100; Reel 694, 

No:60, 205, 264. 

20 PABCFM, Reel 596, No:341, 343, 352, 388; Reel 607, No:183; Reel 617, No:190. 

21 PABCFM, Reel 517, No:8, 13, 15, 37; Reel 519, No:100; Reel 522, No:6, 8, 10, 12, 14, 17, 19, 21, 23, 24, 

26; Reel 520, No:10.


Yıllar 

Ruhban okulu/kolej 

Öğrenci sayısı 

Kız ortaokulu/lisesi 


Erkek ortaokulu/lisesi 

1836 - - - - - - 1 50 - 50 

1837 - - - - - - 1 80 - 80 

1838 - - - - - - 3 - - 225 

1840 - - - - - - 5 - - 60 

1841 - - 1 3 1 7 4 6 62 78 

1842 - - 1 3 1 20 6 20 160 243 

1843 1 20 - 3 - - 9 - 150 223 

1844 1 34 - 2 - - 8 - 70 271 

1845 1 30 1 8 - - 6 - - 48 

1846 1 35 1 13 - - 7 12 - 164 

1847 1 47 1 23 - - 7 35 18 146 

1848 1 28 1 23 - - 5 11 26 132 

1849 1 24 1 23 - - 9 64 48 214 

Tablodan takip edilebildiği kadarıyla, Amerikan Board’ın yüksek dereceli - 

ruhban, lise veya kolej gibi- okullarının sayısı oldukça azdır. Eğitim, ağırlıklı olarak kız 

ve erkek çocukların birlikte eğitim gördüğü ilkokullar seviyesinde devam ettirilmiştir. 

1849 yılına kadar bir tane ruhban okulu veya kolej seviyesinde, bir de kızlar için orta 

veya lise seviyesinde okulun eğitime devam ettiği görülmektedir. Bu okulların da 

İstanbul’da faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Neticede Trabzon’da yürütülen Board 

eğitim çalışmalarının ilkokullar seviyesinde kaldığı anlaşılmaktadır. 

Amerikan Board’ın teşkilatlanması incelenirken bahsedildiği üzere 1850-1855 

yılları arasında Anadolu’da yürütülen çalışmalara yeni bir düzen getirilmeye çalışılmış 

ve bütün çalışmalar Ermeni Misyonu adı altında yürütülmüş, Trabzon da bu misyon 

sınırları içerisinde yer almıştır. Bu misyon bölgesi içerisinde eğitim çalışmaları hakkında 

elde edilen sayısal değerler ise şu şekildedir 22: 

22 PABCFM, Reel 517, No:8, 13, 15, 37; Reel 519, No:100; Reel 522, No:6, 8, 10, 12, 14, 17, 19, 21, 23, 24, 

26; Reel 520, No:10. 


İlkokullar 

Erkek öğrenci sayısı 

Kız öğrenci sayısı 

Toplam öğrenci sayısı

Yıllar 







İlkokullar 



1850 1 25 1 22 - - 5 22 19 225 

1851 1 27 1 20 - - 12 21 39 477 

1852 2 67 1 32 - - 17 - - 478 

1853 2 67 1 25 - - 25 - - 741 

1854 3 66 1 35 - - 36 - - 966 

1855 1 40 1 25 3 21 44 582 287 1229 

Yine tablodan takip edilebildiği kadarıyla 1850-1855 yılları arasında ilkokulların 

sayısında bir artış olduğu gözlenmesine rağmen, yüksek okullar seviyesinde eğitim 

veren okulların sayısının -zaman zaman iki hatta üçe çıktığı görülse bile- yine fazla 

değişmediği ve sınırlı kaldığı görülmektedir. Ancak eğitim alanına fazla yansımasa da 

teşkilatlanma ve diğer alanlarda yürütülen çalışmalarda, Ermeni Misyonu’nun hızlı bir 

şekilde gelişme göstermesi ve kısa süre içerisinde merkez istasyonlara bağlı dış 

istasyonların sayılarının artması Amerikan Board’ı misyon bölgelerinde yeni bir 

düzenleme yapmaya zorlamıştır. Bu düzenleme 1855 yılında gerçekleşmiş ve 1856 

yılından itibaren Ermeni Misyonu, Kuzey ve Güney olmak üzere ikiye bölünmüştür. Bu 

bölünme içerisinde Trabzon, Kuzey Ermeni Misyonu içerisinde yer almıştır. 

Kuzey Ermeni Misyonu sınırları içerisinde yürütülmüş olan eğitim çalışmaları 

neticesinde oluşturulmuş olan okullar ve buralarda öğrenim görmüş olan öğrenci 

sayıları, Amerikan Board belgelerinden şu şekilde tespit edilebilmiştir 23: 

Yıllar 







İlkokullar 




Toplam öğrenci sayısı 

Toplam öğrenci sayısı 

1856 2 60 1 25 - - 37 593 316 1004 

1857 1 16 1 23 1 48 40 238 129 1080 

1858 3 46 1 22 - - 42 521 190 1040 

1859 1 44 1 22 1 19 47 234 120 1381 

23 PABCFM, Reel 522, No:27, 31, 32, 35, 36, 40, 41.


Burada da Amerikan Board’ın eğitim çalışmalarının yüksek okullardan ziyade, 

ilkokullar seviyesinde gelişme gösterdiği görülmektedir. 1860 yılına gelindiğinde 

Amerikan Board’ın Anadolu’daki teşkilatlanması yeniden şekillendirilmiş ve Trabzon 

bu sefer Doğu Türkiye Misyonu sınırları içerisinde ve Erzurum istasyonuna bağlı bir dış 

istasyon olarak kalmıştır. Bu yüzden 1885 yılına kadar olan dönemde Trabzon’da 

yürütülen eğitim çalışmaları, Erzurum istasyonu çerçevesinde değerlendirilmiştir. 

b. Doğu Türkiye Misyonu, Erzurum İstasyonu ve Trabzon 

Erzurum istasyonu, Doğu Türkiye Misyonu sınırları içerisindeki kuruluş tarihi - 

Trabzon’un istasyon olarak kuruluşu dikkate alınmazsa- en eski olan istasyondur. 

Amerikan Board’a ait raporlarda ilk olarak 1840 yılında söz edilmeye başlanan 

Erzurum istasyonundaki çalışmalar, aynı yıl iki Amerikalı eleman ve bir yerli yardımcı 

ile başlatılmıştır. Amerikalı çalışan sayısının 1842 yılında dörde çıkmasının ardından, 

şehirde ilk ibadet yerinin açılmasıyla dinî çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmalar 1847 

yılında beş üyeli Protestan kilisenin faaliyete başlamasıyla bir adım daha ileri 

götürülmüştür. 

Erzurum istasyonunda, kuruluş tarihinden itibaren Amerikalı misyonerler, 

çalışmalarda bizzat yer almalarına rağmen, ilk dönemlerdeki faaliyetler pek de hareketli 

olmamıştır. Merkezde ve merkeze bağlı dış istasyonlarda yerli elemanlar, ancak 1850 

yılı sonrasında çalıştırılmaya başlanmıştır. Kuruluşunda toplam 2 Amerikalı ile 

faaliyetlerin başlatıldığı Erzurum istasyonunda, 1914 yılına gelindiğinde 8 Amerikalı 

çalışan görev yapmaktadır. 1914 yılındaki yerli eleman sayısı ise 27’ye ulaşmıştır 24. 

Erzurum istasyonuna ait eleman kadrosuna son dönemlerde sağlık çalışanları da 

katılmıştır. İlk sağlık elemanı 1889 yılında çalıştırılmaya başlanmıştır. Fakat düzenli 

olarak her yıl sağlık elemanı bulundurulamamıştır. Erzurum’da 1910 ve 1914 

senelerinde ikişer adet sağlık elemanının görev yaptığı görülmektedir. Bu istasyonda 

bulunan hastane, 1914 yılında toplam 787 hastaya hizmet vermiştir. 

Erzurum’da dinî faaliyetler ilk olarak 1840 yılında başlatılmış ve aynı yıl 

Amerikan Board buradaki ilk ibadet yerini açmıştır. Burası ertesi yıl ortalama 13 Pazar 

cemaati ile faaliyet göstermiştir. Erzurum istasyonunda açılmış olan ibadet yerleri ve 

buralarda hizmet görmüş olan cemaatin sayıları uzun yıllar boyunca pek fazla 

değişmemiş ve aynı seviyede kalmıştır. Özellikle 1860 yılı sonrasında istasyonun Doğu 

Türkiye Misyonu sınırları içerisine dahil edilmesiyle birlikte teşkilatlanma 25 daha da hız 

kazanmış, buna bağlı olarak Erzurum çevresinde dış istasyonlar oluşturulmaya 

başlanmıştır ve bu çalışmalar doğrultusunda Erzurum istasyonu ve çevresindeki 

Protestan sayısında önemli bir artış olmuştur. 

Erzurum istasyonundaki ilk Protestan kilisesi, İstanbul’da ilk kilisenin açılışının 

bir yıl sonrasında 1847 yılında faaliyete geçmiştir. Kilise bu yıl 5 üye ile çalışmalarına 

başlamıştır. İbadet yeri sayısında olduğu gibi, kiliseler ve bu kiliselere bağlı üyelerin 

sayılarındaki artış da 1860 yılı sonrasında hızlanmıştır. 1914 yılına gelindiğinde 

24 Yıllara göre Erzurum istasyonunda çalışanlarla ilgili istatistiki bilgiler için bkz. PABCFM, Reel 517, 

No:8; Reel 520, No:10; Reel 522, No:14, 26; Reel 676, No: 4, 36, 37, 100; Reel 680, No:56; Reel 685, No:118, 

251; Reel 694, No:72, 157; Reel 703, No:327, 341; Reel 712, No:612, 655; 

25 Erzurum istasyonu bünyesinde oluşturulmuş olan dış istasyonlar ve teşkilatlanması hakkında ayrıntılı 

bilgi için bkz. P.A.B.C.F.M., Reel 676, No: 11, 17, 62, 79, 93, 113, 115; Reel 680, No: 7, 8, 73; Reel 

685, No: 100; Reel 694, No: 60, 205, 264.


Erzurum istasyonuna bağlı olarak çalışan 9 adet Protestan kilisesini görmek 

mümkündür 26. 

Bir yandan dinî çalışmalar devam ettirilirken, diğer yandan da teşkilatlanmadaki 

eksiklikler giderilmeye çalışılmıştır. Bu yoğun çalışma temposu içerisinde Board 

misyonerleri istasyondaki eğitim faaliyetlerini bir süre askıya almak zorunda 

kalmışlardır. Board raporlarında, istasyonun kuruluş tarihi olan 1839’dan tam 14 yıl 

sonra Erzurum istasyonunda sürdürülen eğitim faaliyetleri ile ilgili verilere 

rastlanmaktadır. Buna göre Erzurum’da Amerikan Board tarafından 1853 yılında 

ilkokul seviyesinde iki karma okul açılmış ve yıl boyunca 20 öğrenci ile eğitim faaliyeti 

sürdürülmüştür. Aynı yıl Erzurum’a bağlı olarak oluşturulan Hupus dış istasyonunda 

ise eğitim faaliyetleri, 15 öğrencisi olan bir ilkokul ile başlatılmıştır. 

Amerikan Board misyonerleri, Erzurum istasyonunda eğitim alanındaki 

çalışmalarını, dinî çalışmalardan çok sonra, 1853 yılında başlatmışlardır. Aynı yıl iki 

ilkokul ve 20 öğrenci ile başlatılan çalışmaların yıllara göre merkez istasyon Erzurum 

ve buraya bağlı dış istasyonlardaki gelişimi aşağıdaki şekilde olmuştur 27: 

Yıllar 






1855 - 2 - - - - 1 - - 22 

1860 - - - - - - 1 28 - 28 

1865 - - - - - - 6 75 58 133 

1870 - - 1 8 - - 11 148 77 258 

1875 - - 1 18 - - 17 237 76 324 

1880 - - 1 19 - - 18 331 125 480 

1885 3 93 1 40 - - 19 339 209 704 

1890 - - 1 20 2 22 17 293 179 514 

1895 28 - - 1 38 2 53 16 476 288 858 

1900 - - 1 32 1 18 12 194 199 443 

1905 - - 1 30 1 27 14 208 232 497 

1910 - - 1 200 1 85 17 326 247 858 

1914 - - 1 14 1 23 11 229 240 506 

26 Erzurum istasyonunda yürütülen dini çalışmalarla ilgili istatistiki bilgiler için bkz. P.A.B.C.F.M., Reel 

517, No: 10, 13, 15; Reel 519, No: 37; Reel 522, No: 6, 8, 10, 12, 14, 17, 19, 21, 24, 25, 27, 35, 

36, 40; Reel 676, No: 4, 11, 13, 17, 25, 31, 36, 53, 68, 73, 93, 100, 114; Reel 680, No: 7, 25, 26, 

38, 56, 73, 99, 109, 143; Reel 685, No: 97, 125, 146, 180, 214, 217, 251, 275, 279; Reel 694, No: 

28, 60, 102, 121, 140, 157, 189, 205, 228, 233, 265; Reel 703, No: 325. 

27 PABCFM, Reel 676, No:4, 39, 40, 168, 109; Reel 680, No:67; Reel 685, No:100, 258; Reel 694, No:72, 

157; Reel 703, No:327, 341; Reel 712, No:612, 655; Reel 522, No:26. 

28 Bu yıl 1894 yılına ait rakamlar kullanılmıştır. 


İlkokullar 



Toplam öğrenci sayısı


c. Batı Türkiye Misyonu ve Trabzon İstasyonu 

1859’dan 1885’e kadar Erzurum’a bağlı bir dış istasyon olarak çalışmaların yürütüldüğü 

Trabzon, 1885 yılında merkez istasyon konumuna getirilmiş ve yine bu yıldan itibaren 

Batı Türkiye Misyonu kapsamına dahil edilmiştir. Bu değişikliğin hemen ardından 

Trabzon, kendisine bağlı dış istasyonları ile teşkilatlı bir Board istasyonu haline 

getirilmeye çalışılmış ve bu çerçevede dış istasyonlar açısından Trabzon’un durumu şu 

şekilde gelişme göstermiştir 29: 

1835: Trabzon 

1868: Ordu 

1875: Semen 

1876: Giresun 

1885: Beyalan 

1887: Sinanlı 

1890: Yenipazar 

1900: Gülköy 

Trabzon istasyonunun kuruluşundan, 1859 yılında Erzurum’a bağlanışına kadar 

geçen süre içerisinde Amerikan Board kayıtlarında buraya bağlı herhangi bir dış 

istasyon görülmemektedir. Trabzon henüz Erzurum’a ait bir dış istasyon iken buraya 

bağlı olarak oluşturulan fakat Trabzon’un faaliyet alanı içerisinde kalan Ordu, Giresun 

ve Semen, Trabzon’un tekrar merkez istasyon olmasıyla birlikte dış istasyon olarak 

buraya bağlanmıştır. Trabzon’un merkez istasyon oluşundan sonra ise Beyalan, Sinanlı, 

Yenipazar ve Gülköy dış istasyonları oluşturulmuştur. Amerikan Board misyonerleri 

yukarıda bahsi geçen çalışma alanlarının haricinde, Trabzon istasyonu bünyesinde 

Giresun’a ait köyler, Gümüşhane ile Rize ve Lazistan olarak tabir ettikleri bölgelerde de 

çalışmalar yürütmüşlerdir. Çalışmalardan verimli sonuçlar almak için de Trabzon ve 

buraya bağlı dış istasyonlarda Amerikalıların çalışan sayısı yıllara göre aşağıdaki şekilde 

bir sayısal gelişme göstermiştir 30: 

Misyonerler ve Yardımcıları 

Amerikalılar Yerli Çalışanlar 

Yıllar 

Misyonerler 

Bayan yardımcılar 

Toplam 

Papazlar 

Diğer vaizler 

Öğretmenler 

Diğer yardımcılar 

Toplam 

Toplam çalışan 

1840 1 1 2 - - - - - 2 

1845 2 2 4 - - - 1 1 5 

1850 2 2 4 1 - - 1 2 6 

29 PABCFM, Reel 596, No: 341, 343, 352, 388; Reel 607, No:183; Reel 617, No:190. 

30 PABCFM, Reel 676, No: 11, 36, 100; Reel 596, No: 335; Reel 607, No: 185, 338; Reel 617, No: 

190, 300; Reel 680, No: 56; Reel 685, No: 97; Reel 517, No: 8; Reel 519, No: 100; Reel 522, No: 14, 

26; Reel 520, No:10.

1855 1 1 2 - - - 2 2 4 

1860 - - - - 1 1 2 2 

1865 - - - 1 - 1 2 4 4 

1870 - - - 1 - - - 1 1 

1875 - - - 1 - - - 1 1 

1880 - - - - - - 1 1 1 

1885 1 1 2 2 6 3 11 13 

1890 1 1 2 3 - 11 - 18 20 

1895 1 2 3 2 3 11 2 18 21 

1900 1 1 2 3 3 16 1 23 25 

1905 1 2 3 4 1 17 4 26 29 

1910 31 1 1 2 4 1 19 4 28 30 


Trabzon istasyonunun 1859-1885 yılları arasında Erzurum’a bağlı olması 

nedeniyle bu yıllar arasında burada Amerikalı çalışan bulunmamaktadır. Tablo 

incelendiğinde, bölgedeki çalışan sayısının, 1885 ve sonrasında Trabzon’un tekrar bir 

merkez istasyon haline getirilmesiyle birlikte artmaya başladığı görülmektedir. 

Amerikan Board’ın, bütün Osmanlı ülkesinde olduğu gibi, Trabzon ve 

çevresindeki çalışmalarının merkezine de dinî alandaki çalışmalar oturmuş ve diğer 

alanlardaki faaliyetler buna paralel olarak gelişme göstermiştir. Board misyonerlerinin 

ilk olarak 1835 yılında geldikleri Trabzon’da dinî çalışmalar ancak 1840 yılında 

başlayabilmiştir. Bu tarihten sonra da her geçen yıl çalışmaların niteliği ve niceliği 

misyonerler açısından olumlu yönde gelişme göstermiştir. Bu çerçevede Trabzon 

merkez istasyonunda ve buraya bağlı dış istasyonlarda yürütülen dinî faaliyetler ve 

Protestan cemaatinin sayısal durumu aşağıdaki şekilde bir gelişme göstermiştir 32: 

Yıllar 

İbadet 

yeri sayısı 

Ortalama 

Pazar 

cemaati 

Kilise 

sayısı 

Kilise 

üyesi 

sayısı 

1840 1 4 - - 

1841 1 12 - - 

1842 1 10 - - 

1843 1 10 - - 

1844 1 30 - - 

1845 1 11 - - 

1846 1 21 1 14 

1847 1 28 1 16 

1848 1 27 1 14 

1849 1 28 1 14 

1850 2 30 1 13 


32 PABCFM, Reel 520, No: 10; Reel 517, No: 8, 13, 15; Reel 519, No: 37, 100; Reel 522, No: 6, 8, 10, 

12, 14, 17, 19, 21, 24, 25, 27, 35, 41; Reel 676, No: 11, 18, 25, 31, 36, 54, 69, 73, 92, 100, 

114; Reel 680, No: 7, 25, 38, 56, 73, 109, 143; Reel 685, No:97, 180, 214; Reel 596, No: 352, 378, 

398, 418; Reel 607, No: 183, 222, 270, 305, 336, 379, 430, 480, 531; Reel 617, No: 190, 202, 252, 

253, 271, 297, 298, 325, 326, 354, 355, 382, 383, 434, 435.


1851 1 37 1 13 

1852 1 36 1 12 

1853 1 43 1 15 

1854 1 36 1 15 

1855 3 45 1 18 

1856 3 50 1 20 

1858 - - 1 15 

1859 - - 1 18 

1860 2 85 1 19 

1862 1 97 1 20 

1863 1 50 1 22 

1864 2 50 1 24 

1865 1 50 1 29 

1866 1 40 1 29 

1867 1 40 1 29 

1868 1 48 1 24 

1869 1 50 1 20 

1870 1 45 1 20 

1871 1 40 1 22 

1872 1 20 1 20 

1873 1 20 1 20 

1874 1 20 1 20 

1875 1 20 1 20 

1876 1 20 1 20 

1877 1 25 1 20 

1878 1 25 1 20 

1879 1 35 1 20 

1880 1 35 1 20 

1881 1 30 1 20 

1882 1 20 1 12 

1883 1 50 1 12 

1885 3 310 1 29 

1886 4 400 1 28 

1887 6 450 1 31 

1888 4 515 3 84 

1889 4 560 3 58 

1890 6 657 3 140 

1891 5 685 3 180 

1892 5 675 3 

1893 5 698 3 205 

1894 5 715 3 223 

1895 5 810 3 222 

1896 5 755 3 236 

1897 6 630 3 285 

1898 6 715 3 314 

1900 6 828 3 344

1901 6 740 3 355 

1902 - - 3 - 

1903 5 685 6 375 

1904 5 755 3 373 

1905 6 780 3 420 

1906 6 925 3 444 

1907 6 875 3 456 

1908 6 826 3 456 

1909 5 740 3 468 


Tablodan takip edilebildiği kadarıyla dört kişi ile başlatılan ilk dinî çalışmalar, 

ancak ilk çalışmaların başlamasından 11 yıl sonra, şehirde bir kilisenin kurulmasına 

imkan sağlayacak kadar gelişmiştir. 1846’da açılan kilise, yürütülen misyoner çalışmaları 

sonucunda aynı yıl içinde 14 üye kazanmıştır. 

Trabzon istasyonunda 1885 yılından sonra yürütülen çalışmalarda en önemli 

nokta, Ordu dış istasyonunda sürdürülen faaliyetlerin Ermeniler ve Rumlar arasında 

olmak üzere iki kısımda yürütülmesidir. Bu çerçevede Ordu dış istasyonunda 

Ermeniler üzerine başlatılan misyonerlik faaliyetlerinin başlangıç yılı 1867, Rumlar 

arasındaki örgütlü çalışmaların başlangıç tarihi ise 1882’dir. Bu çalışmalara Amerikan 

Board misyonerleri özel bir önem verdikleri için dinî açıdan, Ordu Rum ve Ordu Ermeni 

çalışma alanları sürekli bir papazın bulunduğu birinci dereceli faaliyet alanları 

durumundadır. Giresun, Sinanlı, Beyalan, Gülköy ve Semen gibi dış istasyonlar ise bir 

vaiz tarafından dinî çalışmaların idare edildiği ikinci gurup yerler olarak belirlenmiştir. 

1870’li yılların ortalarından itibaren dinî alanda yürütülen faaliyetlerde Rumlara 

verilen önem biraz daha artırılmıştır 33. Bunun da sebebi 1870’lerin ortalarından itibaren 

Rusya’nın Osmanlı ülkesinde yaşayan Ortodoksları korumacılık politikasına hız 

vermesidir. Osmanlı nüfusu içerisinde de Ortodoksların çoğunluğunu Rumların 

oluşturmasından dolayı Amerikan Board misyonerleri, Rumlar üzerinde gizliden gizliye 

Ruslar ile nüfuz mücadelesine girmişler ve Rumlar arasında İncil çalışmalarına oldukça 

önem verilmiştir. 

1875’te şehirdeki Protestan kilisesi bünyesinde faaliyet gösteren okulda altı Rum 

öğrencinin eğitim görmeye başlaması; Pazar cemaatlerine katılan Rumlara hizmet 

verebilmek için Samsun’dan Türkçe bilen bir Rum vaiz istenmesi gibi gelişmeler, 

Trabzon istasyonunda Rum Ortodokslara verilen önemin artırıldığının birer delili 

olarak sayılabilir. Ayrıca Board misyonerleri, Rum halkı arasında dağıtılan dinî 

kitapların Rumca karakterli Türkçe (Karamanlıca 34) olarak yazılı olmasına önem 

vermişlerdir. Bütün bu çalışmalar bölge Rumları üzerinde olumlu yönde bir etki 

göstermiş; Ünye, Bafra, Trabzon, Fatsa ve Vezirköprü’ye yakın bir Rum kasabası halkı 

Amerikan Board misyonerlerinden, birer Rum Protestan öğretmen talep etmişlerdir. 

Bu çalışmalar Rusya ile Amerikan Board misyonerlerinin Rumlar üzerinde gizliden 

gizliye giriştikleri bir nüfuz etme mücadelesinin neticesi olarak ilerleyen yıllarda 

istasyonun ilgi alanını Rumlar üzerine kaydırmıştır. 

33 PABCFM, Reel 589, No:343. 

34 Bu konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. M. Ekincikli, Türk Ortodoksları, (Ankara, 1998); Y. Anzerlioğlu, 

Karamanlı Ortodoks Türkler, (Ankara 2003).


Amerikan Board’ın, dinî çalışmalar noktasında Trabzon ve çevresinde gösterdiği 

hassasiyeti eğitim alanındaki çalışmalarda görmemiz pek mümkün değildir. Diğer 

bölgelerle karşılaştırıldığında ileri seviyede sayılmazsa da, Board misyonerleri Trabzon 

ve çevresinde eğitim alanında da çalışmaları ihmal etmemişler ve neticede Board 

belgelerine göre, Trabzon istasyonundaki eğitim çalışmalarının beşer yıllık dönemler 

halindeki verileri aşağıdaki şekilde tespit edilebilmiştir35: Yıllar İlkokul sayısı Erkek Kız Toplam 

öğrenci öğrenci öğrenci 

1840 1 -- -- -- 

1850 1 5 13 18 

1855 1 14 16 30 

1860 1 -- -- 34 

1865 1 -- 20 20 

1880 1 -- 16 16 

1885 5 100 40 140 

1890 9 194 159 408 

1895 8 189 159 423 

1900 11 285 203 561 

1905 10 272 243 515 

191036 11 259 336 595 

Tablo incelendiğinde, Trabzon istasyonunda sürdürülen eğitim faaliyetlerinin, 

Batı Türkiye Misyonu’nda yer alan diğer istasyonlara oranla daha düşük boyutta kaldığı 

görülmektedir. Sadece kız ve erkek çocukların eğitim gördüğü ilkokullar seviyesinde 

kalan eğitim çalışmaları; kolej, ruhban okulu veya kız yada erkek çocuklara eğitim 

verecek ortaokul, lise gibi yatılı yüksek okullar açılamamıştır. Bu noktada Trabzon 

istasyonunda yürütülen çalışmaların, Batı Türkiye Misyonu içerisindeki önem sırasını 

görebilmemiz için bazı yıllara göre Batı Türkiye Misyonu’nun istasyonlarına yapılan 

harcamaların istasyon merkezlerine göre dağılımını vermek uygun olacaktır. Elde 

edilen verilere göre tablo aşağıdaki şekildedir37: 1865 1874 1882 1896 1906 

Bursa 2.140 5.940 6.903 5.033 4.272 

Kayseri 2.498 8.896 17.362 10.485 13.142 

İstanbul 16.160 9.292 12.720 16.469 12.430 

İzmit 2.714 5.821 6.309 3.388 3.537 

Manisa ------- 4.303 11.044 ------- ------- 

Merzifon 4.990 7.937 10.203 8.826 9.301 

İzmir 3.299 ------- ------- 12.192 12.694 

Sivas 3.589 4.255 5.553 4.488 6.688 

Trabzon ------- ------- ------- 2.948 2.842 

Trabzon, Batı Türkiye Misyonu sınırları içerisine 1885 yılında katıldığı için, burayla 

35 PABCFM, Reel 517, No:8; Reel 520, No:10; Reel 522, No:14, 26; Reel 596, No:343; Reel 607, No:185, 

338; Reel 617, No:192, 301; Reel 676, No:11, 39; Reel 685, No:100. 


37 Trabzon istasyonu ve buraya bağlı dış istasyonlarda Ruhban Okulu, Kolej veya kız ve erkek çocuklara 

eğitim veren orta ve lise seviyesinde yüksek dereceli okullardan bahsetmemiz mümkün değildir. 

PABCFM, Reel 582, No:104-105; Reel 588, No:260; Reel 596, No:192; Reel 607, No:367; Reel 617, No:95.


ilgili 1865, 1874 ve 1882 verileri yoktur. Ancak 1896 ve 1906 yılı verileri vardır. Bu 

verilerden takip edilebildiği kadarıyla Karadeniz bölgesinin en önemli istasyonu 

Merzifon’dur. Harcamalar bakımından İstanbul’un hemen ardından ikinci sırayı 

almıştır. 1870’li yıllarda Kayseri istasyonuna verilen önemin artırılmasından dolayı 

Merzifon, üçüncü sıraya gerilemiş, 1880’li yıllarda Rumlara yönelik faaliyetler açısından 

İzmir’e verilen önemin artırılmasıyla da bir sıra daha gerilemiş ve dördüncü sıraya 

düşmüştür. Trabzon ise verilerinin kayda geçtiği bütün yıllarda, önem sıralamasında 

daima son sırada yer almıştır. 

Trabzon’daki çalışmaların, diğer istasyonlara göre daha düşük seviyede 

kalmasının belki de en önemli sebeplerinden biri, bölge üzerine eğitim alanındaki 

çalışmaların ağırlık noktasının Merzifon istasyonu ve çevresindeki faaliyetlere verilmesi 

olarak gösterilebilir. Merzifon ve çevresindeki faaliyetlerin Board açısından önemli 

olduğunu Trabzon’un yerli Hıristiyan halkı da anlamış olmalı ki bazı dönemlerde 

Merzifon Anadolu Koleji’ne malî yardımlarda dahi bulunmuşlardır. Hatta Amerikan 

Board; Kayseri ve Sivas ile birlikte Trabzon istasyonu sınırları içindeki yerli Hıristiyan 

cemaatin bir araya gelerek Merzifon Anadolu Koleji’ne 1896 yılından önce 300 liradan 

az olmayan bir katkı sağlamaları durumunda, okulun yönetim kurulunun bir üyesini 

seçme hakkının onlara verilmesini kararlaştırmıştır. Yukarıda belirtilen zamana kadar 

yine aynı topluluk tarafından ikinci bir 300 liralık katkı sağlanması halinde, yerli 

Hıristiyan cemaatine, okul yönetim kurulunun bir üyesini daha seçme hakkı verilmesi 

karara bağlanmıştır 38. 

d. Trabzon İstasyonunda Yürütülen Amerikan Board Çalışmaları Açısından 

Trabzon Limanının Önemi 

Trabzon’un, Amerikan Board’ın bölgede yürüttüğü çalışmalar itibariyle bir başka 

önemi de, bu cemiyet adına bölgeye gönderilen eşyaların ülkeye Trabzon limanından 

girmesidir 39. Ancak Amerikan Board misyonerleri, kurumlarına getirilen eşyalar 

konusunda, gümrüklerde bazı zorluklar yaşamışlardır. Bu zorlukların temel sebebini 

gelen eşyalar için yatırılması gereken depozito bedeli oluşturmuştur. Amerikan 

misyonerleri ve onların kurumları için getirtilen eşyalar, diğer yabancı kurumların yurt 

dışından getirttiği eşyalar gibi, gümrük resminden muaftır. Fakat bu kurumlar adına 

gelen eşyaların gümrükten çıkarılabilmesi için nakit olarak belli bir depozito 

alınmaktadır. Bu depozito eşyalar ile beraber gelen belgenin, ancak malzemelerin adına 

gönderildiği kişiler tarafından alındıklarına dair imzalanarak tekrar gümrük 

memurlarına iade edilmesi halinde geriye ödenmektedir. 

Uygulamanın misyonerleri zor durumda bırakan yönü; malzemelerin alınması 

sırasında bazen ödenmesi gereken depozito miktarının çok fazla olması, bazen de 

38 PABCFM, Reel 597, No:200-203; Reel 628, No:343; Reel 629, No:599-602. 

39 Karadeniz’in az sayıdaki doğal limanları arasında fiziksel anlamda en iyi şartlara sahip olan liman, 

Sinop’tu. Ancak Samsun ve Trabzon gibi tarımsal olarak verimli bir iç bölgesi yoktu. 1840’lardan 1870’lere 

uzanan süreçte Trabzon’un Pontus döneminden kalma limanının ticarî değeri arttıkça bu merkez ve 

çevresindeki Rum nüfus da aynı oranda çoğalmıştır. Gerasimos Augustinos, Küçük Asya Rumları, 

Çeviren Devrim Evci, Ayraç Yayınları, Ankara 1997, s.44. Deniz taşımacılığındaki teknolojik ilerlemeler 

kıyılarda daha elverişli demirleme ve liman olanakları gerektiriyordu. Karadeniz sahilinde bu anlamda 

birkaç liman vardı. Ancak Samsun ve Trabzon fiziksel potansiyel ve coğrafî konum itibariyle en 

elverişlileri idi. Augustinos, a.g.e., s.143.


ödenen depozitoların kaybolabilmesidir. Bu zorlukların aşılması için Trabzon 

Amerikan konsolosu vekili Mr. Ojalvo, gümrük yetkililerine peşin para yerine kişisel 

teminatın kabul edilmesi için ricada bulunmuştur. Fakat uygulamanın genel bir kural 

olduğu, eskiden beri uygulandığı ve herhangi bir değişiklik yapmaya yetkili olmadıkları 

gerekçesiyle bu rica kabul edilmemiştir. Bunun üzerine konsolos vekili, konu üzerinde 

tekrar düşünmelerini, eğer bunu yapmaya yetkileri yoksa İstanbul’a konuyu 

iletmelerini, ricanın mantıklı bir şekilde izah edilmesi durumunda onlar tarafından 

kabul edileceğini beyan etmiştir. Gümrük müdürü ricasını kabul etmiş ve 12 Şubat 

1906 tarihinde İstanbul’a durumu bildirmiştir. Bunun üzerine İstanbul gümrük 

yetkilileri bu başvuruyu değerlendirerek kabul etmişlerdir. Amerikan Board 

misyonerleri, bu başarıdan çok memnun olmuşlardır. Hemen ardından Mr. Ojalvo, 

Samsun’daki konsolosluk yetkililerine, aynı imtiyazın Harput, Sivas ve Merzifon’daki 

misyonerler adına da alınması için Osmanlı hükümetine başvurmaları yönünde bilgi 

vermiştir. Amerikan hükümetinin bu konuda elde ettiği başarının ardından, İngiliz 

konsolosu da kendi misyonerleri adına aynı başvuruda bulunmuştur 40. 

Trabzon limanının Amerikan Board misyonerlerinin bölgede yürüttüğü 

çalışmalarda bir başka önemi ve ilgisi de; Osmanlı hükümetinin, Trabzon 

gümrüğünden misyonerlerin açtıkları eğitim ve dinî müesseseler adına dışarıdan gelen 

eşyaları denetlemek için bir komisyon teşkil etme kararı alması olmuştur. Osmanlı 

hükümetinin aldığı bu karar üzerine, Trabzon’daki Amerikan konsolosu vekili Mr. 

Ojalvo, kendi Dışişleri Bakanlığına yazdığı 16 Şubat 1906 tarihli bir yazı ile Amerikan 

misyonerlerinin, dışarıdan getirecekleri eşyalar konusunda daha dikkatli olmaları 

gerektiği hususunda uyarılmalarını istemiştir. 

Zaptiye birinci şube müdürü, gümrük çıkış kontrolörü ve belediye başkanından 

teşkil edilen bu komisyon; yabancıların açtıkları dinî kurumlar, okullar, hastaneler ile 

Trabzon ve iç bölgelerdeki yabancı misyonerler için dışarıdan gelen eşyaların dikkatlice 

kontrol edilmesi amacıyla kurulmuştur. Komisyona gümrükte sürekli olarak bir mekan 

verilmemiş, sadece mallar gümrüğe girdiği zaman çağrılarak incelemelerini yapması 

yoluna gidilmiştir. Ancak misyonerler böyle bir komisyonun kurulmasına pek sıcak 

bakmamışlardır. Hemen Amerika’nın Trabzon konsolosluğu aracılığıyla hükümetleri 

nezdinde iletişime geçerek konu ile ilgili tereddütlerini dile getirmişlerdir. Halihazırda 

misyonerlerin gümrükten kendi adlarına gelen malları alabilmelerinin en az üç yada dört gün aldığını 

belirten misyonerler, böyle bir komisyonun işe başlamasıyla bu sürenin daha da 

uzayacağını ve karşılarına başka zorlukların da çıkarılacağını beyan etmişler ve bu 

komisyonun kurulmasını, Osmanlı Devleti tarafından alınmış, oldukça sert bir tedbir 

olarak değerlendirmişlerdir. Amerika’nın Trabzon konsolosu, hükümetine konu 

hakkında bilgi verirken, Osmanlı hükümetinin bu sert tedbirleri alması noktasında 

mutlaka haklı olduğunu; Anadolu’nun iç bölgelerindeki Amerikan Board misyoner ve 

kurumlarına dışarıdan getirtecekleri eşyalar konusunda daha dikkatli olunması 

gerektiğini; gümrükte şüpheye meydan verecek yada yasaklayıcı önlemler almaya sevk 

edecek şekilde sorular sorulmaması konusunda daha dikkatli olunması hususunda 

Amerikan misyonerlerinin uyarılmasını istemiştir 41. 

40 NAMP, Mc T-700, Roll 1, No.55. 

41 NAMP, Mc T-700, Roll 1, No.56.


Trabzon istasyonunun -bölgede Amerikan Board adına yürütülen çalışmaların 

en önemli merkezi olan- Merzifon ile bağlantısı sadece limanından Merzifon’da çalışan 

Board misyoner ve kurumlarına getirilen eşyalar ile sınırlı kalmamış, burada görev 

yapan misyonerler Trabzon ve çevresinde yürütülen çalışmalara zaman zaman destek 

de vermişlerdir. Amerikan Board misyonerlerinin, yıllardır civar bölgelerde yaptıkları 

incelemelerle buraları sosyal, kültürel, ekonomik vb. yönleriyle çok iyi tanımaları, 

Amerikan Board’ın bölge üzerinde kültürel açıdan yürütmeyi düşündükleri faaliyetler 

için verecekleri kararlarda da etkili olmuştur. Misyonerler yaptıkları gezilerle edindikleri 

bilgi ve deneyimlerini Amerikan Board’a aktarmışlardır. Bunun en güzel örneği 1910 

yılında yaşanmıştır. Aynı yıl Bardizag (Bağçecik)’da düzenlenen Batı Türkiye 

Misyonu’nun yıllık toplantısında Karadeniz sahillerinde bir yüksek okul kurulması 

düşüncesi gündeme getirilmiş ve tartışılmıştır. Bir sonraki toplantıdan önce, 

Merzifon’da görev yapan George E. White bölgeyi iyi tanıdığı için Ordu ve 

Trabzon’da incelemeler yapmakla görevlendirilmiştir. Yapılan öneriler üzerine, Mr. 

Crawford ve eşi, Mr. Fulyan ve Miss Willard ile birlikte Mr. White gezisine başlamış ve 

birkaç gün Trabzon ve Ordu’da inceleme yapmışlardır. 

Bu araştırma gezisi sırasında, Merzifon istasyonunda yürütülen eğitim 

çalışmalarının kendilerinin arzuları yönündeki etkisini açık bir şekilde tespit etmeleri de 

mümkün olmuştur. Trabzon’da ziyaret ettikleri bir lisenin, öğretmenlerinden birinin 

Anadolu Koleji öğrencisi olduğunu, iyi bir ücret karşılığında okulda İngilizce derslerine 

girdiğini ve ilerde iyi bir yüksek okul açmayı hedeflediğini öğrenmişlerdir. Yine bu gezi 

sırasında Ordu’daki incelemelerde, iyi bir Ermeni Protestan cemiyeti okulunun ve 

şehirdeki Rum Protestan okulunun baş öğretmenlerinin de Anadolu Koleji mezunu 

olması beş kişilik inceleme ekibini, Amerikan Board çalışmalarının bölgedeki geleceği 

açısından oldukça mutlu etmiştir. 

Bütün bu inceleme ve değerlendirmelerin sonucunda White 1911 yılında 

Amerikan Board’a bir rapor hazırlamış ve açılması düşünülen yüksek okul için 

Trabzon’un uygun olabileceğini belirtmiştir. Amerikan Board da nihai kararı alırken bu 

tavsiyeyi göz önünde bulundurmuştur 42. Ancak ilerleyen yıllarda Anadolu’daki siyasî 

gelişmeler Amerikan Board’ın Trabzon’da açmayı düşündüğü bu okulun faaliyete 

geçirilmesine izin vermemiştir. 

3. Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Trabzon ve Çevresinde Faaliyet Gösteren 

Yabancı Ülkeler ve Eğitim Kurumları 

Amerikan Board’ın Trabzon ve çevresinde yürüttüğü faaliyetleri, sadece kendi 

belgelerinden değil, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde yer alan belgelerden de tespit 

etmek mümkündür. Ancak bu belgelerde, Trabzon ve çevresinde yürütülen 

faaliyetlerde, Amerikan Board’ın Osmanlı ülkesindeki teşkilatlanma yapısı değil, 

Osmanlı Devleti’nin idarî teşkilatlanması esas alınmıştır. 

Bilindiği üzere 1461 yılında Osmanlılar tarafından fethedilen Trabzon, fethin 

hemen ardından bir sancak haline getirilmiştir 43. Bu tarihten sonra dönem dönem 

Erzincan-Bayburt, Rum ve Anadolu Beylerbeyiliklerine bağlanan şehir, 1535 yılında 

42 PABCFM, Reel 628, No:355-364. 

43 O. Kılıç, “XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon Eyaleti’nin İdari Taksimatı ve Tevcihatı”, Trabzon’un 

Tarihi Sempozyumu – Bildiriler, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, (Trabzon 1999), s.179.


Erzurum Beylerbeyiliğinin teşkili ile buraya bağlanmıştır. 17. yüzyılın ilk başlarında ise 

bir eyalet haline getirilmiş ve Eyalet-i Batum veya Trabzon Eyaleti olarak anılmaya 

başlanmıştır 44. Ancak Amerikan Board’ın 1820 yılından itibaren Osmanlı ülkesinde 

faaliyete başladığı dikkate alındığında, Trabzon’un 19. yüzyılın ortalarından itibaren 

içinde bulunduğu idarî yapı konumuz açısından daha önemlidir. Bu noktada Trabzon 

vilayeti, 19. yüzyılın son yarısında dört sancağa, her sancağın da kaza ve nahiyelere 

ayrıldığını görmekteyiz. Bu sancaklar; Canik, Trabzon, Lazistan ve Gümüşhane’dir 45. 

Dolayısıyla da Osmanlı arşiv belgelerinde bu bölgede yer alan okullar tespit edilmeye 

çalışılmıştır. 

Osmanlı idarî teşkilatlanmasına göre bir vilayet olan Trabzon’da Amerikan 

Board’a ait üç okul gözükmektedir. Bunlardan birincisi Trabzon merkezde İskender 

Paşa mahallesinde 46 kiralanmış bir binada iptidai ve rüştî derecesinde, 3 ile 12 yaş arası 

kız ve erkek öğrencilerin devam ettiği, eğitim süresi 7 yıl olan karma bir ilkokuldur. 

Burada verilen hizmetler ağırlıklı olarak bölgedeki Ermeni ve Rumlara yöneliktir. Okul, 

fermanla 1281 yılında kurulmuştur. 1322 (1904-1905) yılında bu okulda eğitim gören 

öğrencilerin sayısı 50’dir ve 29’u Ermeni Gregorian, 18’i Protestan ve 3’ü Amerikalı 

çocuklardır. Zaten okulun açıldığı mahalle de İslam, Rum ve Ermenilerin karma olarak 

yaşadığı bir yerdir. Amerikalı bir müdürün idaresinde bulunan okulda, Osmanlı 

vatandaşı olarak 1 erkek ve 3 bayan, Amerika vatandaşı olarak da 1 müdür ve 2 bayan 

öğretmen hizmet vermektedir. 

Okulda Osmanlı vatandaşı Hıristiyanlar, Amerikan vatandaşı çocuklar ve bazen 

de Fransız çocuklarının eğitim gördüğü belgelerden tespit edilebilmiştir. Ancak bu 

okullara Osmanlı Devleti, Müslüman çocukların devam etmesini yasaklamıştır. Fakat 

okul idaresinden Müslüman çocukların okula kabul edilmeyeceğine dair bir senet 

alınmamıştır. Buna rağmen okulun öğrencileri arasında Müslüman çocukları yer 

almamıştır. Okul idarecileri, 1869 tarihli Maarif Nizamnamesi’nin yabancı okullarla 

ilgili 129. maddesi kurallarına ve Osmanlı hükümetinin emirlerine uymaktadırlar. 

Osmanlı memurlarının okulu teftişi sırasında herhangi bir şekilde zorlukla 

karşılaşılmamıştır. Nizamname maddesi uyarınca okul, Müslümanların da yaşadığı bir 

mahallede faaliyet gösteriyor olmasına rağmen, yakınlarında Cami veya mescit 

bulunmamaktadır. Okul idarecilerinin kurallara uymasından dolayı, 5 Kânunusani 1314 

tarihinde kurucusu ve müdürü olan Amerikalı Mr. Palmer adına ruhsata bağlanmıştır 47. 

Bütün bunlara rağmen buradan mezun olanların aldıkları diplomaların, Osmanlı 

yetkililerince onaylanması için bir müracaat yapılmamıştır. 

Aslında Karadeniz bölgesinin bu kısmında en etkili Amerikan Board okulu 

Merzifon Amerikan Koleji’dir. Ancak bu dönemde Merzifon, Osmanlı idarî 

teşkilatlanmasında, Sivas vilayetine bağlı, kendisine 32 km. mesafede bulunan, Amasya 

sancağının bir kazası durumundadır 48. Ancak Merzifon’daki Anadolu Koleji’ne bağlı 

olarak buradaki Amerikan okulunun ruhsatsız bir şubesi, Trabzon vilayeti sınırları 

44 Ayrıntılı bilgi için bkz. Kılıç, a.g.m. 

45 Ayrıntılı bilgi için bkz. C. Akın, “19. Yüzyılın Son Yarısında Trabzon Vilayeti”, Trabzon’un Tarihi 

Sempozyumu – Bildiriler, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, (Trabzon 1999), s.193-199. 

46 Burada İslam, Rum ve Ermeni halkı birlikte yaşamaktadır. 

47 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MF.MGM., Belge No: 7/24, 8/56, 6/104; Y.PRK.MF., Belge No: 

4/66, 5/20. 

48 BOA, Hususî İradeler, Belge No:92/24 L.1314; Y. A. Hus., Belge No:370/59.


içerisinde bulunan Çarşamba kazasına 6 saat mesafede bulunan Kapıkaya karyesinde 

faaliyet göstermektedir. Osmanlı kaynaklarında yine aynı karyede, ibtidai ve rüşti 

derecesinde, 3 yıllık eğitim süresi olan ve sadece erkek çocukların devam edebildiği, 

1302 tarihinde kurulan ikinci bir Amerikan okulundan daha bahsedilmektedir. Elde 

edilen bilgilere göre okulda, Osmanlı vatandaşı bir öğretmenin idaresinde 20 öğrenci 

eğitim görmektedir. Müslüman öğrencisi bulunmayan okul, hükümete müracaat 

edilmeden, doğrudan Amerikan misyonerleri tarafından kurulmuş ve ruhsatsız bir 

şekilde faaliyete geçirilmiştir. Okulun ilk faaliyet yıllarında müdürünün Kevorkyan 

isminde bir şahıs olduğu belirtilmektedir 49. 

Trabzon ve çevresinde eğitim faaliyetlerinde bulunan tek ülke Amerika Birleşik 

Devletleri, tek misyoner cemiyeti de Amerikan Board değildir. Fransa ve İran’ın da bu 

vilayet sınırları içerisinde eğitim faaliyetlerinde bulundukları ve okullar açtıkları 

bilinmektedir. 

Osmanlı arşiv belgelerinden takip edilebildiği kadarıyla, vilayet sınırları içerisinde 

faaliyeti en fazla olan ülke Fransa’dır 50. Belgelerde Fransa’nın Trabzon vilayeti 

sınırlarında 6 okulundan bahsedilmektedir. Bu okulların üçü Trabzon vilayeti merkezi, 

üçü de Samsun sancağı merkezinde faaliyet göstermektedir. 4 Mart 1318 tarihinde 

Trabzon Maarif müdüriyetinden gönderilen tahrirata göre bu okullar sırasıyla 

şunlardır 51; 

Fransız okullarından birincisi, Trabzon’un Uzun Sokak caddesinde ve Hıristiyan 

mahallesinde, Fererlerin mülkü olan bir binada faaliyet gösteren Péres de la Doctrine 

Cherétiennes Koleji’dir. 1891 yılında erkek öğrencilerin rüşdi ve ibtidai derecesinde 5 yıl 

eğitim görmeleri için kurulmuştur. 6’sı Osmanlı, 8’i Fransa vatandaşı olan 14 

öğretmenle yürütülen çalışmalarla, 22’si yatılı olmak üzere toplam 112 öğrenciye eğitim 

verilmektedir. Öğrencileri arasında Müslüman yoktur. Okul kuruluşundan sonra, 24 

Nisan 1314 tarihinde ruhsata bağlanmıştır. 

İkinci okul yine Trabzon’un Frenk Hisar mahallesinde Kapuçin (Kapusen) 

rahiplerinin mülkü olan bir binada faaliyet gösteren Soeurs de St. Joseph de l’Apparition 

adlı okuldur. 1268 yılında Kapuçin rahipleri tarafından rüşdi derecesinde kız 

öğrencilere 5 yıllık bir eğitim vermek için yatılı ve gündüzlü olarak faaliyete 

geçirilmiştir. Eğitim Fransız vatandaşı 8 bayan öğretmenin çalışmalarıyla devam 

ettirilmekte ve 58’i Osmanlı, 8’i İtalya, 10’u Yunan vatandaşı olan 82 öğrenciye hizmet 

verilmeye çalışılmaktadır. Öğrencileri arasında Müslüman yoktur. Merkezi Marsilya’da 

bulunan Saint Joseph cemiyeti tarafından kurulmuştur. 52. 

Üçüncüsü, Trabzon’un Frenk Hisar mahallesinde Kapuçin rahiplerinin mülkü 

olan bir binada 1267 yılında iptidai derecesinde, erkek öğrencilere 1 yıllık eğitim 

vermek için açılmıştır. Fransız vatandaşı 2 öğretmenin denetiminde 7’si Osmanlı, 2’si 

İtalya, 3’ü Rus 12 öğrenciye eğitim verilmektedir. Okulda Müslüman öğrenci 

bulunmamaktadır. 

Fransa’nın dördüncü okulu Samsun sancağının Said Bey (Rum mahallesi) 

mahallesinin kısmen İslam olan cihetinde Fererlerin idaresinde açılan Féreres Maristes de 

49 BOA, MF.MGM., Belge No:7/24; Y.PRK.MF., Belge No:5/20. BOA, MF.MGM., Belge No:7/24. 

50 BOA, MF. MGM. Belge No:8/77. 

51 BOA, MF.MGM., Belge No:7/24, 6/29. 

52 BOA, MF.MGM., Belge No:7/24, 6/29.


Lyon Koleji’dir. 1305 yılında idadi ve rüşti derecesinde, kız öğrencilere 5 yıllık eğitim 

vermek için açılan okulda 9 rahibe öğretmenlik yapmaktadır ve 110 öğrencisi vardır. 

Okulun öğrencileri arasında Müslüman yoktur 53. 

Samsun’daki bir diğer okul, yine Said Bey mahallesinde birbirine bitişik ve 

Fransız misyonerlerine ait 2 binada, kızların eğitimi için 1298 yılında idadi ve rüşdi 

derecesinde, eğitim süresi 5 yıl olan ve 1298 yılında faaliyete geçirilen Soeurs de 

l’İmmaculee Conception okuludur. 11 öğretmenle Fransız ve Osmanlı vatandaşı 

Ermenilerden oluşan 130 öğrenciye eğitim verilmektedir. Okulun öğrencileri arasında 

Müslüman öğrenci yoktur. Samsun’daki bir diğer Fransız okulu da Soeur de St. Joseph de 

l’Apparasion okuludur. Fransa’nın Trabzon vilayeti sınırları içerisinde bu eğitim 

kurumları haricinde, biri Trabzon’da ve diğeri Samsun’da iki Latin kilisesi 

bulunmaktadır 54. 

Yine Osmanlı arşiv belgelerine göre Trabzon’da üç tane İtalyan okulunun 

faaliyet gösterdiği, ancak bu okulların Osmanlı hükümetinin girişimleri sonucunda 

kapatıldığı belirtilmektedir. Ancak okulların neden dolayı kapatıldığı konusunda 

herhangi bir açıklama yapılmamıştır 55. 

Trabzon’da eğitim alanında faaliyet gösteren bir başka ülke de İran’dır. İran’a ait 

olan okul Trabzon’un merkezinde, çeşitli cemaatlerin oturduğu İskender Paşa 

mahallesinde ve İran cemaatinin tasarrufundaki bir binada, 1300 yılında faaliyete 

geçirilmiş ve 1 Kânunuevvel 1313 tarihinde ruhsata bağlanmıştır. Rüşdi ve ibtidai 

derecesinde erkeklere 5 yıllık eğitim vermek için açılan okulda eğitim, 4’ü Osmanlı, 3’ü 

İran vatandaşı olan 7 öğretmen tarafından yürütülmektedir. Belgelerde, okulda eğitim 

gören 42 öğrencinin tamamının İranlı olduğu, Osmanlı vatandaşı öğrencisinin 

bulunmadığı belirtilmektedir. Maarif Nizamnamesi kurallarına tamamen uygun bir 

eğitim yürütülen okulun kurucusu Mirza Muhammed Ağa’dır 56. 

Sonuç 

Bütün bu bilgiler ışığında şunları söyleyebiliriz ki; Trabzon, gerek Amerikan 

misyonerleri, gerekse diğer ülke misyonerleri tarafından yürütülen çalışmalarda dikkate 

alınan bir merkez olmuştur. Ancak Amerikan Board’ın yürüttüğü çalışmalar 

incelendiğinde, diğer bölgelerle veya vilayetlerle kıyaslama yapıldığında, Trabzon önem 

sıralamasında biraz gerilerde kalmaktadır. Bu sıralamada, özellikle eğitim alanında 

yürütülen çalışmalarda, Amerikan Board’ın bölgeye fazla önem vermemesinin en 

dikkat çekici göstergesi de Trabzon vilayeti içerisinde faaliyet gösteren yüksek dereceli 

bir eğitim kurumunun bulunmamasıdır. 

Amerikan Board’ın Trabzon’daki eğitim çalışmalarını fazla dikkate 

almamasının altında yatan sebep, aynı bölgede başka bir istasyon merkezinde 

(Merzifon istasyonu) eğitim alanında yürütülen çalışmaların oldukça ileri seviyelerde 

olması ve bölgenin bu alandaki ihtiyaçlarını karşılayabilecek derecede yeterli olmasıdır. 

Bütün bunlara rağmen Amerikan Board’ın Trabzon’da var olması, misyonerlerin bu 

vilayeti önemsediklerini ve göz ardı etmediklerini açık bir şekilde göstermektedir. 

53 BOA, MF.MGM., Belge No:7/24. 



56 BOA, MF.MGM., Belge No:7/24.




Osmanlı’dan Cumhuriyete 

Değişme, Farklılaşma ve Yeniden Yapılanma 

Hayri ÇAPRAZ ∗ 

Bilindiği üzere Lozan antlaşmasıyla kendi varlığını Batı dünyasına kabul ettiren 

yeni Türk Devleti 29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyeti ilan etmiş ve 1920’li yıllarda da 

yeniden yapılanma sürecini başlatmıştı. Bu süreçte, bir yandan Osmanlı 

İmparatorluğundan kendisine kalan “mirası” yeniden şekillendirirken, diğer yandan 

zamanın ihtiyaçlarına göre ekonomik, kültürel, siyasi anlamda çağdaş bir toplum 

oluşturmaya çalışmıştır. 

Türkiye Cumhuriyeti, bireysel hürriyet, cumhuriyet anlayışı, ulus devlet, akıl-ilim 

gibi temel hedefleri gerçekleştirmeye çalışmıştır. Tüm bunlar tarihi sürecin ve onun 

koşullarının zorladığı bir gerçektir. Bu durumun gözden kaçırılmaması gerekir. 

Bilindiği gibi 19. yüzyıl, klasik imparatorluk modelinin devrini tamamladığı, yerini ulus 

devlet modelinin aldığı en belirgin zaman dilimidir. Avrupa’da Fransızlar, Viyana- 

Roma merkezli imparatorluğun parçası oldukları zihniyetinden sıyrılarak, 15. yüzyıldan 

beri her geçen gün Fransız oldukları şuuruyla güçlenmekteydiler. Hollandalılar, 1648 

yılından beri bağımsız bir devlete sahiptiler. Milli şuuru gelişen Belçikalılar, ancak 1830 

yılında bağımsız devletlerine kavuşabildiler. 19. yüzyılın ortalarında Polonyalılar kendi 

devletlerini kurabilmek için Rusya’ya ve Avusturya’ya karşı başarısız da olsa bağımsız 

devletlerini kurabilmek için ayaklandılar. 1870 yılında İtalyanlar, 1871 yılında da 

Almanlar, Viyana imparatorluğundan koparak kendi milli devletlerini kurdular. Tarihi 

seyre bakıldığında 19. yüzyılda “her millete bir devlet ilkesi” hızla uygulama alanı 

bulmuştu. Bu bağlamda, ulus devlet modeliyle 20. yüzyılın başında kurulan Türkiye 

Cumhuriyeti, kurucusunun tarihi akışı doğru tespiti sayesinde, doğal tarihi seyrin bir 

sonucu olarak da görünmektedir. 

19. yüzyılda Avrupa’da milletler kendilerine devletler kurarken, Osmanlı 

İmparatorluğu da kendi içinde ayrılıkçı milli hareketler ile mücadele etmekteydi. 

Sırplar, Yunanlılar, Bulgarlar ve hatta Arnavut ve Araplar gibi Müslüman toplumlar 

bile İstanbul merkezli imparatorluktan ayrılıp, kendi devletlerini kurmaya 

çalışmaktaydılar. Gayrimüslimlere tanınan özel ayrıcalıklara rağmen (Islahat Fermanı) 

yine de imparatorluğun bütünlüğü korunamamıştır. Çünkü, Batı ve Orta Avrupa’da 17. 

yüzyıldan beri hızla güçlenen burjuva ve entelektüeller işbirliğindeki milliyetçilik 

∗ Yrd. Doç. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi

170 Osmanlı’dan Cumhuriyete Değişme, Farklılaşma ve Yeniden Yapılanma 

rüzgarıyla ortaya çıkan devlet modeli, klasik imparatorluk zihniyetini, feodal anlayışları, 

klasik ekonomi sistemini ve kültürünü yıkıp geçmektedir. Güneydoğu Avrupa’da ise 

Hıristiyanlar, yönetiminde bulundukları Müslüman Padişaha karşı dini farklılıklarını 

vurgulayarak ulusal devlet olmayı talep etmeye başlamışlardır. Din ulus oluşumlarının 

temelini teşkil ederek ulusal kimliklerini belirlemede büyük rol oynamaya başlamıştır 1”. 

Bu süreçte, Osmanlı yönetimi ve entelektüelleri de, imparatorluğun bütünlüğünü 

korumak için Osmanlılık şuuru geliştirmeye çalışmışlar (Tanzimat, Meşrutiyet), bunu 

başaramayınca İslam inancının etrafında bir arada tutmayı denemişler, ancak 

Avrupa’daki ve kendi içindeki siyasal, kültürel ve ekonomik gelişmeler onların tüm 

çabalarını boşa çıkarmıştır. İşte bu tarihi koşullar içinde Osmanlı imparatorluğunun 

bütünlüğünü koruması çok zor olmuştur. 

Osmanlı aydınlarından Mustafa Reşit Paşa, Namık Kemal, Ziya Paşa gibi 

Avrupa ve Fransız kültürünü iyi anlamış, idrak etmiş devlet adamları ve düşünürler, 

imparatorluğun bütünlüğüne yönelik tehdidi etkisiz hale getirmek için bir çok alanda 

reformlar yapmışlardır. Ancak ayrılıkçıların hedefleri, kişilerin hak ve hürriyetlerini 

kazanmaları, kendisinden olanların daha rahat yaşamasını gerçekleştirmek değil, kendi 

devletlerini kurmaktır. Çünkü bu dönemde, dil, din, etnik kimlik, güçlü tarih şuuru gibi 

dinamiklere sahip her toplum devletini kurmayı hedefler hale gelmiştir. 

İşte tüm bunların ışığında Mustafa Kemal, tarihin akış yönünü doğru anlamış, 

zamanın koşullarını iyi okumuş bir devlet adamı olarak Türk devletini ulus devlet 

anlayışında inşa etmiştir. Başka bir ifade ile esen rüzgarın tersine bir hareket 

sergilememiştir ve sonucu başarılı olmuştur. Ancak bu ulus devletin kuruluşu hem 

Türk Milleti, hem de Mustafa Kemal için kolay olmamıştır: 

Ulus devlet için öncelikli olan vatan toprağının belirlenmesi, belirlenen toprağın 

vatan olduğu fikrinin şuurunun yerleştirilmesi ve savunulmasıdır. Bunun için Mustafa 

Kemal, Türk tarihinde eşine rastlanmayan bir karar almıştır. İlk kez bir Türk devletine 

sınır çizmiştir. Bilindiği gibi, 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-ı Milli (Ulusal 

Yemin) ile sınırlar belirlenmiştir. Misak-ı Milli basit bir sınır çiziminin ötesinde büyük 

anlamlara sahiptir: 1- Vatan belirlenmiştir. 2- Bu sınır çizimi ile Avrupa’ya iyi niyet 

mesajı verilmiştir ki, bu oldukça anlamlı bir mesajdır. Çünkü Türk Cihan hâkimiyeti 

mefkûresine sahip bir topluma sınır çizilmişti. Hem de yeminli bir sınır. Bu hareket, 

dolaylı da olsa Batı’ya, artık bizi rahat bırakın (şark meselesini unutun) mesajıdır. 

Misak-ı Milli ile değişen sınır anlayışını, Türk tarihinden birkaç örnekle ortaya 

koymak mümkündür. Göktürk yazıtlarında: Gök, yer ve onun arasında insanın 

yöneticisi Türk kağanıdır; Oğuz Kağan destanında, “Gök, çadırımız, güneş de, 

bayrağımız olsun” denmektedir; Kutagu Bilig’de ise, “Gök gürledi, nevbet davulunu 

vurdu! Şimşek çaktı, hakanın bayrağını çekti” diye yazmaktadır 2. 

Mustafa Kemal’in sınır belirlenmesi konusundaki tavrı nasıl açıklanabilir? 19. 

yüzyıl ve 20. yüzyılın başında dünyadaki gelişmelere ve Osmanlı İmparatorluğu’nun 

içinde bulunduğu duruma bakıldığında, bir milletin kimliğinin korunması ve 

geliştirilmesi için sınır çizilmesi kaçınılmaz olarak görünmektedir. Tarihe gömülmek 

1 Kemal Karpat, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, Çeviren Dilek Özdemir, İmge Kitabevi, 1. 

baskı, İstanbul 2006, s. 280. 

2 Bahaeddin Ögel, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Genişletilmiş üçüncü baskı, Türk Dünyası Araştırmaları 

Vakfı yay., İstanbul 1988, s. 459,460.

Hayri ÇAPRAZ 171 

istenen bir milletin toplumsal birlikteliğini sağlamak, onu şuurlandırmak ve kimliğini 

canlandırmak için sınır anlayışı zorunludur. Tüm bunların yanında, sınır, artık çağın 

gereğidir. Her millet kendisine sınır çizip devlet kurmaktadır. Bilindiği üzere, Türkiye 

Cumhuriyeti kurulmadan önce uluslararası diplomatik gelişmelerde de millet ve 

sınırları konusu ön plana çıkmaktadır. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde, söylemlerdeki 

samimilikleri tartışmalı ya da niyetleri farklı da olsa, Wilson ilkelerinde (8 Ocak 1918) 

“her millete bir devlet”, 1917’de Rusya’da iktidara gelen Bolşeviklerin sloganında da 

halklara özgürlük vardı. Bu nedenle milli şuura sahip her topluluk, dünyada kendisine 

destek bulabilecek koşullara sahipti. Bu itibarla, emperyalist anlayışla karşı karşıya 

kalmış Türk milleti kendisi için bir sınır çizip, diplomatik faaliyetlere, gerekirse askeri 

harekâtlara başlamalıydı. 

Mustafa Kemal Atatürk, Anadolu’da Türk milleti için çizdiği Misak-ı Milli’yi 

emperyalist güçlere karşı kabul ettirebilmek için önce askeri adımlar atmak zorunda 

kaldı. 1919 yılından itibaren Fransızlar, İngilizler, İtalyanlar, Yunanlılar, Ermeniler… 

gibi toplumlarla savaşılarak “vatan savunması”na geçildi. 19 Mayıs 1919’da Mustafa 

Kemal önderliğinde başlayan Milli Mücadele, 1922’yılı sonlarına kadar vatanın düşman 

askerlerinden arındırılmasını sağladı. Bu sonuç, vatan savunmasının fiilen kazanıldığı 

anlamına geliyordu. Ancak bunun resmileşmesi gerekmekteydi. İşte bunun resmi 

belgesi Lozan Antlaşması’dır (24 Temmuz 1923). 

Lozan, Anadolu’daki Türk varlığını, kültürünü, devletini karşı tarafa kabul 

ettiren bir antlaşmadır. Osmanlı İmparatorluğu’nu parçalayarak, Anadolu’daki Türk 

varlığını etkisiz hale getirmek isteyen Batı’lı devletlerin Sevr Antlaşması ile hedeflerine 

yaklaşmalarından 3 yıl sonra Lozan’a imza atmalarının anlamı büyüktür. Bu bağlamda 

Lozan, diplomatik başarı olduğu gibi, tarihi öneme sahip bir antlaşmadır. 

Artık, Lozan antlaşmasıyla sınırları çizilmiş ve dünyaca varlığı kabul edilmiş yeni 

devletin yönetimi ve toplumsal yapılanması konusu bundan sonra çözülmesi gereken 

temel mesele olacaktır. 

29 Ekim 1923 yılında yeni devletin yönetim şekli Cumhuriyet olarak ilan 

edilmiştir. Monarşi anlayışında, monark ve ona bağlı kurumların birbirleri ile işbirliği 

halinde tüm milletin sorumluluğunu üstlendiği bir sistemden Cumhuriyete geçiş, köklü 

bir zihniyet anlayışını değiştirme teşebbüsüdür. Bu sistemle, devletin idaresinin 

sorumluluğu doğrudan halkın tümüne verilmiştir. Artık siyasi, ekonomik, kültürel 

anlamda devletin başarılarından ve başarısızlıklarından herkes sorumludur. 

Cumhuriyette birey, gelişmelerde artık doğrudan sorumludur. İşte Cumhuriyet bu 

sorumluluğun doğru bir şekilde yerine getirilmesi için, fikri hür, vicdanı hür, eğitim 

seviyesi yüksek, ekonomik kaygısı olmayan, hukuk koruması altında bulunan bireyler 

istemektedir. 

Bireylerin kendilerini yetiştirmelerinde temel ilke aklın ve ilmin önder olmasıdır. 

(Bu yaklaşımda laikliğin fonksiyonu önemlidir). Aklı ve ilmi önder kabul eden bireye 

liberal-demokrat bir ortam hazırlanmalıdır 3. İşte tüm bunları Mustafa Kemal’in 

önderliğinde yeni Türkiye Cumhuriyeti, 1922 yılında başladığı reformlarla sağlamaya 

çalışmıştır. Bu bağlamda, 17 Şubat - 4 Mart 1923 İzmir İktisat kongresi, 3 Mart 1924 

3 Liberalizm, milli devlet, cumhuriyet gibi konuların birbirleri ile ilişkileri hakkında bkz. Bayram Kodaman, 

Cumhuriyetin Tarihi-Fikri Temelleri ve Atatürk, Isparta 2006.


Tevhid-i Tedrisat Kanunu, 17 Şubat 1926 Medeni Kanun, 1930–1934 kadınlara seçme 

ve seçilme hakları birçok örnekten bazılarıdır. 

Reformlar, bireysel ve toplumsal anlamda kendi ayakları üzerinde durabilen 

kişiler ve onların oluşturacağı çağdaş medeniyet seviyesinin toplumunu hazırlama 

gayretidir. Bu bağlamda, ilerlemeciliği savunan, eğitimde bireyin önemini vurgulayan 

John Dewey’in 1924 yılında Türkiye’ye davet edilmesi de tesadüfü değildir 4. 

20. yüzyılda bireylerin kendi devletlerini geliştirebilmeleri, uluslar arası alanda 

etkin kılabilmeleri için millet şuuruna sahip olması temel gerekliliklerden biri olmuştur. 

Millet anlayışı içinde birlikteliği sağlayan ve sağlayacak olan harç “milliyetçilik”tir. 

Milliyetçilik, Milli devletin özgür bireylerini bir araya getiren ideolojidir. Bu bağlamda 

Atatürk’ün kurduğu yapı, hem bireysel, hem de kollektivistik özelliklere sahiptir 5. 

Sağlıklı ve bilinçli bir milliyetçiliğin ve dolayısıyla kimliğin oluşması için atılan 

adımlardan bazıları olarak, 1925 yılında Türk Ocaklarının faaliyetleri (sonrasında 

halkevleri), 1926’da başlayan Musiki alanında inkılâplar 6, 1931 yılında Türk Tarih 

Kurumu ve 1932 yılında Türk Dil Kurumu kurulması ve sayılabilir. Tüm bu adımlar, 

devlete Liberal-demokrat ulus kimliği kazandırma gayretlerinden bazılarıdır. Akıl ve 

bilim ile hareket eden ve modern gelişmeleri takip etme imkânlarına sahip olan bireye 

tarih şuuru, milli şuur verilmeye çalışılmıştır. 

Kültürel kaynaşma ve iktisadi gelişme için önemli adımlar atılmaya çalışılmıştır. 

1923 tarihli Umuru Nafıa programıyla karayolu, demiryolu, liman yapımı, ovaların 

verimli kullanılması hedeflenmiştir. Bu programla ülkenin doğu-batı yönünde geçen ve 

şube hatlarıyla merkez limanlara bağlanan demiryolu ağı planlanmıştır 7. 16 Şubat 1925 

tarihinde Türk Tayyare Cemiyeti kurulmuştur. 1924’te Türkiye İş Bankası, 1925 yılında 

Sanayi ve Maadin Bankası kurulmuş, 1927 yılında Teşvik-i Sanayi Kanunu ile sanayi 

yatırımları özendirilmeye çalışılmıştır 8. Toplumun birbirleriyle iletişiminin 

hızlandırılmaya çalışılması ve sanayi yatırımları, beraberinde kültürel zenginliği, 

birlikteliği, yeni şehir düzenlerini ve daha birçok alanda olmak üzere topluma yeni 

anlayışları getireceği şüphesizdir. 

Cumhuriyet döneminin reformları, iktisadi alanla sınırlı kalmayıp, siyasi, hukuki, 

eğitim, kültür gibi bireyin-toplumun hayatını ilgilendiren tüm kısımlarda yapılmıştır. 

Yeniliklerle, safdil bir modernleşmeden öte, köklerini tanıyan çağdaş dünyaya uyum 

sağlayan kimlikli bireylerin devleti hedeflenmiştir. Bu nedenle, Atatürk’ün yaptıkları, 

sadece taklit anlamında Batılılaşma davası değildir. 

Türk inkılâplarının hedefinde Avrupa medeniyetini yalnız tekniğiyle değil, bütün 

düşünme metoduyla kabullenip, Rönesans dönemi ve sonrasında geçirdiği evreleri 

anlayarak, (idrak ederek) ona hızla uyum sağlama gayreti vardır. Rönesans kültürü 

4 Bahri Ata, “Eğitimin Tarihsel Temelleri”, Eğitim Bilimlerine Giriş, Editör: Emin Karip, Ankara 2007, s. 

76. 

5 Şerif Mardin, Türk Modernleşmesi, s. 119. 

6 Ulus devlet inşasında müziğin yeri hakkında geniş bilgi için bkz. Ayhan Erol, “Türkiye Cumhuriyeti’nin 

Kültürel Modernleşme Projesinin Önemli Bir Parçası Olarak 1930’larda Müzik Politikası”, Uluslararası 

Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu Bildirileri, Isparta 2008, s. 707–712. 

7 İsmail Yıldırım, Cumhuriyet Dönemi Demiryolları (1923–1950), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 

Ankara 2001, s. 38. 

8 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Yazarlar: Durmuş Yalçın, Yaşar Akbıyık, vd., Atatürk Araştırma Merkezi 

Yay., Ankara 2004, s. 323.


gerçeğe ulaşmak için seziş ve faraziyeden daha çok, deney, tecrübe ve akıl yöntemini 

kullanmaktır. Bu da mistik görüşten ilmi görüşe doğru bir değişim sürecidir 9. Bu 

düşüncenin Cumhuriyetin ilk yılında eğitim alanında yapılan reformlarla ilgisini 1924 

yılında Yakup Kadri şöyle yazmaktadır: Türk zekâsı “skolâstik” tezhzipten ve Türk Ruhu 

“rasyonel” terbiyeden kurtulmak için mütemadi hamleler yapıyor. Medreselerin ilgası, tedrisatın 

tevhidi ve “ilk” den “son”a kadar bütün tahsil safahatında garp usullerinin tatbiki gibi vakıalar bu 

hükmümüzü sarih ve kat’i bir tarzda ispat etmektedir. Bu vaziyete göre kendimizi adeta bir 

“rönesans” devrini girmiş telakki edebiliriz” 10. Peyami Safa ise, Avrupa’nın rönesans 

zihniyetinin anlayışına ulaşmayı veya ona uyum sağlamayı kolaylaştıracak düşünme ve 

yaşama prensipleri olarak riyazîleşme (matematik düşüncesi) ve siteleşmeyi (şehir 

kültürü) öne çıkmaktadır. 20. yüzyılın ilk yarısında Türkiye, kendisinde yetersiz olan 

riyazî ve ilmi anlayışı hızla geliştirme amaçlı inkılâplar yapmıştır. Avrupa’da ise makine 

medeniyetinin çok hızlı ve aşırı bir şekilde sezgi (ve sonrasında gelen mistisizm) 

aleyhine gelişmesi, Bergson gibi düşünürlerin tepkisine yol açmıştır 11. Bu itibarla, Türk 

düşünce yapısının gelişmesini, Avrupa’nın ilmi görüşünde olduğu gibi dogmatizme 

kadar vardırmamak için, bir yandan riyazîleşmek, siteleşmek ve endüstrileşmek için 

yenilikler yapılırken, diğer yandan kendi kimliğinin varlığını güçlendirecek kültürel 

dinamiklerin kaybolmasını önleyecek tedbirler alınmıştır. 

Cumhuriyet dönemi reformlarıyla öne çıkarılan akıl-bilim anlayışıyla, doğu ve 

batı dünyasının çaprazlama gelişiminde (çaprazlama tekâmül), yeni Türkiye’nin, 

Avrupa medeniyetine girme gayreti vardır. “Çaprazlama Tekâmül” Peyami Safa’nın, 

doğu ve batının inandığı dinlerin kutsal kitaplarının içeriğine ve toplumlarının 

gelişimine bakarak ortaya koyduğu bir isimlendirmedir 12. Bilindiği üzere İslam 

dünyasında Farabi (870–950) ve İbn-i Sina (980–1037) ile akılcı görüş gelişmiştir. 11. 

yüzyıldan itibaren, İslam kültürü ve Türkler Avrupa medeniyetinin kaynağı 

Akdeniz’den yavaş yavaş uzaklaşarak zamanla uzak Şark tesirleri altına girmiştir. Bu 

dönemde Avrupa ise, kültüründe Yunanistan’ın hendese kafası ve medeniyetinde 

Roma’nın site ahlakı ve disiplini ile gelişme sürecine girmiştir 13. Rönesans Avrupası akıl 

ve kıyas yolunda gelişirken, Doğu sezgi ve duygu yoluyla kendisine bir dünya 

kurmuştur. Yani doğu ve batı gelişimlerinde çaprazlama bir durum söz konusudur. Bu 

itibarla Cumhuriyet dönemi reformları çaprazlama tekâmülde akıl-bilim anlayışının 

güçlü olduğu bir dünyaya girme teşebbüsüdür. 

Avrupa ile Türk toplumunun teması çok eskilere kadar gitmektedir. 19.yüzyıla 

gelindiğinde ise, neredeyse iki farklı zihniyetin dünyasını temsil etmekteydiler. Modern 

Avrupa’nın gelişmelerine uyum amacıyla Osmanlı Devleti aydınları birçok alanda 

yenilik yapılması gerektiğini savundular, ama bunlar hep ifadede, teoride kaldı. 

1839 yılında Tanzimat Fermanının ilanı, 18. yüzyılın ortalarından beri teknik 

üstünlüğü net olarak hissedilmekte olan Batı medeniyetinin yalnız teknik değil, 

düşünüş olarak da benimsenmesi için atılan önemli bir adımdı. Tanzimat’ın getirdiği 

fikir ortamında Şinasi (1826–1871), Namık Kemal (1840–1888) kanun devletinin 

9 Peyami Safa, Türk İnkılâbına Bakışlar, İstanbul 1995, s. 185. 

10 Yakup Kadri Karaosmanoğlu, “Avrupakâri, Avrupai”, Atatürk Devri Fikir Hayatı II, Hazırlayanlar: 

Mehmet Kaplan vd., Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1992, s. 535. 

11 Peyami Safa, a.g.e., s. 185, 187. 

12 Peyami Safa, a.g.e., s. 172. 

13 Peyami Safa, a.g.e., s. 214, 215.


şekilde kalmayıp, fikre ve öze nüfuz etmesini savunanlardandı 14. Şinasi devletin 

yönetimde ulusu temsil ettiğini, devletin sorunlara getirdiği çözümler konusunda, 

halkın, sözlü ve yazılı düşüncelerini özgürce belirteme hakkına sahip olduğunun altını 

çizmekteydi 15. Yine ulus, vatan, özgürlük kavramlarını kamuoyuna açıkça ifade etmeye 

çalışanlardan biri Namık Kemal’di 16. Nitekim Tanzimat’ın getirdiği fikir yapısı ve 

imparatorluğun içinde bulunduğu koşullar, devlet yönetim şeklinde de değişiklikleri 

zorlamış ve 1876 yılında Meşrutiyet ilan edilmiştir. Tüm bunlar imparatorluğun 

bütünlüğünü koruma amacıyla yapılmış olsa da, aksine çözülmeyi hızlandırdı. Ancak, 

Tanzimat Fermanı, kısa sürelide olsa 1876 Meşrutiyet dönemi ve sonrasında özellikle 

eğitim alanında yapılan reformlar devletin, bireysel haklar, yönetim şekli konusunda 

değişime zorlandığının belirtileridir. Hatta bu dönemde, Ali Suavi (1839–1878), 

dünyanın dini kanunlarla idare edilmesine karşı yazıyor ve laikliği savunuyordu. 

Devletin idaresinin de Cumhuriyet olması gerektiğini söylüyordu 17. 

Osmanlı imparatorluğunun son yüzyılında ortaya atılıp, ifadede kalan veya 

uygulamalarında hedefe ulaşmayan, ancak Cumhuriyet döneminde gerçekleştirilen ve 

ortak bir hedef içeren reformlardan bazıları şunlardır: 

“Fuat Raif, arınmış Türkçe fikrini savundu. Ama bu fikir Atatürk’ün teşebbüsü 

ile gerçekleşti. Ahmet Mithat (1844–1912) ve Musa Akyiğit (1865–1923), ekonomide 

himayecilik ve tekel sisteminin savundular, ama kabul ettiremediler. Bu politika da yine 

Atatürk’ün zamanında 1930’lu yıllarda uygulandı. Münif Paşa (1828–1894) ve 

Abdullah Cevdet (1869–1931), Latin harflerini kabulü tartıştılar, ama kabul edilmesi, 

Cumhuriyet devrinde (1928) oldu. Mithat Paşa (1822–1884)) Medeni Kanunun 

alınmasını savundu ve ondan 60 yıl sonra medeni kanun alındı. Celal Nuri (1870– 

1939), kadınların iş hayatına girmesini, medeni kanunun, vakıfların düzenlenmesi 

gerektiğini uzun yıllar yazdı, ancak kabul ettiremedi. Onun yazdıkları da Cumhuriyet 

devrinde yavaş yavaş gerçekleşme sürecine girdi” 18. 

Ancak Cumhuriyet dönemi reformlarını Osmanlı imparatorluğunun son 

döneminde ortaya atılan fikirlerin sonucu bir zaruret olarak görmek doğru olmayabilir. 

Cumhuriyet döneminin fikri zenginliğinde, Osmanlı imparatorluğunun son döneminde 

oluşan bilgi birikiminin, batılı fikirlerden edinilen tecrübenin ve hatta Rusya’dan gelen 

aydınların katkısı inkâr edilemez. Ancak Cumhuriyet reformlarının gerçekleşmesini 

sağlayan en önemli faktörlerden biri Türk yurdunu ve Türk varlığını koruma için 

verilen Milli Mücadeledir. Bir diğeri de kazanılan Milli Mücadele’den sonra hayatta 

kalma ve başarılı bir şekilde medeni dünya milletleri arasında yer alma hedefidir 19. 

Cumhuriyet dönemi reformları teoride veya ifadede kalmamış, uygulama alanına 

koyulmuştur. Devrim olarak nitelendirilen yenilikler, toplumun tüm alanına nüfuz 

etmiştir. Hedefe ulaşmak için, belli kurumlarda veya belli alanlarda reformlar yapılması 

ile yetinilmemiştir. Toplumda her parçanın birbirini tamamladığı yaklaşımıyla, köklü ve 

kapsamlı olacak şekilde tüm alanlara nüfuz eden yenilikler yapılmış veya mevcutlar 

kökten değiştirilmiştir. Milli Mücadele dâhil olmak üzere, Atatürk liderliğinde 

14 Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Beşinci Baskı, Ülken yay., İstanbul 1998, s. 41. 

15 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839–1950), 3. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2004, s. 30. 

16 Tevfik Çavdar, a.g.e., s. 31. 

17 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s. 79, 80. 

18 Hilmi Ziya Ülken, a.g.e., s. 347. 

19 Peyami Safa, a.g.e., s. 191.


yapılanlar gerçeklerden, imkânlardan hareket edilerek çizilen hedeflerdir. Dünyanın 

kültürel, siyasal, askeri ve özellikle de ekonomik gelişim koşulları içinde Türk milleti 

kendini koruyacak ve geliştirecek bu yenilikleri yapma ve hedefe ulaşma zorunluluğunu 

hissetmiştir. Bu bağlamda Türkiye Cumhuriyeti, emperyalizme karşı mücadele ve 

değişen dünyaya uyum için teşkilatçı ve dahi bir liderin önderliğinde milli bir refleks 

ürünüdür.




İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivinde XVIII. Yüzyıl 

İskenderiyesi Hakkında Bazı Kaynaklar ∗ 

İbrahim GÜLER ∗∗ 

İskenderiye, XVIII. Yüzyılda, Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika'daki önemli 

şehir ve limanlarından biriydi. 1 Onun önemi, birkaç özelliğinden kaynaklanıyordu. 

Birincisi, Anadolu, Rumeli, Karadeniz ve Kuzey Afrika'daki Müslümanlar için 

kutsal olan Mekke ve Medine'ye deniz yoluyla açılan tek uygun kapı idi. Osmanlı 

memleketlerindeki Müslümanlardan önemli bir kısmı, dinî görevlerinden biri olan hac 

yolculuğunu, deniz yoluyla ekseriyetle bu liman vasıtasıyla gerçekleştiriyordu. 

İkinci önemli özelliği ise, burada konuşlandırılmış Osmanlı donanma ve askerî 

kuvvetleri ile Akdeniz tarafından gelebilecek her türlü tehlike ve saldırılara karşı, 

Anadolu'nun, Akdeniz'deki adaların, Kuzey Afrika kıyılarının, özellikle de Mekke ve 

Medine'nin güvenlik ağının oluşturulmuş olmasıydı. Dolayısıyla, burası bir güvenlik 

yeriydi. 

Üçüncüsüne gelince, Osmanlı Devleti ve Akdeniz ülkeleri için önemli bir 

geçiş (transit) ve ticaret merkezi görevini üstlenmesiydi. 2 Bu özelliği sayesinde burada, 

∗ Bu çalışma, Aix-Marseille Üniversitesi Öğretim Üyesi Sayın Michel Tuchsherer'in yürüttüğü "Osmanlı 

Devrinde İskenderiye Şehri" adlı projeye (2001-.........) araştırmacı olarak katılmam dolayısıyla, İskenderiye’de 

2003’te gerçekleştirilen bir bilimsel yuvarlak masa (table-ronde) toplantısında sunduğum, tanıtım ve özet 

yayını « le site internet du projet ottoman.cealex.org. » ve « le site cealex.org.».’da yayınlanmış bulunan Fransızca 

bildirinin [Bk. İbrahim Güler, « Sources dans les archives ottomanes d’İstanbul sur Alexandrie au XVIIIe 

siecle », Alexandrie, cité portuaire méditerranéenne à l’époque ottoman (XVIe-XIXe siècle)”- Table ronde sur les sources 

de l’histoire d’Alexandrie à l’époque ottomane, avec la soutien de la Région Provence-Alpes-Côte d’Azur, La 

Bibliotheca Alexandrina et l’Université de Provence, Bibliotheca Alexandrina, 30 0ctobre-1 er novembre 

2003, Alexandrie.] gözden geçirilmiş Türkçe metnidir. 

2001’de çalışmalarına başlanmış İskenderiye hakkındaki bu Proje konusunda ayrıntılı bilgiler için bk. le 

site internet du projet ottoman.cealex.org. ve le site cealex.org. 

∗∗ Prof. Dr., Tarih, İstanbul Üniversitesi Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi 

Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. 

1 Bir değerlendirmede İskenderiye, «bir uğrak kenti ya da sadece bir liman kenti değildir; öyle olsaydı 

özellikleri ticarete, değiş tokuşa indirgenmiş olurdu. Aynı zamanda bir Osmanlı şehri, uluslar arası bir 

sığınak, Avrupalı ekonomik bir merkez ve Akdenizli kültürel bir ilgi merkezidir. Orada yaşayan 

toplulukların ortak bir tarihleri ve hayat tarzları vardır.» şeklinde tavsif edilmektedir. [Bk. Robert Ilbert, 

“Dünyaya Açık Bir Akdeniz’in Simgesi”, İskenderiye (1860-1960), Geçici Bir Hoşgörü Modeli: 

Cemaatler ve Kozmopolit Kimlik, Yayına Hazırlayanlar: Robert Ilbert-IliosYannakakis-Jacques 

Hassoun, Çeviren: Barış Kılıçbay, İletişim-Dünya şehirleri dizisi 9, I. Baskı, İstanbul 2006, s. 

14.(Makalenin tamamı s.9-15 arasındadır]. 

İskenderiye’nin, “ne tam anlamıyla Osmanlı kenti ne de yabancı bir kent”, “hem Osmanlı hem Avrupalı”

İbrahim GÜLER 177 

birçok farklı kültür ve medeniyetten tüccarlar ve diğer insanlar karşı karşıya geliyor ve 

onlar arasında bir kaynaşma oluşuyordu. Onların aralarında bir etkileşim meydana 

geliyordu. 

İskenderiye'nin dördüncü özelliği de, Osmanlı Devleti ve Akdeniz ülkeleri 

için Mısıra açılan bir kapı olmasıydı. Burası, dönemdeki Mısır eyaleti için de, Akdeniz'e 

açılan bir ana liman vazifesi görmekteydi. Bu liman sayesinde, söz konusu ülkelerin 

insanlarının Mısır içlerine yolculuklar yapması, Mısır halkının da Akdeniz limanlarına 

yolculuklar gerçekleştirmesi mümkün olabiliyordu. 

İskenderiye'nin çevresinde, Mısır'ın Akdeniz'e açılmasına olanaklar sağlayan 

başka limanlar da vardı. Bunlar, İskenderiye'nin etkinliklerini dolaylı olarak 

desteklemekteydiler. Bunlar arasında Reşîd, Dimyad, Bulak, Sûveyş 3 ile yazılışını 

doğru okuyabildi isek Yenbu‘ (?) 4 gibi yerleri saymak mümkündür. Bu yerlerin de 

bölge için, Osmanlı Devleti için ve Akdeniz ülkeleri için bir takım görevleri 

üstlendikleri dikkat çekmektedir. Ancak, onların işlevleri, İskenderiye'ninki derecesinde 

kapsamlı değildi. İskenderiye daha ön plânda ve daha hareketli idi. Gerek Osmanlı 

Devleti, gerek Mısır ülkesi, gerekse Akdeniz ülkeleri ve diğer memleketler için 

İskenderiye görüldüğü üzere birçok işlevi üstlenmişti. 

Belirttiğimiz özelliklerinden dolayı olmalıdır ki, yabancı ülkeler, İskenderiye'de 

konsolosluklar ve ajanslıklar açmış, tercümanlar, gemiciler ve tüccarlar gönderme 

gereğini duymuşlardı. Örneğin 5 arşiv belgelerinden anlaşıldığına göre Fransa, burada 

çok önceden atamalar gerçekleştirmişti. İngiltere dahi Fransa gibi yapmıştı. Bu ülkeler, 

İskenderiye ve çevresindeki söz konusu kurumları ve temsilcileri vasıtasıyla, bölgedeki 

siyasetlerini düzenliyor, onları geliştirmeye çalışıyor ve ortaya çıkan meselelerini 

çözümleme yeteneğini arttırıyordu. 

İskenderiye hakkında, bütün özelliklerini ortaya koyacak yeni kaynak ve 

bilgilere ulaşmak, onları inceleyerek değerlendirmek ve bir sonuca gitmek uluslar arası 

olduğu [Bk. Aynı yazar, “Bir Kentlilik Biçimi”, İskenderiye (1860-1960), Geçici Bir Hoşgörü Modeli: 

Cemaatler ve Kozmopolit Kimlik, Yayına Hazırlayanlar: Robert Ilbert-IliosYannakakis-Jacques 

Hassoun, Çeviren: Barış Kılıçbay, İletişim-Dünya şehirleri dizisi 9, I. Baskı, İstanbul 2006, s. 24. 

(Makalenin tamamı s. 19-43 arasındadır) ], aynı zamanda “bir iltica yeri, mülteci kabul eden bir liman, 

Ermenilerin sürgün mahalli, Osmanlı toplumunun karmaşıklığını kanıtlayan bir şehir” [Aynı yazar, Aynı 

makale, s. 25], bunlardan başka insanlarının kendilerine Yunanlı ya da İtalyan demelerine rağmen 

çoğunlukla Osmanlı oldukları [Bk. Aynı yazar, Aynı makale, aynı yer.] bir yer şeklinde değerlendirmeler de 

bulunmaktadır. 

2Bk. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Hümayun (HH), Dossier: 19, Document 920, belge tarihi: 1195 

H. (1781). 

3Bk. BOA, Mühimme Defteri (MD), N° 116, sene ....[1121 H. (1709)], s. 53, hüküm: 216; Aynı defter, s. 95, 

hüküm: 404; MD, N° 233, sene 1226-1227 H. (1811-1812), s. 20, hüküm: 39; Aynı defter, s. 48, hüküm: 102 

ve s. 84, hüküm: 198 ile s. 194, hüküm: 540; MD, N° 234, sene 1227-1228 H. (1812-1814), s. 26, hüküm: 

54; Aynı defter, s. 319, hüküm: 656 ve s. 350, hüküm: 728 ile s. 370, hüküm: 795; MD, N° 238, sene 1234- 

1236 H. (1818-1821), s. 204, hüküm: 872 ; Aynı defter, s. 207, hüküm: 885. 

4Bk. BOA, MD, N° 234, sene 1227-1228 H. ( 1812-1814), s. 26, hüküm: 54, belge tarihi: Receb başı 

227 (10 Temmuz 1812). 

5 Bu konuda dönemin Desfontaines ve Hanry Dunant gibi meşhur seyyahları bazı çarpıcı bilgi ve notlara 

sahipti.[Voir Peyssonnel et Desfontaines, Voyages dans la Régence de Tunis et d'Alger: Fragmens d'un voyages dans 

les régences de Tunis et d'Alger, fait de 1783 à 1786, par Louiche René Desfontaines, Tome II, publiés par M. 

Dureau de la Malle, Paris 1838, s.32; Henry Dunant, Notice sur la Régence de Tunis, Impression C.I.L STD, 

Tunis 1975, s.102.]

178 İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivinde XVIII. Yüzyıl İskenderiyesi… 

ilişkiler bakımından önem taşımaktadır. Zira elde edilecek sonuçlar, günümüzde 

Akdeniz ülkeleri arasındaki kurulmuş veya kurulacak olan yeni ilişkilere yön vermeyi 

sağlayacak bir içerik sunmaktadır. 

Bu amaca yönelik olarak, bir katkı sağlamak maksadıyla, tarafımdan da 

İskenderiye hakkında, 2000’den 2003’e kadar kaynak tespiti çalışmaları yapılmış, bu 

çalışmanın sonuçları, yani kaynakların tanıtımı araştırmacılarla paylaşılmak istenmiştir. 

Konu, "Osmanlılar Devrinde İskenderiye Şehrinin XVIII. yüzyıl Osmanlı Arşiv 

Kaynakları" olarak seçilmiştir. Görüldüğü üzere kaynaklar, İstanbul'daki "Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi"nde bulunanlar ile sınırlı tutulmuştur. 

Kuşkusuz, araştırmacılar veya tarihçiler, eğer Osmanlılar devrindeki 

İskenderiye’nin tarihini tam anlamıyla aydınlatmak istiyorlarsa, bu arşivdeki kayıtları 

incelemek zorundadırlar. Ayrıca, Mısır eyaletinin yerli arşiv kaynaklarını da bu anlamda 

incelemelidirler. 6 Onlar, İskenderiye ile ilişkileri bulunan yabancı ülkelerin arşivlerini de 

göz önünde bulundurmalıdırlar. 7 Örneğin Fransa ve İngiltere arşivleri, bu çerçevede 

sayılmalıdır. Şu bir gerçektir ki, yabancı ülkelerin hükümetlerinin İskenderiye’ye 

gönderdiği konsolos, memur, tercüman, kumandan vs. görevlileri, buradaki ikametleri 

sırasında, “İskenderiye hakkında çeşitli gözlemlerde bulunmuşlardır ve bu gözlemlerini 

kayıtlara geçirmişlerdir. 

İskenderiye'nin Osmanlılar devrindeki XVIII. yüzyıl ana kaynaklarını esasen beş 

bölüme ayırmak mümkündür. Bunlar, "arşiv kayıtları" ile devrin kaynaklarından olan 

"kronikler, mecmualar", "seyahatnameler", "coğrafya kitapları" ve “mimarî, etnografik vs. 

kalıntılar” olarak belirlenebilir. 

İskenderiye hakkında Osmanlı arşivleri, çok derin ve zengin bilgileri içeren 

belgeleri bünyesinde bulundurmaktadır. Zira İskenderiye, Osmanlı Devleti’nin Kuzey 

Afrika eyaletlerinden Mısır eyaletine bağlı önemli bir kadılık, muhafızlık ve iskele olarak 

İstanbul’daki hükümet merkezi ile birçok yazışma yapmış, Osmanlı Hükümeti 

tarafından da bu liman hakkında birçok karar alınmıştır. Böylece İstanbul’da 

İskenderiye hakkında zengin bir arşiv oluşmuştur. 

XVIII. yüzyıl sonlarında ve XIX. yüzyılda Mısır'da belli bir süre bulunmaları ve 

gözlemlerini hükümetlerine yazmaları nedeniyle Fransız ve İngiliz görevlilerinin 

kayıtlarını içeren arşivler de önemlidir ve bunlar İskenderiye tarihine yönelik olarak 

yapılacak incelemelerde gözden ırak tutulmamalıdır. 8 Bu ülkeler dışında, İskenderiye ile 

ilişkide bulunan diğer ülkelerin arşivleri de önemsenmelidir. Mısır eyaleti yerli 

kaynaklarının da İskenderiye hakkında zengin bilgiler içerdiği unutulmamalıdır. 

Araştırmacıların İskenderiye tarihini incelemeye tabi tutarken, çeşitli ülkelerde 

muhafaza edilen arşiv kaynaklarındaki bilgileri karşılaştırarak bir değerlendirmeye 

6 Mısır eyaletinin yerli arşiv kaynakları hakkında bir giriş ve değerlendirme için bk. J. Deny, Sommaire des 

Archives Turques du Caire, Imprimé par l’imprimerie de l’Institut Français d’Archéologie Oriental du Caire 

pour la Société Royale de Géographie d’Egypte, 1930, 574 pages. 

7 Bir örnek olarak incelemek gerekirse Sofya ve Vidin’e ait kadı sicillerini bu anlamda belirtmek 

mümkündür.[Bk. Joseph Kabrda, Quelques Firmans concernant les relations fanco-turques lors de l’expédition de 

Bonaparte en Egypte (1798-1799), Imprimerie Nationale, Paris 1947, s.1-90. ] 

8Dış ülkelerin arşivlerinin Türk Tarih incelemelerindeki değeri hakkında bir görüş için bk. İbrahim Güler, 

«Türkiye Dışındaki Bazı Arşivlerin Türk Tarih İncelemelerine Kazandırılması (Tunus ve Fransa Arşivleri 

Örneği) », T.C. Başbakanlık I. Milli” Arşiv Şurası (2O-21 Nisan 1998, Ankara), Ankara 1998, s. 295-318.


gitmeleri çok önemlidir. Bu durum, onların vardıkları sonuçların çok daha sağlıklı, 

güçlü ve aydınlatıcı olmasına imkân sağlamaktadır. 

XVIII. yüzyılda İskenderiye şehri ve limanı hakkında, İstanbul'daki 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi, değişik bilgi ve belgeleri içermesi yönünden, zengin bir 

kaynak birikimine sahiptir. Proje başlangıcından beri (2000), muhtelif tarihler arasında 

Arşiv'de belli aralıklarla yapılan çalışmalar sonucunda, çeşitli tasnifler incelenmiş, 

İskenderiye ve ilişkileri hakkında birçok belge belirlenmiştir. 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde konuyla ilgili olarak bugüne kadar üzerinde 

çalışılan başlıca tasnifler şunlardır: Osmanlı Devleti’nin hükümet merkezinin (Divan-ı 

Hümayun) kararlarını içeren kayıtların bulunduğu Mühimme Defterleri 9 başta 

sayılmalıdır. Bunlardan başka Düvel-i Ecnebiye Defterleri de bu kapsamda belirtilmelidir. 

Bu dizi altında Fransa Ahkâm Defterleri, özellikle üzerinde çalışılmış olanlardır. 10 

Ayrıca Cevdet Tasnifleri (Bunlar arasında Cevdet-Askeriye, Cevdet-Timar v.s. hariç, 

Cevdet-Hariciye, Cevdet-Saray, Cevdet-Maliye, Cevdet-Dahiliye, Cevdet İktisat, Cevdet-Bahriye 11 

katalogları taranmış ve bir kısım İskenderiye ile ilgili belgeler tespit edilebilmiştir) ile 

Hatt-ı Hümayun Katalogları (Bunlardan bir kısmı bizzat taranmıştır. Arşivin internet 

adresinden de, 1-21 ve 22/8 ciltlerinden oluşan "Hattı Hümayun Katalogu"nun 

“Genel Dizini” içinde İskenderiye-Mısır’la ilgili toplam 366 belge belirlenmiş, ancak 

belirlenen belgelerden herhangi birinin fotokopisi alınamamıştır. Bu belgelerden 

önemli bir kısmının da XIX. yüzyıla ait olduğu görülmüştür. Belgelerin 1195-1255 H. / 

1780-1839 M. seneleri arasındaki çeşitli hadiseleri içerdiği anlaşılmaktadır) 12 ve 

İbnülemin Tasnifleri 13 taranmıştır. 

9 Taranan başlıca "Mühimme Defterleri" şunlardır: MD, N° 115, 116, 117, - , 119, 120, 124, 125, 126, 

127, 128, 147, 148, 149, 150, 151, 175 (1777-1779), 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182 (1783-1784), 184, 

[185] , 199, [207], 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, - , 242, 243 (1827-1828). 

Bu defterlerden bir kısmındaki İskenderiye ile ilgili belgelerin fotokopileri alınmış bir 

kısmınınkiler alınmamıştır. Fotokopi alınan bazı Mühimme Defterleri şunlar: MD, N° 116, sene ....[1121], 

N° 117, sene ....[1123], N° 176, sene 1191-1194, N° 150, sene ...1156, N° 233, sene 1226-1227, N° 234, 

sene 1227-1228, N° 238, sene 1234-1236, N° 280, sene 1195-1196, N° 176, sene 1191-1194, N° 178, 

sene 1193-1202. 

10Düvel-i Ecnebiye Defterleri dizisi altında tasnif edilen "Fransa Ahkâm Defterleri", İskenderiye tarihi hakkında 

önemli belgeleri içermekte, ayrıca Fransa'nın İskenderiye ve Osmanlı Hükümeti ile ilişkilerine dair çeşitli 

bilgiler vermektedir. Bunlardan inceleyebildiklerimiz arasında üçü, "Düvel-i Ecnebiye Defterleri, 

Fransa Ahkâm Defteri, N° 26 / 1 ve N° 34 -2 / 11 ile N° 30/5", burada sayılabilir. 

11Cevdet-Bahriye katalogundan tesbit edilen İskenderiye ile ilgili belgelerin numaraları alınmış fakat bu 

belgelerin konuları belirlenmemiştir. [Bk. Cevdet-Bahriye, Katalog, Cilt:1, Nu: 267, 512, 554, 722, 866, 918, 

1176, 1183, 1398, 1514, 1612, 1617, 2064, 2129, 2241, 2261, 2271, 2337, 2344, 2464, 2466, 2941, 3038, 

3115, 3228, 3256, 3320, 4237, 4406, 4450, 4775, 5096.] 

12 "Hattı Hümayun Katalogları"nın tesbit edilen belgelerinden bazılarının içerdiği konular, ayrıca ele 

alınmıştır. 

13 Bu tasnifler üzerinde ayrıntılı inceleme yapılamamıştır. Buna rağmen kısa bir tarama sonucunda elde 

edilen verilere göre, İskenderiye ile ilgili İbnülemin tasniflerinde birçok belgeye rastlanacağı kanaati 

oluşmuştur. Bu nedenle çalışmanın ileriki aşamalarında bu tasniflerin tamamının taranması 

düşünülmektedir. İbnülemin Maliye, Katalog, Cilt:1 ve 2 ile İbnülemin Askeriye, Katalog, Cilt:1 (56) 

ve 3 nisbeten taranmıştır. Daha İbnülemin Askeriye (Cilt: 2), Adliye (1 Cilt), Dahiliye (1 Cilt), Bahriye (1 

Cilt), Muhaberat-ı Umumiye (1 Cilt), Hariciye (1 Cilt), Saray (2 Cilt), Me‘adin (1 Cilt), Darphane (1 Cilt), Hatt-ı 

Hümayun (1 Cilt), Hil‘at (1 Cilt), Muafiyet ve imtiyazat (1 Cilt), Muhallefat (1 Cilt), Ensab (1 Cilt), Tevcihat (2 

Cilt), Sıhhıye (1 Cilt) gibi geri kalan diğer tasniflerin de taranması gerekmektedir.


Söz konusu tasnifler içinde bazı diziler henüz incelenmemiştir. Bu dizilerin de 

görülmesi ve incelenmesi, İskenderiye tarihinin aydınlatılması bakımından ve bu 

amaçla geliştirilen projenin sağlıklı gelişimi ve sonuçlandırılması açısından önemlidir. 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde ayrıca, İskenderiye hakkında daha bakılması 

gereken başka tasnifler de bulunmaktadır. Örneğin "Maliyeden Müdevver", "Ali Emiri", 

"Kâmil Kepeci" bunlar arasındadır. 14 

Kaynaklarda İşlenen Konular Üzerine Düşünceler: 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi tasniflerinde tespit edilen İskenderiye ile ilgili belgelerin 

incelenebilenlerinin içerdiği konular, bu şehir ve onun idari bakımdan bağlı olduğu 

Mısır eyaletinin söz konusu dönemde çok zengin ve hareketli bir yapıya sahip 

olduğunu ortaya koymaktadır. Bu anlamda İskenderiye ve çevresindeki limanların, 

diğer Osmanlı şehir veya limanlarıyla ve Avrupa ülkelerinin bazı iskele şehirleriyle 

yoğun ilişkileri bulunmaktadır. Örneğin İskenderiye'nin, Anadolu'nun başlıca önemli 

merkezleri olan İskenderun, Antalya ve Anamur ile Menteşe (Muğla, Bodrum, 

Marmaris ve Meğri), İzmir ve İstanbul gibi şehirleriyle ilişkileri vardı. Ayrıca 

Müslümanlar için kutsal sayılan Mekke, Medine ve Cidde şehirleriyle, Osmanlı 

Devleti'nin Afrika kıtasının kuzeyinde yer alan ve Akdeniz’in güney kıyı kesimlerini 

oluşturan askerî üs vazifesi görmüş Ğarb ocakları Trablusğarb, Tunus ve Cezayir'le 

de ilişkileri bulunuyordu. Öyle ki, ilişkiler kuzey Afrika’da bu topraklarla sınırlı 

kalmıyor Mağrib olarak bilinen Fas ülkesine kadar uzanıyordu. 

İskenderiye'nin ilişkide bulunduğu Avrupa ülkeleri arasında özellikle İngiltere 

ve Fransa dikkat çekmektedir. Fransa ve İngiltere'nin Mısır ve İskenderiye üzerindeki 

ilgileri, siyasetleri ve faaliyetleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde tespit edilen 

belgelerde işlenen başlıca önemli konulardır. 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde XVIII. yüzyılda İskenderiye hakkında bulunan 

kaynak veya belgelerin içerdiği konular, Akdeniz dünyasının dönemdeki birçok idarî, 

sosyal, kültürel, iktisadî, siyasî ve askerî sorunlarına ve bununla ilgili olarak geliştirilen 

siyasetlere ışık tutmaktadır. Bu açıdan söz konusu arşivdeki kaynak tespit 

çalışmalarının devam ettirilmesi gereklidir. 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde İskenderiye hakkında tespit edilmiş bulunan 

kaynak veya belgelerin içerdiği konuları birkaç ana başlık altında toplamak 

mümkündür. 

a) İdarî konular: 

İdarî konular, "kurumlar", "memurlar veya görevliler" şeklinde iki grupta incelenebilir. 

Valilik, kadılık, muhafızlık, emînlik, en dikkat çeken İskenderiye'deki kurumlardır. Bu 

kurumlar sayesinde bölge insanları, Osmanlı Hükümeti ve bölge yöneticileri ile ilişki 

kurmakta ve aralarındaki işleri görebilmekteydiler. Bu kurumlar ve görevleri, tespit 

edilen kaynaklarda sıkça belirtilmektedir. Ancak, incelenmemiş kaynaklardan, 

İskenderiye'de daha başka kurumların bulunduğunu da tespit etmek imkân 

dâhilindedir. 

14 Zamanla bu tasnifleri incelemek için fırsatlar yaratılmaya çalışılacaktır.


İskenderiye'deki memurlar veya görevliler arasında, başta, İskenderiye'nin idarî 

ve askerî yönden bağlı olduğu "Vali"yi belirtmek gerekir. Mısır valisi, İskenderiye'de 

olup bitenlerin baş sorumlusudur. 15 İskenderiye, Mısır eyaletine bağlı bir birimdir. 

Yeğen Mehmet Paşa, 16 Hüsrev Paşa, 17 Mehmet Ali Paşa 18 devrin dikkat çeken 

önemli Mısır valilerindendir. 19 Vali olarak atanması düşünülen adaylar da belgelerde 

işlenen konulardandır. 20 

İskenderiye'deki önemli memurlardan biri de İskenderiye "Muhafız"ı veya 

"Zabiti"dir. Bölgede, validen sonra, güvenlik ve askerî yönden en önemli işlevi 

"muhafız" yerine getirmektedir. Hurşit Paşa ile Osman Ağa devrin önemli 

muhafızlarındandır. 

Memurlardan bir diğeri de, ticarî hayatın bölgedeki işleyişinden ve düzeninden, 

ticaret üzerinden devletin belirlediği vergilerin tahsilinden sorumlu, "Gümrük 

Emîni"dir. O, tüccarların mallarını geçirdikleri gümrükte görevini yapmaktadır. 

İskenderiye'deki birçok ticarî problemin ortaya çıkış ve çözümünde onun etkin bir 

işlevi vardır. Vergi tahsilinden başka, buradan gelip geçen malların nitelik ve 

özelliklerini denetlemektedir. Bir sorun çıktığında onu çözümlemekte veya durumu 

merkez hükümete intikal ettirmektedir. Onlardan bazılarının, bazen gümrükten gelip 

geçen tüccarlara zorluklar ve sorunlar çıkaranlarına da tesadüf edilmektedir. Tüccarlar, 

böyle bir durumla karşılaştıklarında, emîni merkez hükümete şikâyet edip sorunlarının 

çözümünü istemektedirler. 

Örneğin "Gümrük Emîni", Osmanlı tüccarları gibi, Fransız tüccarlarına da 

sorunlar yaşatmıştır. Emîn, Osmanlı Hükümeti’nin belirlemiş olduğu vergi 

miktarından daha fazlasını, kanuna aykırı olduğu halde tüccarlardan isteyebilmiştir. 

"Kadı" ise, İskenderiye'deki hukukî ve beledî işlerin en önemli 

sorumlularındandır. Bölgede cereyan eden her türlü hadisede onun malumat ve 

talimatı önem taşımaktadır. Osmanlı Padişahı tarafından kendisine hitap edilen en 

önemli memurlardan biridir. Hukukî ve beledî işlerden başka, idarî, askerî, iktisadî vs. 

alanlarda da önemli görevlere sahiptirler. 21 

15 Bk. BOA, HH, N° 1256, belge tarihi: 1200 H. (1785-1786). 

16 Bk. BOA, Cevdet-Dahiliye, N° 7914, belge tarihi: Şevval ortası 199 H. (21 Ağustos 1785); HH, N° 

750, belge tarihi: 1200 H. (1785-1786); HH, N° 1256, belge tarihi: 1200 H. (1785-1786) ve sairleri... 

17 Bk. BOA, HH, N° 3450 et 3450-A, belge tarihi: 1218 H. (1803-1804); Aynı tasnif, N° 3457, belge tarihi: 

1216 H. (1801-1802); Aynı tasnif, N° 3474-O, R, T, U, V, Y, Z et 3474-A.1, B.1, C.1 et 3476, belge tarihi: 

1217 H. (1802-1803); Aynı tasnif, N° 3476, 3483, 3503, 3519-3522, 3525, 3538, 3540, 3542, 3550, 

belgelerin tarihi: 1217 H. (1802-1803); Aynı tasnif, N° 3516-B, belge tarihi: 1219 H. (1804-1805); Aynı 

tasnif, N° 3546, belge tarihi: 1216 H. (1801-1802; Aynı tasnif, N° 3548 (eski vali), 3553,3555,3555-A, 

belgelerin tarihi: 1218 H. (1801-1802). 

18 Bk. BOA, HH, N° 3474-E, L ve 3478-A, E, F, N, R, belgelerin tarihi: 1220 H. (1805-1806); Aynı tasnif, 

N° 3524, belge tarihi: 1222 H. (1807-1808). 

19 Mısır’da dönemin valileri arasında, Ali Paşa [Bk. BOA, HH, N° 3502, 3523, 3536, 3548, 3554, 

belgelerin tarihi: 1218 H. (1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 3535, belge tarihi: 1222 H. (1807-1808)] ve Hurşit 

Paşa [ Bk. BOA, HH, N° 1961, 3487, 3514, 3531-3532, 3566, belgelerin tarihi: 1219 H. (1804-1805) ve 

N° 3474-G, İ, N, 3478-F ve J (eski vali), belgelerin tarihi: 1220 H. (1805-1806) ; Aynı tasnif, N° 3566, 

belge tarihi: 1219 H. (1804-1805)] gibi başka valileri de belirtmek mümkündür. 


21 Bk. MD,176, sene 1191-1194 H. (1777-1780), s.135, hüküm: [1], belge tarihi: başı Ramazan 193 (11 

Eylül 1779) ; Aynı defter, s. 142, hüküm: [2], belge tarihi: Şevval başı 193 (11 Ekim 1779).


"Defterdar", her ne kadar Mısır Eyaleti Defterdarı sıfatına sahip olup eyaletin 

malî işlerinden sorumlu kişi olarak eyalet görevlisi şeklinde dikkat çekmekte ise de, bu 

görevi bir ara İskenderiye Gümrük Emîni'nin de vekâleten yürüttüğü görülmektedir. 

Hatta bu göreve, İskenderiye Gümrük Emîni"nin asaleten de atandığına şahit 

olunmaktadır. 

İskenderiye'deki memurlar arasında "kale" ve "sed" inşası ile bu eserlerin 

"tamiri" işiyle görevli olanlar da vardır. 22 Mehmed Salih Efendi'nin İskenderiye'deki 

seddin inşası ve tamiri ile görevlendirildiği, uzun bir müddet yoğun bir şekilde bu işle 

meşgul olmak için İskenderiye'de kaldığına şahit olunmaktadır. 23 

b) Sosyal konular: 

Bunlar arasında "eşkıyalık", "korsanlık" ve diğer "iç karışıklıklar: asilik veya isyanlar 

v.s." dikkat çekmektedir. Bunlardan başka "kıtlık" ve "yolculukları" da bu bağlamda 

saymak gerekir. XVIII. yüzyılda İskenderiye'de ve Yanya'daki eşkıyalıklar devrin 

hükümetlerini meşgul eden önemli hadiselerdir. 24 İskenderiye'den yola çıkan ortak 

kalyon sahibi gemicilerin gemilerinin Mağrib taraflarına gider iken Malta 

korsanlarınca 25 tutulması v.b. korsanlık faaliyetleri belgelerde işlenen diğer 

konulardandır. Mısır asileri (1201 H. / 1786-1787 M.) ile isyanları ve bunların 

bastırılması, burada nizamın yeniden adaletle sağlanması çalışmaları 26 da arşiv 

kaynaklarında işlenmektedir. Bunlardan başka, bazı suçluların Dimyat'a gönderilmesi 

(1218 H. / 1803-1804 M.); 27 Mısır'da 1217 H. (1802)'de görülen açlık; 28 İskenderiye ve 

çevresindeki Reşîd, Dimyad, Bulak v.s. çevredeki limanlar ile Mekke ve Medine, ayrıca 

İskenderiye-Anadolu, İskenderiye-Garb ocakları arasındaki yolculuklar 29 dikkat çeken 

diğer konulardır. 

c) Kültürel konular: 

22 Bk. BOA, HH, N° 1256-B, belge tarihi: 1200 H. (1785-1786) ; Aynı tasnif, N° 1364, belge tarihi: 1198 

H. (1783-1784) ; Aynı tasnif, N° 3474-V et 3478, belgelerin tarihi: 1217 ve 1220 H. (1802-1803 ve 1805- 

1806) ; ayrıca bk. dipnot: 36. 


H. (1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 3804, belge tarihi: 1218 H. (1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 14478-A, belge 

tarihi: 1218 H. (1803-1804) ; ayrıca bk. dipnot: 36. 

24 Bk. BOA, MD, N° 117, s. ....[1123], s. 101, hüküm: 443, belge tarihi: 1123; Düvel-i Ecnebiye Defterleri- 

Fransa Ahkâm Defteri, N° 34-2 / 11, s. 319, hüküm: 3227. 

25 Bk. BOA, MD, N° 116, s. ....[1121], s. 95, hüküm: 404. Akdeniz'deki korsanlık faaliyetlerinde Kuzey 

Afrika'daki Osmanlı eyaletlerinin işlevi ve durumu hakkında bazı gözlemler için Daniel Panzac'ın bir 

çalışması dikkat çekicidir. [Bk. Daniel Panzac, Les corsaire barbaresques la fin d'une épopée 1800-1820, CNRS 

Editions, Paris 1999.] 

26 Bk. BOA, HH, N° 1297, belge tarihi: 1201 H. (1786-1787); Aynı tasnif, N° 1320, belge tarihi: 1201 H. 

(1786-1787); Aynı tasnif, N° 1364, belge tarihi: 1198 H. (1783-1784). 


28 Bk. BOA, HH, N° 3447-R, belge tarihi: 1217 H. (1802-1803). 

29 Bk. BOA, MD, N° 176, 1191-1194 H. (1777-1780), s. 156, hüküm: [1] ve [2]; Aynı defter, s. 171, hüküm: 

[1]; MD, N° 233, 1226-1227 H. (1811-1812), s. 20, hüküm: 39; Aynı defter, s. 48, hüküm: 102 ve s. 84, 

hüküm: 198 ve s. 194, hüküm: 540; MD, N° 234, 1227-1228 H. (1812-1814), s. 26, hüküm: 54; Aynı defter, s. 

319, hüküm: 656 ve s. 350, hüküm: 728 ve s. 370, hüküm: 795; MD, N° 238, 1234-1236 H. (1818-1821), s. 

204, hüküm: 872; Aynı defter, s. 207, hüküm: 885; Cevdet-Maliye, N° 5813, belge tarihi: Receb başı 196 

(11 Haziran 1782).


Müslümanların dinî mükellefiyetleri için "hac"ca gitmeleri, onların Mekke ve Medine’yi 

ziyaretleri 30 ; Değişik uluslara ait tüccarların, gemicilerin, 31 konsolos ve tercümanların 

İskenderiye ve çevresindeki limanlarda ilişkileri ve bunların birbirlerinden 

etkilenmeleri 32 bu çerçevede belirtilebilir. 

d) İktisadî konular: 

"Kurumlar" ve "etkinlikler" olarak iki grupta sınıflandırılabilir. Kurumlar arasında 

İskenderiye Gümrüğü başta belirtilebilir. Gemi inşa edilen tersaneleri 33 de aynı 

anlamda anmak mümkündür. 

Mısır eyaletinin ve bu eyalet içindeki İskenderiye’nin iktisadî etkinliklerine 

gelince, bu konuda Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nin çok zengin bilgiler içerdiği 

görülmektedir. Bunlar arasında "ticaret: gemiciler (kaptanlar), tüccarlar, ticaret malları, 

İskenderiye Gümrüğü’ne giren ve çıkan mallar, önemli bir yer tutmaktadır. Bu konuda 

ayrıntılı bilgiler İskenderiye Gümrüğü kayıtlarında yer almaktadır. 34 

e) Siyasî konular: 

Fransa'nın ve İngiltere'nin Kuzey Afrika'daki siyasetleri, bu anlamda dikkat 

çekmektedir. Fransa'nın Kuzey Afrika limanlarına konsoloslar ve tercümanlar ile 

komutanlar göndermesi ve bu kişilerin bulundukları yerlerdeki etkinlikleri, işlenen 

siyasî konular arasında önemli bir yer tutmaktadır. Örneğin Napolyon Bonapart, 1217 

H.(1802-1803)'de Osmanlı sahillerine konsoloslar tayin etmek istemiş ve Fransız 

komutanı Sebastiyan’ı Mısır'a ve İskenderiye'ye göndermiştir. 35 Kuzey Afrika siyaseti 

doğrultusunda Fransa'nın, Nemçe (Avusturya), Rusya ve Anapolitan (İskoçya) ile 

ittifak etmesi (1215 H. / 1800-1801 M.) de işlenen diğer siyasî konulardandır. 36 

İngiltere'nin Mısır'da Arap kabilelerini Osmanlı yönetimine karşı kışkırtması 

ile İskenderiye'deki kaleye yerleşerek bir süre burada kalmaları da bu bağlamda 

belirtilebilir. 37 

f) Askerî konular: 

Osmanlı Arşiv kaynaklarında şahit olduğumuz konulardan biri de, Osmanlı Devleti'nin 

İskenderiye üzerinden gerçekleştirdiği asker sevkıyatlarıdır. Bu anlamda, Mısır 

askerlerinin 1156 H.(1743)'li yıllarda İran seferi için İskenderiye üzerinden sevk 

edilmesi 38 söz konusu olmuştur. Arşiv kaynaklarındaki askeri konular arasında, 

30 Bk. BOA, Cevdet-Hariciye, N° 1240. 

31Bk. BOA, Cevdet-Hariciye, N° 4413; Cevdet-İktisat, N° 2031. 

32Bk. BOA, "Düvel-i Ecnebiye Defterleri, Fransa Ahkâm Defteri, N° 34 -2 / 11, s.283, hüküm: 1876. 

33Bk. BOA, Hatt-ı Hümayun, Dosya: 19, Belge: 920, belge tarihi: 1195 H. (1781). 

34Bk. BOA, MD, N° 116, [sene 1121 H.], s. 95, hüküm: 404; MD, N° 176, sene 1191-1194 H. (1777 - 

1780), s. 135, hüküm: [1]; Aynı defter, s. 142, hüküm: [2]; Cevdet-Hariciye, N° 4413 ; Cevdet-İktisat, N° 1276, 

1402, 1517, 1902, 2031; Cevdet-Maliye, N° 25095; Cevdet-Dahiliye, N° 7914. 

35Bk. BOA, MD, N° 234, sene 1227-1228 H. (1812-1814), s. 26, hüküm: 54, belge tarihi: Receb başı 

227 (10 Temmuz 1812) ve HH, N° 3449-A, belge tarihi: 1217 H. (1802-1803). 

36 Bk. BOA, HH, N° 3446-C, belge tarihi: 1215 H. (1800-1801). 

37 Bk. BOA, HH, N° 3449-J,N, belge tarihi: 1217 H. (1802-1803). 

38 Bk. BOA, MD, N° 150, sene [1156], s. 178, hüküm : [1 ve 2] ; Aynı defter, s. 215, hüküm : [3].


İskenderiye’deki kale ve burçlar da önemli bir yer tutmaktadır. 1217 H.(1802- 

1803)'lerde İskenderiye'nin Kefre limanındaki "kale" ve "burclar"ın tahkim edilmesi, 

İnceburun'a "tabye"lerin yapılması dikkatleri çeken askerî konulardır. 39 

Sonuç 

Sonuç olarak ifade etmek gerekirse, İstanbul'daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mısır 

Eyaleti'ndeki İskenderiye şehri ve limanı ile çevresindeki diğer şehir ve limanlar 

hakkında zengin bilgiler veren ana kaynakları içermektedir. Limanların özellikleri ve 

buralarda meydana gelen idarî, askerî, sosyal, kültürel, iktisadî olay ve etkinlikler, hep 

bu arşiv kaynaklarından öğrenilebilmektedir. Bu nedenle, İskenderiye tarihi yazılırken, 

mutlaka Başbakanlık Osmanlı Arşivi kaynakları görülmeli, incelenmeli ve 

değerlendirilmelidir. Bunun için belli bir zaman dilimi, ilgi, maddi kaynak, manevî 

destek gerekmektedir. Araştırmacıların bu hususlara ihtiyaç duymaları pek tabiîdir. 

Söz konusu tarihî kaynakların içerdiği bilgilerin değerlendirilmesi, günümüzde 

Akdeniz ülkelerinin ilişkilerinin geliştirilmesine imkân verecek olanaklar sağlamaktadır. 

Zira bu kaynaklar, incelenip değerlendirilmekle, ilişkilerin geliştirilmesi yolunda, bir 

fikrî alt yapı ve temel oluşturulabilmektedir. 


H. (1783-1784) ; Aynı tasnif, N° 3474-V et 3478, belgelerin tarihi: 1217 ve 1220 H. (1802-1803 ve 1805- 

1806) ve HH, N° 3509-B, belge tarihi: 1218 H. (1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 3601, belge tarihi: 1218 H. 

(1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 3804, belge tarihi: 1218 H. (1803-1804) ; Aynı tasnif, N° 14478-A, belge tarihi: 

1218 H. (1803-1804). 

Ayrıca aynı içerikli diğer belgeler için bk. BOA, HH, N° 1360, belge tarihi: 1198 H. (1783- 

1784); Aynı tasnif, N° 1364, belge tarihi: 1198 H. (1783-1784); Aynı tasnif, N° 1961, belge tarihi: 1219 H. 

(11804-1805); Aynı tasnif, N° 3461, belge tarihi: 1218 H. (1803-1804).




Arnold Toynbee’nin Pan-Turanizm Raporu 

K. Tuncer ÇAĞLAYAN * 

Emperyal varlığını korumak ve geliştirmek için İngiltere, dünyadaki fikri ve fiili 

hareketleri yakından takip etmiştir. İngiliz emperyal menfaatlerini tehdit etme 

potansiyeli taşıyan fikri hareketlerin fiile dönüşmesini engellemek için tedbirler 

düşünmüş ve uygulamaya sokmuştur. Bu yaklaşım kaçınılmaz olarak istihbaratın bütün 

birimlerinin devrede olmasını gerektirmiştir. Tehdit algılanan ülkede eylem 

elemanlarından, bilgi toplama ve Londra’ya aktarma aşamalarına ama bilhassa gelen 

malumatın sistematik olarak değerlendirilmesi ve karşı propagandanın oluşturulması 

için bilim adamlarına ihtiyaç duyulmuştur. 

Bu çalışmada Türk tarihinin önemli bir kesitine ışık tutacak makale formatında 

hazırlanmış bir raporu Türk tarihçilerin hizmetine sunacağız. Günümüz Türk 

siyasetinde ve dış politikasında güçlü bir etkisi olan Turan Birliği düşüncesinin bundan 

yaklaşık bir asır önce İngiliz idaresini nasıl ve ne derecede rahatsız ettiği bu raporda 

görülmektedir. 

Arnold Joseph Toynbee I. Dünya Savaşı ve sonrasında İngiltere’nin Orta 

Doğu stratejisini belirleyen birkaç isimden biri olduğu söylenebilir. Özellikle Dışişleri 

Bakanlığı Enformasyon Dairesi İstihbarat Bürosu adına kaleme aldığı raporlar ve 

politika teklifleri dönemin Dışişleri Bakanları A. James Balfour ve Lord Curzon 

üzerinde etkili olmuştur. 

Pan-Turanist Hareket başlığını taşıyan rapor, Bolşevik İhtilali sonrasında 

İngiltere açısından doğudaki menfaatlerinin Türk ordusu tarafından ciddi derecede 

tehdit edildiğini düşündükleri bir dönemde kaleme alınmıştır. Akademik makale 

tarzında kaleme alınmış olan rapor, hem bilgi ve hem de sunduğu önerilerle baştan 

sona dikkat çekmektedir. Bu münasebetle raporun tamamını tercüme ederek 

yayınlamayı kısmi değerlendirme yapmaya tercih ettik. Turancı hareketin menşei, 

Macarların harekete yaklaşımı, Türklerin milliyetçiliğe siyasi değer atfetmesi ve iktidara 

gelişi aktarıldıktan sonra Turan birliği olarak bütün Türklerin Osmanlı Bayrağı altında 

birleşmesi hedefinin gerçekleşme ihtimali, gerçekleşmesi durumunda İngiliz 

menfaatlerine vereceği zarar Toynbee tarafından büyük bir titizlikle incelenmiştir. 

Raporda yer alan bazı yanlış ifadeler söz konusudur. Mesela Orta Asya 

Türklerinin İran’ı sürekli istila eden göçebeler olarak tanımlanması ve Rusya’nın yarım 

asır öncesi Orta Asya’ya düzen getirmesi gibi ifadeler Avrupa merkezli bakışın 

yansımalarıdır. Osmanlı Devletinin en iyi vergi ödeyenlerinin Hıristiyan tebaası, 

* Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

186 Arnold Toynbee’nin Pan-Turanizm Raporu 

ordusunu ayakta tutanların Hıristiyan dönmeler ve en sadık destekleyicilerinin dinlerini 

değiştirmiş olan Arnavut ve Slavların olduğu gibi iddialar Hıristiyan merkezli bakışın 

yansımalarıdır. Fakat Toynbee bu raporuyla, Türklerin Kafkaslar ve Orta Asya’daki 

varlığına ve birleşmeleri halinde uluslararası siyasetin dengelerini alt üst edeceği 

gerçeğine vurgu yapmıştır. 

İttihat ve Terakki Cemiyeti için Toynbee’nin tespitleri dikkat çekicidir: 

Toynbee, Türk Milliyetçiliği ile İttihatçıların milliyetçilik anlayışı arasında fark 

olduğunu, İttihatçılar için Osmanlı Devletinin bekasının her zaman Türk 

Milliyetçiliğinden önde geldiğini ifade etmektedir. Bu doğrultuda devletin bekası için 

gerekli olması durumunda İslam Birliği düşüncesini Türk Milliyetçiliğine kurban 

etmeyeceğini not etmiştir. 

Toynbee, Orta Doğunun geleceğinde İngiltere açısından Kürtlere büyük önem 

atfetmektedir. İngiltere’nin hayati menfaatleri kapsamında Türklerin Orta Doğu ve 

Kafkaslarla irtibatını kesme misyonu Kürtlere ve Ermenilere verilmiştir. Dolayısıyla 

Türk Birliğini hedefleyen Turancı siyaset imkânı ve İslam Birliğini hedefleyen İslamcı 

siyaset kartı Türklerin elinden alınmak istenmiştir. Şu ifadeleri de ilginçtir. “1915 

Nisanından sonra, sınır dışı etme esnasında Ermeni konvoylarındaki kıyım genelde serbest 

bırakılan suçluların desteğini de alan ve Osmanlı jandarması tarafından göz yumulan Kürt çeteleri 

tarafından gerçekleştirilmişti. Ama bütün Kürtler hükümet tarafında yer almadılar. Örneğin 

Kilikya’daki Kürtler, Ermenilere karşı sürdürülen tutumu, diğer Müslüman nüfusun yaptığı gibi 

reddettiler ve Dersim dağlık bölgesindeki Kürtler veya sözde Kürt aşiretleri Harput ve diğer yerlerden 

gelen Ermeni mültecilere sığınma sağladılar. Kürtlerin bağımsızlık hissiyatları Osmanlının zorunlu 

askerlik yasası ile hayal kırıklığına uğradı .Osmanlı ordusundaki Kürt firarilerin oranı 

Ermenilerden çok daha fazladır. Çok sayıda Dersimli aşiret hep birlikte asker vermeyi reddettiler ve 

Osmanlı askeri otoriteleri bunların üzerine cezalandırıcı askeri birlikler göndermede başarısız 

oldular.” 1 

1917’de kaleme alınmış olmasına rağmen rapor günümüzdeki Orta Doğu ve 

Orta Asya’nın muhtemel geleceği ile ilgili ipuçları taşımaktadır. Dünya jeopolitiğinin 

önemli merkezleri olan bu iki coğrafyada Türkiye, potansiyeli çok büyük bir tesir 

alanına sahiptir. Bu yönüyle baktığımızda raporun ayrı bir anlam taşıdığı söylenebilir. 

Pan- Turanist Harekete Dair Rapor 2 

İçindekiler 

Türkçe Konuşan Nüfusa Ait İstatistiki Tablo 

1. Pan-Turanizm İsminin Menşei 

2. Pan-Türkizm Olarak Pan- Turanizm 

3. Osmanlı İmparatorluğunda Türk Milleti 

4. Türk Milliyetçiliğinin Ortaya Çıkması 

5. Balkan Savaşı’nın Etkileri 

1 Ek 1 de yer alan Kürtler bölümüne bakınız. 

2 FO 371/3060/ 226241, 28 Kasım 1917. İngiliz Dışişleri Bakanlığı Enformasyon Dairesi İstihbarat 

Bürosunca hazırlanmıştır. Raporun Dışişleri Bakanlığınca tescil tarihi 28 Kasım 1917 olmakla birlikte 

Toynbee’nin raporun altına düştüğü tarih 17 Kasım 1917’dir.

K. Tuncer ÇAĞLAYAN 187 

6. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Politikaları 

7. Avrupa Savaşı’nda Türklerin Amaçları 

8. Pan-Turanizm ve Pan- İslamizm 

9. Dışarıda Türk İrredantizminin Muhtemel Sonuçları 

a) Kazan Tatarları 

b) Kırım Tatarları 

c) Batı Sibirya Tatarları 

d) Kafkas Tatarları 

e) İran’da Türkçe Konuşan Nüfus 

f) Afganistan’da Türkçe Konuşan Nüfus 

g) Orta Asya Türkleri 

h) Yakutlar 

10. Osmanlı İmparatorluğu’nda Türkleştirmenin Muhtemel Sonuçları 

a) Türkleştirme ve Araplar 

b) Anadolu’da Türkleştirme 

11. Sonuçlar 

Ek 1. Kürtler 

Ek 2. Pan-Turanist Harekette Anti-İslami Eğilimler 

Ek. 3.Bütün Rusya Müslümanları Konseyi Tarafından Rus Hükümetine 

Gönderilen 

İtalyan Hükümetinin Arnavutluk’u Protektora İlan Etmesini Protesto 

Eden Belge 

Türkçe Konuşan Nüfusa Dair İstatistik ∗ 

Yakutlar 250,000 

Kazan ve Astragan Tatarları 1,500,000 

Batı Sibirya Tatarları + 50,000 + 

Kırım Tatarları 200,000 

Batı Rusya ve Sibirya’daki Toplam 2,000,000 

Kafkasya’daki Tatarlar 2,000,000 + 

Başkurtlar ve Çuvaşlar 2,400,000 

Kırgız 4,692,000 

Türkmenler 290,000 

Merkez Asya Rusya vilayetlerindeki diğer kabileler (genelde 2,772,000 

∗ İstatistiklerdeki rakamlar yuvarlanarak verilmiştir. Rusya Türklerin bulunduğu ve resmi bir sayımın 

yapıldığı tek ülkedir ve Rusya’da bile ilk ve tek sayım 1897’de yapılmıştır. Burada Rusya için verilen 

rakamlar 1897’de yapılan seçime dayanarak 1911’de yapılan tahminlerden oluşmaktadır. Diğer rakamlar 

ise daha varsayımsaldır. 

+ Yabancı uyruklu yaklaşık 100,000 yarı- Tatar’ı içermemektedir (geneli Fin-Ugor’dur.) 

Ek: 1909’da Orenburg Şer’i mahkemesi, ki bu resmî bir organdır ve eski rejim idaresindeki Rusya 

Müslümanları üzerinde otoritesini geliştirmiştir, Kafkasya, Kırım ve Orta Asya eyaletlerini ihtiva eden 

alanda doğum ve ölüm oranlarını içeren tahmini kayıtlar tutmuştur. Buna göre kendi yargı alanı 

dahilindeki Müslümanların sayısı 5,283,618’dir. Bu rakam yukarıdaki tabloda Kazan, Astragan ve Batı 

Sibirya Tatarları, Çuvaş ve Başkurtlar ile ilgili olarak verilen rakamlardan bir milyondan daha fazladır. 

Aradaki bu fark muhtemelen Kırgızlara ait kesin toprakların da dahil edilmesinden kaynaklanmaktadır ki, 

buraya ait topraklar Avrupa Rusyası’nın idaresi altında olarak hesaplanmıştır.


yerleşik) 

Altay Tatarları ? 

Hiva ve Buhara’daki yerleşik Türk nüfusu 1,000,000 

Hiva ve Buhara’daki göçmen Türk nüfusu 500,000 

Çin Türkistan’ındaki Türk Nüfusu 1,000,000 + 

Merkez Asya Bölgesindeki Toplam 13,000,000 + 

Osmanlı İmparatorluğu (İstanbul ve Anadolu) 8,000,000 

İran, Afganistan ve Avrupa’da kaybedilen Osmanlı toprakları 2,000,000 

Dünyadaki toplam Türk 27,000,000 + 

Rusya İmparatorluğunda 16,000,000 + 

Osmanlı İmparatorluğunda 8,000,000 

Diğer yönetimler altında 3,000,000 + 

Dünyadaki toplam Türk 27,000,000 + 

Pan - Turanist Hareket 

1. “Pan -Turanizm” İsminin Menşei 

“Turan”, Farsça bir sözcüktür. İran veya Pers adıyla kurulan yerleşik medeniyete karşı, 

Ortaçağ Fars şiirinde bu sözcük, Orta Asya stepleri ve çölleri için kullanılır. “Turan 

insanları”, kuzeydoğudan gelerek İran’ı sürekli olarak istila eden göçebelerdir (farklı 

dillerden ve ırklardan), Rusya’nın yarım asır öncesine kadar Orta Asya’ya düzen 

getirmesine kadar devam etmiştir. 

19.yüzyıl Avrupa filozofları, Hint Avrupa ailesinden farklı olarak “bitişken-ekli” 

yapılı bu sözcüğün Kuzeydoğu Avrupa ve Asya’ya ait olduğunu savunmuşlardır. Bu 

gerçekten olumsuz bir dönemdi- henüz keşfedilmemiş bir kitle için belirsiz bir statü. 

“Turanizm ”ile ilgili ilk ciddi araştırma, ekli dillerden (Ugor-Fin ailesinden) birini 

konuşan Macarlar tarafından yapılmıştır ve bunlar kendilerini Latin, Slav ve 

Germen’den her zaman izole hissetmişlerdir. Ortaçağ Macar keşişlerinden biri, kayıp 

soydaşlarını keşfetmek ve Başkurtları araştırmak için doğuya gitmiştir. Mevcut savaş (I. 

Dünya Savaşı) esnasında Macar profesörlerin Rusya’daki tutuklular arasında doğu Fin 

kabilelerinden olanlara kendilerinin kardeşleri olduğu ve Buda-Peşte’nin onların 

kültürel vatanları olduğu yönünde propaganda yürüttüğü söylenir. 

Macar Pan-Turanizm’i, Rus Pan Slavizm’inin doğuşunu takip etti. Ruslar, 

Balkan Slavlarıyla akrabalıklarını hatırladıklarında ve bu hareket politik bir forma 

bürününce, Macarlar “Turanist” anti-Slav müttefikler aramaya koyuldular ve doğal 

olarak Türkleri düşündüler. Ünlü Macar alimi Vambery bu Turanist düşüncenin 

etkisiyle Orta Asya’da Türkçe konuşan insanlar arasında araştırmalar yaptı ama 

Macarlar, dikkatlerini daha çok Osmanlı Devleti’ne yöneltti. 1848’de Macar 

Bağımsızlık Mücadelesi, Avusturya- Rus birleşik orduları tarafından ezilince, çok sayıda 

lider Macar ilticacısı, kendisine İstanbul’da bir sığınma yeri bulabilmiştir.1867’de bu 

mülteciler Macaristan’a döndüler ve yeni kurulmuş ikili monarşi devletinde bir güç


haline geldiler. 1875–78 Balkan ayaklanmaları esnasında, Macarlar şiddetli Osmanlı 

taraftarıydılar ve Macar öğrenci temsilci heyeti, Sırp-Türk Savaşı esnasında Sultan’a 

şeref emaresi olarak bir kılıç hediye ettiler. 

Macar-Osmanlı yakınlaşması ırkî değil ama politikti. Bu, ortak bir “Turanizm” 

bilincine bağlı değildi ama Slav devletlere karşı ortak bir düşmanlığa bağlıydı. Aynı 

politik güdü, Bulgaristan’daki insanların, Avrupa Savaşında Sırp ve Ruslara karşı Bulgar 

hükümetinin savaşa girmesi neticesinde Turanist statüyü benimsemelerinde görülür. 

Yine de Bulgarlar, Slavca konuşan diğer insanlar kadar Slav’dırlar. Bulgar Devletini 13 

yüzyıl önce kuranlar kesinlikle steplerden gelen göçebe “turani” topluluklardır. Bunlar, 

Normanların İngiltere’deki insanlar üzerinde yaratmış oldukları etkiyle 

karşılaştırıldığında Slavlar üzerinde daha az bir etki yaratmışlardır. Şu anki Bulgaristan, 

elini Pan-Slavist duygular aleyhine kullanarak kurulmuş bir Slav devletidir ve reel 

politiği ile uyum sağlayacak yeni hissi sloganlar bulabilme isteğindedir. 

Böylece, Pan-Turanizm’in kökeninde a) suni ve b) Avrupalı iki etki vardır. 

Osmanlılar, bunu İran literatüründen kendileri için almamışlardır (her ne kadar onlar 

da İran’ı, bizim Yunan ve Latin klasiklerini incelediğimiz gibi inceleseler de) Pan- 

Turanizm onlara Avrupa’dan arz edilmiştir ve Osmanlılar flört eden değil, flört edilen 

olmuştur. Osmanlı’da, Sırp ve Yunanlılar gibi eski tebaası olan ne Bulgarlara karşı ne 

de Macarlara karşı gerçek bir duygu yoktu. Eğer çıkarları Bulgar ve Macarları Osmanlı 

için savaşmaya, borç vermeye Osmanlı gençlerine teknik eğitim vermeye ve 

makineleştirmeye sevk etse Osmanlı bu hizmetleri sonuna kadar kullanır. Fakat 

Osmanlı, bunlarla Avrupa’nın diğer Hıristiyan unsurlarıyla olmadığı gibi herhangi bir 

soydaşlık hissetmiyor ve Osmanlı’nın bu savaşta esas konusu, Osmanlı 

İmparatorluğunu Avrupa’nın dış müdahalesinden kurtarmaktır, bunlar “merkezci”, 

“anlaşmacı”, “Turancı” veya “Germen” olsa da. 

2. Pan-Türkizm Olarak Pan-Turanizm 

Eğitimli bir filolog, Hint-Avrupa dil ailesine karşı, bütün Turanist dillerin yapısında bir 

bütünlük olduğunun bilincindedir ama inisiyatifini kaybetmiş Osmanlı’ya bakıldığında 

Türklerin kullandığı kendi dili ile Ugor- Fin Macar dili arasında gözle görülür herhangi 

benzerlik mevcut değildir. Diğer taraftan Türkçenin birçok lehçesi arasındaki ilişkiler 

herkesçe malumdur. Bu durum harita üzerindeki akarsu, dağ ve köy isimlerinden 

anlaşılabilir. Türkçe konuşan insanlar Avrupa’daki Türk topraklarından, Anadolu’dan, 

Trans Kafkasya’dan, Kuzey İran ve Afganistan’dan Rusya Orta Asya’sına ve Çin 

Türkistan’ına kadar uzanır ve daha fazla kırılmış bir zincir halinde Karadeniz’in kuzey 

sahilinde Bulgaristan, Dobruca, Kırım, Volga eyaleti ve Sibirya’dan Buz Denizine 

kadar uzanırlar. Slavlar kadar yoğun olmamakla beraber onlardan daha geniş bir alana 

yayılmışlardır ve farklı Türkçe lehçeleri bütün Türkler tarafından anlaşıldığı halde, 

farklı Slav dilleri diğerleri tarafından anlaşılmaz. Böylelikle doğaldır ki Osmanlı 

Türkleri milliyetlerinin dil bilincine vardıklarında diğer Türkçe konuşan insanlarla 

aralarındaki benzerliklerin bilincine varacaklardır, tıpkı ayrı Slav nüfusunun ortak Pan- 

Slavist fikri etrafında milli uyanışlarını yaşadıkları gibi. Böylelikle Pan-Turanizm, 

Osmanlı Türkleri orijininde bir Pan-Türk hareketidir, bu, Osmanlı Türk 

milliyetçiliğinin bir parçasıdır ve ancak bununla ilişkisi dahilinde anlaşılabilir.


3. Osmanlı İmparatorluğunda Türk Milliyetçiliği 

“Pan-Turanizm” sözcüğü gibi milliyetçilik bilinci de Osmanlılara Avrupa’dan gelmiştir. 

Osmanlı İmparatorluğu, ulus devlete karşı tutumla başladı, içinde yaşayanın adıyla 

değil onu kuran Bey’in –Osman’ın adıyla anılmıştır. Osman ve O’nun soyundan 

gelenlerin Türk olduğu doğru ama onlar Anadolu’da kurulan bir düzine Türk 

devletinden biriydiler ve Türk komşuları onların en kötü rakipleri ve düşmanlarıydılar. 

Güçlerini, Avrupa’daki fetihleri ile inşa etiler. En iyi vergi ödeyenleri Hıristiyan 

tebaalarıydı, ordularını ayakta tutan Hıristiyan dönmelerdi, en sadık destekleyicileri 

dinlerini değiştirmiş olan Arnavutlar ve Slavlardı ki, bunlar dinlerini değiştirmişler fakat 

dillerini korumuşlardır. Bir yüzyıl öncesine kadar, Türk milliyetinin Osmanlı Devletine 

edebiyat ve resmi yazışma dili olması haricinde hiçbir katkı sağlamadı ve bu dil de 

Farsça ve Arapça ile o kadar sulandırılmıştı ki Anadolu köylüsünün kullandığı kaba 

dille aralarında çok küçük bir ortaklık bulunuyordu. Anadolu’nun büyük kısmı görece 

olarak geç ele geçirilmişti. Burası önemsenmeyen bir bölgeydi, büyük bir uzantısı yerel 

feodal beylerinin yönetiminde bağımsız bölgelerdi. Son yüzyıl boyunca her ne kadar 

Anadolu, Balkanlar’ın yerine Osmanlı’nın “anavatanı” olmuşsa da Balkan eyaletleri 

İmparatorluktan ayrıldıktan sonra, Asya eyaletleri giderek artan bir merkezi otorite 

altına alınmışlardır. Yunanistan’ı kaybeden Sultan, Anadolu ve Kürdistan’daki feodal 

aristokrasinin gücünü kırdı. Avrupa’ya uyum sağlayamama 1912–3 Balkan Savaşıyla 

doruk noktasına ulaştı. Anadolu’daki merkezileşme Bükreş anlaşmasından ve özellikle 

Türkiye’nin Avrupa Savaşına katılmasından itibaren İttihat ve Terakki Cemiyeti ile 

tamamlanmıştır. 

En belirgin değişiklik Osmanlı ordusunun yapısında oldu. Yeniçeriler –bütün 

Hıristiyan dönme unsurlardan kalıtsal olarak geçen profesyonel bir ordu- 1826’da 

ortadan kaldırıldı. Modern Türk ordusu 19.yüzyıl Avrupa’sının sivil toplumdan askere 

alma ilkesine göre düzenlendi. 1908’e kadar mecburi askerliğe alınanlar teoride 

İmparatorluktaki Müslüman unsurlar arasından seçiliyordu, II. Meşrutiyet’in ilanıyla 

Hıristiyan ve Yahudiler için de askerlik zorunlu olmuştur. Fakat hükümet hiçbir zaman 

göçmenleri veya dağlıları kontrol edemedi, yerleşik Arap nüfusu askeri potansiyel 

olarak iyi değildi, en tehlikeli sınırlarda seferber edilmeye de uygun değillerdi. Osmanlı 

Ordusu’nun ana iskeletini Müslüman Türk köylüsü oluşturuyordu, bunların çoğunu 

itaatkar ve güçlü erler oluşturuyordu, Anadolu’nun daha yüksek sınıfları merkezi 

imparatorluğu memurları ve yetkilileri ile artan ölçüde destekledi. Bu sebeple, Türk 

milli hareketi başladığında Osmanlı Devleti zaten pratikte Türk milliyetine dayalı idi. 

4. Türk Milliyetçiliğinin Başlangıcı 

Osmanlı Türkleri arasındaki milliyetçi bilinç kültürü kısmen Avrupa’daki daha eski 

milliyetçi hareketlerin bir taklidi, kısmen de benzer koşulların yaratmış olduğu 

kendiliğinden bir durumdu. Pek çok Avrupa milliyetçiliği gibi (örneğin Çek 

milliyetçiliği gibi) başlangıçta politik olmaktan çok kültürel bir hareket olarak ortaya 

çıkmıştır. İlk milliyetçi toplum 1909’da, Genç Türk inkılabından sonraki üç yıl içinde 

nispeten daha özgür bir atmosferin olduğu Selanik’te görüldü. Bu topluluğun 

kurucularından biri Diyarbakır’dan tanınmış bir taşralı olan Ziya Bey, bir İ.T.C. 

Kongresine katılmak için gelmişti. Diyarbakır, Kürt ve Ermeni bölgelerinde bir Türk


yerleşkesidir ve milliyetçi hareketin karakteristiği şudur ki, en fanatik liderlerin 

tartışmalı sınır bölgelerinden gelmeleridir. 

Ziya Bey’in Grubu Osmanlıcadan Arapça ve Farsçadan gelen yabancı kelimeleri 

tasfiye etmek için bir kampanya başlattı ve bu sözcüklerin yerine Osmanlıcada hiç 

kullanılmamış olan eski Türkçe kelimeleri koymayı amaçlıyorlardı; bu, yabancı 

sözcüklerin, deyimlerin ve vezinin adaptasyonu şeklinde düşünüldüğünde, Türkçeye 

hiç edebi bir form verilmemiş olduğu için fantastik bir hedef gibi görünebilir, ancak 

Avrupa’daki ölü diller de aynı güç koşullar altında tekrar kullanılmaya başlandılar ve bu 

“saf Türkçe” hareketi, başarıya ulaşma iddiasındadır. Geleneksel okullardan çıkan Türk 

yazarların etkisi kırıldı ve Arapça’nın kullanımı dinî alanlarda dahi sınırlandırıldı. 

Milliyetçiler Kuran, Cuma vaazı ve hutbeyi (halife için dua) Türkçe’ye çevirmek ve 

camilerinden Arapça yazıları kaldırmayı istediler fakat programlarının bu kısmından, 

geleneksel Türk düşüncesinden çok uzak olduğu için vazgeçmek zorunda kaldılar. 

Türk milliyetçiliğinin bu evresi 1909’dan 1912–3 Balkan Savaşı’na kadar sürdü. 

Bu, Avrupa dil milliyetçiliğinin imkansız ve siyasi olmayan yapay bir taklidiydi. Bu 

temel bilgileri Tekin Alp tarafından yazılan “Türk ve Türk Birliği İdeali” isimli kitaptan 

sağlıyoruz. Tekin Alp, Selanikli bir Yahudi olan Albert Cohen’in kimliğini saklamak 

için kullandığı takma ismidir. Bu durum a) hareketin temelinin suniliğini b) başarı 

ihtimalinin derecesini açıklar. Selanik Yahudileri, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden 

ayrılamaz ve bunların bir kısmı İ.T.C.liderlerinin bu fikre iştiyakla yaklaştığına 

inanmasa Pan-Turanizm’e çok güçlü bir şekilde sahiplenmezlerdi. Cohen, açık bir 

şekilde, Macaristan’daki Yahudilerin kendilerini Macarlıkla tanımladıkları gibi, 

Türkiye’deki egemen ırkın milliyetçiliğiyle kendini tanımlamayı akıllıca bulmaktadır. 

Fakat kitabı dikkatle okunmalıdır, İ.T.C.nin Pan-Turanizmi üstlendiği dönemde 

yazılması sebebiyle, içeriğinin ne kadar (o da içeriyorsa) İ.T.C.nin politikasını 

yansıttığını söylemek imkansızdır. Sonuçta Ziya Bey ekolünün doktrinini anlamak ve 

İ.T.C.nin Balkan Savaşı boyunca Pan-Turanizmini yargılayabilmek için “Tekin Alp”i 

kullanmak daha güvenlidir. 

5. Balkan Savaşındaki Etkileri 

Balkan Savaşı, Pan-Turanizmi pratikte uygulanabilir hale getirmiştir. Bu felaketin şok 

etkisi, önceki yıllardaki akademik hareketlerden daha geniş bir eksende etkileyici 

olmuştur ve bütün eğitimli Türkler arasında milli uyanış için daha samimi bir arzuyu 

ateşlemişe benzer. Bazı cemiyetler Anadolu, Kafkaslar ve Türkistan’da şubeleri 

aracılıyla Türklerin eğitimi, fiziki kültürü, kadınların kölelikten kurtulması ve başka bazı 

gerçek yapıcı amaçları desteklemek için kuruldu ve hükümet de bu cemiyetlere izin 

verdi. Evkaf Nezareti veya Dini Vakıflar, kaynaklarının büyük kısmını milli okulları 

artırmak için bahşetti. Medreselerin reformu için bir proje var ve süregitmekte olan 

savaş esnasında hükümet, reformlarını yaygınlaştırarak dini düzenin varlığına meydan 

okumuş ve yargının şeriatın yerine daha çok beşeri hukukun alanına sokacaktır. 

Şeyhülislam, reform girişimi üzerine istifa etti. Ancak sadık bir İttihatçıydı ve halefi 

tarafından yargıda şeriatın yerini daraltan yeni düzenleme kabul edildi. Her ikisinin de 

hükümetle bir anlaşma içinde olması muhtemeldir. Bu göstermelik tepkiyle dindar 

çevrelerce ifade edilecek eleştirilere karşı bir emniyet supabı görevi göreceğini hesap 

etmişlerdir.


Bu hareketlerin hepsi “sade Türkçe” kampanyasında olduğu gibi Avrupa’dan 

esinlenmiştir ama bunlar bir miktar daha güçlüdürler. Osmanlılar, Balkan Devletleri 

örneğinden etkilenmiş gibi görünüyorlar- ki; bunlar güçlerini savaşta Türkiye’ye galip 

gelinceye kadar iç reformları ile sağlamışlardır. Maalesef, onlardan bir düşünceyi daha 

ödünç aldılar; irredantizm. 

“Gözlemci” Tekin Alp yazıyor, “bana benzeyen Makedonlar ve benim gibi olan 

Bulgar, Yunan, Sırp ve Ulahların irredantist politikalarıyla ilgili geniş bilgi edinebilme 

şansına sahip olan Makedonlar, bu fikrin ne denli etkileyici olduğunun muhakemesini 

yapabilirler ve bunun bir ülkü gibi büyük tehlikelere karşı ne kadar tatlı ve ilham verici 

olduğunu anlarlar” ve çok sayıda genç Hıristiyan Makedon’un hayat hikayesini kısaca 

tasvirle devam eder –ki; bunlar Balkan Savaşından önce varlığını yokluğunu milli birlik 

mücadelesine adamış kişilerdir. Bu, elbette basitçe Tekin Alp’in kişisel felsefini temsil 

eder, fakat, Balkan Savaşı’nın Türkiye’de kamu oyunda böyle bir etki yarattığı 

muhtemelen doğru.1912–3 ile biten yüzyıl boyunca Türkiye’nin hareketliliği 

Avrupa’dan Anadolu’ya yön değiştirdi. 1913’den sonra benzer bir değişiklik milli 

bilinçte görüldü. Türk milleti, Avrupa’da baskın ırk olma geleneğinden vazgeçmiş ve 

Anadolu’daki kendi potansiyel imkanlarını geliştirmeye ve idaresinden çıkan yabancı 

ırkların yerine Osmanlı sınırları dışındaki dağılmış Türk ırkı dallarını bir araya getirme 

fikrine karar verdi. 

6. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Politikası 

İrredantizm, Osmanlı edebi dili için Ziya Bey Grubu’na önemli bir dil reformu sunar; 

Arapça ve Farsçadan ödünç alınan eklerden kurtulmak ve bunu eklektik, sade Türkçe 

kelimelerle desteklemek, böylece Türkçenin yaşayan değişik lehçelerini kullananlar için 

bir “lingua franca” (ortak dil) oluşturulabilir. Pan-Turanizm hareketi açıkça politik bir 

sahada ilerliyordu ve bu İ.T.C. tarafından üstlenilmişti. 

İ.T.C. esasen milliyetçilikle işe başlamamıştı çünkü bunlar Osmanlı 

İmparatorluğu’nun ulus problemlerini görmezlikten gelmişlerdi. Onların esas hedefi 

özellikle Avrupa’da İmparatorluğu devam ettirmekti ve bu anlamda Abdülhamid ile 

önceki bütün Türk hükümdarlar ile hemfikirdiler. Ayrıştıkları tek nokta, Abdülhamid 

içeride despotizme ve Avrupa Güçleri arasındaki rekabetten doğan dengeye 

dayanırken, İ.T.C. Türkiye’nin en iyi koruyucusunun içerdeki gücü ve bu gücün 

dayanağının siyasi hürriyetler olduğuna inanıyordu. Onların özgürlük fikri Fransız 

İhtilalinden alınmıştır.”Özgürlük, Eşitlik ve Kardeşlik” ilan edilebilir, İmparatorluğun 

bütün yaşayanları devletin özgür vatandaşları olarak bir araya getirilebilir –Picards, 

Marseillais ve Alsations’ların birleştikleri gibi- ve milliyetçilik meselesi böylece 

kendiliğinden çözülmüş olur. 

Bu, esasında 1908’de Anayasanın ilanından sonra ilk altı hafta için gerçekleşti. 

Fakat sonra yeniden bir ayrılık çıkararak yeni “rejimi” nasıl kendi avantajlarına 

çevirebileceklerini düşünmeye başladılar. Balkan ulusları topluca özgür bir Türkiye 

önerisini reddettiler ve Türkiye’nin aleyhinde birlik ve bağımsızlıklarını tamamlamak 

için ilk şanslarını kullanmaya karar verdiler. Diğerleri, Araplar. Ermeniler, İstanbul ve 

Anadolu Rumları ayrılmanın imkansız olduğunu tanıdılar ama Osmanlı Devletinde 

kendi kimliklerini savunmak için önlemler aldılar. Araplar, yeni mecliste esas 

muhalefete şekil verdiler, ayrıca Ermeniler her ne kadar parlamentoda İ.T.C. ile 

işbirliğinde idiyseler de, adem-i merkeziyetçiliği istediler. İ.T.C. merkeziyetçiliğe karşı


olmayan Türklerin tek unsur olduğunu ve Osmanlı Devleti fikrine karşı herhangi bir 

politik düşünceleri olmadığını anladılar. Bu sebeple Türk milliyetçiliğine geçmelerine 

ve amaçlarını başarmak için kelimenin tam anlamıyla Türkleştirmeyi düşünme 

noktasına geldiler. Balkan Savaşından sonra Türkleştirmeyi programlarına dahil ettiler, 

ama buna ne kadar yer verdiklerini incelemek gerekir. 

7. Avrupa Savaşında Türk Amaçları 

Yukarıda Pan-Turanizmin Türk versiyonunun iki genel fikir ihtiva ettiği 

görüldü: a) Osmanlı İmparatorluğunda Türk kimliğini özgünleştirmek ve güçlendirmek 

ve b) Osmanlı Türklerini dünyadaki diğer Türklerle irtibatını sağlamak, birleştirmek. 

Bu konular öncelikle kültürel sahada özel bir “entelektüel” grup tarafından takip edildi 

ve barışçıl propagandayla geliştirildi. 1913’ten sonra siyasi bir mahiyet kazandı ve 

İ.T.C.nin programına dahil edildi. Ama Ziya Bey’in takipçileri için Pan-Turanizm kendi 

başına bir amaç iken, İ.T.C. için sadece bir araçtı. Pan-Turanizme karşı tezat oluşturabilecek 

Pan-İslamizm gibi hareketlere tamamen sırt dönmüyorlar, bu hareketlerin kendilerine 

hizmet etme olasılığı varsa Suriye, Mezopotamya, Arabistan gibi Arap Yarımadasında 

amaçlarına hizmet etmeyeceklerini anladıklarında Pan-Turanizmde ısrarcı 

olmuyorlardı. 

Akademik Pan-Turanizm ile İ:T:C:nin Pan-Turanizmi arasındaki farklar şöyle 

özetlenebilir: 

a) Ziya Bey Grubunun esas amacı Türkçeyi ve Türk kültürünü yabancı 

etkisinden ( özellikle Arapçadan) temizlemektir. Bu amacı mantıki sonucuna 

ulaştırabilmek hatırına bazı güçlü İslami önyargıları kırmaya hazırdılar. İ.T.C.nin 

öncelikli amacı Türk Devletini yabancı etkisinden (özellikle Avrupalılardan) 

temizlemekti; yabancı unsurların dışarıdan, Osmanlı maliyesindeki kontrolü, 

demiryolları, hammadde ve eğitim. Doktrinistler, İslam’a meydan okuyabildi, İ.T.C. 

üyeleri ise bunu yapmaya yetecek cesarete sahip değiller, ama Avrupa’ya meydan 

okudular. Avrupa uyumu bozulduğu zaman, savaşa karıştılar ve kapitülasyonları 

reddettiler. 1916’da Türkçe kullanımı zorunlu kılan bir “dil yasası”na geçtiler; bankalar, 

gazeteler, tramvay, demiryolları, buharlı gemi şirketleri, özel şirketlerin muhasebecileri 

ve yarı kamusal veya hukuki karakterli bütün işler için bir yıl ertelemeyle bu yasaya 

geçtiler. 

b) Doktrinistler, Anadolu’daki Türk milli kimliğini eğitim ve sosyal reformlarla 

güçlendirmeyi hedefledi. İ.T.C.nin metodu, ülkede dağılmış durumdaki Türk olmayan 

unsurları yok etmekti- önce Ermeniler, sonra Rumlar ve bunların topraklarını ve 

evlerini “muhacirlere” (1912-13’de kaybedilen eyaletlerden gelen müslüman ilticacılar, 

kısmen Türk ama kısmen Slav, Balkan Yarımadasından ve Girit’ten Rumca konuşan 

müslümanlar) tahsis etmekti. Katliamlar için bir diğer motive aracı, savaşı Türk nüfus 

arasında Ermeni yağmacılığını kullanarak popüler hale getirmekti - kesinlikle geçici ve 

fırsatçı bir hedef - bunlar ayrıca doktrinistler tarafından hedef alınan tepkici Müslüman 

fanatizmi ruhuna da bir çekicilik yaratıyordu. 

c) “Tekin Alp” Osmanlı Türklerinin politik ideallerini emperyalizmden 

irredantizme değiştirmeyi amaçlıyor: Avrupa’daki yabancı Hıristiyan milletleri idare 

etmekten, Rusya ve Orta Asya’daki akraba Türk topluluklarını istiklale kavuşturmak. 

Balkan Savaşı’nda, Avrupa sınırlarında toprak, nüfus ve askeri prestij kaybına uğradılar. 

Avrupa Savaşı’nda bu kaybettiklerini tazmin etmek veya bu kayıplarını Asya ve 

Afrika’daki kazanımlarıyla tazmin etmeyi umdular. Burada, Anadolu’nun Osmanlı


Türklerini, İran ve Rus Trans-Kafkasyası Tatarlarından ayıran yabancı bir blok 

olduklarından Ermenilerin katli için dördüncü bir neden karşımıza çıkıyor. 

8. Pan - Turanizm ve Pan - İslamizm: 

İ.T.C.nin fırsatçılığı en açık haliyle Pan-Turanizmi ve Pan- İslamizmi eş zamanlı olarak 

kullanmasında görülür, aslında bu ikisinin amentüsü taban tabana birbirine zıttır. İ.T.C. 

bunlardan hiçbirine kendisini adamamıştı, fakat her ikisini de istismar ediyordu. 

Pan-İslamizm, gerçek anlamda bir dini öğreti değildir; olsaydı, Pan-Turanizm ile 

şu anda olduğu gibi bu kadar uyumsuz olmazdı. Pan-İslamizm ve Pan-Turanizm, 

dışarıda Osmanlı İmparatorluğu’nun gücünü artırmak için birbirleriyle rakip iki politik 

programdır. 19. yüzyılda ortaya çıkan pek çok İslami uyanış, kesinlikle anti- 

Osmanlıcıydı. Nejd’in Vahhabileri ile Mısır Sudan Mehdi taraftarları, Türkleri 

Franklardan ve kafirlerden biraz daha iyi biliyorlardı. Senusi, İstanbul’un kirliliğinden 

kaçmak için Libya çöllerine çekildi. Şu dikkate değerdi ki; bütün bu hareketlerin 

taraftarları a) Arap b) Bedevi ya da medeniyetsiz ve c) Osmanlı veya Avrupa 

kontrolünde de facto bağımsızdılar. Halbuki Osmanlı Pan-İslamizm öğretisi, İngiliz, 

Fransız ve Rus gibi Avrupa Güçleri hükümetinin altında yaşayan yerleşik, medeni bir 

müslüman nüfusa hitap ediyordu. Bu nüfus ise Avrupa kurumlarını yeteri derecede 

tecrübe etmişti. Avrupa Güçlerinin denetimindeki Müslümanlar, uluslar arası 

politikada bağımsız işleyebilen, kendi ulus hükümetlerine ulaşmayı istiyorlardı ve bu 

anlamda Türkiye’ye hayrandılar çünkü onlara göre Türkiye onların bu ideallerini daha 

önceden gerçekleştirebilmiş Müslüman devletti. Bunlar, Türkiye’nin Avrupa’ya karşı 

zayıflığını ve yozlaşmasını sakladığı maskesini görebilecek kadar iyi 

bilgilendirilmemişlerdi. Türkiye’yi sadece Müslümanların geleceğini garantiye alacak 

bağımsız devletleri için bir model olarak gördüler. İslamiyet teoride de olsa hem dini 

hem de siyasi boyutları olan bir cemiyeti tasvir eder. Halife bütün iyi Müslümanların 

dünyevi yöneticisi ve onların dini başkanıdır. Şu doğrudur ki, bu siyasi topluluk 

Muhammed’in ölümünü takip eden yüzyılda bozulmuştur ve hiçbir zaman tam 

anlamıyla onarılamadı. Fakat halife bu umumi gücü kullanamazsa, en iyi alternatifi, 

bağımsız devlet başkanı olarak, dünyanın diğer devletlerine taleplerini dikkate alma 

mecburiyetini hissettirmelidir. Bu şart, Abbasilerin yıkılmasından sonra en güçlü ve 

uzun süreli Müslüman devleti olan Osmanlı İmparatorluğu ve İstanbul’daki Sultan- 

Halife tarafından yerine getirilmiştir. 

Bu çizgideki politik propaganda ihtimalinin yüksekliğini gören Abdülhamit 

bunu zekice işledi. Osmanlı stratejik demir yolu Şam’dan Medine’ye, büyük kısmı diğer 

ülkelerdeki müminlerin katkılarıyla inşa edilmesi onun diplomasisine iyi bir örnektir ve 

bu politika İ.T.C. tarafından sürdürülmüştür. Tripoli’de, bir örnek olarak, İtalyan 

zaptından önce Osmanlı hükümeti yerel halk tarafından usandırıcı yabancı bir otorite 

olarak görülüyordu ama Enver yerel halkın sempatisini kazanmayı başardı. Libya 

Arapları şimdi Türkleri Avrupa istilasına karşı doğal müttefik olarak görüyorlar ve 

hatta Senusi, Avrupa savaşı sırasında Osmanlı ile ortak cephede buluştu. İ.T.C. kendini 

Asya’da, İngiliz veya Rus pençeleri altında düşmüş olan Müslüman devletlerin 

kurtarıcıları olarak sunuyordu. Afganistan Emiri’ne bir heyet gönderdiler ki, onun 

tarafsızlığını ciddi anlamda sıkıntıya sokmuştur. İstila ettikleri Batı İran’da, kendilerine 

askeri destek vermeleri için İran milliyetçilerini ikna ettiler. Türkiye, İran ve 

Afganistan’dan oluşan Müslüman devletlerinin siyasal bağımsızlığı temel alan üçlü bir


ittifak önerisinde bulundular. Ekim 1914 de şeyhülislamın Halife adına cihat çağrısı 

bir fiyaskoya dönüştü ama bu fiyasko Türkiye’nin savaşı genelde kaybetmesinin bir 

sonucudur. Pan- İslamizmin önceden hesap edilen politikası Osmanlı askerî prestijiydi. 

Eğer Türk orduları, Tiflis, Kahire ve Tahran’a muzaffer bir şekilde yaklaşabilselerdi ve 

Müttefikler İstanbul’u tehdit etmeseler veya Bağdat’ı ele geçirmeseler, Pan- İslamizm 

çok geniş askeri ve siyasi alanda cereyan edebilirdi ve hatta şimdi bile iflas etmiş 

denilemez. 

Ama bu Pan-İslamist propaganda ancak Pan-Turanist düşüncenin mantıki 

sonucu olarak yıkılabilirdi. Eğer Osmanlı İmparatorluğu İslamî büyük bir güç değil de 

Türk millî devleti olsa ve eğer Türk milliyetçiliği ile İslam eninde sonunda 

bağdaştırılamaz olsalar, bu durum Türkiye ve diğer ülkelerin Müslüman nüfusu 

arasında ortak bağlarını bir çırpıda kıracaktır. Artık onlar için Türkiye’de, İngiltere’den, 

Rusya’dan veya Fransa’dan daha fazla kurtuluş yoktur ve İ. T. C. nin bunların üzerinde 

kurulmuş olan hükümetlerinden daha fazla iddiası yoktur. İ.T.C bunun çok iyi 

farkındadır ve Pan-Turanizm ile Pan- İslamizm çatıştığı yerlerde alenen Pan- Turanizm 

ülküsü doğrultusunda politika gütmemişlerdir. Müttefikler, Pan- Turanist yazarların 

anti- İslami ve anti –Arap deklarasyonlarını ve despot faaliyetlerini ve İ.T.C. eliyle 

Arap eyaletlerindeki devlet dairelerindeki baskıyı Arap dünyasında bir anti-Türk 

propagandası olarak iyi değerlendirdi. Fakat İ.T.C.nin bir hükümet veya parti olarak, 

Pan-İslamist anlayışla tezat oluşturan Pan-Turanist programları olduğuna dair 

suçlamak zordur. 

İ.T.C.nin politikası ilk etapta her iki hareketi de suiistimal etmektir ve dışarıda 

Pan- İslamizm onlar için daha faydalıdır, fakat şu da açıktır ki, içeride Pan-Turanizm 

ile daha fazla kazanım elde etmişlerdir. Onların amacı Osmanlı İmparatorluğu’nu 

Alman örneğinde olduğu gibi büyük bir askeri güç haline getirmekti. Doğal olarak 

ortak dilde ortak dinden daha fazla kendilerine ait temel buldular. Aşağıdaki pasajda 

Ekim 1911’de İ.T.C. Kongresinde kabul edilen karar gösterilmiştir: 

“İmparatorluğun yapısı Müslüman olmalı ve İslamî kurumlar ve gelenekler için 

saygı korunmalıdır. Adem-i merkeziyetçilik ve otonomi Türk İmparatorluğuna ihanet 

olduğundan diğer uluslar teşkilatlanma hakkından mahrum bırakılmalıdır. Uluslar 

önemsiz bir miktardır, dinlerini muhafaza edebilirler ama dillerini değil. Türk dilinin 

yaygılaştırılması İslamî egemenliği ve diğer unsurları asimile etmeyi teyit eden etkin bir 

araçtır.” 

Bu durum, İ.T.C.nin iki fikri iç politikalarında nasıl bağladıklarını ve bu senteze 

daha çok vurgu yaptıklarını resmeder. Teb’a ulusların “dinlerini koruması fakat ana 

dillerini unutturulması politikası” erken dönem Osmanlı fatihlerinin geleneksel 

politikasına tamamen aykırıdır. Müslümanlık dinini kabul etmeleri üzerine Arnavut ve 

Bosnalı soyluların sadece dillerini korumalarına değil, mülkiyetlerini de korumalarına 

izin verilmişti. 

9) Türk İrredantizminin Dışarıda Başarı Şansı 

Diğer taraftan Pan- Turanist propagandanın Osmanlı İmparatorluğu sınırları dışındaki 

Türkler için olasılığı tahmin edildiğinde, hiçbir Osmanlı hükümetinin Pan- İslamizm 

düşüncesine karşı zararlı bir politika sürdürdüğü varsayılabilir. Ayrıca şimdi 

varsayılabilecek diğer bir nokta, dağılmış Türkleri yeniden birleştirme politikası 

uygulanırsa, ırk pratik bir ihtimal haline gelir (şu anda mümkün olmayan), bu Osmanlı


askeri gücünden değil, Rusya’nın “yıkılması”ndan meydana gelir. Bu Rusya “yıkılması” 

“Tekin Alp” tarafından içtenlikle umulmakta - gerçekte bu, onun irredantist 

programının bir ön varsayımıdır - ama Rus İhtilalinden önce yazıldığı için bunun 

dışarıdan Türk orduları ile ya da Merkezi Güçler tarafından başarılabileceğini 

ummaktadır. 

Aşağıdakiler, Türkiye dışında Türkçe konuşan esas gruplardır ki, bunlar dikkate 

alınmalıdır: 

(a) Kazan Tatarları (Yaklaşık 1,5 milyon) 

Bunlar Volga’nın orta cihetinde Nizhni Novgorod ve Samara arasında yaşarlar. Batıda 

Ruslar ve kuzey ve güneydeki Fin kabileleri 3 tarafından kuşatılmışlardır. Ayrıca, üç yüz 

yıldan fazla bir zamandan beri Rus hükümetinin yönetimi altındadır ve Müslümanlık 

ile Hıristiyanlık arasındaki bariyer, dünyanın hiçbir yerinde burada olduğu kadar 

kırılmamıştır. Kazan Tatarları başarılı ve eğitimlidirler. Yakın zamanda Rusya’da 

yaşayan Türkçe konuşan gruplar, bunların liderliğini takip edeceklerini beyan ettiler ve 

son birkaç yılda basılı yayınları Tatarların etkisini Müslüman dünyası arasında geniş 

ölçüde yaydı. Bir Osmanlı- Türk irredantist politikası olarak Pan- Turanizmin başarı ya da 

başarısızlığı büyük ölçüde Kazan Tatarlarının bunu benimseme tavırlarına bağlıdır ve bu da Rus 

politik evrimine bağımlı olarak dönüşür. 

Kazan Tatarları, Balkan Savaşı sırasında Kızıl Ay çalışanlarını gönderdiler ve 

yardım fonlarını Türkiye’ye kaydırdılar, ama bu sempatileri pek politik bir forma 

dönüşecek gibi görünmüyor. Coğrafya ve fiziki ilgiler bunları Ruslara bağlar ve onların 

tutucu mizaçları üç yüz yıldan beri idaresinde yaşadıkları yönetimden şiddet yoluyla 

ayrılmalarını imkansızlaştırır. Doğal olarak Çarlık rejimine ve özellikle Rus olmayan 

unsurlara karşı politikasına karşı çıktılar. İhtilalden önce görüşlerinin temel noktasını 

aşağı yukarı Kadetlerin oluşturuyordu 4. Fakat şu anda ne Kadetlerin olduğu gibi antimilliyetçi 

politikayı ne de Finlerin ve Ukraynalıların aşırı ayrılıkçılığı onları bağımsızlık 

ve muhtemelen şövanist devlet olarak Kırım ve Kafkas Tatarlarından izole edecekti. 

Onların federal Rus Cumhuriyetinde milli otonomiyi öngören Kerensky programını 

kabul etmeleri hemen hemen kesindir, eğer Rusya gerçekten federal bir cumhuriyet 

haline gelebilirse, Tatarların Türkçe konuşan toplulukların muhtemel lideri olmak için 

önlerinde parlak bir gelecekleri olacak- ki bu Türklerin sayısı bütün Türkçe konuşan 

toplulukların büyük kısmını içermektedir ( toplam 27 milyonun 16 milyonunu 

içermektedir. Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Türklerin sayısı aşağı yukarı 8 milyon 

civarındadır). 

Bu durumda Osmanlı irredantizmi başarısız olacaktır. Pan- Turanizm’in toplanma noktası 

diğer bir ifadeyle cazibe merkezi İstanbul değil ama Kazan olacaktır ve Anadolu Türklerinden 

uzak Tatarlar Osmanlı İmparatorluğuna yöneleceğine, Rus Tatarlar Anadolu Türklerini 

çekeceklerdir. 

Bu çok arzu edilen çözüm, esasen Rus tepkisi olasılıklarıyla tehlike altındadır. Şu 

anda Rusya’da merkezi askeri bir hükümet oluşturma ve muhtemel bir sivil savaşa 

3 İsmen Hıristiyan olmakla birlikte pagan inançları kuvvetlidir. Kendilerine ait ciddi kültürleri 

olmadığından etkilerinin büyüklüğüne bağlı olarak ya Rusların ya da Tatarların asimilasyonuna açıktırlar. 

4 Kadetlerin iç politikalarına paralellik olmakla beraber İstanbul’a Rusya’nın yerleşmesi gibi dış politika 

amaçlarına şiddetle muhalif oldular.


önderlik edebilecek ulusları baskı altına alma hareketi uluslar arası politikada Tatarlar 

tarafından yürütülecek bir panik havası yaratabilir. 

(b) Kırım Tatarları ( 200.000 altında); Kazan liderliğini takip edeceklerdir. 

(c) Batı Sibirya Tatarları ( Yaklaşık 50.000); Kazan liderliğini takip edeceklerdir. 

(d) Kafkas Tatarları (200.000 üzerinde); Bunlar ayrıca Kazan’ın etkisi altındalar. 

Diğer taraftan bir yüzyıldan daha az zamandır Rus yönetimi altındadırlar. Osmanlı 

sınırına yakın yaşıyorlar, Osmanlı Türkçesine kendi edebi dilleri gibi adapte olmuşlardır 

(gazetelerinin dili) ve Ermeni korkusu ve nefreti konusunda Anadolu Türkleri ile güçlü 

bir ortak çıkara sahiptirler. 1905’de Kafkaslarda Ermeni ve Tatarlar arasında ırkî bir 

savaş vardı ve sonuçta genel olarak Ermeniler bu durumdan kazançlı çıkmışlardır. 

Enver 1914–5 kışında Kafkaslarda istilasını başlattığında İ.T.C. orduyu 

desteklemek için propagandacılar yolladı. Kafkasları bölme amaçlı bir projeyle Türk 

Ermeni bölgesini Osmanlı hükümranlığı altında Tatar, Gürcü ve Ermeni milli 

devletleri olarak bölmeyi tasarladı. Osmanlı Ermenilerini, başarısız olmakla birlikte, bu 

projede işbirliğine iknaya çalıştılar. 

Bilindiği gibi Osmanlı orduları hiçbir zaman Kafkaslardaki Tatar bölgesine 

ulaşamadılar ve sadece Batum bölgesinde yaşayan Rus vatandaşı Müslüman bir Laz- 

Gürcü kabilesi olan Acaralar yanlarında oldular. 

Rus Devriminden itibaren bu sefer Kafkas ve işgal altındaki Osmanlı Ermeni 

bölgesinin milli otonomi ile Türkiye yerine Rusya Federalizmi yönetimi altında 

olmaları fikri yeniden canlandı. Tatarlar, Gürcüler ve Ermeniler zaten milli sınırlarının 

tartışılmasını istiyorlardı ve şu dikkate değerdir ki geçmişte kuvvetli ve ayrıcalıklı 

Ermenilere karşı Tatarların ve Gürcülerin birleşme girişimleri mevzubahis olmuşsa da 

şu anda bir Gürcü- Ermeni yakınlaşması söz konusudur. Bu arada Gürcüler ve 

Tatarlar arasındaki ilişkiler Batum bölgesindeki Acaralar ile Osmanlı vilayeti 

Trabzon’daki Lazların Gürcüler tarafından ırkî alanları, Tatarlar tarafından ise dinsel 

alanları olduğu iddiası ile gerilmiştir. Bu durum her ne kadar geçici bir evre olsa da 

Kafkaslarda yeni milli sınırların belirlenmesi kadar önemlidir, eski Gürcü Tatar 

gruplaşması Ermenilere karşı tekrar gündeme gelmektedir. 

Kafkas Tatarları geri planda kalmışlar ve Şii- Sünni ekseninde bölünmüşlerdir. 

Eğer milli otonomiyi destekleyecek kadar özgür bir Rusya olursa ve çeşitli milli iddialar 

karşısında yeteri kadar adaletli olabilirse Rusya’ya tabi kalacaklardır ve bu durumda 

Rusya’da Türkçe konuşan nüfus için Bakü Kazanın yerine politik bir merkez haline 

gelecektir. Kazan şu anda eski kültürün faziletine bütün Türkler için liderlik ediyor ama 

Baku petrol rezervleriyle daha büyük bir endüstriyel geleceğe sahip ve Kazan Türk 

dünyasının kenarında yer alırken Baku tam da merkezde yer almaktadır. Kazan ve 

Kırım, Anadolu ve Azerbeycan ve Orta Asya bloğu (Trans-Hazar demiryolu) Baku 

etrafında daire biçiminde sıralanmışlardır ve iletişim ağının ortasındadır. Şu anda da 

Baku Tatarları Kazan Tatarlarından daha fazla liderleri etrafında güçlü bir şahsiyet 

oluşturabilmişlerdir. 

Fakat Baku olasılığı Rusya Fedaralizminin başarısına bağlıdır. Eğer Rusya’da bir 

kaos veya baskı durumu yaşanırsa Kafkas Tatarları kesinlikle Osmanlı 

İmparatorluğu’na dönerler ki bununla kolaylıkla işbirliğine girebilirler. Anadolu


Türkleri ile coğrafik olarak temas halinde olmalarından, onların edebi dillerini 

benimsemelerinden ötürü ve kültürel olarak dışlanmadıkları için onlarla yapacakları 

işbirliği kolaylaşacaktır. Bu durumda Osmanlı İmparatorluğun’dan uzak bir eyalet 

olarak kalacak ve Baku’nün kültürel gelişimi kısa süreli olacaktır. 

(e) İran’da Türkçe Konuşan Nüfus 

M.S. 11–13. yüzyıllar arasında Orta Asya’dan yaşanan göç ki, bu göç Türkçe konuşan 

kabileleri Kazan, Kafkaslar, Anadolu’ya sürüklemiştir, aynı zamanda bunları Kuzey 

İran eyaletlerine ve en çok da kuzeydoğu eyaleti Azerbaycan’da yoğunlaştırmıştır. 

İran’da Türkçe konuşan insanlar şu anda Türklük millî bilincine sahip değiller. 

Bunlar İranlılar gibi Şiidirler, Anadolu Türkleri gibi Sünni değillerdir. Tekin Alp 

bunların halen Farsça yazdığını ve Farsça gazeteleri okuduklarını itiraf eder. Ve gerçek 

bir sıkıntı şu ki Azerbaycan’ın başkenti Tebriz, İran milli hareketinin bir merkezi haline 

gelmiştir. 

Tekin Alp, Azerbaycanlılara “Türk ruhu” aşılamayı umut ediyor, ve bunun 

İran’ın iç yapısını güçlendireceğini kanıtlamaya çalışıyor. Bu durum gerçekten İran 

milliyetçiliğini kırabilirdi ve gerçek İranlıları Osmanlı İmparatorluğu’na karşı bir 

düşmanlığa itebilirdi ancak İ.T.C. böyle bir gaf yapacak gibi görünmüyor. Savaş 

esnasında İ.T.C.’nin politikası İran milliyetçiliğini desteklemek ve bunu Anglo-Rus 

rejime karşı ateşlemekti. İ.T.C. Anglo-Rus kontrolünden uzak güçlü bir İran için 

oynuyor ki, sonrasında İran, Osmanlı İmparatorluğu ile ittifak yapacak ve sonuçta 

Osmanlı hegemonyası altına girecektir. 

Eğer Anglo-Rus rejimin yıkılamayacağı netlik kazanırsa İ.T.C. daha küçük bir 

ödül için oynar ve İran’dan kendi Türkçe konuşan nüfusunu ayırır. Osmanlılar her 

zaman Azerbaycan’a ilgi duydular; 16–17 yüzyıl esnasında bir kereden daha fazla 

burayı işgal ettiler. 1914–5 kışında Azerbaycan’ı Kafkas savunmalarıyla ilgili bir olay 

gibi birkaç hafta istila ettiler. 

Ayrıca şu da mümkün ki; eğer İran milliyetçiliği güçlenirse bu şovenist bir iç 

politakaya dönüşebilir ve Türkçe konuşan azınlıklar İranlılaştırılmaya çalışılabilir. Bu 

durumda Azerbaycanlılar arasında Türk olma bilinci canlanabilir ve İran’dan gevşek bir 

politika ile ayrı kalmayı isteyebilirler. Öncelikle Kafkas Tatarlarına yönelirler ki bunlar 

Rus ilhakından önce İran’a aittirler ve Azerbaycan’dan sadece suni bir sınır ile 

ayrılmışlardır. Azerbaycanlılar ve Kafkas Tatarları sonuçta aynı doğrultuda bir çekimle 

birbirlerine bağlıdırlar; ya Osmanlı İmparatorluğu’na ya da Rusya’ya doğru. 

(f) Afganistan’da Türkçe Konuşan Nüfus 

Hindu-Kuş ve Oxus arasındaki Afganistan vilayetlerine ağırlıklı olarak Türk nüfusu 

yerleşmiştir. Önceden bağımsız bir Türk (Özbek) hanlığı idiler, Hive ve Buhara gibi. 

Afganistan tarafından yakın dönemde, 1850–9 arasında ilhak edilmişlerdir. Durum 

İran’daki gibidir. Pan- Turanizm doktrini Özbeklerde Türk milliyeti ruhunu 

canlandıracağa benzer. İ.T.C. Afgan devletini, Osmanlı politikaları yörüngesine 

çekmeyi tercih edecektir. 

(g) Orta Asya Türkleri (Yaklaşık 13 milyon, 12 milyonu Rusya’nı yönetimi 

altındadır)


Orta Asya Türkçe konuşan bölgesi, dünyanın en büyük yaşayan dil bölgesidir- 

Büyük Rusya bölgesinden daha büyük ve Amerika kıtasının İngilizce veya İspanyolca 

konuşan bölgesi kadar büyüktür. Kabaca, batıda Volga ve Hazar, kuzeyde Trans- 

Sibirya demiryolu, doğuda Altay Dağları, güneyde Kwen- Lun ve Pamirlerle çevrilidir. 

Tarım ( “Çin” veya “Doğu Türkistan”) hariç, hepsi şu anda Rusya’ya aittir. Türkçe 

konuşan bölüm sadece kuzeyde Rus-Kazak yerleşimcileri ve Farsça konuşan Tacik 

köylüleri ve Oxus boyunca ve Sirderya üzerinde yaşayan köylülerce bölünür. 

Bu bölgede ekonomik ve kültürel büyük zıtlıklar mevcuttur. Ural bölgesindeki 

Başkurtlar, göçebe hayattan yerleşik hayata geçme aşamasındadır. Onların güneyindeki 

Kırgızlar, geniş steplere dağılmış durumda halen göçebe yaşıyorlar. Trans- Hazar 

Türkmenleri eyaleti, ( Rus zaptından ayakta kalabilmişlerdir) sadece göçebe değil, ama 

yapabilseler yağmacılığa devam edecekler. Diğer taraftan, güneydoğuda akarsular 

boyunca kesif yerleşik nüfus vardır. Fergana, Semerkant ve Taşkent’te, Ruslar son 50 

yıldır büyük bir sulama işi başardılar ve başarıyla pamuk ekimini büyüttüler. Diğer 

taftan Çin Türkistanı’nda Avrupa düzeni henüz kurtarmaya/ yardıma gelmediğinden, 

tarım rüzgar ve kuma karşı bir savaşım içindedir. 

Bu farklılıkları ortaya koymak için tek ve ortak bir dil, ortak bir din (bu nüfusun 

hepsi Sünnidir) ve ortak bir hükümet yaratmak için güçlü faktörler vardır ve Rus 

fethinin getirdiği daha iyi bir iletişim vardır aralarında. Örneğin, Oxus ve Siri Derya 

boyunca uzanan eyaletler, Türkistan’ın kalbi durumundadır, şimdi Orenburg’dan 

Taşkent’e Kırgız steplerine ve Baku’ye Trans- Hazar demiryoluyla ve Hazar denizi 

üzerinden buharlı gemilerle bağlanmışlardır. 

Orta Asya’da Türk milliyetçiliği meselesi, Rus İhtilalinden önce uzak bir ihtimalken, 

İhtilalden sonra aciliyet kazanmıştır. 

İhtilalin burada yaratmış olduğu etkilerle ilgili doğrudan bilgiye az sayıda sahibiz. 

Hive’de Buhara’nın muhtar hanlıklardan bir anayasa koparabilmek için otonominin 

yükselişte olduğu söyleniyor. Dini patlama daha ciddi bir ihtimal. Rusya, Orta Asya’yı 

ele geçirmeden önce burası Sünni fanatizminin sıcak olduğu bir bölgeydi. Hive ve 

Buhara –ki bunlar hiçbir zaman doğrudan Rusya’nın yönetimi altında olmamışlardır, 

burada fanatizm hala devam ediyor gibi görünüyor ve burada küçük bir kıvılcım büyük 

bir dini patlamayı beraberinde getirebilir. Eğer Rusya parçalanacak olursa Orta Asya 

buradan ayrılacak ilk parça olur. Taşkent ve Trans- Hazar demiryolu kesilirse, burası 

Rusya’daki sert steplerle ve çöllerle izole edilmiş bir hale gelecektir. 19. yüzyılda bu 

kuşağın üzerinden geçmek ve ötesindeki eyaletleri fethetmek, Çar’ın 20 yılını almıştır. 

Avrupa Savaşıyla parçalanmış bir Rusya ve İhtilal, bunu yeniden ele geçirilmesi belli 

olmayan bir zamana kadar erteleyecektir, aksi takdirde hiçbir zaman bu gerçekleşmez. 

Rusya’nın “parçalanması” böylelikle Orta Asya’da Osmanlı irredantizmi için 

başka hiçbir Türkçe konuşulan bölgede olmadığı kadar büyük bir fırsat yaratır. Orta 

Asya’da Pan-Turanizm ve Pan- İslamizm’in herhangi biri diğeri ile anlaşmazlık içinde 

değildir. 

Bütün nüfus Türk, bütün nüfus Sünni ve mevcut yönetim bir Müslüman 

devletin devamı değil, ancak Hıristiyan bir istilacıdır. Eğer, Rusya, İran veya Orta 

Asya’dan gelecek bir güçle yok olacak olursa, Alman- Osmanlı diplomasisi, Orta 

Asya’da bir Türk- İslam devleti kurmak için gayret edeceklerdir –ki bu devlet daha 

sonra Türk- İran ve Afganistan İslam ittifakına dördüncü bir üye olarak 

katılabilecektir.


Böyle bir ittifak içindeki bir devlet Hindistan’ı ölümcül bir tehlike altına 

sokabilir. Bu kuzeybatı sınırında İngiltere karşıtı kabileler arasında, anti- İngiliz bir 

hinterland yaratır. Ama eğer ki, Rusya dağılırsa, İngiliz İmparatorluğu bu tehlikeyi tek 

elden defetmek zorunda kalacaktır. 

Orta Asya’daki Pan- Turanizm meselesi, İngiltere’ye Rusya’nın geleceğine yönelik hayatî bir 

önem vermesine sebep olur- Savaştan ayrı, sürekli bir ilgi. Orta Asya’da Türkçe konuşanlar, 

Rusya’nın bir parçası olarak kalıp, Baku ve Kazan’a yönelebilirler veya Rusya’dan 

kopup İstanbul’un çekim alanına girerler ki bu hal doğrudan bizim güvenliğimizi zarara 

uğratır. 

(h) Yakutlar ( yaklaşık 250.000) 

Yakutlar, Türkçe konuşan bir kabile olarak Lena Nehri havzasından, Buz Denizi 

sahillerine uzanan geniş bir alana seyrekçe dağılmışlardır. Bunlar, Pan-Türk hareketin 

menzilinden oldukça uzaktırlar; birincisi ya pagandırlar ya da teoride Hıristiyan’dırlar, 

Müslüman değil, ikincisi Türk ırkının diğer kollarından Türk olmayan geniş bir nüfus 

kuşağıyla ayrılmışlardır- pagan Tungus ve Budist Moğollarla. 

10. Türkleştirmenin Osmanlı İmparatorluğundaki Görünüşü 

Türkiye’nin dışında, Türkçe konuşan insanlar dünyasında yapılan bir çalışma gösteriyor 

ki, Osmanlı irredantizmi Rusya’da bir “dağılma” söz konusu olduğunda ciddi bir 

olasılık haline gelebilir. Geriye Pan-Turanizmin diğer hedefi olarak Osmanlı sınırları 

içinde Türk olmayan ulusların Türkleştirilmesi incelenmek üzere kalır. Bu öncelikle 

Türkiye’nin Avrupa Savaşı’ndan sonra ortaya çıkacak sınırlarına bağlıdır. 

a. Türkleştirme ve Araplar 

İ.T.C.nin Arap politikası, Savaş’ta en büyük başarısızlıkları oldu. Bunun boyutu, Büyük 

Britanya tarafından desteklenen Arap hareketinin başarısıyla ölçülebilir/ 

değerlendirilebilir. Ancak, İ.T.C. nin bu kartımızı oynamaya izi vereceklerini sanmak 

yanılgı olur, Pan- Turanizm hareketinin sonunda bu kadar geç bir vakitte dahi olsa, 

Arapların bize yöneleceğini sanmak güvenli olmaz. Biz ve Şerif, propagandamızda, 

İ.T.C.nin Arap milliyetçiliğine karşı planlarına yönelik büyük önem verdik. Ancak 

İ.T.C. ne ölçüde gerçekten Arap eyaletlerini Türkleştirmek istedi? Pan- Turanist 

feminist Halide Edip Hanım’ı Beyrut’ta yeni bir devlet üniversitesinin başına atadıkları 

doğru ama burada amaçları, Beyrut’taki Fransız ve Amerikan enstitülerinin yine 

Osmanlı hükümeti idaresi altında yeni enstitüler kurmaktır. Bu sebeple, İ.T.C.nin 

öncelikli hedefi milliyetçilik değil ama siyasidir- İmparatorluktaki yabancı etkileri yok 

etmek amacını taşıyordu, yoksa Arapların etkisini kırarak Türk etkisini yaymak değildi. 

Cemal Paşa’nın bazı tanınmış Suriyeli Arap’ı infaz ettiği ya da tutukladığı doğru- 

ama bu, Osmanlı hükümetine karşı vatan hainliği yapanlar içindi ( gerçekten bunu 

yapmış ya da potansiyel olarak yapmaya hazır kişiler için). 

Türk muhalefetinin üyeleri de aynı gerekçeyle ya infaz edildi ya da sürgüne 

gönderildiler ve İ.T.C. açıkça, Suriye’de uyguladıkları bu katılıkların ırkî bir zulüm 

olarak algılanabileceğini düşünmediler, bu sebeple Ermeni katliamlarına karşı 

savunmalarında yabancı bir ırkı ortadan kaldırmaya yönelik bir girişimleri olmadığını, 

sadece siyasi hainleri cezalandırdıklarını, gerçekten Suriyeli tanınmış kişilere gönderme


yaparak ispatlamaya çalıştılar. Bu noktada kendi haklılıklarını ispatlamak için, 

muhtemelen Suriye’de hiçbir ırkî yok etme hareketiyle suçlanamazlar. 

Türklerin Suriye nüfusunu kasten, açıktan öldürdükleri de söyleniyor, ama bu 

sadece Lübnan vilayeti için doğrudur. Türkler, Lübnan’a giden yardımları kestiler ve 

azalttılar, kıtlıkla itaat etmelerini sağlamaya çalıştılar. Ama bu Lübnan’ın Arap 

olmasından değil, özerk olmasından kaynaklanıyordu. İdari merkezileştirme, İ.T.C.nin 

başlıca hedeflerinden biridir ve burada yapmış olduğu faaliyetleri, milliyetçilik 

güdüsünün dışında olduğunu açıklamaya kafidir. Suriye’nin geri kalan kısmında büyük 

bir endişe hakimdir ama bu, ablukadan ve savaşın yol açtığı organizasyonsuzluktan 

kaynaklanır. Bu endişeli durum İ.T.C.nin anti- Arap hareketinin yaratmış olduğu kasti 

bir durum olarak açıklanamaz ve Suriye Araplarına, Ermeni katliamları ya da 

Yahudilerin Yafa’dan sınır dışı edilmeleri gibi bir şey yapılmadı. 

Diğer taraftan İ.T.C.nin gerekirse Araplara imtiyaz vereceklerine dair kesin delil 

vardır. Savaşa karışmalarında büyük sebep olan Yemen’deki İmam Yahya’ya bir 

müddet sonra bağımsızlık verecektir. İmam bunun için yıllardır mücadele vermektedir. 

Benzer bir süreyi Şerif’e de verdiler ve bu durum, onu silah gücüyle ezebilecekleri 

umudunu kaybetmelerinden öncedir. 5 Son zamanlarda İ.T.C. nin Suriye, 

Mezopotamya ve Ermenistan için barış müzakerelere başlamadan önce cömert bir 

proje yapacaklarına dair söylentiler var. 

Bu söylentiler doğru gibi görünüyor. “otonomi” Türkiye’nin bütünlüğü 

tehlikeye girdiğinde her zaman kullandığı karttır, ama bununla beraber Osmanlı 

Avrupa’sında otonomi kartı bağımsızlığa dönüşmüştür, çünkü Türk askeri varlığı 

otonomi ile uzaklaştırılmıştır. 6 Asya’da ise Türk egemenliğinin devamı ile 

sonuçlanmıştır. Altı Ermeni vilayetine, Rus işgali altındayken, bir kere, 1878’de 

otonomi vaadi verilmişti. Bu söz Büyük Güçler tarafından onaylandı ama o günden 

bugüne Ermeniler, Osmanlı idaresinden kıyım ve baskı dışında hiçbir şey görmediler. 

Zeytin (Kilikya yaylaları) ve Lübnan vilayeti (Suriye’de), Türkiye savaşa girdiğinde 

gerçekte otonomiye sahiptiler, ama İ.T.C.nin bunların özerkliğini tekrar ellerinden aldı 

ve her iki bölge garnizonluklarına Türk birliklerini yerleştirdi. 

Her ne kadar böyle teklifleri iyi niyetle yapmasalar da bu örnekler, İ.T.C.nin 

müttefiklerin (İngiltere, Fransa ve Rusya) “ilhakçı” niyetlerini engellemek gerekçesiyle, 

Asya’daki tabi uluslarına gözü kara otonomi teklifi yapmalarını cesaretlendirecekti. 

Ama samimiyetsiz olduklarını varsaymak doğru mu? İ.T.C.nin en önemli hedefi 

Osmanlı İmparatorluğunu bağımsız bir askeri güç haline getirmekti. Müslüman 

dünyasını politik harekete geçirecek güce sahip olmak ve bu yolda Türk milliyetçiliği 

doktrininin yollarında dikilmesine izin vermeyeceklerdir. Türkleştirme, onların 

hedefinin sadece bir aracıdır, ters bir etki yarattığında bunda ısrar etmeyeceklerdir. 

Türklerin Araplara yönelik Türkleştirme politikasını terk etmeleri sonucunda ortaya 

çıkacak şartların Türklerin nihai amacına ne kadar hizmet edeceği tahmin edilebilir. 

Örneğin, Mezopotamya ve Ermenistan’ı yeniden ele geçiremeyeceklerini ama mevcut 

savaş haritasının temelleri üzerine barış sağladıklarını varsayalım. Bu durum, Suriye ve 

5 İttihatçılar Hicaz’da Şerif Hüseyin’in otoritesini Osmanlı himayesi altında kabule hazır olmakla birlikte 

Halifelik iddiasını gündeme getirmesine bile tahammül göstermeyeceklerini vurgulamıştır. Bu tutumları 

Pan-İslamist politikaya hâlâ büyük önem atfettiklerinin bir göstergesidir. 

6 Bulgaristan, Rumeli ve Girit örneklerinde olduğu gibi.


kuzeydoğu Mezopotamya’daki beş milyonun üzerindeki Arap ile Anadolu’daki sekiz 

milyon Türk’ü birleştirir. Eğer, potansiyel askeri, politik ve ekonomik kaynaklarını 

geliştirirlerse ki bunların hepsi Arap bölgesinde bulunmaktadır, Büyük Güç olarak 

kalmaya devam ederler. Anadolu değil ama Suriye ve kuzeydoğu Mezopotamya, artan 

nüfusun imkanları ve ekonomik üretim ile Osmanlıyı büyük güç olmaya yeterli kılacak 

askeri hareketlilik buraya çekilecektir. 

Mevcut savaşa kadar, Osmanlı İmparatorluğu Avrupa’ya her zaman askeri 

anlayış ile yönelmiş ve Anadolu’nun Türkçe konuşan kısmını Avrupa sınırına karşı 

doğal cephe olarak şekillendirmiştir. Fakat şimdi İ.T.C. 1913’teki Balkan Savaşından, 

1866’da Avusturya’nın Prusya Savaşından çıkarmış olduğu kıssadan hisseyi çıkardı. 

Batı sınırlarının nihai dengeye kavuştuğuna kara verdiler; bu noktada ne umacakları ne 

de korkacakları daha fazla bir şeyleri yoktu, burada eski rakipleri ile dost olmaya karar 

verdiler ve yüzlerini kararlılıkla güneydoğuya çevirdiler. 1915 sonbaharında Bulgaristan 

lehine Trakya sınırındaki değişim, 1878 müttefik Avusturya’nın yaptığına ahlaken denk 

düşer. Avusturya, Balkanlardaki hegomanyası ile bu durumun tazmin edileceğini 

umdu; şimdi de Türkiye kendi tazminini İslam dünyasındaki liderliği ile karşılamayı 

ummaktadır. Avusturya, dış politikasındaki yeni yönlendirmeyi kendi iç temellerini 

genişleterek hazırladı; Türkiye bu tarz bir yeni yönlendirmenin içindedir, bunu benzer 

bir yeniden yapılanmayla takip edebilir. Avusturya- Macaristan Drang’ı Osten’e doğru 

Macar- Alman ikiliğinin arta kalan kısmıdır; Osten’’a doğru Osmanlı Drang’ı yakın bir 

zamanda İ.T.C. tarafından Almanya- Türkiye arasında bir birlikteliğe dönüşebilir. 

Böyle bir politika sadece ortamın gerektirdiği bir zorunluluk olamaz, bu İ.T.C. nin 

liderlerinin fırsatçı doğasından da kaynaklanır, çünkü bu Pan- Turanizm ile Pan- İslamizm 

arasındaki zıtlığı ortadan kaldıracak ve her ikisinin de hedeflerini açıkça takip edebilmelerini 

sağlayabilecektir. Osmanlı İmparatorluğu’nun Anadolu eyaletleri Türk milliyetçiliği için 

ayrılabilirdi/ tahsis edilebilirdi ve bütün Türkler için potansiyel odak noktası haline 

gelebilirdi. Arap eyaletleri, Arap nüfusları üzerinde diğer Araplar için bir odak noktası 

oluşturabilirdi ve İmparatorluğun iki yarısı Toros ve Amanos demiryolu tünelleriyle 

birbirine stratejik ve ekonomik yönden bağlanarak devlete Müslüman “büyük güç” 

formu kazandırılabilir, İslam dünyasının politik sempatisini arkasına alabilir. 

Yeniden düzenlenmiş ve güçlendirilmiş bir Osmanlı İmparatorluğu’nun Rusya, 

Fransa ve Büyük Britanya’yı nasıl bir tehlikeyle karşı karşıya bırakacağını belirtmek 

gereksizdir. Osmanlı’nın en büyük endişesi, kalan Arap topraklarının Avrupalı güçlerce 

elinden alınmasıdır. En büyük hedefi ise, Avrupa hükümetlerinin yönetimi altına giren 

Arap eyaletleri ile yeniden birleşebilmektir. Bu eyaletler, yeni Osmanlı devletinin 

yarısını oluşturacak otonom Araplarla doğrudan karasal bir bağlantı içinde olacaklar, 

büyük kısmı Avrupa savaşına kadar Mezopotamya ve Hicaz gibi Osmanlı 

İmparatorluğu’nun eski bölgeleri olacaktı. Bu şartlar altında Osmanlı İmparatorluğu, 

kaçınılmaz olarak İngiliz İmparatorluğu’na kuvvetli bir düşmanlık hissedecek ve 

muhtemelen İngiliz nüfuzundaki Arap nüfusun bağlılığını kendine çekecekti. 

İngiliz çıkarları çerçevesinden bakıldığında otaya çıkan sonuç Arap hareketinin 

iki kenarlı keskin bir silah gibi olduğudur. Eğer bunun elimizde kalmasını sağlarsak, bu 

bize olağanüstü avantajlar sağlar. Fakat Türkiye kayda değer bir Arap toprağını elinde 

bulundurmaya devam ederse, bu onun hala İslami bir güç olarak kalmasını sağlar. İ. T. 

C., Arap silahını elimizden zorla almak için hiçbir şey yapmak zorunda kalmayacaktır.


Bu Pan- İslamik politikadır ve biz eğer Pan- Turanizmin bunu dizginleyebileceğine 

güvenirsek kendi propagandamızın safdilliğinin tehlikesi altında kalırız. 

b. Anadolu’da Türkleştirme 

Türkçe büyük bir güce ve canlılığa sahiptir. Türkçe konuşan insanlar her nereye 

gitseler kendilerine panoramik anlamda bir baskınlık yaratırlar. Türkçe dağ, nehir ve 

köy isimleri (tekdüze ve özgün olmamakla birlikte) bunlar eski terminolojiyi yoketme 

eğilimindedirler ve fethedilmiş yerlerdeki nüfus, her ne kadar Türklerle akraba dışı 

evlilik yapmamışlarsa da ve atalarından kalan kültüre ve dine titizlikle bağlı olsalar da 

kendi dilleriymişçesine Türkçe konuşmaya başlarlar. Bu süreç Anadolu’da savaştan 

önce barış içinde devam ediyordu. Kilikya dağlık bölgedeki Ermeniler arasında bu 

süreç tamamlanmıştı- ana dilleri Ermenice yerine Türkçeye dönüşmüştü- ve Kayseri 

bölgesindeki kuşatılmış Rum topluluklarının Rumcadan Türkçeye dönüşümleri şaşırtıcı 

bir sahneydi. İlk çeviri İncil –ki bunun yapılması Amerikan misyonerlerce faydalı 

görülmüştür, Rumca ve Ermenice karakterlerle yazılmış Türkçedir ve 19. yüzyılın 

başlarında olmuştur. 1915 baharından beri İ.T.C.nin Anadolu ve Ermenistan’da 

gerçekleştirdiği sürgünler- önce Ermenilere şimdi de Rumlara karşı- olmasaydı bile 

Türkçe, Anadolu yarımadası dışında dahi Ege’den Fırat’a kadar konuşulan evrensel 

ana dil olabilirdi. 

Ama mevcut katliam ve sınır dışı etmeler, sadece Türkçe olmayan dilleri değil, 

Türk olmayan kültürleri de ortadan kaldırdı. Anadolu’nun Türkçe konuşan ya da yarı 

Türkçe konuşan Rumların ve Ermenilerin din, dil, eğitim, endüstriyel ve ekonomik 

verimlilikleriyle birlikte yerleri değiştirildi ve onların yerini Osmanlının Avrupa’da 

kaybedilen eyaletlerinden gelen göçmenler, muhacirler aldı. Bunlar muhtemelen 

Anadolu’daki yerli Türklerden daha yüksek bir kültür seviyesine sahiptirler. Ancak 

güçlüklerle gaddarlaştırılmış ve gönüllü sürgünleriyle fanatikleştirilmişlerdir. 

Muhacirler, bir medenileştirme aracı olarak Rumların ve Ermenilerin kaybından 

kaynaklanan eksikliği tazmin etmekte oldukça yetersizdirler. (Anadolu’da ve Fırat’ın 

doğusundaki Ermenistan’da her ne oranda olursa olsun) Mezopotamya’daki sürgün 

kamplarında hala hayatta olan Ermenilerin geri dönmesi için ihtimal çok küçüktür. 

Düşük seviyeli Türk barbarlığından sonra Ermenistan’ın savaşı takiben yeniden 

inşasına ihtiyaç olacaktır. 

Rumeli muhacirleri ile karışmış yerli Anadolu Türk halkı, Türk milliyetçi 

hareketinin üzerinde çalışacağı malzeme olacaktır. Bunun beklentileri nelerdir? Eğer 

Osmanlı yeterli miktarda ona büyük güç olma imkanı veren Türk dışı bölgeyi elinde 

bulundurmaya devam ederse, yaşanacaklar kötü olur. Bu durumda İ.T.C. militarist 

emperyalizm talebi için Anadolu’daki Türk halkını kurban edecektir, daha önceden 

kurban edildiği gibi. Ama Osmanlı Devleti Anadolu ile sınırlı kalırsa, bu tutkularının 

kırılması mümkündür ve milliyetçiliğin yapıcı tarafı –Pan-Turanist harekette Halide 

Edip Hanım gibi figürlerle temsil edilen- daha ön plana çıkabilir. 

Bu durumda, Balkan milletlerinin Osmanlı İmparatorluğu’ndan ayrılıp 

bağımsızlıklarını kazanmalarına benzer bir yükselişin Anadolu’da bir Türk milli 

devletinin kurulması için gerçekleşeceğini söylemek için kahin olmaya gerek yok. 

Anadolu Türklerinin, Balkan insanlarından daha az medenileşme yetisine sahip 

olduğuyla ilgili bir şüphe duymak için hiçbir sebep yoktur. Osmanlı Türkü’nün çok az 

bir kısmı Orta Asya Türk kanını taşımaktadır; Anadolu Türk’ünün ırkındaki en güçlü


halka 11. yüzyılda ülkeyi kontrol altına alan Selçuklular zamanında kitlesel olarak 

Türkleşen Anadolu köylüsüdür. Eski Anadolulular Grek ve Roma Medeniyetlerini 

asimile edebilmişlerdir; neden Osmanlı’nın ataları modern Avrupa’yı asimile 

etmesinler? Bu durumda sadece süreç daha yavaş olacaktır. Şu anda Türkler, Greklerin 

ve Sırpların bir asır önce olduğundan daha geri durumdalar ve İslamiyet gelişmiş bir 

milliyetçilik karşısında Ortodoks kilisesinden daha büyük bir handikaptır. Türk milli 

uyanış hareketinin ilk adımı mutaassıp İslamcı geleneğine karşı bir mücadele başlatmak 

olacaktır. Bu mücadele “Tekin Alp”in ifade ettiği gibi Avrupa’daki ruhban karşıtı alaycı 

hafif bir mücadele değil gerçek bir kavga olacaktır. Eğer bu tarz yapıcı bir hareket 

gerçekten ayarlanabilirse, bu Kazan, Baku Tatarları ve Rusya’nın diğer Türkçe konuşan 

nüfusu tarafından desteklenir ve gerçekte eğer Rus İmparatorluğu’nun federasyonu ve 

Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması savaşın bir sonucu olarak başarılabilirse, Rus 

Tatarları muhtemelen, Rusların Balkan Slavlarının tarihinde üstlendiği rol gibi Anadolu 

Türklerinin milli uyanışında katkı sağlayan bir rol oynayacaktır. Bu, Pan- Turanist 

fikrin hem muhtemel hem de arzu edilen gerçekleştirilmesinin tek yoludur. 

Sonuç 

(a) Osmanlı Türkleri Avrupa’daki hiçbir ulusla “Pan- Turanist” akrabalık 

hissiyatına sahiptir. İ.T.C. nin Avrupa politikası oldukça hissiyatsız, en az Avrupa 

kontrolü ile en fazla Avrupa yardımını amaçlayan bir politikadır. 

(b) Osmanlı İmparatorluğunun gücü de facto olarak Anadolu Türkleri üzerinde 

devam etmektedir ve dünyanın bütün Türkçe konuşan nüfusları arasında bariz bir dil 

akrabalığı vardır. Bu sebeple, doğal olarak Osmanlılar arasında Türk milli şuuru 

meydana gelebilecek ve bu “Pan- Türk” bilinciyle beraber yol alacaktır. 

(c) Milliyetçilik, Osmanlılar arasında Balkan Savaşı şokuyla desteklenmiştir, ama 

doktrine milliyetçilik ile İ.T.C. nin milliyetçiliğinin ayrımı önemlidir. İ.T.C. Osmanlı 

Devletinin bekasını her zaman Türk milliyetçiliğinden daha fazla önemsemiştir. 

(d) Yukarıdakilerin hepsi gösterir ki, İ.T.C. asla Pan-İslami politikasını ne 

içeride Türk milliyetçiliğine ne de dışarıda Türk irredantizmine kurban eder. 

(e) İ.T.C. için Türk irredantizmi pratik bir politika olabilmek için Pan- İslamizm 

ile çarpışır, ama, olası olmamakla beraber, Rusya’nın bölünmesi durumunda bunu 

kullanabilirler. 

(f) Rusya’nın dağılması, Asya’daki İngiliz çıkarlarını zarara uğratacaktır, 

“dağılma” ihtimali büyük oranda Rusya’da Türkçe konuşanların tutumuna bağlıdır ve 

bunlar iki merkeze sahiptirler- eski merkez Kazan ve yeni merkez Baku. Bu sebeple 

Kazan ve Baku Tatarlarının Rusya’daki gelişmelere karşı alacakları tavır doğrudan 

İngiliz çıkarlarını etkileyecektir. 

(g) Bizim Arap hareketi ve politikamız için Pan- Turanizm iyi bir propaganda 

ama bundan daha fazlası değil. İttihatçılar, Arapları Türkleştirme politikasından, bunun 

Osmanlı Devletini zayıflattığını düşündükleri zaman vazgeçeceklerdir. Hatta Araplara, 

Osmanlı Devletini Pan- İslami ve anti- İngiliz karaktere sahip bir Türk- Arap devletine 

dönüştürmeyi teklif edebilirler. 

(h) Eğer Osmanlı İmparatorluğu büyük güç özelliğini kaybederse, Anadolu’da 

gerçek bir Türk millî uyanışı yaşanabilir. Bu durumda Rusya’da Türkçe konuşan nüfus, 

onun Balkan Slavlarına karşı üstlendiği rolü üstlenerek, Türkler tarafında yer alırlar.

Pan-Turanist fikrin gerçekleştirilebilmesinin tek yolu budur. 


Ek I- Kürtler 

Pan- Turanist bakış açısından, Kürtler kayda değer olumsuz bir faktörü 

oluşturmaktadırlar. Bunlar, Farsçanın bir lehçesini kullanan İran asıllı insanlardır. Ana 

vatanları İran platosunu Mezopotamya havzasından ayıran dağ meralarıdır. 

Güneydoğuya doğru akraba dağ nüfusuyla olan Lurlar ve Bahtiyarlar birleşirler. Ancak 

yayılmaları ters istikamete, diğer bir ifade ile kuzeybatı yönüne doğru olagelmiştir. 

Bu yayılma, Türk göçleri ile yakından ilgilidir. Türkler yönlerini Orta Asya’dan 

Kuzeydoğu İran’a çevirdiklerinde, 11. yüzyılda hemen hemen 3.000 yıldır İran 

platosunun kalesini ele geçirmiş olan Kürtlere dokunmadılar, onları yerlerinden 

etmediler. Kürt dağlarını atlayıp kuzeye doğru Azerbaycan içlerine yöneldiler, Aras 

vadisinin yukarısına ve böylelikle Ermenistan ve Anadolu’nun Kürdistan’la teması 

olmayan bölgelerine yöneldiler. Anadolu onların hedefi ve Ermenistan onlar için en 

kestirme yoldu. Beş asır boyunca aralıklarla devam eden göçler sonucunda, Anadolu 

Türk milletinin yeni bir yerleşim yeri haline gelirken, Ermenistan nüfussuz ve yarı izole 

bir hale gelmiştir. Bu Kürtler için bir fırsattı. Kürt aşiretleri, Türklerin yaratmış olduğu 

boş alana sürüklendiler ve Urmiye ve Van Gölünün etrafındaki alana ve Dicle ile Fırat 

vadilerinin üzerine, hemen hemen Karadeniz ve Akdeniz’e kadar yayıldılar. 

“Pan- Turanist” coğrafya açısından bu sebeple kendilerine stratejik bir durum 

mal ettiler. Kuzey Halep’ten Doğu Bağdat’a stratejik bir kuşak düşünüldüğünde 

Anadolu’nun Türkçe konuşan nüfusu ile bir taraftan Kafkas ve Azerbaycan, diğer 

taraftan Arap dünyası arasında daimi bir tampon bölge oluşturmaktadırlar. Daha da 

önemlisi, Ermeniler ve şimdi Kürt 7 olarak tasniflenen dağlı yerli aşiretler, doğudaki 

Türklerle Anadolu (Osmanlı) Türklerini ayırmak için birleşmiş bulunmaktalar. 1915’de 

Ermeni katliamı esnasında bir Türk jandarması, bir Danimarkalı Kızıl Haç üyesi 

hemşireye 8 “Önce Ermenileri, sonra Rumları, sonra da Kürtleri öldüreceğiz” derken 

İ.T.C. nin Ermenilere tutumlarında Pan-Turanist düşünce bir motivasyon aracı olduğu 

kadar, jandarma, üstlerinin uyguladığı politikanın mantıki sonucunu da söylemiş 

oluyordu. 

Diğer taraftan eski rejim altında, Osmanlı İmparatorluğu merkezileşmeye veya 

ulus devlet olmaya soyunmadan önce, Kürtler, Osmanlı Devleti’nin en sadakatli ve iyi 

destekleyicileriydiler ve onların kuzeye ve batıya yayılmaları, Osmanlının 

cesaretlendirmesinin bir sonucudur. 

16.yüzyılın başında Osmanlılar Ermenistan’ı istila ettiklerinde onların öncelikli 

hedefi İran’a karşı bir siper oluşturmak ve Kürt aşiretlerini bu amaçla 

konuşlandırmaktı. Farsça lehçelerine karşın Kürtler hiçbir zaman bir İran milliyeti 

hissinin işaretini göstermediler. Kürtlerin sosyal bilinçleri aşiret ile sınırlıydı, ve yegane 

aşiret hedefi dış kontrolden uzak kalabilmekti. Aşiret bağımsızlığı için uzakta bulunan 

Osmanlı hükümetine göre yakınlarındaki İran hükümetini daha zararlı ve büyük bir 

tehlike olarak görmüşlerdir. Osmanlı idaresi, Kürt aşiretleri üzerindeki asgari 

egemenliğinden memnundu ve bunun karşılığında aşiretler Osmanlı 

7 Temelde Dersim dağlık bölgesinde Fırat’ın iki kolu arasında. 

8 Türk göç yolu boyunca Erzurum’dan Sivas’a bir seyahatteydiler. ( Bkz. Mavi Kitap, misc. 31 (1916), s. 

253.)


İmparatorluğu’nun İran sınırını koruyorlardı. Boşnakların ve Arnavutların Balkanlarda 

üslendikleri rolle aynıdır. 

Kürtler ile Osmanlı idaresi arasındaki ayrım, 19. yüzyılın başında Sultan 

Mahmut, Kürdistan ve Ermenistan’daki yarı bağımsız Kürt aşiret reislerini azaltmaya 

başlayınca ve onların yerine resmi Osmanlı idari yapısının başlangıcını oluşturacak 

düzenlemelere başlayınca ortaya çıktı. 9 Merkezileştirme politikası 1890’larda 

Abdülhamit tarafından tersine çevrilmiştir. Abdülhamit farklı uyruklara sahip tebaasını 

birbirine karşı kullanarak hükümdarlığı altına almayı ve böylelikle bunların bütününü 

zayıflatmayı umuyordu. Abdülhamit Kürtlere tüfekleri verdi ve aşiret reislerini 

Hamidiye Alaylarının başına getirerek Ermeniler konusunda onları serbest bıraktı. 

Ancak klasik Osmanlı politikası İ.T.C. tarafından 1908’de tekrar yürürlüğe sokuldu. 

Cemiyet, İmparatorluğu birlik ve içerde güçlenme ile yeniden diriltmeyi umuyordu. 

İ.T.C. bir ara Kürtleri hükümetin kontrolü altına girmeye çağırdı. İbrahim Paşa 

tarafından kurulan bağımsız milli konfederasyonun pratikte boyunduruk altına alınması 

dikkate değer bir başarıdır. Ama Abdülhamit tarafından kurulan ordulara aynı şeyi 

yapamadılar, her ne kadar Hıristiyan nüfusa bu ordulara karşı direnmeleri için müsaade 

etmişlerse de. 

Avrupa Savaşına katılır katılmaz İttihatçılar bilinçli olarak Abdülhamit’in 

politikasına geri dönmüştür. Kürt aşiretlerine daha fazla silah dağıttı, Azerbaycan 

işgalinde yer almaları için onları cesaretlendirdi ve Hıristiyanlara karşı onları kışkırttılar. 

1915 Nisanından sonra, sınır dışı etme esnasında Ermeni konvoylarındaki kıyım 

genelde serbest bırakılan suçluların desteğini de alan ve Osmanlı jandarması tarafından 

göz yumulan Kürt çeteleri tarafından gerçekleştirilmişti. Ama bütün Kürtler hükümet 

tarafında yer almadılar. Örneğin 10 Kilikya’daki Kürtler, Ermenilere karşı sürdürülen 

tutumu, diğer Müslüman nüfusun yaptığı gibi reddettiler ve Dersim dağlık 

bölgesindeki Kürtler veya sözde Kürt aşiretleri Harput ve diğer yerlerden gelen 

Ermeni mültecilere sığınma verdiler. 

Kürtlerin bağımsızlık hissiyatları Osmanlının zorunlu askerlik yasası ile hayal 

kırıklığına uğradı.Osmanlı ordusundaki Kürt firarilerin oranı Ermenilerden çok daha 

fazladır. Çok sayıda Dersimli aşiret hep birlikte asker vermeyi reddettiler ve Osmanlı 

askeri otoriteleri bunların üzerine cezalandırıcı askeri birlikler göndermede başarısız 

oldular. Şu anda Dersim, Türkler ile Ruslar arasındaki çizgide hiç kimsenin toprağı 

konumunda ve Kürt aşiret reislerinin çoğu Rus etkisi altındadır. 

Rus etkisi, Rusya’nın Azerbaycan’ı işgalinden itibaren sürmektedir. Erivan hariç 

diğer Kafkas eyaletlerinde doğrudan Rus hakimiyeti altında olan hiçbir Kürt yoktur. 

Rusya’nın Azerbaycan’ı işgali, Rus siyasî nüfuzunun Kürtler arasında artmasına 

sebebiyet vermiştir. Bu durum aşağı yukarı Abdülhamit’in düşüşüyle ve Türkiye’de 

Kürtlere karşı düşmanlık yürüten rejimin başlamasıyla aynı zamana denk düşer. Rusya, 

dışarıdan karışıklığa sebep olan bir hükümet olarak Kürtlere İ.T.C.den daha yakın 

gelmiştir. 

9 Bu Sultan, Yanya’daki Ali Paşa’yı bertaraf eden ve Yunanistan’ı kaybeden kişidir ve burada belirtilmelidir 

ki; İ.T.C. aynı politikayı 1908- 1913 arasında Kürtlere uygulayarak başarılı olmuştur. İbrahim Paşa’nın 

gücünü kırmıştır. Ama bunu Arnavutluk’ta yapabilmeyi başaramadılar ve Makedonya’yı kaybettiler. 

10 Misc. No.31 (1916), s.499.


Mevcut Savaş esnasında Kürt partizanlığı askerî duruma göre değişiklik 

gösterdi. Türkler, Azerbaycan ve Kafkasya’da taarruzda iken Kürtler Türk taraftarıydı. 

Sonrasında Rusya Osmanlı topraklarını işgal edince Rus taraftarlığına döndüler. Rus 

askeri otoriteleri, Osmanlı Kürtlerine olağanüstü bir destek verdiler, onlara silahlarını 

bıraktılar, askeri baskınlarına göz yumdular, sadece geri dönen Ermeni mülteciler 

üzerine değil, Rus iletişim hattı üzerine dahi yaptıkları baskınlara göz yumdular. 

Kürtler, doğal olarak Çarlık hükümetine Ermenilerden daha yakındılar. Ermeniler, 

İhtilalden sonra da Bolşevik askeri otoritelerin Kürt taraftarı tutumlarından 

yakınmışlardır. 

Rus ordusundaki gönüllü Ermeni askerler misilleme şansını hiç kaçırmadılar. 

Gelen bilgiye göre, Ermeni gönüllü askerleri tarafından Van Gölü’nün 

kuzeydoğusundaki Kürtlere karşı cezalandırıcı saldırıları kadın ve çocukların katliamı 

ile neticelenmiştir. Şu belirtilmelidir ki, bu kötü muameleye Baku Tatarlarının 

basınında yer verilmiştir. Şimdiye kadar Tatarlar ile Kürtler arasında ortak payda azdır 

fakat eğer Osmanlı Ermenileri federal bir Rus Cumhuriyeti yönetimi altındaki Rus 

Kafkas eyaletleriyle işbirliğine girişirse, Kürtlerin ve Tatarların birlikte İslami bir siyasî 

blok olarak hareket etmeleri muhtemeldir. 

Fakat Kürtlerin geleceği Ermenistan’dan (Ermeniler hangi rejim altına girerlerse 

girsinler) çok kuzeydoğu Mezopotamya’da yatar. Burası ekonomik bir kalkınmanın 

arifesindedir. Halep ile Musul arsındaki bozkır bölge daha çok Arap toprağıdır. 

Bununla beraber Kürtler kışlamak için bu bölgeyi kullanır. Kürtlerin son büyük 

reislerinden İbrahim Paşa Viranşehir’i 11 idare merkezi yapmıştır. Fakat tarım şu anda 

Halep’ten doğuya doğru giden Bağdat demiryolunu takip etmektedir. Toprakla 

uğraşılarında Kürt Bedeviden daha iyi yeteneklere sahip olduğunu göstermiştir. Eğer 

bu yüzden ülkenin gelişmesi kademeli olarak devam ederse ve mahalli halk dışarıdan 

gelecek insan kaynaklarınca kuşatılmazsa kuzey Mezopotamya Kürt ülkesi olarak tayin 

edilmiş görünmektedir. Burada aşiret geleneklerinden ve göçebe alışkanlıklarından 

kurtulmuş olarak Kürtler medeniyetin etkilerine daha açık olacaklardır. 

Osmanlı Devleti’nin, barış görüşmelerinde buranın kendi ellerinde kalacağını 

düşünerek Kürtlerin kuzey Mezopotamya’da ilerleyişlerine karşı politikaları ne 

olacaktır? Jandarmanın Danimarkalı hemşireye savurduğu tehdidi uygulamaları 

mümkün ama Kürtlerle eski aşiret bağımsızlığı yerine milli otonomi temelli bir uzlaşma 

arayışı içine girmeleri daha mümkün görünüyor. Şu ya da bu şekilde bir Türk- Kürt 

yakınlaşması Osmanlı geleneğinde vardır, fakat gelecekte Osmanlı Devleti’nin Kürt 

politikası Arap politikası sonucunun eklerinden biri olacaktır. Eğer Arap eyaletlerine 

otonomi tanırlarsa, bundan artan Kürt tarımsal nüfusu da faydalanacaktır; eğer baskı 

altında tutmaya ve Türkleştirmeye karar verirlerse Kürtler ve Araplar benzer şekilde 

muzdarip olacaklardır. 

Ek – 2 Pan-Turanist Hareketin Anti- İslami Eğilimleri. 

Pan- Turanist harekette farklı derecelerde İslam karşıtlığı mevcutur. 

(a) Ziya Bey’in grubu, dil meselesi üzerinde İslam ile çatışmada ilk sırada gelir. 

Muhtemelen Kuran’ı Türkçeye tercüme etmeyi düşündüler, çünkü İncil ve Hıristiyan 

ayin dilinin Protestan Reformasyonu sırasında İngilizce ve Almancaya çevrilmesinin, 

11 Cebel Sancar Yezidileri muhtemelen ırkî olarak Kürt olmadıkları halde Kürt diline adapte oldular.


modern İngiliz ve Alman milli literatürünün temellerini oluşturduğunu biliyorlar. Bu 

düşünce esasında İslam dinine, Luther’in faaliyetinden daha fazla karşı değildir ve 

Onaylanmış Versiyon’u tercüme edenler anti-Hıristiyancılardı. Fakat tercüme kesinlikle 

İslami kanaatlere aykırıdır ve bu sebeple İ.T.C. tarafından kabul edilmemiştir. 

(b) Müslüman alimlerin Kuran’ın Türkçeye çevirimine muhalefeti, Türk 

milliyetçilerini İslam üzerine skolastik bir kurum olduğu şeklinde eleştirilerine 

yönlendirmiştir. “Tekin Alp” in kullandığı “klerikal” sözcüğünün de gösterdiği gibi, bu 

sekülarist hareket de bir Avrupa taklitçiliğidir. Eğitim ve hukukun sekülerleştirilmesi 

gibi zorunlu reformları da dile getirir ve bu yolda adımlar İ.T.C. tarafından atılmıştır. 

İ.T.C. ile doktrinistler arasındaki temel fark, doktrinistler ruhban sınıfı karşıtlığını 

ayyuka çıkarırken, İ.T.C. sekülerleşmeyi mümkün olduğunca bölünmeye sebep 

olmadan ve hatta İslam karşıtı bir düzenleme olduğunu reddederek uygulamaya 

çalışmasıdır. 

(c) Milliyetçiler “İslam öncesi” bir hareket başlattılar ki, bu sadece Avrupa’daki 

Hinderburg’un tahta idollerinden “Ur-Deutshtum” a paraleldir. Bunlar, Cengiz Han ve 

Hülagü gibi pagan Turan fatihlerinin hissi kültlerini yaratıyorlar ( aklıma gelmişken 

bunların ikisi de Moğoldur, Türk değil). “Türk Kuji” (Türk Gücü) Topluluğu üyeleri- 

fiziki kültürün desteklenmesi için kurulmuş bir topluluk, muhtemelen Slav “Sokol”ları 

model alınmıştır- Müslüman isimleri yerine “Turanist” kulüp isimleri almak zorundadır 

( örneğin “Muhammed” yerine “Oğuz”). Türk izci grupları kurulmuştur, gruplara 

Turani izci (yavru kurtlar) ismi verilmiş, padişah yerine Türklerin hakanını 

yüceltmişlerdir. Nihayet Müslümanlar açısından yaratıkların sanatta yer alması tabu 

olarak değerlendirilmesine rağmen bayraklarında kurt resmi taşımaktadırlar. Enver, 

yavru kurt teşkilatının lideri kabul edilir. İngiliz Savaş Bakanlığınca elde edilen Türk 

Genel Kurmayının emrini içeren bir belge, askerlerin dualarına bozkurtu dahil etmeleri 

emrini taşımaktadır. Fantastik bir biçimde de olsa Turanist düşünce, ferdî olarak bazı 

Türkler arasında derin etki yapmıştır. Örnek olarak Kral Hüseyin’in birlikleri, 

Medine’deki Türk komutanın kardeşinin cesedi üzerinden, Türkiye’deki önde gelen 

Pan-Turanist Cemiyet olan “Türk Ocağı” tarafından kaleme alınmış aşağıdaki pasajı 

içeren bir bildiri çıktı: 

“ İslam Ümmeti olarak bilinen büyük hayal ürünü olan, ilerlemenin ve Turan 

Birliğinin gerçekleşmesinin önünde engel teşkil eden topluluk şu anda bir düşüşün ve 

iflasın eşiğindedir. Bizim umutlarımız ve ilkelerimizin gerçekleşmesini engelleyecek bir 

tehlike artık ondan gelemez ve böyle bir şeyi algılamamıza gerek yoktur. 

Hindistan’daki Müslümanlar, yapmış olduklarıyla bunu ziyadesiyle kanıtlanmıştır.” 

Bu genelge önemini kaynağından ve sahibinden almaktadır, fakat “Paganizme 

Dönüş” hareketinin İ.T.C. nin politikalarına etkisi olup olmadığına dair hiçbir ipucu 

mevcut değildir. 

Ek- 3: İtalya’nın Arnavutluk üzerinde himayesini beyan eden açıklamasına 

karşılık, Tüm Rusya Müslümanları Konseyi Başkanı tarafından Rus Dışişleri 

Bakanı M. Tereschenko’ya gönderilen açık mektup. 

“İtalya”, himayesi altında Arnavutluk’ un bağımsızlığını bildirdi. Eğer basındaki bilgiye 

güvenilirse İtalya’nın bu adımı, müttefik güçlerin diplomatik temsilcileri için tam bir 

sürpriz olacaktır. Rus, İngiliz ve Fransız diplomatik temsilcileri şunu açıkça İtalyan 

hükümetine bildirdiler ki, Arnavutluk meselesi onlara göre savaşın bitiminde uluslar


arası bir konferansla çözümlenmeliydi. İtalya’nın bu atılımıyla Arnavutluk krizi yükseldi 

ve siz -Halk Sekreteri- Demokratik Rusya’nın dış politikası lideri olarak benimsediğiniz 

tavır, Tüm Rusya Müslümanları Konseyi’nin İdare Heyetinin bu açık mektubun size 

yazmasına sebep oldu. 

Arnavutluk’ un Avrupa Güçleri koruması altına düşen kaderi, bu bakımdan 

Cezayir, Tunus, Mısır, Fas, Afganistan ve diğer Müslüman devletleri hatırlatmaktadır. 

Müslüman insanların bu hikayeleri, Rusya’daki milyonlarca özgür Müslüman’ın 

kalbinde güçlü bir duygudaşlık yaratmaktadır. Yukarıda bahsedilen insanların 

trajedisine şimdi bir de İtalyan iktidar sınıflarının emperyalist tasarımlarına kurban 

giden Arnavut insanları da katılmıştır. Tüm Rus Müslümanları Konferansı, Moskova’ 

da bir karar aldı, burada konferansın savaşa karşı tutumu belirtilmiştir, “Konferans, bu 

dünya katliamının sebebinin Avrupa’nın iktidar sınıfları arasındaki emperyalist 

eğilimlerinin bir sonucu olarak görmektedir ve bu politikayı her nerede uygulanırsa 

protesto eder, çünkü dünyadaki bütün Müslümanlar, Avrupa emperyalizminin 

kurbanıdır.” 

Arnavutluk’ un yazgısı, emperyalizm tarihinde, Avrupa’nın yeni soygun 

kurgulamalarından biridir ve kurbanlar yine çoğunluk Müslüman insanlardır. Rus 

İhtilal Demokrasisi ve ilhak olmaksızın barış ve ulusların kendi kaderlerini tayin 

hakkını bir program olarak yürüten partiyle elele vererek Tüm Rusya Müslümanları 

Konseyi İdare Heyeti, sizden kesin ve katı bir Arnavutluk problemi politikası 

bekliyoruz. 

Ama eyvah! Bu umut gerçekleşmedi. Komisyon sizden Rus İhtilali’nin temel 

organlarının güçlü sesini tüm dünyaya duyurmanızı bekliyor. Fakat bu beklenti yerine 

getirilmemiştir. 

Bu sebeple Rusya’daki milyonlarca Demokrat Müslümanlar namına bu 

protestoyu yayınlıyoruz. 

Bizim İdare Heyetimiz, Geçici Hükümetin Dışişleri Bakanı olarak sizin bu 

konuda açık ve kesin bir tavır alabileceğinizi düşünüyor. 

Her ne kadar siz Arnavutluk meselesini Uluslar arası Barış Konferansı’nda 

çözmekten yana olsanız da herkes plebisit ile kendi kaderini tayin edebilmelidir. Ancak 

bu yolla Arnavutluk insanlarının kaderi belirlenebilir. 

Rus Demokrasisi, bizim sizden Arnavutluk insanlarının siyasi selfdeterminasyon 

hakkını hiçbir şüpheye yer vermeyecek şekilde deklere etmenizi 

bekleme yetkisini vermiştir. 

Yukarıda biraz bahsedildiği kadarıyla ancak böyle bir politika, değerli Rus 

Demokrasisi, Tüm Rusya Müslümanları Konseyi’ne, Rus İhtilali’nin yüksek 

otoritesinin insan sorumluluğunun içerideki politikası gibi dışarıda da büyük bir 

çözümle uyuşması inancı ilham verir. Tüm Rusya Müslümanları Konseyi İdare Heyeti, 

bu protestoyu yayınlıyor ve size şunu bildirmenin zorunluluğuna inanıyor; Rusya 

Müslümanları Demokrasi anlayışına göre kültürel özgürlüğün esasları ve siyasi kendi 

kaderini tayin hakkı, sadece Avrupa insanlarının değil, aynı zamanda Asya ve Afrika 

halklarının da hakkıdır. İdarî Heyet, sizin bu noktayı Müttefiklere bildirdiğinizi ve 

bunun onların yönetim dairelerince tamamen kavrandığını varsayıyor/umuyor.”


Panturanist Hareket Raporuna Ek 

Rapor baskıdayken Pan-Turanist Hareket ile ilgili yeni bir beyanat Enformasyon 

Dairesine ulaştı. Bu beyanat tarafgir bir belgedir. Bunun yazarı, Pan- Turanist 

Hareketin varlığının Büyük Britanya’nın Arap taraftarı politikasının sadece boş bir iş 

olduğunu değil aynı zamanda İngiliz çıkarları için büyük bir tehlike arz ettiğini 

kanıtlamaya çalışmakta ve Türk Ermenilerini Osmanlı hükümetine karşı ihanetle 

suçlamaktadır. Ayrıca kesin gerçekleri içerdiğini iddia etmekte ki, bu doğruysa bizim 

raporumuza eklenmelidir. 

Belgedeki gerçek öğeler şöyle özetlenebilir: 

(i) Hareketle ilgili kişilerin isimleri. 

(a) Türkler.—Mareşal Fuat Paşa, Dr. Rıza Tevfik 12, Necip Efendi, Dr. 

Abdullah Cevdet 

(b) Rusya Müslümanları.—Profesör Yusuf Akçura, Abedullah Tashkendi, 

Kniaz Aziz Bey, Prens Kaplan Zade, Şeyh Şamil (19. yüzyılda Dağıstan’ da Rus 

ilhakına karşı direnişin lideri)’in oğlu. 

(c) Almanlar.—Dr. Martin Hartman; Profesör von Luschan (Avusturyalı), 

Rudolf Rotheit; Freiherr von Mackay; Profesör (C.H.?) Becker. 

N.B.—Yazar Profesör Hartmann’ın yazılarının M. Leon Cahun’ un yazıları 

kadar etkileyici olduğunu ve söylenene göre son zamanlarda bunların Türkiye’ de geniş 

bir okuyucu kitlesi bulunuyor. (Hartmann’ın temel eseri iki cilt çalışmadan ve 

monografiden oluşuyor, ismi “Der İslamische Orient” ) 

(ii) Yahudilerin Etkisi 

Yazara göre, Hartmann’ın yazıları Pan-Turanist dairede popülerler. Çünkü 

bunlar anti-İslamcı ve hareketin içindeki bu anti-İslami eğilimi Selanik Yahudilerine 

(16. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin sığınma imkanı tanıdığı İspanya Yahudileri soyundan 

geliyorlar) ve Dönmelere (bir grup gizli Yahudi Selanik Müslümanı, 17. yüzyıldaki 

zaruri Dönmelerin soyundan geliyorlar) bağlar. Hartmann, Türk milliyetçiliği ile 

duygudaşlık içindeki Avrupalı Yahudi unsurunu, Asya Türkiye’sindeki Yahudilerden 

ayırt ediyor ki bunlar Amerikan Yahudiliği etkisi altındadır ve gözü Filistin’ dedir. 

(iii) Bağdat Projesi’nin Terk Edilmesi. 

İngilizler’in Mezopotamya’daki başarıları Almanları “Berlin-Bağdat” konusunda 

ümitsizliğe düşürdü. Bu konuşma Dr. Helfferich’in kafilesinden ayrılan bir Alman 

ekonomistin bağımsız açıklamalarından elde edilmiştir. 

(iv) Rusya’daki Tazminat 

Diğer taraftan Rusya’nın siyasi ve askeri çöküşü Türklere ve Almanlara her 

nerede olursa olsun Rusya aleyhine kayıplarının karşılanması için tazminat aramalarına 

sebep oldu. 13 : 

“Rus İhtilalinden itibaren, Pan-Turanist Hareket İstanbul ve Berlin’deki 

liderlerinin beklemediği büyük hayallerindeki bir kıvılcımı aldılar. 

12 Bu kişinin katılımı, onun kişiliğini bilen bir kişinin bildirimine göre şüphelidir. 

13 Almanlar şimdi Rusya’ daki Türkçe konuşan ya da Müslüman nüfus üzerinde büyük bir özen 

gösteriyorlar yeni Alman iki haftada bir yayınlanan yayını “Der Neo Orient” (Nisan 1917’ de başladı.) özel 

ilgilerini bu yayınla duyurmakta ve bu konuda çok sayıda yazıya yer vermektedir. .


Rus İhtilaline kadar Hareket, Rusya’nın İran sınırında bunu engelleyeceğini 

düşündükleri için planlarını açığa vurmak gibi niyeti olmayan adamların elindeydi. 

Fakat Rus İhtilali, Hareketin çehresini büyük ölçüde değiştirdi. 

(v) Berlin-Buhara. 

Pan-Turanist politika Arap eyaletlerinin bir kısmının veya tamamının kaybını 

hesap etmektedir. Fakat Rusya’nın aleyhine ve Büyük Britanya’nın ulaşamayacağı bir 

yerde Turanist temellere dayalı yeni bir Türk İmparatorluğu inşa etme tazminine 

yönelik umutların ilk hedefi Rus Kafkasya’sıdır: İlk etapta Kafkaslar üzerinden Rusya 

ve Çin idaresindeki geniş Türkçe konuşan Orta Asya nüfusu hedefleniyordu. Son 

tahlilde güneydoğu İran’ı Belucıstan ve Afganistan’ı hedeflemektedir. Bu sebeple, 

Hareketin emelleri Hindistan güvenliği ile doğrudan çatışmaktadır. 

Berlin-Bağdat demiryolu hattı ölebilir ama Küçük Asya ve Kuzey İran’dan 

geçecek Berlin-Buhara hattı yaşayacaktır ki bu yeni Alman isteği ve stratejisidir. Bu 

yeni stratejik demiryolu eğer gerçekten çare düşünülüyorsa İstanbul’dan Ankara’ ya 

olan hattı takip edecektir; ikinci etapta Ankara’dan Sivas’a, bunun daha önceden 

yapımına başlandığı söyleniyor, Sivas’ tan Erzincan ve Erzurum’u takip edecektir, 

Sarıkamış’ta Kafkas demiryolu sistemine katılmak için. Bu öncelikle İstanbul’un Baku 

ve Tebriz ile irtibatını sağlayacaktır ve bunun haricinde iki ayrı rota da mümkündür: 

(a) Deniz taşımacılığı Hazar’ın üzerinden, Baku’den Krasnavodskü ve 

Krasnovadsk’ tan Trans-Hazar demiryolunun varlığıyla Buhara’ya ve ötesine veya 

(b) Yeni bir demiryolu, Tebriz’ den başlayıp kuzeydoğu İran’ a geçen (burada 

büyük mühendislik sıkıntıları yaşanmayacaktır.) ve Merv’ de Trans-Hazar demiryoluna 

katılacak. 

Bu rotaların hepsi İngilizlerin İran Körfezindeki durumları için doğrudan 

tehlike arz edecektir ve Hindistan’ı ciddi biçimde batıdan ve kuzeybatıdan tehdit 

edecektir. 

17.11.17 

A. J. Toynbee




Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Bodrum 

Kalesi ve Hapishanesi * 

Kemal DAŞCIOĞLU ** 

Giriş 

Bodrum, eski adlarıyla Halikarnassos, Alikarna, Bedro, Peterium’un M.Ö. 1200 

yıllarına kadar uzanan tarihi bir geçmişe sahiptir. Heredot Bodrum’un ilk yerli halkı 

olarak Lelegler ve Pelasgları göstermektedir. Bodrum tarih boyunca Perslerin, 

Makedon'ların, Roma İmparatorluğu’nun ve Bizans'ın egemenliği altında bulunmuştur. 

XI. yüzyıl sonlarında Türk egemenliğine giren Bodrum, XIV. yüzyıla kadar birkaç kez 

Bizans egemenliğinde kalmıştır. 1414 yılına kadar Menteşe Beyliği’nin elinde kalan 

kent, bu tarihten sonra Osmanlı padişahının izniyle Rodos şövalyelerine geçmiştir. 

Şövalyeler bodrumu savunmak maksadıyla deniz kenarında bir kale inşa etmişlerdir. 

Akdeniz'i bir “Türk gölü” haline getiren Kanuni Sultan Süleyman 1522 yılında 

düzenlediği Rodos Seferinde Rodos ile birlikte Bodrum'u da Osmanlı topraklarına 

dâhil etmiştir. 1 

Osmanlı döneminde Bodrum Kalesi toplarla tahkim edilerek muhafızlar 

yerleştirilmiş ve askeri mahiyette kullanılmaya devam edilmiştir. 1770’de Rus 

donanmasının saldırısına uğrayan Bodrum, 1824 yılında Yunan ayaklanmasını 

bastırmak için Osmanlı Donanması için karargâh vazifesi görmüştür. II. Abdülhamit 

döneminde Bodrum Kalesi siyasi suçlularla ağır ceza alan tutukluların gönderildiği bir 

hapishane olmuştur. Birinci Dünya Savaşı sırasında Fransız savaş gemilerince topa 

tutulmuş ve kale dâhil şehirde büyük hasar meydana gelmiştir. 2 İdari olarak 

günümüzde Muğla iline bağlı olan Bodrum, XIX. yüzyıl sonlarında Aydın vilayeti 

Menteşe Sancağına bağlı bir kaza hüviyetindedir. 

Eski çağlardan beri birçok uygarlığa beşiklik etmiş olan Bodrum, tarih boyunca 

sürgün yeri, kalebentlik yeri, kürek merkezi ve nihayetinde bir hapishane olarak görev 

yapmıştır. Kale günümüzde müze olarak kullanılmaktadır. 

Hapishane Kavramı ve Osmanlı Devleti’nde Hapis Cezası 

Hapis Arapça bir kelime olup sözlük anlamı; men etmek, engellemek, alıkoymak, bir 

yere kapamak, tutmak, tevkif etmek, bir şahsı bir yerde nezaret altında bulundurmaktır. 

Istılah olarak; bir kişinin cebren bir yerde tutulması; cezalandırılmak maksadıyla hukuki 

** Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, (kemdas@yahoo.com) 

1 Pars Tuğlacı, “Muğla İlinde Osmanlı Şehirleri: Bodrum, Marmaris, Milas, Muğla”, Muğlaname, (Haz. Ali 

Abbas Çınar), Muğla/İzmir 2006, s. 45. 

2 Tuğlacı, a.g.m., s.45.

Kemal DAŞCIOĞLU 213 

tasarruflarının engellenmesi, davası görülünceye kadar kaçmasına engel olmak için 

güvenli bir mekânda alıkonulması anlamlarına gelmektedir. Hapis hürriyeti bağlayıcı 

cezaların en başında gelir. Bu cezanın infaz edildiği yere Habs, mahbes, hapsedilen 

kişiye de mahbus denilmektedir. 3 

Osmanlı Devleti’nde hapis cezası ve uygulaması ilk İslâm devletlerininkine 

benzer bir seyir takip etmiş, başlangıçta asli ve yaygın bir ceza olarak görülmemiş, 

giderek yaygınlık kazanmış ve çeşitli infaz yöntemleri ortaya çıkmıştır. 4 Bilindiği üzere 

Osmanlı ceza hukuku şer’i ve örfi hukuk kurallarını içermektedir. Hapis cezası da örfi 

hukuk içerisinde yer almakta, kanunname ve adaletnâmelerle düzenlenmektedir. Ta’zir 

cezaları arasında görülen hapis cezasının verilmesinde hâkimin, uygulanmasında ise 

ehl-i örfün geniş yetkileri vardır. Yetkililerin zaman zaman hapis cezasıyla ilgili 

düzenlemelere gittiği görülmektedir. 5 Osmanlı ceza hukukunda hafif ve orta 

derecedeki suçlar için para cezasının yanı sıra hapis cezasının da çokça uygulandığı, ağır 

suçlar için ise XVI. yüzyıldan itibaren kürek, XVIII. Yüzyıldan itibaren de kalebentlik 

cezasının uygulamaya konulduğu görülmektedir. 6 

1. Bodrum Hapishanesinin Yeri ve Fiziki Durumu 

Bodrum Kalesi: Uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Bodrum Kalesi iki liman arasında, üç 

tarafı denizlerle çevrili kayalık bir yarımada üzerine kurulmuştur. Kuzey yönünden 

karaya bağlıdır. Kare şeklinde bir plana sahip olan kale 180 x 185 metre 

ölçülerindedir. 7 

Bodrum Kalesi, Rodos şövalyeleri tarafından bir Türk ve Bizans kalesi üzerine 

1406–1522 yılları arasında inşa edilmiştir. Daha sonraki dönemlerde tamir edilmiş ve 

ek yapılarla güçlendirilmiştir. Halikarnassos Mausoleumu’nun taşları kullanılarak 

yapılan kale, 1522’de Kanuni Sultan Süleyman’ın Rodos seferi sırasında İstanköy ile 

birlikte Osmanlı topraklarına katılmıştır. Kaleyi XVI. yüzyıl başlarında gören Piri Reis, 

Bodrumu küçük bir kale olarak tarif eder. Yine 1671’de bölgeyi dolaşan Evliya Çelebi, 

Bodrum’dan henüz çevresinin yerleşime açılmadığı bir kale olarak bahsetmektedir. 8 

İki girişi olan kale iç içe üç surdan oluşmaktadır. Kuleler ile güçlendirilen 

yapının duvarlarında azize kabartmaları, haçlar ve şövalye armaları bulunmaktadır. 

Kalede bulunan kilise Osmanlı egemenliği döneminde camiye çevrilmiştir. 9 

3 Ali Bardakoğlu, “Hapis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:16, s. 54; Metin Hülagu; Hapis 

Cezası, Rey Yayıncılık, Kayseri 1996, s. 5–6; Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, 11. 

Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 1993, s. 304. 

4 Bardakoğlu, a.g.m., s. 63. 

5 M. Akif Aydın, “Osmanlı Ceza Hukuku”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt.7, s. 478–480; 

6 Uriel Heyd, Studies in Old Otoman Criminal Law, Oxford, London, 1973, s. 303–304. 

7http://www.kulturturizm.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF1AD8E71A9A9C292566D 

0D09E4A9A74F3 (01.08.2007); T. Oğuz- Uğur Yenseni-M. Oğuz Hamza, Bodrum, Rehber Basım 

Dağıtım, İstanbul 2002, s. 23. 

8 Tuncer Baykara, “Bodrum”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:6, s. 248. 

9 Yurt Ansiklopedisi, “Muğla”, c. 8, Anadolu Yayıncılık, İstanbul 1982–83, s. 5952.

214 Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Bodrum Kalesi ve Hapishanesi 

En yüksek kule deniz seviyesinden 47.50 m. yükseklikte Fransız Kulesi'dir. Bu 

kuleden başka İngiliz, İtalyan, Alman kuleleri ile Yılanlı kule olmak üzere dört kule 

daha vardır. 10 

Bodrum Kalesi XIX. yüzyıl başlarında tamir edilerek güçlendirilmiştir. Kısa bir 

süre sonra kalenin askeri özelliği değiştirilmiş ve burada sadece topçular bırakılmıştır. 

1878 yılında topçu birliği de kaldırılan Bodrum Kalesi, 1895’te hapishaneye 

dönüştürülmüştür. I. Dünya savaşı sırasında Fransızlarca bombalanan Bodrum, savaş 

sonrasında İtalyan işgaline uğramış ve kale İtalyanlarca karargâh olarak kullanılmıştır. 

Milli Mücadele’nin başarıyla sonuçlanmasından sonra İtalyanlar Bodrum’dan çekilmek 

zorunda kalmışlardır. Cumhuriyetin ilk yıllarında, Bodrum bir sürgün yeri, kale ise bir 

hapishane olarak kullanılmıştır. II. Dünya Savaşında 1939–1945 yılları arasında askeri 

birlikler kaleyi yeniden kullanmışlar ve savaşın bitiminde de burayı terk etmişlerdir. 11 

Uzun süre atıl vaziyette kalan kale, 1960 yılında George F. Bass'in Antalya- 

Finike-Gelidonya Batığı eserlerini kaleye getirmesiyle, burada bir müze deposu 

oluşturulmuştur. 1962 yılında emekli öğretmen Haluk Elbe, Bodrum kalesini müzeye 

dönüştürmek üzere buraya atanmıştır. Bodrum Müzesi 6 Kasım 1964'te ziyarete 

açılmıştır. Bu tarihte kalenin sonradan Camiye çevrilen Şapeli, Miken Salonu olarak 

düzenlenmiştir. Kalenin hapishane döneminde, Osmanlı Türklerince revir olarak inşa 

edilen üç odalı bina, Sualtı eserleri bölümü olarak 1966 Ekim'inde açılmıştır. İtalyan 

kulesinin altındaki dendaneli yapı da, 1970 yılı Eylülünde Kayra Salonu adı ile 

açılmıştır. Günümüzde Bodrum kalesi içinde, ülkemizin tek, dünyanın sayılı 

müzelerinden biri olan Sualtı Arkeolojisi Müzesi yer almaktadır. 12 

10 Fransız kulesinin alt katı, ibadet yeri olarak yapılan şimdiki Cam Salonu, Liman kulesi ve doğu duvarlar 

bu döneme aittir. Temelleri Bizans döneminde atılan Yılanlı kule sağlık ocağı olarak kullanılmıştır. Batı 

hendeği ve kale beden duvarları Türkler dönemindendir. 1421–1480 orta dönemdir. İtalyan kulesi 1436'da 

bitirilmiştir. Kalenin adı bilinen ilk komutanı Angela Muscetola'nın arması bu kulenin kapısı üzerindedir. 

Alman kulesi 1440 yıllarında yapılmıştır. İngiliz kulesinin yapımına IV. Henry zamanında başlanmıştır 

(1399–1413). 1482–1494 ara dönemdir. Kalede önemli bir ekleme olmamıştır. Şövalyeler 1495 yılından 

sonra, top menzillerinin artmasına paralel olarak, sur önü siper duvarları inşa etmeye başlamışlardır. Bu 

eklemeler 1522 yılına kadar sürmüştür. http://www.bodrumonline.com/tarih/kale01.php (03.08.2007) 

11 Baykara, a.g.m., s. 248-249. 

12 http://www.bodrumonline.com/tarih/kale01.php (03.08.2007)


Bodrum Kalesi 13 

23 Mayıs 1844 tarihli belgeye göre, Bodrum Kalesi üzerinde bazı resimli taşlar 

bulunduğu ve bu taşlarla ilgili İngiliz elçisi Mösyö Alison’nun bir rapor hazırladığı 

anlaşılmaktadır. Söz konusu raporda kalede bulunan mevcut taşlar üzerinde insan ve 

hayvan figürleri olduğu belirtilerek beş adet taştan bahsedilmektedir. Bu taşlardan üç 

tanesi deniz seviyesinden iki kulaç yükseklikte, biri kalenin ikinci kapısı üstünde, diğeri 

ise kalenin ikinci burcunda bulunmaktadır. Alison bu taşların buradan alınarak başka 

bir yere taşınmasının bir mahzurunun olup olmadığını sormaktadır. 14 31 Aralık 1845 

tarihli belgede ise Bodrum kalesinde bulunan taşların ne durumda oldukları bir tablo 

ile belirtilmiştir. Buna göre taşlara birden başlayarak numara verilmiş ve taşların ne 

halde oldukları belirtilmiştir. 

Bodrumda Bulunmuş Olan Taşların Tarifi 

Numara 

1 Zeminden on sekiz kadem irtifâğındadır 

2 Bu dahi 

3 On Kadem irtifâğındadır 

4 On kadem irti´fâğındadır 

5 Yirmi kadem irtifâğındadır 

6 Sandıkda bulunarak zeminden on kadem irtifâğındadır. 

7 Dâhili kalede bir merdiven üzerinde bulunarak zeminden altı kadem 

irtifâğındadır 

8 Bu dahi 

9 İç sandığın bir metresi üzerindedir 

10 Bu dahi 

11 İç metresinde zemine yakın mahallededir 

13 www.bodrum.bel.tr/ - 77k – ( 01.09.2007) 

14 BOA. A. MKT. nr. 12/65 (5.Ca.1260/ 23 Mayıs 1844)


Uzamanlar ilk üç taşı yerinden çıkarılamaz bulmuşlar ise de deniz suyundan 

yıprandığı için taşların çıkarılması elzem bulunmuştur. 4 ve 5. taşların çıkarılmasında 

bir problem yoktur. İngiliz elçisi Mösyö Alison’nun raporu doğrultusunda taşların 

çıkarılması ve yerlerine benzer şekilde yeni taşlar konulması ve tamir yapılması için 

Osmanlı Devleti’nden izin istenmektedir. Neticede kayıt altına alınan bu taşların 

çıkarılmasına karar verildiği anlaşılmaktadır. 15 Bu eserler günümüzde British 

Museum'da özel bir salonda bulunmaktadır. 16 1857 yılında çıkarılan mermer taşlardan 

bir kısmı İstanbul’a gönderilmiştir. 17 3 Ekim 1918 tarihli belgeden anlaşıldığına göre, 

Bodrum kalesine yabancıların ilgisinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim Aydın, 

Milas ve Bodrum havalisine ilmi araştırmalar yapmak için gelen, Alman Arkeoloji 

Müessesesi müdürü Karo ile ikinci müdür Huderet ve arkadaşlarının Bodrum 

kalesinde izinsiz olarak hafriyat yapma teşebbüslerine engel olunmuştur. 18 

Osmanlı Devleti’ndeki hapishanelerin fiziki yapıları ile ilgili sorunların başında 

tamirat, tadilat ve bakım tahsisatları gelmektedir. Ülkedeki her hapishanede olduğu gibi 

Bodrum Hapishanesi’nde de bu tür problemlerle karşılaşılmıştır. 

Bodrum Hapishanesi: Bodrum Kalesi hapishaneye dönüştürülmeden önce de 

kalebentlik, sürgün ve kürek merkezi olarak kullanılmaktaydı. Dolayısıyla o 

dönemlerde de bir kısım tamirat ve bakım işleri yapılmıştır. Bodrum Kale 

hapishanesinin Osmanlı döneminde geçirdiği tamir ve tadilatlara ilişkin elde ettiğimiz 

belgeler pek açıklayıcı olmasa da genel bir fikir vermesi açısından önemlidir. Örneğin 

kalesinin harap olan iki adet ahşap köprüsüyle kapı kilitlerinin tamir ve bakımı 

gerekmektedir. Gerekli olan para 1385 kuruştur. Ancak merkezden yeterli ödenek 

gönderilemeyeceği için paranın mahalli emvalinden ödenmesine karar verilmiştir. 19 

İlk hapishane inşaatına başlanacağı dönemlerde bazı sıkıntıların da yaşandığı 

belgelerden anlaşılmaktadır. Aydın Valiliğince Dâhiliye Nezaretine gönderilen bir 

yazıda, kalenin hapishane haline dönüştürülmesi konusundaki gecikmenin sebebi 

olarak inşaat için gerekli olan kereste ve emsali malzeme ile ustaların bulunamaması 

gösterilmektedir. Ayrıca inşaata nezaret etmek için Andon adında bir kalfa 

gönderilecek ise de projeden (plan) anlayan bir fen memuru veya inşaat mühendisinin 

gönderilmesi de talep edilmiştir. 20 Akabinde inşaata nezaret etmek için İzmir’de 

bulunan torpido Kolağası Fikri Efendi aylık beş yüz kuruş maaşla tayin olmuştur. 21 

14 Haziran 1893 tarihli belgeye göre, Bodrum Kalesi’nin yeniden 

düzenlenerek hapishane haline getirilmesi için İzmir Redif Fırkası Erkan-ı Harp 

kaymakamlarından Hüsnü Bey görevlendirilmiş ve gerekli keşifleri yaparak sadarete bir 

tezkere göndermesi istenmiştir. Hüsnü Bey iki adet harita ile bir keşif defterini tanzim 

15 BOA. İ. HR. nr. 32/1478 (2.M.1262/ 31 Aralık 1845) 

161844'de yılında İngiliz Elçisi Stradford Canning'in özel isteği üzerine Bodrum'a Charles Alison gelir. 

Alison'un görevi Bodrum kalesinde bulunan bütün değerli kabartmaların, sanat eserlerinin bir dökümünü 

çıkartıp Canning'e bildirmektir. 1846'da Alison’un raporu okuyan, İngiliz elçisi Lord Stradford Canning, 

Padişah Abdulmecid’den Kaledeki eserleri İngiltere’ye götürmek için izin istemiş, Abdülmecid bir ferman 

çıkararak eserlerin taşınmasına izin vermiştir. Kabartmalar bir İngiliz savaş gemisine yüklenip İngiltere’ye 

götürülmüştür. http://www.bodrum-interact.org/modules.php?name=bodrumtarihi (01.09.2007) 

17 Tuğlacı, a.g.m., s.146. 

18 BOA. DH. EUM. SSM. nr. 33/23 (3 Teşrinievvel 1334/3 Ekim 1918) 

19 BOA. A. MKT. MHM. nr. 388/12 (4. R. 1284/ 5 Ağustos 1867) 

20 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (28 Haziran 1309/10 Temmuz 1893) 

21 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (24 Mart 1310/5 Nisan 1894)


ederek merkeze göndermiştir. Kalenin 257440 kuruşluk bir masrafla hapishane haline 

geleceği ve 700 kişiyi barındırabileceği hazırlanan raporda belirtilmiştir. Ayrıca 

tezkerede hapishane yapımına hemen başlanması halinde birkaç ay içinde 

bitirilebileceği ve böylece diğer kürek merkezi hapishanelerindeki izdihamın da 

hafifletilmiş olacağı ifade edilmektedir. Hapishane tamamlandıktan sonra ise 1500 

kuruş maaşla bir müdür, 750 kuruş aylıkla bir kâtip, 200’er kuruş maaşla 10 gardiyana 

ve hapishanenin daimi surette muhafazası için bir bölük jandarma temin edilmesi 

gerekmektedir. Daha sonra Dâhiliye Nezareti’yle yapılan yazışmalardan kalenin 

askeriyeye lazım olup olmadığının da sorulduğu anlaşılmaktadır. Tophane-i Amire 

tarafından verilen cevapta kalede bulunan bazı topların buradan alınacağı, burayı 

korumakla görevli bir çavuş ile askerin birliklerine geri gönderilecekleri beyanıyla 

herhangi bir sakıncanın olmadığı bildirilmiştir. Hapishanenin müdürlüğüne Ada kalesi 

müdürü Selim Efendi atanmış, 22 hapishane kâtipliğine de Yusuf Ziya Efendi tayin 


Osmanlı Devleti değişik sebeplere bağlı olarak artan hapishane ihtiyacını 

karşılamak için uygun yerlerdeki mevcut kaleleri hapishaneye dönüştürme yoluna 

gitmiştir. Bodrum Kalesi de bunlardan biridir. Bu bağlamda, Bodrum kalesinin gerekli 

tamirat ve tadilatının yapılarak bir an önce hapishaneye dönüştürülmesi için Adliye 

Nezaretinden Aydın valiliğine emir verildiği görülmektedir. Belgeden anlaşıldığına 

göre, hapishane tamamlanırsa Draç hapishanesindeki 9 kürek mahkûmu Bodruma 

gönderilecektir. Böylece diğer kürek merkezlerinin (Rodos, Akka, Trablusşam, Selanik, 

Sinop gibi) yoğunluğu azaltılmış olacaktır. 24 

Sadarete ve Adliye Nezaretine gönderilen belgeden, Bodrum Kalesi’nin 31 

Temmuz 1894 tarihinde hapishaneye dönüştürülmesi çalışmalarının bittiği 

anlaşılmaktadır. Ayrıca gerekli olan memur ve jandarmanın da gönderilmesi talep 

edilmektedir. 25 Nihayetinde 1895'te Bodrum kalesi hapishane olarak kullanılmaya 

başlanmıştır. Bu dönemde ayrıca Kale içindeki Türk hamamı da inşa edilmiştir. 26 

Bodrum hapishanesinin ihtiyacı olan su için de bir çalışma başlatılmış ve gerekli 

olan su yollarının inşası için ödenek istenmiştir. Sonraki yazışmalardan anlaşıldığına 

göre, su yolları için 11252 kuruş harcanmıştır 27 Yine ilerde mahkûm yoğunluğu olması 

durumunda izdihamı önlemek için ilaveten bir koğuşun daha yapıldığı 

anlaşılmaktadır. 28 

2 Aralık 1914 tarihli belgeye göre, Bodrum kalesi düşman tarafından tahrip 

edilmiştir. Bu yüzden hapishanede fiziki şartları son derece bozulmuş ve mahkûmlar 

için hapishane olabilme özelliğini kaybetmiştir. 29 Hapishanedeki mahkûmların fiziki 

yetersizlikten dolayı Aydın, Denizli, Isparta gibi yakın çevredeki hapishanelere 

nakledilmeleri zorunluluk haline gelmiştir. 30 

22 BOA. DH. MKT. nr. 40/20 (29 Za.1310/14 Haziran 1893) 

23 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (22 Za. 1311/27 Mayıs 1894) 

24 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (18. S. 1311/31 Ağustos 1893) 

25 BOA. Y..A. HUS. nr. 304/63 (27.M. 1312/31 Temmuz 1894) 

26 http://www.bodrum-interact.org/modules.php?name=bodrumtarihi (01.09.2007) 

27 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (25 Teşrinievvel 1310/6 Kasım 1894) 

28 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (10 Kânunusani 1310/22 Ocak 1895) 

29 BOA. DH. MB. HPS. nr.105/41 (14. M.1333/2 Aralık 1914) 

30 BOA. DH. MB. HPS. nr.105/30 (24.M.1333/12 Aralık 1914); Bu dağıtımdan önce hapishanede 480


2. Bodrum Hapishanesindeki Mahkûmlar ve Suç Türleri 

Osmanlı Devleti’nde XX. yüzyıl başlarına kadar vilayetlerde bulunan hapishane ve 

tevkifhanelerin tutuklu ve mahkûmların durumlarını gösteren yoklama defterleri, 

Zaptiye Nezaretine gönderilmekteydi. 31 Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler İdaresi 

kurulduktan sonra ise bu defterler Dâhiliye Nezaretine gönderilmeye başlanmıştır. 

Yoklama cetvellerinin Mart, Temmuz ve Kasım aylarının ilk günü yapılması ve 

ardından da en seri şekilde merkeze ulaştırılması gerekiyordu. Mevcut hapishane ve 

tevkifhanelerden gelen bu bilgiler sayesinde hapishanelerde bulunan mahkûm ve 

tutukluların sayıları, suç türleri vb. bilgiler tespit edilip kayıt altına alınarak merkezi 

idareye bildirilmiştir. 32 

Bodrum hapishanesindeki erkek ve kadın hükümlü ve tutukluların sayısı ile 

işlemiş oldukları suçların türlerini gösteren cetveller de dörder aylık dönemler halinde 

hazırlanmış ve Dâhiliye Nezaretine gönderilmiştir. 33 Yoklama cetvellerinde geçen 

suçlar cinayet, 34 cünha, 35 kabahat36 ve borç şeklinde tasnif edilmiştir. Ancak Bodrum 

hapishanesinde daha ziyade cinayet ve cünha suçlarına rastlanılmaktadır. Mahkûm ve 

tutuklular zükur (erkek) ve inas (kadın) olmak üzere iki sütun halinde cetvelde yer 

almıştır. Bodrum hapishanesindeki tutuklu ve mahkûmları gösteren cetvellerle ilgili 

birkaç örnek aşağıda gösterilmiştir. 

Menteşe Sancağı Bodrum Kazası Umumi Hapishanesinin 

I.Dört aylık Yoklama Cetveli 

MEVKUFİN MİKTARI 

(TUTUKLULAR) 

Yekün 

İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 

MAHKUMİN MİKTARI 

(MAHKÛMLAR) 

Yekün İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 

NEV’İ 

CERÂİM 

- - - 12 - 12 Cinayet 

- - - - - - Cünha 

- - - - - - Kabahat 

- - - 12 - 12 Yekün 

1916 senesi Mart ayından Temmuz başına kadar ilk dört aylık yoklama cetveline 

göre, Bodrum hapishanesinde cinayet suçundan 12 erkek mahkûm bulunmaktadır. 

Görüldüğü üzere hapishanede o tarihlerde kadın mahkûm ve tutuklu yoktur. 14 

mahkûm bulunduğu belirtilmektedir. 

31Ali Rıza Gönüllü, “20. Yüzyılın Başında Alanya Hapishanesi”, Zindanlar ve Mahkûmlar, (Haz. Emine 

Gürsoy-Naskali; Hilal Oytun Altun ), Babil Yayınları İstanbul 2006, s. 61. 

32 Ömer Şen, Osmanlı’da Mahkûm Olmak, Kapı Yayınları İstanbul 2007, s. 143–144. 

33 Hazırlanan bu cetvellerin altında “ İşbu cedvel senenin her dört mah hitamında mahallince imla 

edilecek ve en seri’ vasıtayla Dâhiliye Nezaretine irsal olunacaktır. Yoklama tarihleri Mart, Temmuz ve 

Teşrinisani aylarının birinci günüdür. Zikr olunan günlerde bil’icra aynı günün tarihi cedvele vaz’ 

olunacaktır.” şeklinde açıklama yer almaktadır. 

34Cinayet: İdam, kalebentlik, sürgün, ömür boyu medeni haklardan mahrumiyet gibi büyük cezaları 

gerektiren suçları kapsamaktadır. 

35Cünha: Suç, kabahat, te’dib cezasına müstahak olanın suçu anlamındadır. 

36 Kabahat: Kusurlar, çirkin hareketler, çirkin işler, suçlar anlamındadır.


Temmuz 1916’da düzenlenen bu cetvelin altında hükümet tabibi, hapishane umumi 

vekili ve bidayet mahkemesi reisinin imzaları vardır. 37 

Menteşe Sancağı Bodrum Kazası Merkez Hapishanesinin 

I.Dört aylık Yoklama Cetveli 

MEVKUFİN MİKTARI MAHKUMİN MİKTARI NEV’İ 

(TUTUKLULAR) 

(MAHKÛMLAR) CERÂİM 

Yekün İnas Zükur Yekün İnas Zükur 

(Kadın) (Erkek) 


- - - - - - Cinayet 

- - - 5 2 3 Cünha 

- - - - - - Kabahat 

- - - 5 2 3 Yekün 

14 Temmuz1916 tarihli cetvele göre, hapishanede 3’ü erkek 2’si kadın toplam 5 

kişi cünha suçundan mahkûm bulunmaktadır. Hapishanede tutuklu bulunmamaktadır. 

Mahkûm sayılarının toplamı 5’dir. 38 Bu bilgilerin Dâhiliye Nezaretine ne zaman 

gönderildiği belirtilmemiştir. 


2.Dört aylık Yoklama Cetveli 

MEVKUFİN MİKTARI MAHKUMİN MİKTARI NEV’İ 

(TUTUKLULAR) 

(MAHKÛMLAR) CERÂİM 

Yekün İnas Zükur Yekün İnas Zükur 



- - - - - 10 Cinayet 

- - 1 14 4 10 Cünha 

- - - - - - Kabahat 

1 - 1 24 4 20 Yekün 

Bodrum hapishanesinin ikinci yoklama cetvelinde hem mahkûm hem de 

tutuklu sayısında bir artışın olduğu gözlenmektedir. Buna göre, cinayet suçundan 10 

erkek mahkûm, cünha suçundan 10 erkek 4 kadın olmak üzere toplam 14 mahkûm ile 

1 erkek tutuklu bulunmaktadır. Hapishanedeki toplam mahkûm sayısı 24, tutuklu sayısı 

ise 1’dir. 39 


3.Dört aylık Yoklama Cetveli 

37 BOA. DH. MB. HPS. nr. 29/4 (1 Mart1332/14 Mart 1916) 

38 BOA. DH. MB. HPS. nr. 29/4 (1 Temmuz 1332/14 Temmuz 1916) 

39 BOA. DH. MB. HPS. nr. 29/4 (1 Teşrinisani 1332/14 Kasım 1916)



(TUTUKLULAR) 

Yekün 

İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 


(MAHKÛMLAR) 

Yekün İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 

NEV’İ 

CERÂİM 

- - 2 - - 10 Cinayet 

- - 1 14 4 10 Cünha 

- - - - - - Kabahat 

3 - 3 24 4 20 Yekün 

Hapishanenin üçüncü dört aylık yoklama cetveline bakıldığında önemli bir 

değişikliğin olmadığı görülecektir. Erkek ve kadın mahkûmların sayıları ve suç türleri 

aynı kalırken sadece tutuklu sayısı iki kişi artmıştır. 40 


Dört aylık Yoklama Cetveli 


(TUTUKLULAR) 

Yekün 

İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 


(MAHKÛMLAR) 

Yekün İnas 

(Kadın) 

Zükur 

(Erkek) 

NEV’İ 

CERÂİM 

- - - 7 - 7 Cinayet 

- - - - - - Cünha 

- - - - - - Kabahat 

- - - 7 - 7 Yekün 

1332 Teşrinisani’den 1333 Mart ayına kadar dört aylık hapishane yoklamasında 

7 şahsın cinayetten mahkûm olduğu görülmektedir. Hapishanede tutuklu kimse 

bulunmamaktadır. Ayrıca kadın mahkûm ve tutuklu da yoktur. 41 

Hapishanenin genel durumuna bakıldığında ilk dönemlerinde dört yüz 

civarında mahkûm bulunurken sonraki zamanlarda özellikle de I. Dünya Savaşı 

yıllarında hapishanede çok az sayıda mahkûmun kaldığı görülmektedir. Muhtemelen 

diğer ülke hapishanelerinde olduğu gibi hem fiziki yetersizlik nedeniyle hem de savaş 

zamanlarında güvenlik sebebiyle mahkûmlar iç bölgelere sevk edilmiştir. 

3. Bodrum Hapishanesinde Gündelik Yaşam 

Osmanlı hapishanelerinde asayiş ve güvenlikten birinci derecede müdür ve gardiyanlar 

sorumludur. Arşiv vesikalarında geçen ve Bodrum hapishanesindeki mahkûmların 

asayiş, güvenlik ve gündelik yaşamlarıyla ilgili bazı bilgi ve belgelere aşağıda yer 

verilecektir. Ayrıntılı şekilde olmasa da hapishanede geçen bazı olaylardan genel 

anlamda hapishane hakkında fikir sahibi olunabilmektedir. 

40 BOA. DH. MB. HPS. nr. 29/4 (1 Teşrinisani 1332/14 Kasım 1916) 

41 BOA. DH. MB. HPS. nr. 29/4 (1 Mart1333/1 Mart 1917)


Asayiş: Öncelikle asayiş konusunda diğer bütün Osmanlı hapishanelerinde 

olduğu gibi Bodrum hapishanesinde de bir kısım zaafların olduğu görülmektedir. Bu 

hem hapishanenin fiziki şartlarının yetersizliğinden hem de bazı görevlilerin 

vazifelerini gereği gibi yerine getirmemelerinden kaynaklanmaktadır. 

Hapishanenin huzur ve düzenini bozmak isteyen fesatlık çıkaran bazı 

mahkûmlarla ilgili olarak Aydın vilayetiyle yazışmalar yapıldığı ve bu tür hareketlerin 

önlenmesinin istendiği anlaşılmaktadır. 42 

Bazen hapishaneden firar olaylarına da rastlanmaktadır. Örneğin 3 Mayıs 1920 

tarihli belgeden anlaşıldığına göre, Kel Ali ve arkadaşı Hidayet Bodrum 

hapishanesinden firar etmişler ancak kısa sürede yakalanmışlardır. 43 

Nakiller: Bazı olağanüstü durumlarda hapishanelerin yoğunluğu artmakta zaten 

kısıtlı imkânlara sahip olan hapishanelerin durumu bir kat daha zorlaşmaktadır. İşte bu 

yoğunluk dönemlerinde, çoğunlukla hapishaneler arasında nakillerin olduğu 

gözlenmektedir. 2 Ekim 1894 tarihli belge Edirne Hapishanesindeki mahkûmlardan 

bir kısmının yoğunluktan dolayı Bodruma sevk edildikleri anlaşılmaktadır. 44 Cüluş-ı 

hümayun dolayısıyla affedilenlerin yerine Selanik hapishanesinden mahkûmların 

Bodruma sevk edilmeleri talep edilmektedir. 45 Yine Selanik hapishanesinin 

yoğunluğundan bahisle Bodrum hapishanesinin ne kadar mahkûm alabileceği 

konusunda bilgi istenmektedir. 46 Kosova Vilayeti Gilan Kazasının Şükre Karyesi 

ahalisinden olan bir kişi katl maddesinden dolayı Bodrum hapishanesinde mahkûm 

iken isteği üzerine kalan cezasını Üsküp hapishanesinde tamamlamasına müsaade 


Bodrum Hapishanesinde gayrimüslimlerin de olduğu anlaşılmaktadır. Üsküp 

Divan-ı Harbi tarafından yargılanıp suçlu bulunan Meyhaneci Ribono oğlu David ile 

Bob Estoviçe Bodrum hapishanesine gönderilmiştir. 48 

Dâhiliye Nezaretine yazılan 13 Eylül 1911 tarihli bir belge, Bodrum 

hapishanesinin yoğunluktan dolayı koğuşlarının birleştirildiği, üstelik Suriye’den 40 

mahkûm daha gönderildiğinden bahisle artık başka mahkûm kabul edilemeyeceği 

bildirilmektedir. Ayrıca yoğunluktan dolayı hapishanede bir takım hastalıklar da zuhur 

etmiştir. 49 Yine Divan-ı Harp Mahkemesince Bodrum Kalesi’nde kalebentlik cezası 

verilen bir tıp öğrencisi Sinop’a nakli konusunda müracaat etmiş ve şartları daha iyi 

olan Sinop Kalesi’ne sevk edilmiştir. 50 

Olağanüstü durumlarda hapishanelerdeki mahkûmların yerlerinin 

değiştirilebildiği bilinmektedir. I. Dünya Savaşı sırasında da bazı hapishanelerdeki 

mahkûmlar daha güvenli yerlere nakledilmişlerdir. Bu bağlamda, Bodrum 

42 BOA. DH. MKT: nr. 581/15 (17.C.1320/21 Eylül 1902) 

43 BOA. DH. EUM. AYŞ. nr. 39/78 (14 Ş. 1338/3 Mayıs 1920) 

44 BOA. Y. PRK. ASK. nr. 101/9 (18.R.1312/2 Ekim 1894) 

45 BOA. Y. EE. KP. nr. 20/1936 (28.B.1321/20 Ekim 1903) 

46 BOA. Y. EE. KP. nr. 31/3036 (18.N.1324/5 Kasım 1906) 

47 BOA. İ. HUS. nr. 163/1326 ( 29 Kânunusani 1326/11 Şubat 1911) 

48 BOA. DH. EUM. THR. nr. 30/61 (21 Mart 1326/3 Nisan 1910) 

49 BOA. . DH. MB. HPS. nr. 103/34 (19 Ramazan 1329/13 Eylül 1911) 

50 BOA. DH. EUM. THR. Nr. 35/2 (21.Ca.1328/30 Haziran 1910)


Hapishanesinden nakledilecek mahkûmların Konya uzak olduğu ve masraflı olacağı 

için daha yakın olan Aydın ve Denizli’ye sevkleri uygun görülmüştür. 51 

Af: Osmanlı Devleti’nde belli dönemlerde aflar çıkarılarak cezasının üçte ikisini 

çekenlerin salıverildikleri ve bu şekilde hapishanelerin yoğunluğunun azaltılmaya 

çalışıldığı bilinmektedir. Bunun yanında hapishanelerde sağlığı bozulan mahkûmların 

yerlerinin değiştirildiği veya affedildikleri de görülmektedir. 1895 tarihli yazışmadan 

anlaşıldığına göre, Bodrum hapishanesinde katl meselesinden dolayı on beş sene ceza 

alan bir kişi felç geçirdiği ve sakat kaldığı doktor raporuyla da tasdik edildikten sonra 

affedilmiştir. 52 Değişik sebeplerle özellikle XX. yüzyıl başlarında Bodrum 

Hapishanesi’nde mahkûmların af edilmeleri ile ilgili pek çok kayda rastlanmaktadır. 

Hapishanede Üretim: Hapishanelerdeki mahkûmların üretim faaliyetlerine 

katılarak bir işle meşgul olmaları nizamnamelerde belirtilmiştir. Bu anlamda Bodrum 

hapishanesindeki bazı mahkûmların sanatlarını icra edemedikleri, kendilerine ihtiyaç 

halinde verilmek için hapishane idaresince saklanan paraların kendilerine verilmediği 

gibi gerekçelerle Aydın Vilayetine şikâyet dilekçesi yazdıkları görülmektedir. 53 

Mahkûmlara Yardım: 1880 tarihli hapishaneler Nizamnamesine göre, Devletin 

hapishanede kalanlara belli ölçülerde elbise, yatak, yorgan, yemek vs. yardımı yapması 

öngörülmüştür. Hapishanelerde kalan mahkûmların ihtiyaçları için devlet tarafından 

belli zamanlarda para gönderilmektedir. Bazen de gönderilen bu paralar yeterli 

olmamakta ve idareler tarafından devletten tekrar tahsisat talep edilmektedir. Mesela, 

21 Eylül 1898 tarihli belgeden anlaşıldığı kadarıyla ödenek eksikliği yüzünden bazı 

mahkûmların ekmeksiz kaldıkları beyan edilmiş ve gereğinin yapılarak mahkûmlara 

yiyecek temin edilmesi istenmiştir. Bu sadece Bodrum Hapishanesi için değil diğer 

hapishaneler için de geçerli bir durumdur. 54 

4. Hapishanenin Sağlık Şartları 

Osmanlı hapishanelerinin sağlık şartları ile ilgili düzenleme 1880 tarihli Hapishaneler 

Nizamnamesinde ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Buna göre, her hapishanede bir hastane 

bulunacak, hapishanelerin sıhhi durumları Adliye Nezareti tarafından tayin olunacak 

doktorlar tarafından sağlanacaktır. Doktorlar her gün hasta mahkûmları muayene 

edeceklerdir. Diğer yandan hapishane doktoru en az haftada bir defa hapishaneyi, 

dükkân odalarını, koğuşları, ceza yerlerini ve diğer alanları kontrol edip gerekli sıhhi 

tedbirleri almak ile mükelleftir. Kadınlar için ayrı odalar bulunacaktır. Ayrıca her sene 

sonunda hapishanede ortaya çıkan hastalık ve diğer sağlık problemlerine dair bir rapor 

Adliye Nezaretine gönderilecektir. 55 Ancak Osmanlı Devleti gerek savaşlar gerekse 

sosyo ekonomik buhranlar sebebiyle hapishanelerin sıhhi durumlarını gerektiği gibi 

51 BOA. DH. MB. HPS. nr.105/30 (27 Teşrinievvel 1130/9 Kasım 1914) 

52BOA. Y. PRK. A. nr. 11/2 (11 Haziran 1311/23 Haziran 1895); Doktorun raporu, “Bodrum 

hapishanesi tabibinin rapor sureti: Katil maddesiyle mahkûm olub Bodrum hapishanesinde mevkûf 

Manastir vilâyet-i celîlesinin Görice sancağına muzâf Kesire kazâsının Uşak karyesinden Süleymân bin 

Ali’in mübtelâ olduğı felc-i nısf-ı tûlânimen ise illet-i merkûme külliyen amelden iskâtını isbât itmekde 

olduğı inde'l- mu´ayyene anlaşılmağla işbu rapor bi't-tanzîm takdîm kılındı. ol bâbda fermân. fî 11 Haziran 

sene 1311” şeklindedir. 

53 BOA. DH. MKT. nr. 363/70 (4 Nisan 1311/16 Nisan 1895) 

54 BOA. DH. TMIK. S. nr.22/1 (9 Eylül 1314/21 Eylül 1898) 

55 Gültekin Yıldız, Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839–1908), Yayımlanmamış Yüksek Lisans 

Tezi, M.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2002. s. 300–302.


düzeltememiştir. Bu bağlamda Bodrum Hapishanesinin de sağlık şartlarının yeterince 

uygun olmadığı söylenebilir. 

Belgelerden anlaşıldığına göre, Bodrum Hapishanesinde başlangıçta doktor 

bulunmamaktadır. Dolayısıyla hastalara Bodrum tabibi bakmaktadır. Ancak Vasiliyadi 

adındaki doktor istenilen düzeyde uzman (usta) olmadığından gereği gibi 

ilgilenmemektedir. Bu nedenle uygun bir maaşla hapishaneye İslâm bir tabibin tayin 

edilmesi istenmektedir. Tayin edilecek doktorun maaşı 800 kuruş olarak belirtilmiştir. 56 

Sadece doktor bulmak işleri düzeltmemektedir. Fiziki şartların uygunsuzluğu da pek 

çok mahkûmun hasta olmasına sebep olmaktadır. 

Hapishanelerin sağlık şartlarından dolayı bazen mahkûmlar başka yerlere 

nakillerini istemektedirler. Bunun için öncelikle doktor raporuna ihtiyaç vardır. Mesela, 

Bodrum hapishanesinde on sene kürek cezasına çarptırılmış olan Samval Zeplikyan 

adındaki gayrimüslim, Bodrum’un havasına uyum sağlayamadığını, romatizma 

hastalığına tutulduğunu ve uzun süredir tedavi olmasına rağmen hastalığının 

iyileşmediğini beyan ederek Bodrum’dan Rodos Kalesine geçmeyi talep etmiştir. 

Yapılan tahkikat neticesinde doktorun da oluru alınarak bu istek kabul edilmiştir. 57 

Benzer bir uygulama nikris (gut) hastalığına yakalanan tebea-i Yunandan Tanaş Potivas 

isimli bir kişiye de uygulanmış ve Rodos’a sevk edilmiştir. 58 

Yine Bodrum hapishanesinin sağlık şartlarının uygun olmadığı gerekçesiyle 

siyasi mahkûm Ragıp ve arkadaşları Sinop veya Dersaadet hapishanelerine 

nakledilmelerini talep etmektedirler. 59 

5. Hapishane Personeli 

Osmanlı Devleti’nde yeni tipte hapishaneler oluşturulurken buraları yönetecek, 

asayişini temin edecek, bir takım hizmetleri yapacak görevlilerin de belli kurallar 

çerçevesinde belirlenerek alınmaları benimsenmiştir. Osmanlı hapishanelerindeki ilk 

ciddi düzenleme diyebileceğimiz 1880 tarihli Hapishaneler Nizamnamesinde bir 

hapishanede bulunması gereken görevliler, bir müdür, bir başkâtip, yeteri kadar kâtip, 

bir başgardiyan, yeteri kadar gardiyan, bir doktor, bir çamaşırcı, gereği kadar hastane 

hademesi, aşçı, imam, rahip, kadınlara mahsus odalarda kadın gardiyan şeklinde 

belirtilmiştir. Ayrıca nizamnamede, hapishane müdürlerinin Adliye Nezareti tarafından 

atanacağı, yeniden atanacak gardiyan ve kapıcıların yirmi beş yaşından küçük, kırk 

yaşından büyük olamayacakları ifade edilmiştir. 60 Bu görevlilere ek olarak mahkûmlara 

eğitim vermek için belli zamanlarda dışardan muallimler temin edilmesi de karara 

bağlanmıştır. Zikredilen bu görevlilerin sayıları hapishanelerin büyük küçüklük 

durumlarına göre değişiklik göstermektedir. 

Bodrum hapishanesindeki görevlilerle ilgili belgeler daha ziyade maaş tahsisatı, 

ilave gardiyan isteği, görevlilerle ilgili şikâyetlerden oluşmaktadır. 

Vazifesini gereği gibi yerine getirmeyen memurlar görevlerinden 

alınabilmektedir. İşte bunlardan birisi de Bodrum Hapishane Müdürü Mehmet İzzet 

56 BOA. DH. MKT. nr. 2/12 (15. Ca.1312/14 Kasım 1894) 

57 BOA. DH. MB. HPS. nr. 103/22 (16.R.1329/16 Nisan 1911) 

58 BOA. DH. MB. HPS. nr. 103/15 (22.S.1329/22 Şubat 1911) 

59 BOA. DH. MB. HPS. nr. 105/15 (23 Kânunuevvel 1329/5 Ocak 1914) 

60 Yıldız, a.g.t. s. 296.


Efendi’dir. Müdür itirazda bulunmuş tahkikat devam ederken hapishanenin önemine 

binaen yerine Polis komiseri Ahmet Efendi atanmıştır. 61 Hapishanedeki bir şikâyet de 

başgardiyan ile ilgilidir. Buna göre kendisine emanet olarak verilen senedi saklamakla 

suçlanan Bodrum Hapishanesi’nin başgardiyanı Mehmet Çavuşun davasının adliyeye 

sevk edilmesine karar verilmiştir. 62 

Hapishanelerle ilgili önemli konulardan biri de yeteri kadar personel ihtiyacının 

karşılanıp karşılanamadığıdır. Hapishanelerin fiziki eksikliklerinin yanında personel 

sıkıntısı çekilen zamanları da olmuştur. Özellikle mahkûm sayılarının arttığı 

dönemlerde gardiyanlara duyulan ihtiyaç artmıştır. 6 Temmuz 1900 tarihli belgeye 

göre, Bodrum hapishanesinde 20 koğuş bulunmakta ve koğuşları 9 gardiyan idare 

etmektedir. Ancak hapishane yoğunluğuna gardiyan sayısı yetersiz geldiği için beş 

gardiyan ek olarak talep edilmektedir. Bunun için gerekli olan tahsisatın ayrılması da 

istenmektedir. Fakat sonraki yazışmalardan gerekli paranın temin edilemediği 

anlaşılmaktadır. 63 

Hapishanelere gönderilen tahsisat eksikliğinin yanında bazen memur, gardiyan 

gibi görevlilerin maaşları da eksik gönderilebilmektedir. Bununla ilgili bir belge de, 

Bodrum Hapishanesi memur ve gardiyanlarının maaşlarının eksik gönderildiği 

belirtilerek, kalan kısmın bir an önce gönderilmesi talep edilmektedir. 64 

Dâhiliye Nezaretine gönderilen bir belgeye göre, Bodrum hapishanesi harp 

zamanında bombalanmış, tahrip olmuş ve tamirinin mümkün olmadığı belirtilerek 

buradaki mahkûmlar Muğla ve Aydın’a nakledilmişlerdir. Hapishane görevlilerinin 

başka yerlerde istihdam edilmelerinin mümkün olup olmadığı araştırılmaktadır. 65 

Ancak sonraki yazışmalardan anlaşıldığına göre, müdür ve gardiyanların açıkta 

kaldıkları görülmektedir. 66 

Bodrum Hapishanesi Personeli (27 Mat 1919) 

Memuriyet Türü Aylık Maaşı Kuruş Adet Toplam 

Müdür 1500 1 1500 

Kâtib 800 1 800 

Tabîb 800 1 800 

Ser Gardiyan 600 1 600 

Gardiyan 500 1 500 

“ 450 2 900 

“ 400 6 2400 

“ 300 3 900 

Kadın Gardiyan 300 1 300 

Yukarıdaki tabloda 1919 yılındaki Bodrum hapishanesindeki görevlilerin listesi 

ne vazife yaptıkları ve aldıkları maaşlar gösterilmiştir. Buna göre, toplam 17 görevli 

vardır. Aylık toplam maaşları 8700 kuruş, senelik maaşları toplamı ise 104400 kuruştur. 

61 BOA. DH. MB. HPS. nr. 85/12 (5.Z.1327/18 Aralık 1909) 

62 BOA. DH. İD. nr.146/-2/42 (11.L.1331/13 Eylül 1913) 

63 BOA. DH. TMIK. S. nr. 30/68 (8. Ra. 1318/6 Temmuz 1900) 

64 BOA. DH. MB. HPS. nr. 3/32 (1 R. 1330/19 Şubat 1912) 

65 BOA. DH. MB. HPS. nr. 163/34 (24 Mayıs 1335/24 Mayıs 1919) 

66 BOA. DH. MB. HPS. M. Nr. 40/81 (4. Ra 1338/27 Aralık 1919)


Sonuç 

Osmanlı klasik döneminde hapis cezası ve uygulamaları yaygın olarak görülmezken, 

XIX. yüzyıl başlarından itibaren ülkenin hemen her yerinde gerek yenileşme hareketleri 

ve ceza kanunlarındaki değişikliklere bağlı olarak gerekse dış baskılardan kaynaklanan 

sebeplerle hapishaneler kurulmaya başlanmıştır. Özellikle 1880 tarihli Hapishaneler ve 

Tevkifhaneler Nizamnamesi göre bütün eyalet, vilayet ve kazalarda modern tarzda 

hapishaneler inşa edilmesi için çalışmalar başlamış ya da hapishane yapmaya müsait 

binalar tamir edilerek yeni sistem hapishanelere uygun hale getirilmeye çalışılmıştır. 

Hürriyeti kısıtlayıcı cezaların başında gelen hapishaneleri geliştirmek için öngörülen bu 

iyi niyetli çabalar ne yazık ki maddi olanaksızlıklar yüzünden tam anlamıyla 

gerçekleştirilememiştir. 

Ülkemizin pek çok yerinde Osmanlı döneminden kalan hapishaneleri görmek 

artık mümkün değildir. Varlığından haberdar olduğumuz Anadolu’nun değişik 

bölgelerindeki hapishanelerin yerlerinde şimdi başka binalar bulunmaktadır. Bu 

durumun istisnaları kale hapishanelerdir. Bu bağlamda Bodrum kale hapishanesi de 

şanslı olanlardandır. Kalenin yüzyıllardır tarihi bir değere sahip olması ve 1895’te 

hapishaneye dönüştürülmesi günümüze kadar varlığını koruması bakımından önem arz 

etmektedir. 

Osmanlının diğer hapishanelerinde olduğu gibi Bodrum Hapishanesinin de 

fiziki açıdan yeterli olmadığı görülmektedir. Bunun sebebi Osmanlı Devleti’nin içinde 

bulunduğu sosyo-ekonomik buhranlardır. 

Diğer bir mesele hapishanelerdeki personelin özellikle de gardiyanların 

yetersizliğidir. Yeterli ve kalifiye eleman bulunamaması yönetim mekanizmasında 

birtakım sorunlara sebep olmuş, hapishanede asayiş ve huzursuzluğun artmasına zemin 

hazırlamıştır. 

Bodrum Hapishanesi’nin mahkûm görüntüsü daha çok kürek, cinayet gibi ağır 

ceza mahkûmlarından oluşmaktadır. 

Bodrum Hapishanesinde mahkûm sayılarının fazla olduğu dönemlerde sağlık 

şartlarının tam sağlanamadığı ve bir takım hastalıkların oluştuğu görülmektedir. 

Bütün olumsuzluklara rağmen hapishanedeki mahkûmlara devlet tarafından 

günlük yiyecek, içecek, yatak, battaniye, elbise vs. yardımı yapıldığı anlaşılmaktadır. 

Bodrum Kale Hapishanesi, başlangıçtan itibaren kalebentlik, kürek ve sürgün 

cezalarının uygulandığı merkezlerden birisi olmuş, tarihin her döneminde önemini 

muhafaza etmiştir. Günümüzde ise Bodrum Kale hapishanesi yerini, ülkemizin tek, 

dünyanın sayılı müzelerinden biri olan Sualtı Arkeolojisi Müzesi’ne bırakmıştır. Bu 

sayede de ülkemiz turizmine önemli katkılar sağlamış ve sağlamaya da devam 

etmektedir.




Modernleşme-Öncesinde Osmanlı Toplumunda 

Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri * 

Mehmet ÖZ ** 

Bu incelemede özellikle XVI-XVII. Yüzyıllarda iç karışıklıklar ve eşkıyalık 

olgusu üzerinde durulacak, eşkıyalığın niteliği, isyan ve eşkıyalık, eşkıyalık 

hareketlerinin sosyal ve ekonomik sebepleri ve devletin bunlara karşı izlediği siyaset 

tahlil edilmeye çalışılacaktır. 

Eşkıyalar ve Devlet adlı kitabında Karen Barkey, “Osmanlı yönetimine karşı 

isyanlar olmayışı bilmecesi”nin Fransa’ya bakılarak çözülebileceğini, Fransa’da devlet 

karşıtı isyanların çoğunun merkezileşmeden büyük zarar gören köylüler tarafından 

çıkarıldığını ve köylülerin bu işte soylularla ittifak yaptıklarını; halbuki Osmanlı 

İmparatorluğu’nda farklı şartlar çerçevesinde patrimonyal bir yönetim biçimi ile 

aracılık tarzı merkezileşmenin birlikte yürüdüğü bir sistemin kullanıldığını 

belirtmektedir. Devlet görevlilerinin dönüşümlü olarak atanmasının taşrada güçlü 

himaye ilişkilerinin kurulmasını engellediği, köylülerin örgütlü olmayışının da buna 

eklenmesiyle köylülerle elitlerin birleşme zemininin oluşmadığına işaret ediyor. 

Dolayısıyla Osmanlı İmparatorluğunda XVI. Yüzyılın sonları ile XVII. Yüzyılda 

yaşanan isyanlar aslında farklı bir mana taşır ve bu asiler aslında bir anlamda devlet 

tarafından yaratılmış ve kışkırtılmıştır. Osmanlı Devletinin paralı orduları kurup 

dağıtması eşkıyalığın artmasına, bunların bastırılması da köylüler nezdinde devletin 

merkezi otoritesinin meşrulaştırılmasına hizmet etti. Neticede devlet eşkıyalarla 

pazarlık yaparak onları merkezle bütünleştirmenin ve dolayısıyla merkezileşmenin 

yollarını aradı. 1 

Gerçekten de Osmanlı Devletinin esnek ve pragmatik bir siyasetle eşkıyalık 

olaylarının isyanlara dönüşmesini önlemeye veya Celali İsyanları ile artık büyük çaplı 

hareketlere dönüşen otoriteye karşı başkaldırı hareketlerini şartlara göre pazarlık ve 

bastırma siyasetlerini kullanmak suretiyle etkisizleştirmeye çalıştığı bilinmektedir. 

Barkey bu olayların isyan olarak tanımlanmasını doğru bulmaz, Osmanlı Devletinin bu 

eşkıya gruplarını ve hareketlerini kullandığını, bunlar ancak tamamen yararsız hale 

geldiğinde yok etme siyaseti güttüğünü ileri sürer. 

* Bu makale değerli hocam Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın da katıldığı “Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık, Terör ve 

Ayrılıkçı Hareketler” (16-18 Mayıs 2008, İlkadım Belediyesi Samsun) Sempozyumuna sunduğum bildirinin metnidir. 

** Prof.Dr., Hacettepe Üniversitesi, Tarih Bölümü 

1 K. Barkey, Eşkiyalar ve Devlet-Osmanlı Tarzı Devlet merkezileşmesi, çev. Z. Altok, İstanbul 1999, ss.12-14

Mehmet ÖZ 227 

Meseleye yaklaşırken Osmanlı Devletinin reel şartlarının yanında hukuk 

açısından da bir değerlendirme yapmak gerekir kanaatindeyim. Bilindiği üzere şak, 

bedbaht, talihsiz, günahkâr, asi anlamına gelir. Bunun çoğulu olan eşkıyadır; Türkçe’de 

ise kuttau’t-tarîk yol kesen) ve muharib (haydut, harami) kelimeleri eşkıya karşılığında 

kullanılmaktadır. Osmanlı kaynaklarında kuttau’t-tarîk tabiri de kullanılmakla birlikte 

daha çok şakî ve çoğulu eşkıya ile Celalî, eşirra, haramî, haramzâde, türedi, haydut ve 

uğru kelimeleri kullanılmıştır. 

Eşkıyalık (hırabe veya kat’u’t-tarîk) genelde silahla veya başka bir şekilde zor 

kullanmak suretiyle yol kesip baskın yaparak mala, cana tecavüz, kamu düzeni ve 

güvenliği ihlâl olarak tanımlanabilir. İslam hukukçuları arasında, ekol farklılığı 

yüzünden suçun tanımı, oluşması vb. konularda farklı yorumlar vardır. Eşkıyalığı 

bağydan ayıran fark mevcut siyasî iktidara karşı baş kaldırma niteliği taşımamasıdır. 

Suçu işleyenlerin akil baliğ, hür ve İslam ülkesi tebaasından olması şartı aranır. Genelde 

kadınların eşkıyalıkla suçlanamayacağı Hanefi hukukunda kabul edilmekle birlikte diğer 

ekollere mensup fakihlerin çoğu kadın-erkek ayırımı yapmazlar. En az üç kişinin, şehir, 

kasaba ve köy gibi meskun mahaller dışında işlediği saldırı ve soygunlar eşkıyalık 

sayılır, ancak bazı fakihler sayı şartı aramaz ve şehir eşkıyalığını da eşkıyalık 

kategorisinde değerlendirir. Eşkıyalık suçunun cezası dört türlüdür: öldürülme, asılma, 

el ve ayakların çaprazlama kesilmesi ve sürgün. İslam fıkhında had cezaları içinde yer 

alan bu cezaların uygulanması zorunlu olup devlet başkanları bunları başka cezalara 

çeviremez. 2 

Eşkıyalığı zor kullanarak mal gasp etmek ve soygun yapmak anlamında 

kullananlar varsa da daha geniş anlamda kullananlar da vardır. Mesela Marksist tarihçi 

Hobsbawm’a göre “Görevlilere ücret dağıtmak için para götüren mutemedi köşe 

başında basıp soyanlardan teşkilatlanmış asilere ve vur kaç taktiği uygulayan gerillalara 

kadar, saldıran ve zor kullanarak soygun yapan herkes kanunlar önünde eşkıyadır.” 3 

Ancak ona göre bu resmi tanımı yerine sosyal eşkıyalık terimi tercihe şayandır. Zira 

kamuoyu sosyal eşkıyalara basit suçlular gözüyle bakmaz; onlar adaleti sağlamak için 

hareket eden kahramanlar, önderler mesabesindedir. Dolayısıyla bu tür eşkıyalara karşı 

halkın hayranlığı ve desteği söz konusudur. Bizim tarihimizde Köroğlu böyle efsanevi 

bir kahramandır. 

Tekrar İslam ve Osmanlı hukuku bakımından konuya dönersek şekavet ile 

isyan, şaki ile asi arasında ayırım yapıldığı malumdur. İsyan veya bağy haddi aşmak, 

zulmetmek ve halktan ayrılmak anlamına gelir. Eşkıyalık siyaseten katl cezası ile 

cezalandırılan suçlar arasında gösterilir 4 ama yol kesme hakkında Kur’an hükümleri 

ışığında eşkıyalığın hadd cezası ile tecziyesi söz konusu olduğundan siyaseten katl ile 

cezalandırılmayacağı sonucu ortaya çıkar. Bununla birlikte Osmanlı uygulamasında, 

eşkıyalık hareketlerinin yoğunluk kazanması ve bunların yol kesme gerekçesiyle 

cezalandırılması halinde önünün alınamayack olması yüzünden devlet bu eşkıyaları asi 

saymış ve siyaseten katl ile cezalandırmıştır. Yol kesme ile ilgili olarak ceza 

verilebilmesi için “muhafaza altında olan malın gizlice alınması” ve suçun “gece 

2 A. Bardakoğlu, “Eşkıya”, TDV İA, c. 11, ss. 463-466. 

3 E. Hobsbawm, Eşkıyalar, çev. Orhan Akalın-Necdet Hasgül, İstanbul 1997, s. 11. 

4 A. Mumcu, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara 1963, s. 53. Siyaseten katl, İslam hükümdarının ülke 

idaresi ve politika zaruretleri ile verdiği ölüm cezasıdır. (a.g.e., s. 2)

228 Modernleşme-Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri 

işlenmemesi” gibi bir takım şartlar gerekmekteydi. Devlet eşkıyalık olaylarını bastırmak 

için bunlara isyancı muamelesi yapmıştır. Hatta Ahmet Mumcu, İslam hukukunun 

isyan ile ilgili hükümlerinin dahi ötesine gidildiği, mesela isyana kalkışanlar itaate davet 

edilmeden cezalandırılamayacağı, yine kalkışmadan sonra vaz geçenlerin katlinin caiz 

olmadığı gibi hükümlerin pek nazar-ı dikkate alınmadığını iddia eder. 5 

Eşkıyalar çoğunlukla reayadan olmakla birlikte askerî sınıf mensuplarının da 

yetkilerini kötüye kullanarak haksız uygulamalara giriştiği vakidir. Mamafih bir 

memurun eşkıya olabilmesi için silahlanarak “ülkenin iç güvenliğini bozmak, öç almak, 

mal zapt ve gasp etmek gibi saiklerle baskın, soygunculuk, yol kesme, adam öldürme 

gibi hareketler yapması gerekmektedir.” Ancak bu imkanlara sahip devlet adamlarının 

yaptığı bu türden işler eşkıyalıktan ziyade isyan olarak nitelenebilir. 6 Nitekim Celalilerin 

huruc ale’s-sultan ve sai bi’l-fesad suçlamalarıyla katilleri caiz olduğuna dair fetvalar 

verilmiştir. 

Eşkıyaların cezalandırılmasında yargılama yapılır, İstanbul tarafından 

onaylanınca siyaseten katl infaz edilirdi. İnfaz işleminde asma ve kafa kesme usulleri 

uygulanırdı ama mesela Amasya, Canik, Tokat taraflarında eşkıyalık yapan 

Kızılkocaoğullarını bastırmak üzere II. Murad’ın görevlendirdiği Yörgüç Paşa dörtyüz 

kadar eşkıyayı bir mağaraya hapsetmek ve içine duman salıp boğdurmak suretiyle idam 

ettirmiştir. Esasen eşkıyaya kafa kesme cezası da verilmez ama isyancı sayılıp siyaseten 

katl edilirse bu usul uygulanabilirdi. 7 

1648’de Sultan İbrahim’in katline karşı harekete geçen ve Yeni Cami’de 

toplanan sipahiler hakkında verilen şu fetva, isyancı askerlere eşkıya muamelesi 

yapıldığını gösterir: 

“Suret-i fetva: Eşkıyadan birkaç kimesneler bir mahalde tahayyüz edip (yer 

edinme; şöhret olma) mahkunu’d-dem (masum) olan sulehâ-i Müslimîn’den birkaç 

kimesne için şer’an katl olunmak îcâb eder hâlleri yok iken “Elbette katl olunsunlar” 

deyip kendilerin ba’zı cesâretine teşebbüs için tecemmu’ ettikleri padişah hazretlerinin 

mesmû’-ı hümâyûnları oldukta “İçtimâ’ memnû’dur, cem’iyyetten men’ olunsunlar” 

deyü hatt-ı hümâyûn-ı sa’âdet-makrun vârid olup bi’d-def’eât nasîhat olunduklarında 

nasîhat kabul etmeyip Hakk’a mutî’ olmayıp fesâd-ı kadîmleri üzre musırr olup “Şer’-i 

şerîf ve padişah hazretlerinin muvâfık-ı şer’ olan emrine ve hatt-ı hümâyûna itâ’at 

etmeyip ve lâzım olursa mukâtele ederiz” deyü hilâf-ı şer’ mukâtele üzerine musırr 

olsalar “Ve in tâ’ifetâni mine’l-mü’minîn e’ktetelû fe-aslihû beynehümâ” âyet-i kerîmesi 

(Eğer Müminlerden iki topluluk birbirleriyle vuruşursa onların aralarını bulun. Kur’an 

49/9) ve dahi “Üd’u ilâ sebîli Rabbike bi’l-hikmeti ve’l-mev’izati’l- haseneti ve-câdilhüm 

bi’lleti hiye ahsen” (Sen insanları Allah yoluna hikmetle güzel ve makul öğütlerle 

davet et. Gerektiği zaman da onlarla en güzel tarzda mücadele et. Kur’an, 16/25) 

fehvâsı üzere ısrar eyleseler “Fe-in bagat ihdâ-humâ ale’l-uhrâ fe-kâtkilü’lletî tebgî hattâ 

tefî’e ilâ emrillah” (Buna rağmen biri öbürüne saldırırsa bu saldıran tarafla Allah’ın 

emrine dönünceye kadar siz de vuruşun. Kur’an 49/9) fehvâsı üzere def’-i bi’s-seyf 

5 Mumcu, a.g.e., s. 134. 

6 A.g.e., 135. 

7 A.g.e. 140.


olunmak müte’ayyin olsa tâ’ife-i merkûmeye mukâbele olunup müdâfa’a-i bi’s-seyf 

olunmak şer’ân câiz olur mu? El-cevab: Olur.” 8 

Bu metin eşkıyanın padişahın uyarısına rağmen nasihat kabul etmemesi halinde 

kılıçla mukabele edilerek bertaraf edilmesini Kur’an’da belirtilen ayet-i kerimelerle 

meşrulaştırmaktadır. 

XVI-XVII. Yüzyıllarda Eşkıyalık Hareketlerinin Sebepleri 

Genelde Akdeniz dünyasında XVI. Yüzyılda giderek tırmanan ve XVII. Yüzyılda 

büyük bir problem halini alan eşkıyalıkta nüfus artışı, halkın fakirleşmesi, ticarî 

faaliyetin yoğunlaşması ve siyasî iktidarların zaafa uğraması vb. faktörler etkili oldu 

.Anadolu’da küçük gruplar halinde bazı çeteler var idiyse de Kanunî’nin şehzadeleri 

arasındaki kavgalar bu bakımdan bir dönüm noktası oldu. Yüzyılın sonuna doğru da 

yukarıda zikredilen genel sebeplerin yanında Osmanlı ülkesinde yaşanan iç 

karışıklıkların etkisiyle gurbet taifesi veya levendât olarak anılan çeteler Celalî 

gruplarının oluşumuna zemin hazırladı. 9 

XVI. yüzyılın önemli gelişmelerinden birisi askeri alanda idi. Cermen piyadesiyle 

başa çıkabilmek için Osmanlı ordusunda tüfek vb. ateşli silahları kullanmayı bilen asker 

sayısının artması gerekiyordu. Tımarlı sipahilerin savaşlarda eskisi kadar etkili olmadığı 

görülmüştü. 10 Kanunî devrinden itibaren yeniçerilerin sayısı hızla arttırıldı; böylece bir 

yandan Yeniçeri Ocağı güçlenirken diğer taraftan da devşirme usûlüne aykırı ocağa 

Türk soyundan gelenler de alınmaya başlandı. 11 Bu sürece paralel olarak, özellikle 

nüfus artışının da tesiriyle çiftbozanlık hızla artmaya başlamış, köylerini terk eden 

gençlerin teşkil ettiği sekban-sarıca (levend) grupları sosyal ve idarî düzeni tehdit etmeğe 

başlamıştı. 12 Kapıkulu sipahilerini tüfek eğitimine tâbi tutma teşebbüsünde başarısız 

olan merkezî yönetime karşı, Kanunî’nin oğulları Bayezid ve Selim’in arasındaki 

mücadelede, her ikisi de, ateşli silahları kullanmayı bilen bu sekban ve sarıcaları 

kullanmıştı. Daha önce de şehzade kavgalarında ücretli asker (yevmlü) kullanılması söz 

konusu olmuş, bu askerler daha ziyade başıboş leventler arasından toplanmaktaydı. 

Esasen 16. asır sonlarına doğru reâyâ arasında ateşli silahların kullanımı ve yapımı 

yaygınlaşmıştı. Bu dönemden itibaren özellikle ümera kapılarında bu grupların sıkça 

kullanıldığını görmekteyiz. Hükümet, Anadolulu keskin nişancıları yüzer kişilik sekban 

ve sarıca birlikleri halinde teşkilâtlandırarak savaşlarda kullanmağa başladı ki, bu süreçte 

timarlı sipahilerin ihmal edilmesi hız kazandı. 13 Başlangıçtaki amacı, köy kökenli 

gençleri düşük seviyede meşrû bir askerleştirmeye tâbi tutmak olan devlet politikaları, 

Barkey’nin deyişiyle, ‘resmî taşra kanunsuzluğu’nun ‘gayriresmî taşra eşkıyalığı’na 

dönüşmesine yardım etti ve bu ikisi arasındaki fark da bulanıktı. Eyaletlerde denetim 

8 Târih-i Na’îmâ, Haz. M. İpşirli, Ankara 2007, c. III, 1187. 

9 M. İlgürel, “Eşkıya”, c. XI, TDVİA, 466-469. 

10M. Cezar, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul 1965, s. 151-155; H. İnalcık, The Ottoman Empire-The 

Classical Age, London 1973, s. 48 

11 İnalcık, a.g.e., s. 49, Kapıkullarının sayısında 15. yüzyıl ortalarından 16. asır sonlarına kadar üç kat bir 

artış vuku buldu. Bkz. H.İnalcık, “Military and Fiscal in the Ottoman Empire 1600-1800”, Archivum 

Ottomanicum, VI (1980), s. 289. 

12 Cezar, a.g.e., s.169; M. Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası-Celalî İsyanları, Ankara 1975, ss. 

119-152. 

13 İnalcık, The Ottoman Empire, s.48. Cezar, İki asır müddetle devletin resmî askerliğini yapan ve sayıları bir 

ara 100.000’e yaklaşan mirî levendler’e Osmanlı ordusu tasniflerinde yer verilmesini tenkid eder (s. VI-VII).


altında tutulması zor bir güç yaratılmış oldu ve bu güç devleti, pek çok bölgeyi 

merkezin denetiminden uzaklaştırmakla tehdit etmekteydi. 14 

Merkez ve taşra yönetimiyle askerî sistemdeki değişikliklerin malî sistemde de 

bazı tesirler icra etmesi kaçınılmazdı. Bir kere, ücretli askerlerin önem kazanması nakdî 

gelirlerin çoğaltılmasını gerektiriyordu. Merkezî hazinenin gelirlerinin arttırılması 

zarureti karşısında timar sisteminden iltizam sistemin doğru bir kayma meydana gelir. 

Esasen iltizam usûlü, geniş sınırlara yayılmış bölgelerden merkezî bir malî örgüt 

marifetiyle vergi toplamanın zorlukları yüzünden ziraî gelirlerin toplanmasında temel 

metot olan timar sisteminin dışında, devletin ihdas ve inkişaf ettirdiği ikinci bir metot 

olma yoluna çok önceden girmişti. 15 Ancak bu sistemin yaygınlıkla kullanılması ve 

gelirlerin yarıdan çoğunun bu usûlle toplanması 16. asrın ikinci yarısından itibaren 

gerçekleşecektir. Yine bu bağlamda asrın sonlarına doğru, o zaman kadar savaş 

zamanlarında ve ihtiyaç duyulduğunda toplanan avârız vergisinin arttırılarak yıllık hale 

getirilmesini zikredebiliriz. 16 Gerek iltizam yönteminin yaygınlaşması, gerekse avârızın 

olağan bir vergi hâlini alması reâyânın sıkıntılarını arttıran gelişmelerdi. Mültezimlerin 

açgözlülüğünün yol açtığı tahribat sonunda devleti, 17. asrın sonlarında mukataaları 

kayd-ı hayat şartıyla iltizama vermek mecburiyetinde bırakacaktı. 

Gerek askerî düzendeki değişiklikler, gerekse yeni veya ağırlaştırılmış vergiler 

reâyâyı zor durumda bıraktığı gibi, yeterli ücret alamayan veya savaş sonrasında terhis 

edilen sekban ve sarıca birliklerinin eşkıyalığa başvurmaları da Anadolu’da toplum 

yaşantısını olumsuz yönde etkilemiştir. 17 XVI. asrın sonlarıyla XVII. asrın başlarında 

özellikle Anadolu’yu kasıp kavuran ve pek çok köyün terk edilmesine sebebiyet veren 

Celalî isyanlarında bu sekban-sarıca topluluklarının faal rol oynadığı bilinmektedir. Yine 

bu süreçteki değişikliklerin fakirleştirdiği timarlı sipahiler de Celalî kadroları arasında 

yer almışlardı. Bunlara karşı köylerinde kalıp tarımla iştigal eden halka düşen görev ise, 

hem devlete vergisini ödemek, hem de bu grupları beslemekti. 18 

Levend ve Suhte Eşkıyalıkları 

Başlangıçta çiftbozan reaya topluluğu olarak beliren levendler zamanla eşkıyalığa 

başlamışlardı. Bunlar, Celalî hareketi başlayana dek genellikle 15-20, en fazla 30-40 

kişilik gruplar halinde eşkıyalık yapmaktaydı. Bunların faaliyetleri mühimme 

defterlerinde eşkıyadan bazı kimselerin mahkeme basması, suhte ve levendlerin tüfekle 

dolaşması, soygunculuk, adam öldürme, eşkıyalık ve nihayet hükümete karşı silah 

kullanıp Celalîlik etme şeklinde tanımlanmaktadır. 19 Yine bu faaliyetlere karışan 

gruplar ve bunların eylemleri şu şekillerde de tarif edilir: suhte ve levend eşkıyası; 

sipahi, subaşı ve çavuşların zulüm ve eşkıyalıkları, ehl-i fesad ve sair eşkıyanın reayaya 

zulmü ve ev basıp mal gaspetmesi, kul taifesinin reayaya zulmü ve eşkıya ile işbirliği 

yapması, eşkıyanın ve kul taifesinin reayanın karılarını zorla alma veya ırzına geçmesi, 

14 Barkey, s. 210. 

15 Mehmet Genç, “Osmanlı Maliyesinde Mâlikãne Sistemi”, Türkiye İktisat Tarihi Semineri, haz. O. Okyar- 

Ü. Nalbantoğlu, Ankara 1975, s. 232. 

16 Bu konuda bkz. İnalcık, “Military and Fiscal...”, s. 313 vd. 

17 Bkz. İnalcık, “Military and Fiscal...”, s.285-6. Öte yandan Akdağ, köylerdeki nüfusun üçte ikisinin evini 

terkettiğini yazmaktadır.: “Büyük Kaçgunluk”, s.46. 

18 Bu konuda bk. Akdağ, Celalî İsyanları, s.16. 

19 Cezar, s. 194.


oğlan çekip kız kaçırması; zulüm ve tecavüzlere dayanamayan reayanın cila-yı 

vatan/terk-i diyar etmesi. 20 

Nüfus artışı ve ekonomik zorlukların eşkıyalığa dönüşmesinde rol oynadığı 

suhteler de Kanunî’nin son döneminden başlayarak yaklaşık yarım asır problemlere yol 

açtı.Büyük şehirler başta olmak üzere medreselere biriken ve gelecek kaygısı taşıyan 

suhteler cer ve zekat akçesi toplamak bahanesiyle kırsal kesimde gruplar halinde 

dolaşıp eşkıyalık yapmaya başladılar. Rumeli’deki suhte hareketleri Anadolu’ya nispetle 

daha kısa sürmüştür. Bunlar da yol kesme, köy basmak, soygun yapmak gibi eylemlere 

karışmışlardır. Edirne çevresi, Bursa-Balıkesir-Afyonkarahisar, Manisa-Muğla-Isparta, 

Kastamonu-Çankırı-Bolu, Tokat-Amasya-Çorum, Tarsus-Silifke-Manavgat üçgenleri 

ve bunları çevreleyen yöreler suhte hareketlerine sahne oldu. Buralarda kervan ve hac 

yoları özellikle eşkıyaların en çok ilgilendiği alanlardı. Şehirlerde halk büyük eşkıya 

gruplarının saldırıları sırasında kalelere çekilme yoluna gidiyordu. Hükümet bunlara 

karşı sefer sırasında sancaklara muhafızlar atanması ve müfettişler gönderilmesi, 

gençlerin kefile bağlanması, silahların toplanması, işkence ile yıldırma vb. tedbirler 

almaktaydı. 21 

Celâlî İsyanları 

Avusturya ile savaş sürerken içeride önemli bir güvenlik sorunu biçiminde tezahür 

eden bir sosyal problem giderek ağırlaşıyordu. Nüfus artışı ve bunun sonucunda kır 

kesiminde işsiz ve topraksız kalan gençlerin bir kısmının sekban ve sarıca olarak bey 

kapılarına yığılması, fiyat artışları ve devalüasyonun yol açtığı zorluklar, ateşli silahların 

yaygınlaşması, taşra idarecilerinin baskıları, savaşlardan kaçan levent-sekban 

guruplarının 22 eşkıyalığa dönmesi vb. bir dizi sebeple meydana gelen bir kriz ortamında 

özellikle Haçova savaşından sonra eşkıyalık hareketleri geniş çaplı bir isyana dönüştü. 23 

Haçova zaferi üzerine veziriâzamlığa getirilen Cağalazade Sinan Paşanın savaş sonrası 

yaptırdığı yoklama sonucunda 30.000 kişinin dirliğini kestirmesi ve firarîlerin katli ve 

mallarının müsadere edilmesi yolunda emir çıkarttırması Celâlî hareketlerini 

şiddetlendirmiştir. 24 

20 Geniş bilgi için bkz. Akdağ, Celalî İsyanları, s. 115-152, 283-354. 

21 Akdağ, 153-282; Cezar, 196-202. 

22 Köy kökenli ve ateşli silah kullanmayı bilen sarıca, sekban ve genel olarak levend olarak anılan bu 

unsurlar 16. yüzyılın ikinci yarısından 17. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlı ordusunun önemli bir unsurunu 

oluşturmuş ve özellikle 17. yüzyıl Anadolu isyanlarında etkili rol oynayarak kapıkulları-ve özellikle 

yeniçeriler-ile büyük bir rekabete girmiştir. Bkz. M. Cezar, Levendler . Yeniçeri-sekban çekişmesi ve bunun 

sistemdeki yansımaları için ayrıca bkz. İnalcık, “Military and Fiscal Transformation”. 

23 Celâli İsyanları için bkz. Akdağ, -Celalî İsyanları; W. J. Griswold, The Great Anatolian Rebellion, 1000- 

1021/1591-1611, Berlin 1983 (Türkçesi: Anadolu’da Büyük İsyan, 1591-1611, çev. Ü. Tansel, İstanbul 

2000).. 

24 İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/1, Ankara 1983, 3. bs., 79-80. Akdağ esasen Celalî isyanlarının daha 

önce başladığını, sipahi ve kapıkullarının seferden kaçınmalarının yeni bir şey olmadığını belirterek bir 

kısım kapıkulu ve tımarlının zaten fiilen askerlik dışı işlerle uğraştığını, devletin amacının bunları askerî 

zümreden çıkarmak olduğunu ileri sürüyor; dolayısıyla kadrolarının büyük kısmını köy kökenli gençler 

oluşturmakla birlikte Celâlî isyanları amaç bakımından köylü isyanı niteliği taşımaz: Türk Halkının, s. 369 

vd. Barkey de Celâlî isyanlarının köylü isyanı olmayışının üretimin örgütlenme biçimi (çift-hane sistemi), 

dirliklerin dönüşümlü tahsisi ve sipahilerin seferler yüzünden sık sık topraklarından ayrı kalışı ve bu 

yüzden de sipahilerle köylüler arasında güçlü bir ilişkinin gelişmemesi ve şikayet mekanizmalarının bu iki 

kesimin arasını açması gibi yapısal faktörlerle izah eder: a.g.e., s. 91 vd.


Celalî adı verilen ve işsiz güçsüz insanlarla gerek duyulduğunda savaş için orduya 

alınıp daha sonra terhis edilen veya şu ya da bu sebeple ordudan kaçan unsurlardan 

oluşan guruplar önce Avusturya ve 1603'’en sonra da İran ile yapılan savaşın iç 

güvenlik açısından yol açtığı zaaftan da yararlanarak Anadolu’yu büyük bir kaosa 

sürüklediler. Bu süreç Osmanlı belgelerine aynı zamanda pek çok köyün boşalması 

yüzünden ‘Büyük Kaçgunluk’ olarak yansıyacaktır.En başta gelen Celâlî önderlerinden 

Karayazıcı Abdülhalim’in hareketi Urfa’dan Samsun’a kadar uzanan geniş bir alanda 

cereyan etmişti. Karayazıcı, kardeşi Deli Hasan, Kalenderoğlu Mehmed, Tavil Halil 

gibi sekban bölükbaşılarının etrafında ordular oluşturan, köylülerden haraç alarak 

büyüyen Celalî guruplarına karşı bastırma siyaseti güdüldü. Bu siyaset tam bir başarıya 

ulaşamayınca Celalî önderlerine bir takım makamlar verme yoluna gitti. Karayazıcı 

sancakbeyliği elde etmişti; Rumeli cephesinde savaşmak üzere Bosna beylerbeyiliğine 

getirilen kardeşi Deli Hasan ise burada sekbanlarıyla birlikte büyük bir gayret gösterdi 

ama savaş sona ermek üzere iken idam edilmekten kurtulamadı. Hiç kuşkusuz Deli 

Hasan’ın devlet hizmetine girerek Rumeli’ye geçmesi Anadolu’daki Celalî hareketinin 

sona erdiği anlamına gelmiyordu. Bu hareket 1608’de veziriâzam Kuyucu Murad 

Paşa’nın yönetimindeki Osmanlı ordusunun (Maraş yakınlarında) kanlı bir bastırma 

harekatı ile öldürücü bir darbe aldı. Büyük Celâlî karışıklıkları sona ermekle birlikte, 

XVII. yüzyılın izleyen yıllarında, haksızlığa uğradığını düşünen ve/veya otoritesizlik 

ortamından yararlanan bazı vali vb. yönetici kesim mensuplarının isyankâr hareketleri 

eksik olmayacaktır. 

Anadolu’daki Celâlî hareketlerinin siyasî açıdan bir iddiası yoktu. Karayazıcı’nın 

böyle bir emel taşıdığı intibaını veren görüşlerin pek fazla bir geçerliliği yoktur. 25 Öte 

yandan Suriye ve Lübnan bölgelerindeki Canbuladoğlu ve Maanoğlu isyanları 

bağımsızlık amacı güdüyordu ama daha kolay bastırıldılar(1607). Bunlardan Halep 

Beylerbeyi Canbuladoğlu Ali Paşa siyasî çalkantıdan yararlanarak Anadolu ve 

Suriye’deki bazı sancakların kendi akraba ve adamlarına verilmesini istemiş ve hatta 

buralarda oluşturacağı bağımsız devlete yardım için Avrupa’da girişimlerde 

bulunmuştu. İşin bu yönünün Osmanlı merkezi açısından arz ettiği tehlikenin farkında 

olan veziriâzam Kuyucu Murad, Anadolu’daki Celalîlerden önce Canbuladoğlu 

meselesini halletmişti. 26 Osmanlı Devleti, bu isyanlar sırasında perişan olup köylerini 

terk eden, bir yandan eşkıyanın öte yandan da devlet otoritelerinin-ki bunlar zaman 

zaman birbirine karışıyordu-baskılarına maruz kalan reâyâyı korumak için il-erleri 

teşkilatının kurulmasını teşvik etti. Ayrıca, hükümdarların öteden beri çıkardıkları 

adâlet-nâmeler bu dönemde yöneticileri haksızlık ve zulme karşı uyarmada önemli bir 

araç olarak kullanıldı. 27 

25 Naîma tarihinde yer alan ve Karayazıcı’ya atfedilen bir hükme binaen Uzunçarşılı onun böyle bir gaye 

taşıdığını yazar (III/1, s.101). Akdağ Celalîlerin böyle bir amacı olmadığına ve Celalî önderlerinin 

amaçlarının mevki ve mansıp elde etmekle sınırlı olduğuna kanidir (Türk halkının.., ss. 437-446). Konu 

hakkında muasır Avrupa kaynaklarında hiçbir işaret bulunmayışı da bunu gösterir: Griswold, Anadolu’da..., 

s. 20-31. Keza, Barkey, s. 212-213. 

26 Akdağ, Griswold ve Barkey’nin yanısıra olayların gelişimi için bkz. Uzunçarşılı, III/1, 99-113. 

27 Adâlet-nâmeler hakkında bkz. H. İnalcık, “Adâletnâmeler”, Belgeler, II/3-4, Ankara, 1967 , ss. 49-142 

(yeni basımı: H. İnalcık, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul 2000, ss.75-190.


Sonuç olarak, Celâlî isyanları Anadolu’da büyük bir otorite ve güvenlik 

buhranına yol açarken özellikle kır kesiminde büyük tahribat ve talana sebebiyet 

vermiştir. Kır nüfusunun yerinden olması, kırsal ekonominin bunalıma itilmesi ve 

neticede tımar sisteminin vergi temelinin tahribata uğramasının yanında yerleşim 

düzeni bakımından da önemli sonuçlar hasıl olmuştur. Osmanlı İmparatorluğunda 

sıradan eşkıyalık ile devlete hizmet eden bazı görevlilerin zulüm ve isyanları arasında 

şüphesiz farklar vardır; ama devlet bunların hepsini zulüm, teaddi, şekavet gibi kavram 

ve kelimelerle nitelendirmektedir. Eşkıyalık hareketlerinin bastırılması veya 

etkisizleştirilmesinde pazarlık ve liderlere makam-mansıp verme yaklaşımının yaygın 

olarak kullanılması Osmanlı Devletinin pragmatizminin bir yansıması olarak 

okunabilir.




Kühlmann, Rubarth ve Lersner’e Göre Talat Paşa 

Mustafa ÇOLAK ∗ 

Giriş 

Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi ve Sosyal Bilimler 

Enstitüsü’ndeki lisans ve lisansüstü öğrencilik yıllarımda (1985-1992) değerli hocam 

Prof. Dr. Bayram Kodaman’ın İttihat ve Terakki Cemiyeti yöneticilerine özel bir ilgi 

duyduğunu derslerinden çıkarabiliyordum. Özellikle yüksek lisans ve doktora 

derslerinde İttihat ve Terakki Dönemi konusunda bize her yerde, kolayca 

bulunmayacak derin bilgilerle yoğrulmuş düşüncelerini ifade etmesi, seminerler ve 

tezler yaptırtması hocamızın bu konuya olan yakın ilgisinin bir belirtisiydi. Hocamız, 

sadece İttihat ve Terakki dönemi ile değil ittihatçıların hayatlarıyla da yakından 

ilgilenirdi. Nitekim ittihatçıların önde gelen iki ismi olan Talat ve Cemal Paşaların 

biyografilerini, siyasi ve askeri faaliyetlerini içeren doktora tez çalışmalarına 

danışmanlık yapmıştır 1. Enver Paşa üzerine de doktora çalışması yaptırtmak istediğini, 

ancak bunu başarabilecek çapta bir öğrenciyi henüz bulamadığını kendisinden 

duyduğumu hatırlıyorum. 

Kanımca İttihatçılar içerisinde hocamızı en çok etkileyen Talat Paşa idi. Bir 

derste kendisinin “ittihatçılar içerisinde en akıllı kişinin Talat Paşa olduğu söylenir, bu 

doğrudur ve ben de bu görüşe katılıyorum” anlamına gelen cümleler sarf ettiğini 

anımsıyorum. Bu sebeple hocamıza armağan mahiyetinde hazırlanan bu eserde, onun 

özel ilgi alanına girdiğini düşündüğüm Talat Paşa konusunu ele alarak bir nebze olsun 

katkıda bulunmak istedim. 

Literatüre bakıldığında, Talat Paşa hakkında yazılmış -bilimsel olsun veya 

olmasın- birçok eserin bulunduğu görülür. Biz de konuyla ilgili olarak daha önce iki 

makale yayımlamıştık 2. Ancak bu çalışmamızda daha önce yazdığımız ve Talat Paşa 

cinayetini ele alan makalelerimizden farklı olarak, onun kişilik özellikleri üzerinde 

durmayı amaçlıyoruz. Aslında gerek Hasan Babacan’ın 3 ve Tevfik Çavdar’ın 

∗ Doç.Dr., Mustafa Kemal Üniversitesi Fen – Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Hatay/Türkiye 

1 Bkz., Hasan Babacan, Mehmet Talat Paşa (1874 -1921) Siyasi Hayatı ve İcraatları, Süleyman Demirel 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 1999 ve Nevzat Artuç, Ahmet Cemal Paşa (1872 – 1922) 

Askeri ve Siyasi Hayatı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta. 

2 Bkz. Mustafa Çolak, “Tehcir Olayı’nın Propaganda Sürecindeki Doruk Noktası: Talat Paşa Davası”, 

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XX, Sayı 58 (Mart 2004), s. 1 – 47 ve Mustafa Çolak, “Talat Paşa 

Davası Kararına Berlin’de Yaşayan Müslüman Halkların Tepkisi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 

XXI, Sayı 63 (Kasım 2005), s. 1019 - 1045. 

3 Hasan Babacan, Mehmed Talât Paşa 1874 – 1921, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.

Mustafa ÇOLAK 235 

çalışmalarında 4 gerekse Talat Paşa konusunda yazılmış diğer bazı eserlerde yer yer 

Talat Paşa’nın kişilik özelliklerine ait bilgilere yer verilmiştir. Ancak bu çalışmaların 

büyük bir kısmında yerli kaynaklar ve yerli kişiler esas alındığından, biz burada, Talat 

Paşa’yı tanıyan ve Birinci Dünya Savaşı esnasında onunla tanışıklık kurmuş olan 

Kühlmann, Rubarth ve Lersner’ e göre Talat Paşa’nın kişilik özelliklerini 

değerlendirmeyi uygun bulduk. Söz konusu olan kişilerin üçü de Talat Paşa, Berlin’de 

öldürüldükten sonra Alman gazetelerine göndermiş oldukları yazılarda Talat Paşa’nın 

fiziki ve psikolojik yapısını tahlil etmeye çalışmışlardır. Biz bu çalışmamızda, Talat 

Paşa’nın kişiliği hakkında bilgi veren bu üç yazar hakkında önce kısa bir bilgi vermeye, 

ardından yazılarının Türkçe çevirisini vermeye ve bu bağlamda değerlendirmeye 

çalışacağız. Yazıların Almanca yayınlanmış olan orijinalini ise ekler kısmında vereceğiz. 

Böylelikle “yabancılar gözüyle Talat Paşa” konusunda yapılacak geniş kapsamlı bir 

araştırmaya katkıda bulunabileceğimizi de düşünmekteyiz. 

Richard von Kühlmann’a Göre Talat Paşa 

“Bağdat Demiryolu Projesi Genel Müdürlüğü” yapmış olan Otto von Kühlmann’ın 

oğlu Richard von Kühlmann’ın, Talat Paşa hakkında yazmış olduğu gazete makalesi 

bizim burada ele alacağımız ilk makale olacaktır. Kühlmann, Leipzig, Berlin ve 

Münih’de hukuk tahsili görmüş, ardından Alman Dışişleri Bakanlığı bünyesinde 

diplomat olarak çalışmaya başlamış ve çeşitli diplomatik görevlerden sonra 1916 ile 

1917 yılları arasında Almanya’nın İstanbul Büyükelçiliğine atanmıştır. Daha sonraları 

1917 ile 1918 yılları arasında Alman Dışişleri Bakanlığı görevine kadar yükselmiş, 

ayrıca bir süre de Almanya’nın Brest – Litovsk görüşmelerine katılan delegasyonunun 

başkanlığını yapmıştır 5. Richart von Kühlmann, bütün bu görevleri esnasında müttefik 

Osmanlı Devleti’nin Dâhiliye Nazırı ve sonraları Sadrazamı olan Talat Paşa’yı yakinen 

tanıma fırsatı bulmuştur. 

Aşağıda çevirisini, ekte ise aslının fotokopisini vereceğimiz Kühlmann’ın 

makalesinin başlığı “Talaat Pascha”dır 6. Makalenin Türkçe çevirisi şöyledir: 

“Sadrazam Talat Paşa, Birinci Dünya Savaşı esnasındaki Dışişleri Bakanlığı ve 

müsteşarlık görevlerim dolayısıyla tanıdığım insanlar içerisinde kişilik olarak üzerimde en fazla etki 

bırakmış bir isimdir (sadece bir kere gördüğüm ve iyi tanımadığım Stephan Tisza hariç). Orta boylu, 

güçlü ama zariflikten de nasibini almış bir vücut yapısı; kalın ensesi, geniş ve görkemli kafatasıyla 

Balkan dağlarında büyümüş bir Türk olduğunu hemen gösteriyordu. Kalın ve siyah saçlarını ortadan 

ayırırdı. Osmanlı Devleti’nde görevdeyken hafif bir sakalı vardı. Almanya’da yaşadığı yıllarda ise 

hep sinekkaydı tıraş olurdu. 

4 Tevfik Çavdar, Talât Paşa Bir Örgüt Ustasının Yaşam Öyküsü, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 1984. 

5 Richard von Kühlmann’ın biyografisi için bkz.: Neue Deutsche Biographie, C. 13, Berlin 1982, s. 189 vd. 

6 Bkz., Bundesarchiv, R 8034 III, Nr. 458. s. 100. Bizim burada değerlendirmeye tabi tuttuğumuz bu gazete 

makalesi, Berlin Eyalet Arşivi’nden elde edilmiştir. Makale metni gazeteden kesilip deftere yapıştırılmış ve 

üst tarafına da yayınlandığı gazete ve tarihi yazılmıştır. Ancak defterin üst kısmı yırtılmış olduğundan 

makalenin hangi gazetede ve hangi tarihte yayınlandığını bulmamız mümkün olamamıştır. Ancak 

makalenin içeriğine dayanarak, özellikle Talat Paşa’nın bir Ermeni katili tarafından öldürüldüğünü belirten 

son paragrafı dikkate alındığında, makalenin Talat Paşa, 15 Mart 1921’de Berlin’de bir Ermeni teröristi 

tarafından vurulduktan sonra yayınlandığını söylemek mümkündür. Büyük ihtimalle bu makale Kühlmann 

tarafından, Talat Paşa’nın öldürülmesi üzerine, onun anısına kaleme alınmıştır.

236 Kühlmann, Rubarth ve Lersner’e Göre Talat Paşa 

Bu adam Türk devrimi ile birlikte artık çekilmez hale gelmiş olan Abdülhamit’in 

diktatörlüğüne son verdi, İttihat ve Terakki’nin Osmanlı Devleti’nde etkisinin artmasını sağladı. 

Kendisi de Selanik’te küçük bir posta memuru iken ülkesinin en üst makamına çıkmayı başardı. 

Dünya tarihinin en büyük krizinin çıktığı bir dönemde Türkiye’yi insanüstü bir gayretle ve örnek 

alınacak bir sükûnetle yönetti. Hiçbir zaman itidalini ve neşesini kaybetmedi. Güçlü bir mizah 

anlayışı vardı. Bu mizah anlayışı onun kişiliğini daha da çekici hale getiriyordu. Büyük bir makam 

ve güç sahibi olmuştu. Ama o, her zaman mütevazı geçmişini hatırlıyor ve geçmişinden bahsetmekten 

zevk alıyordu. Bir keresinde bana, Selanik’teki posta memurluğu döneminde kullandığı telgrafa 

benzer bir telgrafı yatak odasına kurdurduğunu, devlet işlerinden dolayı uykusunun kaçtığı gecelerde 

bu telgrafın başına oturup telgraflar çektiğini ve bunun onu rahatlattığını anlatmıştı. Brest-Litovsk 

görüşmeleri esnasında yoğun görüşmelerden dolayı, Türkiye’deki gibi uzun ve sohbetli gecelere vakit 

bulunmadığı zaman, Talat Paşa İttifak devletleri temsilcilerine eski günlerini özlediğini söylerdi. 

Avrupai tarzda hemen hiç eğitim görmediği için Talat Paşa, politikadaki kariyerinin başında çok 

az Fransızca konuşabiliyordu. Ancak kariyerinin ilerleyen aşamalarında devlet işlerini yürütecek 

kadar Fransızca öğrenebilmişti. Berlin’de yaşadığı dönemlerde de iyi derecede Almanca öğrenmişti. 

İstanbul’daki görevim esnasında sadece birkaç cümle Almanca konuşabiliyordu. Bu bildiği cümleleri 

de önemli karşılaşmalarda severek kullanırdı. Almanya’yı seviyordu ve Almanya’ya güveniyordu. 

İnsanlar ve olaylar hakkın derin ve geniş bir bilgiye sahipti. Doğulu insanların psikolojik 

yapılarında mevcut olan karşıdaki insanın düşüncelerini sezgi yoluyla doğru tahmin etme özelliği 

onda da vardı. Sükûnet içinde geniş bir muhakeme yaptıktan sonra sonuca varırdı. Vardığı 

sonuçların doğruluğuna karşısındakini ikna etmek için özel ilişkileri de kullanarak ısrarcı olurdu. 

Karizmasını da kullanmayı bildiğinden insanlara güven verirdi. Onun büyük devlet adamı 

olmasının temel özellikleri bunlardı. 

Talat Paşa, sporla da uğraşırdı; tabii ki iş yoğunluğundan zaman buldukça. Onun 

yönetiminde Birinci Dünya Savaşı’nda “Türk Kros Kulübü” kurulmuştu. Bu kulübe sadece 

Osmanlı Devleti’nin üst düzey yöneticileri ile İttifak Devletleri’nin ileri gelenleri üye olabiliyorlardı. 

Kulüp üyeleri sık sık bir araya gelerek İstanbul’un o muhteşem çevresinde at gezisine çıkarlardı. 

Geziden sonra, önünde tatlı suların aktığı bir tepe veya vadideki eski sultanlara ait bir köşkte çay 

içmek adet haline gelmişti. Bu üst düzey insanlar çaydan sonra hızlı bir şekilde, yanındakinin bile 

göremeyeceği bir çabuklukta çantalarında değişik çaptaki Browning marka tabancalarını çıkartarak 

nişan alırlardı. Bu silahla ateş etmede Türklerin üstüne kimse yoktu. En iyi nişancılar Talat ve 

Enver Paşalardı. Bunların 20 adım uzaklıktaki hedefe konan bir yumurtayı veya karton parçasını 

her defasında vurduklarını gördüm. Talat Paşa gülerek “biz tehlikelerin içinde büyüdük. 

Abdülhamid’in hükümdarlığı döneminde ihtilalcı olmak en tehlikeli oyundu. Bizim kendimizi 

koruyabilmemiz için iyi nişancı olmamız gerekiyordu” derdi. 

Onun volkan gibi patlamaya hazır tutkusunun ve büyük hükmediciliğinin nedeni vatanına 

olan sevgisinden kaynaklanıyordu. O ülkesinin bağımsız bir şekilde yaşayabilmesini sağlamak için 

devletini savaşa sokmuştu. Osmanlı Devleti’nin savaşta yenilmesi son ümidini de söndürdüğünden, 

Alman dostlarının yanına kaçtı. Ülkesinin yeniden kurulması için çaba harcamadığı tek bir günü 

yoktu. Bu zor zamanlarda onun en büyük tesellisi ailesiydi ve Almanya’da ikinci baharını 

yaşıyordu. O güçlü, sert bir yapıya sahipti. Bazen de çocuksu tarafı vardı. Onun siyah gözlerine 

dikkatlice bakıldığında, karakterine tersmiş gibi görünen o çocuksu yönünü görmek mümkündü. 

Talat Paşa, Türkler ile Ermeniler arasında binlerce yıldır süren kan davasına, genç yaşta 

kurban gitti. Hâlbuki O, daha Türkiye’nin politik tarihinde tekrar önemli bir rol oynayacaktı. 

Bugün, hala Doğu ülkelerinde fantastik bir yeri bulunan bu büyük adam, Berlin’in işlek 

caddelerinden birinde bir Ermeni katilinin kurbanı oldu”.


Kühlmann’ın, Birinci Dünya Savaşı esnasında en çok etkilendiği iki kişiden 

birisinin Talat Paşa olması dikkat çekicidir. Kanaatimizce Birinci Dünya Savaşı 

sırasında Alman İmparatorluğu’nun Dışişleri Bakanlığı görevine kadar yükselmiş ve 

dünya ölçeğinde yüzlerce politikacı ve bürokrat tanımış birinin “(Talat Paşa) beni 

etkileyen en önemli iki kişiden biridir” demesi önemli bir tespittir. Kühlman’ın yazdıklarına 

göre Talat Paşa hem fiziksel hem de kişisel özellikleri itibariyle önemli bir devlet adamı 

görünümündeydi. Talat Paşa, bir taraftan “Balkan dağlarında büyümüş bir Türk” olarak 

diğer taraftan da küçük bir posta memurluğundan çıkıp “Abdülhamit’in diktatörlüğüne son 

vermiş” büyük bir devrimci olarak Kühlmann’ın hafızasında yer etmiştir. Ayrıca 

Kühlmann, dünyanın en buhranlı döneminde Talat Paşa’nın “Türkiye’yi insanüstü bir 

gayretle ve örnek alınacak bir sükûnetle yönettiğini” ileri sürerek, onun başarılı bir politikacı 

olduğunu da belirtmektedir. Kühlmann’ı büyüleyen Talat Paşa’daki bir diğer özellik ise 

Talat Paşa’nın küçük bir posta memurluğundan büyük bir güç sahibi olduğu 

sadrazamlık makamına kadar yükselmesidir. Zira o tarihlerde Alman 

İmparatorluğu’nda üst düzey makamlarının büyük bir kısmı asillerin elinde 

bulunuyordu. Sıradan bir vatandaş olarak Talat Paşa’nın Sadrazamlığa kadar 

yükselmesi Kühlmann’ın dikkatini celp etmiştir. 

Kühlmann’a göre, Talat Paşa’daki “patlamaya hazır tutkunun” nedeni ondaki 

vatan sevgisidir. Bir başka deyişle Talat Paşa’daki enerjinin kaynağı onun vatanına olan 

sevgisinde yatmaktadır. Buradan bir genelleme yaparak ittihatçı liderlerin bitmek 

tükenmek bilmeyen enerjilerinin kaynağının vatan sevgisi olduğunu söylemenin yanlış 

olmayacağı kanaatindeyiz 7. 

Kühlman, bu makalesinin son paragrafında Türkler ile Ermeniler arasındaki 

“binlerce yıldır süren kan davası”ndan bahsetmektedir ki, bu doğru değildir. Türk-Ermeni 

ilişkileri konusunda yapılan araştırmalar artık bize, Türkler ile Ermeniler arasındaki 

sorunların 1878 Berlin Kongresi sonunda imzalan antlaşma ile başladığını 

göstermektedir. Dolayısıyla Türkler ile Ermeniler arasındaki sorunların en önemli 

nedenlerinden biri “binlerce yıldır süren kan davası” değil, Berlin Antlaşması ile birlikte 

Osmanlı Devleti’ndeki gayri Müslimleri kışkırtan Büyük Devletler ile Fransız 

İhtilali’nin yaymış olduğu milliyetçilik akımıdır. 

Edgar Stern – Rubarth’a Göre Talat Paşa 

Frankfurtlu zengin bir sanayicinin oğlu olan Edgar Stern – Rubarth, Almanya ve 

Fransa’da romanistik, tarih ve işletme okudu. Kendi deyişiyle o, “1914 yılında İstanbul’a 

gönderilen ilk Almanlardan biriydi”. Rubath, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’da 

önemli ve meşhur bir gazeteci olmuştur. Aşağıda Türkçe çevirisini ve eklerde Almanca 

aslının fotokopisini vereceğimiz makalesi “Talat’ın Hatırlattıkları” başlığı ile 

muhtemelen 16 Mayıs 1921’de yayınlanmıştır 8. 

7 Örneğin, Enver Paşa’daki enerjinin kaynağının da vatan sevgisi olduğuna dair bakınız Mustafa Çolak, 

Enver Paşa Osmanlı Alman İttifakı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2008, s. 55 vd. 

8 Bu makalenin yayın tarihini ve nerede yayınlandığını kesin olarak bilemiyoruz. Zira makaleyi aldığımız 

Berlin’deki Alman Federal Arşivi (Bundesarchiv, R 8034 III, Nr. 458, s. 108)’de makalenin kaç tarihinde 

ve nerede yayınlandığının yazıldığı yerin silik olmasından dolayı, bu kısım okunamamaktadır. Ancak silik 

yazının izlerinden, makalenin bulunduğu arşiv defterinin tarihlendirme sıralamasından ve makalenin 

içeriğinden yola çıkarak bu makalenin Berliner Tageblatt adlı Berlin gazetesinin, 16 Mayıs 1921 tarihli 

öğlen baskısında yayınlandığını tahmin etmekteyiz. Zira 1921 yılının Mayıs ayı sonları, Talat Paşa


“Eğer 1914 yılında İstanbul’a gönderilen ilk Almanlardan biriyseniz ve İstanbul’u birkaç 

gün peş peşe gezme fırsatı bulduysanız, kolayca gerçekle rüyayı birbirine karıştırabilirsiniz. 

İstanbul’un 1001 gece masallarını andıran görüntüsü, camileri gerçekle hayal arasındaki ayırımı 

kaldırmaktaydı. Hele hele özel, şık faytonları veya otomobilleriyle gösterişli bir şekilde giden ve 

bulundukları yerlerde kendilerini ihtişamlı bir şekilde gösteren büyük adamların sahte tavırları 

gerçeklikle hiç uyuşmuyordu. Kulislerde, gizlice konuşulanlar bile sıradan bir Batılı için sahteliğin 

alâmetifarikasıydı. Aynı şekilde iri cüsseli, esmer tenli, boğa enseli, fırıl fırıl siyah gözlü olan Talat 

Paşa da hiç gerçekçi görünmüyordu. Onun Enver’e rağmen Türkiye’nin en güçlü adamı olması, daha 

birkaç yıl öncesinde küçük bir posta memuru iken Dâhiliye Nazırı olması, keskin politik kararlara 

imza koyması, geniş alnının arkasında dehşet verici ve acımasız bir iradesinin bulunması, akıcı 

Fransızca konuşması, çabuk, kesin, doğru kararlar vermesi ve özgüveninin olması yine de onu 

inandırıcı kılmıyordu. Almancasını öğretmensiz öğrendiği ve yetersiz olduğu belli oluyordu. Ama 

Talat Paşa’nın da bütün Gençtürkler gibi Fransız kültürünün hakim olduğu bir ortamda yetiştiğini 

unutmamak lazım. 

Talat Paşa’nın halet-i ruhiyesini tam olarak anlayabilmek için bütün Batılı kavramlardan 

arınmış olmak gerekir. 

Talat ılımlı, kültürlenmiş bir Doğulu insan tipi değildi. Tam tersine sert yapılı, göçebe 

kültürden gelen Türkler, Tatarlar ve Turan kavimlerinin özelliklerini taşırdı. Sadrazam olduktan 

sonra, tam anlamıyla etkili olmaya başlayan dış politikası tamamen ırkçılık üzerine kuruluydu. 

Birinci Dünya Savaşı esnasında propagandası yapılan ve şair Tekin Alp tarafından da 

Almanya’da anlatılan Pantürkizm, yani Batı Çin’den Türkistan üzerine oradan da Balkanlara 

kadar uzanan bütün Türklerin bir arada yaşaması fikri büyük ölçüde onun düşüncesiydi. Onun bu 

düşüncesine İttihat ve Terakki içinde ne ölçüde destek bulduğu ise pek bilinmiyordu. Zira İttihat ve 

Terakki Cemiyeti’nin çekirdek kadrosunun yaptığı toplantılar gizliydi. Parlamenter sisteme rağmen 

Gençtürklerde ve doğu ülkelerinde bazı toplantıların gizli yapılması, politik tartışmaların çözümü 

için sihirli bir formül olarak görülüyordu. Talat’ın yanı sıra Enver, Cemal, Nazım ve “Hamidiye” 

zırhlısının meşhur komutanı Rauf gizli toplanan bu çekirdek kadronun içindeydi ve bunlar 

Türkiye’nin gelecekteki yönünü tayin ediyorlardı. 

Talat, Enver ve diğer yoldaşları ile kıyaslandığında daha köylü ve sonradan görme olduğu 

dikkat çekiyordu. En belirgin özelliği de o tuhaf, çocukça ve bütün ruhunu sarmış olan hırsı idi. 

Askerlikle hiç ilgisi olmamasına rağmen Birinci Dünya Savaşı’nın ilk yılında padişahtan askeri 

rütbe aldı. Zaman zaman da muhteşem üniforması içinde poz verirdi. Alman askeri nişanlarını da 

sırasıyla almıştı; hem birinci sınıf hem de ikinci sınıf Alman “demir haç” nişanı ve hem de daha 

sonra ”siyah kartal” nişanı (bu nişanı Çanakkale savunmasının başarılı olmasındaki 

katkılarından dolayı almıştı) onun heybetli göğsünü süslüyordu. Bunun yanı sıra insanlara karşı 

açık ve lütufkârdı. İsteyen herkesle, istenilen kadar mülakat yapardı. Ama sadece söylemek 

istediklerini söylerdi. Her zaman demokratik değerlere uygun davranırdı. Beraber İstanbul’da Pera 

Otel’in yanındaki “Küçük Kulüp” te, severek ve neşeyle kâğıt oynadığı arkadaşları onun şanslı 

olduğu konusunda çok şey anlatırlardı. O sadece kumarda değil diğer konularda da şanslıydı... 

Onun savaş yıllarında, yaklaşık otuz milyonluk bir serveti zimmetine geçirdiği düşmanlarımız 

arasında söyleniyordu. Bunun doğru olup olmadığını doğu kültüründeki karmaşık, resmi ve özel 

ilişkilerden anlamak mümkün değildir. O topluma karşı katı bir dindar olarak görünmesine 

rağmen, yeni dönemin zevk ve sefasına da sırtını hiçbir zaman dönmemişti. Bazı günler, onun sigara 

duruşmasının hazırlıklarının hız kazandığı ve bu nedenle de Alman basının yoğun ilgi gösterdiği bir 

dönemdir.


eşliğinde “sütlü kahve”yi (sütlü demesinin nedeni kahve içindeki alkolü gizlemekti) dibine kadar 

zevkle içtiğini görüyordum. 

Savaşın kaybedilmesinin akabinde, İtilaf Devletleri’nin emriyle Talat Paşa, sözde Ermeni 

soykırımının faili olmak suçundan idama mahkûm edildi. O da Berlin’e kaçmak zorunda kaldı. 

Berlin’de onunla bir kere görüştüm. Ruhen ve bedenen çok zayıflamıştı. Ama eski şıklığını ve siyah 

gözlerdeki keskin bakışını kaybetmemişti. O gözlerden doğululara has otoriter olmak isteyen ve 

otoriter olan son bakışlar görülüyordu. Talat Paşa’nın gerçekten Ermenilerden nefret edip etmediği ve 

onları kendi hallerine bırakıp bırakmadığı sorusu yanlış sorulmuş bir sorudur. Aynı şekilde onun 

Hıristiyanları, Yahudileri, Fransızları ve Almanları sevip sevmediği veya nefret edip etmediği 

soruları da yanlıştır. O tam bir Türktü. Buram buram Türk kokuyordu. O, tartışmasız büyük 

kişiliğini, varlığını, kendisinin anladığı şekli ile vatanını kurtarmaya adamıştı. Onun hayatının 

dramatik bir şekilde, fanatik bir Ermeninin kurşunuyla son bulması tam da onun hayatı yaşadığı 

şekle uymuştu. Zira O, kariyerine Gençtürkler ihtilaline yaptığı katkı ile başlamıştı. Telgrafçı 

Talat’ın bu katkısı aşırdığı bir telgraf makinesi ve tahrif ettiği telgraf haberleri şeklinde, tiyatromsu, 

trajik, gerçek dışı ve efsanevi idi…” 

Görüldüğü gibi Rubarth, Talat Paşa’nın kişiliğini ve fiziksel özelliklerini 

değerlendirmeye çalışırken onu İstanbul’un büyüleyici ihtişamı ve doğunun gizemi 

çerçevesinde ele almaya çalışmaktadır. 1001 gece masallarını andıran, gerçekle hayal 

arasındaki ayırımı kaldıran İstanbul içine yerleştirilmiş, şık faytonlar; ihtişamlı, sahte 

tavırlı büyük adamlar ve iri cüsseli, esmer tenli, boğa enseli, fırıl fırıl siyah gözlü Talat 

Paşa, tam da oryantalistlerin çizmiş olduğu bir şark manzarasıdır. Dolayısıyla Rubarth, 

oryantalist bir bakış açısıyla bir taraftan Talat Paşa’yı “Doğulu bir devlet adamı” olarak ele 

alırken diğer taraftan da onun nevi şahsına münhasır bir kişilik olduğunu ve onu 

anlamak için bütün Batılı kavramlardan arınmış olmak gerektiğini belirtmektedir. 

Talat Paşa’nın iradesi, hırsı, Türkçülüğü ve Enver Paşa ile kıyaslandığında 

“köylülüğü” Rubarth’da dikkat çeken diğer hususlardı. Kanaatimizce Rubath’ın 

makalesindeki önemli noktalardan biri de Talat Paşa’nın vatan sevgisi konusunda 

yazdıklarıdır. Zira Rubath’a göre, Talat Paşa’nın Ermenileri, Hıristiyanları, Yahudileri, 

Fransızları ve Almanları sevip sevmediği veya nefret edip etmediği soruları yanlış 

sorulardı. O kendisinin anladığı şekli ile sadece vatanını seviyordu ve kendisini ona 

feda ediyordu. Aynı tesbiti yukarıda belirttiğimiz gibi Kühlmann’da da görmek 

mümküdür. 

Kurt von Lersner’e Göre Talat Paşa 

Varlıklı bir aileden gelen, Bonn, Berlin, Heidelberg ve Paris’te hukuk tahsili gören Kurt 

von Lersner, Birinci Dünya Savaşı esnasında Alman İmparatorluğu adına önemli 

görevler üstlenmişti. Birinci Dünya Savaşı başladığında önce yedek subay olarak askere 

alınmış daha sonra ise 1916 yılından itibaren Alman Genel Kurmay Karargâhı ile 

Alman Dışişleri Bakanlığı ve Alman İmparatoru arasındaki koordinasyonu sağlamak 

üzere Alman Genel Kurmay Karargâhında görevlendirilmişti. Bu görevindeyken Talat 

Paşa’nın Alman Genel Kurmay Karargâhını ziyaretleri esnasında onunla ile tanışmıştı; 

fakat Talat Paşa’yı yakinen tanıması Brest – Litovsk görüşmeleri esnasında olmuştur. 

Zira Brest – Litovsk görüşmelerini yürüten Alman delegasyonunda Lersner de 

bulunuyordu. Talat Paşa ise Türk heyetine başkanlık ediyordu. Lersner daha sonra


Alman İmparatorluğu adına Versay Antlaşması’nı imzalayacak olan delegasyonda da 

yer alacaktır 9. 

Lersner’in Talat Paşa’nın kişilik özellikleri üzerine kaleme aldığı ve Türkçe 

çevirisini aşağıda verdiğimiz yazısı 1943 yılında, Talat Paşa’nın naaşının Berlin Türk 

Şehitliği’nden alınıp İstanbul’da Hürriyet-i Ebediye Tepesi’ne nakledilmesi üzerine 

kaleme alınmıştır. Bir başka ifade ile Lersner, Talat Paşa hakkındaki düşüncelerini, 

Talat Paşa’nın yaşadığı dönemlerde ve onunla karşılaştığı zamanlarda değil, Talat Paşa 

Berlin’de 1921’de vurulduktan yaklaşık 22 yıl sonra kaleme almıştır. Dolayısıyla 

Lersner, 1943’te bu yazıyı kaleme aldığında Talat Paşa üzerine tekrar düşünmek ve 

onunla ilgili intibalarını tekrar hafızasında canlandırmak durumundaydı. Bu da yeniden 

hatırlanan anılardaki bazı öğelerin beyinden kaybolması sonucunu doğurmuş olabilir. 

Ayrıca yazı, Talat Paşa’nın cenazesinin Berlin’den İstanbul’a nakli gibi duyguların 

yoğun olduğu bir zamanda yazılmaktaydı. Dolayısıyla bu hususlar göz önünde 

bulundurulduğunda Lersner’in bu yazısının duygusal bir ortamda kaleme alındığını 

söylemek mümkündür. 

Yazının başlığı Türkçe karakterlerle “Talât Paşa” olarak yazılmış ve yazı 

Türkische Post’da yayınlanmıştır 10. Lersner’in yazısı: 

“Talat Paşa İttihat ve Terakki’nin en ateşli lideriydi. Enerji doluydu. Hem ruhen hem de 

bedenen güçlü bir kişilikti. Cesur ve neşeliydi. Onun içten gülmesi yanındakileri rahatlatıyordu. 

Zorluk tanımıyordu (lügatinde zor diye bir kelime yoktu). Her an sorun çözmeye hazırdı. Sorunun 

temelini hemen görür ve isabetli teşhis koyardı. İnsan onun yanında hiç sıkılmazdı. Her zaman 

hararetle anlattığı ilginç düşünceleri mevcuttu. Resmi toplantılarda heyecanla dinler, düşünür, birkaç 

soru sorar ve sonra açık bir şekilde kendi kararını söylerdi. Onunla konuşurken meseleyi iyi 

aktarmak ve ondan ne istendiğini iyi ortaya koymak gerekir, yoksa hemen sıkılırdı. 

Genel Karargâhta bizi ziyaret ettiğinde, her şey hemen yerine getirilmeliydi. Onun eveti evet 

hayırı hayırdı. 

Brest-Litovsk görüşmeleri esnasında devamlı şöyle derdi: “Biz Rusya ile barış imzalamak 

zorundayız. Onun için barış şartları konusunda esnek davranabiliriz. Eğer Rusya’yı savaş dışı 

bırakabilirsek bütün kuvvetlerimizle Batı cephesine yüklenir ve zafere ulaşabiliriz.” Troçki barış 

görüşmelerinden çekildiğinde Talat Paşa kadar hiç kimse üzülmemişti. 

Öldürülmeden kısa bir süre önce Berlin’de Talat Paşa ile konuşmuştum. Savaşı kaybetmiş 

olmamıza ve gelecek için kara bulutların üzerimizde dolaşmasına rağmen Talat Paşa başını dik 

tutarak “başaracağız ve güneş yeniden doğacak” diyordu. 

Bir katil, enerji dolu, önemli bir hayata kıydı. Gönülden isterdik ki o cesur arkadaşımız, 

çok sevdiği vatanının üzerinde Atatürk liderliğinde güneşin doğduğunu görebilsin. Şimdi o çok 

sevdiği, hayatını adadığı vatan topraklarına döndü. 

Vatan toprağına dönen dostu selamlıyoruz”. 

Görüldüğü gibi Lersner de, Talat Paşa’yı enerjik, güçlü, cesur ve neşeli bir 

ittihatçı olarak tanımlamaktadır. Ayrıca Lersner’e göre, Talat Paşa sıkıcı olmayan, ilginç 

düşünceleri bulunan, engel tanımayan, karşısındakini iyi dinleyen, anlamaya çalışan ve 

çözüm üretmeye uğraşan bir yapıya sahipti. Lersner’in Talat Paşa’yı bu şekilde, 

9 Kurt von Lersner hakkında geniş bilgi için bkz. Horst Mühleisen, Kurt Freiherr v. Lersner. Diplomat im 

Umbruch der Zeiten, 1918 – 1920: eine Biographie, Muster – Schmidt Verlag, Göttingen 1988. 

10 Türkische Post, Nr. 48, 26.2.1943. Biz bu yazıyı Berlin Eyalet Arşivi’nde (Bundesrarchiv) Türk devlet 

adamları hakkında çıkan gazete haberlerinin toplandığı R 8034 III, Nr. 458 defterden elde ettik.


tamamen pozitif olarak tanımlamasında, Talat Paşa’nın naaşının İstanbul’a 

nakledilmesi üzerine bu yazıyı kaleme almış olmasının etkili olduğu muhakkaktır. Zira 

tanıdık ölülerin ardında, ölüye saygı açısından genellikle olumlu konuşulması ve 

yazılması gelenektendir. 

Lersner’in Talat Paşa’yı, özellikle Alman Genel Kurmay Karargâhı ve Brest – 

Litovsk’daki görevleri esnasında daha iyi tanıdığı ortaya çıkmaktadır. Talat Paşa’nın 

“evetinin evet” ve “hayırının hayır” olması ve “Rusya ile mutlaka barış imzalanmalı” görüşü 

Lersner’de kayda değer bulunmuştur. Ayrıca Talat Paşa’nın Berlin’de yaşamak zorunda 

kaldığı günlerde de geleceğe dair ümitlerini kaybetmediğini ve “güneşin yeniden 

doğacağına” inandığını da Lersner’den öğrenmekteyiz. 

Sonuç 

Bir tiyatro oyuncusunun sahne aldığı oyununu değerlendirmesi ile bir izleyicinin aynı 

oyunu değerlendirmesi genellikle farklı olmaktadır. Nitekim insanın müdahil olmadığı, 

içinde yer almadığı, dışarıdan bilgi edindiği olaylar hakkındaki değerlendirmesi ile 

olayın içinde yer alanların değerlendirmesi karşılaştırıldığında önemli farklılıkların 

ortaya çıktığı bilinmektedir. Aynı şekilde birbirini iyi tanıyan, aynı kültürden ve aynı 

coğrafyadan gelen insanların birbirilerini değerlendirmesi ile farklı bir kültür ve 

coğrafyadan gelenlerin bir başkasını değerlendirmesi de farklı olmaktadır. Bu bağlamda 

biz, farklı kültür ve coğrafyadan olarak Talat Paşa’yı tanımış ve onunla mesai 

arkadaşlığı yapmış yabancı üç önemli insanın Talat Paşa hakkındaki görüşlerini burada 

değerlendirmeye çalıştık. 

Talat Paşa’yı tanıyan bu üç Alman entelektüeline göre Talat Paşa, fiziksel ve 

kişisel özellikleri itibariyle tam da Batılıların oryantalistlerden öğrendikleri bir Doğulu 

tipini yansıtmaktaydı. Bu tip, oryantalistlerin genel anlamda tarif ettikleri gibi iri cüsseli, 

esmer tenli, boğa enseli, siyah gözlü, sert yapılı ama hoş görülü, sezgileri güçlü, Batılı 

kavramlarla anlaşılması güç, gizemli ve karışık bir ruh hali olan, sürekli karar değiştiren, 

güçlü görünmeye çalışan ve gücü kutsayan, mesleki eğitimi eksik ama buna rağmen 

kendine güvenen bir tiptir. Bu çalışma çerçevesinde ele aldığımız bu üç makalede Talat 

Paşa, oryantalistlerin Doğulular için sıraladığı bu özelliklerin dışında enerji dolu, 

çalışkan, nüktedan, çok iyi silah kullanan, efsanevi ve hayatını vatanına adamış Doğulu 

bir devlet adamı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada ele aldığımız üç makalede 

Talat Paşa’nın Batılı kavramlarla, Batılının değer yargılarıyla ve Batılının insana bakış 

açısıyla ele alındığının unutulmaması gerektiğini düşünmekteyiz. 

Bütün bunların dışında, bu üç gazete makalesinden yola çıkarak Talat Paşa’nın, 

o dönemde Batı kamuoyunda II. Abdülhamid diktatörlüğüne son vermiş bir devrimci, 

küçük bir posta memurluğundan sadrazamlığa kadar çıkmayı başarabilmiş ve politik 

meselelerde radikal kararlar verebilen kabiliyetli bir politikacı, güçlü bir iradeye sahip, 

ilginç düşünceleri olan, cesur bir devlet adamı olduğunu söylemek mümkündür.


Ekler: 

Richard von Kühlmann’ın makalesinin aslından fotokopisi


Edgar Stern – Rubarth’ın makalesinin aslından fotokopisi


Kurt von Lersner’in makalesinin aslından fotokopisi




İbni Haldun Bir Rönesans Aydını Mıdır? 

Mustafa ÖZTÜRK * 

Avrupa’daki büyük değişimin fikrî ve kültürel temeli olan Hümanizma 

Ortaçağın sonlarında ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Zihinlerde sadece salt bir 

insanlık, insanseverlik olarak algılanan Hümanizma, gerçekte bu kadar dar 

manada ele alınmamalıdır. Boyutları, insan severliğin de ötesinde çok geniştir, 

tesirleri çok derindir. Bu öğreti, insan dehasının yüceliğini, bilim alanında 

yarattıklarının sanat alanında, manevî hayatta yarattıklarının gücünü över, insan 

gücünü, yasalarını kavramış olduğu maddenin kaba gücüne karşı çıkartır. Bu 

öğreti bir eylem ahlakına götürür, insanî ilişkilerde en yüksek kusursuzluğu 

gerçekleştirebilmek için sürekli çaba harcamasını buyurur. Böylece hümanizma, 

sonsuz bir kültür çalışmasına gerek gösterir; insan ve dünya hakkında 

durmadan genişletilen bir bilimi gerektirir, bir ahlakın ve bir hukukun 

temellerini atar, bir politikayla sonuçlanır 1 . İşte bu esaslara dayanan 

Hümanizmanın gelişmesinden sonra Avrupa’da ve dünyada oluşan bütün 

sistemler, kaynağını hümanizmadan almışlardır. Hümanizma Avrupa ve 

dünyada meydana gelen köklü değişimlerin fikrî ve kültürel temeli olmuştur. 

Kilise, hiçbir zaman eşi görülmemiş, korkunç bir zabıta kuvvetiyle 2 

cihazlanmış bir monarşi, bir hükümet olmuştur. Piskoposluğun zaafı üzerine 

kurulmuş olan Papalık gibi, timarların düşmesi üzerine kurulan monarşi, lâik 

meclisleri, ictihat yapan ruhani reisliği bulunan bir çeşit kilise halini almıştır. 

Böylece Allah’ın inayetiyle iki hükümet, yanılmazlığı ilahî karakteri ifade iki çeşit 

ölümlü tanrı vücut buldu. Onlara inananlar, Allah kudretinin kendilerinde 

temessül ettiğini duyarla 3 . Kilisenin din adına devlet ve cemiyet hayatına hakim 

olduğu Ortaçağlarda her türlü düşünce, ilim, fikrî ve sanatsal faaliyet, dinin 

(daha doğrusu din adına hareket eden kilisenin) kontrolündeydi, hiçbir düşünce 

kilisenin öğretilerinin dışında olamazdı. Böylece insan adeta köleleştirilmişti, 

* Prof.Dr., Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü 

1 Claude Delmas, Avrupa Uygarlık Tarihi, (çev. Nihal Önol), Varlık Yay., İstanbul 1973, s. 97 

2 Kilisenin kendine has askerî gücü yoktu ancak bütün imparator ve kralların askerî güçleri ve zabıta 

kuvvetleri, kilisenin askerleri sayılırdı. Kilisenin elindeki ikinci ve belki de en kuvvetli silahı, Aforoz ile 

Kilise Mahkemeleriydi ki, bu mahkemelerin üstünde Temyiz Mahkemeleri yoktu, kararları kesindi ve 

mutlaka icra edilirdi. Kilise Mahkemesinin verdiği bir karar, o şehrin zabıta güçleri tarafından mutlaka 

yerine getirilirdi. 

3 J. Michelet, Rönesans, (çev. Kâzım Berker), MEB. Yayınları, Birinci Baskı, İstanbul 1989, s. 11-12

246 İbni Haldun Bir Rönesans Aydını Mıdır? 

insanın ruhî, fikrî hiçbir kıymeti yoktu. İnsana bahşedilmiş olan cüz’î iradenin 

serbestce kullanılması mümkün değildi. Resim denince hepsi birbirinin kopyası 

niteliğinde olan Hz. İsa’nın ve havarilerinin muhtelif resimleri¸ musiki denince 

ilahiler akla geliyordu. İnsanın gördüğünü, duyduğunu, hissettiğini, sevinç ve 

kederlerini tuvale dökmesine, bir musiki eseri olarak terennüm etmesine imkân 

yoktu. 

Katolik kilisesi adeta Tanrıyı da bu dünyevî hükümranlığına alet ediyor, Tanrıyı 

şedit, ceberrud, cezalandıran, cehennemde yakan bir Tanrı olarak vazediyordu. Papa ise 

yeryüzünde Tanrının halifesi olup, dünyevî ve uhrevî bütün yetkileri elinde tutan bir 

makamdı. Eğer papa isterse kilisenin şartlarına uyması kaydıyla dünyevî işleri imparatora 

devredebilirdi. 

İşte bu derece yoğun baskı altında bulunan insan, ifrat derecede tepki 

gösterdi. Antik çağın serbest düşüncesi, devasa sanat eserleri, İslam 

düşüncesinin insana verdiği değer, özellikle de İslam‘da cüz’î iradenin serbestçe 

kulanılması, Hümanizmanın doğmasına ve gelişmesine etki eden sebeplerdir. 

Demek ki, Hümanizma’nın kaynağını iki esasta toplayabiliriz: Bunlar; a. Antik 

felsefe, b. İslam düşüncesi. 

a. Antik Felsefe 

Hümanizmanın en önemli kaynağıdır. Antik Yunan-Roma felsefesi, sadece 

hümanizmanın değil, aynı zamanda Avrupa‘yı Avrupa yapan en önemli güç 

kaynağıdır. Avrupa‘yı Avrupa yapan kaynaklar, Antik felsefe, Latince ve 

Hıristiyanlıktır. Antik felsefe akıl ve idrake dayanır, mutlak yaratıcıyı (Tanrıyı), 

kâinatı ve bilginin kaynağını sorgular, buna cevap arar. Varlık aleminin 

oluşumunu, tekâmülünü, bunun muharrik güçlerini tespite çalışır. Cemiyet 

hayatının kurallarını, devletin yapısını, organlarını teklif eder. Hürriyet, adalet, iş 

bölümü gibi kavramlar beşerî hayatın en önemli unsurları olduğuna göre, 

bunların sağlanması aynı zamanda ahlakî bir mesele olduğundan, ahlak 

felsefesinin de temelleri yine bu dönemde atılmıştır. 

Öte yandan tabiat, antik felsefenin en önemli kaynağıdır. Bir yandan 

tabiatın sırları keşfedilmeye çalışılırken, bir yandan da tabiatın en güzel suretleri 

resim, heykel ve mozayiklere yansıtılmıştır. Böylece bugün dahi aşılamayan 

yüksek bir sanat meydana getirilmiştir. Dönemin yazılı eserleri, resim ve heykel 

ile devasa binalar, tiyatrolar, su kemerleri, yeni dönemin fikir ve sanatına en 

büyük ilham kaynağı olmuştur. Pyhsagor veya Aristo’ya mal edilen “herşeyin 

ölçüsü insandır“ sözü, antik Yunan felsefesinin esasıdır. Antik felsefede insan her 

şeydir, hatta tanrılar bile insanîleştirilmiştir. Ama Hıristiyanlıkla birlikte bu 

düşünce uzun yıllar unutuldu. Hıristiyanlığın ilahî tecelli karşısında insanı, insan 

iradesini hiçe sayan düşünce hakim oldu ve böylece Hıristiyanlık taassubu 

başladı. Dikkat edilirse Avrupa ifrat ile tefrit arasında gidip gelmektedir. İnsan- 

Tanrı, insan-kâinat ilişkisini iyi ve doğru okuyamamıştır. Yunan felsefesini icra 

makamına koyarak dünyanın en büyük imparatorluğunu kuran Roma da yeni

Mustafa ÖZTÜRK 247 

dönem Avrupa’sının siyaset alanında kendine dönüşün ve kendine güvenin 

ilham kaynağı olmuştur. Öyle ki, Roma hukuk sistemi bugün bile Avrupa’nın 

hukuk sisteminin esasını oluşturmaktadır. 

İşte 14-15. yüzyıl aydınları kendi antikitelerine dönmüşlerdir. Antik 

Yunan’ın insan merkezli düşünce sistemini yeniden canlandırmışlardır. Bu 

dönüş, kuru, şuursuz bir taklit değildir. Yeni dönem Avrupa aydınları, Yunan 

ve Roma’dan faydalandılar ama hiçbir zaman onlar gibi giyinip-kuşanıp eğlence 

dolu hayata dalmadılar. O dönemin büyüklüğünü, azametini, geniş ufuklu 

dünya görüşlerini, devlet, hukuk ve sosyal alandaki müesseseleri, hür 

düşüncelerini ve yüksek sanat zevkini aldılar. Başka bir deyişle, kendi 

kendilerini keşfettiler, kendi özlerine döndüler. Ama bunu yaparken şuursuz bir 

taklit değil, sentez yaptılar. O dönemin değer yargılarını, sanatını, düşüncesini 

14. yüzyıla taşıdılar. Bize göre Avrupa’nın esas başarısı budur. 

b. İslam Düşüncesinin Tesiri 

İslam dünyasının Avrupa’ya tesiri genel hatlarıyla bilinmekle beraber 4 , bugün bu 

alanda halâ erişilmeyen ve izah edilmeyen tesirleri vardır. Bunlardan birisi de 

İslamın Tanrı-Kul ilişkisindeki tavrın Avrupa düşüncesine olan tesiridir. 

Bilindiği gibi, İslam düşüncesinde Tanrı insanlara cüz’î irade vermiş ve bunu 

serbest bir şekilde kullanma yetkisini insanlara vermiştir. İnsan, akıl ve idraki 

sayesinde iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı bilebilecek durumdadır, dolayısıyla suç 

ve ceza, insanın fiillerinin, yapıp-ettiklerin bir sonucudur. Bunun için insan, 

fiillerinin faili ve aynı zamanda mes’ulüdür. Bu itibarla hangi ad veya gerekçeyle 

olursa olsun, Tanrı ile kul arasına hiçbir kişi veya müessese giremez. Oysa 

Hıristiyanlıkta Papa, kendisini Oğul, aynı zamanda Tanrı olan İsa Mesih’in 

yeryüzündeki mutlak vekili olarak kabul etmiş ve Tanrı ile Kul arasına Kilise’yi 

koymuştur. Bundan sonra kilise herşeye hakim olmuş, dünyevî ve uhrevî bütün 

işlerde kendisini yetkili kılmıştır. İşte Ortaçağa damgasını vuran Hıristiyanlık 

taassubu, skolastik düşünce bu şekilde ortaya çıkmıştır. Avrupa bin yıl din adına 

Papanın tahakkümü altında kaldı. Kendisini Tanrı ile kul arasına koyan kilise, 

cemiyet hayatının idarî, iktisadî, sosyal ve kültürel bütün alanlarında etkili oldu. 

İşte bu derece yoğun bir baskı altında tutulan insan düşüncesi, 

Hümanizma ile hürriyetine kavuşmak istiyordu. Dönemin Avrupalı aydınları 

tıpkı Müslümanlarda olduğu gibi, hiçbir aracı olmadan Tanrısı ile mülâki olmak, 

her hal ve şartta kendisini duyan, gören Tanrısına dua etmek istiyordu. Böylece 

bin yıl insanların herşeyine müdahale eden kiliseye karşı aşırı bir tepki olarak 

doğan Hümanizma, bundan sonra bir hayat tarzı, bir ideal haline gelecektir. 

14. yüzyılın ikinci yarısında gelişen Hümanizmaya göre, Tanrı, Katolik 

kilisenin vazettiğinin tam tersine sevecen şefkatli bir baba gibidir, affedicidir, 

hoş görülüdür, insana daima yakındır. Mutlak yaratan olması hasebiyle 

4 Müslümanların Batı bilim ve düşüncesine tesirleri hakkında bkz. J. Michelet, Rönesans, s. 9, 31, 32, 38, 43, 

44 vd.


kalplerde geçen herşeyi bilir. O halde İncil’i sadece Latince okumak şart 

değildir. Herkes istediği dilden dua edebilir. Zira Tanrı onu her halükârda 

duyar, anlar. Öyleyse kul ile Tanrı arasına kimse girmemelidir. Görünüşte çok 

masumâne olan bu fikirler, aslında kilisenin varlık sebebini ortadan 

kaldırıyordu. Başlangıçta bu çerçevede gelişen Hümanizma insanı herşeyin 

başlangıç, sebep ve hedefi haline getirdi. Hümanistlere göre İnsan, kendi iradesini 

hür olarak kullanabilecek güçtedir, günah ve sevabını, kâr ve zararını bilir. O 

halde insan herşeyi yapmaya muktedir olduğu gibi, herşeyi yapmada da serbest 

olmalıdır. Ancak hümanizmanın zannedildiğinden de öte derin tesirleri 

bulunmaktadır ki, biz bunları aşağıdaki şekil ile gösterdik. 

Kısaca özetlediğimiz Hümanizma İnsan merkezli bir dünya görüşünün 

adıdır. Bundan sonra gelişen her şey Hümanizmadan kaynaklanmıştır. Asıl 

konudan uzaklaşmamak amacıyla Hümanizmanın tesirlerini aşağıdaki tabloda 

olduğu gibi özetlemek mümkündür. 

Eğer dikkat edilirse, yeni ve yakınçağlar yukarıda zikri geçen ve temelleri 

Hümanizmaya dayanan gelişmeler olduğu dönemlerdir. O halde Hümanizmayı 

sadece sanatta bilimde, insancıllık olarak görmek yanlıştır. Hümanizma, bir 

hayat tarzı, bir dünya görüşüdür. Bundan sonraki bütün gelişmeler, aşağıdaki 

şekilde görülen çerçevede olmuştur. 

İnsanı her şeyin temeli ve hedefi olarak kabul eden hümanizmanın 

tesirleri hayatın her alanına yansımıştır. İnsanın sanat anlayışı, arzu ve istekleri, 

Rönesansın esasını oluşturmuştur. Madem ki insan her şeyin esasıdır, o halde 

insanın içinden geldiği gibi, duyularıyla gördüğü hissettiği gibi sanatını icra 

etmeli, bunu mimariye, resme, heykel ve müziğe yansıtmalıydı. Aynı şekilde 

insan, günah ve sevabını bilebilecek kudrettedir, akıl ve irade sahibidir. Tanrı da 

kendisine çok yakındır, kalbinden geçen sırları dahi bilir. O halde insan, 

ruhunun derinliklerinden gelen bir şevkle inanmalı, Tanrı ile kul arasına hiç bir 

kişi veya makam girmemelidir. İşte bu da Reformun esasıdır. 

İnsan akıl ve irade sahibi olup, kendi kendisini idare edebilecek 

kabiliyettedir. Başkalarının kendisini idare etmesine ihtiyacı yoktur. Tek 

özellikleri, hanedandan gelen kimselerin, çocuk, deli, kabiliyetsiz de olsa, geniş 

halk kitlelerini idare etmesi kabul edilemez. O halde insanlar kendi kendilerini 

idare etmelidir. Ancak burada önemli bir mesele var, herkes kendi kendisini 

idare etmeye kalksa, cemiyet hayatı ortadan kalkar, yani ferdin kendi iradesini 

sonsuz bir hürriyetle kullanması ve kendi kendisini idare etmesi mümkün 

değildi. İşte bu noktada, insanlar kendilerini temsilcileri vasıtasıyla idare etme 

yolunu buldular ki, bu da Meşrutî Monarşidir. 

Keza insan, akıl ve idrak sahibi olduğu için kâr ve zararını bilir. İktisadî 

alanda da kendi kendisini idare edebilecek kabiliyettedir. Hiçbir akıllı insan 

Sibirya’da buz, çölde kürk ticareti yapmaz. O halde insanın iktisadî 

faaliyetlerinde de hür olması lazımdır ki bu da giderek ferdî teşebbüsün 

gelişmesini sağlamıştır.


Nihayet insan akıl ve idraki sayesinde kendisini ve tabiatı keşfedecek, 

hayatını kolaylaştıracak bilgiye ulaşabilecek kabiliyettedir. Oysa o zamana kadar 

her şeyi ilahi iradenin bir tecellisi olarak gören Papalığın öğretileri bütün 

bilimlerin esasını teşkil ediyordu. İşte bu konuda da hümanizma insanı merkez 

haline getirdi. İnsanın akıl ve duyuları ile kavranan bilim, bilim olarak kabul 

edildi. İnsan, gördüğü, duyduğu, hissettiği, kısacası elle tutup gözle gördüğü, 

deneyip gözlediği şeylere inanmaya başladı. İşte bu da pozitivist bilim anlayışının 

doğmasına vesile oldu. Böylece akıl, idrak ve duyular, yeni dönemde bilimin 

kaynağı haline geldi. 

İnsanlık, 14-15. yüzyıllara gelinceye kadar her şeyi, bütün maddî ve 

manevî gelişmeyi ilahîlik dairesi dahilinde kabul etmiş ve her şey 

ilahîlik/kutsallıkla ilişkilendirilerek algılanmıştır. Oysa görüldüğü gibi 

Hümanizma, insanı bu ilahîlik dairesinden çıkarmış ve her şeyin mebdei ve 

mehazı (başlangıcı ve kaynağı), hedefi haline getirmiştir. Artık her şey insana 

göre, insan için ve insan temellidir. Böylece o zamana kadar kabul edilen ilahîlik 

nizamının dışında beşerî bir nizam kurulmuştur. 

Görülüyor ki, Hümanizma şimdiye kadar yanlış olarak algılandığı gibi, salt 

insan severlik, hoşgörü değil, başlı başına bir dünya görüşüdür. Ondan sonraki 

yaklaşık yedi yüz yıllık dönemde sanat, din, idare, bilim, felsefe, iktisat ve daha 

başka alanlarda meydana gelen bütün gelişmelerin temelidir. Başka bir ifade ile 

bütün –izm’lerin (hepsi insan merkezli olan pozitivizm, naturalizm, realizm, 

rasyonalizm, materyalizm, sosyalizm vd.) temeli hümanizmadır. O halde 

hümanizmayı hoşgörü ile karıştırmamak lazımdır 5 . 

İşte bu gelişmelerin neticesi olarak bilim, kilisenin dogmatik 

düşüncesinden kurtuldu, dünyevîleşti, insanîleşti. Yeni dönemin bilim anlayışı 

dünyevîdir, gözlem ve deneye dayanır. Akıl ve tabiat kanunlarına uyumluluk, 

dönemin bilim anlayışının en mümeyyiz vasfıdır. Dönemin bilim anlayışını da 

Rönesans bilim anlayışı temsil eder. 

İbni Haldun ve Rönesans Bilim Anlayışı 

İbni Haldun’un bilim tarihindeki yeri malum olup, burada O’nun hakkında 

uzun izahlara girmeyeceğiz. Esasen üzerinde duracağımız konu, İbni Haldun’un 

Rönesans döneminin bir aydını olup olamayacağını tartışmaktır. Yukarıda da 

zikredildiği gibi, Hümanizmanın kaynakları antik felsefe ve İslam düşüncesidir. 

Ancak bugüne kadar her nasılsa İslam düşünce ve kültürünün Hümanizmaya 

5 Geniş bir aydın hatta akademisyen tarafından Türk Hümanizmi adıyla eserler verilmekte, Mevlanâ, Hacı 

Bektaş-ı Velî, Yunus Emre hümanist olarak gösterilmektedir. Bunu söyleyenler ya hümanizmayı veya 

zikredilen zatların dünya görüşlerini bilmiyorlar. Zira her ikisi birbirinden çok farklıdır. Hümanizma, insan 

kaynaklı olup, kutsallık dairesinin dışında bir hayat tarzı teklif ederken, bu zatlar, hiçbir zaman kutsallık 

dairesinden çıkmamışlardır. Hümanizma, hoşgörü ile karıştırılmaktadır, oysa ikisi çok farklı kavramlardır. 

Onun için Türk hümanizmi yerine, Türk hoşgörüsü, Mevlanâ, Yunus ve Hacı Bektaş’ın hoş görüsü demek 

daha doğrudur. Bu konuda bir değerlendirme için bkz. Sedat Temur, “Hz. Mevlana ve Hümanizma”, 

http//akademik.semazen.net


olan tesirleri göz ardı edilmiştir. Zira yukarıda değinildiği gibi, Avrupa‘yı 

Avrupa yapan temel düşüncenin Hümanizmadır. Ondan bütün gelişmeler, 

Hümanizma temelinde gelişmiştir. Avrupa’ya zihniyet ve çağ atlatan gelişmeler 

Hümanizma ile başlamıştır. Kısaca Avrupa’yı Ortaçağ‘dan Yeniçağ‘a taşıyan 

değer yargıları, Hümanizmaya dayanır. Rönesans bilim anlayışının kaynağı da da 

Hümanizmadır. 

Yaygın olan kanaate göre, bu gelişmeler tamamiyle Avrupa kaynaklıdır, 

İslam düşüncesinin hiçbir tesiri yoktur. Batılı yazarlar, böyle bir gelişmenin 

kaynaklarına İslam düşüncesini ortak etmek istememektedirler. Öte yandan 

Türk bilim çevrelerinde de İslam düşüncesinin Avrupa’nın bu atılımı 

yapmasındaki rolü -sınırlı sayıdaki çalışmaların dışında- pek dile getirilmemiştir. 

Oysa tarafsız bir gözle incelendiğinde durumun hiç de böyle olmadığı 

görülecektir. Genel olarak Doğu düşüncesinin Avrupa kültürü üzerinde daha 

çok müessir olduğu görülecektir. İşte bu noktada İbni Haldun çok önemli bir 

mevkie sahiptir. 

İbni Haldun’u Rönesans dönemi aydını olarak kabul etmek için üç 

gerekçemiz bulunmaktadır. Bunlar şunlardır: 

a. Coğrafî Uyumluluk 

Bilindiği gibi Rönesans İtalya’da gelişmiştir. İtalya, Roma’nın merkezi olması 

hasebiyle, antik dönemin taşınır veya taşınmaz kültür varlıklarını 

barındırmaktadır. Roma döneminin caddeleri, takları, dev tiyatroları, heykel ve 

su yolları gibi binlerce mimarî eserin yanında, antik dönemin el yazması eserleri 

halâ kütüphanelerde veya özel koleksiyonlarda bulunmaktadır. Hümanistler bu 

antik eserleri tercüme ile işe başladılar. Öte yandan İtalya, Akdeniz’in ortasında 

bulunan bir yarım ada olup, Sicilya üzerinden Kuzey Afrika’ya 90 km.lik bir 

mesafededir. Üstelik Sicilya’da halâ canlı bir İslam kültürünün izleri vardır. Bu 

coğrafî yakınlık İtalya ile Kuzey Afrika’nın birbirlerinden etkilenmelerini 

kolaylaştırmıştır. Aynı zamanda halâ İspanya’da varlığını sürdüren 

Müslümanların etkisini de unutmamak gerekir. Mesela İspanyalı olan büyük 

filozof İbni Rüşt’ün Avrupa düşüncesi üzerindeki tesirini hatırlamak yerinde 

olur. İtalya, aynı şekilde deniz yoluyla Mısır ve Suriye limanlarına da 

bağlanmaktaydı. Bu deniz seferlerinde sadece ticaret yapılmıyor, aynı zamanda 

yoğun bir fikir ve kültür alışverişi de yapılıyordu. 

Bu itibarla aynı coğrafyada doğan ve eser veren İbni Haldun’un 

Avrupa’da tanınmamasının, Avrupalı düşünürlerin ondan habersiz olmalarının 

imkânı yoktur 6 . Öyleyse bu coğrafî bütünlük, İbni Haldun’un Rönesans 

dünyasının bir aydını olarak görmek için ilk sebeptir. 

6 Günümüz aydını, çoğunlukla geçmişi bugünkü bakış açısından görmektedir. Bugünkü doğruları ve 

kabulleri ya geçmişte aramakta veya bugünkü bakış açısına uymayan hususları reddetmektedir. Bu konuda 

da öyle bir tarz gözlenmektedir. İtalya ve Tunus’taki bilim adamlarının birbirlerinden haberdar 

olabilecekleri, birbirlerinden etkilenebilecekleri hiç düşünülmemektedir. Oysa böyle bir düşünce insanın


b. Kronolojik Uyum 

İbni Haldun 1334-1406 (hicrî 733-808) yılları arasında yani 14. yüzyılın ikinci 

yarısı ile 15. yüzyılın başlarında yaşamıştır. Bu dönem Hümanizmanın geliştiği 

dönemdir ve İbni Haldun pekçok Hümanist aydınla çağdaştır. Mesela ilk 

hümanist yazarlardan kabul edilen Francesco Petrarca 1304-1374, keza 

Giovanni Bocaccio da 1313-1375 yaşamışlardır. Rönesans sanatı ve bilim 

anlayışı 15. yüzyılda gelişecektir. İşte İbni Haldun’un tebiri kendisinden sonraki 

Rönesans aydınlarını etkileyecektir. Nitekim, hükümdarlık vasıflarını Prens adlı 

eserinde inceleyen Makyavelli’de Doğu Siyasetnâmelerinin tesirini görmek 

mümkündür. 

c. Bilim Anlayışındaki Uyum 

Rönesans bilim anlayışı, temelde hümanist düşünceye dayanır. Rönesans bilim 

anlayışının en bariz vasıfları, bilimin insan temelli olması, tabiat kanunlarına ve 

akla uygun olmasıdır. Akla mantığa, tabiat kanunlarına uymayan hurafeler bilim 

olarak kabul edilmemektedir. Rönesans, bilime deney, gözlem ve en önemlisi 

tenkit metodunu getirmiştir. 

İbni Haldun’un bilim anlayışına bakıldığında da aynı vasıfları görmek 

mümkündür. Hatta İbni Haldun, bu bilim anlayışını Rönesans aydınlarından 

çok önce ortaya koymuş ve sistemleştirmiştir. Özellikle tarih felsefesinin ve 

sosyolojinin temellerini atmıştır. İbni Haldun; “Tarih, zâhirine bakıldığında 

geçmişteki olayların ve devletlerin hallerinin ve geçen çağdaki haberlerin öte 

tarafına geçmez. Tarihte sözler istinatla naklolunur ve tarihî olaylarla meseller 

darbolunur. Tarih insanların ve kavimlerin hal ve durumlarınının nasıl değişmiş 

olduğunu, devlet sınırlarının nasıl genişlemiş, kudret ve kuvvetlerinin nasıl 

artmış bulunduğunu, ölüm ve yıkılma çağı gelinceye kadar yeryüzünü nasıl imar 

ettiklerini bize bildirir. Bu, tarihin zahirî (açık anlaşılan) manasıdır. Tarihin 

içinde saklanan mana ise, incelemek, düşünmek, araştırmak ve varlığın 

(kâinatın) sebep ve illetlerini dikkatle anlamak ve hadiselerin vuku ve 

cereyanının sebep ve tertibini inceleyip bilmekten ibarettir. İşte bundan dolayı 

tarih şereflidir ve hikmet’in içine dalmıştır. Bundan ötürü tarih, hikmet=felsefe 

ilimlerinden sayılmağa layıktır“ 7 demek suretiyle tarihin manasının sadece 

geçmiş olayların nakledilmesi olmayıp, olayların sebeplerinin araştırılmasının, 

bu sebepler üzerinde düşünülmesinin gerekliliği tespit etmekle modern 

tarihçiliğin temellerini atmıştır. 

Eski İslam tarihçilerinin geçmişte olanları topladıklarını, ancak sonradan 

gelenlerin bu haberlerin doğruluğunu araştırmadan olduğu gibi eserlerine 

aldıklarını, bazan kendileri de uydurma haberleri eserlerine eklediklerini, zayıf 

tabiatına terstir. Şunu unutmamak gerekir ki, bizden öncekiler de en az bizim kadar akıllılardı ve bugün 

tahayyül edemeyeceğimiz kadar geniş ufukluydular. 

7 İbni Haldun, Mukaddime I, (çev. Zakir Kadirî Ugan), MEB. Yay., İstanbul, 1954, s. 5


ve esası olmayan rivayetleri doğru olarak naklettiklerini zikreder. Onların, 

olayların ve hallerin sebeplerini düşünmediklerini dile getirir ve onların bu 

haberleri tenkit etmeden nakletmelerini tenkit eder 8 . Verilen haberlerin tabiat 

kanunlarına ve akla uygun olup olmadığı araştırır, akla ve mantığa uymayan 

haberlere itimat etmez, onları tenkit eder 9 . 

İbni Haldun, devletin unsurları, dayandığı temeller (ordu, iktisat-hazine, 

insan ve adalet), devletlerin seyri, bozuluş ve çöküş sebepleri, insan unsuru, 

iktisadî hayat şartları ve bunun sosyal hayata tesirleri, yerleşik hayat ile 

göçebeliğin vasıfları konularındaki tespitleriyle, Rönesans aydını da aşarak 

günümüz modern siyaset bilimine tesir etmiştir. 

Burada İbni Haldun’un bütün yönleriyle incelemek mümkün değildir. 

Kısaca özetlediğimiz İbni Haldun’un bilim anlayışı ile Rönesans bilim anlayışını 

mukayese etmeye çalıştık. Görüldü ki, İbni Haldun’un bilim anlayışı, Rönesans 

dönemi bilim anlayışının esasıdır. Kendisi Rönesans biliminden etkilenmemiş, 

tam tersine Rönesans bilim anlayışı etkilemiştir. 

O halde zikretiğimiz üç gerekçeden dolayı, yani coğrafî ve kronoljik uyum 

ve bilim anlayışı itibariyle İbni Haldun bir Rönesans aydınıdır. Ama Avrupalı 

mutaassıp yazarlar tarafından Rönesans sadece Avrupa’nın eseri olarak 

görüldüğünden ve İbni Haldun’un bir Afrikalı Müslüman Arap olmasından 

dolayı, Rönesans aydını olarak kabul edilmemiştir. Batı’nın doğruları ve 

kabulleri de bizim için mutlak doğru kabul edildiğinden, bu husus hiç 

sorgulanmamış, aksi düşünülmemiştir. İşte bu görüşün aksi düşünüldüğünde ve 

konu tarafsız olarak tahlil edildiğinde, İbni Haldun’un sadece Rönesans aydını 

değil, Rönesans aydınlarını etkileyen bir filozof olduğu gerçeği ortaya 

çıkmaktadır. 

8 Mukaddime I, s. 6 

9 Mukaddime I, s. 23, 24, 25, 27, 28




Göç ve Türk Kimliği 

Nedim İPEK 

Giriş 

Canlı varlıklar ilk etapta susuzluk, açlık, barınma ve soyunu sürdürme gibi fiziki 

ihtiyaçlarını gidermeye çalışır. Bu ihtiyaçlarını karşılamak için yaptığı eylemleri 

esnasında insan diğer canlılardan farklı olarak kültür üretir. Belirli bir refah seviyesine 

erişilince kültür normlarından hareketle kimliğini belirlemeye yönelik “Ben kimim, 

neredeyim, nereden geliyorum?” gibi sorulara cevap arar. 

Kimlik bireyin veya toplumun içinde bulunduğu konuma ve diğerine göre 

yapılan tanımlamadır. Başka bir ifadeyle kimlik bir kişinin, grubun ve topluluğun kendi 

niteliklerine, değerlerine, konumuna ve kökenine ilişkin bilinçli kavrayış olarak 

tanımlanabilir. Bireyin kişisel ve sosyal olmak üzere iki kimliği vardır. Biricik olma 

duygusuna dayanan bireysel kimlik bireyin psikolojik özellikleri, bedensel ve zihinsel 

kapasiteleri gibi özel vasıflarına işaret etmektedir. Sosyal kimlik ise kişinin ırkî, dinî, 

siyasî vb. gruplardaki üyelikleriyle alakalı olarak ortaya çıkar. Birey çocukluk, ergenlik, 

gençlik ve yetişkinlik dönemlerinde dinî, etnik ve meslekî açılardan aidiyetlerini 

gözlemleme ve araştırma yöntemiyle tespit eder ve benimser. 

Sosyal kimliğin tanımı bireyin kendisi veya farklı kişiler ve gruplar tarafından 

yapılır. Tecrübesi ve kültüründen hareketle karşılaştığı olayları anlamaya ve algılamaya 

çalışan birey toplumsal kimliğini bir veya birden fazla isimle tanımlayabilir. Emik bakış 

adı verilen bu görüşte geçerli olan husus birey veya grubun kendi kabulüdür. Dışarıdan 

bir kişi veya grup tarafından yapılan ve etik bakış adı verilen tanımlama bilimsel veriler 

kullanılmaksızın genelleme yöntemiyle yapılır. Kimlik tanımlamasını yapan taraflardan 

birisi de devlettir. Şüphesiz bu tanımlama ve tanıma ideolojiktir. Devletin ideolojisinin 

değişmesiyle birlikte tanımlama da değiştirilebilmiştir. Devletler ideolojilerine, toplumla 

olan etnik mesafelerine ve ilişkilerine göre toplumu isimlendirirler. Osmanlı için klâsik 

dönemde toplumun bir kesimi askerî, diğer kesimi reaya veya bir kesimi millet-i hâkime, 

diğeri millet-i mahkumedir. Tanzimat döneminde sistem değişikliğine gidildiğinde işe 

toplumun ismi ve kimliğini Osmanlı milletine dönüştürülmek istemiyle başlanacaktır. 

Dolayısıyla Kanun-i Esasi’de toplum Osmanlı olarak tanımlanmıştır. Cumhuriyet 

dönemi anayasalarında ise devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olanlar ırk, din, dil vs. 

ayrımı yapılmaksızın Türk olarak tanımlanmıştır. 

Ulus devletler toplumsal kimlik tanımlarını çağın şartlarına ve tarihî geçmişe 

uygun olarak yapmak durumundadır 1. Tanımın tarihi geçmişle uyumlu olmaması 

halinde kimlik sorunu yaşanabilmektedir. Bu gibi durumlarda resmi ve gayri resmi 

tanımlar ortaya çıkabilmektedir. Bu çalışmada tarihî kaynakların ortaya koyduğu 

1 Selahattin Erhan, “Göç ve Kimlik”, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi Toplum ve Göç, Ankara 1997, s. 241.

254 Göç ve Türk Kimliği 

verilerden hareketle göçlerin Anadolu toplumunun kimliğine etkisi deneme 

mahiyetinde değerlendirilmeye çalışılacaktır. 

Reayadan Osmanlı Ulusuna 

Toplumsal yaşam zorunluluğu devlet kavramını doğurmuştur. Toplumlar ilk önceleri, 

coğrafya ve kültürlerine göre değişik devlet modelleri üretmiştir. Teknolojik gelişim bu 

modellerin gittikçe birbirine benzemesini sağlamıştır. Batı, sırasıyla site, imparatorluk, 

millî monarşi ve ulus devlet duraklarından geçerek emperyalist devlet aşamasına 

ulaşmıştır. Bu süreçte Batı, köle ve feodal toplumdan burjuvanın egemen olduğu 

demokratik toplum seviyesine gelmiştir. Türkler ise kaba bir tasnifle bozkır 

imparatorluğu, beylik ve askerî imparatorluk aşamalarından geçerek, ulus devlet 

kavramına ulaşmıştır. Batı ve Türk toplumlarının hareket noktaları ve yaşadıkları tarihî 

süreç birbirlerinden farklıdır. Bu nedenle, lügat anlamları aynı olan sözcükler 

toplumlara farklı şeyler hatırlatır. Bu kelimenin terimsel ve sosyolojik anlamını 

oluşturur. 

Modernite siyasî alanda ulus devlet anlayışını geliştirmiş ve yaygınlaştırmaya 

çalışmıştır. Ulus devlet sınırları belirli toprak parçasında yasal güç kullanma hakkına 

sahip, halkı türdeşleştirecek ortak kültür, simge ve değerler oluşturmayı amaçlayan 

devlet tarzıdır. Ulus devletlerin oluşumu gerek şekli ve gerekse içerik ve işleyiş 

açısından birbirinden farklıdır. Oluşum ve gelişim açısından ulus devlet olarak 

isimlendirilen devletleri burjuva sınıfının liderliğinde kurulan liberal, sanayileşmiş veya 

emperyalist ulus devlet, toplumun elit kesiminin liderliğinde oluşturulan millî devlet ve 

diğer devlet veya devletler tarafından şekillendirilen yapay ulus devlet olmak üzere 

basit bir tarzda üç gruba ayırmak mümkündür. Bu devletlerin toplumlarının oluşumu 

da birbirinden farklıdır. 

Birinci gruptaki ulus devletlerde teritoryal millet anlayışı egemendir. Bu anlayışa 

göre, sınırları çizilmiş bir toprak parçası üzerinde aynı yasa ve kurumlara itaat eden 

nesiller boyu birbirini etkileyen, bilgesinin, azizinin, kahramanının yaşadığı, dua edip 

savaştığı yer olarak iddia edilen sınırları çizilmiş toprak parçası vatan ve içinde yasal 

açıdan birbirine eşit olarak yaşayanlar vatandaş olarak tanımlanmaktadır. Bu gibi 

toplumlarda önce devlet sonra toplum oluşturulduğu için yerel gruplar bir üst kimlikte 

birleştirilir. Örneğin Britanya İmparatorluğu’nda bir İskoç için alt kimlik İskoçluk, üst 

kimlik ise Britanyalı olmaktır. Oysa yabancılar bir İskoç’u pekâlâ İngiliz olarak 

tanımlayabilmektedir. 

Batı Avrupa’da ortaya çıkan ulus devletler kısa sürede emperyalist aşamaya 

gelerek askerî imparatorlukları parçalama ve ulus devletlere bölme şeklinde 

özetlenebilecek olan bir politika izlediler. Bu politika yapay ve millî olmak üzere 

birbirinden farklı ulus devlet anlayışlarının ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Batı bu 

politikayı Osmanlı Devleti’ne Şark politikası adı altında uyguladı. Bu ortamda Osmanlı 

Devleti çözümü geleneksel devlet anlayışından sınırları belirli toprak parçası (vatan) 

üzerinde teritoryal millet felsefesine uygun ulus devlete dönüşmekte bulacaktır. Bu 

amaçla 1869 Vatandaşlık Kanunu ile sınırları dâhilindeki Osmanlı tebaası din ve ırk 

ayrımı gözetmeksizin hukukî eşitlik ilkesine dayalı Osmanlıcılık fikriyatında Osmanlı 

milleti oluşturma çabası başlatıldı. İmparatorluk sınırları dahilinde yaşayan değişik dinî 

gruplara mensup cemaatlerin laik toplum çerçevesinde Osmanlı milletine dönüştürmek 

adına giyim kuşam, askerî, eğitim ve hukuk alanında reform hareketleri başlatıldı. Yerel

Nedim İPEK 255 

idareciler tedrici bir şekilde sivilleştirilmeye çalışıldı. Ancak Osmanlı milleti fikri ve söz 

konusu reformlar gayrimüslim cemaatler tarafından benimsenmedi. Aksine 

gayrimüslimlerin Osmanlı’dan uzaklaşması ve kendi isimleri ile anılan ulus devletleri 

kurmaları ile sonuçlandı. Bu durumda Osmanlı devlet adamları ve düşünürlerine de 

çağın şartlarına göre ulus toplumu oluşturmak veya savunmak kalmaktaydı. Önlerinde 

teritoryal ulus ve millet olmak üzere iki model vardı. İşte bu aşamada Osmanlı toprakları 

kitlesel boyutta göçlere sahne oldu. 

Göçlerin Toplumun Oluşumuna Etkisi 

Savaş, sürgün, din değiştirme ve göç nüfusun kompozisyonunda ve kimliğin kültürel 

içeriğinde derin değişikliklere sebep olabilmektedir. Anadolu’nun nüfus yapısının ve 

toplumsal kimliğinin oluşumu ve değişiminde en önemli faktör göç olgusudur. 

Anadolu tarihî süreç içerisinde sürekli denebilecek bir ölçüde kitlesel göçlerle karşı 

karşıya kaldı. Göçler Anadolu nüfusunun birkaç kez yeni baştan harmanlanmasına 

sebebiyet verdi. 

Türklerin 1453’e kadar gerçekleştirdikleri fetihler Anadolu’da kitlesel boyutta 

nüfus dalgalanmalarına sahne oldu. Türklerin eline geçen şehir, kasaba ve köylerde 

yaşayan Ortodokslar Bizans’ın gösterdiği yerlere çekildiler. Türk hâkimiyeti altında 

yaşamını sürdürmeye karar verenler de vardı. Zamanla bunların bir kısmı ihtida etti. 

Ancak ihtida olayı kitlesel bir boyuta varmadı. Hıristiyan nüfusun boşalttığı yerlere ise 

teşvik veya sürgün yöntemiyle Türkmen grupları yerleşti veya yerleştirildi. 

Celali hadiselerinin sebebiyet verdiği büyük kaçgunluk sonucu Anadolu’da birçok 

yerleşim birimi kuş konmaz, kervan geçmez hale geldi. Benzer sebepler ve göçler 

yaklaşık Tanzimat dönemine kadar sürdü. Devlet boşalan yerleşmeleri tekrar 

canlandırmak adına göç eden ahaliyi geri döndürmeye çalıştığı gibi bir taraftan da 

boşalan yerlere konargöçerleri yerleştirmeyi planladı. 

Söz konusu kitlesel boyutlu göçlerin yanı sıra Anadolu’da sosyal ve ekonomik 

gerekçelerden dolayı bireysel veya hane göçleri de gerçekleşmekteydi. Bu göçlerle ilgili 

nüfus kütüklerinin yanı sıra ahkâm, şikâyet, nüfus sayım ve yoklama defterlerinde kayıt 

ve bilgilere ulaşılabilmektedir. Kaynaklardan ve referans eserlerden anlaşıldığı kadarıyla 

kişiler evlilik, boşanma, kanunî takibattan veya kanlısından kurtulmak, iş bulup 

çalışmak amacıyla köyden köye, köyden kasabaya veya şehre göç edebilmiştir. Gurbete 

gidenler güvenlik kuvvetleri tarafından yakalanıp geri çevrilmekten kurtulmak için iş 

bulduğu yerde evlenebilmiştir. Evlilik olayları yerli, göçebe ve göçmen arasında da 

olabilmiştir. Reayalıktan askerî statüye geçmek de bireysel göçün başka bir çeşididir. 

Hareketliliğin bir diğer yolu, çok seyrek olmakla birlikte köyden şehre göç edip zanaat 

ve ticaretle meşgul olmaktı. Köylülerin birbirleriyle veya sipahiyle olan anlaşmazlıkları 

nüfusu hareketlendiren bir diğer etmendir. Bu tür hareketlenme özellikle Celalî 

döneminde büyük bir yoğunluk kazandı. Bu olayın da tetiklemesi ile birlikte 16. 

yüzyılda konar- göçerlerin iskân faaliyetleri nüfus hareketliliğinin başka bir sebebini 

oluşturdu. Teorik olarak Osmanlı köylüsünün çiftini çubuğunu bırakıp terk-i diyar 

etmesi yasaktı. Sipahi kadı hükmü olmak şartıyla on beş yıl içerisinde çiftbozanı geri 

getirme hakkına sahipti. Ancak pratikte sipahinin çiftbozanı bulup getirmesi en 

azından kolay değildi.


Osmanlı köylüsü geçimini temin edecek işi bulma veya can ve mal endişesiyle 

18. yüzyılda da köyünü terk edebilmiştir. İş bulmak amacıyla gurbete çıkanlar daha 

ziyade İstanbul, Rumeli ve Kefe taraflarına veya Batı Anadolu’daki çiftliklere 

gitmişlerdir 2. Bunların bir kısmı kesin dönüş yapmamak üzere ailesini de beraberinde 

götürürken bir kısmı da mevsimlik işçi statüsünde kalmayı tercih etti. Bu gibiler kışı 

memleketindeki evinde geçirirken, iş mevsimi çalışmak üzere mevsimlik işçi statüsünde 

işin bulunduğu yere gidiyordu. Gurbetçi hareketi şehirlerdeki işsiz sayısını hızla arttırdı. 

Sadece İstanbul’daki bekâr işçi sayısı şehrin genel nüfusunun %21’ini bulmuştu. Şehir 

güvenliğini sağlamak adına Babıâli iç göçü yasakladı. Ancak, yasak şehirlere yönelik 

göçü önleyemedi. 

18. yüzyılda meydana gelen iç karışıklıklar ve uzun savaşların ortaya çıkardığı 

iktisadî buhran neticesi ocaklarını terk edenler daha güvenli gördükleri yerlere göç 

ettiler. Neticede pek çok mamur ve meskûn yer boşaldı ve harap oldu. Devlet bu 

gibileri on yıl içerisinde geri döndürmeye çalıştı. On yılı geçenlere ise dokunmadı. 

Devlet bunların yerine konar- göçerleri yerleştirdi. 

Tanzimat döneminde iç göç yeni bir boyut kazandı. Vergide eşitlik ilkesi gereği 

muafiyet kalkınca sınır boylarındaki ahali iç bölgelere göç etmeyi tercih etti. Öte 

yandan tımarın kalkması, tarımda klasik üretimin yerini ticari tarımın almaya başlaması 

ve göçün görece olarak serbestleşmesi nüfus hareketlerini hızlandırdı. Bazı yerleşme 

birimleri bu göçmenlere merkezlik yapabilmiş ve neticede küçük köy merkezleri 

Adapazarı örneğinden de anlaşılacağı üzere büyük kent konumuna dönüşebilmiştir. 

Anadolu, 19. yüzyılda iç göçlerin yanı sıra devleti bir hayli sarsan dıştan içe 

yönelik kitlesel boyutlu göç dalgalarına da sahne olmuştur. Gelenlerin bir kısmı boş 

alanlara yerleştirilerek yeni yerleşim birimleri oluşturulmuştur. Bir kısmı da mevcut köy 

ve mahallelere serpiştirilmiştir. Örneğin, 93 Savaşı sonrası Kars ve Ardahanlı 

göçmenlerden bazıları Gümüşhane ve Kelkit’in mevcut köylerine yerleştirilmişlerdi. 

Bunlar daha sonra Birinci Dünya Savaşı esnasında Samsun tarafına doğru göçmek 

zorunda kaldılar. Gümüşhane ve Kelkitliler barış döneminde de geçim sıkıntısı 

sebebiyle Trabzon ve sair yerlere geçici veya daimî statüde göç etmişlerdi. Anadolu 

toprakları 1774–2000 yılları arasında büyük kitlesel göçlere sahne oldu. Bu tarihler 

arasında Türk askerinin terk etmek zorunda kaldığı yerlerde ikamet eden ve kendini 

Osmanlı /Türk hissedenler çareyi Anadolu’ya sığınmakta buldular. Öte yandan Birinci 

Dünya Savaşı ve Millî Mücadele dönemlerinde Anadolu’nun doğusu ve batısında 

yaşayanlar Orta Anadolu’ya sığınmak durumunda kaldılar. 

Osmanlı, topraklarında yerleşme talebinde bulunanların kabulünde klasik 

dönemde ayrım yapmazken, Tanzimat döneminde siyasî mülteciler hariç sadece 

Müslümanları kabul etti. Cumhuriyet hükümetleri ise bu konuda Osmanlıdan daha 

kısıtlayıcı davrandı. Müslüman Türk veya belgenin ifadesiyle Türk kültürüne mensup 

Müslümanların dışında kalanların taleplerini reddetti. Türk idarelerinin anlayışına göre, 

Balkanlarda yaşayan ve millî devleti olmayan Boşnaklar Türk kabul edilirken 

2 1730’da İstanbul’daki gurbetçilerden sadece Arnavutların sayısı 12.000’i bulmuştu. Bk. Bruce Mc. 

Gowan, Ayanlar Çağı 1699–1912, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, II, İstanbul 2004, s. 

770; Reşat Kasaba, “Batı Anadolu’da Göçmen Emeği (1750–1850)”,Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticarî 

Tarım, İstanbul 1998, s. 119–127. 18. yüzyılda İstanbul’a yönelik göçlerle ilgili bk. Cengiz Şeker, “İstanbul 

Ahkam ve Atik Şikayet Defterlerine Göre 18. Yüzyılda İstanbul’a Yönelik Göçlerin Tasvir ve Tahlili”, (Basılmamış 

Doktora Tezi), İstanbul 2007.


Arnavutlar bu kavrama dahil edilmediler. Muhtemelen millî sınırlar dışında kalmış 

olup ulus devlet kuramamış olan Osmanlı vatandaşlarının oluşturduğu Müslüman 

toplulukların iltica talepleri kabul edilmiştir. Şunu da belirtelim ki; etnik menşei Türk 

olan ancak Müslüman olmayan topluluklar ya Türkiye’den çıkartılmış veya iltica 

talepleri kabul edilmemiştir. Türkiye Cumhuriyeti idarecilerinin bu tutum ve 

davranışlarını Osmanlı döneminde yaşanan tecrübelerden kaynaklanan doğal bir tepki 

olarak algılamak gerekmektedir. Öte yandan Bozkır İmparatorluklarından Cumhuriyet 

dönemine kadar oluşturulan hemen tüm Türk otoriteleri nüfusu zenginlik kaynağı 

olarak görmüş ve bu nedenle Batı kültüründen farklı olarak nüfusu koruyan politikalar 

üretmişlerdir. Batılılaşma ile birlikte bu politikada ve anlayışta değişiklik yapılarak ülke 

içerisinde bulunan gayrimüslim nüfus diğer ülkelerdeki Müslüman Türk nüfusla 

değiştirilmiştir. Mübadele sonucu Anadolu’daki gayrimüslim nüfus bir hayli azalmıştır. 

Göçmenlerin yerleştirilmesi süreci yerli ile göçmenin kaynaşmasını sağlamıştır. 

Göçmenler kasabalara sığındıklarında ilk etapta cami, medrese ve mektep gibi kamu 

binalarına geçici olarak yerleştirilmekteydiler. Orta vadede ise yerli halkın ihtiyaç fazlası 

meskenleri kiralanarak göçmenlere tahsis edilmekteydi. Bazen akraba durumundaki 

birkaç aile aynı evi paylaşabilmekteydiler. Öte yandan, bu önlemlerle sorun 

çözümlenmezse yerli halkın ikamet ettiği evlerin selamlık kısımları göçmenlere tahsis 

edilmekteydi. Bu tarz iskân durumu süre itibarıyla 6 ay ile iki yıl arasında 

değişmekteydi 3. Göçmenlere geçimlerini temin edinceye kadar zarurî ihtiyaçlarını 

karşılamak adına maddî ve aynî yardımlar yapılmıştır. Göç çalışmaları incelendiğinde 

rahatlıkla tespit edilebileceği gibi yerli halk göçmenlere din bazında yardım etmiştir. 

Yani Müslümanlar ve Hıristiyanlar genellikle dindaşlarına yardım elini uzatmışlardır. 

Öte yandan göçmenlerin zorunlu kalınmadıkça gayrimüslimlerin sakin olduğu mahalle 

ve meskenlere yerleştirilmesi tercih edilmemiştir. 

Yerli halk göçmen ilişkisine bakıldığında Anadolu’nun bazı noktalarında 

gayrimüslimler göçmenlerin kendi köylerine yerleşmesini arzu etmemişlerdir. Hatta bu 

sebeple güvenlik kuvvetleriyle de çatışmaktan çekinmemişlerdir. Müslüman yerli ahali 

ile göçmenler arasında ise gayrimenkul paylaşımı gibi maddî sebeplerden dolayı yer yer 

çatışmalar çıkabilmiştir. Veya iki grup birbirlerini ötekileştirebilmiştir. Örneğin, 

“macurlar adam yermiş”, “bitli macur”, “macur” ifadeleriyle yerli nüfus göçmenleri 

küçümseyebilmiştir. Buna karşılık göçmenler kendilerini yerlilere göre daha medeni 

olarak ilan edebilmişlerdir. Bu psikolojik ortamda ilk başlarda iki grup arasında kız alıp 

verilmemiştir. Ama bu çok uzun da sürmeyecektir. Zira bölgeye yeni bir göçmen kitlesi 

geldiğinde daha önceki göçmenlerin kimliği yerliye dönüşüyordu. Bu sefer kendileri 

yeni gelenleri aynı tarzda tanımlayabilmekteydiler. Her iki taraf birbirini tanıyıp 

benimsedikten sonra kız alıp vermeler gerçekleşmekteydi. 

Kişinin yaşamı içerisindeki değişikliğin en önemli nedeni göç ve evliliktir. 

Özellikle ülke sınırları dâhilinde gerçekleşen nüfus hareketleri toplumun birbiriyle 

kaynaşması ve kenetlenmesini sağlayan unsurlardan birisidir. Bir yerleşim biriminde 

yerli, yabancı ve göçmen arasındaki kaynaşmayı sağlayan temel unsur evlilik kurumudur. 

Yerlilerle göçmenler aralarında dinî boyutta bir kültürel farklılık olmaması halinde 

birbirleriyle evlenmekte herhangi bir beis görmemişlerdir. Buna karşılık çeşitli 

sebeplerle Anadolu’ya göç eden ve kimliğini muhafaza etmek isteyen gayrimüslim 

3 Nedim İpek, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon 2006, s. 100–102.


unsurlar belirli bir süre sonra evlenecek kız veya erkek bulamama gibi sebeplerden 

dolayı tekrar ata yurtlarına veya kültürel yakınlık duydukları toplumun yaşadığı başka 

bir coğrafyaya gitmeyi tercih etmişlerdir. Örneğin, tarihî süreç içerisinde Türkiye’ye 

gelip yerleşen Rus Kazakları kitlesel boyutta yerli halkla bütünleşememişlerdir. Bu 

sebeple Cumhuriyet döneminde söz konusu topluluklar Rusya’ya veya Amerika’ya göç 

etmiştir 4. Kimliğini korumak ve tekrar üretmek için değişik yöntemlere başvuranlar da 

vardır. Örneğin, Polenezköylüler kimliklerini korumak adına ya gayrimüslim Türk 

vatandaşlarını ya da ecnebileri tercih etmişlerdir. Bu şekilde kimliklerini korumaya 

çalışmışlardır. Bununla birlikte Türklerle evlenenler de yok değildi. Netice itibarıyla göç 

ve evlilik toplumun yeni baştan harmanlanmasına vesile olmuştur. Söz konusu gruplar 

arasında kültürel açıdan büyük farklılıklar olmaması sebebiyle özellikle evlilik yoluyla 

kaynaşma ve karışma gerçekleşmiştir. 

Toplumun iç göç ve evlilik yoluyla karışıp kaynaştığını kaynaklardan tespit etmek 

mümkündür. Bu konuda Fatsa Nüfus Sicil Defterleri incelenebilir. Defterlerdeki 

kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla Fatsa, iç ve dış göçe sahne olmuştur. İç göçte asayiş ve 

daha ziyade evlilik dolayısıyla nüfus çekerken, aynı sebeplerden dolayı diğer yerlere ve 

dışarıya göç vermiştir. Örneğin genç kızlar bir köyden diğerine gelin olarak 

gidebilmişlerdir. Yani evlilik göçü söz konusudur. Fatsa’ya veya köylerine çevre köy ve 

kazalardan ailece gelip yerleşenler olduğu gibi Fatsa’nın nüfus kütüğüne kayıtlı olmakla 

birlikte diğer yerleşim birimlerine göç eden kişiler de mevcuttur. Kayıtlardan anlaşıldığı 

kadar, çok az olmakla birlikte bazı aileler birçok kez yer değiştirebilmiştir. Bu gibi 

aileler nüfus kayıtlarını ya bulundukları yerin nüfusuna nakletmişler veya eski nüfus 

kaydını korumuşlardır. Öte yandan Osmanlı idaresi kaza sınırları dâhilindeki yerleşim 

birimlerine Kafkas ve Rumeli göçmeni de iskân etmiştir. Söz konusu göçmenlerle yerli 

halk birbiriyle evlenerek yeni aileler oluşturabilmişlerdir. Öte yandan gerek çevre 

kasabalar ve gerekse köyler arasında kız alış verişi gerçekleşmiştir. Başka bir deyişle 

Osmanlı hâkimiyeti altında Müslüman nüfus yeniden harmanlanmış ve kaynaşmıştır. 

Örneğin, Antalyalı bir kişinin dedelerinden birisi Antalya Yörüklerinden, diğeri 

Afganistan göçmeni, babaannesi ise Batum göçmenidir. Bir saha araştırması yapılacak 

olursa bu tür örneklere oldukça sık rastlanır. Kısacası yerli ile göçmen, aralarında din 

farkı olmadığı takdirde belirli bir süre sonra evlenebilmişlerdir. Oysa Müslüman ve 

Hıristiyan arasında kitlesel boyutta bir evlilik olmamıştır. 

Evlilik cüzdanları incelendiğinde kolayca anlaşılabileceği üzere Türkiye 

Cumhuriyeti vatandaşı olup kendisini Müslüman olarak tanımlayan ve Türklük dışında 

farklı bir etnik unsura bağlayanlar kimliklerini gruplar arası evlenme ve kaynaşmaya 

engel olacak türden bir sorun olarak görmemişlerdir. Gayrimüslimler ise kimliklerini 

korumak endişesiyle dindaşlarıyla evlenmeyi tercih etmişlerdir. 

Sonuç 

Anadolu toprakları Türkler tarafından fethedilmeye başlayınca gayrimüslim topluluklar 

genelde Bizans hâkimiyetindeki yerlere çekildiler. Boşalttıkları yerlere Türkmen nüfus 

yerleşti veya yerleştirildi. Osmanlı İstanbul’u fethettikten sonra hâkimiyeti altındaki 

farklı din ve kültüre mensup olanları millet sistemi içerisinde yan yana yaşattı. Bu 

4 Türkiye’deki İslav Göçmenler için bk. Z. F. Fındıkoğlu, Türkiye’de İslav Muhacirleri (1961-1962’de 

Türkiye’deki Malakan ve Kazaklaıın Rusya’ya Dönmeleri, İstanbul 1966, s. 37.


sistemin 19. yüzyılda çökmesi üzerine devlet adamları çözümü halkı din ve kültür 

ayırımı gözetmeksizin toprağa dayalı vatandaşlık esasında bir araya getirecek olan 

Osmanlı milletini oluşturmakta gördüler. Ancak özellikle din ve kültür farklılığının 

olduğu topluluklarda bunu gerçekleştirmek en azından tarihî tecrübeye aykırıdır. 

Nitekim gayrimüslim unsurlar bu düşünceyi benimsemedi. Aksine, emperyalist 

devletlerin pazar ihtiyacını karşılamak endişesiyle geliştirdikleri ulus devlet projelerini 

benimsediler. Neticede Balkanlar ve Anadolu’daki gayrimüslim unsurlar isyan ve 

karışıklıklar çıkardılar. Böylece müslim gayrimüslim birbirine karşı ötekileşti ve 

Balkanlarda yapay ulus devletler ortaya çıktı. Bu devletler nüfuslarını homojenleştirmek 

isteyince Müslümanlar Anadolu’ya göç etti veya ettirildi. 

Anadolu’daki nüfusun iskân tarihçesine bakılırsa müslim ve gayrimüslimlerin 

ayrı mahalle veya köylerde yerleştikleri ve ancak pazarda bir araya geldikleri tespit 

edilir. Osmanlı sistemi bu farklı kültüre ait bireylerin birbiriyle kaynaşmasını 

plânlamamıştır. Dolayısıyla Rum, Türk ve Ermeni yüzyıllarca yan yana yaşamış ama 

kaynaşmamıştır. Anadolu deyimiyle farklı kültüre mensup aileler arasında istisnalar 

dışında kız alış verişi olmamıştır. Oysa gerek ekonomik sebeplerden kaynaklanan iç göç, 

gerek savaşlar neticesi elden çıkan yerlerden göçürülenler, müteferrik iskân politikası 

sonucu tamamen iç içe geçmiştir. Osmanlı belgelerinin Müslüman olarak tanımladığı 

bu topluluğa Batı kaynakları Türk adını vermekteydi. 

Bugün Türkiye sınırları içerisinde yaşayanlar bireysel olarak etnik kökenlerinin 

aynı veya farklı olduğunu savunabilirler. Tartışılamaz olan husus Orta Asya, Kafkaslar 

ve Balkanlardan gelerek Anadolu’yu vatan telakki eden ve aynı dine iman etmiş 

olanların kendilerini bir toplum, millet olarak algılamasıdır. Bu modern toplumun adı 

Türk’tür. O hâlde Türk kelimesi: Haçlı seferlerine direnen; Ermenilik ve Rumluk 

faaliyetlerine izin vermeyen; Çanakkale’de, Kafkaslarda ve Yemen’de savaşan; Bulgar, 

Sırp, Yunan, Ermeni, Rus, İngiliz ve Fransız baskı ve zulmüne uğrayan; Kafkaslar, 

Kırım ve Balkanlardan Anadolu’ya veya Erzurum, Trabzon, Van, Kars, Ardahan, 

Artvin ve İzmir’den Orta Anadolu’ya göçen; Adı Yemen’dir, Bitlis’te Beş Minare ve 

Çırpınırdı Karadeniz isimli türkülerle hüzünlenen; İzmir marşıyla coşan sanal olarak 

Trabzonlu, Erzurumlu, Vanlı, Diyarbakırlı, Aydınlı, Edirneli olarak ayrıştırılan 

Ayşelerin, Fadimelerin, Mehmetlerin, Ahmetlerin ortak adıdır.




II. Meşrutiyet Dönemi Demokratikleşme Çabaları 

Nevzat ARTUÇ * 

Giriş 

Osmanlı Devleti’nde modernleşme çabaları Lale Devri ile başlamış Tanzimat, Islahat 

ve I. Meşrutiyet dönemleriyle büyük bir gelişme göstermiştir. Avrupa’nın büyük 

devletleri karşısındaki seri askerî mağlubiyetleri neticesinde ortaya çıkan modernleşme 

fikri, II. Mahmut döneminde büyük bir ivme kazanmıştır. Nitekim Tanzimat 

Fermanı’yla başlayan yeni dönemde, değişen Padişahların değişmez müesseselere tâbi oluşu 

anlayışı ön plana çıkmış, müessese fikri ağırlık kazanmıştır. Gelinen bu noktaya rağmen 

toplumda, anayasalı parlamenter sistem kurulmasına ilişkin düşünceler henüz 

tartışmaya açılamamıştı. Her şeye rağmen Tanzimat dönemi, müessese ve hukuk 

fikrinin ön plana çıkmış olması açısından, meşruti dönem için önemli bir hazırlık 

niteliğinde olmuştur 1. Meşruti yönetim önündeki son engeller, Sultan Abdülaziz’in 

tahttan indirilmesi ve Veliaht Abdülhamid’in ılımlı bir tavır sergilemesiyle tamamen 

ortadan kaldırılmıştır. Yeni Osmanlıların desteğiyle Padişah olan II. Abdülhamid, 23 

Aralık 1876’da I. Meşrutiyet’i ilân etmiştir. Böylece Osmanlı Devleti, tarihinde ilk kez 

anayasalı parlamenter sistemle tanışmış oldu. Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olma 

özelliğini taşıyan Kanun-ı Esâsi, çağdaş anayasadan ziyade tipik bir geçiş devri 

anayasası özelliğini taşımaktadır. Aceleyle ve belirli bir sistematikten uzak olarak 

hazırlanmış olan Kanun-ı Esâsi’nin en büyük zaafı, 113. maddesiyle Padişah’a oldukça 

geniş yetkiler veren hükümler içermesi olmuştur. Osmanlı Devleti’nin modern 

anlamda ilk parlamentosu olma özelliğini taşıyan Meclis-i Mebusan 80’i Müslüman, 

50’si Gayr-i Müslim olmak üzere toplam 130 üyeden oluşuyordu. İlk toplantısını, 19 

Mart 1877’de gerçekleştiren Meclis-i Mebusan, 14 Mart 1878’de son kez toplanmış ve 

II. Abdülhamid tarafından olağanüstü şartlar bahanesiyle tatil edilmiştir. Tüm 

eksikliklerine rağmen I. Meşrutiyet modernleşme ve demokrasi tarihimizin en önemli 

dönüm noktası olarak algılanmalıdır 2. Takip eden yıllarda Meşrutiyet rejimini yeniden 

yürürlüğe koyabilmek amacıyla II. Abdülhamid’e karşı başlatılan mücadele fikri, Yeni 

Osmanlılar tarafından bırakılan tarihi ideale uygun olarak, Jön Türk hareketinin 

doğmasına ve bu harekete paralel olarak gelişen İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 

* 

Yrd.Doç.Dr., Adıyaman Üniversitesi Öğretim Üyesi. 

1 

T. Zafer Tunaya, Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri, Yedigün Matbaası, İstanbul 

1960, s. 51-63. 

2 

Nevzat Artuç, “II. Meşrutiyet’in İlanı”, DoğuBatı, C. I, Sa.45, Yıl:2008, s. 64-67.

Nevzat ARTUÇ 261 

kurulmasına imkan sağlamıştır. Bu mücadele 23 Temuz 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı 

ile başarıya ulaşmıştır. 

a-Demokratikleşme Yolunda Atılan Adımlar 

II. Meşrutiyet, kısa süreli bir mücadelenin devamında değil, uzun soluklu modernleşme 

ve demokratikleşme çabalarının kaçınılmaz sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Ayrıca 

Tanzimat ve I. Meşrutiyet gibi demokratikleşme adımları yukarıdan aşağıya doğru bir 

gelişme gösterirken, II. Meşrutiyet’te aşağıdan yukarıya doğru bir gelişme söz 

konusudur. Bu nedenledir ki II. Meşrutiyet, “İmparatorluktaki Müslüman ve Gayr-i 

Müslim unsurların ortak bir zeminde buluştukları ilk ve son demokratikleşme çabası 

olmuştur. II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinde başrolü oynayan İttihat ve Terakki 

Cemiyeti, 1789 Fransız İnkılabı’ndan esinlenerek adeta slogan haline getirdiği hürriyet, 

adalet, müsavat (eşitlik) ve uhuvvet (kardeşlik) ifadeleriyle demokrasinin en önemli 

unsuru olan halk kitlelerini etkilemeyi başarmıştır”. Yaklaşık on yıl sürecek olan II. 

Meşrutiyet Dönemi’nde; demokratik yönetimlerin vazgeçilmez unsurları olan anayasalı 

parlamenter sisteme geçilmiştir. Bu doğrultuda Kanun-ı Esâsi, I. Meşrutiyet 

deneyiminden ders alınarak değiştirilmiş ve genişletilmiştir 3. 

II. Meşrutiyet’in ilânının ardından ilk kez bir seçim kanunu (İntihab-ı Mebsuan 

Kanun-ı Muvakkat) kabul edilmiş, 1908-1918 yılları arasında biri ara seçim, üçü de 

genel seçim olmak üzere toplam dört kez seçimlere gidilmiştir. 1908 Kasım-Aralık 

aylarında yapılan birinci genel seçimleri İttihat ve Terakki listelerinde yer alan adaylar 

kazanmıştır 4. Seçimlerin ardından, 17 Aralık 1908’de 30 yılı aşkın bir süredir tatilde 

olan Meclis-ı Mebusan açılmıştır. Böylece demokratikleşme ve milli egemenlik yolunda 

en önemli bir dönemeç geçilmiş ve son olarak II. Abdülhamid’in otoriter yönetimi 

sayesine yeniden canlanmaya başlayan klasik monarşi anlayışı sona ermiştir. Yasama ve 

yürütme yetkileri resmen Padişah’tan alınıp Kânun-ı Esâsi, Meclis-i Mebusan, 

Hükümet ve İttihat ve Terakki Cemiyeti arasında paylaştırılmıştır. Bu sayede Türk 

demokrasisi ilk kez parlamenter sistem ve kuvvetler ayrılığı ilkesi ile tanışmıştır. 

İttihatçılar, toplam 288 kişiden oluşan Meclis-i Mebusan’da çoğunluğu sağlamışlardır. 

Ancak ilerleyen haftalarda İttihatçıların söylem ve uygulamalarından rahtsız olan ve 

istedikleri menfaatleri elde edemeyenler İttihat ve Terakki Cemiyeti’nden ayrılmaya 

başlamışlardır. Böylece demokrasinin vazgeçilmez unsurlarından olan anayasa ve 

parlemanto kavramlarına ek olarak muhalefet de oluşmaya başlamıştır. Bu bağlamda 

ilk olarak Osmanlı Ahrar Fırkası kurulmuştur. Takip eden yıllarda kurulan Osmanlı 

Demokrat Fırkası, Heyet-i Müttefika-i Osmaniye Fırkası, Mutedil Hürriyet Perveran 

Fırkası, Ahali Fırkası, Sosyalist Fırka ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası gibi birbirinden farklı 

siyasi oluşumlarla çok partili siyasal yaşama geçilmiştir. Böylece demokratikleşme 

yolunda önemli bir adım daha atılmıştır. 

Öte yandan hukuk alanında geniş çaplı düzenlemeler yapılmıştır. Bu doğrultuda 

toplantı, basın ve grev kanunları hazırlanmıştır. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1917 

Kongresi’nde hukukta laikleşme yolunda önemli adımlar atılmış, aile hukuku 

komisyonu oluşturularak evlenme ve boşanma davaları şeriye mahkemelerinden 

3 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Afa Yay., İstanbul 1996, s. 134-138. 

4 T. Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler, C. III, İletişim Yay., İstanbul 2000, s. 205-206.

262 II. Meşrutiyet Dönemi Demokratikleşme Çabaları 

alınarak adliye mahkemelerine bırakılmıştır 5. Ayrıca saray ve hanedan ödenekleri 

azaltılmış, Milli Kütüphane, Milli Arşiv, Milli Coğrafya ve Türk Ocağı gibi kuruluşların 

hayata geçirilişi ile kültürel alanlarda ilerleme sağlanmış, Müdafaa-ı Milliye Cemiyeti, 

Donanma Cemiyeti, Kızılay (Hilal-i Ahmer) ve Çocuk Esirgme Kurumu (Himaye-i 

Etfal) gibi yeni sivil toplum örgütleri, Türk Gücü, Altınordu İdmanyurdu gibi yeni 

spor kulüpleri tesis edilmiş, teba anlayışından vatandaşlık bilincine geçilmiş, kadın 

hakları konusunda önemli adımlar atılmıştır. Ekonomide Milli İktisat siyaseti 

çerçevesinde kooperatifçiliğe ağırlık verilmiş, İtibar-ı Milli Bankası adı altında bir Milli 

Banka kurulmuştur 6. 

b-Demokratikleşme Önündeki Engeller 

II. Meşrutiyet Dönemi’nde iktidar-muhalefet ilişkilerinin dialog ve uzlaşmadan uzak 

olması, demokratikleşmenin önündeki en büyük engel olarak göze çarpmaktadır. 

Nitekim 1908 seçimlerinin ardından muhalefet tarafından tertiplenen 31 Mart Olayı, 

II. Meşrutiyet Dönemi demokratikleşme çabalarına büyük darbe indirmiştir. Bu 

tarihten itibaren iktidar-muhlafet ilişkileri demokratik ortamdan çıkartılıp adeta siyasi 

bir kan davası haline dönüştürülmüştür. 

1911 ara seçimleri, II. Meşrutiyet Dönemi’nin en büyük muhalefet partisi olma 

özelliğini taşıyan Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın etkisiyle, İttihatçılar aleyhine 

neticelenmiştir. Bu durumu kabullenemeyen İttihatçılar çareyi Meclis-i Mebusan’ı 

feshetmekte bulmuşlardır. 1912’de yapılan ikinci genel seçimleri (Sopalı seçimler) bu 

defa İttihat ve Terakki Cemiyeti adayları kazanmış, Meclis-i Mebusan’da 270 İttihatçı 

milletvekiline karşı 15 Hürriyet ve İtilaf Fırkası milletvekili yer almıştır 7. Ancak seçim 

süreci sancılı ve sıkıntılı geçmiştir. Seçimlerin ardından kurulan Üçüncü Mehmet Sait 

Paşa Hükümeti döneminde etkinliklerini artırmak ve muhalefeti susturmak isteyen 

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Hürriyet ve İtilaf Fırkası Genel Merkezi tarafından 20.000 

adet basılan Açıksöz Gazetesi’ni, halk arasında İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne olan kin ve 

düşmanlığı artıracağı endişesiyle toplattırmıştır 8. İlerleyen günlerde ortaya çıkan 

Halaskar Zabitan Grubu, misilleme olarak ordunun siyasetle uğraşmasına, dolayısıyla 

orduda büyük ölçüde egemenliğe sahip İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne son vermek 

amacıyla Mehmet Sait Paşa Hükümeti’ni darbe tehdidiyle düşürmüştür. Yeni kurulan 

Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti, İttihatçıların egemen olduğu Meclis-i 

Mebusan’dan güvenoyu almıştır. Bir başka ifadeyle İttihatçılar yeni Meclis’in 

dağılmaması için istemeyerek de olsa yeni Hükümet’e destek vermişlerdir. Bu durumun 

ileride kendilerine engel teşkil edebileceğini düşünen Gazi Ahmet Muhtar Paşa, 

yaklaşık iki buçuk ay sonra, 4 Temmuz 1912’de Kanun-ı Esâsi’deki bir boşluktan 

yararlanarak ve içteki siyasi gelişmeleri bahane ederek Meclis-i Mebusan’ın 

feshedilmesini sağlamıştır. Ardından da muhalefetin isteği doğrultusunda İttihatçı 

kadrolara karşı adeta bir kıyım başlatmıştır. Siyasi tutuklamalar meselesi olarak da 

bilinen söz konusu uygulamalar çerçevesinde önde gelen pek çok İttihatçı siyasi 

5 

T. Zafer Tunaya, a.g.e., C. I, s. 68, 155-156 

6 

T. Zafer Tunaya, a.g.e., C. I, s. 66-67; Y.Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C. I/1, TTK Basımevi, 

Ankara 1991, s. 345-351. 

7 

T. Zafer Tunaya, a.g.e., C. III, s. 208-209. 

8 

BOA, DH.HMŞ, 10/55, 21 Nisan 1328 (4 Mayıs 1912).


gerekçelerle tutuklanmış ve baskılara maruz kalmıştır. Ardı arkası kesilmeyen 

tutuklama olayları dönemin basınında oldukça geniş yankı uyandırmıştır. Nitekim 

Tasvir-i Efkar Gazetesi yazarı Yunus Nadi Bey, Hükümet’in söz konusu uygulamalarını 

eleştirmiş, vatanseverliğinden şüphe edilmeyecek İttihatçı kadroların tutuklanmalarının 

demokrasiyle bağdaşmadığını savunmuştur 9. Gazi Ahmet Muhtar Paşa Hükümeti 

kamuoyunda büyük tepki toplayan bu uygulamaların dışında 1912 seçimlerinde 

nüfuzunu İttihat ve Terakki Cemiyeti lehine kullandığı iddia edilen çok sayıdaki kamu 

görevlisiyle hesaplaşma yoluna gitmiştir. Bu çerçevede Ağustos ve Eylül ayı içerisinde 

İttihatçıların önde gelen isimlerinden Bağdat Valisi Cemal Bey hakkında seçimlerde 

İttihat ve Terakki Cemiyeti adaylarının kazanması için çalıştığı ve Hürriyet ve İtilaf 

Fırkası’na ait kulüpleri kapattığı şeklindeki şikayetleri dikkate alarak soruşturma 

başlatmıştır 10. Takip eden haftalarda Bandırma Kaymakamı Hasan Vasfi Bey, 

Bandırma Ermeni Kulübü’ne üye olduğu ve seçimlerde nüfuzunu İttihat ve Terakki 

Cemiyeti lehine kullandığı 11, Kilis Kaymakamı Ziya Bey Kilis ve Antakya’da yapılan 

seçimlerde develetin resmi kolluk kuvvetlerinin baskısı altında İttihat ve Terakki 

Cemiyeti lehine çalışmalar yaptırttığı 12 ve son olarak Cüneyn Kaymakamı Fevzi Bey 

seçimlerde İttihat ve Terakki Cemiyeti lehine çalışmak ve halk arasında karışıklık 

çıkarttığı 13 suçlamalarıyla soruştrurmalara maruz kalmışlardır. Adı geçen mülki 

amirlerin beraberindeki memurlar hakkında da benzer gerekçelerle soruşturmalar 

açılmıştır. Bu durum ülkedeki siyasi atmosferin daha fazla gerilmesine hatta bu 

tarihten itibaren demokratikleşme çabalarının askıya alınmasına yol açmıştır. Iktidar ile 

muhalefet sorunun çözümünde dialog-uzlaşma yerine, demokrasi dışı yöntemlere 

başvurmaktan kaçınmamışlardır. İlk olarak kendilerine yönelik bu baskıdan kurtulmak 

isteyen İttihatçılar, çareyi darbe yapmakta bulmuşlardır. 1913’te Bâb-ı Âli Baskını adı 

verilen darbe ile Harbiye Nazırı Nazım Paşa öldürülmüş, mevcut Kamil Paşa 

Hükümeti devrilerek yerine İttihatçıların egemen olduğu Mahmut Şevket Paşa 

Hükümeti kurulmuştur 14. 

Yaşanan bu gelişmeler dolayısıyla ülkenin en büyük muhalefet partisi 

konumundaki Hürriyet ve İtilaf Fırkası oldukça güç kaybetmiş bu nedenle de Bâb-ı Âli 

Baskını ve Nazım Paşa’nın öldürülmesi olaylarını adeta siyasi bir kan davası haline 

getirmiştir. Hürriyet ve İtilafçılar, tıpkı amansız rakipleri olan İttihatçılar gibi, Bâb-ı 

Âli’yi basarak Mahmut Şevket Paşa Hükümeti’ni devirmek, İstanbul Muhafızlığı’nı ele 

geçirmek ve Kamil Paşa ile Prens Sabahattin’in de dahil olduğu yeni bir Hükümet 

kurma planları yapmaya başlamışlardı. Muhalefetin önde gelen isimlerinden Prens 

9 

Nevzat Artuç, Cemal Paşa (Askeri ve Siyasi Hayatı), TTK Yay., Ankara 2008, s. 105. 

10 

Bağdat Hürriyet ve İtilaf Fırkası Temsilcisi Müftüzade Kamil Bey tarafından gönderilen şikâyet 

dilekçesi üzerine başlatılan soruşturma, Cemal Bey’in o tarihlerde görevinden istifa etmesi nedeniyle 

tamamlanamamıştır. BOA, DH.MTV, 18/47, lef. 2, 23 Temmuz 1328 (5 Ağustos 1912). Konuyla ilgili 

olarak ayrıca bkz. Nevzat Artuç, a.g.e., s. 98-99. 

11 

Bandırma Sabık Belediye Başkanı tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen ilgili şikâyet 

dilekçesi ve Hükümet tarafından alınan soruşturma kararı için bkz. BOA, DH.MTV, 22-2/15, lef. 1, 2, 

17 Ağustos 1328 (30 Ağustos1912). 

12 

Kilis Hürriyet ve İtilaf Fırkası Temsilcisi İsmail Hakkı Bey tarafından gönderilen şikâyet dilekçesi 

için bkz. BOA, DH.MTV, 22-2/13, lef. 4, 21 Ağustos 1328 (3 Eylül 1912). 

13 

BOA, DH.MTV, 22-2/14, lef. 1-4, 21 Ağustos 1328 (3 Eylül 1912). 

14 

Ayrıntılı bilgi için bkz. Nevzat Artuç, “Bir Darbenin Gerçek Öyküsü: 1913 Bâb-ı Âli Baskını”, 

SDÜFEFD, Sa. 10, Yıl: 2004, s. 61-78.

264 II. Meşrutiyet Dönemi Demokratikleşme Çabaları 

Sabahattin ve ekibi tarafından İttihat ve Terakki Hükümeti’ni devirmeye yönelik 

hazırlanan karşı darbe girişimi, dönemin resmi kayıtlarında Taklib-i Hükümet Teşebbüsü 

(Hükümet Değişikliği) olarak anılmıştır. Taklib-i Hükümet Teşebbüsü’nün başarısızlığına 

rağmen muhalefet hala karşı darbe fikrinden vazgeçmemiştir. Nitekim, 11 Haziran 

1913 Çarşamba günü Sadrazam Mahmut Şevket Paşa öldürülerek kaos ortamı 

yaratılmaya çalışılmışsa da başarılı olunamamıştır 15. 

Üçüncü genel seçimler 1914’te yapılmıştır. Bu seçimleri, 1913 Bâb-ı Âli 

Baskını’ndan sonra iktidarı tamamen eline geçiren ve muhalefete yaşam hakkı 

tanımayan İttihatçılar kazanmıştır. Tek parti egemenliğinin söz konusu olduğu bu 

dönemde II. Meşrutiyet Dönemi’nin en uzun süreli yasama faaliyetleri 

gerçekleştirilmiştir. Yaklaşık 4 yıl aralıksız görev yapan parlamento, 1918 Mondros 

Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra feshedilmiştir. 

II. Meşrutiyet Dönemi’nde yapılan 1908, 1911, 1912 ve 1914 seçimlerinin ortak 

özelliği iki dereceli seçim sistemine göre yapılması, seçme ve seçilme hakkının yalnızca 

erkeklere verilmesi ve seçme hakkının yalnızca vergi verme şartına bağlanması 

olmuştur. Ayrıca 1912 seçimleriyle ordunun siyasettten uzak tutulması amacıyla 

askerlerin oy kullanması yasaklanmıştır 16. 

II. Meşrutiyet Dönemi’nde 1908 yılından 1913 Bâb-ı Âli Baskını’na kadar 11, 

1913 yılından 1918 Mondros Mütarekesi’ne kadar 4 olmak üzere toplam 15 Hükümet 

kurulmuştur. Öyleki 1913’e kadar kurulmuş olan bazı Hükümetlerin ömrü iki haftadan 

bile az olmuştur. Bu durum ülkede siyasi istikrarsızlığa neden olmuştur 17. İttihat ve 

Terakki Cemiyeti’nin Bâb-ı Âli Baskını’nın ardından iktidara tamamen hakim olmasıyla 

birlikte 1913 öncesinde yaşanan siyasi istikrarsızlık sorunu büyük ölçüde giderilmiştir. 

Sonuç 

II. Meşrutiyet Dönemi’nde Osmanlı Devleti’nin yüzyıllardır devam eden geleneksel 

hâkimiyet anlayışı yıkılmış, yerine özgürlükçü ve demokratik bir devlet yapısı kurulması 

amaçlanmıştır. Bu dönemde ortaya atılan siyasi fikir akımları ve gerçekleştirilen 

demokratikleşme çabaları, kendisinden sonraki dönemde kurulan Türkiye Cumhuriyeti 

için paha biçilmez bir laboratuar tecrübesi olmuş, Mustafa Kemal Atatürk tarafından 

gerçekleştirilecek inkılâp hareketlerine zemin hazırlamıştır. Ayrıca siyaset yapan 

fertlerin sayısında artış olmuş ve siyaset daha geniş kitlelere ulaşmıştır. Böylece, Tebaayı 

Şahane’den Vatandaşlık bilincine ulaşma yolu açılmıştır. Özgürlüklerin alanı 

genişletilmiş, ekonomi, eğitim, kültür ve sporla ilgili çok sayıda dernek ve cemiyetlerin 

kurulmasına olanak sağlanmıştır. II. Meşrutiyet Dönemi’nde ilk defa çok partili 

parlamenter rejime geçilmiştir. Bu sayede anayasa, parlamento, seçim, iktidar ve 

muhalefet gibi demokrasinin temel ilkeleri olarak kabul edilebilecek kurum ve 

kavramlarla tanışılmıştır. Ancak oldukça kısa süre içerisinde gerçekleştirilen 

demokratikleşme çabaları; iktidar-muhalefet arasındaki dialog ve uzlaşma eksikliği, çok 

partili siyasal yaşamın yeterince özümsenmemiş olmasından kaynaklanan gazeteci 

15 

Ayrıntılı bilgi için bkz. Nevzat Artuç, “Bir Siyasal Cinayet Örneği: Mahmut Şevket Paşa Suikasti”, 

SDÜFEFD, Sa. 12, Yıl: 2005, s. 73-102. 

16 

T. Zafer Tunaya, a.g.e., C. III, s. 210-212. 

17 

II. Meşrutiyet Dönemi’nde kurulmuş olan Hükümetler hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. T. Zafer 

Tunaya, a.g.e., C. III, s. 61-190.


cinayetleri, 31 Mart Olayı, Halaskar Zâbitan Olayı, Bâb-ı Âli Baskını ve Mahmut 

Şevket Paşa Suikasti gibi demokrasi dışı müdahaleler nedeniyle kesintilere uğramıştır. 

Yaşanan olumsuzluklara ek olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1913’ten itibaren 

basına uyguladığı sansür ve muhalefete göz açtırmayan tek parti yönetimi anlayışı, 

demokratikleşme çabalarının büyük ölçüde askıya alınmmasına sebebiyet vermiştir. 

Nihayet II. Meşrutiyet Dönemi’nin yukarıda kısaca açıklamaya çalıştığımız darbe, 

basına sansür ve çok partili siyasal yaşamı özümseyememe gibi demokrasi dışı 

yöntemleri kötü bir alışkanlık olarak uzun süre modern Türk demokrasisini olumsuz 

yönde etkilemiştir.




18.Yüzyılda Doğu Akdeniz’de Ticaret ve Güvenlik 

Osman KÖSE * 

Giriş 

Akdeniz, tarihin bilinen ilk zamanlarından itibaren insanların yerleştiği, yaşadığı, ticaret 

yaptığı ve medeniyetlerin oluştuğu bir yerdir. İlahi dinlerin tamamı dünyanın bu 

yöresinde filizlenmiş ve dünyaya nizam ve şekil veren medeniyetler de buradan 

yükselmeye ve kök salmaya başlamışlardır. Bugünkü modern dünyanın oluşumunun 

temel dinamiklerini oluşturan Mezopotamya, Roma ve Eski Yunan medeniyetlerini ve 

bilimini oluşturan bilim adamları Akdeniz dünyasında ortaya çıkmışlar ve buralardan 

dünyayı aydınlatmaya çalışmışlardır. Coğrafi keşiflere kadar dünyayı baştanbaşa kat 

eden en önemli ticaret yollarının ana güzergâhları da Akdeniz ve çevresinden 

geçmektedir. 

Akdeniz, sahip olduğu siyasi ve stratejik coğrafi bünyesi ve taşıdığı ticari ve 

ekonomik potansiyeli ile tarihin her döneminde önemini korumuş ve büyük siyasi 

güçlerin sahip olmak için çalıştığı bir alan olmuştur. Osmanlı devleti de daha önceki 

devletler ve medeniyetler gibi Akdeniz’de söz sahibi olmaya çalışmış ve Mısır’ın ve 

Kuzey Afrika’nın fethinden sonra 16. asırda tam anlamıyla Akdeniz’de çağın güçlü 

denizci devletleri Venedik ve İspanya’yı dizginleyerek bunu başarmıştır. Osmanlı 

devletinin Akdeniz’deki üstünlüğü, dünyadaki, siyasi ve askeri gelişmelere göre 

paralellik izlemiştir. Bu dönemde Karadeniz’in tamamen bir Türk gölü haline gelmesi 

ve Akdeniz’de de üstünlük sağlanması dolayısıyla Avrupa devletleri bir taraftan dünyayı 

sömürgeleştirmek üzere okyanuslara açılırken, diğer taraftan da buradan aldıkları güçle 

Akdeniz’de Osmanlı’nın karşısına askeri ve ekonomik üstünlük sağlayarak çıkmaya 

çalışmışlardır. Tarihin her döneminde olduğu gibi güçlü Osmanlılar zamanda ticari 

hayat olanca canlılığını korumuştur. Osmanlılar ticareti teşvik için tüm önlemleri 

almaktan da hiç bir zaman kaçınmamışlardır. 

Bu makalede Osmanlı devletinin siyasi ve ekonomik açıdan durgunluk 

dönemi olarak kabul edilen 18. asırda Doğu Akdeniz’deki ticari hayat, ticaretin şekli ve 

bu dönemde Akdeniz’deki güvenlik üzerinde durulacaktır. 

A – Akdeniz’de Ticaret 

Osmanlılar döneminde Akdeniz’de çok sayıda devlete bağlı tüccarlar ticaret 

yapmaktaydılar. 16. yüzyıldan sonraki kesin Osmanlı üstünlüğünden sonra buradaki 

ticari canlılık varlığını devam ettirdi. Osmanlı yönetimi ticareti canlı tutmak ve siyasi 

birtakım gerekçelerle bazı devletlere ayrıcalıklar tanıdı. Venedik, Fransa, İngiltere ve 

* Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Öğretim Üyesi. E-mail: osmank@omu.edu.tr

Osman KÖSE 267 

Hollanda 18. asra gelinceye kadar Osmanlıların ticari kolaylıklar sağladığı 

devletlerdendir 1. Atlantik yolunun faaliyete geçmesi bile Akdeniz ticaretine hemen 

olumsuzluklar yansıtmadı. Kısa bir durgunluktan sonra Akdeniz’de ticaret canlılığını 

korudu. 

Bilindiği gibi büyük ticari dolaşımın okyanuslara kayması ile Avrupa 

devletlerinde siyasi, sosyal, ekonomik ve sanayi alanlarında bir inkişaf dönemi meydana 

gelmişti. Avrupa devletlerinin deniz aşırı ticarete başlamaları ve dünya pazarlarını 

süsleyen zengin ticari metalara sahip olan Hint okyanusundaki ticarete hakim 

olmalarına rağmen, 17. yüzyıl Osmanlı ticareti Avrupa devletleriyle boy ölçüşebilecek 

düzeydeydi. Karadeniz bu dönemde Osmanlı iç deniziydi ve ticari açılardan dış 

dünyaya kapalıydı. Bu nedenle Avrupa tüccarlarının Osmanlı devleti ile ticareti karadan 

Balkanlar ve denizden de Akdeniz üzerinden gerçekleşiyordu. Bu yüzyılda Doğu 

Akdeniz’i çevreleyen İskenderiye, Kahire, Payas, İskenderun, Cezayir ve Tunus kıyıları 

ile Anadolu ve Ege kıyılarında İzmir ve Balkanlar yöresindeki Selanik gibi batılı 

tüccarların da sıkça uğradıkları liman şehirleri Osmanlı yönetimindeydi. Bu sebepten 

Avrupa tüccarları satın aldıkları ticari ürünler ve emtialar veya transit olarak Akdeniz’i 

kullanarak Avrupa’ya taşıdıkları mallar için Osmanlı makamlarına vergi vermekteydiler. 

Batı, Akdeniz’de ticareti yapılan ürünlere muhtaçtı. Bu malların şekli mamul, yarı 

mamul veya hammadde şeklindeydi. Ama daha henüz 17. asırda Osmanlı devletinden 

dış dünyaya ticari amaçlı götürülenler mamul veya yarı mamul ürünlerdi. Avrupa’dan 

bu dönemde Osmanlı devletine gelen ticaret malları genelde mamul maddelerden 

oluşmaktaydı. Fakat bu mamul maddeler bir asır sonra görüleceği şekliyle yerli 

Osmanlı üretimini sekteye uğratacak ve bitirecek düzeyde değildi. Çünkü henüz 

Osmanlı devleti ürettiği mallarla kendi kendine yeter haldeydi ve dış dünyaya muhtaç 

değildi. Batıdan Osmanlı coğrafyasına gelen ticari mallar yani Osmanlı ithalatı daha 

sonraki asrın sonlarına göre çok düşüktü. 

Osmanlı devletinde 17. asrın önemli ticaret şehirleri İstanbul, Selanik, Kahire ve 

Halep’ti. İstanbul, hem siyasi ve hem de ticari bakımlardan bir kavşak rolündeydi. 

Karadeniz’i Akdeniz’e ve Asya’yı Avrupa’ya bağlayan boğazlar üzerinde olması bu 

yüzyılda İstanbul’un konumunu vazgeçilmez kılıyordu. İç ticarette Karadeniz ve 

Akdeniz’den taşınan malların güzergahı genelde İstanbul’du. Selanik, Balkanlarda 

önemli bir liman şehriydi. Avrupa’dan gelen tüccarların yanında yerli Müslüman ve 

gayr-ı Müslim Rum ve Yahudilerden çokları buradaki ticarete canlılık kazandırıyorlardı. 

Bu dönemde Osmanlı kentlerinden, batıya yakın olması ve uluslararası ticaretteki rolü 

nedeniyle en fazla Selanik dış dünyayla daha içli dışlıydı. Kahire, ticari rolü ve stratejik 

konumu nedeniyle Osmanlı devletinin ikinci önemli merkezi konumundaydı. Halep ise 

Hint ve Kızıldeniz üzerinden, doğu Anadolu, İran, Suriye ve diğer Arap vilayetlerden 

1 Gerad R. Erdbrink, “ Onyedinci Asırda Osmanlı-Hollanda Münasebetlerine Bir Bakış” Güney-Doğu 

Avrupa Araştırmaları Dergisi, 2–3 ( İstanbul 1973 – 1974),s. 159 – 180; A.A Kampman, “ XVII. Ve XVIII. 

Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hollandalılar”, Belleten, XXIII ( Ankara 1959, s. 513-523; İsmail 

Hakkı Kadı, “ Arşiv Belgelerine Göre 18. Yüzyılda Osmanlı- Hollanda Münasebetleri, ( Y Lisans Tezi, İstanbul 

1987; Abdullah Kadızade, “ 18. Yüzyılda Osmanlı – Hollanda Finansal Münasebetleri”, Akademi, s. 11; 

Mübahat Kütükoğlu, Osmanlı – İngiliz İktisadi Münasebetleri I ( 1580 – 1838), Ankara 1974; İsmail Hakkı 

Uzunçarşılı, “ Ondokuzuncu Asır Başlarına Kadar Türk- İngiliz Münasebetlerine Dair Vesikalar”, Belleten, 

XIII ( Ankara 1950), s. 573 – 648; Mahmut Şakiroğlu, “ 1503 Tarihli Türk Venedik Andlaşması”, VIII. 

Türk Tarih Kongresi ( Ankara 11-15 Ekim 1976), s. 1559 – 1571.

268 18.Yüzyılda Doğu Akdeniz’de Ticaret ve Güvenlik 

gelen malların toplandığı ve dış dünyaya dağıtıldığı bir depo ve kavşak işlevini 

görmekteydi 2. 

17. asırda İzmir, Osmanlı kentleri arasında ikinci derecede bir ticari konuma 

sahipti. Bu yüzyılın önemli ticari şehirleri Selanik, Halep ve Kahire ticari aktivitesi, 

potansiyeli ve limanlarının işlekliğiyle İzmir’den öncelikliydi. Asrın sonlarına doğru 

İzmir, Anadolu içlerinden gelen malların dünya pazarlarına ulaştırılması için sürekli 

gelişmekte olan Doğu Akdeniz’in kavşak noktasında işlek bir liman kenti 

konumundaydı. 

Osmanlı devleti 18. yüzyıla girerken bir önceki asra göre siyasi, sosyal, askeri 

ve ekonomik açılardan batı devletleri ile kıyaslandığında durağan bir güç ile giriyordu. 

Başarılı fakat uzun süren Girit kuşatmasından sonra yeni asra 16 yıl süren savaşın 

ekonomik ve siyasi yorgunluğu ile girmişti. Uzun süren savaşların ticari ve ekonomik 

hayatta birtakım olumlu veya olumsuz etkilerinin olması kaçınılmazdır. Osmanlı’daki 

bu askeri ve siyasi yıpranmışlığa karşı batı devletlerinde önceki asırlarda başlayan 

atılımlar bu yüzyıla gelindiğinde biraz daha ivme kazanmış, seri olarak batı kentlerinde 

yapılan üretimler Osmanlı pazarlarına gelmeye başlamıştı. Fakat bu yüzyılda Osmanlı 

üretimi ve imalatı olumsuzluklarına rağmen, ticari alanda Avrupa devletleri ile rekabet 

edebilecek haldeydi. Ancak 19. asırdan sonra Osmanlı üretimi ve sanayisi batıdaki 

muarızları ile rekabet edemeyecek hale gelecektir 3. 

Osmanlı devleti kuruluşundan itibaren ekonomik ve ticari hayatta kendi 

kendine yeterli bir yapı içinde gelişmiştir. Buna göre gerek tarımsal alanda ve gerekse 

imalat sektöründe dışarıya muhtaç olmamak ve geniş Osmanlı dünyası içinde oluşan 

bir dünyada ticaret yapmak esas olarak görünüyordu. 18. asra gelinceye kadar iç ve dış 

ticaret hacimlerine bakıldığında, Akdeniz ve diğer bölgeler üzerinden dış dünya ile 

yapılan ticari alışverişler iç ticaretin yanında düşük değerlerde kalmaktadır. 18. asırda da 

Osmanlı devletinin Avrupa ile ticareti iç ticaretin yanında çok sönüktür. Sınırları 

Kızıldeniz’den Avrupa içlerine kadar uzandığı için sayısız pazarları, geniş insan kitleleri 

ve şehirleri ile Osmanlı coğrafyası ayrı ve geniş bir dünya olarak duruyordu. 

18. asırda Doğu Akdeniz’de batılı devletlerden daha çok Fransızlar ticaret 

yapmaktaydılar. Fransızlardan sonra Hollandalılar, İngilizler ve diğerleri gelmekteydi. 

Osmanlı tüccarları bile limanlar arsındaki taşımacılıkta daha çok yabancı devletlerin 

gemilerini kiralıyorlardı 4. Doğu Akdeniz’de hem batı yönünde ve hem de Osmanlı 

limanları arasındaki ticari dolaşımda genelde Fransız gemileri ağırlıktaydı. 18. asırdaki 

Osmanlı devletinin dış ticaretinde ağırlık Fransa’dan yanaydı. 1740 yılında Fransa’yla 

imzalanan ticaret andlaşması elbette bu durumun oluşmasında etkiliydi 5.Fransa’dan 

ithal edilen kumaşlar ve diğer mamul maddeler Osmanlı devletinin bu ülkeden yaptığı 

ithalatı oluşturmaktaydı. Bu çerçevede Osmanlı ihracatında ipek ve pamuk önemli bir 

yer tutuyordu. Bunun yanında yarı mamul, kurutulmuş veya hammadde halindeki 

2 Suraiya Faroqhi, “Krizler ve Değişim 1590 – 1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi ( 

1600-1914), Editör: Halil İnalcık – Donald Quataert, 2, İstanbul 2004, s. 601-650. 

3 Geniş bilgi için bakınız: Mehmet Genç, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul 2000, s. 211 

– 292. 

4 Daniel Panzac, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Deniz Ticareti”, (Ç. S. Yılmaz), Tarih 

İncelemeleri Dergisi, IV, ( 1989), s. 179 – 191. 

5 Robert Olson, “ The Otoman – French Treaty of 1740: AYear to be Remembered?” İmperial Meanderings 

and Republican by- Ways, İstabul 1996, s. 75 82.


ürünler yer almaktaydı 6. Osmanlı ticaretinde Fransa’nın ağırlığı Mısır’ın işgaline kadar 

devam etmiştir. 

Doğu Akdeniz’de ticari dolaşımı olan mallar çok çeşitliydi. Kızıldeniz yoluyla 

gelen Hint dokumaları, baharat ve Yemen kahvesi gibi ürünler Cidde ve Kahire 

pazarlarında el değiştirdikten sonra Osmanlı limanlarından iç ticaret ağı içinde 

dağıtılıyor veya Avrupa’ya ihraç ediliyordu. Kurulan çok sayıda panayırlarda Hintli 

tüccarların kendi bölgelerinden ve Arap tüccarların da yörelerinden topladıkları ürünler 

pazarlarda satılıyordu. Halep, daha ziyade İran ipeğinin satış yeri olarak biliniyordu. 

İran ipeği buradan karadan veya Akdeniz üzerinden dünya pazarlarına dağıtılıyordu. 

Mısır, gerek Afrika ve gerekse doğudan gelen malların toplandığı ve dağıtıldığı bir yer 

olarak Akdeniz ticaretinde çok önemli bir yere sahipti. Tüccarlar Mısır’dan genelde 

kahvenin yanı sıra, pirinç, şeker, fasulye, keten, hurma, hayvan derisi ve buğday 

alıyorlardı. Bu bakımdan Mısır, İstanbul’un gıda ihtiyaçlarını temin etme bakımından 

önemli bir yerdi. Anadolu içlerinden ve sahil kasabalarından kumaş, tütün, silah, 

kereste, sabun, odun ve kurutulmuş meyve gibi ürünler Mısır’a akmaktaydı 7. 

Anadolu içlerinde değişik kasabalardan hammadde veya mamul olarak çok 

değişik ürünler Doğu Akdeniz sahillerine ulaşmaktaydı. Kasaba ve yerleşim 

birimlerinden bu ürünler yerel tüccarlar tarafından pazarlardan toplanarak kervanlarla 

sahil kentlerine taşınmaktaydı. İskenderun, Sayda, Akka ve İzmir bu asırda en faal olan 

şehirler olarak biliniyordu. Ankara yöresinden tiftik, Konya’dan deri, Bursa ve Tokat 

gibi Anadolu şehirlerinden ipekli dokumalar, Kayseri’den deri ve kumaşlar, Ege 

yöresinden zeytin, zeytinyağı, tütün ve diğer iç yerleşim birimlerinden kurutulmuş 

meyve ve pamuklar Doğu Akdeniz liman kentlerine ulaştırılıyordu. Avrupa’dan da 

Osmanlı pazarlarına, yünlü kumaşlar, madeni eşya, cam eşya, porselen, barut, kağıt, 

lüks ve yarı lüks eşyalar, şeker ve boya maddeleri gelmekteydi. Yine Anadolu’da çeşitli 

yerlerde çıkarılan madenler işlenmemiş veya yarı mamul olarak Akdeniz ticaretinde 

kendine yer ediniyordu. Mesela 18. asrın ikinci yarısından sonra Tokat’ta ipekli 

dokuma sanayisi çökmeye başlayınca burada işlenen bakır ve bakır ürünleri genelde 

İzmir limanı üzerinden dış dünyaya ihraç ediliyordu 8. 

Akdeniz’de ticaret yapan batı devletleri asrın ikinci yarılarına kadar Osmanlı 

devletinden hammaddelerin yanı sıra mamul veya yarı mamul ürünler almaya devam 

ediyorlardı. Fakat bu durum asrın sonlarından itibaren değişecek, Osmanlı pazarları 

Avrupalı tüccarlar için tamamen hammadde temin yeri haline gelecektir 9. 

Köle ticareti daha önceki asırlarda görüldüğü gibi Akdeniz ticaretinde belli bir 

yere sahiptir. Bu, sadece Osmanlı’da olmayıp dünyada yapılan bir ticaret şekliydi. İtalya 

ve Portekiz sahil kentleri ve Amsterdam gibi asrın sonlarına doğru büyüyen liman 

6 Serap Yılmaz, “XVIII. Yüzyıl Tekstil Dünyasından: Hindistan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Pamuk- 

İpek Karışımı Kumaşları – Fransız Arşivlerinden II”, Belleten, LVI/ 217, s. 775 – 807. 

7 Bruce McGowan, “ Ayanlar Çağı 1699-1812, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi ( 1600- 

1914), Editör: Halil İnalcık – Donald Quataert, 2, İstanbul 2004, s. 855. 

8 Bruce McGowan, aynı makale, s. 858. 

9 18. asrın başlarında batılı tüccarların ülkelerindeki fabrikalar için hammadde satın almak üzere akın 

ettikleri diğer bir ülke Rusya’ydı. Rus İmparatoru I. Petro, fabrikalar kurulmaması halinde ülkesinin kısa 

zamanda hammadde toplamak amacıyla batılı tüccarların akınına uğrayacağını düşünmüş ve bu konuda 

harekete geçmişti. Kısa zamanda batıdan getirilen bilim ve teknik adamlar vasıtasıyla Rusya’da fabrikalar 

açılmış ve üretme geçirilmiştir. W. Bruce Lincoin, Vahşi Batı: Sibirya ve Ruslar, İstanbul 1996, s. 50 - 225.


şehirleri dünyanın en büyük köle ticaretinin yapıldığı yerlerdi. Ayrıca kıtalararası köle 

ticareti de yine bu bölgelerden yapılıyordu 10. Akdeniz’de yapılan köle ticareti genelde 

bu bölge içinde dolaşıma sahipti. Afrika içlerinden getirilen esirler Doğu Akdeniz’in 

Anadolu sahillerinde alıcı buluyordu. Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Tatarların 

öncülük ettiği Rus esirler de buradan getirilerek pazarlarda köle olarak satılıyordu. 

Köle ticaretinin dünyada ve Osmanlı devletinde yasaklandığı 19. asrın ilk yarılarına 

kadar bu ticaret karlı bir işti. Köleler genelde ev, bağ ve bahçe işlerinde 

çalıştırılmaktaydılar. Akdeniz ticaretinde daha çok Afrika ve Rus kökenli köleler 

ticaretin konusudurlar. Buna yönelik olarak değişik kentlerde ayrı olarak esir pazarları 

kurulmuştu 11. 

Doğu Akdeniz’de ticaret yapan yabancı ülkelere bağlı tüccarlar ya kendileri 

veya aracılar vasıtasıyla ticaret yapıyorlardı. Çoğu büyük tüccarlar İzmir, İskenderun ve 

Kahire gibi merkezlerde temsilcilikler bulunduruyorlardı. Fransa baştan beri Osmanlı 

devletinde ticari hayatta ayrıcalıklı bir yere sahip olduğu için, Osmanlı devletinde çok 

sayıda Fransız tüccar ikamet ederek ticaretini yürütüyordu. Ama genelde Avrupalı 

tüccarlar Osmanlı tebaası gayr-ı Müslimlerden oluşan aracılarla ticaret yapmayı tercih 

etmekteydiler. Halep üzerinden İran ipeğinin Akdeniz pazarlarına ulaşmasında Ermeni 

tüccarlar başı çekmekteydiler. Bunun yanında Osmanlı tebaası Rumlar ve Yahudiler 

Akdeniz ticaretinde etkendiler. Yabancı devletlerin Osmanlı devletindeki ticaretinde 

aracı olarak yararlandıkları kişiler de gayr-ı Müslim tebaaydı. 

18. asırda Osmanlı devletinde Doğu Akdeniz yöresinde ticaretle gelişen ve 

parlayan bazı kentler vardı. Bu asırda İstanbul başkent olmasına rağmen, ticari 

canlılıkta İzmir ve Kahire gibi kentlerin gerisinde kalmıştır 12. Kahire daha önceki 

dönemlerde olduğu gibi ticari alanda stratejik konumunu korumuştur. İran ipeğinin 

asrın yarılarından sonra ticari hareketlilikte eski önemini muhafaza edememesi, Halep 

ve İskenderun’un ticari ve ekonomik hareketliliklerini yitirmesiyle Sayda ve Akka liman 

şehirleri gelişmeye başlamıştır. Fakat asıl önemlisi 18. asrın parlayan ve gelişen şehri 

10 Atlantik üzerinden yapılan köle ticareti için bakınız: Medeleine Burnside and Robotham Rosemaine, The 

Transatlantic Slave Trade in the Seventeeth Century, Newyork 1997; Smith Clarence, William Gervase, The 

Ecomomics of the İndian Ocean Slave in the Nineteeth Century, London 1989; avid Eltis, Routes the Slavery: 

Direction, Ethncity and Mortality in The Transatlantic Slave Trade, London 1987; Paul Edward Hedley Hair, The 

Atlantic Slave Trade and Black Africa, Lverpool 1989; Robin Law, The Slave Coast of West Africai 1550-1750: 

The Impact of the Atlantic Slave Trade on an African Society, Newyork 1991; Johannes Postma, The Dutch in the 

Atlantic Slave Trade, 1600-1815, Newyork 1990; Hugh Thomas, The Slave Trade: the Story of the Atlantic Slave 

Trade, 1440 – 1870, Newyork 1997. 

11 Köleliğin diğer bir kaynağı da savaşlar sonucunda alınan esirlerdir. Savaşlar sonunda imzalanan 

andlaşmalara rağmen halkın yanında köle olarak kalan ve hayatlarını devam ettirenler yine olmaktaydı. Bu 

konuda Osmanlı devleti ile Rusya arasında 18. asırdaki esir değişimi ve esirlerin bu süre zarfındaki 

yaşamları ve toplanması ile ilgili bakınız: Osman Köse, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Esir Mübadelesi”, 

Uluslar arası XIII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 4-8 Ekim 1999), s. 349 - 360; Osmanlı devletinde kölelik için 

bakınız: Halil Sahilioğlu, “ 15. Yüzyıl Sonu ile 16. Asrın Başında Bursa’da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik 

Hayattaki Yeri”, Gelişme Dergisi (Özel Sayı – 1979-80), s. 67 – 138; Abdullah Mardat, “19. Yüzyılda Kölelik 

ve Köle Ticareti”, Tarih ve Toplum, 21/121, s. 13-22; Ehud R. Toledeno, Osmanlı Köle Ticareti 1840 – 1890, 

İstanbul 1990; Yılmaz Öztuna, “ Osmanlı Türk Toplumunda Köleler ve Cariyeler”, Hayat Tarihi Mecmuası, 

1/3, 8-12; ¼, 9-14; Bülent Tahiroğlu, “ Osmanlı İmparatorluğunda Kölelik”, İÜ Hukuk Fakültesi 

Mecmuası, 45-47/1-4, s. 649- 676. 

12 İzmir, İstanbul ve Halep’in ticari hareketliliğini için bakınız: Edhem Eldem-Daniesl Goffman, The 

Ottoman City between East and West: Aleppo, İzmir and İstanbul; Cambridge 1999.


İzmir olmuştur. İzmir’in gelişmesi Doğu Akdeniz’deki ticaretin seyrine göre olmuştur. 

Halep’in ticari anlamda yüzyılın başlarında gerilemesi ve Balkanların önemli şehri 

Selanik’teki durgunlukla asrın başlarından itibaren İzmir, tüccarların ve kalifiyeli 

nüfusun akın ettiği bir yer olmuştur. Girit’in alınması ve 1683’ten sonraki süreçte 

devam eden savaşlar sonucunda İzmir, tüccarların ikamet yeri olmaya başlamıştır. 

Balkanlar ve özellikle Selanik’ten çok sayıda gayr-ı Müslim de ticaret için İzmir’i tercih 

etmişlerdir. İzmir, Anadolu’nun içleri, Ege adaları, Balkan kıyıları ve Akdeniz’den gelen 

mallar için önemli bir liman olmuştur. 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması’ndan sonra 

Karadeniz’in uluslararası ticarete açılmasıyla Karadeniz’den de önemli çeşit ve değerde 

ticari mallar İzmir limanına gelmekteydi. Yukarıda saydığımız ticari malların yanında 

özellikle zeytin ve zeytin ürünleri, şarap, tütün, pamuk, buğday, hayvan, kuru meyve ve 

yemiş ticareti İzmir’den yapılan ticaretin başlıcalarını oluşturmaktadır. Yine İran, 

Anadolu, Suriye, Kıbrıs ve Adalar denizindeki ipek üretimi bölgelerinden gelen ham 

ipek İskenderun, Kıbrıs ve Adalar denizi yanında büyük oranda da İzmir üzerinden 

ihraç edilmekteydi. 13 

İzmir sahip olduğu ticari potansiyelle bu asırda imparatorluğun en önemli 

şehriydi. Etkin uluslararası ticareti, dış dünya ile bağlantısı, şehirde ikamet edenlerin 

etnik ve dini çeşitliliği ile kültürel zenginliğe sahipti. Osmanlı devleti ile ticaret yapan 

ülkelerin burada temsilcilikleri bulunuyordu. Rusya’nın da 1775 yılında ilk konsolosluk 

açtığı yerlerden birisi İzmir olmuştur 14. İzmir’in ticari ve ekonomik anlamda büyüyen 

bir liman şehri olmasında Balkanlar, Ege ve Akdeniz adalarından asrın başlarından 

itibaren buraya ticaret için yerleşen gayr-ı Müslimlerin etkisi büyük olmuştur. Gayr-ı 

Müslimlerin yanı sıra hatırı sayılır derecede Müslüman nüfus ticaretle uğraşıyordu. Batı 

devletlerinin ticarette iş yapmak ve ortaklıklar kurmak üzere tercihleri çoğunlukla gayrı 

Müslimlerdi. Asrın sonlarına doğru batıda oluşan sanayinin sonucu olarak Avrupa’da 

çok sayıda şehir ticaretle büyümeye başladı. Bu nedenle başta İzmir olmak üzere 

Osmanlı şehirlerinde ticaret yapan çok sayıda Yahudi ve Rum batı ülkelerine göç 

ederek buradaki ticaretten pay almaya çalıştılar. Batıya yönelik elit tüccar sınıfı 

kapsayan göç şüphesiz diğer Osmanlı şehirlerinde olduğu gibi İzmir için de kayıp 

olmuştur 15. 

Doğu Akdeniz ticaretinde dış dünyaya satışı yapılan mallar arasında yasak 

kapsamına girenler vardı. Devlet yeri geldiğinde yasak kapsamına giren malları ilan 

ediyordu. Sınırlarda ve limanlardaki gümrük görevlileri bu malların kontrolünü 

yapıyorlar ve ihracı yasak olan ürünler listede varsa onların gümrüklerden geçişine 

ruhsat vermiyorlardı. Bu konuda yasağa uymayanlar cezalandırılıyorlardı. Hububat, 

13 Nemci Ülker, “XVII. Ve XVIII. Yüzyıllarda İpek Ticaretinde İzmir’in Rolü ve Önemi”, Prof. Dr. Bekir 

Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 327 – 341. 

14 Osman Köse, ““Balkanlar’da Rus Konsolosluklarının Kuruluşu ve Faaliyetleri”, 

www.Turkishstudies.net, 1-2, Kasım-Aralık 2006, s. 153-171. 

15 Reşat Kasaba, “ İzmir”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri ( 1800- 1914), Editörler: Ç. Keyder vd, İstanbul 

1994, s. 1 – 17; Nemci Ülker, The Rise of İzmir 1688-1740, Michigan 1974;“ The Emergence of the İzmir as 

Mediteeranean Commercial Center fort the French and the English İnterests, 1698- 1740”, İnternational 

Journal of Turkish Studies, 4/1, s. 1-37; Daniel Goffman, İzmir and the Levantine World ( 1550 – 1650), 

Washington pres1990; İzmir as a Commercial Center: the Impact of Western Trade on an Otoman Port ( 1570- 

1650), Chicago 1985; H Frangakis, The Commerce of İzmirin the Eighteenth Century ( 1695 – 1820), London 

1985; Elena Frangakis, “ Trade between Otoman Empire and Western Europe: the Cast of İzmir in the 

Eighteeth Century”, New Perspectives on Turkey, 2/1, s. 1-18.


pamuk, yün, deri, sebze, meyve, barut, gülle, silah, at, koyun, balmumu, zift ve 

madenler gibi devlet ve toplum için hayati öneme sahip stratejik ürünlerin yurtdışına 

satışı bazı dönemlerde yasak kapsamına giriyordu. Savaş dönemleri ve kıtlık gibi kritik 

zamanlarda bu tür stratejik ürünlerin yurtdışına çıkarılmaması için büyük ihtimam 

gösteriliyordu. Yasak kapsamına (memnu meta) giren ürünler sadece bunlar değildir. 

Bu ürünler duruma ve zamana göre artıyor veya eksiliyordu. Doğu Akdeniz ticaretinde 

tüccarların ve görevlilerin en çok karşı karşıya geldiği olaylar da bu türden vukuatlardı. 

Bazı kalem mallar yasak olmasına rağmen onlar üzerinden ticaret yapan tüccarlar vardı. 

Bunların ticaretini yapmak çok karlı bir işti. Bu nedenle her dönemde yasağın önünü 

almak mümkün olmamıştır. Asrın sonuna doğru Osmanlı devleti batı için hammadde 

kaynağı haline gelmeye başlayınca devlet yasak mallar konusunda daha sıkı tedbirler 

almış ve bazı zamanlar yasakların çeşitliliği artmıştır. Bu nedenle yasak ürünlerden 

büyük karlar sağlayan muhtekirler çoğalmıştır 16. 

1774 yılında Rusya ile imzalanan Küçük Kaynarca Andlaşması’dan sonra olan 

gelişmeler Akdeniz ticaretine de etki etmiştir. Artık Rus tüccarları da Osmanlı 

devletinde ticaret yapabileceklerdi. Bu durum 1783 yılında imzalanan Ticaret 

Andlaşmsı ile resmiyet kazanmıştır. Buna göre Karadeniz artık Osmanlı iç denizi 

olmaktan çıkıyor ve uluslararası ticarete açılıyordu 17. Karadeniz üzerinden gelen ticari 

ürünlerin epey bir kısmı da İzmir üzerinden dış dünyaya satılıyordu. Karadeniz’in 

kuzeyinden gelen kürk, bal ve balmumu, nehir ticareti ile Karadeniz ve oradan da 

Akdeniz’e ulaşan ticari ürünler ile Karadeniz çevresinden toplanan mallar Akdeniz 

ticaretine ayrı bir eşitlilik getirmiştir. 

B – Akdeniz’de Güvenlik 

Ticaret devamlılık ve gelişim için istikrarlı ve güvenli ortam ister. İstikrar ve güvenin 

olmadığı zamanlar ve ortamlarda ekonomi durağanlaşır ve ticari aktiviteler yavaşlar. 

Fiyatlarda istikrarsız bir ortam oluşur, mal istifçiliği başlar ve bu durumdan istifade 

etmek isteyen tefeciler ve muhtekirler çoğalır. Tarihin her döneminde olduğu gibi 

Osmanlı devri ticari hayatında ve dolayısıyla araştırma konumuz olan 18. yüzyıl Doğu 

Akdeniz’inde tedrici olarak devamlılık gösteren ve gelişen bir ticaretten bahsetmek 

zordur. 

Bu asırda Akdeniz’de güvenliği tehdit eden gelişmeleri genel olarak iki başlık 

altında toplamak mümkündür: 

1 – Korsanlık faaliyetleri 

2 – Savaşlar 

Denizlerde korsanlık tarihin her döneminde vardır. Korsanlar, bu tür 

faaliyetlerle gemilere el koyarak mal ve insan gasp etmektedirler. Denizlerdeki 

korsanlık faaliyetlerini iki kısma ayırmak gerekir: Birincisi, hiçbir siyasi otoriteye bağlı 

kalmadan kendileri veya oluşturdukları grup yararı için bu işi yapanlar. Söz konusu 

dönemde bunlara “haydut” adı verilmektedir. İkincisi ise bir devlete bağlı kalarak onun 

bilgisi ve yönlendirmesiyle korsanlık faaliyetinde bulunanlar. 

16 Zeki Arıkan, “Osmanlı İmparatorluğunda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, Prof. Dr. Bekir 

Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 279 – 306. 

17 Osman Köse, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması ( Oluşumu- Tahlili- Tatbiki), Ankara 2006, s. 181-189.


18. asırda Akdeniz’de her iki tür korsanlık faaliyeti de bulunmaktadır. Kendi 

başlarına hareket eden korsanlar önceden yaptıkları planlar dahilinde veya 

rastladıklarında ticari gemilerin önünü kesmekteydiler. Bu şekilde gemilerdeki ticari 

eşyalara el konulmakta ve ele geçirdikleri insanlar esir edilmekte veya serbest 

bırakılmaktaydılar. Bu tür korsanlıklar karada yapılan eşkıyalık faaliyetlerinin 

denizlerdeki yansıması olarak kabul edilebilir. Akdeniz’de diğer korsanlık faaliyetleriyle 

kıyaslandığında eşkıyalık benzeri korsanlık, diğer adıyla “haydutluk”, kendi başına 

Akdeniz ticaretini sekteye uğratacak düzeyde değildir. Arkalarında destekleyen 

devletler yoktur. Bu nedenle özellikle Doğu Akdeniz’de Osmanlı donanmasına ait 

gemiler haydutluk türü korsanlıkların sıkı takipçisi olmuşlardır. Bu tür deniz 

haydutlukları genelde savaş durumlarında, merkezi yönetimin ilgisinin farklı alanlara 

yoğunlaşmaya başladığı dönemlerde artış göstermiştir. 

Diğer şekli ise siyasi güçler veya devletlerin desteklediği korsanlıklardır. Bu tür 

korsanlıklarda korsanlar siyasi bir otoriteden emir alırlar, onların emirleriyle hareke 

ederler. 18. asırda Akdeniz’de yaygın olarak bulunan ve ticari aktivitelerin gelişim ve 

güvenliğini tehdit eden korsanlık hareketi budur. Bu guruptan olarak Garpocakları’na 

(Tunus–Cezayir–Trablusgarp) bağlı korsanlar, Akdeniz’de ticari amaçlı seyreden 

gemilerin, ocaklarla veya Osmanlı devleti ile ticaret andlaşması olmayan devletlere ait 

ticaret gemilerinin ve Osmanlı devleti ile savaş halinde olan devletlere ait deniz 

filolarının korkulu rüyalarıydı. Garpocakları, Osmanlı devletine bağlıydı. Bu yüzden 

Garpocakalarına bağlı korsanların Akdeniz’de ele geçirdikleri gemiler ve eşyalarla ilgili 

Osmanlı devleti ile batı devletleri arasında sürekli yazışmalar oluyordu. Korsanların 

ellerine geçen gemilerin mallarına el konuluyor, mürettebata da esir muamelesi 

yapılıyordu. Daha önceki asırlarda batı Akdeniz’e kadar faaliyetlerini yoğunlaştırıyorlar 

ve hatta Atlantik’e açılarak İspanya ve İzlanda kıyılarını vurarak geri dönüyorlardı. 

Garpocaklarına bağlı korsanlar genel anlamda Osmanlı devleti ile ticaret izni 

olmayan ve savaş halinde olan devletlerin gemilerine karşı faaliyetteydiler. Fakat bazen 

dost ülke gemilerine karşı da bunu yapıyorlardı. 18. asırda bunların Akdeniz’de 

faaliyetleri epey yoğundu. Osmanlı idari makamları ile batı devletleri, Amerika ve asrın 

sonlarına doğru Rus gemilerinin de Akdeniz’e gelmesiyle Rusya arasında bu anlamda 

sıkça görüşmeler oluyordu. Ocağa bağlı korsanlar Akdeniz’in tamamında 

faaliyetteydiler 18. 

Akdeniz’de faaliyet gösteren diğer tür korsanlık, yabancı devletlere bağlı korsan 

gemilerinin faaliyetidir. 18. asırda Akdeniz’de Müslüman korsanlardan daha çok 

Hıristiyan korsanlar vardır. Garpocakalarına bağlı korsanların yanında Hristiyan 

korsanlar sayıca çok fazlaydı. Bunlar bir batılı devlete bağlı olarak, onların emir ve 

yönlendirmesiyle hareket etmekteydiler. Batı devletleri özellikle savaş dönemlerinde 

denizlerde birbirlerini yıpratmak ve ekonomik zararlar vermek için korsanları 

kullanıyorlardı. Batıda çıkan her savaş, korsanların Akdeniz’de cirit atması anlamına 

geliyordu. Pfalz Veraset Savaşı ( 1689- 97), İspanya Veraset savaşı ( 1702 – 1713), 

Avusturya Veraset Savaşları ( 1739- 1748), Yedi Yıl Savaşları ( 1756 – 1763) ve 

Amerikan Bağımsızlık Savaşları ( 1775 – 1783) gibi batıda olan savaşlar döneminde 

korsanların saldırıyla Akdeniz’de ticari güvenlik bazı dönemlerde zaafa uğramıştır 19. 

18 Münir Süleyman Çapanoğlu, “ Akdeniz’de Cezayir Korsanları”, Resimli Tarih Mecmuası, II/21, 945-947. 

19 Batılı devletlere bağlı korsan faaliyetleri için bakınız: John S Bromley, Corsaiers and Navies, 1660 – 1760,


Birbirleriyle savaşan bu devletlere bağlı korsanlar Akdeniz’de bazen Osmanlı 

karasuları ve limanlarına kadar girerek birbirlerine saldırmışlar, gemiler batırmışlar ve 

yağmalar yapmışlardır. Korsan saldırılarıyla yüzyıl içerisinde binlerce ticaret gemisi 

içindeki eşyalarla Akdeniz’de batırılmıştır. Akdeniz’deki ticareti sekteye uğratan ve 

olumsuzluklar yaşatan korsanlık faaliyetleri karşısında, Osmanlı devleti tarafsızlığını 

koruyor ve korsanlar arasında yapılan çarpışmalara müdahale etmiyordu. Osmanlı 

devletine bağlı ticaret gemileri zarar gördüğünde tazminat için ilgili devlete müracaat 

ediliyordu. Akdeniz’de batılı devletlere bağlı olarak dolaşan korsan filolarında Osmanlı 

tebaasına bağlı Müslüman veya gayr-ı Müslimlerde görev alıyorlardı. Osmanlı 

tebaasının korsan gemilerinde çalışmalarını devlet yasaklama ve takip etmesine rağmen 

bunun önü tam anlamıyla hiçbir zaman alınamamıştır. İnsanlar geçimlerini temin 

etmek için bu tür gemi ve filolarda görevler almışlardır. Osmanlı makamlarınca bu 

şekilde yakalananlar hapis ve kürek cezalarıyla cezalandırılıyorlardı 20. 

Batılı devletlerarasında olan savaşlar ve bunun sonucu olarak oluşan denizlerde 

korsanlık faaliyetleri Akdeniz’de ticaretin istikrarını ve tedricen gelişimini şüphesiz 

engellemekteydi. Doğu Akdeniz kıyılarına ve buradaki ticarete hakim olan Osmanlı 

devletinin de bu durumdan etkilenmemsi imkansızdı 21. Akdeniz ticaretinde Osmanlı 

devletini en çok etkileyen faktör, devletin savaş durumunda olduğu dönemlerdi. 1683 

Viyana bozgunuyla başlayan uzun süreli savaşların bir yansıması da Akdeniz’de bu 

anlamda güvenliğin tehlikeye düşmesidir. Gerek bu dönemde ve gerekse Avusturya ve 

Venedik ile yapılan 1715-18 ve Avusturya ve Rusya ile yapılan 1736-39 savaşları 

dönemlerinde Osmanlı devleti askeri ve ekonomik bakımdan yeterince güçlü olduğu 

ve hatırı sayılır bir donanmaya sahip olduğu için Osmanlı gemileri ve ticaretini hedef 

alacak korsanlık faaliyetlerinin önüne geçilmiştir. 

18. asrın ikinci yarısından sonra Osmanlı devletinin yaptığı savaşlar Akdeniz 

ticaretine ölümcül etkiler yapmaya başlamıştır. 1768 yılı seferinden sonra Rusya, sahip 

olduğu ekonomik ve askeri gelişmenin sonucu olarak kısa zamanda Kafkasya, 

Karadeniz ve Bakanlardan ilerleyişe geçmiştir. Tarihte ilk kez İngiliz denizcilerin 

yardımıyla Rus filosu 1770 yılında Baltık’tan hareketle Akdeniz’e gelmiştir. Aynı yıl 

yapılan Çeşme deniz savaşı ile Osmanlı deniz gücü büyük oranda yok olunca Doğu 

Akdeniz’in tamamı Rusların müdahalesine ve denetimine açık hale gelmiştir. Savaşın 

sonuna kadar da Osmanlı sahilleri Rus ablukasında kalmıştır. Savaş döneminde 

Osmanlı sahillerine ticari mal taşıyan gemiler Rus denetim ve engeline tabi tutulmuş, 

fiyatlarda yükselmeler ve yer yer daralmalar oluşmuştur. 18. asrın parlayan Osmanlı 

şehri İzmir, Rus saldırılarına açık hale gelince şehrin tahrip olmaması için liman 

açıklarında batırılan ticari gemilerle setler oluşturulmuş ve Rusların olası çıkarma 

yapmalarının önüne geçilmeye çalışılmıştır. Andlaşmanın imzalandığı 1774 yılı yaz 

Hambleton Pres, 1987; Howard Chapella, The History of the American Sailing Ship, Newyork 1935; John 

Leefe, The Atlantic Privateers: Their Story 1749-1815, Halifax: Petheric Pres 1978; David Starkey, British 

Privateering Enterprize in Eigteenth Century, Exeter Great Britain: Universty of Ezeter Pres 1990; E. P. 

Statham, Privateers and Privateering, London 1910; Peter Early, Corsairs of Malta, Barbary, London 1970; 

Edward F.L. Russel, The French Corsairs, London 1970. 

20 Şenay Özdemir, “Osmanlı Sularında Yabancı Devletlerin Korsanlığı Karşısında Osmanlı Devletinin 

Tarafsızlık Rolü”, AÜDTCF tarih Araştırmaları Dergisi, c. 23, S. 36 (Ankara 2004), s. 189 – 203. 

21 Mübahat Kütükoğlu, “XVIII. Yüzyılda İngiliz ve Fransız Korsanlık Hareketlerinin Akdeniz Ticareti 

Üzerindeki Etkileri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 12, (1968), s. 57 – 71.


aylarına kadar Akdeniz’de kalan Rus donaması Ege adalarından Mısır ve Beyrut’a kadar 

her tarafı zaman zaman bombardıman ederek burada oluşan güven ve istikrarı 

bozmaya çalışmıştır. Osmanlı hakimiyeti döneminde ilk kez bu kadar Doğu 

Akdeniz’de emniyetsizlik ve istikrarsızlık ortamı oluşmuş ve bu durum ticari faaliyetleri 

büyük oranda sekteye uğratmıştır 22. 

Asrın sonlarına doğru 1787–1792 yıllarında Avusturya ve Rusya ile yapılan savaş 

ve Napolyon komutasında Fransa’nın 1792–1802 yılları arasında Mısır’ı işgali de bu 

cümledendir. Özellikle Fransa’nın Mısır’ı işgalinde Doğu Akdeniz’deki Osmanlı ticareti 

büyük darbeler almıştır 23. Her dönemde Mısır, başta buğday ve pirinç olmak üzere 

değişik gıda maddeleri ile Anadolu ve İstanbul’u takviye etmekteydi. Bu dönemde 

Mısırdan işgal ve oluşan kargaşa sebebiyle malların gelmesi sekteye uğradığı gibi, 

dışarıdan buraya da ticari ürünlerin getirilmesinde sıkıntılar oluşmuştur. 

Bu nedenle 18. asrın ikinci yarısına kadar Akdeniz’de oluşan korsanlıklar ve 

batıda yapılan savaşlar Doğu Akdeniz ve Osmanlı ticaretini doğrudan etkilememiştir. 

Fakat asrın ikinci yarısında arka arkaya gelen savaşlarla Akdeniz ticareti büyük darbeler 

almış ve Osmanlı ticareti ve ekonomisi büyük zararlar görmüştür. Asrın sonlarından 

itibaren batıdan seri olarak mamul maddeler doğu pazarlarını istila edince Osmanlı 

ticareti ve ekonomisi bir daha eski düzeyine geri dönememiştir. Bu gelişmelerin 

sonucu olarak asrın ikinci yarısından itibaren Osmanlı devletinde fiyatlar artmaya ve 

para değer kaybetmeye başlayarak uzun süredir devam eden ekonomik ve ticari istikrar 

bozulmuş ve sıkıntılı dönemlere girilmiştir. 

Sonuç 

18. asırda Akdeniz’de canlı ve karlı bir ticaret vardır. Atlantik yoluyla yapılan ticaret 

hariç, dünyada doğu ve batı arasında en yaygın ve çeşitte malı kapsayan ticari faaliyetler 

Akdeniz’de yapılmaktadır. Bu dönemde Doğu Akdeniz’deki ticarete hakim olan 

Osmanlı devleti bundan büyük gelirler sağlamaktadır. 18. asır itibariyle dünyada belli 

başlı büyük devletlerin ekserisi Osmanlı devleti ile andlaşmalar imzalayarak bu 

ticaretten paylar almaya ve katkılar sağlamaya çalışmışlardır. Akdeniz’de bu asrın 

parlayan ve gelişen şehri İzmir’dir. Daha önceki dönemlerde olduğu gibi Akdeniz 

ticaretini tehdit eden bazı gelişmeler her zaman varlığını devam ettirmiştir. Korsanlık 

ve savaşlar Akdeniz ticaretini her zaman olumsuz olarak etkilemiştir. Özellikle 

Osmanlı devletinin zayıflamaya başlaması ile asrın sonlarına doğru Rusya ve Fransa’nın 

savaş kapsamında Doğu Akdeniz’de görünmeleri buradaki ticarete büyük darbeler 

vurmuştur. Şüphesiz bu darbelerden zarar gören, Osmanlı ticareti ve ekonomisi 

olmuştur. 

22 Osman Köse, Anı eser, s. 39 – 90; “Çanakkale Boğazının Rus Saldırılarına Karşı 1770 Yılındaki 

Tahkimatı”, Çanakkale Tarihi, II, Editör: Mustafa Demir, İstanbul 2008. 

23 Enver Ziya Karal, Fransa-Mısır ve Osmanlı İmparatorluğu: 1797–1802, İstanbul 1939.




Samsun Ciheti Teftiş Heyeti’nin Faaliyetleri ve 

Yayımladıkları Beyannameler (1895 – 1896) 

Rıza KARAGÖZ ∗ 

Yöntem 

Bu yazının konusunu, başlarında Umum Müfettiş sıfatıyla Ahmet Şakir Paşa’nın 

bulunduğu Teftiş Heyetlerinden Samsun tarafı heyetinin yaptığı çalışmalar 

oluşturmaktadır. Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa’yı konu edindiği 

eserinde 1 gerek ıslahat gerekse teftiş heyetlerinin çalışmalarından söz etmektedir. Bu 

yazı ise Karaca’nın genel olarak ele aldığı teftiş heyetlerinin gezileri esnasında 

yayımladıkları beyannameleri 2 ele almak suretiyle dönemin olaylarına hükümetin 

bakışını ve yaklaşımını görebilmeyi amaçlamaktadır. Böylece Ermeni menşeli olayların 

gerek devlet gerekse Müslüman halk açısından nasıl yorumlandığı da okuyucuya 

aktarılabilecektir. Ermeni toplumuna verilen değer ve bu cemaatin Osmanlı adalet ve 

hoşgörüsü içindeki özel yeri bu beyannamelerde çok somut ifadelerle yer almaktadır. 

Bu maksatla önce kısa kısa heyetin gittiği yerler ve buralardaki faaliyetlerinden 

bahsedilecek, ardından heyetin raporunun son kısmında yer verilen ve beyannamelerin 

içeriğine uygun olarak kaleme alınan metnin aynen çevirisi yapılacaktır. Böylece esas 

değerlendirme okuyucuya bırakılmak şartıyla beyannamede yer verilen bazı ifade ve 

yaklaşımlara dikkat çekilecektir. Ancak başlangıçta Osmanlı Devleti’nde Ermeniler, 

Ermeni meselesinin ortaya çıkışı ve bunda rol oynayan iç ve dış amiller konusunda 

giriş mahiyetinde bazı hatırlatmalarda bulunulacaktır. Ermeni meselesinin ortaya 

çıkışına yönelik bu bilgi ve değerlendirmeler genel olarak Ermeni meselesiyle ilgili 

kaleme alınmış pek çok araştırma ve yazıda bulunabilir. Yine de bu yazının esasını 

oluşturan beyannamelerin ne maksatla, hangi metotla ve nasıl bir üslupla yayınlandığını 

anlamamız açısından bu hatırlatmanın faydalı olacağı düşünülmektedir. 

Giriş: Osmanlı Devleti’nde Ermeniler ve Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı 

Ermeni cemaati İstanbul’un Osmanlılara geçişinden itibaren Sultan II. Mehmet’in 

talimatı ve uygulamasıyla Ermeni (Gregoryen) Milleti olarak örgütlendi. Ortodoks 

Bizans İmparatorluğu idaresi altında yaşadıkları daha önceki yüzyıllarda hakir görülen 

ve farklı bir mezhebe tabi oldukları için ezilen Ermenilerin II. Mehmet tarafından 

İstanbul’da ayrı bir kilise ve cemaat olarak organize edilmesi, onlar açısından 

∗ Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen – Edb. Fak. Tarih Böl. 

1 Ali Karaca, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838 – 1899), Eren Yay. İstanbul 1993 

2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Y. Hus 344/70 no ile kayıtlı sadaret tezkeresi ekinde teftiş heyetinin 

çalışmaları hakkındaki raporu ve beyannamelerin birer sureti yer almaktadır. Yazınında esas kaynağını bu 

evrak oluşturmaktadır.

Rıza KARAGÖZ 277 

memnuniyet verici bir olaydı. Bundan sonra asırlarca, Türk ve Müslüman unsurların 

arasında engin hoşgörü ortamının sağladığı barış içinde yaşayagelen Ermeniler, 

inançlarını, sosyal ve kültürel kimliklerini kaybetmediler. Ermeniler hakkında yazılmış 

eserlerde onların Osmanlı yöneticilerince “millet-i sadıka” olarak vasıflandırıldıkları 

bilgisi vardır. Bu ibareden anlaşılmaktadır ki, münferit olaylar dışında, ne Ermeniler bu 

uzun asırlar boyunca hâl ve yaşayışlarından şikâyetçiydiler ne de Osmanlı ülkesinin 

muhtelif yerlerinde gündelik hayatı birlikte paylaştıkları Müslüman halk ve Osmanlı 

yöneticileri onların tavır ve hareketlerinden rahatsızdılar. 

Biraz daha yakından bakıldığında Ermenilerin Osmanlı toplumunda diğer 

gayrimüslim cemaatlerin önünde bir ağırlığı olduğu görülmektedir. Tanzimat’tan 

önceki dönemde Ermeniler reel (tüccar, zanaatkâr) ve finans ( banker ve sarraf gibi) 

sektörleri başta olmak üzere çeşitli meslek gruplarında itibar sahibi olmuşlardı 3. 18. 

yüzyılın sonlarında ekonomik ve mali açıdan diğer cemaatlere göre ayrıcalıklı yer 

edinen Ermenilerin bu durumu, Tanzimat reformlarından sonra daha da 

belirginleşmiştir. Tanzimat’ın düzenlemelerinden iktisadi anlamda oldukça kazançlı 

çıkan Ermeni bankerler, bu sahada Yahudilerle rekabette onlara karşı üstünlük elde 

etmişlerdir 4. 

19. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren Balkanlarda başlayan ayrılıkçı isyanlar 

sürecinde Anadolu’nun pek çok yerinde dağınık olarak meskûn Ermeniler arasında 

yüzyılın sonlarına kadar bu anlamda bir hareketlilik görülmemektedir. Devlet de 

Ermenilerin bu “sadakatine” kayıtsız kalmamış ve bir anlamda onları onurlandıracak 

bazı adımlar atmaktan çekinmemiştir: Islahat Fermanı’nın etkisi ile de olsa, 1863 

yılında onaylanan Nizamname (Ermeni Anayasası da denebilir), Ermenilere Osmanlı 

hâkimiyeti altında kendi kendini yönetme hakkı verilen bir millet statüsü 

kazandırmıştır 5. Ayrıca Tanzimat’ın getirdiği yeni düzen içinde Ermeniler gerek taşrada 

gerekse merkezde devlet kurumları içinde de önemli mevkilere getirilmişlerdir 6. 

Bunlardan da anlaşılmaktadır ki Osmanlı Devleti daha önceki yüzyıllarda olduğu gibi 

3 İrfan Kalaycı, “Bir ‘Batı Sorunu’ Olarak Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşu: İktisadi Bir Yorum”, 

Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, (Erciyes Ünv. – Nevşehir Ünv. II. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar 

Sempozyumu (EUSAS – II) 22 – 24 Mayıs 2008), Yay. Hazırlayanlar: M. Metin Hülagü – Şakir Batmaz – 

Gülbadi Alan, C. II, s. 363 - 377. 

4 Salâhi R. Sonyel, “Tanzimat ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Gayri-Müslim Uyrukları Üzerindeki 

Etkileri”, Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu Ankara 31 Ekim – 3 Kasım 1989, Ankara 

1994, s. 347. Kalaycı da bu dönemde Ermenilere “pozitif ayrımcılık” yapıldığını düşünmektedir. Bk. s. 

369. 

5 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yayına Haz. Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2002, s. 228. 

Yukarıda Sonyel’in öne sürdüğü görüşler Berkes tarafından da paylaşılmaktadır. Berkes’e göre “yasal 

açıdan Tanzimat reformlarından en çok faydalanan Ermeni milleti olmuştur.” Bu ortam Ermeniler 

arasında milliyetçi duyguların gelişmesinde önemli etki yapmıştır. 

6 Söz gelimi Kirkor Odvan Efendi’nin 1876 Kanun-ı Esasisi’nin hazırlanışında faal rol oynaması 

(Ercüment Kuran, “Tarihte Türkler ve Ermeniler”, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye 

Yayınları, Edt. Hasan Celal Güzel, Ankara 2001, s. 40; Berkes, s. 228.) ve Hazine-i Hassa dairesinde 

değişik tarihlerde üç Ermeni nazırın görev yapması dikkat çekici ve manidardır (Arzu T. Terzi, “Osmanlı 

Maliyesinde Söz Sahibi Üç Ermeni Nazır: Agop, Mikail ve Ohannes Paşalar”, Uluslararası Türk – Ermeni 

İlişkileri Sempozyumu (24 – 25 Mayıs 2001), İstanbul Ünv. Rektörlüğü Yay. İstanbul 2001, s. 22 vd.). 

Bunlardan bazılarının isimleri hakkında ayrıca bk. Turgay Uzun, “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik 

Hareketleri İçerisinde Ermeniler”, Osmanlıdan Günümüze Ermeni Sorunu, Yeni Türkiye Yayınları, Edt. 

Hasan Celal Güzel, Ankara 2001, s. 164; Kalaycı, s. 365.

278 Samsun Ciheti Teftiş Heyeti’nin Faaliyetleri ve Yayımladıkları… 

19. yüzyıldaki çöküntünün habercisi olayların ve ayrılıkçı siyasi isyanların arasında bile 

Ermeni cemaatine farklı ve imtiyazlı bir gözle bakmaktan son ana kadar 

vazgeçmemiştir. Ancak yine bu yüzyıl boyunca iç ve dış etkilerin tetiklediği bazı olaylar 

Ermeniler arasında, sonu ayrılıkçı isyanlara ve hatta ihanete kadar varacak bir sürece 

zemin hazırlamıştır. 

Ermeniler arasında milliyetçi düşüncenin yükselişinde bu cemaatin sahip olduğu 

finansal birikim ve ticari imtiyazlarla Tanzimat ve Islahat Fermanlarının getirdiği yeni 

açılım ve fırsatlar yanı sıra ayrılıkçı millî isyanlar 7 ve Batının “Şark Meselesi” ve 

“sömürgecilik” anlayışı çerçevesinde uyguladığı politikalar etkili olmuştur 8. Ayrıca 

sömürgeciliğin keşif kolu olan misyonerlik faaliyetleri 9 de sözü edilen bu sürecin 

olgunlaşmasında çok önemli yer tutmaktadır. Nitekim Ermeni Katolik cemaati daha II. 

Mahmut zamanında (1830) ayrı bir topluluk olarak kabul edilmiştir. Anadolu’da 

dağınık bir hâlde yaşamakta olan Ermeniler arasında 1830’lu yıllardan itibaren yoğun 

bir Protestanlık propagandası yapan The American Board of Commissioners For 

Foreign Missions (ABCFM) adlı cemiyet ise çalışmalarının meyvesini, çok geçmeden 

1840’ların sonunda aldı: Babıali Osmanlı ülkesindeki Protestanları da ayrı bir cemaat 

olarak tanıdı 10. 

Berlin Antlaşması’nın 61. ve 62. maddeleri misyonerlik faaliyetleri açısından yeni 

bazı fırsatlar doğurmuştur. Barış hükümlerinin uygulanıp uygulanmadığını kontrol 

bahanesiyle Anadolu’nun önemli kentlerinde kurulan konsoloslukların koruyucu 

şemsiyesi altında misyonerlik faaliyetleri yoğun bir şekilde yürütülmekteydi. 1886’da 

sadece Sivas bölgesinde 25 Amerikan misyoneri görev yapmaktaydı. Bunlar 

topladıkları bilgileri rapor hâlinde konsolosluk vasıtasıyla resmileştiriyorlardı 11. 

Sömürgecilik ve misyonerlik faaliyetleri birlikte değerlendirildiğinde 

Ermenilerin 1878 öncesinde milliyetçi düşüncelerle donatıldıklarını, fakat bu tarihe 

kadar ciddi bir sorun teşkil etmediklerini söylemek mümkündür. Ayastefanos ve Berlin 

antlaşmalarına kendileri ile ilgili konulan maddelerden sonra Ermeniler, uluslararası bir 

sorun olarak gündeme getirilmiştir. Bu durumda Ermeni sorununun kendiliğinden ve 

tabii haklardan doğan bir mesele olmaktan ziyade, zamanın büyük devletlerinin 

yukarıda kısaca belirtilen politikalarına maruz kalan bir süreç sonunda belirginleştiği 


7 1829’da Mora isyanı sonunda Yunanlılarla başlayan, Osmanlı tebaası gayri Müslimlerin istiklal elde etme 

süreci, daha sonraki tarihlerde Sırplar, Rumenler ve Bulgarların isyan – muhtariyet - istiklalleri ile 

sürmüştür. Kuran, s. 40. 

8 Kalaycı, s. 377 - 379. 

9 Fatih M. Dervişoğlu, “ABCFM Misyonerleri Albert ve Emma Hubbard’ın 1873 – 1899 Sivas 

İzlenimleri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, (Erciyes Ünv. – Nevşehir Ünv. II. Uluslar arası Sosyal 

Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS – II) 22 – 24 Mayıs 2008), Yay. Hazırlayanlar: M. Metin Hülagü – 

Şakir Batmaz – Gülbadi Alan, C. II, s. 129 – 130. Amerikan misyonerleri ile Ermenilerin yakınlaşması 

öylesine artmıştır ki 1840’lardan sonra Anadolu’daki misyonun resmî adı bile “Ermeni Misyonu” ( 

Mission to Armenians) olarak anılmaya başlamıştır. Bk. Şakir Batmaz, “Milliyetçilik, Bağımsızlık, 

Ermeniler, Osmanlı Devleti ve Amerikan Misyonerleri”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, (Erciyes Ünv. 

– Nevşehir Ünv. II. Uluslar arası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu (EUSAS – II) 22 – 24 Mayıs 2008), 

Yay. Hazırlayanlar: M. Metin Hülagü – Şakir Batmaz – Gülbadi Alan, C. IV,s. 174 – 175. 

10 Bk. Bilal Şimşir, “Ermeni Propagandasının Amerikan Boyutu”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu 

ile İlişkileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Erzurum Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü Yay, 1985. 

11 Dervişoğlu, s. 137 – 140.


Gerek dahilî süreç gerekse dış mihrakların kendi menfaatleri doğrultusunda 

yaptıkları çalışmalar neticesi olarak 1880’lerin başlarında teşkilatlanmalarını başlatan 

Ermeniler, birkaç yıl içinde komiteler kurmak suretiyle Anadolu’da isyanlara 

girişmişlerdir 12. Bu komitelerin “Ermenileri isyana teşvik ve tahrik amaçları” 

doğrultusunda ilk kayda değer olaylar 1890’da Muş ve Erzurum’da meydana gelmiştir. 

Böylece 1896 yılı sonlarına kadar aralıklarla özellikle Doğu Anadolu’yu kasıp kavuracak 

olaylar zincirinin ilk halkası oluşturulmuştur. 

A – Anadolu Islahatı ve Teftiş Heyetleri 

1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi ile Avrupa’nın büyük devletleri, Anadolu’da 

özellikle Ermenilerin meskun bulunduğu yerlerde ıslahat yapılmasını Osmanlı 

Devleti’ne kabul ettirmişlerdir. Böylece bu tarihten itibaren Osmanlı Devleti’nin başını 

çok ağrıtacak yeni bir sorun, ‘Ermeni sorunu’ ortaya çıkmış oldu. Berlin 

Kongresi’nden sonra İngiltere ve Rusya’nın dışındaki devletler, Ermeni sorunu ve 

Anadolu ıslahatı üzerinde çok durmadıkları için Osmanlı idarecileri, Doğu Anadolu’da 

özerk bir idareyi amaçlayan ıslahat çalışmalarını mümkün oldukça ertelemiştir 13. Buna 

karşılık gerek bu iki devlet gerekse Ermeniler, Osmanlı Devleti’ne isteklerini zorla 

kabul ettirebilmek için harekete geçmişlerdir. Diğer büyük devletlerin bazılarının da 

desteklediği Ermeni komiteleri, bağımsız Ermenistan hayali ile Osmanlı Devleti’ndeki 

Ermenileri kışkırtmışlardır. 1894 yılında Ermenilerin Sason’da çıkarttıkları olayları 

bastırmak için hükümetin aldığı idari ve askeri tedbirler, Ermenilerce devlet aleyhinde 

propaganda malzemesi yapılmış ve amaçladıkları doğrultuda büyük devletlerin işe 

karışmasıyla mesele farklı bir boyut kazanmıştır. Başta İngiltere olmak üzere Rusya ve 

Fransa gibi devletlerin baskısı ile Osmanlı hükümeti Ağustos 1895’te Anadolu’da yeni 

bir ıslahat programının uygulanması kararı almıştır. Bu çerçevede özellikle Erzurum, 

Van, Bitlis, Diyarbakır, Mamüretilaziz ve Sivas vilayetlerinde ıslahat çalışmaları 

yapılacaktı. 

Genel hedefi memleketin her tarafının imarı ve kalkınması ile bütün halkın refah 

seviyesinin yükseltilmesi olan ıslahat programı çerçevesinde yapılan uygulamaları 

incelemek üzere teftiş heyetleri görevlendirilmiştir. Anadolu ıslahatının önemli bir 

ayağını oluşturan 14 teftiş heyetlerinin genel komiserliğine Müşir Ahmet Şakir Paşa 

getirilmiştir. Padişahın “… bu memuriyet pek büyük bir memuriyettir, Devletin ve İslâm’ın 

saadetini temin edeceği gibi harabiyetine dahi sebep olabilir” dediği bu görevlendirmede, atanan 

12 Ermeni komitelerinin kuruluşu, maksatları, Anadolu’daki ve dış ülkelerdeki faaliyetleri ve bağlantıları 

hakkında, daha o tarihlerde Sultan II. Abdülhamit tarafından hazırlatılan bir raporda ayrıntılı ele alınmıştır. 

1891 – 1895 yılları arasında ortaya çıkan Ermeni olaylarını kapsayan ve Ermeni sorunu ve terörünün 

gerçekte ne olduğunu, temelinde hangi unsurların bulunduğunu gözler önüne seren bu rapor, Devlet 

Arşivleri Genel Müdür Yardımcısı Necati Aktaş tarafından transkribe edilerek Ermeni Komiteleri 1891 – 

1895, (Ankara 2001) adıyla Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’nca basımı yapılmıştır. Yukarıda Ermeni 

teşkilatlanması hakkındaki paragraf bu kitabın önsözünden (s. vı – x) derlenmiştir. 

13 Antlaşmadan sonraki yıllarda bazı konularda ıslahat çalışmaları yürütülmüş, bazı konularda ise gerekli 

olmadığı düşünülerek veya dış müdahalelere yol açacağı gerekçesiyle herhangi bir ıslah çalışmasına 

girişilmemişti. Karaca, s. 37 – 43. 

14 Daha 1879 tarihinde, Anadolu’da yapılacak ıslahatı teftiş maksadıyla bir Avrupalı müfettiş tayin edilmesi 

talebi ile gündeme gelen bu konu, 1895 ıslahat projesinin de ana maddelerinden birini oluşturmaktaydı. 

İngiltere’nin isteği üzerine 1880’de bir teftiş heyeti Anadolu’ya gönderilmişti. Bu heyetin başkanlığını 

İngiliz general Baker Paşa yapmaktaydı. Karaca, s. 55.


müfettişten, ıslahatın uygulanması esnasında mevcut kanun ve nizamların ihlâline engel 

olması, vilayetlerde yapılacak yeni teşkilat ve değişikliklerde devletin hukukunu 

gözetmesi 15 beklenmektedir. 

Anadolu Umum Müfettişi olarak atanan Şakir Paşa’nın görev kapsamına, 

Ermenilerin çıkarttıkları karışıklık ve düzensizliklerin önlenmesi ile ilgili çalışmalar da 

dahil edilmiştir. Çünkü gerek Babıali gerekse II. Abdülhamit, ıslahatın başarıya 

ulaşması için, özellikle Vilâyât-ı Sitte’de, Ermenilerce bozulan asayiş ve sükûnetin 

sağlanmasını ilk şart olarak görmekteydi. Bu sebeple söz konusu vilayetlerde bulunan 

Müslüman halkın günlük yaşantılarını, canlarını ve mallarını tehlikeye düşürecek bir 

durumun vukuu hâlinde, zor kullanmak da dahil, gerekli bütün tedbirleri alma 

hususunda Şakir Paşa yetkilendirilmiştir 16. Bu çerçevede teftiş heyetleri gittikleri 

yerlerde mahalli idarecilerle görüşmüşler ve incelemelerde bulunarak yapılması 

gerekenler hakkında onlara talimat vermişlerdir. Heyetler aynı zamanda halkı sözlü ve 

yazılı beyannamelerle uyarmak suretiyle hem isyan hareketlerini yatıştırmaya çalışmışlar 

hem de işin esası hakkında gayrimüslim ve Müslim halkı bilgilendirmişlerdir. 

Karaca’nın tespitlerine göre 17 Şakir Paşa’nın göreve başlamasından ve 

hareketinden önce Vilâyât-ı Sitte’de teftiş için görevlendirilmiş olan İlk Teftiş Heyeti 

ile yine bundan sonra görevlendirilen bazı ihtisas heyetleri de Anadolu Umum 

Müfettişliği’ne karşı sorumlu tutulmuşlardır. Ağustos 1894’te patlak veren Sason 

hadisesinden 18 sonra Anadolu’ya gönderilen ve esas görevi Vilâyât-ı Sitte’deki olayları 

araştırmak ve gerektiğinde askeri tedbirler almak olan İlk Teftiş Heyeti, iki gruptan 

oluşmaktaydı. Birinci grup 17 Mart 1895 tarihinde Trabzon’dan başlattığı teftiş 

yolculuğunu, Gümüşhane, Bayburt, Erzurum, Van, Muş ve Bitlis güzergâhında 

sürdürerek, 21 Ocak 1896’da tamamlamıştır 19. Aşağıda beyannamelerinden 

bahsedeceğimiz ikinci grup ise 15 Kasım 1895 20 tarihinde Samsun’dan başladıkları 

inceleme ve teftiş görevini 16 Aralık 1895 tarihinde ulaştıkları Diyarbakır’da 

sonlandırmışlardır. 

B - Samsun Tarafı Teftiş Heyetinin Faaliyetleri ve Yayınladığı Beyannameler 

Arşiv belgelerinde “Samsun Ciheti Heyet-i Teftişiyesi” olarak kaydedilmiş olan bu 

grup üç kişiden oluşmaktaydı 21: Temyiz Mahkemesi azasından Hüseyin Rüşdü Bey, 

Erkân-ı Harbiye İkinci Feriki Abdullah Paşa ve Şura-yı Devlet azası Sami Bey. 

Samsun’dan sonra sırasıyla Amasya, Tokat, Sivas, Malatya, Mamüretülaziz (Elazığ), 

15 Karaca, s. 56. 

16 BOA, Y. Hus, 344/70, Bâbıâlî Sadaret Dairesi’nin Arz Tezkiresi, 11 Kânûn-ı sânî 1312 / 23 Ocak 1896; 

Karaca, s. 59. 

17 Bk. Karaca, s. 61. 

18 Geniş bilgi bk. Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyası, TTK, Ankara 1985, s. 146 – 149. 

19 Başkanlığını Ferik Saadettin Paşa’nın yaptığı bu grubun diğer üyeleri Sicill-i Ahvâl Komisyonu azası 

Cemal Bey ve Mahkeme-i Temyiz İstida Dairesi azası İbrahim Bey’di. Karaca, s. 61. 

20 Ali Karaca eserinde bu heyetin Samsun’a varış tarihini 16 Mart 1895, Diyarbakır’da bulunuş tarihini ise 

19 Ekim 1895 olarak kaydetmektedir (Bk. s. 63’teki tablo). Ancak heyetin gönderdiği ve bu yazının esas 

kaynağını oluşturan raporda ise, heyet mensupları tarih ve gün düşürmek suretiyle ne zaman – nerede 

bulunduklarını belirtmektedirler. Aşağıdaki heyetin güzergâhı ve ulaşım tarihleri tablosu yapılırken bu 

rapor dikkate alınmıştır. 

21 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2, Bâbıâlî Sadaret Dairesi’nin Arz Tezkiresi, 11 Kânûn-ı sânî 1312 / 23 

Ocak 1896.


Maden (Ergani) ve Diyarbakır güzergâhını izleyen bu heyet, 16 Aralık 1895 tarihinde 

seyahatini tamamlamışlardır 22. Heyet aldığı emir ve talimatlara göre hareket etmiş ve 

faaliyetleriyle ilgili peyderpey hazırladığı raporları Ahmet Şakir Paşa’ya göndermiştir 23. 

Teftiş heyeti azaları, güzergâhları üzerinde uğradıkları yerlerde, mevcut durum 

hakkında inceleme yapıp yetkililerden bilgi aldılar. Teftiş talimatına uygun olarak 

buralarda asayiş ve emniyetin korunması ile ilgili yapılması gerekenleri tespit ettiler. 

Görev alanlarındaki yönetici ve toplum önderlerine nasihat ve tavsiyelerde bulundular. 

Ayrıca heyet seyahat sonunda izlenimleri ve icraatları hakkında hazırladığı teferruatlı 

bir raporu Sadaret makamına sundu 24. Raporla ilgili Sadaret makamı bir arz tezkiresi 

hazırlamış ve ekinde heyetin raporu ve neşredilen beyanname suretleri olduğu hâlde 

padişaha sunmuştur. Bu tezkirede özellikle beyannameler yayımlanmak suretiyle 

yapılmış olan uyarı ve tavsiyelerin Müslümanlar arasındaki heyecanı ve endişeyi 

yatıştırdığına, Ermeniler arasında ise pişmanlık duygularına vesile olduğuna vurgu 

yapılmıştır 25. 

Rapora göre Samsun heyeti, kendileri için tahsis olunan Girit vapuruyla, 12 

Kasım 1895 salı günü İstanbul’dan hareket etmiş ve hareketin dördüncü gününde 

(cuma günü) Samsun’a ulaşmıştır. Heyet ilk olarak Samsun ve çevresinin durumu 

hakkında inceleme yapmıştır. Canik Mutasarrıfı Hamdi Bey’in aldığı tedbirler ve 

gayretli çalışmalar sayesinde Samsun ve çevresinde asayiş boşluğu şeklinde 

nitelenebilecek bir durum olmadığı tespit edilmiştir. Bununla birlikte kendilerine 

verilen talimat hükümlerine uygun olarak ileride meydana gelmesi muhtemel olayların 

önünü kesmek maksadıyla Samsun’daki Müslüman eşraf ile Hıristiyanların ruhanî 

reisleri ayrı ayrı davet edilmiş ve kendilerine gerekli görülen uyarı ve açıklamalar 

yapılmıştır. Ayrıca muhtemel olayların önünü kesmek ve devlet otoritesinin kararlılığını 

göstermek maksadıyla redif askerinin mümkün olan en kısa zamanda toplanması için 

emirler verilmiştir 26. 

Samsun’daki incelemelerini tamamlayan heyet, 18 Kasım pazartesi günü buradan 

hareket ederek aynı gün Kavak’a, ertesi salı günü de Sivas vilayeti sınırları dahilindeki 

Havza’ya varmıştır. Rapordaki bilgilere göre o tarihte Havza 400 – 500 haneden ibaret 

bir kasaba görünümündeydi. Havza’nın yöneticilerinden bilgi alan heyet, kasaba 

merkezinde meskûn ve Merzifon’dan gelip burada çalışan 150 civarında Ermeni 

olduğunu, Merzifon olaylarının 27 buraya sirayet etmesiyle, bu Ermenilerden 5 – 10 kişi 

22 Y. HUS, 344/70; Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 Aralık 1895. 

23 Y. HUS, 344/70; Karaca, s. 62. 

24 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2-b, Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 

Aralık 1895. 

25 Y. HUS 344/70, Belge no. 2, Bâbıâlî Sadaret Dairesi’nin Arz Tezkiresi, 11 Kânûn-ı sânî 1312 / 23 

Ocak 1896. 

26 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2-b, Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 

Aralık 1895. 

27 1893 yılında Kayseri, Yozgat, Çorum, Aziziye, Tokat ve diğer bazı yerlerde oturan Ermeniler silahlı 

isyana kalkışmışlardır. Nihayet aynı yıl Merzifon’da büyük bir isyan çıkmıştır (Bk. Ermeni Komiteleri 1891 – 

1895, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müd. Yay., Ankara 2001, s. vıı). Bu isyanların bastırılmasından 

sonra 1895 yılı Temmuz ayından itibaren yeniden ülkenin her tarafında Ermeni komitecileri “isyan 

hareketi hazırlığı amacıyla katliam tahrikine” başlamışlardır. 1 Temmuz 1895 tarihinde Hınçak komitesine 

katılmayı reddeden Ermeni zenginlerinden Karabet Kuyumcuyan’ın Merzifon’da öldürülmesiyle ateşlenen 

olaylar, 12 Temmuz’da Merzifon’daki Türk okulunun ateşe verilmesi ve 20 dükkânın yanmasıyla 

büyümüş, 1895 ve 1896 yılı boyunca da Anadolu’nun her köşesine yayılarak devam etmiştir. Gürün, s.


öldürüldüğünü tespit etmiştir. Heyet, Havza’nın ileri gelenlerine gerekli uyarı ve 

tembihlerde bulunmuş, asayiş ve emniyetin muhafazası için yeteri kadar redif askeri 

görevlendirmiş ve bunlara gerekli talimatı vermiştir. 

Tablo: Samsun Ciheti Teftiş Heyetinin Takip Ettiği Güzergâh ve Ulaşım 

Tarihleri 28 

YER 

TARİH 

MİLADİ RUMİ 

İstanbul’dan hareket 12 Kasım 1895 Salı 31 T.evvel 1311 

Samsun’a varış 15 Kasım 1895 Cuma 3 T.sânî 1311 

Samsun’dan ayrılış ve Kavak’a varış 18 Kasım 1895 Pazartesi 6 T.sânî 1311 

Havza’ya varış 19 Kasım 1895 Salı 7 T.sânî 1311 

Merzifon’a varış 20 Kasım 1895 Çarşamba 8 T.sânî 1311 

Amasya’ya varış 21 Kasım 1895 Perşembe 9 T.sânî 1311 

Tokat’a varış 24 Kasım 1895 Pazar 12 T.sânî 1311 

Sivas’a varış 27 Kasım 1895 Çarşamba 15 T.sânî 1311 

Sivas’tan ayrılış 30 Kasım 1895 Cumartesi 18 T.sânî 1311 

Malatya’ya varış 5 Aralık 1895 Perşembe 23 T.sânî 1311 

Mamüratilaziz’e varış 9 Aralık 1895 Pazartesi 27 T.sânî 1311 

Maden’e varış 14 Aralık 1895 Cumartesi 2 K.evvel 1311 

Diyarbakır’a varış 16 Aralık 1895 Pazartesi 4 K.evvel 1311 

Havza’dan ayrılan heyet mensupları, 20 Kasım 1895 çarşamba günü Merzifon’a 

ulaşırlar. Merzifon’da Ermenilerin, Protestanların, Cizvit papazlarının büyük ve 

muntazam okulları olduğundan bahseden heyet raporu, bunlardan özellikle Ermeni ve 

Protestan okullarının, “kötü düşüncelerin yayıldığı bir eğitim yeri” 29 olduğunu 

bildirmektedir. Ermeni komitelerine mensup bir çok kişinin bu okullarda barındıkları 

ve Ermeni halkı isyana sevk etmek için tahrik ve teşvikte bulundukları da verilen 

bilgiler arasındadır. Nitekim Merzifon’da meydana gelen son olayların, bu kişilerin 

yönlendirmesi sonucu geliştiği ifade edilmektedir. Fakat Merzifon kazasındaki bu 

tehlikeli isyan ateşi, kaymakam Necip Efendi’nin gerek önceden aldığı önleyici 

tedbirler gerekse olaylar esnasındaki kararlı tutumu sayesinde büyümeden söndürülmüş 

ve yayılmasına meydan verilmemiştir 30. Heyetin Merzifon’daki olaylar ve durum 

hakkında elde ettiği bilgi ve tespitlerden sonra, teftiş talimatnamesi doğrultusunda 

burada bir müfreze redif askeri görevlendirilmiştir. 

Merzifon’daki çalışmalarını tamamlayan heyet ertesi gün (21 Kasım 1895) 

Amasya’ya ulaşmıştır. O tarihte Amasya’da gayreti ve idari hakimiyetiyle bilinen Bekir 

Paşa mutasarrıf olarak bulunmaktaydı. Fakat Bekir Paşa çabuk hiddetlenen birisiydi. 

154 – 168. 

28 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2/1, Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 

Aralık 1895. Rumi – Miladi tarih çevirimi için bk. Yücel Dağlı – Cumhure Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, 

C. V, TTK, Ankara 1997, s. 298 – 299. 

29 “neşr-i efkâr-ı fesadiyeye bir ta’limgâh…” 

30 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2, Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 Aralık 

1895.


Bu yüzden emri altındaki memurlarla ve özellikle askeri yetkililerle arasında bir 

soğukluk ve iletişim bozukluğu vardı. Bekir Paşa’nın bu tavrı Amasya ve mülhakatında 

karışıklıkların önlenmesi ve asayişin el birliğiyle sağlanması yolunda ciddi bir kusur 

olarak görülmektedir. Teftiş heyeti, ilk iş olarak mutasarrıf ve Amasya’daki mülkî ve 

askeri erkân arasındaki bu soğukluğun giderilmesi için onlara itidalli davranmaları 

tavsiyesinde bulunmuştur. İkinci olarak Amasya’nın gerek Müslüman gerekse 

gayrimüslim eşrafı ve itibar sahibi kişileri ayrı ayrı davet ederek, teftiş talimatnamesi 

gereğince kendilerine asayiş ve emniyetin temini için tavsiyelerde bulunulmuş ve 

emirler verilmiştir. 22 Kasım cuma günü halka hitaben bir de beyanname 31 

yayımlanmış ve böylece Amasya’daki görev tamamlanmıştır. 

Heyet 24 Kasım 1895 pazar günü Tokat’a ulaşmıştır. Buradaki tespitlere göre 

Tokat ve çevresinde bir kısım Ermeni komiteciler asayiş ve emniyeti bozmaya yönelik 

faaliyetlerde bulunmuşlar fakat bunda pek başarılı olamamışlardır. Çünkü burada 

görevli bulunan Divan-ı Harp reisi Ferik Mustafa Paşa’nın gösterdiği olağanüstü gayret 

ve aldığı önleyici tedbirler, komitecilerin niyetlerini gerçekleştirmelerine engel 

olmuştur. Esasen sosyal yapısı itibarıyla çeşitlilik arz eden Tokat bölgesi, Ermeni 

isyancıların yapmayı düşündükleri faaliyetler için elverişli bir yerdi. Bu sebeple heyet 

Mustafa Paşa ile yaptığı görüşmede bölgenin önemine ve hassasiyetine nazaran 

emniyetin temini ve korunması için alınması gereken diğer tedbirleri karara bağladı. Bu 

çerçevede Tokat sınırları içindeki lüzum görülen yerlere ilâve asker gönderildi. Tokat 

sancağının geneline hitaben telgrafla tebligat yapıldı. Ayrıca Müslümanların ileri gelir 

eşrafı ile gayri Müslim halkın dinî temsilcilerine, halk arasında uyanan karşılıklı nefreti 

önleyecek mahiyette uyarı ve nasihatlerde bulunuldu. Burada da Amasya’dakine benzer 

bir beyanname neşredilmiştir 32. 

Heyet Tokat’ta iki gün kaldıktan sonra, 27 Kasım çarşamba günü Sivas’a ulaştı. 

Yol üzerinde bulunan Yıldızeli kazasında kısa bir müddet kalan heyet, burada 

durumun sakin olduğunu gözlemlemiştir. Önemli miktarda Ermeni nüfusun yaşadığı 

bu kazanın kaymakamı Çerkez kökenli birisiydi. Heyetin ifadesine göre Yıldızeli 

civarında yaşamakta olan Çerkez kökenli halkın da yardımıyla kazada asayişin 

bozulmasına meydan verilmemiştir. Hâlbuki o günlerde Sivas’ta büyük olaylar vukua 

geldiğine dair iddialar vardı. İddiaların kaynağı Sivas’ta İngiliz ve Amerikan 

konsolosluğu görevinde bulunan John’un raporlarıydı. Heyete göre ise konsolos 

olayları büyütmekte ve gerek idareyi gerekse Müslüman halkı haksız olarak itham 

etmektedir. Çünkü Sivas’taki Hıristiyan ve Müslümanların önde gelenlerinin görüşleri 

olayların konsolosun büyüttüğü kadar vahim olmadığı yönündedir. Aksine, meydana 

gelen tatsız olaylar esnasında Müslüman eşrafın Hıristiyan ahali hakkındaki merhametli 

ve himaye edici tavrı dolayısıyla, Hıristiyan önderleri memnun ve müteşekkirdirler. 

Konsolosun onlara muhalif görüş ve düşünceleri ise, tercümanlığında bulunan bir 

Ermeni’nin gerçeğe aykırı bilgi vermesinden kaynaklanmaktadır. Yetki sınırlarını aştığı 

için konsolosun tavrı ve iddialarıyla ilgili olarak heyet tarafından daha fazla inceleme 

yapılmamıştır. Bununla birlikte daha önceki yerlerde olduğu gibi Sivas’ta da Müslüman 

31 Y. HUS, 344/70, Belge no: 3, Heyetin Amasya’da neşrettiği beyanname sureti, 10 Teşrin-i sânî 1311 / 

22 Kasım 1895. 

32 Y. HUS, 344/70, Belge no: 4, Heyetin Tokat’ta neşrettiği beyanname sureti, 14 Teşrin-i sânî 1311 / 26 

Kasım 1895.


önderlerinden sakin olmaları istenmiş, Hıristiyanların dinî liderlerine de yatıştırıcı telkin 

ve nasihatlerde bulunulmuştur. 

Heyetin Sivas’ta bulunduğu günlerde Zile ve Gürün civarında olayların çıktığı 

haberi gelmiştir. Olayların daha fazla büyümesini ve etrafa yayılmasını engellemek için 

derhal bazı tedbirler alınmıştır. Bu çerçevede bu gibi olaylarda gösterdiği isabet ve 

dirayetle tanınan Tokat’taki Divan-ı Harp azası Kaymakam Mahmut Bey hemen 

Zile’ye gönderilmiştir. Nitekim zamanında yapılan müdahale ve görevlendirilen ek 

askeri birlikler sayesinde buralarda asayiş kısa zamanda yeniden sağlandı 33. 

Sivas’ta üç gün kalan heyet 30 Kasım cumartesi günü buradan hareket etmiştir. 

Kangal, Deliklitaş, Alacahan, Hüseyin Çelebi, Hekimhan ve Has Patrik gibi yerleşim 

yerlerine uğranılarak 5 Aralık perşembe günü Malatya’ya ulaşılmıştır. Heyet yol 

boyunca asayişi ihlal maksatlı hareket eden Kürt aşiretlerine mensup kişilerin yer yer 

toplandığını görmüştür. Bunlar mevcut durum hakkında bilgilendirilerek, Padişahın 

razı olmadığı ve kanunlara aykırı hâl ve hareketlere girişmenin doğuracağı kötü 

sonuçlar kendilerine hatırlatılmıştır. Heyetin ifadesine göre bu gruplar dağıtılmış ve 

evlerine dönmeleri temin edilmek suretiyle asayişi bozucu hareketlere girişmeleri 

engellenmiştir. Malatya’da da icab edenlere uyarılar yapılmıştır. Ayrıca beyanname 

neşredilerek 34 Müslüman ve gayrimüslim bütün unsurlara hukuk ve kanun dışı 

davranmamaları konusunda tavsiyede bulunulmuştur. 

Heyet mensupları bazen ayrı ayrı yerlerde halka hitap etmekte ve beyannameler 

yayımlamaktaydı. Örneğin heyet üyelerinden Sami Bey ve Abdullah Paşa Malatya’da 

çalışmaları yürütürken aynı anda Hüseyin Rüşdü Bey, o tarihte Mamüretülaziz’e bağlı 

olan Arapgir’e gitmiş ve incelemeler yapmıştır. Rüştü Bey Arapgir’de bir de beyanname 

neşr ederek Müslim ve gayrimüslim halka nasihat ve uyarılarda bulunmuştur 35. 

Malatya ve civarındaki çalışmalarını dört günde tamamlayan heyet, buradan 

ayrılıp 9 Aralık pazartesi günü Mamüretülaziz’e varır. İncelemeleri neticesinde heyet, 

bu bölgede cereyan eden olayların diğer yerlere nispetle daha hafif nitelikte olduğu 

görüşündedir. Bununla birlikte Ermenilerin kötü maksatlı tavır ve hareketleri, 

Müslümanların vatanperverlik heyecanını ve taassubunu arttırmaktadır. Meydana 

gelebilecek muhtemel olayları önlemek için Müslümanların hatırı sayılır kişilerine 

gerekli açıklamalar yapılmak suretiyle halkı sükûnete davet etmeleri sağlanmıştır. 

Ermeni tarafının dinî liderlerine de asayişin sağlanması yolunda devletin kararlılığını 

gösteren uyarılar yapılmıştır. Bir de beyanname yayımlanmak suretiyle 36 bütün halk 

kanun ve sükûnet dairesinde iş güçleriyle meşgul olmaya davet edilmiştir. 

Mamüretülaziz’de dört gün kalan heyet buradan Maden kazasına geçmiştir. 

Orada da gerekli incelemeler yapılmış ve teftiş talimatı uyarınca bir beyanname 

neşredilmiştir 37. Maden’de iki gün kalınmış ve buradan Diyarbakır’a geçilmiştir. 

16 Aralık tarihinde Diyarbakır’a varan heyet buradaki durumun daha kötü 

olduğunu ifade etmektedir. Diyarbakır’daki Ermenilerin, özellikle Katolik Ermenilerin, 

uydurdukları fesat içerikli yalan haberler ve çıkardıkları olaylar korkunç bir tahribat 

33 Y. HUS, 344/70, Belge no: 2, Heyetin Sadaret’e verdiği rapor sureti, 17 Kânûn-ı evvel 1311 / 29 Aralık 

1895. 

34 Y. HUS, 344/70, Belge no: 5 Malatya ahalisine hitaben beyanname sureti, tarihsiz. 

35 Y. HUS, 344/70, Belge no: 9, Arapgir ahalisine hitaben neşr olunan beyanname sureti, tarihsiz. 

36 Y. HUS, 344/70, Belge no: 6, Mamüretülaziz vilayeti ahalisine hitaben beyanname sureti, tarihsiz. 

37 Y. HUS, 344/70, Belge no: 7, Maden sancağı umum ahalisine beyanname sureti, tarihsiz.


yapmıştır. Bu durum Müslüman halk arasında da büyük üzüntü ve endişeye sebep 

olmaktadır. Buradaki olayların önemine ve halk üzerindeki etkisine dikkat çeken heyet, 

daha ileriki safhalar için Diyarbakır’ın merkez olarak düşünüldüğü kanaatindedir. 

Çünkü o zamana kadar uğranılan ve Vilâyât-ı Sitte’deki diğer yerlerde meydana gelen 

olayların şiddet ve derecesi daha hafiftir. Bu da olayların Diyarbakır gibi büyük ve 

kalabalık bir merkezden başlamak üzere yayıldığı kanaatini uyandırmıştır. Bu 

değerlendirmeler doğrultusunda Diyarbakır’da da neşr edilmiştir 38. Daha önceki 

yerlerde neşr edilen beyannamelerde olduğu gibi burada da heyet mensupları 

kendilerinin Samsun’dan Diyarbakır’a kadar uğradıkları yerlerde asayiş ve emniyetin 

takviyesi için özel olarak görevlendirildiklerini, padişahın yegane maksadının Müslim 

ve gayrimüslim ayırımı yapmadan herkesin rahat ve huzur içinde yaşamalarını temin 

etmek olduğunu belirterek söze başlamaktadırlar. Ardından bütün Osmanlı 

vatandaşlarının kanun ve hukuk nazarında eşit olduğu, şimdiye kadar birbiriyle iyi 

ilişkiler içerisinde işiyle gücüyle uğraştığı ifade edilmektedir. Fakat son yıllarda bazı 

kötü niyetli kişilerin, zararı herkesten önce yine kendi milletdaşlarına olacak bazı 

hareketlere giriştiği, bunun sonucunda Müslümanlar ve gayrimüslim tebaa arasındaki 

dostane münasebetlerin bozulduğu, çıkan karışıklıklardan memleketin harap düştüğü 

anlatılmaktadır. Beyannamede Müslümanların eskiden olduğu gibi gayrimüslimlere 

muhabbetle yaklaşmaları, gayrimüslimlere de inandıkları din ve atalarından aldıkları 

terbiye gereğince davranmaları ve aralarındaki bozuk fikirli kişilerin gerçek niyetlerini 

bilip huzur ve rahat içinde yaşamanın nimetini takdir etmeleri tavsiyesinde 

bulunulmaktadır. Son olarak herkesin kurtuluşu ve selameti için asayişin bozulmasına 

sebep olacak şeylerden kaçınmaları, hangi din ve cemaatten olursa olsun buna karşı hâl 

ve harekete girişenlerin ise şiddetle cezalandırılacakları uyarısı yapılmaktadır. 

Heyetin Sadaret’e arz ettiği rapor, beyannamelerin birer suretleri ile son 

bulmaktadır. Rapor ve sözü edilen beyannameler birlikte genel olarak 

değerlendirildiğinde; 

1) Heyet uğradığı yerlerde fazla kalmadan mümkün olan en kısa zamanda 

güzergâhı tamamlamaya gayret etmiştir. 

2) Uğranılan yerlerde önce o bölgenin mevcut durumu hakkında yetkililerden 

bilgi alınmış ve genel tespitlerde bulunulmuştur. Bundan sonra gereken işlemler 

yapılmıştır. 

3) Meydana gelen olayların yatıştırılması için öncelikle sühûlet yöntemine 

başvurulmuştur. Bu doğrultuda nasihat ve iknaa öncelik verilmiş, yumuşak üslup tercih 

edilmiştir. 

4) Heyetin görüştüğü ve nasihatlerde bulunduğu kişiler sadece Ermeni 

cemaatinin liderleri değildir. Müslüman halkın muteberleri de davet edilmek suretiyle, 

Müslim ve gayrimüslim halk arasında daha büyük düşmanlıkların oluşmaması için 

onlardan halkı sükûnete çağırmaları talep edilmiştir. 

5) Beyannamelerde öncelikle devletin ve padişahların adalet anlayışına ve 

hoşgörüsüne değinilmektedir. Osmanlı Devleti’nde yüzyıllardır her inanç kesiminden 

insanların rahatça ve özgürce dinlerini ve dillerini yaşayageldikleri vurgulanmaktadır. 

6) Yayımlanan beyannamelerde son yıllardaki olayların gerçekte toplumlar 

arasında var olan bir düşmanlıktan ya da devletin Ermenilere karşı uyguladığı bir 

38 Y. HUS, 344/70, Belge no: 8, Diyarbekir vilayeti ahalisine beyanname sureti, tarihsiz.


baskıdan kaynaklanmadığının altı çizilmektedir. Olayların çıkmasında dış mihrakların 

ve onların içerideki bazı işbirlikçilerinin tahrik, teşvik ve maksatlarına dikkat 

çekilmektedir. 

7) Fesat ve bozguncu niyetli insanların yalanlarına kanmamaları için, masum ve 

iyi niyetli kimseler uyarılmaktadır. Bununla beraber kanun ve hukuk dışı hâl ve 

hareketlere cesaret ve yönelme niyetinde olanlar veya şimdiye kadar bu gibi 

hareketlerin içinde yer alanlar hakkında ise daha sert tedbirlerin alınmasından geri 

durulmayacağı iletilmiştir. Hatta bu maksatla olayların nispeten tehlikeli ve yayılmaya 

meyilli olduğu yerlerde askeri önlemler arttırılmıştır. 

8) Yayımlanan beyannamelerde Müslim ve gayrimüslim halka ayrı ayrı hitap 

edilmektedir. Müslümanlara “dedeleri ve babaları yolundan giderek şimdiye kadar 

olduğu gibi bundan sonra da gayrimüslim komşularıyla iyi geçinmeleri, Ermenilerden 

birkaç müfsidin asayişi bozucu davranışının cezasının hükümete ait olduğu, dolayısıyla 

hükümetin bu alandaki hukukunu tecavüz edenler hakkında kanunun gereğinin 

yapılacağı” şeklinde nasihat ve ikazlarda bulunulmuştur. Ermenilere hitaben ise 

“içinizde bulunan kendini bilmez bazı müfsitlerin değiştirmek istedikleri durumun ilk 

zararı yine sizin kendi servet ve ticaretinize dokunacaktır, bu sebeple rahat ve huzur 

içinde hayatınızı sürdürmek için bu kötü niyetli kişileri aranızdan atınız, sizi kendi 

menfaatleri uğruna kullanmak isteyen yabancılara da aldanmayınız.” Denilmektedir. 

Samsun’dan yola çıkan Teftiş Heyeti Aralık 1895 sonlarında son durakları olan 

Diyarbakır’daki çalışmalarıyla görevlerini tamamlamışlardır. Heyetin Samsun – 

Diyarbakır yolculuğu esnasında Amasya, Tokat, Malatya, Arapgir, Mamüretülaziz, 

Maden, ve Diyarbakır’da yayımladığı beyannameler, Sadaret’e gönderilen rapora 

eklenmiştir. Raporun son kısmında, bu beyannamelerin özünü ihtiva edecek şekilde bir 

metin kaydedilmiş ve beyannamelerde belirtilen ve halka duyurulan hususlar burada 

ifade edilmiştir. Aşağıda bu kısmın aynen çevirisi yer almaktadır. 

Samsun’dan Diyarbekir’e Kadar Uğranılan Mahallerde Ulemâ ve Eşrâf-ı 

İslâmiyeye Hitaben İrad Olunan Makalelerin Mealleri 

Zât-ı akdes-i hazret-i Hilâfet-penâhînin efkâr ve makâsıd-ı seniyyeleri şe‘âyir ve 

mâser-i İslâmiyenin cihanın her tarafında i‘lâsı olup Hindistan’da, Afrika’da bu bâbdaki 

inâyât-ı Hümâyûnları ora ahâlî-i İslâmiyesinin züyûr-ı elsine-i şükrânî olduğu ve 

mehâsin-i âsâr-ı diyânet-perverîleri cümlesinden ve Amerika’nın ve Avrupa’nın bilâd-ı 

mühimmesinde dîn-i mübîn-i İslâm’ın takdîr mâhiyetiyle İslâm’la müşerref olan oranın 

ba‘zı ulemâsıyla ahâlî-i mu‘teberesi hakkında şâyân buyurulan iltifât ve teveccühât-ı 

Hılâfet-penâhîlerinin bereketi âsârından olarak Avrupa’da ve Amerika’da teşekkül eden 

cem‘iyyât-ı İslâmiye âmâl ve makâsıd-ı Hümâyûnlarına hüsn-i hizmete muvaffakıyetle 

şân-ı İslâmînin oralarda dahî kesb-i i‘tilâya bir mebde’-i mübârek bulunduğu hâlde 

memâlik-i mahrûse-i Şâhânelerinde ehl-i İslâm’ın ve ale’l-husûs Devlet-i Aliyye’nin 

kolu kanadı olan teb‘a-i İslâmiyenin nazar-ı akdes-i Hümâyûnlarında ne derecede mer‘î 

ve mu‘teber olması ednâ mülâhaza ile ma‘lûm olup Devlet-i Aliyye’yi bir çok 

müddetten beri ihâta eden müşkilât ve gavâilin İslâm’a münhasır olan mazarrâtın def‘i 

için gece ve gündüz bezl-i inâyet buyurmaktan hâlî olmadıkları ve bu maksad-ı 

mühimmin istihsâline hizmet etmek her bir Müslime farz olduğundan bu bâbda 

ledünniyât-ı ahvâle herkesten ziyâde vâkıf olan zât-ı Hilâfet-penâhîlerine arz-ı 

teslîmiyetle ahkâm ve evâmir-i seniyyelerine mutâva‘at ve inkıyâdda zerre kadar kusûr


edilmemesi ve hasbe’z-zamân Hıristiyanlar ile güzel geçinilerek anları himâye 

vesîlesiyle umûr-ı Devlet-i Aliyye’ye müdâhale etmek isteyenlere vesîle-i ta‘arruz olacak 

ahvâle meydan verilmemesi ve ıslâhât ve nizâmât-ı mukarrereden ehl-i İslâm’ın daha 

ziyâde müstefîd olduğu ve menhûbâtın buldurulup ashâbına reddi ve zu‘afâya i‘âne 

edilmesi istihsâl-i rızâ-yı âlîye başkaca sebep olacağından buna dahî sa‘yin levâzım-ı 

dîniyyeden bulunduğu ve Hıristiyanlara dahî “siz Devlet-i Aliyye’nin beş altı yüz senelik 

teb‘asısınız, sâye-i şâhânede şimdiye kadar imtiyâzât-ı mahsûsa ile dîniniz, mezhebiniz, milliyetiniz, 

lisânınız hıfz oluna gelmiştir. Başka devletlerin memâlikindeki Ermenilerin hâline bakacak olur 

iseniz ne derece bahtiyâr olduğunuzu ednâ mülâhaza ile anlarsınız. Eski zamânlarda Avrupalılar 

kendilerini düşünmekten başka işleri yok iken Devlet-i Aliye hakkınızda şer‘-i şerîf ve kânûn-ı 

münîf ahkâmınca himâyetten, ırzınızı, malınızı, canınızı sıyânetten başka bir şey yapmamış idi. 

Cennet-mekân Fâtih Sultan Mehmed Han hazretleri İstanbul’u feth buyurduklarında Burusa’dan 

Ermeni râhibi Yovakim’i getürüp Rumlar ile müsâvât içün İstanbul’a Ermeni patriki nasb etmiştir. 

Ahlâf-ı ızâmı hazerâtı dahî eserine ittibâ‘ etmişlerdir. Cenâb-ı Hakk ömr ve şevket-i şâhânelerini 

mezdâd buyursun, şevket-me’âb efendimiz hazretleri dahî cümleden ziyâde bütün teb‘a hakkında 

müsâvât ve adâleti iltizâm buyurmuşlardır. Hâliniz, ticâretiniz, servetiniz buna delîldir. Bundan 

büyük adâlet ve merhamet olur mu? Kudüs-i Şerîf’de Ermenilerin bir karışlık yerleri olmadığı hâlde 

milel-i sâireden geri kalmamak içün orada dahî anlara ma‘bed ve emâkin-i rûhâniye tahsîs ve ihsân 

eden Devlet-i Aliyye’dir. Bu inâyetlerin bu ihsânların kadri bilinmelidir. Sizinle bu kadar yüz 

seneden beri vatandaşlık, komşuluk sûretiyle hüsn-i ülfet ve mu‘âşeret eden ehl-i İslâm ile güzel 

geçinmekten ve Devlet-i Aliyye’ye itâ‘at ve inkıyâddan başka size fâ‘ide verecek hâl yoktur. 

Avrupalıların merâmları Ermenileri himâye etmek değildir. Anların Devlet-i Aliyye sâyesinde 

ticâretten, servetten, sanâyi‘den istifâdelerini ellerinden alıp kendi teb‘alarına kaptırmaktır. 

Memleketleri hâricinde olan müstemlekâttaki mu‘âmeleleri bunu isbât eder. Pâdişâhımız efendimiz 

hazretlerinin merhamet ve inâyet-i Hümâyûnlarına hasr-ı emel ederek mes‘ûdiyetinizi muhâfaza 

ediniz. Komite nâmıyla içinizdeki uygunsuzlara uymayınız. Bu ahvâlin zararını fi‘ilen gördünüz. 

Memleketi tahrîb eden kanların dökülmesine sebep olan anlardır. Buna ne Allâh ne de pâdişâh râzı 

değildir.” Yolunda idi. İşbu tembîhât ve vesâyânın ehl-i İslâmda teskîn-i heyecân ve 

Ermenilerde nedâmet ve pişmânî gibi âsârı meşhûd olduğunun ve bu vesîle ile dahî 

ed‘ıye-i fuzûnî-i eyyâm-ı ömr ve şevket ve iclâl-ı hazret-i Hilâfet-penâhî cümle 

tarafından âverde-i elsine-i şükr ve mehmadet kılındığının arz ve beyânına cür’et 

olunmağın ol bâbda emir ve fermân hazret-i veliyyü’l-emrindir. Fî 13 Receb sene 1313 

ve fî 17 Kânûn-ı evvel sene 1311. 

Mühür: Mahkeme-i Temyîz a‘zâsından Hüseyin Rüşdü 

Mühür: Ma‘iyet-i Seniyye-i Mülûkâne Erkân-ı Harbiye İkinci Ferîki Abdullah 

Mühür: Şûrâ-yı Devlet a‘zâsından Sâmi




Türk Kurtuluş Savaşında Osmaniye 

Süleyman HATİPOĞLU ∗ 

Giriş 

Sanayi inkılabını gerçekleştirerek ekonomik alanda güçlenen Avrupalı devletler, hızlı 

bir şekilde egemenlik alanlarını genişletebilmek arzusuna kapılarak, kendi aralarında 

yarışa girmişlerdir. Uzun süre devam eden bu yarış, telafisi mümkün olmayan 

uçurumlar yaratarak devletlerarası rekabete dönüşmüştür. 

Bir başka konu da, geniş bir alana sahip olan Osmanlı Devleti’nin 

toprakları hem hammadde ve hem de Pazar açısından sömürgeci politika takip eden 

devletlerin dikkatini çekmiştir. Bu dikkat, büyük devletlerin zıt menfaatlerini de 

çatıştırmıştır. Çatışan bu menfaatler, Osmanlı Devleti’nin ömrünü bir müddet 

uzatmıştır ama, onu sonuçta yarı sömürge haline de getirmiştir 1. 

Sömürge politikası güden batılı büyük devletler, asırlardan beri Ortadoğu’da 

hakimiyet kurmuş Osmanlı Devleti’ni parçalamak için harekete geçmişlerdir. İşte “Şark 

Meselesi” adı altında, bu muazzam topraklara sahip Türk devletini ortadan kaldırmak 

amacıyla onu “Hasta Adam” ilan ederek, çeşitli defalar aralarında gizli anlaşmalarla 

paylaşmışlardı 2. Aralarında yaptıkları bu anlaşmalara dayanarak, yer yer Osmanlı 

İmparatorluğu’nun topraklarını fırsat buldukça işgal etmişlerdir. Böylece İngiltere, 

Fransa, Rusya, İtalya gibi devletler imparatorluğun ucundan kıyısından toprak 

koparmışlardır. 

XIX. yüzyılda birliğini kurup, sanayi inkılabını da gerçekleştiren Almanya, 

ekonomik açıdan yeni bir güç dengesi olarak Avrupa’da yerini almıştı. Almanya, 

Osmanlı Devleti’ne sınırı olmayan ve görünürde de toprak isteğinde bulunmayan bir 

devlet olarak ortaya çıkmıştı. Bundan dolayı Osmanlı Devleti, toprak bütünlüğünü 

korumak amacıyla, Almanya’ya yaklaşmaya başlamıştı 3. Osmanlı Devleti’nin 

∗ Yrd.Doç.Dr., M.Kemal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. Tarih Bölümü Öğretim Üyesi Antakya/Hatay 

1 Bayram Kodaman, “Avrupa Emperyalizminin Osmanlı İmparatorluğu’na Giriş Vasıtaları (1838-1914)”, 

Milli Kültür, c.2, S.1(Haziran, 1980), Ankara,1980, s.23. 

2 Kemal Öke, ll. Abdülhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi, İstanbul, 1981, s.44. Ayrıca bu 

konuda daha geniş bilgi için bkz., Y.Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, c.2, Kısım 3, Ankara, 1983, 

s.466 vd.; Seçil Akgün, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve Raporu, İstanbul, 1981, s. 31. 

3 Rosa Luxemburg, “Alman Emperyalizminin Harekat alanı; Türkiye”, Berlin-Bağdat, Alman 

Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi, Haz. Ragıp Zarakolu, İstanbul, 1982, s.140; Murat Özyüksel,

Süleyman HATİPOĞLU 289 

Almanya’ya yaklaşması özellikle İngiliz-Alman, Alman-Fransız rekabetini artırmıştır. 

Bu rekabetin sonucunda da Birinci Dünya Savaşı’nın patlaması Osmanlı Devleti’nin 

sonunu getirmiştir 

Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda mağlup olan Osmanlı İmparatorluğu, 

neticede 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesi’ni imzalamış ve bu mütarekeye 

dayanarak, İtilaf Devletleri Türk yurdunun geri kalan topraklarını işgal etmeye 

başlamışlardı. 

İşte böyle bir ortamda Osmaniye’nin önemi bir kat daha artmakta idi. Fransa 

Osmaniye’deki demiryolu ve karayoluna hakim olmak istiyordu. Çünkü Fransa, Antep 

ve İslahiye ile irtibatını kesmeyerek buradaki birliklerini takviye etmek; ayrıca Katma- 

Kilis-Halep karayolunu elinde tutmak için Osmaniye’yi bir Fransız askeri üssü haline 

getirmek üzere işgal edecekti. Başka bir hususta, Fransa Osmaniye’nin Akdeniz’e 

açılan stratejik açıdan önemli bir yere sahip İskenderun Körfezi’nden de yararlanmak 

istiyordu. 

Diğer taraftan, Yıldırım Orduları Grubu Komutanı Mustafa Kemal Paşa’nın 

bütün çabalarına rağmen 4, Çukurova’da İngiliz-Fransız ortak işgal harekatı 1918 yılının 

Aralık ayında başlayarak, 19 Aralık günü Osmaniye ve 27 Aralık günü de Pozantı’nın 

işgal edilmesiyle tamamlanmıştı 5. Bir müddet sonra yani 15 Eylül 1919 tarihinde 

gerçekleşen “Suriye İtilafnamesi” ile tam bir Fransız işgaline dönüşmüştü 6. Birinci 

Dünya Savaşı’ndan diğer devletler gibi yorgun çıkan Fransa, bölgedeki varlığını uzun 

süre devam ettiremezdi. Ancak bölge üzerindeki Ermenilerin tarihi ve milli emelleri 

Fransa için bir vasıta olarak kendisini göstermiştir. Bu durum bir paradoks da meydana 

getirmişti. Zira Fransa’nın sömürge politikası, gelecekteki Ermeni isteklerinin yegâne 

dayanağını oluşturacaktır. 

Bu durum, Çukurova bölgesinde Ermeni-Fransız işbirliğini ortaya çıkarmış ve 

neticede bu birliktelik Ermeni zulmüne dönüşerek, Türkleri tehdit eder bir hal almıştır. 

Ermenileri böyle davranmaya sürükleyen en büyük sebep, Fransa’nın Çukurova’da 

müstakil bir devlet kurma sözü vermesidir 7. Fransa, Çukurova’da kurulacak tampon bir 

Ermeni Devleti ile Türkiye’nin Suriye’ye doğrudan müdahalesini önleyecek, bu ise 

Fransa’nın Suriye’deki hâkimiyetine güvence oluşturacaktı. 

Zaten Fransa’nın Çukurova politikası başlıca iki doğrultuda kendisini 

göstermekteydi: Ermenilere askeri harekâtta yer verilmesi ve Çukurova’nın idari 

yönden Ermenileştirilmesi 8. Bunun sonucu olarak da bölgede Ermeni mezaliminin 

şiddetlendiğini görmekteyiz. Böylece, bölgede hâkim bir millet iken bir anda sömürge 

halkı durumuna düşen ve hızla sahip olduğu toprakları elinden çıkarmaya mecbur 

edilen Türk insanının bu duruma müsaade etmesi düşünülemezdi. Nitekim kısa sürede 

Anadolu Bağdat Demiryolları, İstanbul, 1988, s.45-46. 

4 Bu konuda bkz., Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri-IV(1917-1938), Haz., Nimet Arsan, 

Ankara,1964,s.14 vd. 

5 ATASE, Arş.1-2,Kls.83,Dos.75-308,F.2-13; Süleyman Hatipoğlu, Fransa’nın Çukurova’yı İşgali ve 

Pozantı Kongresi,Ankara, 1989, s.16 

6 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri-IV,s.119-120. 

7 Salahi R. Sonyel, “Yeni Belgelerin Işığı Altında Ermeni Tehcirleri”, Belleten, c.XXXVI, S.141, Ankara, 

1972. 

8 Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1922, Ankara, 1988, s.180-181.

290 Türk Kurtuluş Savaşında Osmaniye 

ferdi teşebbüsler şeklinde ve daha çok intikam amacına dayalı mukavemet 

hareketlerinin ortaya çıkması engellenememiştir. 

Bölge halkının bu işgale başından beri karşı koyması, bu yöredeki milli 

mukavemetin temelini oluşturmuştur. Ayrıca bölge halkını harekete geçirecek başka 

sebepler de mevcuttu. Bunlardan birisi de, Fransızların silahlandırıp himaye ettiği 

Ermeniler yüzünden; Türklerde can, mal ve namus emniyeti diye bir şey kalmamıştı 9. 

İşte bu durum karşısında bölge halkı devletten beklediğini bulamamış ve nefs-i 

müdafaa durumuna geçerek bölgede “Çete Harbi”ni başlatmıştı. Önce ferdi, sonra 

kitle hareketlerine dönüşen bu mücadele, güneyde milli mukavemeti ortaya çıkarmıştı. 

Böylelikle bütün Çukurova’da başlayan milli direnişler, Osmaniye mıntıkasında da 

kendisini göstermişti 10. Bu milli direnişlerin sonucunda Bahçe ve Haruniye’de (Düziçi) 

yapılan savaşlar; Osmaniye’de Kovanbaşı ve Kanlı Geçit Savaşları ve Mamure Baskını 

adıyla önemli muharebeler cereyan etmiştir 11. İşte bu savaşları tarihi gelişim itibariyle 

şöyle izah edebiliriz. 

1- Bahçe Ve Haruniye’de (Düziçi) Yapılan Savaşlar 

Osmaniye iline bağlı Bahçe ve Haruniye kazaları da 19 Aralık 1918 tarihinde düşman 

tarafından işgal edilmişti. Böylece Bahçe ve Haruniye’ye gelen Fransızlar ve Ermeniler 

diğer işgal mıntıkalarında yaptıklarını burada da tekrarladılar. 12 Şubat 1920’de 

Fransızların Maraş’ta yenilerek atılmaları hadisesi bu havalinin çabucak uyanmasına 

sebep olmuştu. Maraş’ta deneyim kazanan Fransız komutanları Haruniye’nin (Düziçi) 

ileri gelenlerini göz hapsine alarak onları yakinen izlemeye başlamışlardı. Bunun 

üzerine Haruniye Bucak Müdürü Hüseyin Hilmi Bey, Çetebaşı Mehmet Yeşil, Hacı 

Efendi, Çerçioğlu Hüseyin Efendi ve İlbeyli’den Habib Ağa bir araya gelerek 

memleketi düşmandan kurtarma çarelerini aradılar. Bugünlerde Tufan Bey’in 

Andırın’da Yaycıoğlu’nun evinde bulunduğu öğrenildi ve Tufan Bey ile görüşmek ve 

gerekli tedbirleri almak üzere yanına gittiler. Böylece Haruniyeliler bütün dertlerini 

anlattılar. Tufan Bey bunlara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnamesi’ne göre teşkilat 

kurmalarını ve derhal silahlanarak, Fransızlarla mücadeleye girişmelerini söyledi 12 

Bu görüşmeden hemen sonra Haruniye’ye dönen heyet, gizli bir toplantı 

yaparak, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanlığına Hüseyin Hilmi Bey’i; üyeliklere ise 

Mehmet Yeşil, Hacı Efendi, İsmail Ökkeş ve Yazılmazoğlu Süleyman Ağa’yı seçtiler ve 

böylece Haruniye’de Milli Mücadele örgütlenmiş ve 4 Mart 1920 günü Kuva-yı Milliye 

kurulmuştu. Bundan sonrada, Kuva-yı Milliye bölgede derhal harekete geçerek teşkilatı 

kuvvetlendirmeğe ve lüzumlu silah ve cephaneyi tedarike başladılar 13. 

Bütün bu hazırlıkların sonunda 300 kadar mevcuda ulaşan Haruniye Kuva-yı 

Milliyesi ilçenin dışında bulunarak zaman zaman Fransızlara baskın yapmaya 

9 Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali,İstanbul,1981, s.316. 

10 Osmaniye’de meydana gelen bu milli mukavemetler için bkz., Ahmet Kılıç , Osmaniye Çete Tarihi , 

Osmaniye, 1976 

11 Bu muharebeler hakkında daha geniş bilgi için bkz., Süleyman Hatipoğlu,Türk-Fransız 

Mücadelesi,Ankara,2001,s.113 vd.; Süleyman Hatipoğlu, “Doğu Meselesi ve Milli Mücadele’de 

Osmaniye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. XV, S.43(Mart, 1999), Ankara,1999 

12 Recep Dalkır , Yiğitlik Günleri, Milli Mücadele’de Çukurova ,İstanbul,1961 ,s.190 

13 R. Dalkır, age.,s.190 ;ATASE ,Türk İstiklal Harbi,Güney Cephesi-IV,Ankara,1966,s.73


başlamıştı. Bundan dolayı kayıplar vererek zor duruma düşen Fransız kuvvetleri 

Haruniye’nin güneyine demiryolu boyuna çekilmek zorunda kalmıştı 14. 

Diğer taraftan 7 Mart 1920 günü 150 kişilik bir Ermeni kuvveti, Haruniye’nin 4 

km. kuzeyinde Gökçayır bölgesine gelerek, Sabunsuyu kuzeyindeki Milli Kuvvetleri 

yok etmek istediyse de, onların bu gelişini daha önceden haber alan Kuva-yı Milliye 

taarruz ederek, iki saat süren çarpışmadan sonra Ermeniler 15 ölü bırakarak kaçtılar. 

Bu sırada Bahçe’den gönderilen 25 kişilik Ermeni takviye birliği de yolda pusuya 

düşürülerek imha edilmiş ve 15 Mart günü de Milli Kuvvetlerimiz; Fransızların 

Haruniye – Yarbaşı arasındaki irtibatı temin eden ve yiyecek sevkiyatını yapan, 11 

kişilik bir düşman kuvvetini de yok ederek, bir başarı daha elde etmişlerdi 15. 

Bu sıralarda Tufan Bey, Andırın Milis Kuvvetleri ile Gökçayır’a gelerek Kurtlar 

köyünün Kaya mevkiinde karargâhını kurmuştu. Haydar tepesi civarında da 

Fransızların karargâhı bulunmaktaydı. Beş kişilik keşif grubu gönderilerek düşman 

hakkında bilgi elde edinmek istendiyse de bir sonuç alınamamıştı. Yöredeki 

muhabereler de kısa aralıklarla da devam etmekteydi. Fakat bu yöredeki Milli 

Kuvvetlerimizin durumu pek parlak görünmüyordu 16. İşte tam bu sırada 27 Mart 1920 

tarihinde Binbaşı Yörük Selim Bey ve idaresinde birkaç yüz kişiyi bulan Maraş Kuva-yı 

Milliyesi ve iki ağır makineli tüfek ile Haruniye bölgesine gelerek emir ve komutayı ele 

aldı. Böylece Haruniyelilerin yüzü gülmüş ve Haruniye Kuva-yı Milliyesi oldukça 

kuvvetlenmişti. Yörük Selim Bey buradaki Fransızlara baskın yapmış ve bu 

çarpışmada düşmana çok kayıplar verdirmişti. Bu çarpışmada Yıldırım bölüğünün 

komutanı Yüzbaşı Abdullah en önde hücum ederken şehit düşmüştü. Bu olayın 

sonunda Milli Kuvvetlerimizin eline silah, malzeme ve cephane geçmiş ve sonuçta 

buradaki Kuva-yı Milliye güçlenmişti 17. 

Yöredeki Kuva-yı Milliye müfrezeleri devamlı olarak demiryolunu ve özellikle 

köprüleri tahrip ederek Antep ve Adana bölgeleri arasındaki bağlantıyı kesiyorlardı. 15 

Mayıs 1920 günü Yarbaşı ile Bahçe arasında ve Yarbaşı’na üç kilometre mesafede 

Kokarpınar köyünün güneyinde 8.ve 9. tümenler arasındaki köprü de tahrip 

edilmişti. Bu arada demiryolunu korumakla görevli ve içinde 150 kadar er olan bir 

Fransız zırhlı treni aynı anda bu bölgeden geçmekteyken, sökülen vidalar dolayısıyla 

yıkılan köprüde suyun üzerine devrildi. Esasen civarda pusuda bulunan milli 

kuvvetlerin baskın tarzında ateşiyle Fransızlar yok edilmişti. Ancak sekiz er kurtulmuş 

ve esir alınmıştı. Bu çarpışmayı haber alan Fransızlar Mamure’den 300 kişilik bir 

kuvvetle akşama doğru çarpışma bölgesine yetişmişti. Ertesi günü yapılan 

çarpışmalarda Fransızlar bir topçu bataryasının desteğine rağmen çok kayıp vererek 

Yarbaşı’na çekilmek zorunda kalmış ve buradan da trenle Mamure’ye dönmüştü. Milli 

Kuvvetlerimiz bu çatışmada 25 Fransız askerini esir almış ve çok sayıda ağır makineli 

tüfek, silah ve cephanede elde etmişti. Fransız ölüleri arasında bir binbaşının cesedine 

de rastlanmıştı. Bu muharebeler sonucunda Mamure ile Bahçe arasında hiçbir 

lokomotif kalmadığından Fransızların bu bölgede gidiş-gelişleri bir süre için 

durmuştu 18. Bu sıralarda 30 Mayıs 1920’den geçerli olmak üzere bölgede Fransa ile 

14 ATASE,TİH,Güney Cephesi-IV ,s.73. 

15ATASE, a.g.e.,s.73-74; Recep Dalkır, a.g.e., s.191. 

16 R.Dalkır,a.g.e., s.191. 

17 Dalkır, a.g.e.,s.74. 

18 ATASE, a.g.e., s.74; Dalkır, a.g.e., s.191-192.


Ankara Hükümeti arasında 20 günlük bir mütareke yapılmış ve bunun üzerine 

Haruniye ve Bahçe civarındaki çarpışmalara da ara verilmişti 19. 

20 günlük bu mütarekeden sonra Milli Kuvvetlerimiz tarafından Fransızların 

Kayabaşı’ndaki kuvvetleri tekrar kuşatılmıştı. Bu durum karşısında Fransızlar yöreye 

yeniden takviye kıtaları sevk etmişti. Bunlarla yapılan çarpışmalarda çok kayıp veren 

Fransızlardan, ayrıca birçok malzeme de ele geçirilmişti. Bu sırada 500 mevcutlu bir 

kuvvetle Yarbaşı’na gelen Yörük Selim Bey buradaki Türk kuşatmasını 

kuvvetlendirmesine rağmen, Fransızlar bir çıkış hareketi yaparak önce Mamure’ye 

burada da tutunamayacaklarını anlayınca Osmaniye’ye kadar çekildiler. Bu çarpışmalar 

üç gün sürmüş ve Fransızlar çok sayıda ölü ve yaralı vermişlerdi. Böylece Haruniye ve 

Bahçe düşman işgalinden kurtulmuştu 20. Bu muharebeden geri çekilen Fransız 

kuvvetleri demiryolunun iki tarafındaki yeni yetişmiş ve henüz biçilmemiş buğday ve 

arpa ürünlerini tamamen yakmışlardı 21. Bundan sonra da Bahçe ile Osmaniye arasında 

hiçbir Fransız askeri kalmamıştı. 

Haruniye bölgesindeki bütün Kuva-yı Milliye’yi emrine alan Yörük Selim Bey 

Osmaniye’ye gelerek 7 gün süren çarpışmalar yapmasına rağmen, Fransız kuvvetleri 

Osmaniye’den tamamen atılamadı. Birkaç gün sonra Selim Bey İslahiye cephesine 

gönderilmiş ve Haruniye’de ise yalnız yerli Milli Kuvvetler kalmıştı 22. 

2- Osmaniye Civarında Yapılan Savaşlar 

A-Rahime Hatun’un Savaşa Katılması 

Türk yurdunun bir parçası olan Osmaniye civarı da Fransızlar tarafından işgal edilmesi 

üzerine yurdumuzun her yerinde olduğu gibi vatanın düşmandan kurtarılması için 

Osmaniye civarında da Kuva-yı Milliye teşkil edilmiş ve gittikçe bu teşkilat 

kuvvetlenmişti. Yurdumuzun her tarafında olduğu gibi Osmaniye’deki Kuva-yı 

Milliye’ye kadınlar da katılmışlardır. Bu sırada Yanıkkışla ve Karayeğin köyleri 

halkından kurulu Kırmızı Müfreze, Kuva-yı Milliye bölüğüne, Rahime adında 25 

yaşlarında genç bir kadında savaşçı olarak katılmıştı. Osmaniye’nin Kaypak nahiyesi 

Raziyeler köyünden Köse’nin kızı diye çağrılan bu kadın tüfeği ile daima bölüğünün 

önünde yürür ve bütün muharebelere katılırdı. Bu cesur ve kahraman Türk kadını 

onbaşılık rütbesine de yükseltilmişti 23. 

1920 yılının Şubat ayında Hasanbeyli yakınlarındaki Fransız kuvvetleri ile yapılan 

savaşa 9.Tümene bağlı müfrezesiyle birlikte Rahime Hanım da katılmıştır. Bu 

çarpışmada Fransızlardan 80 tüfek ve 2 makinalı tüfek de ganimet alınmıştır. Bu sırada 

şehit düşen ve ateş hattında kalan iki arkadaşını korumak için gösterilen tereddüde 

aldırmaksızın ileri atıldığında kendisine Tayyar (uçan) Rahime lakabı verilmişti 24. 

19 Bu mütareke için bkz. , Süleyman Hatipoğlu, Fransa’nın Çukurova’yı İşgali ve Pozantı Kongresi, 

Ankara, 1989, s. 49 vd. 

20 Dalkır, a.g.e., s. 191-192; ATASE, a.g.e., s. 74-75 

21 ATASE, a.g.e., s. 75, A. Cevdet Çamurdan, Kurtuluş Savaşında Doğu Kilikya Olayları, Adana, 1969, 

s. 99 

22 ATASE, a.g.e., s. 75 

23 Türk İstiklal Harbi c.IV,Güney Cephesi, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Yay., Ankara, 

1966, s.73 

24 Fevziye Abdullah Tansel, İstiklal Harbi’nde Mücahit Kadınlarımız, Ankara, 1991,s.43; Miralay 

Mehmet Arif Bey,Anadolu İnkılabı Milli Mücadele Anıları (1919-1923), Haz.,Bülent Demirbaş, 

İstanbul, 1987, s.68


a) Rahime Hatun Cepheye Katılıyor: 

İngiliz-Fransız ortak işgalinden sonra Osmaniye Fransa’ya bırakılmıştı. Fransızlar, 

Ermenilerle de işbirliği yaparak öldürme ve mal yağmalaması dâhil, halka olmadık 

eziyeti reva görmüşlerdi. Bağımsızlık ve Vatan aşkıyla yüreği dopdolu Osmaniye halkı 

bu duruma seyirci kalmadı ve 1919 yılı mayıs ayında mücadeleye başladılar. Yer yer 

kurulan çeteler, düşmanı tedirgin edip Osmaniye’den çekilmeye zorluyorlardı. 

İşte bu kara günlerde Raziyeler köyü Kanlıgeçit mahallesine çete toplamak için 

gelen çete reisi Hüseyin Ağa, Rahime Hatun’un evine de gelir ve burada şu konuşmalar 

geçer; 

Çete Reisi Hüseyin Ağa: Her evden birkaç çete topluyoruz. İşgalci 

düşmanları, teşkil edeceğimiz bu kuvvetle vatanımızdan kovacağız. Bu evden çete 

olarak kimi alalım? 

Rahime Hatun sert bir ifadeyle ileri atılır: Köse Abdullah ailesinden de beni 

çete yazın, diye haykırır. 

Hüseyin Ağa: Sen kadınsın, köyde kalıp geri hizmette çalışman uygun olur der. 

Rahime Hatun bu teklifi kabul etmez ve: Hayır, ben cephe gerisinde değil, 

cephede, erkeklerle birlikte savaşacağım der. 

Bunun üzerine çete reisi Hüseyin Ağa: Öyleyse sende Köseler ailesinden 

“Rahime onbaşı “ olarak çetelere katıl der. 

Böylece Türk kadınının eşsiz timsali Rahime Hatun onbaşı olarak Osmaniye’yi 

işgal eden Fransızlara karşı, çetelerle beraber mücadeleye başlar 25. 

b) Rahime Hatun’un Şahadeti: 

Cephedeki erkek çetelere yiyecek, giyecek ve cephane sağlamaktan tutun da erkek 

çetelerle omuz omuza cephede düşmanla savaşmaya kadar Osmaniye kurtuluş 

savaşında en büyük isim olan Rahime Hatun’u son olarak Fransız karargâhı baskınında 

eşsiz bir kahraman olarak görüyoruz. Günlerden 5 Ağustos 1920 Nur Dağları’nda 

şafak ağarmakta, düşman karargâhı olarak kullanılan Alibeyli mahallesindeki Hacı 

Ökkeş Ağa’nın evinde dalgalanan Fransız bayrağı Osmaniye çetelerini kahrediyordu. 

Fransız karargâhı çok iyi tahkim edilmiş bir durumdaydı. Fakat hiçbir vaziyet Türk’ün 

istiklaline kavuşma azmi önünde yıkılmaya mahkûm olmaktan kurtulamazdı. Fransız 

karargâhı basılmalı, düşman buradan atılmalı ve şanlı Türk bayrağı burada 

dalgalanmalıydı. İşte içlerinde Rahime onbaşının da bulunduğu bir müfrezeye bu görev 

verilmişti: Müfrezede Hayta Hüseyin çetesi, Yaveriye çetesi, Yastı Kelle, Ali Kılıç, 

Namık Hüseyin, Kadir Çavuş, Muhammed Hoca, Nacar Ökkeş, Borazan Mehmet, 

Hacı Ali Ağa oğlu Ali ve Ahmet, Alibekirlioğlu Ahmet ve diğer çeteler vardı. Çeteler 

toplam olarak 70–80 kişi kadardı 26. 

Rahime Hatun çetelere; Arkadaşlar, düşman karargâhını mutlaka alacağız. 

Allah bizimle beraberdir. Yalnız sizden bir isteğim var. Eğer ben şehit olursam, sakın 

25 Neşet Dinçer, “Osmaniye Kurtuluş Savaşında Rahime Hatun”, Tarih İçinde Bütün Yönleriyle 

Osmaniye ( I. Sempozyum) 15-18 Kasım 1993, Editör:KazımTülücü, Osmaniye, 1995, s. 46-47 

26 Neşet Dinçer, a.g.m., s. 49-50


cesedimi düşmana bırakmayın demişti. Nihayet “ Allah Allah “ sesleriyle taarruz başlar 

ve düşman neye uğradığına şaşırır. Çeteler süratle ileri doğru atılırlar. Bu sırada düşman 

cephesinden de ateş açılmış ve şiddetli bir savaş başlamıştır. Rahime onbaşı Kadir 

çavuşla yan yana her attığı kurşunla bir düşmanı yere düşürüyordu. Düşman ateşi bir 

ara çok yoğunlaşmış ve bizim çeteler bu durum karşısında biraz duraklamışlardı. Bu 

sırada Rahime Hatun, çeteleri harekete geçirmek için şöyle haykırdı: Ben kadın 

olduğum halde düşmana saldırmaktan geri durmuyorum; siz erkek olduğunuz halde 

düşmandan mı korkuyorsunuz! Haydi, Allah’ını, vatanını seven yürüsün! 

Çeteler bu haykırışla tekrar coştular ve Rahime onbaşı ile birlikte tekrar aslanlar 

gibi düşman üzerine saldırdılar. Kıyasıya bir savaş oluyordu. Çeteler düşman 

karargâhına iyice yaklaşmışlardı. Fakat ne yazık ki, bu sırada Rahime Hatun göğsünden 

vurulmuştu. Hayatı boyunca hiçbir kuvvete boyun eğmeyen Rahime onbaşı, birden 

yere yığılıverdi. “La İlahe İllallah Muhammedün Resulullah” diyerek temiz ruhunu 

yaradana teslim etti. Böylelikle Osmaniye kurtuluş savaşına en küçük rütbe olan 

onbaşılıkla başlayan Rahime Hatun, dinimizce en büyük rütbe olan şehitlik 

mertebesine erişmişti 27. 

Rahime Hatun’un şehit olması üzerine çeteler daha fazla galeyana gelerek; Allah. 

Allah, Haydi aslanlarım ileri, Rahime’nin cesedini düşmanlara bırakmayalım... 

Nidalarıyla düşman karargâhı alındı ve Rahime Hatun’un naaşı cephe gerisinde toprağa 

verildi. Rahime Hatun’un naaşı şimdiki Endüstri Meslek Lisesi yerinde bulunan 

mezarlıkta toprağa verilmiş, daha sonra bu mezarlıktan alınan Rahime Hatun’un 

Enverül Hamit (Ulu Camii) önündeki şehitliğe nakledilmiştir. Şu da bir gerçek ki, 

Rahime Hatun’un mezarı orda veya burada olabilir. Onun asıl yeri, bütün 

Osmaniyelilerin ve Türk milletinin gönüllerindedir 28. 

c- Rahime Hatun’un Ağıdı 

Emekli Öğretmen ve Şair Mehmet Yavuz Şehit Rahime Hatun’a Şöyle Sesleniyor: 

Rahime’nin Ağıdı 

Temmuz’un sarı sıcağı 

Yaktı köşeyi bucağı 

Zalim düşman talan etti 

Söndürdü nice ocağı 

Rahime 30 yaşında 

Yan gider fesi başında 

Arkadaşı çetelerle 

Gezer düşmanın peşinde 

Çeteler düşmana hücum 

Anam, babam, kardeş, bacım 

Ben bu uğurda ölürsem 

Kalmasın düşmanda öcüm. 

27 Neşet Dinçer, a.g.m., s.50-51;Aynur Mısıroğlu, Kuva-yı Milliyenin Kadın Kahramanları, İstanbul, 

1976, s. 119,120; H.Edip Adıvar; Türkün Ateşle İmtihanı, İstanbul, 1985, s.159 

28 N. Dinçer, a.g.m. s.51

Öğle ikindi arası. 

Düşman üstüne varası. 

Rahime’yi şehit verdik. 

Alnında kurşun yarası. 

Çeteler içinde şanlı 

Yüzü nokta nokta benli 

Yurdu için şehit düştü 

Yerde yatar ala kanlı... 


Şair Ahmet Vefa Aray Rahime Hatun’a şu şekilde hitap etmiştir: 

Rahime Onbaşı 

Al poşusu altında işlemeli terliği, 

Korurdu, gölgelerdi o gür saçlı tunç başı. 

Göğsünde çapraz çapraz beldeki fişekliği. 

Omuzdaki filinta en candan arkadaşı. 

O, bir kadındı, ama değişmezdi erkeğe, 

Bakışı hançer hançer saplanırdı yüreğe, 

Koşardı en ön safta Kurtuluşa ermeğe, 

Titretirdi narası en uzak dağı taşı... 

Kurşunu her hedefi yıkardı, sarsılmadan, 

Fransız işgalinde gözünü bürürdü kan. 

Siperlere sinince döğüş sabahı düşman. 

Atıldı üstlerine hiç sayıp savaşı! 

Mavzer, mitralyöz, bomba... Onun için ötüştü. 

O, yılmadı düşmanla ercesine döğüştü. 

“Ya hürriyet ya ölüm” diyerek şehit düştü! 

Ne mutlu akıtmadı, kan yerine gözyaşı... 

Kahraman Osmaniye: Büyük, küçük, oğul, kız 

Her yıl “Yedi Ocak” ta Onsuz bayram yaparız, 

Rahmet dileriz sana, sen öldünse biz varız, 

Mezarın gönlümüzde ey, Rahime Onbaşı! 

B-KOVANBAŞI SAVAŞI (Bkz. Kroki: 1) 

Bu savaş Osmaniye bölge komutanlığı emrindeki birliklerle yapıldı. Türk Kıtaları 

Osmaniye bölgesinde şu şekilde tertiplendiler. Osmaniye civarında bulunan bütün Milli 

Kuvvetler bir araya toplanarak savaş vaziyeti aldılar. Ayrıca Ceyhan’da bulunan Milli 

Kuvvetler de herhangi bir duruma karşı hazır vaziyete geldiler.


Fransızlar ise, 5 Ekim 1920’den itibaren İskenderun’dan karaya yeni kuvvetler 

çıkararak, mevcut kuvvetlerini takviye etmeye başlamışlardı. Böylece Fransızlar burada 

yaklaşık olarak bir tümene yakın kuvvet topladıktan sonra, 10 Ekim 1920 sabahı 

düzenli bir şekilde taarruza başlamışlardı 29. Buradaki bütün Fransız topçuları bir anda, 

Türk kuvvetlerine karşı ateşe başlamışlar ve topçu ateşinin desteği altında piyadelerini 

de ileri sürmüşlerdi. Fransız piyadesinin bu ilerleyişine; Türk piyadeleri şiddetli bir 

ateşle karşılık verince Fransızlar bu ateşe dayanamayarak geri çekilmek zorunda 

kalmışlardı. 

Burada başarısız olan Fransızlar, bu defa kuvvetlerini Haruniye’de bulunan Milli 

Kuvvetlerin bulunduğu, Kovanbaşı sırtına yönlendirerek, 300–400 metreye kadar 

yaklaşmışlar ve Milli Kuvvetlerin şiddetli ateşiyle karşılaşmışlardı. Buna rağmen, 

taarruzlarına büyük bir hız veren Fransızlar, bu saldırılarından da bir sonuç 

alamamışlardır. Fakat Haruniye kuvvetleri çok sıkışmış ve bunun üzerine 26.Alay 

tarafından takviye edilen Milli Kuvvetler, öğleden sonra birliklerimize 20–30 metre 

kadar yaklaşan Fransız kuvvetlerine karşı taarruza geçerek, geri püskürtmüşlerdi 30. 

Türk kuvvetlerinin elinde bulunan savaş malzemesinin yetersiz olduğunu 

farkeden Fransızlar, tekrar karşı bir taarruza geçmişlerdi. Bu taarruza, ellerinde az 

sayıda bulunan makineli tüfeklerle karşı koyan Milli Kuvvetler, düşmanın taarruzunu 

kırmışlar ve ayrıca cephe gerisinde bulunan toplar da kuvvetli bir şekilde ateşe 

başlayınca, Fransızlar büyük kayıplar vermişlerdi. Bundan sonra da yedekte bekleyen 

Ceyhan’daki Milli Kuvvetlere de taarruz emri verilince, Fransızlar daha fazla 

dayanamayıp Ceyhan’ın kuzeyine çekilmek mecburiyetinde kalmışlardı 31. 

Kovanbaşı adıyla anılan bu savaş, Türk Kuvvetlerinin 10 Ekim 1920 günü tam 

sekiz saat kahramanca savunmaları ve karşı taarruzlarıyla başarıya ulaşmıştır. Bu 

savaşta ağır kayıplar veren Fransızlar ölü ve yaralılarını beraberinde götürmüşlerdi 32. 

Böylece Milli Kuvvetler, Fransız taarruzlarına kahramanca karşı koymuş, yerinde karşı 

taarruzlarıyla, Kovanbaşı Savaşı’nı başarıyla sonuçlandırmıştır. Fransızlar, bu savaştaki 

başarısızlıklarını saklamaya çalışmış ve kayıplarını gizlemek için Adana ve Mersin’e 

taşımışlardı. Dörtyol Kaymakamlığı’nın verdiği bilgiye göre: Milli Kuvvetlerin elindeki 

birkaç ağır makineli tüfek önemli rol oynamıştı. Ayrıca arazinin özelliklerini iyi bilme, 

isabetli ateş ve düşman iyice yaklaştıktan sonra etkili piyade ateşi açmak, düşman 

topçusuna hedef göstermemek yönünde dikkatli davranmak gibi gayretleri de, Milli 

kuvvetlerin bu savaştaki başarısını arttıran faktörlerdir. Bu gayret ve kahramanlık, 

Fransızların bölgeye hakim olma ümidini bir hayli sarsmıştı. Bu cephede, bilhassa 26. 

Alayın 20. Tabur subay ve erleri ile Haruniye Milli Kuvvetler Komutanı 

Yeşiloğulları’ndan Mehmet ve İbrahim Hakkı, Düziçi Bölük Komutanı Kötüoğlu 

Mustafa Ağa ve Bahçe Bölük Komutanı Hacı bey, gerek ferdi cesaret ve 

kahramanlıkları ve gerekse birliklerini sevk ve idarede gösterdikleri yetenekle takdir 

kazanmışlardı. Kovanbaşı Savaşı’nı takiben, Milli Kuvvetler cephane ikmaline ağırlık 

verdiler. Maraş’dan gönderilen iki adet Şnayder topu Osmaniye Mıntıka Kumandanlığı 

29 A. C. Çamurdan, a.g.e., s.110; Fransızlar, 1920 yılının Ekim ayından itibaren Çukurova’da genel bir 

taarruza geçerek, buradaki bazı birliklerimizin geri çekilmesini sağlamışlardı, bkz.,Kasım Ener, Çukurova 

Kurtuluş Savaşında Adana Cephesi, Ankara, 1970, s.238-239 

30 Kemal Çelik, Milli Mücadele’de Adana Havalisi (1918–1922), Ankara, 1999, s.212-213. 

31 Kemal Çelik, a.g.e., s.213. 

32 Çamurdan, a.g.e., s.110-111


emrine verilerek bu mıntıkada yeni düzenlemeler yapılarak Milli Kuvvetlere çeki düzen 

verilmişti 33. 

C-KANLIGEÇİT SAVAŞLARI (Bkz. Kroki:2) 

Kovanbaşı Savaşı’nda yenilen Fransızlar Adana ve İskenderun tarafına geri çektikleri 

kuvvetlerini, yeniden Toprakkale mıntıkasında toplamaya başlamışlardı. Diğer taraftan 

da propaganda faaliyetlerine ağırlık veren Fransızlar: “Medeni bir millet olduklarını, 

Türkleri sevdiklerini, halkın kendilerinden çekinmemesi gerektiğini” yerli işbirlikçileri 

vasıtasıyla yaymaya başlamışlardı. Bu propaganda da, bilhassa; “Koca bir Fransız 

Devleti’ne ve ordusuna birkaç baldırı çıplak çetenin ne etkisi olabilir? Elbette, bunlar 

en kısa zamanda ezilecek, yok edilecektir.” Deniliyor ve Türk halkının maneviyatını 

kırmak istiyorlardı. Edinilen istihbarat bilgilerinden ve Fransız uçaklarının keşif uçuşu 

yaptığı bölgelerden, Fransızların, Osmaniye ve Kadirli istikametinde taarruza 

geçecekleri anlaşılmaktaydı. Osmaniye Mıntıka Komutanlığı da, böyle bir saldırıya 

karşılık, Milli Kuvvetlere, şu şekilde hazırlık emri vermişti: “Düşmanın bir süvari alayı 

ve birkaç batarya ile takviyeli bir piyade alayının Ceyhan-Mercimek ve Anavarza Kalesi 

yönünden Kadirli üzerine harekete geçtiği ve iki tümene yakın bir kuvveti de 

Toprakkale ve civarına topladığı anlaşılmıştır. Çona’da bulunan 26.Alayın 2.Taburu, 

ağır makineli tüfek bölüğü ile kudretli dağ takımı ve Haruniye bölükleri hemen, deniz 

topunun bulunduğu Harami Beli’ne(Domuzdağı batısı) hareket edecektir. Ceyhan ve 

Osmaniye Grupları da, bulundukları mevziilerde, şimdiye kadar mağlup edilen düşman 

müfrezelerine karşı koyarak, savaşacaklar ve ağırlıklarını da, Haruniye’ye 

nakledeceklerdi” 34. 

Beklendiği şekilde Fransızlar, 1 Kasım 1920 tarihinde Toprakkale’de topladıkları 

kuvvetlerle iki koldan Osmaniye cephesine taarruza başlamışlardı. Öte yandan 

Osmaniye ovasında ve şehir içerisinde bulunan milli müfrezeler dağılmış 

olduklarından, Fransız kuvvetlerinin büyük bir kısmı hiçbir direnişe uğramadan sabah 

saat 10.00’da Mamure istasyonuna varmıştı. Çona istikametinde ilerleyen Fransız 

kuvvetleri burada direnme ile karşılaşmış ise de, Kanlıgeçit’e doğru ilerlemeye devam 

etmişlerdi. Bu şekilde Fransızların bütün kuvvetleri, öğleye doğru Kanlı Geçit-Mamure 

hattına varmıştı. Bu geniş çaplı saldırı karşısında Osmaniye’deki Türk kuvvetleri 

toparlanarak, Osmaniye-Yarpuz yoluyla Yarpuz’a çekilebilmişti. Ceyhan kuvvetleri de, 

Ceyhan nehrinin kuzey kıyısına çekilmişler ve bir kısmı da Kozan ve Kadirli’ye doğru 

harekete geçmişlerdi 35. 

Fransız kuvvetleri, Ceyhan nehrinin kuzeyinde ve doğusunda bulunan Türk 

kuvvetlerine karşı taarruza başlayarak, birliklerimizi şiddetli ateş altına almışlardı. Bu 

ateş altında nehrin doğusuna kuvvet nakletmeye çalışan Fransızlar, burada çok zayiat 

vermişler ve bundan sonra da Türk kuvvetleri, Fransız kuvvetlerini geri 

püskürtmüştü 36. 

33 Kemal Çelik, a.g.e.,s.214. 

34 K.Çelik, a.g.e., s.215; A.Hulki Saral; Tosun, Saral, Vatan Nasıl Kurtarıldı, Ankara, 1970, s.45. 

35 Süleyman Hatipoğlu, Orta Toros Geçitlerinde Türk-Fransız Mücadelesi (1915-1921), 

Antakya,1999,s.134; Kemal Çelik, a.g.e., s.215. 

36 Bu muharebeler hakkında daha geniş bilgi için bkz., A. C. Çamurdan, Kurtuluş Savaşında Doğu 

Kilikya Olayları, Adana, 1969.


2 Kasım 1920 gününde ise, ciddi bir çatışma olmamıştı, ama Fransızlar 

kuvvetlerini Kanlıgeçit-Mamure hattında toplamaya devam etmişlerdi. Bu durum 

karşısında, buradaki Türk birlikleri süratli bir şekilde Kanlıgeçit mıntıkasında 

toplanmaya başlamış ve bunlar arasında bulunan Aydınoğlu Tufan Bey komutasında 

500 kişilik Kadirli müfrezesi de, Haruniye’ye gelmişti 37. 

Kanlıgeçit’te biriken bu kuvvetler kısa bir süre bekleme dönemine girmişlerdi. 

Ancak 8 Kasım 1920 sabahı Fransızlar, Türk kuvvetleri üzerine ateşe başlamışlar ve 

ayrıca bu ateşle beraber, Fransız uçakları da harekete geçmişlerdi. Bu taarruzla 

Fransızlar, Türk kuvvetlerinin ileri mevzilerini işgal etmişlerse de; bu mevziler akşama 

doğru Türkler tarafından geri alınmıştı. Fransızlar bu saldırıda ancak bir tepe işgal 

etmiş olup, geceyi bu tepede geçirmişlerdi 38. 

9 Kasım 1920 sabahı Kabatepe’de bulunan Milli Kuvvetlere karşı geniş ve 

şiddetli bir saldırıya geçen Fransızlar, akşama kadar bu saldırılarına, başarılı bir şekilde 

devam etmişlerdi. Bunun sonunda da Fransızlar saat 12.00’de Kabatepe’yi ele 

geçirmişlerdi 39. Böylece Kabatepe’ye yönelen Fransız taarruzu ve topçu ateşi karşısında 

Milli Kuvvetler, geri çekilmeye mecbur kalmışlardı. Fransız kuvvetlerini yandan ateş 

altına alan Karayeğin Müfrezesi de, sol kanattaki Milli Kuvvetlerin geriye çekilmesi 

üzerine, fazla tutunamayarak çekilmişti. Ayrıca Bahçe Milli Kuvvetleri de, Bahçe 

tarafına çekilmek zorunda kalmıştır. Yalnız 26.Alayın 1.Taburu ile ağır makineli tüfek 

bölüğü, Burkaçlı’da kalarak, Bahçe yolunu kapamaya çalışmıştı. Fransız Kuvvetleri 

öğleye doğru Kabatepe’yi işgal ederek, ilerlemeye devam ettiler. Akşama doğru Fransız 

keşif kolları Hasanbeyli’ye girmişti. Fransız Birlikleri 9/10 Kasım 1920 gecesini 

Hasanbeyli batısındaki düzlükte geçirdiler. Gerideki alayları ise, geceyi Kızıldere 

Köyü’nün kuzeyindeki şose üzerinde geçirdiler. Fransız Kuvvetleri, bu çarpışmalarda 

da çok kayıp vermişti. Ancak bu genel saldırıda; Gouraud’nun komutasındaki Fransız 

tümeni, Kanlıgeçit’i zaptetmişti. Bundan sonra Fransız tümeni, 10 Kasım 1920 sabahı 

saat 09.00’da Hasanbeyli’nin batısında kurdukları ordugahtan harekete geçerek, akşam 

İslahiye’ye varmış ve 10/11 Kasım gecesini bu ilçede geçirmişti. Fransız tümeni 11 

Kasım’da İslahiye’den yola çıkarak, 12 Kasım’da Meydan-ı Ekbez’e, 13 Kasım’da 

Katma’ya ulaşmış ve buradan da Katma-Kilis yoluyla Antep’e varmıştı. Dönemin en 

modern silahlarıyla donatılmış ve tam mevcutlu bir Fransız Tümeni’ne; sayıca az, silah 

ve cephaneleri yetersiz Milli Kuvvetlerimiz Kanlıgeçit ve Kabatepe’de vermiş olduğu 

bu mücadeleden hiçbir bozguna uğramadan ve düşmana fazla zayiat verdirerek 

çıkmışlardı. Görüldüğü gibi 1920 yılının son aylarında Fransızlar, Antep’e ulaşabilmek 

amacıyla Osmaniye’deki Milli Kuvvetleri zaman zaman zor durumlara sokmuştu 40. 

D-MAMURE BASKINI VE SAİM BEY’İN ŞEHADETİ 

37 Süleyman Hatipoğlu, a.g.e., s.135; ATASE, a.g.e., s.199. 

38 Süleyman Hatipoğlu, a.g.e., s.135; ATASE, a.g.e., s.200. 

39 A.C.Çamurdan, a.g.e., 164-166. 

40 A.C.Çamurdan, a.g.e., s.164 vd. ;ATASE, Arş.1/4282, Kls. 560, Dos.3-21, F.73. ATASE,Türk İstiklal 

Harbi, Güney Cephesi-IV, Ankara, 1966, s.200-201. K. Çelik, a.g.e., s.218; A.Fuat Cebesoy, Milli 

Mücadele Hatıraları, c.1, İstanbul, 1953, s.419.


16 Ekim 1920 tarihinde Hacın’daki Ermeni direnişi kırıldıktan sonra, Hacın 

Kaymakamlığına Üsteğmen Saim Bey atanmıştı. Saim Bey’in emrindeki kuvvetlere 

Ceyhan Milli kuvvetleri de dâhil edilerek, Ceyhan-Osmaniye arasındaki demiryolu 

istasyonlarına baskınlar düzenlemek amacıyla, Osmaniye-Mamure kesimine alınmıştı. 41 

Saim Bey ile beraber harekete katılacak olan Recep Dalkır olayı şu şekilde 

nakletmektedir: “.... Öğle zamanı hep beraber doğuya doğru harekete geçtik. 

Mamure’yi kuzey ve doğu tarafından kucaklayan Gavur dağlarından, Domuz dağının 

eteğinden Ceyhan’ı (nehir) geçtik, dağa tırmandık, tamamen ormanlık olan zirveye 

yaklaştık. Müsait bir yerde karargâh kurarak istirahata geçtik. Tufan Bey emrindeki 

Andırın ve Çokak kuvvetleriyle oraya gelmişti”. Bu sırada Saim Bey, bir durum 

değerlendirmesi yapmış, milli müfreze kumandanlarından Topaloğlu Halil Efendi ve 

Recep(Dalkır) Bey; fikrinde ısrar etmişti 42. 

Saim Bey emrindeki kuvvetlere Mamure’ye doğru ilerlemelerini ve tesadüf 

edecekleri devriye ve çifte nöbetçilere ateş etmeden sessizce yok etmelerini, böylece 

düşmanı kışlasında silaha davranmadan gafil avlamaları emrini vermişti. Bu planı çabuk 

farkeden düşman birlikleri hemen silah başı yaparak ateşe başlamıştı. Bu ateş üzerine, 

düşman yalnız Mamure’den değil, Osmaniye’deki topları bile faaliyete geçirmişti. Bu 

olayın devamını Recep Dalkır’ın kitabından aktarmak istiyorum: “...Önümüzde hemen 

50–60 metre kadar uzağımızda ve trenin makasçı kulübesi olduğunu tahmin ettiğim bir 

yerde, düşmanın kuvvetli bir karakolu vardı. Sağımızdan solumuzdan makineli ve 

otomatik tüfekler durmadan işliyordu. Fakat bize hiç zarar vermiyordu. Saim bize ateş 

kestirdi. Düşmanla konuşmak ve anlaşmak istedi: ”Ülek ente müslim” diye bağırdı. 

Karşıdan “Elhamdülillah” cevabı verildi. Saim bey ise: “Ya ahi...ene müslim taal ya ahi 

“ dedi 43. Saim Bey bu konuşmadan; düşman karakolunda bulunan Cezayirli Arap 

Müslümanların saf değiştireceğini umut ediyordu. Bu konuşma anında Fransız 

karakolunda bir kargaşa yaşanmış ve bunu fırsat bilen Mevlüt Çavuş yanındaki 

bombayı düşmana savurmuş ve ikinci bombasını da atmıştı. Bundan sonra düşman 

bombaları milli kuvvetlerimizin üzerinde patlamıştı Bu bombalardan birisi Saim Bey’in 

kucağında patlamıştı. Bunun üzerine milli müfrezelerimiz arasında bir an panik 

yaşanmıştı. Durumu kavrayan Recep Bey birliklerimizi 40–50 metre geriye çekerek 

mevzii aldırmıştı. Bu arada Hurşit Onbaşı Saim Bey’in vurulduğunu ve baygın yattığını 

bildirmişti. Beklenmedik bir anda Saim Bey’in ağır yaralanması ve kısa bir süre sonra 

da şehit düşmesi üzerine Milli Kuvvetlerimiz bulunduğu mevziiden geri çekilmiştir 44. 

Bu muharebede Üsteğmen Saim Bey ile birlikte 15 Türk eri şehit düşmüştü. 

Komutanlarının şehit olduğunu gören milli müfrezelerimiz de kısmen dağılarak 

Ceyhan Nehri’nin kuzeyine çekilmişti. Saim Bey’in adı daha sonra Hacın’a verilerek 

Saimbeyli olmuştu. Saim Bey daha önce Hacın, Kadirli, Feke ve Kozan dolaylarında 

41 ATASE, Türk İstiklal Harbi, Güney Cephesi, c.4, Ankara, 1966, s.201. 

42Saim Bey’in Mamure Baskını fikrine, Topaloğlu Halil Efendi katılmaz; “kendilerinin çete olduğunu, 

vurup kaçmaları gerektiğini” söyler. Buna rağmen Saim Bey düşüncesinde ısrar eder ve uygular. Bu 

konuda bkz., Cezmi Yurtsever, Metin Topaloğlu, Kozanlı Milli Mücahit Halil Topaloğlu’nun 

Hatıraları, Adana, 2002 s.153-154; Bu hususta ayrıca bkz., Recep Dalkır, a.g.e., s.171. 

43 Dalkır, a.g.e., s. 173-174; Cezmi Yurtsever, Metin Topaloğlu, a.g.e., s.153-154 

44 Dalkır,a.g.e., s. 174-175; Yurtsever Cezmi, Metin Topaloğlu, a.g.e., s. 154


Kuva-yı Milliye’nin ilk teşekkülünden beri büyük fedakârlıkları geçmiş bir 

kahramandı 45. 

Bu çarpışmadan sonra, 1921 yılının Şubat ayına kadar Osmaniye cephesinde 

önemli hareketler ve çarpışmalar olmadı. 4 Şubat 1921’de Fransızların Hasanbeyli 

istikametinde ilerlediği tespit edilmişti. Buna karşılık birliklerimiz şu düzene 

getirilmişti 46: 

Haruniye bölükleri Kanlıgeçit ile Kabatepe arasında, Bahçe bölükleri 

Kanlıgeçit’te ve Dörtyol müfrezesi ise, Kanlıgeçit Karakolu ile Osmaniye-Hasanbeyli 

şosesi arasında mevzilenmişti. 

Fransızlar Kanlıgeçit’e girdikten sonra baskın tarzında ateşe başlamış ve 

çarpışmalar şiddetli olarak saatlerce sürmüştü. Milli Kuvvetlerimiz küçük gruplar 

halinde hücum ediyorlardı. Bu durum karşısında, her taraftan sarılan Fransız kuvvetleri 

kuzeye Yarbaşı’na yani aksi istikamete kaçarak çekilmişlerdi. Milli Kuvvetlerimiz 4 ağır 

makineli tüfek ile diğer birçok silah ve cephane elde etmişlerdi. Yarbaşı mıntıkasına 

çekilen Fransız kuvvetleri takip edilerek, burada da kuşatılmıştı. Bir süre sonra 

Osmaniye’den takviye kıtaları alan Fransızlar Mamure-Osmaniye istikametinde 

çekilmişlerdi. Bu bölgede çok üstün Fransız kuvvetlerine karşı mevcutları az ve silah 

kuvveti çok eksik olan bir avuç Kuva-yı Milliyeci ile yapılan kahramanca muharebeler 

2. Kolordu Komutanlığı tarafından şu emirle takdir edilmişti (özet olarak): “Osmaniye 

bölgesinde Fransızların şimdiye kadar üstün kuvvetleriyle çarpışarak gösterdikleri 

kahramanlıklar için takdir teşekkürlerimin bütün subay ve erlere bildirilmesini rica 

ederim.” şeklindeydi 47. 

Diğer taraftan Milli Kuvvetlerimizin Osmaniye yöresinde yapmış olduğu bu 

savaşlar Fransızları düşünmeye sevk etmiş ve onları barışa zorlamıştır. Bunun üzerine 

Fransa, gerçekleri görerek Ankara hükümetiyle anlaşma yollarını aramaya başlamış ve 

nihayet, Ankara hükümetiyle 20 Ekim 1921 tarihinde de Ankara İtilafnamesi’ni 

imzalayarak bölgeyi terk etmiştir. 

Sonuç 

Fransızların bu saldırılardaki amaçları; Osmaniye’deki demiryolu ve karayoluna hakim 

olmaktı. Çünkü Fransa, Antep ve İslahiye ile irtibatı kesmeyerek buradaki birliklerini 

takviye etmek, ayrıca Katma-Kilis-Halep yolunu elde tutmak istiyordu. 

Diğer taraftan Fransa bütün Suriye’yi kontrol altında tutmak ve bunun 

devamlılığını sağlamak amacındaydı. Bundan dolayı Fransa önemli bir geçit bölgesi 

olan Osmaniye’yi daha uzun bir süre işgal altında tutma niyetindeydi. 

Önemli bir hususta Atatürk, Milli Mücadele döneminde takip ettiği dış politika 

gereği Fransa ile iyi ilişkiler içerisinde bulunmuş ve sonuçta Fransa, Doğu siyasetinde 

İngiltere’den ayrı düşünerek Ankara’ya yaklaşmıştır 48. Bu durumda Türkiye, Fransa’yı 

yanına çekerek İngiltere’yi Şark Meselesi’nde yalnız bırakmıştı. Nihayet 1921 yılına 

girildiği günlerde, Kuva-yı Milliye’nin Çukurova’daki kahramanca direnişleri Fransa’nın 

buradaki bütün ümitlerini bitirmişti. Bunun sebeplerini şöyle özetleyebiliriz 49: 

45 ATASE, TİH Güney Cephesi, c.4, s.201. 

46 ATASE, a.g.e., s.201-202. 

47 ATASE, a.g.e., s.202. 

48 Süleyman Hatipoğlu, Türk-Fransız Mücadelesi (1915–1921) , Ankara, 2001, s.122 

49 Kamil Erdeha, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, İstanbul, 1975, s.327 vd.


Fransızlar, verimli Çukurova topraklarından faydalanma ve Güney Anadolu’daki 

madenleri işletme imkanını bulamamışlardı. Ayrıca Türkler, Fransız yönetimini 

istemediklerini kesinlikle belli etmişler ve yaptıkları çete savaşlarıyla da Fransızları zor 

durumda bırakmışlardı. Başka bir konu da, Çukurova’daki Fransız askerlerini 

beslemek, Fransa bütçesine ağır yükler getirmişti. Böylece Fransızların, Çukurova’da 

kalması kendi bütçelerine pahalıya mal oluyordu. Hülasa Fransa Çukurova yöresinde 

kaldığı sürece hem askeri, hem de maddi açıdan büyük kayıplara uğrayacaktı. 

Bütün bunları göz önünde bulunduran Fransa, 20 Ekim 1921’de Türkiye ile 

Ankara İtilafnamesi’ni imzalayarak bölgeyi terk etmiştir. Bu itilafnameye göre; 5 Ocak 

1922’de Adana’dan ve 7 Ocak 1922’de de Osmaniye’den çekilerek, geldikleri gibi 

gitmişlerdi.


EKLER 

Kroki-I: Kovanbaşı Çarpışması (10-13 Ekim 1920) ATASE, Türk İstiklal Harbi, 

Güney Cephesi-IV, Ankara 1966


Kroki-II: Kanlıgeçit Muharebeleri ATASE, Türk İstiklal Harbi, Güney 

Cephesi-IV, Ankara 1966




Yakın ve Şimdiki Zamanı Yazmak: Türkiye’de 

Cumhuriyet Tarihçiliği 

Süleyman İNAN ∗ 

“Ne içindeyim zamanın, 

Ne de büsbütün dışında; 

Yekpare, geniş bir anın 

Parçalanmaz akışında.” 

Ahmet Hamdi Tanpınar 

Cumhuriyet tarihçiliğinde sorun, uzmanlaşmayı daha çok Atatürk dönemiyle 

sınırlı tutulması yönündeki anlayıştan kaynaklanıyor. Bu durum cumhuriyet tarihinin 

araştırma alanını daraltıyor ve dolayısıyla da akademik tarih çalışmaları ağırlıkla bu 

vadide dolaşıyor. Cumhuriyet devrine dair klişe sayabileceğimiz bazı konular var ki, 

bunlar şerh geleneği çerçevesinde sürekli tekrarlanmakta ve kendini âdeta kırılması 

zorlaşan kenar çizgileri giderek kalınlaşmış bir çember içine hapsetmektedir. Özelikle 

bilimsel kongrelerde bilinenlerin tekrarlanması veya bilgi zincirinin muhafaza 

edilmesiyle sıkıcı bir hâl alan bu durum rahatlıkla gözlemlenebilmektedir. Vurgulamak 

istediğim hususların gözden kaçacağı endişesiyle buna dair olumsuz örnek vermekten 

bilerek kaçınıyorum. Şu kadarını söylemek mümkündür ki, didik didik edilmiş onca 

konu üstüne bir kez daha eğilmek yeni bilgiler ortaya koymaktan çok, onunla ilgili bir 

yeni okuma sunma niyetinden ileri gelen çalışmalar gibi gözüküyor. Muhakkak bu 

çalışmaların hâlihazırdaki çözümlemeleri tamamlamak veya onlara bir kesinlik 

kazandırma yolunda kimi işaretlerde bulunma anlamında faydası vardır. Ama belirtmek 

veya belki itiraf etmek gerekir ki, bunların çoğu ne yazık ki orijinal ve özgün bilgiler 

çıkartamamaktadır. Gelinen bu noktada cumhuriyet tarihçiliğinin kendisini aşması – 

yukarıdaki metaforu kullanarak söylersek, çemberini kırması- için yakın ve şimdiki 

zamanı yazmayı tartışması gerekmektedir. 

Bu denememde tartıştığım konunun daha yakından bir incelemede önemsiz 

veya eksik addedilmesinden çekinmiyorum; sadece, böylesine çetrefilli bir konuya el 

attığım için fazlaca incelikten yoksun gözükmekten sakınıyorum. Ama bunu yazma 

cüretini göstermemde temel etken, yıllarını bu mesleğe vermiş emektar hocaların 

çoğunlukla yazıya geçmemiş ve daha çok özel sohbetlerde dile getirdikleri bu alanda 

kendimizi aşamamakla ilgili itirafı bilmemdir. 

∗ Doç,Dr,Pamukkale Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Sosyal Bilgiler Eğitimi Öğretim Üyesi.

Süleyman İNAN 305 

“Yakın” ve “Şimdiki” Zaman Kavramı Üzerine 

İtalyan tarihçi Benedetto Croce “gerçek tarih, çağdaş tarihtir” der. Bu sözü kitabına 

alan tarih felsefecisi Şahin Uçar da bu cümleye ekleme yapar: “Yani biz ölülere değil, 

dirilere hitap ediyoruz.” 1 Böyle bir anlayışta gerçek tarihin konusu, ortalama insan 

ömrü olan 70-90 yıllık bir dönemi kapsamalıdır. Alıntılanan bu sözde aslında 

kastedilen, çağdaş sorunları çözmek için tarihi perspektiften yararlanma yolunu seçiyor 

olmamızdır. Bir başka ifadeyle, etkilendiğimiz günün sorunlarını çözebilmek için tarihe 

başvurduğumuzdur. Öte yandan bu sözü, tarihi, sadece geçmiş olarak değil, 

günümüzle olan bağlantısını vulgarize etmesi anlamında bir seçki söz olarak 

önemsiyorum. 

Türkiye’de genel tarih algısı ne şimdiki zamanı içeriyor ne de yakın zaman olarak 

adlandırabileceğimiz 10 ila 30 yıllık geçmişi kısmen kapsamına alıyor. Yani bizde tarih 

yaygınlıkla uzak geçmiş –antik çağdan Osmanlı Devletinin son yıllarına kadar ki 

dönem- olarak değerlendiriliyor. Bugün dahi üniversite öğrencilerinin 1950 

sonrasından bihaber olmaları, kendilerinin belleğine yerleşmiş olan bir olayın tarih 

olabilmesi için üzerinden 50 yıl geçmesi gerekir yargısını henüz atamamış olmalarından 

kaynaklanıyor. 

“Tarih”in uzak geçmişle birlikte aynı zamanda şimdiki zamanı da içine aldığını 

anlatabilmek için, yorumu zorlar görünse de bu terimin etimolojisine yönelmek yararlı 

olur. “Tarih” terimi, kelime kökeninde “günün tarihi” anlamına gelir 2. Elbette bu hangi 

ayın kaçıncı günü anlamında bir zamanlamadır. İbranice “verrehe” kelimesinden gelen 

tarih “hilali görmek” demektir; ay (kamerî) takvimin kullanıldığı dönemlerde olaylarını 

oluş zamanlarını takvime göre belirleme anlamına gelir. Görmek istediğimizde bu 

terimin doğuşunda dahi “tarih”, bize yakın geçmişi ve hatta şimdiki zamanı anlatıyor. 

Hatta, belki sofistike ama, şimdiki zaman diye bir şeyin olmadığı bile ileri sürülebilir; 

çünkü an (lahza) gerçekleşirken geçmiş hâli de oluşuyor; yani anbean hâl ve mazi 

birleşik gidiyor. Belki bu yüzden sadece iki zaman olgusundan söz etmek mümkün: 

Şimdiyi de içine alan geçmiş ve gelecek zaman. Bu görüşü bir ölçüde destekleyen 

düşünüşü Fransız filozof Bergson’da bulmak mümkündür. Ona göre süre, hareket 

halindeki benliğin bilincidir; yani, geçmişin şimdide yaşamayı sürdürmesidir: “Derin, iç 

süre geçmişi şimdi de sürdüren, geçmişi şimdiye uzatan bir hafızanın süreğen hayatıdır. 

Çünkü şimdi içinde geçmişin biteviye gelişen tasavvurunu ya belirgin bir formda içerir, 

ya da daha kuvvetli bir ihtimalle, niteliğinin sürekli değişimiyle yaşlandıkça gitgide 

ağırlaşan, arkamızda sürüklediğimiz yük olarak hissedilir hale gelir. Geçmişin şimdide 

bu bekası olmaksızın süre olmayacak fakat yalnızca bir anlık bir şey olacaktır.” 3 Aslında 

Bergson’un bu düşünüşünü Ahmet Hamdi Tanpınar’ın şahane anlatımında –benim de 

yazının girişine epigraf olarak aldığım dörtlükte- bulmak mümkündür: “Ne içindeyim 

zamanın, / Ne de büsbütün dışında; / Yekpare, geniş bir anın / Parçalanmaz akışında. 

Şu halde tarih kavramı, içinde bulunduğumuz zamanı kapsayan geçmişi dâhil ediyor. 

1 Tarih Felsefesi Meseleleri, Nehir Yayınları, İstanbul, 1997, s.17. 

2 Sevan Nişanyan, Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, 

www.nisanyansozluk.com/search.asp?w=tarih (Ağustos 2009) 

3 “Metafiziğe Giriş”, (Çev: Ahmet Aydoğan), Metafizik Nedir, Birey Yayıncılık, İstanbul, 2001, s.37 ve Rıza 

Tevfik, Bergson Hakkında, (Sad. ve yay. Haz. Erdoğan Erbay-Ali Utku), Konya, 2005, s.125.

306 Yakın ve Şimdiki Zamanı Yazmak: Türkiye’de Cumhuriyet Tarihçiliği 

Fayda-Zarar Cetvelinde Yeri 

Aslında bu yazının amacı, günü şimdiden yazmanın daha çok faydalarını gösterme 

iddiası taşımaktadır. Ancak bazı sakıncalar da ihtiva ettiğini gözden ırak tutmamak 

gerektiğinin bilincindeyim. Bu noktada, günü ve yakın dönemi yazmadaki durumu 

fayda ve zararlarını birlikte ele alabiliriz. 

Günü yazan tarihçi, olup bitenlerin çoğunun bilincindedir; yani tarihçiden ziyade 

dönemin çağdaşı veya tanığı olarak yaşadığı dönem hakkında fikir ve önyargılara 

sahiptir. Elbette böylesi bir tarih yazımında tartışmalı görüşler olacaktır. Bu noktada 

M. Asım Karaömerlioğlu’nun Voltaire’e atfettiği şu sözü hatırda tutmak gerekir: 

“Günümüzün tarihini yazacak kişi, hem söylediklerinden hem de söylemediklerinden 

dolayı eleştirilmeyi beklemelidir.” 4 Yazana yazdıklarından ötürü kendisine ve eserine 

yöneltilebilecek eleştiriler olacaktır ama önemli olan verilen bilgilerde vahim yanlışların 

sergilenmemesidir. 

Fransız tarihçi Léon-E. Halkın, sadece geçmişin tarihi vardır derken şimdiki 

zamanın dengeli bir yargıya imkân vermeyecek kadar bize fazla yakın olmasından söz 

eder 5. Günü yazmada öznel yanın ağır bastığı aşikârdır; çünkü kişinin yaşadığı dönemin 

birikmiş bilgisine, anılarına ve görüşlerine sahiptir. Açıkçası kişisel yargılar ortaya 

koyabilecek kadar çok şey bilmektedir. Fakat ne vakit ve hangi tarih yazımında kişisel 

yargıların yansımadığı söylenebilir? Belirtmek gerekir ki, tarihçi sayısı kadar tarihî 

yorum varsa ve bu gelecekte de değişmeyecekse eğer, bunun tarihçinin kendi 

yargılarını saklamadan ortaya koyacağı çalışmaların içeriğine çok fazla zenginlik 

katacağı da düşünülmelidir. Bu noktada Mete Tunçay’ın tarih yazıcı bireyin önemini 

belirtmek için başvurduğu işe yarar analojiyi kullanabiliriz: “Tarihçi kendi üstüne düşen 

ışıkları kafasında kırarak yansıtan bir prizmadan başka bir şey değildir.” 6 Yine de, ne 

tür kişisel yargı çıkarsa çıksın, cumhuriyet tarihçisinin yöntem olarak araştırıcı 

uzmanlığının ışığında makul olan görüşleri serdetmede ve olgulara metodik yaklaşmada 

daha itinalı davranması gerektiğini söyleyebiliriz. Eğer tarihçi böylesi bir yazımda hâlâ 

çekince taşıyorsa izlenebilecek en kolay yol, seçilen olguları yorumsuz (no-comment) 

aynen aktarmadır. Böylesi bir yazımın İngiliz tarihçi Edward H. Carr’ın değindiği 

“niçin”den (neden oldu) söz eden nedenle ilgili olan (illî) yaklaşım yerine açıklama ya 

da durumun iç mantığını veren ve nasıl oldu’dan söz eden fonksiyonel yaklaşım 7 

tarzını içerdiği söylenebilir. Bir başka ifadeyle bütün tarihçiler için aynı olan ve 

ispatlama gereği olmayan bir olgunun tarihini ya da yerinin bilinmesi gibi değişmez 

temel olgular ortaya konulmalıdır. Yani, bir çeşit açıklamalı kronografidir (kronoloji 

yazımı), kastettiğim bu tarih yazımı. Belki de yukarıda söylenenleri basitçe özetleyen 

ünlü Alman tarihçi Leopold von Ranke’nin dediği gibi tarihçinin görevi “yalnızca 

nasılsa öylece göstermek” olmalıdır 8. 

4 “Yaşanılanı Yazmak: Hobsbawm’ın Yüzyılı”, Birikim, No: 98 (Haziran 1997), s.92. 

5 Tarih Tenkidinin Unsurları, (Çev. Bahaeddin Yediyıldız), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989, s.5. 

6 Eleştirel Tarih Yazıları, (yay.haz.H.Bahadır Türk-H.Emrah Beriş), Liberte Yayınları, Ankara, 2005, s.241- 

242. 

7 Tarih Nedir, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993, s.105. Buna dair iyi bir örnek, yüksek öğretim için ders 

kitabı mahiyetinde hazırlanan cumhuriyet tarihi çalışmalarında Atatürk Araştırma Merkezi’nin yayımladığı 

iki ciltlik “Türkiye Cumhuriyeti Tarihi” adlı komisyon çalışmasıdır. Kitabın yakın zamanı kaleme alan 

yazarları, seçtikleri olguları fazla yorum katmadan sıralamışlar ve cümleleri dikkatle seçmişlerdir. 

8 a.g.e., s.13


Yakını ve şimdiyi yazma işinde, bunun faydasından çok sakıncalarını öne 

çıkarttığımızdan bu konuda ileri bir adım attığımız ne yazık ki söylenemez. Örneğin 

Birleşik Amerika’daki orta dereceli okullarda bile Vietnam ve Körfez savaşı gibi 

konularının tarih derslerinde işleniyor olmasına karşılık Türkiye’deki benzer konuların 

konuşulması dahi mümkün değildir. Çünkü Türkiye’de tarih, siyasî açıdan önemini 

uzun yıllardır koruduğu için yakına ilişkin yorumların yer alması pek benimsenmez 

veya onaylanmaz. Cumhuriyet tarihi derslerinde bugüne gelme denemesini ilk ve orta 

öğretim düzeyindeki ders kitaplarında yapmaya kalkıştığımızda tartışılan yorumları veya 

görece “rahatsız” edici ifadeleri düzeltmek yerine bu konuları tümüyle çıkarmak 

yeğlendi. Bu durumun 1950’lerden beri süregelen mebzul miktarda örneği 

gösterilebilir. Ama en son örneklerden biri, 2008’de okullar açılırken ilköğretim 8. 

sınıflarında okutulmak üzere hazırlanan “T.C. İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük” kitabı 

ile ilgilidir. Sözü edilen kitabın, 27 Mayıs, 12 Mart, 12 Eylül, Körfez Savaşı, 28 Şubat 

süreci gibi yakın tarih konuları üstüne yapılan yorumları bazı gazetelerin 

haberleştirmesi ve hatta birkaç yazarın köşesine taşıması ile bu, bizim, ders kitapları 

meselesi üzerine yeniden düşünmemize vesile oldu. Alevlenen tartışmalar neticesinde, 

kitabın yeni öğretim yılında değiştirilmesine karar verildi. Sabır isteyen böylesi 

girişimlerde cesur girişim gözden geçirmek olmalıydı, hepten çıkarmak değil. Eğer bu 

olabilseydi, gazeteci Can Dündar’a üniversitede Türk İnkılâp Tarihi okutan bir 

arkadaşının dediği gibi daha ilkokuldan bu birikimle yetişip gelen öğrenci karşısında 

cumhuriyet tarihçilerin de kendilerini yenilemesi gerekecekti 9. 

Cumhuriyet tarihçilerinin kendilerini yenileme işinde onların vazgeçemeyecekleri 

ve sürekli meşgul eden dinamik iş ise, anı kısa sürede kaydetme olacaktır. Bu noktada 

zor soru şu: Her şey kaydedilmeli mi ya da her şeyi kayda değer birer tarihî olgu olarak 

kabul edebilir miyiz? Aslında bunu belirleyecek olan (cumhuriyet) tarihçisinin 

akademik ilgi alanıdır. Sıradan bir vaka, tarihî bir olguya dönüşme süreci izleyebilir 

(bunu kim bilebilir) ya da bir görgü tanığının anlattığı küçük bir olay, tarihçi için sözü 

edilmeye değer hâle gelebilir, belki şimdi kaydettiklerimiz, sonra makale ve kitaplara 

konu olarak 20-30 yıl içinde gerçek anlamda tarihî olgu sıfatını kazanabilir. Çünkü, 

vakıalar tek başlarına saf değildir; her zaman kayıt tutanın anlama yeteneğine bağlı 

olarak yansırlar. Tarihçi önce olguları belirler, sonra kendi adına sorumluluğu üzerine 

alarak çıkardığı sonuçları veya vardığı yargıları paylaşır. Çünkü, tarihçi zorunlu olarak 

seçmecidir. Bu kayıtlama işleminin anı/not yazma ve bırakma anlayışının yaygın 

olmadığı ülkemiz özelinde muharrer kültürü genişletmesi bağlamında faydasının 

olacağı ortadadır. Öyleyse (cumhuriyet) tarihçisi içinde bulunduğu süreçteki ana 

malzeme olan belgeleri izlemeli ve incelemek için zaman harcamalıdır. Anı kaydettikçe 

neyi aradığımızı iyi bilir, bulduğumuzun anlamını ve konuyla ilişkisini daha iyi kavrarız. 

Bu noktada tasnif bile edilmemiş arşiv belgelerinden tabii ki söz edemeyeceğiz. Ayrıca 

belirtmek gerekir ki, tarih araştırmalarında temel kaynağını sırf arşiv vesikası kabul 

eden fetişist belgecilerin de bağlam kurmadan çevrimyazı ile yetindikleri çalışmaları, 

kaynakların kazandırılması anlamında önemsemekle birlikte, bunların tek başına yeni 

bir yorum getirmediği de bilinmektedir. 

Ancak, tarihçinin vaka yazımında gazetecilerinden belirgin bir farkı olmalıdır ki, 

bu da tarihçinin seçtiği olgulara metodik yaklaşmasıyla mümkün olabilir. Aksi takdirde 

9 “Darbeyi ilkokulda öğrenmek”, Milliyet, 13 Eylül 2008.


yapılan çalışmaları gazetecilikten ayrı görmeyecekler çıkacaktır. Söylediğimi daha iyi 

açımlamak için tarihçi Cemil Koçak’ın bize bir sohbette “matrak bir hikâye” diye 

anlattığını aktarayım: Yakınçağ tarihçisi İlber Ortaylı daha çok cumhuriyet tarihi 

çalışmaları yapan Mete Tunçay’a “sizin yaptığınız tarihçilik değil, gazetecilik” diye 

takılırmış. İkisi birlikte Rusya’ya bir kongreye gittiklerinde oradaki meslektaşları ile 

yaptıkları sohbette onlardan birinin sorusu üzerine İlber Ortaylı Osmanlı’nın son 

dönemini çalıştığını söyleyince, soruyu soran Rus bilim adamı “bizler, taş üzerindeki 

hatta bunun yarıklarındaki yazıyı inceliyoruz” diye karşılık vermiş. İlber Hoca da 

çalışma sahasının çok eskilere gitmediğini, kendisinin tarih dediğine onların demediğini 

anlayınca Mete Tunçay’a bu şaka yollu sözü sarfetmez olmuş. Peki öyleyse tarihçileri 

gazetecilerden ayıran ne olmalı? Burada önemli olan, belirli yöntemleri olan, eleştirel ve 

esneklik içeren bilimsel tarihçilik çalışmasının yapılıp yapılmadığıdır. Gazeteci bir 

olguyu nakledilecek haber nesnesi olarak görürken; tarihçi ise bunu yorumlanacak bir 

bilgi öznesi olarak alır. Kısacası tarihçi, güncel konuları da tarihsel arka planı ile 

inceleyerek ele alabilendir. 

Cumhuriyet Tarihinin Kaynakları 

Cumhuriyet tarihçisinin hâlihazırda büyük ölçüde kaynağı, arşiv belgeleri (Başbakanlık 

Cumhuriyet Arşivi, ATASE Arşivi, TBMM Arşivi, Bakanlık Arşivleri, Hilâl-ı Ahmer Arşivi, 

Osmanlı Bankası Arşivi), süreli yayınlar (gazeteler, dergiler, bültenler) ve resmî yayınlar (Resmi 

Gazete, Düsturlar, Meclis Tutanakları, Kanun, Tüzük ve Yönetmelik Külliyatı, Ayın 

Tarihi)dır 10. Cumhuriyet tarihçileri, şimdiyi ve yakın zamanı inceleme alanına almayı 

önemseyecekse, o vakit çalışmasının mevcut kaynaklarına yapacağı ilavelerin neler 

olduğu/olacağı önemli sorudur. Belki daha yakından bakmamız gereken soru işte 

budur. Bu noktada modern tarih anlayışına değinmemiz yararlı olur. Modern 

tarihçilikte askerî ve siyasî olmayan alanlara, bir sürü sıradanlıklara ilgi ve merak hayli 

artıyor ve artık her konuya el atılabiliyor. Son dönem tarih çalışmalarından birkaç uç 

örnek sıralayalım: Deliliğin tarihi, hapishanelerin tarihi, kahkaha-gülmenin tarihi, 

kahvenin tarihi, baharatın tarihi… 11 Geldiğimiz noktada, geleneksel tarihçilikteki tarih 

yazımı ve anlatılarının kimileri için artık yeterli olmadığına dair âdeta bir manifestoyu, 

“Ultra Modern Tarih” kitabının arka kapak yazısını, buraya alalım: “Hadi tarihi anladık, 

modern tarihi de anladık ama ‘ultra modern tarih’ de ne oluyor, diyebilirsiniz! Yani 

daha doğrusu böyle bir ‘tarih’ olabilir mi? İsterseniz, olur! Bırakın, o geleneksel, eski 

tarih kitaplarını dinozorlar okusun... Tamam, yüzlerce yıl önce ne olup bittiğini 

öğrenmenin de bir anlamı, bir keyfi olabilir tabii... Evet, yüzlerce yıl önce meydana 

gelmiş fetihleri, savaşları, ayaklanmaları, kralları falan öğrenmek tabii ki yaşamımıza 

yeni şeyler katar. Ama yine de özellikle gençler daha yakın zamanlarla, hatta içinde 

yaşadığımız günlerde de sürüp giden şeylerle daha çok ilgileniyorlar. Evet, buna ‘tarih’ 

demek, bu kadar yakında, hatta hâlâ içinde olunan olaylara ‘tarih’ diye bakmak doğru 

olmayabilir. Zaten onun için ‘ultra modern’ dedik ya! Peki, öyleyse ne var bu kitapta? 

10 Derli toplu bilgiler için, bkz. Semih Yalçın, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-Kaynaklar, Siyasal Kitabevi, 

Ankara, 2004. 

11 Barry Sanders, Kahkahanın Zaferi, Yıkıcı Tarih Olarak Gülme, Aykırı Yayıncılık, 2000; Antony Wild, 

Kahve: Bir Acı Tarih, MB Yayınevi, 2007; Andrew Dalby, Tehlikeli Tatlar: Tarih Boyunca Baharat, Kitap 

Yayıncılık, 2004; Michel Foucault, Deliliğin Tarihi, İmge, 2006; Michel Foucault, Hapishanenin Doğuşu, 

İmge, 2006.


(…) Bugünkü yaşamımız içinde yer alan hemen her şeyle ilgili ilginç ve kolay 

bulunamayacak ne varsa bu kitapta toparlanmış. [internet, sitcom diziler, mikrodalga 

fırın, MP3, hava yastığı gibi] (…)” 12 Bu yazı, bir çeşit ıvır zıvır tarihi 13 olarak 

yorumlanabilecek ilginç ve eğlenceli ansiklopedik bilgilere işaret etse de bunlardan 

herhangi birinin akademik düzlemde çalışmaları da pekâlâ yapılabilir. 

Bugün bir sürü belge ve tanıklık bolluğu içinde olduğumuz kesin. Günlükler, 

raporlar, araştırma sonuçları, istatistikler, anılar, otobiyografiler, mektuplar, gözlem ve 

seyahat notları bu kapsamda hemen sayılabilecekler arasındadır. Bu kaynaklara, otobüs 

biletleri, çekiliş kuponları, tanıtım broşürleri, kartvizitler, lokanta menüleri, hisse 

senetleri, banka dekontları, posterler, pasaport cüzdanları, kartpostallar, düğün 

davetiyeleri, çiklet ambalajı, kutu çıkartması, cd etiketi gibi özel ve kütüphane/müze 

koleksiyonlarına girmeye başlayan efemera malzemelerini; siyah-beyaz ve renkli 

fotoğrafları; belgesel ve sinema filmleri, video, dvd, cd-rom, tv programlar gibi sesli 

kaynakları ilave etmemiz gerekir. Modern tarih, basitçe hemen her şeyi kaynak kabul 

ediyor. Bugün kim, 2008’de gösterime giren İstiklâl Harbinin son tanıkları üç gazinin 

(Ömer Küyük, Veysel Turan ve Yakup Satar’ın) günlük yaşamları ve savaş yıllarına dair 

anılarına yer veren gerçek sinema türündeki “Son Buluşma” adlı belgesel filmin tarihî 

değerini yadsıyabilir. Peki kaç kişi, Türkiye Cumhurbaşkanlığı’nın resmi internet 

sitesindeki “Atatürk Özel” bölümüne 2008 Ağustos’unda konan kısa videoda 

Atatürk’ün 1927-1932 yıllarında Türkiye’nin ABD Büyükelçisi Joseph C. Grew’e 

vecize kabilinden sarf ettiği “Türk milleti tab’en demokrattır” sözünü tarihî açıdan 

önemsiz görebilir. Ya Can Dündar’ın Atatürk’ü insanî boyutuyla ele alma iddiası 

taşıyan “Mustafa” belgeseli sayesinde –her ne kadar eksik ve tartışılan bölümleri olsa 

da- özel izin ile açılan arşivlerden elde edilen onun daha önce görülmemiş 

fotoğraflarını, not defterlerini, çok özel mektuplarını kim yok sayabilir. Ya da 

İstanbul’daki Tarih Vakfı’nın başlattığı “Tarihe 1000 Canlı Tanık” projesi ile 

Cumhuriyet ile yaşıt, artık hayli ileri yaşlara ulaşmış kişilerle yapılan görüşme 

kayıtlarının ayrıntıları kitaplara, belki belgelere bile geçmemiş olan zengin bir tarih 

materyali sağlamadığını kim söyleyebilir. Eminim ihmal ettiğim daha bir sürü parlak 

örnek vardır. Artık tarihçi için malzeme çoğalmış ve daha da çoğaltabilir de… 

Üstelik, içinde bulunduğumuz iletişim çağında, haber ve bilgiye erişim daha 

kolaydır. Böyle bir zamanda teknoloji sayesinde pek çok bilginin atlanması ve gözden 

kaçırılması güçtür. Dolayısıyla şimdiyi yazmak için kaynakları devşirmek eskiye göre 

daha basittir. Devlete ait “çok gizli” belgeler hariç –dışarı sızdırmalar istisna- diğer 

resmi belgelerin hemen tamamına ulaşmak mümkün. Parlamentodan çıkan kanunları, 

antlaşma metinlerini anında bulmak işten bile değil. Eskiden kartlar ve fişlerle bilgileri 

kategorik tarzda toplayarak mesleğini icra eden tarihçiler, bugün bilgisayarların veri 

depolarına (ramlere) kaydetmeyi tercih ediyor. 

12 Frerdim Colting/Carl-Johan Gadd, Ultra Modern Tarih, (Çev: Aysu Oğuz), Hit Yayıncılık, İstanbul, 

2007. 

13 Türkiye’de bu konuda özellikle Gökhan Akçura ismi öne çıkar. Onun, “Ivır Zıvır Tarihi” kitap serisinin 

(Unutma Beni, Gramofon Çağı, Uzun Metin Sevenlerden misiniz?, Turizm Yılı Sıfır, Şen Gönüller Diyarı, 

Evvel Zaman Bisiklet, Aile Boyu Sinema, İnsanlar Alemi, Kedi Kitabı, Aşk Kitabı, Yılbaşı Kitabı, Aya 

Seyahat, Hamini Gırtlak, İstanbul Twist) popüler anlamda çok okunduğunu belirtelim.


Örnek Bir Çalışma: “Aşırılıklar Çağı (1914-1991)” 

Yakını ve şimdiyi yazmada örnek sayılabilecek bir çalışma İngiliz tarihçisi Eric 

Hobsbawm’ın “Aşırılıklar Çağı [The Age of Extremes] (1914-1991)” adlı kitabıdır. 

Eric Hobsbawm’ın kim olduğuna odaklandığımızda onun hakkında özetle şunlar 

söylenebilir: 1917’de Mısır İskenderiye’de doğan Eric Hobsbawm Viyana, Berlin, 

Londra ve Cambridge’de öğrenim gördü. İngiliz Akademisi ile Amerikan Sanat ve 

Bilim Akademisi üyesi ve diğer birçok ülkenin farklı üniversitelerinde fahri derece 

sahibi olan Eric Hobsbawm’ın uzmanlık alanı Avrupa tarihidir. Londra 

Üniversitesindeki öğretim üyeliğinden emekli olmasından sonra, New York New 

School for Research’te çalışmayı sürdürmüştür. 

Profesyonel tarihçi olarak 19. yüzyılı ele alan üç ciltlik (1-Devrim Çağı, 2-Sermaye 

Çağı, 3-İmparatorluk Çağı) esere sahip olan Eric Hobsbawm kendi hayatına denk gelen 

20. yüzyılı; bir başka ifadeyle kendisinin de içinde yaşadığı ve gözlediği dönemi 

yazmasını şöyle açıklar: “Meslek hayatında denildiği gibi ‘benim dönemim,’ 19. 

yüzyıldır. 1914’ten Sovyet çağının sonuna kadar yaşanan Kısa 20. Yüzyıl’ı bir tarihsel 

perspektif içinde ele almanın artık mümkün olduğunu düşünüyorum; ancak ona, çok 

sayıda 20. yüzyıl tarihçisinin biriktirdiği arşiv kaynaklarından küçük bir serpintiyi bir 

yana bırakırsak, bilimsel literatür bilgisi olmaksızın ulaşıyorum.” 14 

Yaşadığı dönemi anlamlandırmada öğrenme yolu olarak üç unsuru önemsiyor: 

1) okuma, 2) gözlem yapma ve 3) anlatılanları dinleme. İlk unsurda, yakın dönemi ele 

alırken tarih derslerinin gerektirdiği okumayla tamamlanan, seneler süren kapsamlı ve 

çok yönlü okumayı kasteder. İkincisinde, “katılımcı gözlemci” veya iskambil 

oynayanların arkasında durup ellerindeki oyun kâğıtlarını gören seyirci anlamına gelen 

“kibitzer” gibi dikkatli gezgin gözlem gücüne sahip olmayı anlatır. Üçüncüsünde, 

sadece tarih yapanları ya da önemli devlet adamlarıyla görüşmeyi değil, hatta belki 

aksine bu türden insanların halka hitap eder gibi konuşmalarındaki sahtecilikten ötürü, 

hayatın içinde olan serbestçe konuşabilen sıradan insanların aydınlatıcı bilgilerini 

almaktan söz eder. Bu üç unsura, meslektaşları, öğrencileri ve bu konuda çalışanların 

“yakasına yapıştığı” kişilerden öğrendiği bilgileri de ekler. 

Hep yazılagelen siyasî-askerî tarihin kişiler üzerindeki etkisinin sadece özel 

hayatlara kendi damgalarını vurmak olmadığını, aynı zamanda özel hayatları da 

şekillendirdiğini verdiği bir örnekle şöyle açıklar: “Bu kitabın yazarı için 30 Ocak 1933 

sadece Hitler’in Almanya’nın şansölyesi olduğu, aksi halde tamamen önemsiz olacak 

bir tarih değildir. Berlin’de bir kış günü öğleden sonra, o sırada on beş yaşında olan 

yazar ve kız kardeşi, Wimersdorf’taki okullarından Halensee’deki evlerine giderlerken 

gazete başlıklarını gördüler. O başlıkları hala bir rüya gibi görebiliyorum.” 15 Kendi 

döneminin tarihine katılan, parçası olan ve yaşadığı döneme ait görüşlerden etkilenen 

aktör olarak -ne kadar önemsiz olursa olsun- anlama ve açıklama çabasıdır, Eric 

Hobsbawm’ın yapmaya çalıştığı. Bu tarih çalışması kendi anılarını da kapsayan onun 

deyimiyle otobiyografik bir çabadır. Ama vurgulamak gerekir ki bu yaptığı tam 

anlamıyla otobiyografi de değildir; çünkü Hobsbawm’ın zaten “Tuhaf Zamanlar” 

adıyla kaleme aldığı ayrı bir otobiyografisi de vardır ve burada sadece kendisini 

14 Eric Hobsbawm, Kısa 20. Yüzyıl/1914-1991 Aşırılıklar Çağı, (Çev: Yavuz Alogan), Everest Yayınları, 

İstanbul 2006, s.viii. 

15 a.g.e., s.5


anlatır 16. Bu bakımdan Hobsbawm’ın yapmaya çalıştığını M.Asım Karaömerlioğlu’nun 

belirttiği gibi “bir Marksist tarihçinin hem içinde yaşadığı tarihi anlama ve anlatma 

denemesi, hem de kendi kişisel yaşamındaki duygularının, düşüncelerinin, inançlarının, 

gözlemlerinin ve özlemlerinin okuyucularıyla paylaşılması” olarak düşünebiliriz 17. 

Türkiye’de böylesi bir çalışmaya örnek ne yazık ki yok. Bugün, örneğin 1930-50 

aralığında doğan profesyonel tarihçilerin bizzat içinde oldukları dönemi, örneğin 

Türkiye’deki demokrasi sürecini, toplumsal dönüşümleri ve başkaca olguları 

yazdıklarının, sonraki kuşaktan tarihçilerin yazdıkları ile aynı olmayacağını kim ret 

edebilir. Bizde de “Hobwsbawm’lar” çoğalmalı. 

Sonuç Yerine 

Bu denememde, yazının girişinde ortaya koyduğum cumhuriyet tarihçilerinin 

kendilerini aşamaması sorununa dair neler yapılabileceğini tartışmaya çalıştım. Bu 

noktada yakını ve şimdiyi yazmanın cumhuriyet tarihi alanındaki araştırmalara yeni 

boyutlar getireceği inancımı belirttim. Peşinen kabul etmek gerekir ki günün ve yakın 

zamanın tarihini araştırmak ve yazmak son derece zor bir uğraştır. Ama çabalamak ve 

denemektir söylemek istediğim. En azından Hobsbawm tarzı günün ve yakının “kısa” 

bir tarihi –ayrıntılı ve etraflıca “uzun” tarih yazımını sonraya bırakmak üzere- 

yazılabilir. Sakıncalarını hep akılda tutarak yakın ve şimdiki zamanı yazma girişimi, her 

zaman için olup bitenlerin neden ve nasıl olduğuyla ilgili cumhuriyet tarihçilerinin 

ilgisini ve dikkatini uyanık tutacaktır. Çünkü biliyorum ki, yazmak eylemi tarihçiyi 

sürekli okuma yapmaya zorlayacak; yazarken düşünmeye sevk edecek ve bu da 

tarihçinin yeni şeyler öğrenmek için zihnini hep açık tutacaktır. 

Bu yazıda özellikle iki unsura dikkat çekmek istedim; ilki, tarih yazımının 

öznelliği ve ikincisi ise hemen her konunun irdelenebileceği. Elbette bunu yaparken 

profesyonel tarihçinin ihmal etmemesi gereken noktalar belki de hiç değişmeyecektir: 

Nesnellik çabası, verileri doğru aktarma, karşılaştırmalar yapma, zamanın evrensel 

fikirlerini yansıtma. Bunlara bir de siyaset bilimi, sosyoloji, halk bilimi gibi 

disiplinlerden daha fazla yararlanmayı bilme unsurunu eklemelidir. 

Diğer tarih araştırmacılarından (Ortaçağ, Yakınçağ tarihçileri gibi) farklı olarak, 

cumhuriyet tarihi incelemecilerinin çalışma konularını ideolojik veya bilimsel alan ikiliği 

içinde görme gibi kendine özgü bir sorunu vardır. Fakat bu durum daha çok eğreti bir 

tarihçiliği yerleştirdiğinden bu alandaki tarihçiliğinin gelişmesini yavaşlatmıştır. 

Yalnızca erken cumhuriyet yıllarını araştırmaya değer bulduğu, günümüze 

yaklaşamadığı ve karşılaştırmalar yapamadığı için verimsizdir. Hiç şüphesiz bu alanda 

çok değerli çalışmalar yapılıyor ama istendiği sayıda değil. Bu yüzden, cumhuriyet 

tarihçileri incelemelerini siyasî bir öğreti gibi değil, bilimsel bir uğraş alanı olarak 

görmeli; hiç değilse bunlardan ikincisini üstün tutmak gayretinde olmalıdır. 

Bize bu konuda umut veren gelişme, değişmeye başladığını gördüğümüz yeni 

tarih öğretimi anlayışıdır. Emekleme safhasında olduğu için henüz bazı sorunları 

atlatamamış görünse de, temel ilkeler düzeyinde öğrenci merkezciliğine, sorgulayıcı ve 

16 Tuhaf Zamanlar, (Çev: Saliha Nilüfer), İletişim Yayınları, İstanbul, 2006, 549 s. 

17 “Yaşanılanı Yazmak: Hobsbawm’ın Yüzyılı”, Birikim, No: 98 (Haziran 1997), s.92. Yazara göre bu 

yazının amacı, Hobsbawm’ın sözü edilen kitabının genişçe değerlendirmesini yapmak; hem kitabı tanıtmak 

hem de bu esere bazı sorular ve eleştiriler yöneltmektir. (s.84)


eleştirel düşünceye ağırlık vermesi yakın ve şimdiyi yazmadaki eksikliklerin veya 

sakıncaların kendiliğinden giderilebileceğini düşündürüyor. İşte o vakit geriye sadece 

bu tür yazımın faydası kalıyor. O hâlde cumhuriyet tarihçileri kendilerini sınırlayan - 

yine baştaki metafora dönersek- çemberi kırarak yeni açılımlara yönelmelidir. Aslında 

bu çağrı, fiilen yazdıklarımı desteklemiş/destekleyen bazı yakın dönem 

araştırmacılarından ziyade günü yazmaya çabalayan/çabalayacak radikalleredir.




Karşılaştırmalı Golan/Kolan Türkmenleri Halk İnançları 

Yaşar KALAFAT 

Giriş: 

Yakın dönemin Golan/Kolan Türkmenleri günümüzün Şam Türkmenleri, Suriye 

Türkmenleri oldular. Suriye Türkmenlerini, halk inançları, göçleri, bayramları gibi konu 

başlıkları altında incelemek kültür adına bazı kazanımlar sağlayabilmektedir. Onların 

Bayır-Bucak Türkmenlerinde olduğu gibi, farklı yerleşim yerlerine rağmen 

birbirlerinden ayrı olmadıkları, farklı inanç yapısı içermedikleri gerçeğini göstermiş 

olmaktadır. Onların tarihî coğrafyalarına dair bilgi verirken, halk inançlarındaki 

ayrıntıyı yansıtmak tespitleri zenginleştirme adına da yararlı olabilmektedir. 

Bizim Suriye Türkmenleri hakkındaki ilk halk inançları çalışmamız 

hazırladığımız 100 çıvarındaki anket sorusuna Mehmet Şandır beyin yardımı ile 

aldığımız cevaplardan oluşmuştu. Sorularımıza verilen cevaplardan oluşan bilgiler bir 

defter oluşturmuş, derlenilen bilgiler karşılaştırılarak Bayır-Bucak Türkmen halk 

inançları çalışmamız ortaya çıkmıştı. 1 Bu çalışmamızı Ankara’da lisansüstü çalışma 

yapan Halep, Humus ve Şamlı Türkmen gençlerden derlediğimiz bilgilerden oluşan 

çalışmamız izlemişti. 2 Nihayet Bayram Kodaman hocamızla yaptığımız Suriye 

gezimizin gözlemleri, birlikte bir seyahat yazısına dönüştürmüştük ki, o çalışmada da 

halk inançları çalışmalarına yer vermiştik. 3 

Bu çalışmamızı ise Şubat 2008 tarihinde Aşkabat’ta Kolan Türkmen’i Yusuf Issa 

hocadan derledik. 4 Aldığımız bilgileri Türk kültür coğrafyasının diğer haklarındaki 

benzerleri ile karşılaştırdık. Ali Şamil’in bizzat bölgeye giderek yaptığı tespitler arasında 

halk kültürü ürünleri de vardır. 5 

1 Yaşar kalafat, Karşılaştırmalı Bayır — Bucak Türkmen Halk İnançları, Ankara, 1996 

2 Yaşar Kalafat “Suriye Türklerinde Bahar Bayramı” Türk Dünyası Nevruz Ansiklopedisi, Ankara 

2004 sh. 363–369 

3 Yaşar Kalafat-Bayram Kodaman, “Suriye Gezi Notları ve Bölgede Türk Halk Kültürü”, İzzet Gündağ 

Kayaoğlu Hatıra Kitabı Makaleler, İstanbul, 2005, s.314–326 

4 Kaynak Kişi; Yusuf Issa, Kolan’da dünyaya gelmiş, Kolandaki köyleri İsrail tarafından işgal edilince 

Şam’a göçmek zorunda Fransızca öğretmenliğinden emekli 1964 doğumlu bir Türkmen’dir. Bilgiler 

kendisinden 25–27 Şubat 2009 tarihleri arasında Aşkabat’ta yapılan “Batı Türkmenistan’ın Meşhur Âlimi 

Muhammed Gaymaz Türkmen” isimli İlmi Maslahat’ta derlenilmiştir. 

5 Bu tespitler arasında, bölgenin İsrail tarafından İşgalinden sonra Kolan Türkmenlerinin Suriye 

genelindeki demografik dağılımları, kültürel kimliklerindeki şehirleşmeden gelen Araplaşma eğilimleri, 

Kasım Nurbatov, İbrahim Saleh ve Ayman Salih’in çalışmalarına dair derlemiş olduğu bilgiler vardır. ( Ali 

Şamil, “Golan Türkmenlerinin Kaderi”, Derleyenler; Prof. Dr. Ü.Özdağ, Dr. Yaşar Kalafat, M.S. Erol, 21. 

Yüzyılda Türk Dünyası Jeolpolitiği, Muzaffer Özdağ’a Armağan, Avrasya Stratejik Araştırmalar

314 Karşılaştırmalı Golan/Kolan Türkmenleri Halk İnançları 

Metin: 

Kolan Tepeleri, 1967 yılında İsrail tarafından işgal edilmiştir. Bölgede halkı Arap 

Türkmen ve Çerkezlerden oluşan 80 köy vardı. Bu köylerden 17 si Türkmen, 7-8’i 

Çerkez ve diğerler Arap köyüydüler. Şu anda Kolan’ın % 70’i İsrail işgali altındadır. 

Türkmenlere ait olan köylerin ise tümü işgal edilmiş durumdadır. Bütün Türkmen 

köyleri bölgeden göçtükleri için Kolan’da halen Türkmen kalmamıştır. denilebilir. 

Türkmen köyleri tamamen yıktırılıp yerlerin modern Yahudi köyleri yaptırılmıştır. 6 

Yahudi köylerinin oluşturulmasında Alman, İngiliz ve İtalyan Yahudi sermayesi de 

katkıda bulunmuştur. 7 

Kolan Türkmenleri, Suriye Türkmenleri arasında kimliğine en sıkı bağlı olan 

kesimdi. Araplaşmamak için sosyal hayatları çok ilkeli idi. Mesela kolan Türkmen’i 

Kürt ve Arap aileler ile kırsal kesimde akrabalık bağı kurmaz kız alıp vermezlerdi. Şehir 

merkezlerinde % 1’e varan evlilikler olurdu. Kolan’dan göçen Türkmenlerin hepsi 

Şam’a yerleştiler. Türkmenlerle Çerkezler arasındaki akrabalık oluşturma Araplara 

nazaran biraz daha yoğundur. Türkmenler Çerkezlere pek kız vermezler, ancak 

onlardan aldıkları olur. Kolan Türkmenlerinin hepsi Suni-Hanefi inançlı 

Müslümanlardır. İçlerinde Alevî veya Şii-Caferi inançlı Müslüman kesim yoktur. 

Toplam nüfusları 350 kadardır. Çerkezlerden de Şii-Caferi ve Alevî inançlı Müslüman 

kesim yoktur. 8 

Arap yönetiminin nazarında Türkmenler “Müslüman halk” tırlar. Şehir 

merkezlerine gelenler anadillerini unutup Araplaşmaktadırlar. Herhangi bir özel eğitim, 

yayın, örgütlenme hakkı olmayan Türkmenlerin Suriye genelindeki gerçek miktarları 1– 

1,5 milyon kardır. 9 

Türkmen olmayan bir kesimden Türkmen aileye gelin olarak girmiş bir kimse, 2 

yıllık zaman sonunda Türkmen töresi itibariyle adeta teste tabi tutulur. Sosyal anlamda 

akrabalığa kabulü, almış olduğu bu eğitimden sonra belirlenir. Töreye uyum 

sağlayamamış ise kabul gördüğü söylenemez. Bu uygulamada anılan töre, kız 

çocuklarına ilkel davranılması, kan davası, çok eşlilik türünden kelimesinin gerçek 

anlamı ile anlatılandan farklı olan bir uygulama değildir. Töre ile kastedilen, edep, hayâ, 

saygı, sevgi, bağlılık, görgü, geleneklerin yaşatılmasıdır. Bu arada bir Türkmen’in evinde 

Arapça konuşulması ayıp sayılır, töreye aykırı bulunur. 10 

Merkezi yayınları, Ankara, 2003, s. 183–193) 

6Ali Şamil’in tespitlerine göre Göçe zorlanan Türkmenler Şam merkez olmak üzere Suriye’ye dağılmış 

olmakla beraber Kanetra bir miktar ve bir miktar da damaşk’ta Türkmen hala vardır. Kolan Türkmenleri 

Küfür Nafak, Ayn Sümsüm, Bobya, Gadiriyyə, Ahmədiyyə, Gaziniyyə, Gafar, Ayn Gurra, Muğayyur, Ayn 

Ayişe, Cevize. İdi. Bunlardan başka Türklərin və Çərkəzlərin karışık yaşadıkları köyler de vardı. (Ali Şamil, 

“Golan Türkmenlerinin Kaderi”, Derleyenler; Prof. Dr. Ü.Özdağ, Dr. Yaşar Kalafat, M.S. Erol, 21. 

Yüzyılda Türk Dünyası Jeolpolitiği, Muzaffer Özdağ’a Armağan, Avrasya Stratejik Araştırmalar 

Merkezi yayınları, Ankara, 2003, s. 183–193) 

7 Kaynak Kişi; Yusuf Issa 


9 Ali Şamil, “Golan Türkmenlerinin Kaderi”, Derleyenler; Prof. Dr. Ü.Özdağ, Dr. Yaşar Kalafat, M.S. 

Erol, 21. Yüzyılda Türk Dünyası Jeolpolitiği, Muzaffer Özdağ’a Armağan, Avrasya Stratejik 

Araştırmalar Merkezi yayınları, Ankara, 2003, s. 183–193 

10 Kaynak Kişi; Yusuf Issa

Yaşar KALAFAT 315 

Kolan Türkmenlerin çift eşlilik yoktur. Bu tür evlenme çok nadir görülür ve 

bunların miktarı genel nüfusun %1’ini geçmez. Türkmen bir eş alır ve hayatını onunla 

tamamlar. Kızların 18 yaşından evvel evlenmeleri pek mümkün değildir, onlar için 

evlenme yaşı daha ziyade 22–23 yaşlarıdır. Kolan Türkmen’i olarak Şam’a yerleşmiş 

olanlar Bayır-Bucak veya Halep Türkmenleri arasında akrabalık oluşabilirken, pek sıkı 

ilişki içerisinde oldukları söylenemez. 11 

Kolan Türkmenlerinde ere verilecek kıza evladına evlenme kararı konusunda 

kanaati sorulur ve muhakkak onayı alınır. Kızlar evlenmeği kimseyi veya damat adayını 

beğenmemeleri halinde evlenme gerçekleşmez. Gençleri evlenmeden evvel 

tanışmalarına fırsat verilir. 12 

Kolan Türkmenlerinde Başlık, “baş vergisi” olarak bilinir. Yaygın ve ağır 

şartları olan bir başlık uygulaması yoktur. En fazla 500 dolar başlık alınır. Bu miktara 

harçlık gözü ile bakılır. Başlığın miktarını daha ziyade evliliğin olmasını istemek veya 

istememek tayin eder. Aday Türkmen değilse veya melez ise, ondan istenilecek baş 

vergisinin miktar artar, 10 000 dolara kadar ulaştığı olur. 

Bu yörenin Türkmenlerinin evlenme yöntemleri arasında “beşik kertmesi” 

inanç ve uygulaması yoktur. Türkmenler arasında yakın evliliğe de pek rastlanılmaz 

ayrıca makbul de sayılmaz. İnanç itibariyle bir yasak yoktur ama istenilen bir uygulama 

biçimi değildir. 13 

Uygulamaya göre bir ailenin kızı dışardan bir kimse tarafından istenirse, ilkin 

kızın dayısının ve amcasının oğluna sorularak onların ağzı aranır. İsterler ise, kız ile 

onların öncelikli evlenme hakkı vardır. Onlar haklarından vazgeçerlerse dışardan gelen 

görücüye kızı isteme, alma hakkı, şansı doğar. Dışardan ki, gelin alınarak evlenebilmek 

fazla maddi olanak isteyen zor bir iş idi. 

Kolan Türkmenlerinde bir ailenin en fazla 3 çocuğu olur. Türkmenlerin hepsi 

şehir merkezlerinde meskûndurlar. Kolan Türkmenlerinin göçlerinden sonra köylere 

yerleşmemişlerdir Şam’da yaşamaktadırlar. 14 

Kolan Türkmenlerinde kız kaçırma yöntemi ile evlenme çok nadir olur. %0 de 

1’i geçmez. Kan davası da yoktur. Aşiret yapısı yok sayılır, ancak büyük aile ve aileye 

mensubiyet çok katıdır. İsmi Yusuf olan birisi birkaç göbek dedesinin ismi ile 

adlandırılır. Yusuf, Musa, İsa, Cuma, Ahmet, Şabanî denilirken, Şabanî aşiretinden 

11 A.g.e. 

12 A.g.e. 

13 A.g.e. 

14 Suriye Türkmenlerinin millî kimliklerini koruma konusunda ciddi sorunları vardır. Yeni nesiller 

anadillerini ancak ailelerinde öğrenebilmektedirler. Bu hal ailede Türkçe konuşma zaruretini getirmektedir. 

Ancak okul yaşana kadar eğitim dili Arapçayı ailede öğrenememiş çocukların, Arapçayı öğrenmek için 

uğraş verirken okul mezuniyet süreleri uzamakta sene kayıplarına yol açmaktadır. Türkmenler için 

anadillerini koruyabilme şansları daha ziyade kırsal kesimde mümkündür. Türklerin toplu halde ve yakın 

ilişki halinde bulundukları yerler köylerdir. Şehir merkezlerine gidildikte Türkmenler çoğunluğu oluşturan 

Arap toplumu içinde dağınık yaşamak zorunda kalmakta ve birbirleri ile sıkı ilişki şanslarını 

yitirmektedirler. Köylerine yakın kasabalarda küçük esnaflıkla hayatlarını idame ettirmek zorunda kalan 

Türkmenler, az gelirli topraklarını tamamen elden çıkarmamak için, köylerindeki bağ-bahçelerinde 

ailelerinin yaşlılarını bırakıp çiftliklerindeki ağır işler için bir dönem yardımcı tutmaktadırlar. Ancak bir iki 

nesil geçip kırsal kesimdeki yaşlılar vefat edince topraklar çoğunluktaki Arap toplumunun eline geçmekte 

Türkmenlerin kırsal kesimden bağları tamamen kopmaktadır. Türkmen geleneklerinin sürdürülebildiği 

yegâne yaşan alanları köylerdir.


Yusuf tanıtılmış olur. 15 Şabanki, bir Türkmen tiresidir. Kolan’da 15 Türkmen köyü ve 

çok sayıda tire vardı. Kolan’dan göçmek zorunda kalan her Türkmen o yılları 

özlemekte ve geri dönüşü gözlemektedir. 16 

Büyük, asaletli aileler küçük ailelerden pek kız istemezler. İçkici aileler makbul 

sayılmaz. Bir aileden bir fert alkol alıyor ise, o ailenin kızının istenilmemesi için bu hal 

sebep teşkil edebilir. Buradan hareketle kız babası birçok aile reisi, kızlar büyümeye yüz 

utunca alkollü bırakırlar. Ona “çocuklar büyümeye başladı onları düşünmek 

zorundasın” denir kendisine çeki düzen vermesi istenir. 17 

Kolan Türkmenlerinde yeni bir ev yapılacağı zaman, temel atma safhasında bir 

koç kesilir fakat koçun kanının temele atılması uygulaması yoktur. İnşaat münasebeti 

ile mevlit okutulur. Eve hayırlı olsuna gelenler hediye getirirler. Binanın çatısı çatılırken 

eskiden dama Ağ bayrak dikilirdi. Düğün evine Düğün Bayrağı asılması geleneği 

hala sürmektedir. Böylece düğün duyurulmuş olunur. 18 

Ev yapılınca temeline, araba yapılınca tekerine, gelin gelince ayağına kurban 

kesin kan akıtmak inanç ve uygulaması Türk kültürlü halklarda çok yaygındır. Çatı 

çatılınca ev sahibi tarafından bayrak asılır ve ustası tarafından bir ip gerilir ve bu ipe 

havlu mendil, çorap türünden hediyeler asılır. Düğünlerde düğün bayrağı, bey 

bayrağı, gelin bayrağı inanç ve uygulamaları vardır. 

Ailede dünyaya yeni gelmiş çocuğa ismini babası koyar. İsim çok kere ailenin 

geçmiş büyüklerinden seçilir. Bir dedenin ismi Ahmet ise birkaç nesilde bir tekrarlanan 

veya süreklilik arz eden Ahmet ismine rastlanır. Türkmenlerde eskiden Arap isimlerine 

sık rastlanılırken, son yıllarda Türk isimler seçilmeğe başlanmıştır. 

1990 yılına kadar Suriye Türkmenleri yüzlerini Türkmenistan’a çevirmişlerken, 

1980–1990 yılları arasında Suriye’den her yıl Türkmenistan’a 10–15 öğrenci yüksek 

tahsil için gönderilirken, şimdi uygulama tamamen kalkmıştır. Bir dönem Cemiyet- 

Sadakat Türkmen-i Suriye/Türkmenistan-Suriye Dostluk Cemiyeti Suriye Türkmenleri 

ile yakından ilgilenirken, müteakip yıllarda desteğini kesince 19, Lâskîye Türkmenleri her 

yıl Türkiye’ye 50 öğrenci göndermeğe başladılar. Türkiye’de yüksek öğrenim görmüş 

Suriyeli Türkmenlerin mezuniyete müteakip Suriye’de iş bulma zorluğu yoktur. 20 

Türkmen halk kültüründe Yaş Günü değil, Ad Verme Günü uygulanır ve “Ad 

Vurma” olarak bilinir. Ad Vurma Toyunda konu-komşu ile yenilir içilir. Bu şenliklerin 

10–15 gün sürdüğü olur. Doğum günü anlayışı Türk kültür coğrafyasına son yıllarda 

girmeğe başlamıştır. Bu coğrafyanın kültüründe doğum değil, isim alma önem 

kazanmıştır. 

Şam Türkmenlerinde de çocuğun ilk süt dişi çıkınca Diş Toyu yapılır ve bu 

toyun ismi Diş Kutlaması’dır. Türk kültürlü halklarda hedik olarak bilinen özel ikram 

15 Kaynak Kişi; Yusus Issa 

16 Ali Şamil, a.g.e. 


18 A.g.e. 

19 Türkmenistan, kuruluş yıllarında Dünya Türkmen Humaniter Asamblesi merkezli çalışması ile dünya 

Türkmenleri ile bağlantı içerisinde idi. Millî sınırları dışındaki Türkmenlerden güvenliği için güç almak 

istiyordu. Tarafsız dış politika arayışı da aynı güven ihtiyacı nedeniyle lüzumlu idi. ancak hem tarafsız ve 

hem de dünya Türkmenliği ile ilgilenebilmek bir arada olamazdı. Bu nedenle Dünya Türkmenliğine destek 

politikası bir dönem için ertelendi, diye düşünüyoruz. 

20 A.g.e.


Kolan Türkmenlerinde de bilinir yapılır. Bunun için nohut, buğday haşlanır, üzerine 

şekerleme türünden tatlandırıcılar konulur. Çürüyüp yerinden çıktığı için atılacak diş 

bacaya atılırken, “benim çürük dişimi al bana altın diş ver” denir. Bu uygulama 

Anadolu’da da yaşamaktadır. 

Kolan Türkmenlerinde de Saç Toyu yapılır ve bu toy bu coğrafyada da diğer 

Türk kültürlü halklarınkinden farklı değildir. Burada da kesilen saç altınla tartılır ve 

değerince zekât verilir. Çocuğun saç traşını daha ziyade amca ve dayı yapar. 

Türkmenistan Türkmenlerinde ise, çocuğun ilk saçını dayısı onun başının sağından 

başlayarak tranş eder, ona bir hediye alır. Bu münasebetle saç toyu yapılır. Makas artığı 

kesilen saçlar atılmaz saklanırlar. Saçların sahibi olan çocuk 6–7 yaşına gelince çocuğa 

gösterilir ve “bu senin saçın, senin saçın böyle idi” denir. 21 

Yetişkinlerin kesilen dökülen saçları ulu-orta atılmaz. Tarak döküntüsü saçlar da 

kültür coğrafyasının diğer halklarında olduğu gibi muhafaza edilip çiğnenmeyecekleri 

yerlere sokuşturulurlar. 

Kolan Türkmenlerinde erkek çocuklarının sünnet işlemi, çocuk 3–18 aylık 

dönemi arasında yapılır. Bu münasebetle Sünnet Toyu denilebilecek müzikli ikramlar 

yapılır. Sünnetin kesilen parçası bir çubuğa sarılır ve bacaya kaldırılır, evin yukarı 

kısmına alınır, orada kalır. Kolan Türkmenlerinde Kirvelik inanç ve uygulaması 

yoktur. 22 

Bu çevrede, ayağı yere basamayan çocuk için inanç içerikli bir uygulama 

bilinmemektedir. Bu maksat için yapılmış özel çocuk tandırına alınıp tutunarak ayakta 

durması ve duvarlara dayanarak sıralaması sağlanır. 

Kolan Türklerinde nazar değmesi çok önemsenir. Nazar olmaktan korkulur. 

Korunmak için nazar boncuğu takılır. Nazar boncuğu bu kültürde “nazar bozan” 

olarak bilinir. Eski Türk inançlarının bir tezahürü olarak bilinen, erkek çocuklarını 

nazardan korumak için onlara kız elbisesi giydirilmesi inanç ve uygulaması bu çevrede 

yoktur. 23 

Bu çevrenin Türklerinde “Ses Orucu”, “Ses Saklama”, “Ses Sakınma” 

olarak bilinen yeni gelinlerin kayınları ve kayınpederleri yanında uzun süre konuşmama 

uygulaması yoktur. 

Kolan Türkmenlerinde bir kimse ölmüş bir yakınını rüyasında görür ise, bu hale 

“rüyaya gelmek” denir. Böyle hallerde “ekmek zekâtı” yapılır, fakir fukaraya ekmek 

dağıtılır. Rüyada gelen yakın aç görülürse, bunun anlamı yakının aç olduğudur, yemek 

istiyor anlamına gelir. Böyle hallerde fukara komşulara yemek ikramında bulunulur. 24 

Ekmeğin kutsallığı inancı Kolan Türkmenlerinde de vardır. Ekmek yere 

düşmemeli, bel hizasının aşağısında tutulmamalı, siniye, sofraya konulurken ters 

konulmamasına dikkat edilmeli. Ekmek kesinlikle çöpe atılmaz. 

Yukarı, kutsal, itibarlı yer ve yöndür. “yukarıya tükürülmez” denir. Ayak yukarı 

kaldırılmaz, ayağın altı yukarıya tutulmaz. Ters dönüp alt kısmı yukarı gelen 

ayakkabının bu pozisyonu muhakkak düzeltilir. Ancak Kolan Türkmenlerinde yağmur 

duasında elbiseyi ters giyinme uygulaması yoktur. Bu arada kıble yönü de aynı 

21 A.g.e. 

22 A.g.e. 

23 A.g.e. 

24 A.g.e.


coğrafyanın diğer halklarında olduğu gibi kutsaldır. Tuvaletin yönü kıbleye dönük 

olamamalıdır. Arapçada aymen kelimesi hem sağ tarafı ve hem de bereketi anlatır. 25 

Türk halk tefekküründe sağ itibarlı, uğurlu olandır. İlkin sağ adım alınır. Sağından 

kalkılır. Bereketli olması için iş yerleri sağ el ile açılır. 

Ters etrafında Türk kültürlü halklarda bir hayli inanç yumak oluşturmuş, adeta 

“ters” bir kült olmuştur. Dua ederken eller yukarı kaldırılırken, beddua edilirken 

aşağıya doğru, ters tutulur. Yağmur duasında elbiseler ters giyilir. Namazdan sonra 

seccadenin ucu ters çevrilir. 26 

Kolan Türkmenlerinde “Asker Çöreği” yapılır. Askere gidecek gencin ailesi 

küçük çaplı bir ikramla yakınlarını evine toplar. Asker adayına sembolik hediye ve 

harçlıklar verilir. Hazırlanan özel ekmekten askere gidecek olan kimseye bir lokma 

ikram edilir. Çöreğin kalan kısmı asker teskere alıncaya kadar bekletilir. Asker Ağa 

gelince çöreğin kalan kısmını yer. Kısmetinin kişioğlunu çekeceği inancı vardır. 

Teskere alınıp dönülünce de göz aydını vereler yakınlarla ufak bir şenlik yapılır. 27 

Bu uygulama Anadolu Türk kültür coğrafyasında da bilinmektedir. Çok kere 

çörek simit şeklinde yapılır. Asker adayı bir ısırık aldıktan sonra kalan kısmı duvarda 

asılarak bekletilir. 

Kolan Türkmenlerinde ilk mahsul olan meyveden, hayvan ürünlerinden, bazen 

de toplu pişirilen ekmekten ev sahibi tattıktan sonra yakın çevresine ikram eder, daha 

sonra ürün sahibi o mahsulden yiyip içer. 

17 Nisan günü bütün Türkmenler 20 bini bulan katılımlarla toplu piknik 

yaparlar, bunun için evlerden sabahleyin erken çıkılır, öyle ve akşam yemekleri yenir 

sonra evlere dönülürdü. İdarenin baskısı sonucu Türkmen halkın toplantı 

oluşturulmasının sakınca doğurabileceği görüşünden hareketle bu uygulama kaldırıldı. 

Bu günün seçilmesi 07 Nisan’ın BAAS Partisinin kuruluş günü olmasından hareketle 

havaların biraz ısınması beklenilmesindendi. Bu gün Kolan Türkmenlerinde Nevruz 

diye bilinir. Kolan Türkmenleri Hıdrellez yapmazlar bu gün burada Alevi inanlı 

Müslümanlarca kutlanır. 28 

Suriye Türkmenlerinin Nevruz, Hıdrellez ve Muharremlik inançlarına dair daha 

evvel yaptığımız tespitlerde, Alevî inançlı Müslüman Arap halkla kültürlerin 

karışmasının önlenip korunabilme adına, bu günlere dair adlandırmanın genelde 

bilinenden farklılık arz ettiğini gözlemiştik. Kültür coğrafyasının kutsallarının ortak 

paydalar etrafında toplanılması, antiemperyalist sosyo kültürel yapının güçlenmesi 

adına yararlı olur inancındayız. 

Kolan Türkmenleri Yağmur Duası için Kunteyra şehrinin batısındaki el İmam 

Ali, Ali Dağı olarak bilinen tepeye çıkarlar. Bu merasimde Türkmenler sarı bir inek 

kurban ederler. Yağmur duasından sonra toplu halde yenilir içilir ve dağdan inilince 

yağmurun yağacağına inanılır. 29 

25 A.g.e. 

26 Yaşar Kalafat “Türklerin Dini Tarihi Türk Halk İnançlarında (Ters Motifi)” Prof. Dr. Abdurrahman 

Çaycı’ya Armağan, Ankara 1995. sh. 297–307; Türk Dünyası Tarih Dergisi Mart 1997 S. 123, sh. 

15–19 

27 A.g.ş. 

28 A.g.ş. 

29 Kaynak Kişi; Yusuf Issa.


Yağmur duası için yüksek tepelere çıkmak, yüksek tepelere ulu zatların isimlerini 

vermek, Türk kültür coğrafyasında çok görülen ve Eski Türk İnanç Sistemi’nden 

kalmış bir yadigârdır. Hz. Ali’nin bu coğrafyada dağlara, tepelere, kayalara isim 

verdiğini Zülfikar ve Düldülle adlandırılmış birçok ismin olduğu bilinmektedir. 

Kolan ve Anadolu Türkleri arasında sözlü kültür ürünleri de doğal olarak 

ortaktır. “Boş laf garın/karın doyurmaz”, “Yorganınca ayağın son” Ayağını yorganına 

göre uzat, “Aldığın abdest ürküttüğün kurbağaya deymez” Attığın taş ürküttüğün 

kurbağaya deymez, gibi örnekleri çoğaltmak ve Yunuz Emre’den ilahi okuyanı bulmak 

zor değildir. 30 

Bu çevrede, yaslı kadının ölmüş yakınının erkek cemaati ile birlikte mezarlığa 

gitmesi uygun bulunmaz. Kadın kişi cenaze evin eşiğinden dışarı çıktıktan sonra, onun 

ardı sıra kapıya dahi çıkamaz. Kadın mezarlığa yalnız başına gidemez yanında erkek 

kardeşi veya eşi olmalıdır. Cenaze defin edildikten sonra mezarına bir bitki ekilir. Her 

Cuma namazından mezar ziyaret edilince bu bitki veya bitkilere su verilir. 31 

Mezarın üstüne veya baş tarafına bir bitkinin daha ziyade ağacın ekilmesi, 

ziyaretlerde bu bitkinin üzerine su dökülmesi, “kabir ateşi” ni düşüreceği inancı ile 

mezarın sulanması inancı da çok yaygındır. Mezarlara suluk yapılması veya definden 

sonra testi gibi bir kapla su konulması uygulaması da bu inancın bir tezahürüdür. 

Dikilen ağaç “hayat ağacı” inancı ile bağlantılı olmalı. 

Ulu zatların mezarlarının ziyaret edilmelerinde onlardan bir yardım 

umulmasında ana dili faklılığı bir tercih sebebi değildir. Esasen bu çevrede mezarda 

yatandan bir medet umulmaz. Ziyaret edilen ve edenin ana dilleri ve mezhepleri farklı 

olabilir ve bu farklılık ziyerette engel teşkil etmez. İmameddin Zengi, Muhiddin bin 

Arabî, Hz. Hüseyin’in başının bulunduğu mekân bu tür kutsal yelerdir. 

Geçmişte Sünni inançlı Müslüman halk ihtiyaç duyunca, “Ya Muhammed” ve 

Şii inançlı Müslüman halk da daha ziyade, “Ya İmam Ali” veya “Ya İmam Hüseyin” 

derlerken, şimdilerde halk bu üç ulu zatın adeta aynı istikamete mensup olduğunu daha 

iyi anlamış olmalı, taraflar günümüzde daha ziyade “Ya Muhammed” söyleminde 

birleşmiştir. 

Bu yörenin halk inançlarında mezarın etrafında dönmek suretiyle tavaf yöntemli 

ziyaret etme uygulaması yoktur. Ulu zatların mezarlarının mezar taşına taş 

yapıştırılmaz. Bu mekânlarda ağaç ve türbe parmaklıklarına çaput bağlamak yoktur. 

Bu çevrede ulu zatların mezarların ziyareti şifa veya herhangi bir ihtiyacın karşılanması 

için değil, Allah rızası için yapılıp fatiha okunur. 

Türk kültürlü halkların bu kesiminde de gece aynaya bakılmaz. Aynaya gece 

bakan kimse aynada kendisini aynı ile görmeyebilir. Aynen görünmeyen kimse bir şeye 

uğrayabilir, başına bir hal gelebilir. Böyle bir görüntüyle karşılanmayı herkes 

kaldıramayabilir. Bu itibarla aynaya gece bakmak uygun bulunmaz. Aynalar bir örtü ile 

kapatılır veya ters çevrilirler. 

Bu çevrede matem 3 gündür. Ölü evinde ateş yakılmaz, ocak 

çatılmaz/kalanmaz. Bu durum “ateş hayattır ölüm olayı ile o hanede ateş, ocak 

sönmüştür.” Şeklinde izah edilir. Ocağın ateşi söndüğü için o eve 3 gün yemek 

dışardan komşudan gelir. 

30 Ali Şamil, a.g.e. 



Kolan Türkmenlerinin halk inançlarında da od/ateş önemli bir yer tutar. “ateşle 

oyun olmaz” diye özlü bir söz vardır. Ateşle oynayan çocuğun altını ıslatacağına 

inanılır. 

Kolan Türkmenlerinde ölümden sonra bir hafta geçip Cuma günü gelince hatim 

yapılır/Hatip okutulur. Yakın çevre ile birlikte yemek yenir. Ölümden sonra bir hafta 

geçmiş ise, taziye yapmak, taziyeye gitmek uygun bulunmaz. Yas süresi bir haftadır. Bu 

hal “gömülen derdi eşmek olmaz” şeklinde açıklanır. Acının tekrarlanması yerinde bir 

hareket olarak kabul edilmez. 32 

Türkmen halk kültüründe cenazeye çiçekle iştirak etme inanç ve uygulaması 

yoktur. Cenaze evine, fakir iseler ayni ve nakdi yardım yapılır. Yaslı fakir aileye 

yapılmış ilk toplu yardımdan sonra, o aileye mahalle halkı bir sıralama esas alınarak tek 

tek yardım ederler. Yardım usulünce yapılır yardım edilen mahcup edilmez. Şam’da 

Türkmenler yardımlaşmada başarılı, toplum içinde daha dik durabilen, sözüne sadık, 

dürüst kimseler olarak bilinirler. 33 

Aynaya gece bakılmayacağı, ölü evinden cenaze çıkmadan aynaya bakılmayacağı, 

daha doğrusu, bu dönemde ve Kur’an-ı kerim okunurken aynaların açık bırakılmayıp, 

üzerlerinin örtülecekleri inancı Türk kültür coğrafyasının ortak inançlarındandır. Bazı 

hallerde loğusa veya kırklı kadın da aynaya baktırılmaz, bakması uygun bulunmaz. 

Yasın ilk günlerinde aynaların açık bırakmaması, “mevtanın ruhunun henüz evinden 

ayrılmadığı, kendisini ölün kimse olarak görmesinin” veya “ölen kimsenin ruhunun 

aynaya yansımış aksinin başkaları tarafından görülmesinin uygun bulunmayacağı” 

şeklinde de bir izahlar vardır. 

“Kara kedinin gözü iyi değil” inancı vardır. Kara kediyi gören kimsenin bu 

kültür coğrafyasının diğer halklarında olduğu gibi Felak ve Nas surelerinin okuması 

gerektiğine inanılır. Onun cin olduğu inancı vardır. Kara Kedi’nin tekin olmadığı 

inancı Türk kültürlü halklarda çok yaygındır.. Tatar Türklerinde yeni alınan eve ilkin 

kara kedi sokularak var ise sakıncalı güçler, bu yöntemle evden temizlenmeleri 

arzulanır. Bazı yörelerde de bütün kara kedilerin değil de bazılarının ağızlarının 

mühürlü olduğuna inanılır ve bu inanç etrafında görüşler geliştirilmiştir Şam 

Türkmenlerinde karakuş’ta tekim sayılmaz. 34 

Ayrıca eşeğin anırma sesi de tekin sayılmaz. Bu sesi duyan kimse “suyu 

bulandıran eşeği tanıyorum” demesi gerektiği inancı vardır. Bazı hallerde bebekler 

bilhassa ayak parmakları beş değil altı olarak dünyaya gelirler. Bu hale de iyi gözle 

bakılmaz. Çok kere bebek dünyaya geldiği hastaneden çıkmadan bu fazla parmak 

ameliyatla alınır. 

Kolan Türkmenlerinde kurtla ilgili bir “kurtulma” diye bilinen bir söz vardır. 

Normal yollarla alınamayan, elde edilemeyen, söz anlatarak anlaşmaya varılamayan 

hallerde “Kurtalma” yöntemi uygulanır. Bu yöntemde, zor kullanma, baskı yapabilme, 

gerektiğinde tehdit unsuru vardır. 35 

Kolan Türkmenlerinde çocuk tuvalete bilhassa gece yalnız gönderilmezdi. “Bir 

şeye uğrayıp, bir şeye rast gelebilir.” İnancı vardı. Tuvalet türü yerler tekin olmayabilir. 




35 Kaynak Kişi; a.g.ş.


Pislikler bazen kara İyeler için uygun vasat oluşturabilirler. Bir şeye uğrayan yalnız 

çocuk korkabilir ve bir hal olabilir inancı çok yaygındı. 

Tuvaletlerin, loş ve karanlık yerlerin, bunlardan pis kokulu olanların tekin 

olmadığı, buralarda cin türü yaratıkların bulunabilecekleri ve zararlı olabilecekleri 

inancı Türk kültürlü halklarda oldukça yaygındır. 

Şam-Kolan Türkmenleri de gece eşikten dışarı sıcak su dökmezler. Sapa 

yerlerde, çok kullanılmayan dip köşelerde cinlerin bulunabileceği inancı vardır. Sıcak su 

mutfağa, tuvalete veya banyoya da dökülecek olsa besmele çekilerek dökülür. 

Bu çevrede yemekten artan kemikler/sümükler ayrı bir kap veya torbada 

toplanırlar, bunların döküldükleri yer farklı olur. Bu kemikleri “Yiyenler” olduğuna 

inanılır. Bir takım kara iyelerin bu kemiklerle beslendikleri, onların besinlerine mani 

olunmaması gerektiği inancı çok yaygındır. 36 

Kars yöresinde bulaşık yemek tabakları ortada bırakılmaz, temizlenmeleri ertesi 

sabaha ertelenmez. Üzerlerinin açık bırakılmaları, onların cin türü varlıklar tarafından 

yenilebileceği inancından hareketle uygun bulunmaz. Esasen yemekler ve suyun ağzı da 

aynı gerekçe ile açık bırakılmaz. Çocuklar korkmasınlar diye “içine bir şey düşmesin” 

iye örtüldükleri söylenilir. Üstü gece açık bırakılmış suyun şeytanlar tarafından içilip 

artıklanabileceğine inanılır. 

Türk halk kültüründe kemik falı, eti yenilen hayvanın ilgili duası okunup 

kemiklere üflenmesi halinde hayvanın canlanabileceği gibi inançların olduğu 

bilinmektedir. Kara iyelerin daha ziyade soğan ve sarımsak kabukları ile beslendiği gibi 

hususlar da bilinmektedir. Ancak bir kısım kara iyelerin kemikle beslendiği ve bunlara 

yiyiciler denildiği tespiti bizim için yeni olmuştur. 

Yazımızı Golan Türkmenleri sözlü kültüründen alınmış bir örnekle tamamlamak 

istiyoruz. 

Domburu çala-çala, 

Çıkdım bir uca dala 

Ya yıkıllım, ya öllüm 

Sevdiklərim illər ala 

Gıza bakdım, gız beyaz 

Aya bakdım, ay beyaz. 

Cibimə bakdım para az 

Dedim, bu gız mene yaramaz 

Serindim mu içmeye 

Endim gaçaç biçmeye 

Gördüm yarım geliyər 

Ganad verdim uçmaya 

Etmek yapdım derledim. 

Güne çıkdım parladım. 

Gördüm Ahmedim geliyər 

Goçu gurvan fırladım 



Bir tovukdan iki tovug 

Biri gana bulaşık 

Gaşqa deyil gaşmışdı 

On barmağı gümüşdü 

Men govurba govurdum. 

Aldım yola sovurdum 

Gördüm Mehemmedim gelir 

Goçu gurvan çevirdim 

Yeddi yüzük yapdırdım 

Bir gınalı barmağa 

Bir govağa daş atdım 

Az galdı gırılmağa 

Su gəlir herin gəlir 

Dəşdikcə derin gelir 

Ahmedin yengeleri 

Gopdugcu şirin gelir 

Dayım oğlu keç otur 

Sünbülü köçün seç otur 

Sevdiyim illər ala 

Örkeni özün yatır 

Ağaclar kölgelendi 

Gözeller sürmelendi 

Her gözelden bir öpüş 

Üreyim tezelendi 

Gidin buludlar, gidin 

Besseme salam edin 

Bessam tatlı ohudu 

Ohusun halal edin. 37 

Sonuç: 

Kolan Türkmenleri, Suriye Türk kültür coğrafyasının asli parçalarından biridir. 

Türkmen halk kültürü, genel Türk kültürünün yapı taşlarındandır. Bu gerçeği, tespiti 

yapılan halk inançlarından hareketle de gösterebiliyoruz. Bu özellik başlangıçta BAAS 

Partisi kültür politikaları ile az çok şeklenmiş, giderek Kolan bölgesinin İsrail 

37 Ali Şamil, a.g.e.


tarafından işgalinden sonra yaşanılan göç, Türkmenlerin halk inançlarını da doğal 

olarak etkilemiştir. Bölge Müslüman halklarının halk inançları, anadili farklılığına 

rağmen Türkmen, Çerkez, Kürt ve Araplar arasında fazla farklılık yansıtmamakta olup 

“bölgesel karakterli” dir. Halklar arası kültür ortaklığı daha ziyade ulus devletlerin millî 

politikalarından etkilenmektedir. Millî politikalar adına atılan ‘yok sayma’ veya ‘yok 

etme’ adımları, halklara, kültürlerini korumaları adına gösterdikleri tepki şeklinde 

yansımaktadır. Bu durum da bölgesel kültür birliğinin aleyhinde şekillenme biçiminde 

gelişmektedir.




1862 Belgrad Bombardımanı ve Sonuçları 

Zafer GÖLEN ∗ 

Giriş 

Osmanlılar Balkanlar’da ilerlemeye başladıklarında karşılarında devlet teşkilatına sahip 

birkaç devlet buldular. Her ne kadar XIX. yüzyıla gelindiğinde Balkanlar’da ortaya 

çıkan bütün küçük devletler, kendilerinin şanlı bir ortaçağ devletine sahip olduğunu 

iddia etmiş olsalar da hiç birinin Stefan Duşan’ın (1331–1335) Sırp Devleti çapında bir 

devlet sistemi yoktu. Bu güçlü devlet 1389 Kosova Savaşı’nda ciddi yara aldı ve 

ardından Sırbistan’ın Osmanlı hâkimiyetine girme süreci başladı 1. Sırplar, özellikle 

kilise 1389 yenilgisi ve yenilginin yarattığı kırılmayı hiçbir zaman unutmadılar. Ancak 

bu kırılma aynı zamanda Sırp millî kimliğinin kurulması ve yaşamasına önemli katkılar 

sağladı. Sırplar 1389 yenilgisini millî kimliklerini inşa ederken 2000’li yıllara kadar aktif 

biçimde kullanmaya devam ettiler 2. Buna karşı Osmanlı sistemi Sırplar’dan etkin 

biçimde istifade etmeyi başardı 3. Devşirme sistemi sayesinde Sokollu Mehmed Paşa 

gibi onlarca Sırp kökenli kimse devletin en üst kademelerine kadar yükselebildiler. 

Sırplar XIX. yüzyılda tarihlerini inşa ederken Türk hâkimiyetine hemen hemen her 

devir karşı çıktıklarını yazdılar 4. Fakat XVIII. yüzyıla gelene kadar iki toplum arasında 

kayda değer çok ciddi bir olay yaşanmadı. O tarihe kadar Türkler şehirlerde Türk 

askerî garnizonlarının çevresinde yaşarken, Sırplar kırsal alanlarda yaşıyor, tarım ve 

hayvancılıkla geçiniyorlardı. XVIII. yüzyılda devletin Orta Avrupa’dan geri 

çekilmesiyle Sırbistan veya eski adı ile Semendire Sancağı Avusturya ile sınır olan bir 

serhat eyaletine dönüştü. Sırbistan büyük ayanların çekişme sahası haline geldi. Sosyal 

yapı bozuldu. Devlete alternatif güç odakları türedi. Bölgede devletin gücü hissedilmez 

oldu. Zadruga denen klan türü aile çiftliklerinde yaşayan Sırplar, kendi güvenliklerini 

∗ Yrd. Doç. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Tarih Öğretim Üyesi 

1 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzyıllar, Çeviren: İhsan Durdu, C (Cilt). I, İstanbul: Küre 

Yayınları, 2006, s.20. 

2 Kosova Savaşı’nın Sırplar üzerindeki etkisi hakkında bakınız, Vjekoslav Perica, Balkan Idols: Religion and 

Nationalism in Yugoslav States, Oxford University Press, 2002, s.7-9; Christos Mylonas, Serbian Orthodox 

Fundamentals The Quest for an Eternal Identity, Budapest-New York: Central European University Press, 

2003, s.147-169. 

3 Halil İnalcık muhteşem makalesinde Osmanlı sisteminin Sırplar’dan nasıl istifade ettiğini ayrıntılarıyla 

ortaya koyar. Bakınız, Halil İnalcık, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna XV. Asırda Rumeli’de 

Hıristiyan Sipahiler ve Menşeleri”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul: Eren Yayınları, 1996, 

s.67-108. 

4 Wendy Bracewell, “The Proud Name of Hajduks: Bandits as Ambiguous Heroes in Balkan Politics and 

Culture”, Yugoslavia and Its Historians. Understanding the Balkan Wars of the 1990s, Stanford, California: 

Stanford University Press, 2003, s.22-36.

Zafer GÖLEN 325 

kendileri sağlamaya başladılar. Bu onlara Türklerle savaşmada deneyim kazandırdı. 

Kendilerine olan güveni artırdı. Önce Küçük Kaynarca Antlaşması ile Rusya’nın, 

ardından Fransız İhtilali ile Fransızlar’ın bölgeye el atmasıyla, Zadruga klanları kilisenin 

de yardımıyla milliyetçi güç odakları olarak yeniden biçimlendi. Sırp milliyetçiliği 

1804’de patlama noktasına geldi ve aslında domuz çobanı olan Aleksandr Karagorgi 

(Karayorgi) liderliğinde büyük bir isyan çıktı. İsyan Karayorgi’den beklenmeyecek 

biçimde profesyonelce örgütlenmişti. İsyanın örgütlenmesi, sevk ve idaresindeki 

zekâya bakıldığında ardında Rusya gibi bazı büyük güçlerin olduğu kendiliğinden 

ortaya çıkmaktadır. Sözde Yeniçeri dayılarının yaptığı baskılara karşı başlayan isyan, 

kısa sürede tüm Sırbistan’ı kapsayan milliyetçi bir isyana dönüştü. Osmanlılar isyanı 

bastırmaya muvaffak oldular, fakat bu tarihten sonra ciddi bir Sırbistan Meselesi ortaya 

çıktı. Sırp Meselesi 1878’e kadar devletin en önemli sorunu olarak hassasiyetini 

korudu. 

A-ÇATIŞMANIN NEDENLERİ 

1-Osmanlı Devleti Tarafından Daha Önce Sırplar’a Verilen İmtiyazlar 

Sırplar’ın imtiyazına ilişkin ilk uluslararası hukukî kayıt 28 Mayıs 1812’de Bükreş’te 

imzalanan Bükreş Antlaşması ile ortaya çıkar. Antlaşmanın 8. maddesi gereğince 5, 

1. Osmanlı Devleti’nin haraçgüzâr reayası olan Sırplar’ın bütün cürümleri 

affedilecek 

2. Sırplar’ın yaptıkları istihkâmlar tamamen yıkılacak 

3. Öteden beri mevcut olan ve elan Sırplar’ın elindeki bütün kale ve palangalar 

harp malzemeleriyle birlikte Osmanlı askerlerine teslim edilecek 

4. Osmanlı askerlerinin Sırplar’a zulüm yapmaması için gerekli tedbirler alınacak 

5. Cezayir-i Bahr-i Sefid ve benzer yerlerdeki reayanın sahip olduğu haklar Sırp 

milletine de tanınacak ve onlar gibi dâhili işlerini kendilerinin idare etmeleri 

sağlanacak 

6. Vergiler maktu usulle Sırplar tarafından toplanıp Osmanlı Devleti’ne teslim 

edilecek 

7. Sırp milletinin talepleri Sırplarla birlikte tanzim edilecekti 

Bükreş Antlaşması ile Sırplar ilk defa başka bir memleketin müdahalesiyle bir 

takım haklar kazandılar. Antlaşmada özellikle 4. husus muhtemel bir Rus müdahalesine 

zemin hazırlaması bakımından tehlike arzediyordu. Bunu takdir eden Osmanlı 

delegeleri 4. maddenin antlaşmaya girmemesi için çaba göstermişler ise de Ruslar’ın 

katı tutumu nedeniyle hedeflerine ulaşamamışlardır. Böylece Sırbistan’daki olaylara dış 

müdahale kapıları açılmış oluyordu 6. Bu tarihten sonra Sırbistan bağımsızlık elde edene 

5 Bükreş Antlaşması’nda Sırbistan hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Muâhedât Mecmûası, C. IV, İstanbul 

1298-Tıpkıbasım Türk Tarih Kurumu 2008, s.53-54; Nihat Erim, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih 

Metinleri, C (Cilt).I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953, s.251-252, İsmail Hami Danişmend, 

İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1961, s.100; Benoit Brunswik, Recueil De 

Documents Diplomatiques Relatifs A La Serbie Avec Une Introduction, Constantinople: Chez M. S.-H. Weiss, 

Libraire A Péra, 1876, s.1-2; Mehmet Çetin Börekçi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sırp Meselesi, İstanbul: 

Kutup Yıldızı Yayınları, 2001,108-117; Selim Aslantaş, Osmanlıda Sırp İsyanları 19. Yüzyılın Şafağında 

Balkanlar, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007, s.138; Yusuf Hamzaoğlu, Sırbistan Türklüğü, Üsküp: LogosA, 

2004, s.224-225; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VI, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s.64. 

6 Börekçi, a.g.e., s.115-117.

326 1862 Belgrad Bombardımanı ve Sonuçları 

kadar gerek Sırplar, gerekse Ruslar ve diğer Batılı güçler dış müdahale zeminini sonuna 

kadar zorlayacaklardır. 

Sırplar Bükreş Antlaşması’na kendileri için konan maddelerden memnun 

olmamışlar, 1 Ocak 1813’de İstanbul’a 8 maddelik bir öneri sunarak imtiyaz haklarının 

genişletilmesini istediler. Fakat öneriler reddedildi. Bunun üzerine Sırbistan’da yeni bir 

ayaklanma baş gösterdi. Ayaklanma 1816’da Sırplar’ın isteklerinin bazılarının 

kendilerine verilmesi ile sonuçlandırılabildi. Belgrad Muhafızı Maraşlı Ali Paşa ve 

Sırplar’ın yeni lideri, son ayaklanmanın idarecisi Miloş arasında varılan mutabakat 

sonucunda 7: 

1. Gümrük yürürlükte olan tarifeye göre alınacaktır 

2. Sırplar Osmanlı Devleti içinde serbestçe dolaşabilecek ve ticaret 

yapabilecekler 

3. Sırplar sahip oldukları beratlara göre vergi verecekler 

4. Vergiler Hıdırellez (6 Mayıs) ve Mitrovdan (8 Kasım Yortusu) itibaren olma 

üzere yılda iki kez toplanacak 

5. Türk ordusu Sırbistan’ın sadece şehirlerinde konuşlandırılacak ve Sırplar’ı 

rahatsız etmeyecektir. Ordu birliklerinde geçmişte Sırplar’a kötülük eden 

Yeniçeriler, Arnavutlar ve Boşnaklar bulunmayacak, onların yerine Rumeli’den 

Türkler getirilecektir 

6. Şehir ve kasabalarda Sırplar’ın yargılanması sırasında Türk mütesellimler 

yanında birer knez bulunacak, mevcut olan 12 nahiye knezinden oluşacak ve 

merkezi Belgrad’da bulunacak Knezler Konseyi kurulacak 

7. Padişah geçmişte yaptığı hatalardan dolayı affettiği Sırplar’a kimse kötü 

muamelede bulunmayacak 

1816 ayrıcalıkların 5. maddesi ile Sırplar, Sırbistan’daki Türk hâkimiyetini sadece 

şehirlerle sınırlandırmakla kalmıyor, 6. maddesi ile kendi idare mekanizmalarını kurma 

hakkını kazanıyorlardı. Aynı zamanda yine 6. madde ile Osmanlı Devleti kendi tebaası 

olan Sırplar’ı istediği gibi yargılama hakkından mahrum kalıyordu. Böylece 

Sırbistan’daki Osmanlı hâkimiyeti yavaş yavaş zayıflıyordu. Bu tarihten sonra Miloş 

yabancı hükümetlere gönderdiği mektuplarda kendini Sırp Baş Knezi ve Sırbistan’ın 

hâkimi olarak takdim etmeye başlamıştı. Fakat Miloş kazançlarını asla yeterli görmedi. 

İmtiyazlarını genişletmek için, bir taraftan Osmanlı Devleti ile dostça geçinmeye 

devam ederken bir taraftan da başta Rusya olmak üzere diğer ülkelerle ilişkilerini 

güçlendirmek için elinden geleni yaptı. O defalarca Osmanlı Devleti’ne ayrıcalıkların 

genişletilmesi için başvurdu, fakat isteklerini bir türlü elde edemedi. Ancak 1821’de 

Yunan İsyanı ona istediği ortamı verdi. O karışık ortamdan istifade ederek kendi 

hanedanlığını ve Sırp Kenzliği idealini gerçekleştirmek istiyordu. Gelişen olaylar 

1826’da Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne ültimatom vermesine neden oldu. 

Ültimatom’da Bükreş Antlaşması’nın 8. maddesi gereği Sırbistan’a muhtariyet verilmesi 

de vardı. Türk ve Rus heyetleri iki taraf arasındaki gerginliği savaşa neden olmadan 

halledebilmek için Akkerman’da bir araya geldi. 13 Temmuz–7 Ekim 1826 tarihleri 

arasında gerçekleşen görüşmeler sonunda 7 Ekim’de Akkerman Konvansiyonu 

imzalandı. Konvansiyonun 5. maddesi Sırbistan ile ilgiliydi. Buna göre 8: 

7 Aslantaş, a.g.e., s.139-160; Hamzaoğlu, a.g.e., s.225-244; Karal, a.g.e., C.VI, s.65; Börekçi, a.g.e., s.141. 

8 Muâhedât Mecmûası, C. IV, s.60-61; Erim, a.g.e.,s.265-266; Brunswik, a.g.e., s.2-3; Danişmend, a.g.e., C.IV,


1. Bâb-ı Âli Bükreş Antlaşması’nın 8. maddesini yürürlüğe koyacak ve 

Sırbistan’a muhtariyet tanıyacak 

2. Sırplar’a tanınacak haklar İstanbul’da Sırp temsilcileri ile görüşülerek 

karara bağlanacak ve ilgili ferman 18 ay içinde yayınlayacak, aynı fermanın bir 

kopyası da Rusya’ya gönderecek 

Konvansiyonun ana hükümleri hariç, Sırbistan ile ilgili 9 maddelik özel bir bölüm daha 

vardı. Bu maddeler 9: 

1. Sırplar’a din hürriyeti tanınacak 

2. Kendi hükümdarlarını seçme hakkı tanınacak 

3. Sırbistan’da özerk bir yönetim kurulacak 

4. 1804–1813 yılları arasında süren isyan sırasında, isyan bölgesi dâhilinde 

bulunan ve 1813 yılında Sırbistan’dan koparılan 6 nahiye iade edilecek 

5. Müslüman gayrimenkullerinin Sırplar’a devredilmesi ve onlardan 

sağlanacak gelirin vergisiyle birlikte Bâb-ı Âlî’ye teslim edilecek 

6. Sırplar serbestçe ticaret yapabilecek 

7. Sırp tüccarlar Sırp pasaportuyla Osmanlı Devleti topraklarında 

dolaşabilecek 

8. Sırplar hastane, okul ve basım evi kurabilecekler 

9. Sırbistan’a Sırbistan garnizonlarında bulunan askerler ve şehirlerde 

yaşayan Müslümanlar’dan başka Müslümanlar’ın yerleşmemesi sağlanacak 

Akkerman Konvansiyonu ile Sırbistan muhtariyet kazanıyordu. Ancak daha da 

önemlisi bu haklar Rusya aracılığıyla elde edildiği için, Sırbistan hukuken olmasa dahi 

fiilen Rus himayesine giriyordu. Çünkü Ruslar açıkça kendilerine verilen sözlerin yerine 

getirilip getirilmeyeceğini takip edeceklerini açıklamışlardı. 

Akkerman Konvansiyonu’ndan tatmin olmayan Çar II. Aleksandr (1825–1855) 

26 Nisan 1828’de Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etti. Savaş Osmanlı ordularının 

yenilgisi ile sonuçlandı. 14 Eylül 1829 savaşı durduran Edirne Antlaşması imzalandı. 

Antlaşmanın 6. maddesi Sırplarla ilgiliydi. Buna göre 10: 

1. Osmanlı Devleti, Akkerman Antlaşması’nın Sırbistan ile ilgili olan 5. 

maddesini ve ekte Sırbistan’la ilgili bölümü yürürlüğe geçirecek 

2. Sırbistan’a 6 nahiye hemen iade edilecek 

Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti Balkan toprakları üzerindeki fiili 

hâkimiyetini kaybetti. Yunanistan bağımsızlığını elde etti. Yunan bağımsızlığı diğer 

Balkan milletlerinin bağımsızlık isteklerini kamçıladı. Sırplar ise güçlü bir şekilde Rus 

koruması altına girdi. Ruslar Balkanlar’daki etki alanlarını geçmişle kıyaslanamaz 

derecede artırdılar. Balkan milletleri Rus korumasına dayanarak Osmanlı Devleti’nden 

kabul edemeyeceği cüretkâr taleplerde bulunmaya başladılar. 

Osmanlı Devleti Evâil-i Rebiülahir 1245/30 Eylül–10 Ekim 1829’da Semendire 

Sancağı’nda Sırp Knezliği adıyla bir özerk eyalet kurulması imtiyazını tanıdı 11. 

s.112; Börekçi, a.g.e., s.165-168; Hamzaoğlu, a.g.e., s.261-262; Aslantaş, a.g.e., s.163; Karal, a.g.e., C.VI, s.66. 

9 Muâhedât Mecmûası, C. IV, s.69-70; Erim, a.g.e.,s.273; Brunswik, a.g.e., s.3-4; Hamzaoğlu, a.g.e., s.262. 

10 Muâhedât Mecmûası, C. IV, s.74; Erim, a.g.e.,s.282; Brunswik, a.g.e., s.5; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.113- 

115; Hamzaoğlu, a.g.e., s.263; Börekçi, a.g.e., s.180-181; Aslantaş, a.g.e., s.163-164; Karal, a.g.e., C.VI, s.66; 

Belgradî Raşid, Tarih-i Vak‘a-i Hayretnümâ-i Belgrad ve Sırbistan, İstanbul: Tatyos Divitciyan Matbaası, 1291, 

s.79. 

11 Belgradî Raşid, a.g.e., s.80-82; 232-234.


Ardından 20 Ocak 1830’da Kâşif Bey Sırp Knezliği’nin sınırlarını belirlemek üzere 

Semendire’ye gönderildi. Ancak Sırp Emareti hem hukuken hem de fiilen 10 

Rebiülevvel 1246/29 Ağustos 1830 tarihli 12 fermanla kuruldu. Tamamen Rus 

baskısıyla hazırlanan bu fermanla Sırplar neredeyse bağımsızlığa yakın haklar elde 

ettiler. Bu fermanla 13: 

1. Sırplar içişlerinde bağımsızlık kazanmışlar 

2. Miloş ailesi Sırbistan’ı yönetme hakkı kazanmış 

3. Emaret dâhilinde kullanılmak üzere Sırplar’a asker toplama hakkı tanınmış 

4. Türkler’in Sırbistan’dan tahliye sürece başlamış 

5. Türk hâkimiyeti sadece belli başlı şehirlerdeki garnizonlarla sınırlanmıştır 

1830 Fermanı ile Osmanlı Devleti’nin Sırbistan dâhilindeki fiili hâkimiyeti sona 

ermiş, bölgenin Türkler’den arındırılma süreci başlamıştır. Kasım 1833’de Sırbistan’a 

gönderilen başka bir fermanla Sırp imtiyazları pekiştirildi ve Türk tahliyesi hızlandırıldı. 

Bu sürede Sırbistan konusundaki tüm inisiyatif Ruslar’ın eline geçmiş, İstanbul 

Rusya’dan izin almadan adeta karar vermez duruma gelmiştir. Ruslar’ın Balkanlar’daki 

etkisinden rahatsız olan Batılı devletler, Paris Barış Antlaşması ile Ruslar’ın 

Balkanlar’daki etkinliğine son vermek istediler. Haliyle Kırım Savaşı’na katılmamış 

olmasına ve hatta Ruslar’ı desteklemiş olmasına rağmen antlaşmanın 28 ve 29. 

maddeleri Sırplar’a ayrıldı. Durum daha da kritik hal aldı. Sırplar Batı koruması altına 

alındı. Osmanlı Devleti, Rus baskısından kurtulurken neredeyse tamamen Batı vesayeti 

altına girdi. Bu tarihten sonra Batı başkentlerinden izin alınmadan isyanlara dahi 

müdahale edilemez oldu 14. Paris Barış Antlaşması’nın Sırplar’ı ilgilendiren maddeleri 

şöyleydi 15: 

Madde 28: Sırp Beyliği bundan sonra antlaşmaya katılan devletlerin garantisi 

altında bulunacak, hak ve muafiyetlerini tayin eden fermanlara göre Osmanlı 

Devleti’ne tabi olacaktır. Bu beylik iç işlerinde ve mezhebî meselelerde, kendi 

kanunlarında, ticaret ve gemi işletmeciliğinde serbest olacaktır. 

Madde 29: Osmanlı Devleti bu memlekette asker bulundurmak hakkını 

muhafaza edecektir. Antlaşmaya dahil devletler bu beylik ile Bâb-ı Âlî arasında hiçbir 

meselede arabulucuğa kalkışmayacaklardır. 

2-Sırplar’ın Tutumu 

Sırplar’ın en büyük hedefi Sırbistan’da Türk askerî varlığına son vermekti. Bu maksatla 

büyük devletlerin himayesine mazhar olmak ve bu sayede kendilerinin 

gerçekleştirmediği şeyleri onlar vasıtasıyla elde etme politikası güdüyorlardı. Özellikle 

Müslüman-Hıristiyan çatışması her zaman çok geçerli bir müdahale vasıtası olmuştu. 

Sırbistan’da neredeyse hemen hemen her kasabada Müslümanlarla-Hıristiyanlar’ın yan 

yana yaşıyor olması her an bir gerginlik yaşanmasına zemin hazırlıyordu. Sırp idaresi ve 

12 Tarih muhteliftir. Hepsi de 1830 olmak kaydıyla Ağustos-Ekim ayları arasında muhtelif tarihler 

verilmektedir. Bakınız, Börekçi, a.g.e., s.187; Belgradî Raşid, a.g.e., s 235; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.116. 

13 Ferman ve sonuçları hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Brunswik, a.g.e., s.8-13; Belgradî Raşid, a.g.e., s 

235-238; Hamzaoğlu, a.g.e., s.280-299; Karal, a.g.e., C.VI, s.266; Börekçi, a.g.e., s.181-191. 

14 Hamzaoğlu, a.g.e., s.301-314. 

15 Muâhedât Mecmûası, C. IV, s.256; Erim, a.g.e.,s.351; Brunswik, a.g.e., s.34; Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı 

Tarihi, C.VI, İstanbul: Güven Yayınevi, 1972, s.3082; Karal, a.g.e., C.VI, s.67.


ajanları bu gerginliği çok iyi kullanarak 1867’de kalelerden Türkler’in çıkarılmasıyla 

sonuçlanacak süreci başarıyla idare etmişlerdir 16. 

1860’ların başında Sırbistan ve Karadağ, Osmanlı hâkimiyetinden kurtulmaya 

karar vermişlerdi. Karadağlılar Hersek isyanına doğrudan destek vererek ve Osmanlı 

ordusu ile savaşarak bunu kendileri yapmaya karar verdiler. Sırplar’ın durumu daha 

kritikti. Çünkü orada büyük kentlerde garnizonlar Türkler’in elindeydi. Bu yüzden 

1861 yılı diplomatik çabaları Türk askerlerini kalelerden çıkarmak ve yeni bir ordu 

kurmak üzerinde yoğunlaştı. Sırp yetkililer defalarca İstanbul’a gelerek Sırbistan’daki 

Türklerin tahliyesi ve garnizonlardaki askerlerin çekilmesi konularını görüştü fakat bir 

başarı elde edemediler. Bunun üzerine onlar da Karadağlılar’ın yolundan giderek 

Osmanlı Devletine kafa tutmak için 17 Ağustos 1861’de 66 maddelik “Halk Ordusu 

Kanunu” çıkardılar. Kanunla 20–50 yaşları arasındaki bütün Sırplar askerlik vazifesi ile 

yükümlü kılındı. Ordu 5 komutanlığa ayrıldı. İlk aşamada 50 bin kişinin silah altına 

alınması kararlaştırıldı. Böylece Osmanlı Devleti’nin Sırbistan içinde bulunan askerî 

kuvvetlerine denk bir kuvvet oluşturulmak isteniyordu 17. Osmanlı Devleti Halk 

Ordusu Kanunu’ndan çok rahatsız olmuştur. Daha sonra Kanlıca görüşmeleri 

sırasında Halk Ordusu Kanunu’nu Osmanlı delegeleri tarafından Sırbistan’ı savunun 

Rus ve Fransız elçilere karşı koz olarak kullanmıştır. Osmanlı delegeleri, 15.000 kişilik 

bir ordunun bile iç güvenliği sağlamak için yeterli olduğu Sırbistan’ın bu kadar çok 

kişiyi askere almadaki amacının ne olduğunu Rus ve Fransız elçilere sormuşlar, onların 

“Sırbistan’ın masumca barış içinde yaşamak isteği” üzerine kurdukları savunma stratejilerini 

çökertmişlerdir 18. 

1862 Ocak ayından itibaren Sırp Hükümeti Belgrad’daki jandarmaların sayısını 

artırdı. Jandarmaların arasında çoğu eşkıyalık yapmış, Sırbistan ve diğer eyaletlerde 

Türk idaresine karşı suç işlemiş kimseler bulunuyordu. Hemen ardından Hersek’teki 

olaylarla paralel olarak Sırbistan’da Türkler’e karşı saldırılar yoğunlaştı. Belgrad’da 

büyük devlet temsilcileri ülkelerine gönderdikleri raporlarda Sırbistan’da tehlikeli 

gelişmeler yaşandığını beyan etmeye başladılar 19. 

1862 yılı başından itibaren Sırplarla Türkler arasında sürtüşmeler yaşanmaya 

başladı. İlk olarak Şahinyuvası’nda Sırplar Türkler’e saldırdılar ve iki taraf arasında 

çatışmalar çıktı. Bu tarihte Sırplar’ın Türkler’i Sırbistan’dan arındırmak için tüm 

şehirlerde saldırıya geçtikleri görülmektedir. Zira aynı tarihlerde Uziçe ve 

Böğürdelen’de yaşayan Türkler ciddi tazyik altındaydılar. Ancak en kritik yer 

Belgrad’dı. Belgrad’da Türklerle Sırplar arasındaki ilişkiler neredeyse kesilmiş 

durumdaydı. İki taraf arasındaki gerginlik had safhadaydı. İki taraf arasında bir çatışma 

çıkması an meselesiydi. İlk çatışmalar Ocak ayında yaşandı. Bazı Sırplar Türkler’e 

saldırdı, buna makabil Türkler’de Sırplar’a saldırmaya başladı. 24 Şubat 1862’de 

Belgrad’ın Sırp Belediye Başkanı Sırp İçişleri Bakanı Nikola Hristiç’e gönderdiği 

raporunda durumun kontrolden çıkmak üzere olduğunu yazdı. Sırp idaresi çatışmaları 

önlemek üzere, daha sonra 1862 Çukurçeşme olayının büyümesine neden olan Simeon 

Nesiç adlı Türkçe tercümanı ve Milan Sretonoviç adında bir kâtibe jandarma ile Türk 

16Danişmend, a.g.e., C. IV, s.199. 


18 B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:10, hk:62, s.31-32. 

19 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VII, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s.14.


mahallerinde devriye dolaşma görevi verdi. Sözde çatışmaları önlemekle görevli bu iki 

görevli aksine mahallelerde Sırplar adına casusluk yaptı. Bu durum Türkler’i daha da 

öfkelendirdi. Gerginliğin bir türlü yatışmaması üzerine Nisan ayında kaleye erzak ve 

cephane sevkiyatı yapıldı. 11 Mayıs 1862’de İstanbulkapı civarında Türk ve Sırp 

zaptiyeler arasında çatışma çıktı. Ancak olayların büyümesi engellendi. Çukurçeşme 

olayları patlak vermeden önce 8 Haziran 1862’de Knez Mihail Belgrad’ı terk ederek 

taşradaki diğer kalelerdeki hazırlıkları denetlemeye gitti. Bu gelişme Belgrad’da yeni 

olayların habercisiydi. Zira çatışmalardan sonra Mihail, olay patlak verdiği esnada 

Belgrad’da olmadığını ileri sürerek olaylarda hiçbir müdahalesi yokmuş gibi davranacak 

ve Batı desteğini alabilmek için “mağdur” rolüne bürünecektir 20. 

3-Batılı Devletler’in (Düvel-i Muazzama) Tutumu 

Büyük Devletler veya Osmanlı Devleti’nin Düvel-i Muazzama olarak nitelediği devletler, 

Paris Barış Antlaşması’na imza koymuş İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya- 

Macaristan, İtalya ve Prusya’dır. Fakat 1870’lere kadar Düvel-i Muazzama denildiği 

zaman genellikle İngiltere, Fransa, Rusya kastedilmektedir. Balkanlar söz konusu 

olduğunda bu üçlüye Avusturya-Macaristan’da dâhil edilmiştir. Berlin Kongresi’nden 

sonra ise Prusya ve İtalya da hesaba katılmaya başlanmıştır. 

Sırbistan 1804’de ilk isyana başladığında Batı kamuoyunda ciddi bir sempati ile 

karşılandı. Fakat büyük devletlerin kendi aralarındaki güç mücadelesi onların isyana 

doğrudan müdahalesini engelledi. Sadece Ruslar doğrudan müdahalelerle isyanın 

seyrini tayine çalıştılar. Bundan sonra Paris Barış Antlaşması’na kadar neredeyse 

Sırplarla ilgili her konuda tek otorite olarak davrandılar. Ruslar’ın hami tavrı Paris’te 

ellerinden alındı. Fakat onlar hemen hemen her konuda kayıtsız ve şartsız Sırplar’ı 

desteklemeye devam ettiler. Özellikle 1830’lardan sonra etkisi Balkanlar’da iyice 

hissedilmeye başlanan Panslavizm ile Balkanlar’daki tüm Slavlar üzerindeki hem ciddi 

bir etki hem de sempati toplamışlardı. Bölge halkı yaklaşık 100 yıl boyunca gözleri 

kulakları Rusya’ya dönük yaşadılar. Oradaki her gelişme ya üzüntü ya sevinç yarattı. 

Mesela 1848 İhtilâlleri sırasında Rusya’nın Erdel’e müdahalesi Balkanlar’da “Çar’ın 

Balkan milletlerini kurtarmaya geldiği” şeklinde yorumlandı. Ruslar tüm Balkan milletleri 

Osmanlı hâkimiyetinden çıkıncaya kadar Osmanlı karşıtlığı politikalarını tavizsiz 

sürdürdüler. Kimi zaman açıkça kimi zaman gizlice Balkan milletlerini Osmanlı’ya 

karşı isyana teşvik ettiler. 

Düvel-i Muazzama arasında ne yaptığı veya neyi niçin yaptığı belli olmayan tek 

ülke Fransa idi. XIX. yüzyılda Osmanlı idarecilerinin Fransızlar’a dayanarak yaptıkları 

her diplomatik hareket başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Son derece güvenilmez ve 

istikrarsız bir politika izleyen Fransızlar işlerine geldiği gibi hareket etmişler, kimi 

zaman Osmanlı Devleti’ni desteklemiş kimi zamansa karşısında yer almışlardır. Mesela 

Paris Barış Antlaşması’nda Türk garnizonların Sırbistan’da kalmasını onlar teklif 

etmişlerdir. Buna karşı 1862 İstanbul görüşmeleri de dâhil Türk askerlerinin 

Sırbistan’dan çıkarılmaları için en fazla yine onlar gayret sarfetmişlerdir 21. Fransızlar 

1856’ya kadar Osmanlı Devleti içindeki ekonomik çıkarlarını koruma gayretiyle hareket 

ederken, İngilizler karşısında dünya siyasî alanında silinmişleri. Onlar dünyanın diğer 

20 Karal, a.g.e., C.VII, s.14; Hamzaoğlu, a.g.e., s.360-363. 

21 Paris Barış Antlaşması’nda Fransız tavrı için bakınız, Hamzaoğlu, a.g.e., s.314.


yerlerinde kaybettikleri itibarlarını Balkanlar ve Ortadoğu’da Osmanlılar’a karşı diğer 

milletleri destekleyerek kazanma yoluna gitmişlerdi. Özellikle 1856’dan sonra Ruslar’ın 

Balkanlar’daki etkisinin geçmişe oranla azalmasıyla birlikte orada Ruslar’ın yerini 

doldurmak için hareket geçmişler, III. Napolyon Balkan milletlerinin hamisi gibi 

davranmaya başlamıştı. Hatta Türkler’in Avrupa’dan kovulmasını isteyecek kadar Türk 

düşmanı olmuştu. Bu politikanın icabı olarak Çukurçeşme olaylarından sonra da 

Sırplar’ı kayıtsız şartsız destekleyen iki ülkeden biri Fransa olmuştur. Hâlbuki dönemin 

Osmanlı idarecileri Fransa’yı hâlâ eskinin kadim dostu olarak görüyor ve onların 

fikirlerine diğer devletlerden daha fazla önem veriyorlardı. Fakat Fransızlar’ın 

tutarsızlığı karşısında 1860’lara doğru onlar da politikalarını değiştirme yoluna 

gidecekler, daha İngiliz yanlısı bir politika izlemeye başlamak zorunda kalacaklardır. Bu 

politika değişikliği İngiltere’nin Türk yanlı bir politika izlemesinden değil, Fransızlar’a 

duyulan güven eksikliğinin bir sonucu olarak kendiliğinden ortaya çıkacaktır. 

XIX. yüzyılda dünya siyasetinde dikkate alınması gereken en önemli ülke 

İngiltere idi. İngilizler önce Amerika’da, ardından Uzakdoğu ve Afrika’da Fransız 

üstünlüğüne son vererek bir dünya devleti olmuşlardı. XIX. yüzyılda İngilizler’in 

Osmanlı politikası Ruslar’ı Tuna Nehri’nde durdurmak üzerine kuruluydu. Büyük 

insan gücü ve ordusu ile Rusya İngiltere’de tedirginlik yaratıyordu. İngilizler Rus 

yayılmacılığını sömürgeleri için tehdit olarak görüyorlardı. Özellikle Ruslar’ın 

Afganistan üzerinden Hindistan’a inme tehlikesi üzerinde duruyorlardı. Bu tedirginlik 

tüm İngiliz kabinesi, diplomatlar, stratejistler, ordu mensupları tarafından da 

benimsenmiş durumdaydı. Dahası XIX. yüzyıl boyunca kuşaktan kuşağa aktarılan bir 

miras oldu. Bu yüzden İngiliz hükümeti Rusya’ya karşı Osmanlı Devleti’ni korumaya 

çalışıyor, Ruslar’ın Akdeniz’e inmemesi için uğraşıyordu 22. Kamuoyu ise tam tersine 

Balkan milletlerinin her türlü isyan hareketine sıcak bakıyor, bu hareketleri bağımsızlık 

ve özgürlük mücadeleleri olarak algılıyordu. İngiliz devlet adamları izledikleri 

politikalar yüzünden çok sert eleştiriliyorlardı. Mesela 1862’de kaleme alınan bir 

makalede, 1862 Karadağ Harekâtı ve İngiliz Hükümeti’nin Osmanlı Devleti’ne destek 

vermesinin yanlış olduğu uzun uzadıya anlatılıyor ve İngiliz paraları ile (İngiltere’nin 

Osmanlı Devleti’ne verdiği borç kastediliyor) Balkanlar’da Hıristiyanlar’ın öldürüldüğü 

açık açık yazılıyordu 23. Kamuoyunun tersine 1862 olayları sırasında İngiliz Hükümeti 

Sırplar’ın Rus etkisi altında kaldığını düşündüklerinden Osmanlı Devleti’nin tarafında 

yer almışlardır. İngilizler Sırplar’ı ordu kurarak, Türkler’i Sırbistan’dan tahliye etmeye 

çalışarak Paris Barış Antlaşması ile Avrupa’da kurulan dengeyi bozmakla suçluyorlar ve 

olaylardan önceki statünün aynen devam etmesini istiyorlardı 24. 

Avusturya’da tıpkı İngiltere gibi Sırbistan’ın 1830 Fermanı’ndaki statüye uygun 

idaresinden yanaydı. Avusturyalılar Sırplar’ın ordu kurmasının Osmanlı devleti kadar 

kendileri için de tehdit olduğunu düşünüyor, er ya da geç kendileri için problem teşkil 

edeceğine inanıyorlardı. Bu yüzden Sırplar’ın bağımsızlık isteklerine karşı çıkıyorlardı. 

Avusturyalılar Sırbistan’da mevcut durumun korunmasına o kadar önem veriyorlardı 

ki, Fransa Konsolosu Çukurçeşme olayları patlak verdiği zaman Belgrad’ı 

22 Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, London: Abacus, 1995, s.180-183. 

23 “Montenegro, The Herzegovine, and The Slavonic Populations of Turkey”, Macmillan’s Magazine, 

Volume:VI: August-1862, Cambridge: Macmillan And Co., 1862, s.345-352. 

24 Hamzaoğlu, a.g.e., s.357-358.


bombalaması için Avusturya Konsolosu Vasiç’in Aşir Paşa’ya cesaret verdiğini iddia 

etmiştir 25. 

4-1862 Osmanlı-Karadağ Savaşı 

Karadağ, Osmanlı Devleti için 1700’lerin başından beri problem olan bir bölgeydi. Bu 

tarihten sonra Karadağlılar zor coğrafyasına güvenerek Osmanlı hâkimiyetine tabi 

olmadıklarını dile getirmeye başlamışlardır. Bölgeye onlarca defa sefer yapılmasına 

rağmen istenilen başarı bir türlü elde edilememiş, Osmanlı orduları Karadağ’ın geçit 

vermez dağları arasında erimiş gitmişlerdir. Bazen iş ciddiye alınmış, Karadağ 

kuvvetleri ezilmiş, ancak Osmanlı ordusu Karadağ’dan çekilir çekilmez, Karadağlılar 

çevre eyaletlere saldırmaya devam etmişlerdir. XIX. yüzyılda Rusya’nın bölgedeki 

etkinliğini artırmasına paralel olarak, Karadağlılar da daha cüretkâr hareketlere 

girişmeye başlamışlardır. İlk olarak 1852’de eski merkez Jabliak Kalesi’nin ele 

geçirilmesiyle başlayan gerginlik, Ömer Lûtfî Paşa komutasındaki Osmanlı ordusunun 

1852-53’de Karadağ’a seferi ile sonuçlanmış, Osmanlı ordularının Çetine’ye girmesine 

Avusturyalılar engel olmuşlardı. Karadağ’ın Genç Ladikası 26 Danilo bu yenilgiden bir 

ders çıkarmamış, 1856’da Paris Konferansı’na katılan devletlere baş vurarak 

bağımsızlığının tanınmasını talep etmiştir. Talepleri reddedilen Danilo amacına kendisi 

ulaşmak için harekete geçmiş, 1857’de Hersek’te başlayan isyana aktif destek vermiştir. 

Hatta 1858’de Grahova’da Osmanlı ordularına karşı bir başarı kazanmış, bu sayede 

kendisine ait sınırları belirlenmiş bir alana dahi sahip olmuştur. Fakat bu başarı dahi 

onu durmamış, 1859 tesirini kaybeden Hersek isyanını alevlendirmek için elinden 

geleni yapmıştır. Ancak bu kez aralarındaki kan davasını bahane eden kendi vatandaşı 

bir Karadağlı’nın silahından çıkan kurşunlarla şaibeli bir biçimde hayatını kaybetmiştir. 

Yerine geçen yeğeni Nikola da onun politikalarına sahip çıkmış ve Hersek isyanı 

1861’de kaldığı yerden devam etmiştir. 

Osmanlı yetkilileri daha 1857’de Karadağ kontrol edilmeden Hersek’te isyanın 

sona ermeyeceğinin farkındaydılar 27. Fakat İstanbul, Paris Barış Antlaşması ile ortaya 

çıkan dengeyi sarsmak istemediğinden “Karadağ’a askerî harekât” lafzının 

kullanılmasından dahi rahatsız olmuştur. 1858’de bu düşünceyi dile getiren Rumeli 

Ordu Komutanı İsmail Hakkı Paşa sırf bu düşüncesini dile getirdiği için tenkide 

uğramış, bu düşünceyi kafasından çıkarması için sert biçimde uyarılmıştır 28. Sırf 

dengeleri korumak uğruna Osmanlı Devleti 1862’ye kadar yaklaşık 5 yıl boyunca 

Karadağ’a bir askerî harekâta sıcak bakmamıştır. Fakat Karadağ’ın özellikle 1862’de 

Hersek-Karadağ sınırında gerçekleşen çarpışmalarda asilere aktif desteğini artırarak 

sürdürmesi, Osmanlı Devleti’ni bölge üzerine bir askerî harekâta mecbur bırakmıştır. 

Yine Ömer Lûtfî Paşa komutasında gerçekleşen Karadağ harekâtı Haziran 1862 

25 Hamzaoğlu, a.g.e., s.357-358; Mufassal Osmanlı Tarihi, C.VI, s.3121. 

26 Ladika veya Vladika Karadağ’ı idare eden piskopos yöneticilere verilen addır. İdareciler piskopos 

olduklarından idare amcadan yeğene geçiyordu. Ancak Danilo Ladika olunca sistemi değiştirmiş. 

Evlenerek seküler bir idareci olmuş, kendi hanedanını kurmaya çalışmış, onun bu çabası sonunu 

hazırlamıştır. 

27 B.O.A., A.MKT.UM., nr:478/12; A.AMD., nr:94/80; Ergirili Ahmed Hilmi İbni Resul, Osmanlı- 

Karadağ Muhârebâtı Tarihçesi, İstanbul Üniversitesi Yazma Eserler Kütüphanesi, nr:10071, varak:50b, 51b. 

28 B.O.A., İ.D., nr:26272, Lef:5,7-8, 24 Cemaziyelahir 1274/9 Şubat 1858 tarihli İsmail Hakkı Paşa’nın 

tahriratları; 7 Receb 1274/21 Şubat 1858 tarihli arz tezkiresi; 8 Receb 1274/22 Şubat 1858 tarihli irade.


Haziran 29 ayı başında başlamış ve Ağustos sonunda tamamlanmıştır. Osmanlı 

ordularının Karadağ’ı tamamen ezmesinin ve Çetine’ye girmesinin önündeki engel yine 

Batılı güçler (İngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya, Prusya ve İtalya) olmuştur. İki taraf 

arasındaki çatışmalar 31 Ağustos 1862’de imzalanan İşkodra Antlaşması ile sona 

ermiştir. 

Karadağ’ı bu kadar ön plana çıkaran ise Sırp tahrikleriydi. Sırplar Osmanlı 

Devleti ile doğrudan bir mücadeleyi göze almadıklarından Karadağ’ı kullanarak 

Osmanlı askerî gücünü zayıflatmayı denemişler, bunda da başarılı olmuşlardır. Zira 

Çukurçeşme olayları sonrasında Osmanlı Hükümeti’nin Sırbistan’a asker sevketmesine 

engel olan husus, Karadağ’daki savaş olmuştur. Osmanlı idarecileri kendi aralarındaki 

müzakerelerinde bu konuyu açıkça dile getirmişlerdir 30. Karadağ’la ateşkesi sağlamak 

için gerçekleşen İşkodra görüşmeleri sırasında Ladika Nikola kendisinin Sırplar’ın 

oyununa geldiğini ifade etmiş, Sırp idarecilere olan tepkisini “Tecrübesizliğim hasebiyle 

Rusyalulara ve Sırplara aldandım ve Devlet-i Aliye ile askerinin bu kadar kuvvetini bilmezdim. 

Az müddet içinde Karadağ’ı bu hale koyan askere Sırbistan hiç dayanmaz. İnşallah anların üzerine 

dahi gider ve bende bakıp gülerim” sözleriyle dile getirmiştir 31. Tüm eleştiri ve kargaşaya 

rağmen Sırplar süreci iyi değerlendirmiş ve en azından Uziçe ve Sokol Kaleleri’nin 

yıkılmasını sağlamışlar, Belgrad dışındaki Türkler’in Sırbistan’dan tahliyesini 

başarmışlardır. 

B-Olayın Meydana Gelmesi 

Çukurçeşme olaylarının meydana gelmesi sadece bir an meselesiydi. Zira Miloş’un 

ikinci defa Sırp Baş Knezi olmasından beri Sırplar, açıkça Belgrad Varoş’unda yaşayan 

Türkler’in tahliyesini istemeye başlamışlardı 32. Osmanlı yetkilileri olay meydana gelir 

gelmez bölgedeki gelişmeleri yakından takip etmeye başlamıştır. Olay meydana 

geldiğinde Mühimmat-ı Harbiye Nazırı Mirliva Edhem Paşa Belgrad’daydı ve 25 

Zilhicce 1278/23 Haziran 1862’de Rumeli Ordu Komutanı Ömer Lûtfî Paşa’ya konu 

ile ilgili bir rapor göndermiştir. Rapora göre, Çukurçeşme Olayları 17 Zilhicce 1278/15 

Haziran 1862 Pazar günü saat 18:00’de 33 başlamıştır 34. Belgrad’da Varoş Karakolu’nda 

görevli neferlerden biri İç Varoş’un Müslüman mahallelerinden Bayram Bey 

Mahallesi’nde bulunan Çukurçeşme’de su doldurulurken bir Sırplı ile kavga etmiştir. 

Sırplar ise kavganın çeşmede su dolduran Sava adında bir Sırp çocuğun kafasına Türk 

29 Çukurçeşme olaylarının Karadağ askerî harekâtı başladıktan kısa süre sonra patlak vermesi tesadüf 

değildir ve iki olay arasındaki organik bağı göstermektedir. 

30 B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:10, hk:62, s.29. 

31 Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir 13–20, Yayınlayan: Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991, 

s.253-254. 

32 B.O.A., İ.H., nr:333/21408. 

33 Saat bilgisi Fransız Konsolosu Tastu’ya aittir. Bakınız, Ludwig Karl Aegidi und Alfred Klauhold, Das 

Staatsarchiv: Sammlung der officiellen Actenstücke zur Geschichte der Gegenwart, Band: IV: 1863. Januar bis Juni, 

Hamburg: Otto Meissner, 1863, No: 569, s.154. 16 Haziran 1862 tarihli Fransa’nın Belgrad Konsolosu 

Tastu’nun Dışişleri Bakanı Thouvenel’e (Edouard Antoine de Thouvenel (1818-1866) 1855’den 

1860’a kadar Fransa’nın Osmanlı Devleti nezdindeki büyükelçisi ve 1861-62 Fransa Dışişleri Bakanı) 

Çukurçeşme olaylarının başlangıcıyla ilgili gönderdiği rapor. 

34 Karal olayların 10 Haziran’da, Hamzaoğlu ise 3 Haziran’da başladıklarını yazarlarsa da her ikisinin 

verdiği tarih de yanlıştır. Bakınız, Karal, a.g.e., C.VII, s.14; Hamzaoğlu, a.g.e., s.363; Mufassal Osmanlı Tarihi, 

C.VI, s.3120.


askerinin desti ile vurması ve çocuğun ölmesi nedeniyle çıktığını iddia ederler. Daha 

sonra Sırbistan içişleri bakanı olan Kosta Hristiç’in babası Nikola Hristiç ise anılarında 

çocuğun ölmediğini, hafif şekilde yaralndığını ileri sürmüştür. Kavga üzerine Sırp Polis 

Tercümanı Simeon Nesiç (Simo) ve birkaç jandarma Çukurçeşme’ye gitmişlerdir. Türk 

tarafından da olay yerine Zabıta Komutanı Kolağası Mustafa Efendi tarafından 

Yüzbaşı İbrahim Bey ile birkaç nefer gönderilmiştir. İki taraf olay yerinde 

karşılaşmışlar, Simo’nun Sırplı ile kavga eden Türk askerini tutuklamak istemesi 

üzerine yüzbaşı bu harekete karşı çıkmıştır. Bunun üzerine Simo yanında bulunan 

jandarmalara, Türk askerinin direnmesi halinde ateş açma izni vermiştir. Ateş emri 

üzerine Sırp jandarmalardan biri olaya karışan neferi yaralamış, ardından yüzbaşıya ateş 

açılmış, ancak yüzbaşı olaydan yara almadan kurtulmuştur. Hemen ardından iki taraf 

arasında karşılıklı ateş başlamış, Simo ve iki Sırp jandarması çıkan çatışmada hayatını 

kaybetmiştir. Olayın duyulması üzerine Sırplılar kalabalık bir şekilde Varoş 

Mahallesine, Türk karakollarına ve Müslüman mahallerine saldırmışlar, Türk 

garnizonunu yoğun ateş altına almışlardır. Müslümanların hayatının tehlikeye girmesi 

üzerine Belgrad Kalesi’nde üstlenmiş olan Türk kuvvetlerinden 3 bölük Dörtyol 

mevkiine gönderilerek, kale civarındaki Müslüman halk koruma altına alınmıştır. 

Ardından tüm gece boyunca kale dışındaki Müslümanlar’ın ve karakollardaki Türk 

askerlerinin kale içine taşınması işlemi sürmüştür. Bu arada çatışmalar artarak devam 

etmiştir. Çatışmalar esnasında Sırplar’ın oldukça organize oldukları görülmektedir. Zira 

Sırplar 1–2 saat gibi kısa bir sürede kale dışındaki tüm karakolları kuşatmışlar, ayrıca 

kale dışındaki asker ve sivillerin kaleye ulaşmasını engellemek için kale kapılarına giden 

meydan ve yolları kontrol etmişler, Tüm bu civardaki dükkân ve evleri karargâh olarak 

kullanmışlardır. Türk askerleri gece saat 1,5 civarlarında tahliye işlemini bitirmişlerdir. 

Çatışmalar esnasında Türk askerlerinin kaybı 1 kolağası, 1 çavuş, 4 nefer ölmüş; 12 

nefer yaralanmıştır. Sivil kayıplar ise 2’si kadın, 1’i kız çocuğu, 8’i erkek çocuk olmak 

üzere 17 kişi ölmüş; 24 kişi yaralanmıştır 35. 

Gece yarısına doğru Belgrad’da bulunan İngiliz Konsolosu kaleye gelerek 

Belgrad Muhafızı Aşir Paşa ile görüşmüş, çatışmanın bitmesi için arabulucuk yapmıştır. 

Görüşme sonunda Sırbistan Dahiliye Müdürü İliya Garaşanin kaleye davet edilmiştir. 

Garaşanin sabah namazı vakti diğer ülke konsolosları ile kaleye gelmiş, çatışmaları sona 

erdirmek için görüşmeler başlamıştır. Sırp tarafı kale dışında yer alan bütün karakol ve 

kışlaların boşaltılarak, Osmanlı askerlerinin kaleye çekilmesini istemiştir. Türk tarafı ise, 

“Bir şekilde dışarıda kalmış olan Müslüman halkın sağ olarak kaleye gelmelerine izin verilmesi, 

kaleye çekilmiş olan halkın mal ve mülklerindeki eşyaların sahiplerine teslimi, askerler tarafından 

boşaltılan karakollardaki eşyaların kaleye teslimi” istenmiştir. Bütün konsolosların imzasıyla 

kayıt altına alınan kararlar gereğince, “Türk askerlerinin karakollardan kaleye çekilmesinin 

daha sonra görüşülmesine, buna karşı kaleye çekilen halkın mal ve mülklerinin kendilerine eksiksiz 

iadesine” hususlarında anlaşmaya varılmıştır. Anlaşma sonucu kale dışında kalan 

Müslümanlar kaleye getirilmiştir 36. 

35 Ergirili Ahmed Hilmi İbni Resul, a.g.e., varak:89b-91a; Staatsarchiv, Band: IV, No:569, s.155-156; 

Hamzaoğlu, a.g.e., s.363-364; Karal, a.g.e., C.VII, s.14; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.199; Mufassal Osmanlı 

Tarihi, C.VI, s.3120. 

36 Ergirili Ahmed Hilmi İbni Resul, a.g.e., varak:91a-91b; Staatsarchiv, Band: IV, No:569, s.154-155; 

Hamzaoğlu, a.g.e., s.364-365; Karal, a.g.e., C.VII, s.14.


C-Belgrad Bombardımanı 

17 Haziran Salı günü çatışmalar yeniden başlamıştır. Sırplar gece yarısını müteakiben 

top desteği ile kaleyi ele geçirebilmek için saldırıya geçmişlerdir. Ateş karşısında sabahı 

bekleyen Osmanlı yetkilileri, çatışmanın durdurulması için sabah erken saatte Topçu 

Alay Kâtibi Mahmud Efendi Garaşanin’le görüşmeye gitmiş, görüşmeden bir sonuç 

alınamaması üzerine önce İngiliz Konsolosuyla görüşmüş, daha sonra da diğer 

devletlerin konsoloslarıyla görüşmüş ancak tüm bu diplomatik çabadan bir sonuç 

alınamamıştır. Mahmud Efendi’nin gidişinin üzerinden 1 saat 20 dakika geçmesi 

üzerine Sırp saldırılarında bir azalma yaşanmaması aksine saldırıların şiddeti artmış, 

Sırp askeri ve jandarması destekli Sırp saldırganlar İstanbul ve Vidin kapıları civarında 

saldırılarını yoğunlaştırmışlar ve kale ciddi tehdit altına girmiştir. Saldırıya 10 dakikaya 

yakın karşılık verilmemiş, fakat Sırp tarafının saldırılarını artırması ve kale içindeki 

tabyaların hırpalanmaya başlaması üzerine karşılık verilmek zorunda kalınmıştır. Bu 

son derece kritik karar kalede görevli herkesin oybirliği ile alınmış, saldırı kararının 

alınmasında kaleye sığınan siviller oldukça etkili olmuştur. Gerek kalenin Sırplar’ın 

eline geçme tehlikesi göstermesi gerekse saldırıda ölenlerin yakınlarının Sırp saldırıları 

karşısında cevap verilmemesi üzerine memnuniyetsizliklerini açıkça göstermeye 

başlamaları Belgrad’ın bombalanması sürecini hızlandırmıştır. Belgrad bombardıman 

edilmeden önce Sırplar’a gözdağı vermek ve kale üzerindeki tazyiki hafifletmek için 

evvela tüfek ateşi açılmıştır. Tüfek ateşi Sırplar üzerinde etkili olmamış, ardından 

saldırganları korkutmak için 2 boş top atılmıştır. Fakat bu hareket Sırplar’ı daha da 

kızdırmış, kale resmen kuşatılmış, kale karşısına metrisler kazılıp kuşatma vaziyeti 

alınmıştır. Çatışmalar tüm gün ve gece sürmüş 18 Haziran Çarşamba sabah 03.00’de 

Sırp saldırganlar kapıyı parçalayıp kaleye girebilmek için Vidin Kapısı’na ve Tuna 

sahilinde bulunan Mecidiye tabyasına saldırmışlardır. Saldırı karşısında tabyadan 

saldırganlar üzerine 2 top atılarak, saldırı savuşturulmuştur. Bu sırada Garaşanin ve 

konsoloslarla görüşmeye giden Mahmud Efendi ve 3 adamının asiler tarafından 

öldürüldüğü haberi kaleye ulaşmıştır. Mahmud Efendi’nin öldürülmesi, saldırıların 

aralıksız sürmesi ve saldırganların top kullanmaya başlaması üzerine kaleyi savunmak 

için top kullanma kararı alınmıştır. Alınan karar gereğince saat 08.00–13.30 saatleri 

arasında Belgrad’ın Sırp kesimini 56 topla 5,5 37 saat aralıksız bombardıman ettiler. Sırp 

kaynakları bombardıman sırasında Sırp mahallelerine 1.800–2.000 top mermisinin 

düştüğünü, 377 evin isabet aldığını, 20 evin yandığını ifade ederler. Bombardıman 

sırasında 15 Türk evi de isabet alarak yandı ve yine bir minare ateş sonucu yıkıldı. Top 

ateşi Sırplılar’ı püskürtmüş, bombardımanın ardından cılız tüfek ateşleri 20 saat daha 

sürmüş, ancak bunlar kale için tehdit oluşturmadığından cevap verilmemiştir. Sırp 

kaynakları çatışmalarda iki taraftan çok sayıda insanın öldüğünü yazarlar. Hatta bazı 

kaynaklar, şehit edilen Türkler’in sayısı hayli fazla olduğundan dolayı, imamlar gece 

gündüz çalışmalara rağmen aynı gün tüm ölüleri defnedemediklerini, bazı cesetlerin 2– 

3 gün sokakta kaldıklarını yazarlar 38. 

37 İngiliz arşiv kayıtlarında süre 4 saat olarak kayıtlıdır. Bakınız, Staatsarchiv, Band: IV, No:583, s.177, 23 

Temmuz 1862 tarihli İngiltere Dışişleri Bakanı Earl Russell’den Sırp Knezi Mihail Obrenoviç’e gönderilen 

cevabî mektup. 

38 B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:10, hk:62, s.32-33; Ergirili Ahmed Hilmi İbni Resul, a.g.e., varak:91b- 

.93a; Hamzaoğlu, a.g.e., s.365; Karal, a.g.e., C.VII, s.14; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.199; Mufassal Osmanlı 

Tarihi, C.VI, s.3121.


Belgrad top ateşine tutulduğu sırada Böğürdelen’de bulunan Knez Mihail ertesi 

gün Belgrad’a dönmüş ve Sırp Meclisi’nden aldığı yetkiyle ülkede olağanüstü hal ilan 

etmiştir. Olayın İstanbul’da duyulması üzerine İstanbul konuyu araştırmak üzere 

Divân-ı Muhasebât Başkanı Ahmet Vefik Bey acilen Belgrad’a gönderilmiştir. Bu 

sırada Fransa, Rusya ve İngiltere konsolosları olası bir çatışmayı önlemek ve kale 

içindeki heyecanı yatıştırmak için kale meydanına gelip çadır kumuşlardır. Fakat 

onların teminatları ve kale içinde ikametleri dahi işe yaramamış, Sırplar kaleye yönelik 

taciz ateşlerine devam etmişlerdir. Olayların vahametinin farkında olan İstanbul, 

Belgrad’daki kuvvetlere ek olarak 2.200’e yakın ek kuvvet sevkedilmiştir. Olaylar patlak 

verdiğinde Belgrad’da 12.000 Osmanlı askeri ve 200 top vardı. Mihail Temmuz sonuna 

doğru genel seferberlik ilan etmiş, şehirlerde oturan Türkler Sırplar tarafından 

kuşatılmaya başlamıştır. Eşgüdüm olarak Osmanlı ordusu da Sırbistan’ı kuşatmıştır. 

Fethülislam, Böğürdelen, Semendire ve diğer kentlerde bulunan Türk garnizonlarına 

takviye yapıldı. Mihail Türk-Sırp savaşının Belgrad’dan ziyade sınırlarda yaşanacağını 

düşünmekteydi. Sırplar, muhtemel Türk-Sırp Savaşı ile Karadağlılarla gerçekleştirmiş 

oldukları ittifakın gereklerini de yerine getirmiş olacaklar, Karadağ üzerindeki baskı da 

hafiflemiş olacaktı. Ancak Vidin’de bulunan 100.000 kişilik Osmanlı ordusunun 

Sırbistan’a yürümesi üzerine Mihail gücün büyüklüğünden çekindi ve Garaşanin 

aracılığıyla Bâb-ı Âlî’den Osmanlı harekâtının durdurulmasını istedi. Bu sırada Belgrad 

bombardımanı ve Karadağ harekâtı nedeniyle Batı kamuoyu karşısında zor durumda 

olan İstanbul, askerî harekâtı durdurmak zorunda kaldı 39. 

D-Olayın Sonuçları 

1-Avrupa Kamuoyu’nun Tutumu 

Belgrad Bombardımanı Batı’da tam bir şok etkisi yaptı 40. Batı’da birbirini ardına Türk 

karşıtı yazılar yazılmaya başlandı. Sırplar adeta melek Türkler ise bu masum 

Hıristiyanlar’ı ezen insanlar olarak tanımlandı. Propaganda o kadar etkiliydi ki 

Sırplar’ın yüz yıldır yaptıkları çalışmalardan daha fazla ses getirdi. Batı âlemi bundan 

böyle Sırplarla Türkler’in bir arada yaşayamayacağına karar verdi. Aynı tarihte Osmanlı 

birlikleri Hersekli isyancılara ve Karadağ’a karşı başka bir operasyon yürüttüklerinden, 

olaylar “Osmanlılar Balkanlar’da Hıristiyan varlığına son vermek istiyor” şeklinde 

yorumlandı. XIX. yüzyılda sıkça gördüğümüz gibi hiçbir araştırma yapılmadan 

Osmanlı idaresi suçlu ilan edildi. Her olay sonrasında olduğu gibi Türk düşmanlığı ve 

Türkler’in kötülüklerini konu edinen yazılar ardı ardına yayınlandı. Ancak en hassas 

kamuoyu İngiltere’deydi. İngilizler’in konumu son derece önemliydi. Zira Fransa, 

Rusya, İtalya gibi devletler kayıtsız şartsız Sırplar’ı destekliyorlar, Prusya tarafsızlığını 

ilan etmişti. Özellikle Fransız yetkililer Sırplar’ın avukatı gibi davranıyor, Türkler’in 

mutlaka Sırbistan’ı tahliye etmesini istiyorlardı. Avusturya ve İngilizler ise kendi 

çıkarları doğrultusunda Osmanlı Devleti’ni desteklemekteydiler. İngiltere’de Rusya’nın 

“Hasta adam” nitelemesine karşı, Osmanlı Devleti’nin yaşamasını isteyen ciddi sayıda 

yönetici vardı. Bu yüzden Türk karşıtı propaganda İngiliz kamuoyu üzerinde 

yoğunlaşmıştı. Mesela yazarı belli olmayan bir broşürde İngiltere Hükümeti’nin 

39 Ergirili Ahmed Hilmi İbni Resul, a.g.e., varak:93a; Hamzaoğlu, a.g.e., s.366; Karal, a.g.e., C.VII, s.15. 

40 Staatsarchiv, Band: IV, No:570, s.156, 21 Haziran 1862 tarihli Fransa’nın Belgrad Konsolosu Tastu’nun 

Dışişleri Bakanı Thouvenel’e Belgrad bombardımanı ile ilgili gönderdiği rapor.


politikası sert biçimde eleştiriliyor ve bir an evvel Türklerle tüm ilişkilerin kesilmesi 

isteniyordu. Çoğunlukla din kardeşliğinin vurgulandığı bu yayınlarda yukarıda ifade 

edildiği gibi tarihsel Türk düşmanlığına da ciddi ve sistemli atıflar yapılmaktaydı. 

Bunlardan biri aynen şöyledir 41: 

“Günümüzde, Avrupa’nın politik ilişkileriyle az da olsa ilgilenenler, İngiltere’nin uyguladığı 

politikaların, kasvetli Doğu sorununun çözümünün gecikmesinin - tek olmasa bile - temel sebebi 

olduğunu düşünür. Bu politika, Türklerin Avrupa’daki hâkimiyetinin tüm risk ve maliyetlere 

rağmen devamlılık arzetmektedir. Avrupa’yı sürekli tehdit eden bu galeyan ve kışkırtmanın temel 

sebebi İngiltere’nin tutumudur. Tanrı’nın ticari ve endüstriyel gelişim lütfettiği dünyanın bu 

kısmındaki en verimli ülkeler, fakirlik ve barbarlık içinde sürünmeye mahkûm edilmiştir. Bu 

ülkelerde yasayan 12 milyon insan da bu toprakların kaderini paylaşmaya mahkûm edilmiştir. 

İnsanlık tarihinde, bariz bir şekilde liberal ve Hıristiyan olan ve medeniyetin lideri olmakla hakli 

olarak övünen bir insanin, Hıristiyan’a karşı Hıristiyan olmayanı, ilerlemeye karşı barbarlığı 

desteklemesi, dolayısıyla 4,5 yüzyıl boyunca bilim veya sanatta ne bir buluş yapan, ne bir başarı 

gösteren, aksine fethettiği toprakları talan eden, Hıristiyan nüfusa zulmeden, vaktiyle refah içindeki 

toprakları çöle çeviren bir ırkı ebedileştirmesinden daha üzücü bir durum yoktur. 

Yüce ve kültürlü insanların hükümetinin, politik ve dini prensiplerinin tersine bir politika 

uygulaması, insanı, bu politikanın gözardı edilen prensiplerden daha büyük bir amaca hizmet etme 

nedeniyle gerçekleştiğine inanmaya itiyor. Fakat İngiltere’nin Doğu politikası için bu durum geçerli 

değildir. En tarafsız araştırma bile bu politikayı haklı çıkarabilecek maddi veya manevi çıkarı 

ortaya çıkaramaz. Tam tersine, ticari ve ekonomik olarak bu kadar önemli bir ülkenin çıkarları – 

hem Doğu’daki durumu hem de Hıristiyan ve medeni bir güç olmanın getirdiği görevler göz önüne 

alındığında- doğal olarak tamamen farklı bir politik davranışı gerektirir. Şu kesindir ki, hiç bir 

iktidar – dünyadaki hiçbir ülke - Türlerin Avrupa’daki hâkimiyetinin yok olmasından İngiltere 

kadar karlı çıkmayacaktır. Doğu’yu asırlardır bezginlik içinde tutan bağlar koptuğu gün, = 

Müslümanların batıl inançları yerine Hıristiyanların dini prensipleri, Asya’nın uyuşukluğu yerine 

Avrupa’nın hareketliliği geldiğinde, bu ülkelerin uzun zamandır boş bırakılan verimli toprakları 

bolca urun verdiğinde, limanları – doğanın onlara sunduğu kaderdeki gibi- birer ticari limana 

donustugunde, boyun eğdirilen ırklar özgürlüklerine kavuşup Batı Avrupa’daki kardeşleri gibi 

icatlar ve fikirler üretmeye başladıklarında, = İngiltere’nin zaferi ve öneminin haddi hesabı 

olmayacaktır. Bu görkemli pazarlar İngiltere’den fazla kim için açılabilir? Kimin imal ürünleri 

Doğu Akdeniz ülkelerinin doğal ürünleriyle takas edilecektir? Kim ayaklar altında ezilmiş bu 

bilinmeyen toprakların bankeri, kapitalisti, canlandırıcı gücü olacaktır? Kimin fikirleri ve etkisi 

hüküm sürecek, prensipleri kabul edilecek, kime dalkavukluk edilecek ve kim Hıristiyan 

bölgelerinin sefaletten aydınlığa kavuşmasına en fazla yardımcı olacaktır. Tüm bunların tek cevabı 

İngiltere’dir. Ve bu bir milletin arzu edebileceği en somut kazançtır. 

Bu gerçekler tabi ki İngiliz devlet adamlarının dikkatinden kaçmamıştır. İngiltere Levant 

ile alışverişini Osmanlı içindeki Hıristiyan azınlıklar vasıtasıyla gerçekleştirdiği için bilir ki bu 

ajanlar, Türkler’in ahlaksızlığı ve ahmaklığından muaf tutulan ülkelerde, özellikle Hıristiyan 

devletlerinin özgür birer üyesi olduklarında daha da faydalı olacaklardır. Bu nedenle, 

Hıristiyanlar’ın kurtuluşu ve bağımsızlığı İngiliz ticareti açısından olumludan farklı şekilde 

değerlendirilemez. 

41 A Serb, The Case of Servia, London: Bell and Daldy, 1863, s.3-16; Hamzaoğlu, a.g.e., s.366-367; Karal, 

a.g.e., C.VII, s.14; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.199.


Fakat farklı bir plan benimsendi, farklı bir dava daha öne geçti. Bu, Türkiye’nin 

korunmasının Avrupa’daki güç dengeleri açısından vazgeçilmez olması ve Türkiye’nin Doğu’daki 

hırslı Rusya’ya karşı bir kalkan olarak kullanılmasıydı. Bundan daha büyük bir hata olamazdı. 

Sürekli utanç yaratan, daimi olarak Avrupa devletleri arasında ihtilaf çıkaran bir güç, nasıl olabilir 

de barışı yayabilir, Avrupa’daki dengeleri koruyabilirdi? Sadece güçlüde bulunabilecek şeyi zayıfta 

aramak veya kendini bile savunmaktan aciz bir devlete güvenmek ne büyük aptallıktır. Türkiye 

düşmanlarını uzak tutacak bir kale olmaktan çok onları çeken bir savaş veya entrika alanıdır. 

İngiltere’nin isteği Rus sınırında, zayıf ve bölünmüş bir Türkiye’nin bulunması bu sayede 

Rus hırsını kontrol edebilmek veya Doğu’daki bencil amaçlarından vazgeçirmeye zorlamaktır. 

Türkiye’nin zayıflığı da suni ittifaklar yoluyla sağlanacak ve desteklenecektir. Tarih bizi böyle bir 

desteğin gücü ve güvenilirliği konusunda cahil bırakmamıştır. İttifakların ne kadar zorlukla 

sağlandığını ve ne kadar az güvenilir olduğunu biliyoruz. Ne kadar süre süreli olduklarını ve dünün 

dostlarının bugünün düşmanları olabileceğini gördük. Fazla geriye gitmeyelim, örneğin, son Türk 

savaşında ortaya çıkan ittifakı ele alalım, şimdi nerede, sonuçları ne oldu? 

Son kanıt, Türkiye’yi mantıksızca destekleyenlerin ileri sürdüğü Hıristiyanlar’ın 

özgürlüğü ve bu inanca sahip devletlerin oluşması aslında Rusya’nın lehine dönebilir. Avrupa’daki 

Türkiye halkının – Slav veya Ortodoks olsun- tek isteğinin Rusya ile birleşmek olduğu iddia 

edilmektedir. Bu nedenle onları kayırmak, Çar’ın askerlerine doğrudan destek vermektir. Bu, 

kuşkusuz ki, İngiltere’nin Levant politikasına yon veren en köklü ve temel hatadır. Dahası, Türk 

Slavları’na -özellikle de Sırplar’a- karşı atılan en büyük iftiradır. Bu iddiayı başlatanlar ve 

yayanlar, en değerli nimetleri milliyetleri olan bu insanların duygu ve arzuları konusunda büsbütün 

cahildir. Onlar için dünyadaki en değerli ödül bağımsız bir millet olmaktır. Bu durumda neden böyle 

bir intihara kalkışmalarını bekleyelim? Ayrıca, bunun saçmalığı eşyanın tabiatı gereği aşikârdır. 

Burada tarihsel bir varlığı olan ve her mensubunun gurur duyduğu görkemli bir geçmişi olan insanlar 

söz konusudur. Yüzyıllar süren uzun ve haşin zorba yönetim boyunca bu insanlar bağımsızlık 

isteğine bağlanıp bunu korumuşlardır. Tam cesaretlerinin meyvesini alacakları bir zamanda, bu 

insanların en değerli varlıklarını bir kenara bırakabileceklerine, son dakikada bir efendiyi başka bir 

efendiyle değişeceklerine – Türk yerine Rus olacaklarına ve evlatlarının Sibirya veya Kafkaslar’a 

asker olarak gönderilmesine sevineceklerine- kim inanır? Böyle bir suçlama yapabilmek için 

gerçekten cahil ve fesat olmak gerekir. 

Rusya bu konularda çok daha bilgilidir. Sırplar’ın milli hassasiyetinin ne kadar derin 

olduğunu, bu ırkın diline, tarihine ve varlığına ne kadar bağlı olduğunu gören Rusya, milli hisleri 

canlı tutarak ve destekleyerek sempati kazanabileceğini anlamıştır. Rusya bilir ki bencil, hırslı veya 

bu ülkelerin milliyetlerine karşı düşmanca bir tavır sergilediği anda etkisi kaybolacak, minnet 

duyguları nefrete dönüşecektir. Eğer Rusya Slavlar arasında arkadaş ve sempatizan bulduysa bunun 

sebebi bu insanların Rus olmak istemesi değil, Çar’ın kendilerine zulmedenlerin düşmanı olduğunu 

düşünmeleri, kendi milletlerini ve inançlarını koruyacağına inanmalarıdır. Tüm sır bundan ibarettir 

– Sırplar’ın Ruslar hakkında düşündüğü budur. 

Görülecektir ki Rusya’nın Hıristiyanlar üzerindeki etkisi kesinlikle ayrıcalıklı değildir. 

Diğer güçler tarafından gösterilecek aynı kibarlık ve koruma, tüm Slav ırkından aynı minnettarlığı 

görecektir. Ama eğer sadece Rusya yardım elini uzatıyorsa, Hıristiyanlar bu eli nasıl geri 

çevirebilirdi, nasıl olur da Türk tehdidine karşı kullanmazdı? 

Şu gerçeği gizlemeyeceğiz: Avrupa’nın liberal güçlerinin kötü politikası sonucunda 

Hıristiyan ırkların Ruslar’a karşı borçlu durumda bırakılması ve onun müşterileri olmaya 

zorlanması tehlikesi doğmuştur. Slav ırkları böyle bir koruyucuya bağlayan temel sebep İngiltere’nin 

kötü niyeti ve bu ülkenin uyguladığı politikanın Doğu’nun Hıristiyanları’na karşı beslediği kindir.


Bu hatasında ısrar eden ve Türk Slavları’nı Ruslar’ın öncü birlikleri olarak gören İngiltere, 

zamanla onları gerçekten böyle olmaya zorlamıştır. Bir millet umutsuzluğa düştüğünde ne yapmaz 

ki? İngilizler, varlıkları için savaşan kardeş Hıristiyanlar’a karşı uyguladıkları politikayı 

liberalleştirerek Slav Hıristiyanları’nın böyle bir delilik yapmasını engelleyebilirler. 

Günümüzde çok az insan Türkler’in önemi veya Avrupa’daki baskınlığının devam edeceği 

konusunda ısrarcı olabilir. Yine de, Türk yönetiminin geri kalmış acınası durumunu gözönünde 

bulundurmalı ve sürekli tekrarlanan olayları, bir yerde bastırılan diğer yerden patlak veren sonra 

yine – her zaman yabancı destek ve yardımlarla- bastırılan olayların bir imparatorluğun son 

çırpınışları olduğunu görmeliyiz. Türk devleti durulamaz, huzura kavuşamaz veya yenilenemez. 

Yokolan bir ırk, yıkılan bir imparatorluk söz konusudur. 

Türkiye’nin er ya da geç yok olmasıyla beraber, Büyük Doğu Sorunu’nu çözmenin iki 

çeşidi ortaya çıkacaktır. Birincisi, Türkiye’nin büyük güçler arasında paylaşılması, diğeri de ülkeyi 

nüfusun çoğunluğunu oluşturan doğal mirasçılarına bırakmaktır. Türkiye’nin Avrupa güçleri 

arasında paylaşılması neredeyse imkânsızdır. Karşıt görüşler nasıl buluşabilir veya hepsinin çıkarları 

nasıl korunabilir? Dolayısıyla ikinci görüş daha olası aynı zamanda onurlu, makul ve adildir. 

Türkiye’de üç ırk vardır; Slav (sayıca en fazladır), Yunan ve Romen. Bu üç ırk üç küçük 

eyaletle temsil edilir; Yunan krallığı, Sırp Prensliği ve Eflak Boğdan. Avrupa Yarımadası’ndaki 

Hırıstiyanlar’ın çoğu ilk iki eyaletin ileride krallık olabileceğini düşünmektedir. Doğu Avrupa’daki 

bu üç ırkın bağımsızlığı, Avrupa’nın geri kalan kısmındaki insanlarda memnuniyet yaratmalıdır. 

Öyle bir durumda, sürekli bir güvensizlik kaynağı olan son demlerini yasayan vahşi bir krallık olan 

Rusya ile sınır olmaktansa, Batılı güçler ittifakı Yunan, Sırp ve Romanya konfederasyonu ile 

gerçekleştirebilir – ki bu üç eyaletin nüfusu mevcut durumda bile 16 milyondan fazladır. Gençliğin 

enerjisiyle dolu, medeniyetin tüm sanatlarında hızla ilerleyen bu üç eyalet, Avrupa’nın bu kısmının 

tamamını kaplayacak ve Batılı güçlerin aklini meşgul eden korkuları silecektir. Batılı güçler, 

Avrupa’nın günün kendi gücünden çok Türkiye’nin zayıflığından kaynaklandığını 

düşünmektedirler. Bu zayıflık gittiğinde, Rus sınırına güçlü bir millet yerleştiğinde, Rusya’nın hırsını 

kontrol edecek ve engelleyecek bir barikat ortaya çıkacaktır. 

Bu işler tabi ki bir günde olmaz. Ama istenir ve koruma sağlanırsa işler doğal olarak bu 

şekilde yürüyecektir ve bu Hıristiyan eyaletlerin gelişmesi ve bağımsızlığı desteklenirse Avrupa 

Doğu’da barışçıl bir çözüme gitme yolunda doğru bir adım atacaktır. Diğer tüm çözümler kanlı 

savaşlara, hem Avrupa hem de Doğu’nun anarşiye boğulmasına sebep olacaktır. 

İngiltere bu gerçeği fark ettiğinde, tabi ki gücünü, zaferini engellemek için 

kullanmayacaktır. Bu amacı engelleyecek hiçbir bedel ve çıkar önerilemez. Tersine, göstermiş 

olduğum gibi, her şey İngiltere’nin Türkiye’deki Hıristiyanlar’ın bağımsızlığını desteklemesi 

gerektiğini göstermektedir. İngiltere, böyle bir devletin kurulması ve Doğu’da güvenin sağlanmasından 

tüm diğer güçlerden daha fazla olarak karlı çıkacaktır. Doğu Avrupa’nın verimli topraklarında 

kârını artıracak yatırım alanları bulacaktır. Bu ülkelerin piyasalarını İngiltere’nin endüstri ve 

imalat ürünleri besleyecektir, Doğu’nun insanları üzerinde diğer ülkelerden daha fazla iz 

bırakacaktır. Bunun yanısıra, milyonlarca kardeş Hıristiyan’ı ağır bir boyunduruktan kurtaracağı 

için insan ırkı İngiltere’ye teşekkürlerini sunacaktır. İngiltere’nin çıkarlarının en iyi derecede 

korunması Doğu’da barışın sağlanmasıyla mümkün olacaktır. Ama İngiltere, bu bölge Türkler’in 

egemenliği altında olduğu surece burada barış bulamayacaktır. İngiltere aynı zamanda Rusya’nın 

Doğu’da ilerlemesine karşı dayanıklı bir barikat istemektedir, ama Türkler böyle zayıf kaldığı 

sürece bu da mümkün olmayacaktır. Kuzeyli gücün bu hırsı köhne Türkiye ve kudretli İngiltere’nin 

ittifakıyla engellenemez, ancak, kendi özgürlüğüne değer veren, ulusal bağımsızlığına düşkün, dış


kuvvetlerin boyunduruğu altına girmektense tüm tehlikelere göğüs germeye hazır bir toplulukla 

olabilir. 

Hıristiyan eyaletlerin kendilerini savunması, varlığını sürdürebilmesi ve organize 

olabilmelerindeki kapasiteyi anlamak için son 30 yılda yaptıklarına bakabiliriz. Dışarıdan çok az 

yardımla – ama çoğunlukla kendi enerjileriyle – kendi düşsel bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. 

İngiltere, barbar Türklerin Hıristiyan eyaletlerindeki gücünü koruyan mevcut politikasında 

ısrar etmesi felaketi ertelese bile engelleyemez. Ve bu son yaklaştıkça, İngiltere giderek daha fazla 

yalnız kalacak, Avrupa’nın geri kalan ülkeleri, İngiltere’nin aksine daha liberal ve duyarlı bir 

politika izledikleri için, İngiltere bunların gerisinde kalacaktır. İngiltere’nin dar görüşlü politikasını 

tek destekleyen Avusturya bile, daha da baskınlaşan diğer ülkelerin görüşlerini gözardı edemedi. 

Avusturya daha farklı davranıp Türk eyaletlerindeki Slavları zincirlemeye destek olmuş olsaydı, 

kendi bölgesindeki Slavlar’a kızıp bu saygısızlığı cezalandırırdı. Sırbistan’daki son acıklı olaylar 

esnasında, Avusturya İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinden gelen farklı yazılı istekler, 

İmparatorluğun Türkiye ve buradaki Hıristiyanlar’a karşı uyguladığı politikasını değiştirmesini 

talep etmiştir. Avusturya Devleti, bu isteklere karşı duyarsız kalmadı. İngiliz halkı henüz 

imparatorluğun levant politikası konusunda bu tarz talepler bulunacak kadar bilgilendirilmiş 

değildir. Böyle olmasaydı, özgür ve Hıristiyan İngiltere, kendisini her durumda tek güç olan bir 

durumdan yok olması kesin bir devletin destekçisi olmaya indirgemezdi. Yine de bu ülkenin 

insanları, Türkiye’nin Avrupa’daki eyaletlerinin İngiltere’yi gelişime engel olmakla ve bu eyaletlerin 

kaderindeki başarıya ulaşmasını engellemekle suçlamasına izin vermeyecektir. İngiltere’nin halkı, 

İngiltere’nin mevcut politikası ile ulusun içgüdüsü arasındaki büyük çelişkiye daha ne kadar 

katlanacaktır. Bir insan, diğerleri Türkiye’de yanlışın tarafını tutarken Polonya veya İtalya’nın 

özgürlüğüne sevinebilir mi? Evlatlarının özgürlüğü ile hayat bulan güçlü İngiltere’nin, Bosna, 

Bulgaristan veya Sırplar’a karşı bir baskı aracı haline gelmesi adil midir, katlanılır şey midir?”. 

Esasen yukarıda yer alan fikirleri İngiliz kamuoyu da paylaşıyordu. Yani 

Avrupa’da Osmanlı Devleti’nin haklılığını düşünen tek kimse yoktu. Bu durumda 

Osmanlı Devleti masaya oturmaya zorlandı. O dönemde Osmanlı Devleti’ne Avrupa 

diplomasisinin uyguladığı politika şu şekildeydi: 

1-Çatışmayı Osmanlı Devletine karşı savaşan güç kazanırsa o güç lehine 

iyileştirmeler yapma veya ilgili tarafın taleplerinin karşılanması 

2-Çatışmayı Osmanlı tarafı kazanırsa mevcut durumun korunması 

3-Çatışmayı Osmanlı tarafı kazanırsa, 1856 Paris Barış Antlaşması’yla kurulduğu 

iddia edilen uluslararası dengeyi bahane ederek varsa Osmanlı tarafının taleplerinden 

vazgeçmesinin sağlanması 

4-Osmanlı Devleti’nin büyük devlet olduğu iddiası ile Osmanlı tarafından karşı 

taraf lehine jest bekleme ve sağlama 

5-Her türlü görüşmede Paris Barış Antlaşması’nda imzası bulunan devlet 

temsilcilerinin bulunmasının sağlanması, onların görüşleri ile mutabık kalınarak 

görüşme ve anlaşma yapılması 

6-Anlaşmalarda Osmanlı lehine herhangi bir ilerleme sağlanırsa, anlaşma 

sonrasında teker teker müdahale ile bu maddelerin işlemesine engel olma 

Bu maddelerde de görüleceği gibi her durumda Osmanlı tarafının kaybettiği bir 

sistem kurulmuştu. Dolayısıyla bu anlayış Osmanlı Devleti’nden ayrılma arzusunda 

olan milletleri cesaretlendirmiş ve 1860’lardan sonra önce Balkanlar, ardından 

Ortadoğu en son da Anadolu’da birbiri ardına cüretkâr ayaklanmalar ortaya çıkmıştır.


Çünkü ayaklanan guruplar yukarıdaki ilkeler gereğince ya hiç cezalandırılamıyor ya da 

her durumda yaptıkları yanlarına kâr kalıyor veya yaptıklarından kazançlı çıkıyorlardı. 

2-İstanbul (Kanlıca) Konferansı ve Kararları 

Sırbistan’ın anlaşma talebi karşısında yoğun Batı baskına maruz kalan Osmanlı Devleti, 

imzalandıktan sonra kendisi için barışı koruyan değil, ülkenin parçalanma nedeni olan 

Paris Barış Antlaşması’nın 7–9 ve 28–29. maddeleri gereğince meseleyi Büyük 

Devletlerle görüşmek zorunda kalmıştır. Konferans yapılmasına ilişkin ilk teşebbüs 

Fransa’dan gelmiştir. Fransa Dışişleri Bakanı Thouvenel, Belgrad’daki elçisi Tastu’ya 1 

Temmuz’da gönderdiği bir telgrafda, Paris Barış Antlaşması’na imza koyan devletlerin 

İstanbul’da Belgrad olaylarını ele alacak bir konferans yapılacağı bilgisini vermiştir. 

Ardından 8 Temmuz’da Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi Moistier’in Ali Paşa’ya 

konferansla ilgili yazısı ulaşmıştır. Böylece İstanbul Protokolü süreci başlamıştır 42. 

Protokol sürecinin başlaması üzerine Sırplar da Batılı devletler nezdindeki haklılıklarını 

ispata yönelik diplomatik ataklarını artırmışlardır. Bu sırada en dikkat çekici gelişme 

Mihail Obrenoviç’in İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Russell’e gönderdiği mektuptur. 

Obrenoviç “Efendim-My Lord” sözleriyle başladığı mektubunda mağdur rolünde bir 

üslupla İngiltere himayesini istemiştir. Obrenoviç’in bu teşebbüsü oldukça yerindedir. 

Zira o İngiltere Türkiye’yi desteklediği sürece Türkler’i Belgrad’dan çıkaramayacağının 

farkında olarak hareket etmiştir. Obrenoviç mektubunda, “Kraliçe ve onun hükümetinin 

son zamanlarda Sırplar’ın yaşadığı baskıların ve verdiği kurbanların farkında olduğunu, kendisi ve 

memurlarının ortamı yatıştırmak ve sakinleştirmek mümkün olduğunca çabaladıklarını, ancak 

vatandaşlarının hiçbir uyarı yapılmadan ne ilahi ne de insan kanunlarında yeri olmadığı biçimde 

bombalandıklarını, Belgrad’ın ülkesinin refah kaynağı olduğunu, bu bombalama ile Belgrad’ın 

yıkılarak çöle döndüğünü, en az 20 yıl geri gittiğini, binlerce ailenin yok olduğunu, ülkesindeki 

yıkımın nasıl telafi edileceğini ancak Tanrı’nın bileceğini, vatandaşlarının Avrupalı Güçler’in 

garantisine güvendiklerini ancak Bosna Hersek’teki kardeşleri için de endişe duyduklarını, bu olay 

ile devletle vasalları arasındaki dengenin bozulduğunu, İngiliz Hükümeti’nin kendi iddialarına da 

kulak vermesi gerektiğini, şikayetlerini Russell’in dostluğuna güvenerek yazdığını, ülkesinin 

güvenlik, barış ve mutluluğunun İngiliz Hükümeti’ne bağlı olduğunu, İngiltere’nin İstanbul’dan bir 

daha böyle olaylar yaşanmaması için sağlam garantiler alması gerektiğini İngiltere’den beklediğini ve 

bunun için duacı olduğunu” yazmıştır 43. Russell ise Obrenoviç’e gönderdiği 23 Temmuz 

tarihli cevabî mektubuna “Prens” hitabı ile başlar ve “Kraliçe’nin Hükümeti’nin Belgrad’da 

meydana gelen olaylar hakkında kendisinin duyduğu kaygıyı anladıklarını, ancak kent kapılarına 

Sırplar tarafından saldırıldığını, konsolosların Türkler’i bu kapılardan çekilmek için ikna 

ettiklerini, buna karşı Türkler’in geride bıraktıkları evlerin yağmaladığını, Sırp otoritelerin bu 

yağmadan ve ertesi sabah kale içindeki Türk garnizonuna saldırdıklarından bahsetmemeyi tercih 

ettiklerini, bu şartlar içinde Paşa’nın alarm verdiğini, İngiliz Hükümeti’nin tavsiyesinin tersine 

kasabayı 4 saat aralıksız bombaladığını, bu durumun kentte panik havası estirdiğinin doğru 

olduğu, ancak bu ağlanacak durum Sırplar’ın neden olduğu, olayların onun Hersek’teki isyana 

42 Staatsarchiv, Band: IV, No:571, s.157, 1 Temmuz 1862 tarihli Fransa Dışişleri Bakanı Thouvenel’in 

Belgrad Konsolosu Tastu’ya İstanbul Konferansı hakkında gönderdiği telgraf; Staatsarchiv, Band: IV, 

No:572, s.157, 8 Temmuz 1862 tarihli Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi Moustier’in Âlî Paşa’ya gönderdiği 

yazı. 

43 Staatsarchiv, Band: IV, No:582, s.176-177, 9 Temmuz 1862 tarihli Sırp Knezi Mihail Obrenoviç’den 

İngiltere Dışişleri Bakanı Earl Russell’e gönderilen mektup.


müdahil olmasının getirdiği bir sonuç olduğu, milyonlarca Sırp’ın içinde bulunduğu şartlarla 

Kraliçe’nin yakından ilgilendiği, ama sorunların şiddet yoluyla halledilmemesi gerektiğini, İngiliz 

Hükümeti’nin Sultan’ın kendi toprakları içindeki bir güvenlik sorununa karışmasının onun 

düşmanlarının eline içişlerine karışması hakkını verebileceğini, bu yüzden kendilerinin Sultan’ın 

içişlerine karışmalarının imkânsız olduğunu” sözleriyle cümlelerini tamamlar. Aslında bu 

cevap tahmin edileceği gibi Mihail’in beklediği cevap değildi. Russell açık bir biçimde 

olayların sorumlusu olarak Sırplar’ı görmüş hatta mektubun bir yerinde de Sırplar’ı 

Avrupa’da Paris Barış Antlaşması ile oluşan dengeyi bozmakla suçlamıştır 44. Bu tarihte 

İngiliz Dışişleri’nin başında Lord Russell’in bulunması büyük şanstı. Çünkü Russell 

Rusiafobia’sı 45 olan bir devlet adamıydı. Türkofil denen bu gurup Rusya’ya karşı 

Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü savunuyorlardı. 

Görüşmeler 10 Temmuz’da İstanbul yakınlarındaki Kanlıca’da başlamıştır. 

Görüşmelere Paris Barış Antlaşması’nda taraf olmak hasebiyle Fransa, İngiltere, Rusya, 

Prusya, Avusturya ve İtalya’nın İstanbul’da bulunan konsolosları da katılmıştır. 

Konferansa hukuken kendi toprağı olması münasebetiyle Sırp temsilciler alınmamıştır. 

Konferans sırasında özellikle Fransa Sefiri Marquis de Moustier Belgrad Kalesi’nin 

Sırplar’a bırakılması için çok uğraşmış 46, fakat İngiliz ve Avusturya sefirlerinin 

muhalefeti nedeniyle isteğine ulaşamamıştır. Osmanlı Devleti daha toplantının 

başından beri Rus ve Fransız sefirlerin asıl niyetinin Belgrad’ın tahliyesinin sağlamak 

olduğunun farkındadır. Konferans boyunca Osmanlı Devleti’ni en fazla Fransızlar 

zorlamışlar ve hatta Rusya’nın desteğiyle 6 Ağustos 1862’de 12 maddeden oluşan kendi 

metinlerini konferansa katılan ülkelerin görüşüne sunmuşlardır 47. Ancak hükümet 

tartışmalarında; Sırbistan ile doğrudan savaşa girilmesi halinde, Rumeli ve 

Anadolu’daki tüm rediflerin silah altına alınması gerekeceği, bu durumda üretici 

pozisyonunda yer alan kimselerin askere çağrılmaktan dolayı toprağı ekip 

biçemeyecekleri, devletin ciddi vergi kaybına uğramakla kalmayıp aynı zamanda askere 

çağrılan binlerce kişiye maaş ve teçhizat sağlamak zorunda kalacağı, buna da hazinenin 

gücünün yetmeyeceği vurgulanmıştır 48. Bu şartlar altında en doğru çözüm Belgrad 

44 Staatsarchiv, Band: IV, No:583, s.177, 23 Temmuz 1862 tarihli İngiltere Dışişleri Bakanı Earl Russell’den 

Sırp Knezi Mihail Obrenoviç’e gönderilen cevabî mektup. 

45 O tarihlerde Ruslar’ın yayılmacı emellerinden çekinen İngiliz devlet adamları için XX. yüzyıl tarihçileri 

tarafından kullanılan Rus korkusu anlamına gelen tabir. Bakınız, James, a.g.e., s.180-183. 

46 Aslında Moustier kendi dışişleri bakanı Thouvenel’in direktifleri doğrultusunda hareket etmekteydi. 

Thouvenel’in konu hakkındaki düşünceleri için bakınız, Staatsarchiv, Band: IV, No:573, s.158-159, 21 

Temmuz 1862 tarihli Fransa Dışişleri Bakanı Thouvenel’in Londra, Petersburg, Viyana, Berlin ve 

Torino’daki elçiliklerine konuyla ilgili gönderdiği rapor. 

47 Staatsarchiv, Band: IV, No:575, s.160-162, 6 Ağustos 1862 tarihli Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi 

Moustier’in Dışişleri Bakanı Thouvenel’e Fransa teklifinin maddeleriyle ile ilgili gönderdiği rapor. 

Konferans sırasında Fransa’nın tutumu hakkında bakınız, Staatsarchiv, Band: IV, No:576, s.162-165, 12 

Ağustos 1862 tarihli Fransa’nın İstanbul Büyükelçisi Moustier’in Dışişleri Bakanı Thouvenel’e gönderdiği 

rapor. Bu tarihten kısa bir süre önce konu Osmanlı Kamuoyuna da yansımıştır. Konferans Ağustos 

başından itibaren haber değeri taşımaya başlamıştır. Bakınız, Necdet Hayta, Tarih Araştırmalarına Kaynak 

Olarak Tasvir-i Efkâr Gazetesi (1278/1862-1286/1869), Ankara: Kültür Bakanlığı, 2002, s.156. 

48 Hâlihazırda Hersek ve Karadağlı isyancılara karşı yürütülen savaş Banker George Zarifi’den alınan 

borçla sürdürülmekteydi. B.O.A., İ.MMS., nr:1024, Lef:1, 9 Cemaziyelevvel 1278/12 Kasım 1861 tarihli 

Maliye tezkiresi; Lef:2, Hesap pusulası; 13 Cemaziyelevvel 1278/16 Kasım 1861 tarihli arz tezkiresi. 

Devlet ilerleyen yıllarda da Zarifi’den borç almaya devam etmiştir. Bakınız, Ali İhsan Gencer, Ali Fuat 

Örenç, Metin Ünver, Türk-Amerikan Silah Ticareti Tarihi, İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2008, s.124, 154-


Kalesi ve Varoş’unda yaşayan Müslümanlar’ın eski statüsünün korunması konusunda 

ısrarcı olmak, diğer kalelerde yaşayan Müslümanlar’ı Niş, Vidin ve Bosna’ya tahliye 

etmek olarak görülmüştür. Zira Karadağ’da süren mevcut savaşta 40.000 civarında 

asker görev yapıyordu. Yine Bulgaristan, Girid, Tırhala ve Yanya’da da karışıklıklar baş 

göstermişti. Sırbistan’la yapılacak bir savaş bu bölgelerde de ciddi güvenlik zafiyeti 

ortaya çıkaracaktı. İstanbul’un büyük devletleri sakinleştirmek için Sırplar lehine 

düşündüğü ikinci taviz ise Uziçe ve Sokol Kaleleri’nin yıkılmasına göz yummak 

olmuştur. Bu kaleler Sırbistan’ın iç bölgelerinde ve nehir kıyısında yer almadıklarından 

stratejik açıdan değersiz olarak düşünülmüş ve devletçe yıkılmalarında bir sakınca 

görülmemiştir 49. 

Hararetli tartışmalarla geçen görüşmeler sonucu nihayet bütün elçilerin 

uzlaşabileceği bir metin ortaya çıkmıştır 50. Bu metin Osmanlı delegeleri tarafından da 

onaylanmış ve 8 Eylül 1862’de 51 12 maddelik bir protokol imzalanmıştır 52. 

1-Müslümanlar ve Sırplar’ın beraber yaşadıkları yerlerde çatışma çıkmaması için 

Devlet-i Âliye Müslümanların Belgrad Varoşu’nda mutasarrıf oldukları bütün arazi ve 

emlakin parası Sırp Emareti tarafından tazmin edilmek şartıyla Sırp Emaretine terkini 

sağlayacak. Ayrıca emarete eski çemberi oluşturan, eski şehir ile yeni şehirden ayıran 

surları, kanalları, Sava, Varoş, Vidin ve İstanbul kapılarını bırakacaktır. Sırplar sur ve 

kapıları yıkacak, yerlerine hiçbir suretle herhangi bir askerî istihkâm yapmayacaktır. 

Belgrad’ın sair yerleri ve Varoşu’nda Sırp zaptiyesi görev yapacaktır. Müslümanlar’ın 

çekildikleri yerlerde kalan cami, mescit ve mübarek bina ve yerlere kesinlikle 

dokunulmayacak ve Sırp idaresi tarafından korunacaktır. 

2-Sırplar’a hiçbir zarar verilmeden Belgrad Kalesi onarılacak, kale daha ziyade 

boş bölgeler ve Müslümanlar’ın yaşadığı mahallelerden oluşan Varoş, Tuna Irmağı, 

Şeyh Hasan Tekkesi ile Ali Paşa Camii tarafındaki araziye doğru genişletilecektir. Eğer 

bu hattın dışında başka ev yıkılması gerekirse protokolün 5. maddesi gereği tazminat 

ödenmesi kararını Karma Askerî Komisyon verecektir. Bu hat içerisinde Sırplar’a ait 

dinî bina varsa bunlara dokunulmayacaktır. Bu hat içinde her ne olursa olsun kimseye 

ait mülk kalmayacaktır. 

3-Sırp idaresi Müslümanlar’ın kaleye geldiklerinde bıraktıkları ev ve 

dükkânlarında bıraktıkları mal ve gayrimenkul için tazminat ödeyecektir. O esnada 

meydana gelen karışıklık esnasında Sırplar’ın uğradıkları zararı da Devlet-i Âliye 

ödeyecektir. Tazminat meselesi Devlet-i Âliye ve Sırp idaresi arasında görüşülerek 

halledilecektir. 

4- Devlet-i Âliye kaffe-i hukukunu bilâ tecavüz muhafaza etmek niyetinde 

olduğundan memleketin muhafazasına mahsûs olan kale hakkında Sırp Emareti’ne 

Selâtîn-i İzâm hazerâtı tarafından tasdik olunup anlaşmalarla teminat altına alınmış 

162, 188. 



51 Hamzaoğlu Protokolün imzalanma tarihi olarak 4 Eylül’ü verir. Bakınız, Hamzaoğlu, a.g.e., s.371. 

52 B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:10, hk:61, s.24-27, Evâhir-i Rebiülevvel 1269/16-25 Eylül 1862 tarihli 

hüküm; Brunswik, a.g.e., s.38-46; Staatsarchiv, Band: IV, No:577, s.165, 9 Eylül 1862 tarihli Fransa’nın 

İstanbul Büyükelçisi Moustier’in Dışişleri Bakanı Thouvenel’e Kanlıca Protokol metnini gönderdiği 

rapor; Hamzaoğlu, a.g.e., s.367, 368-371; Karal, a.g.e., C.VII, s.15; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.202-203; 

Mufassal Osmanlı Tarihi, C.VI, s.3121.


özerkliğe halel gelmesine hiçbir veçhle izin vermeyeceğini tasdik eder. Saltanat-ı 

Seniyye’nin Emaret hakkında derkâr olan iyi niyeti gereğince bundan böyle Belgrad 

Muhafızları kaleyi Sırplar’a karşı kullanmayacaktır. Buna karşı Sırplar da kaleye karşı 

düşmanca tavırda bulunmayacaklardır. 

5-Dairenin yeni sınırı (Kale sınırı) Düvel-i zâmine (Rusya, Avusturya, Prusya, 

İngiltere, Fransa, İtalya) ile Devlet-i Âliye tarafından tayin olunacak birer zabitten 

mürekkeb bir karma askerî komisyon marifetiyle belirlenecektir. İşbu komisyon 

meselenin hallini kolaylaştıracak her türlü bilgiyi mahallinden elde ederek araştırmasını 

Devlet-i Âliyeye sunacak. Saltanat-ı Seniyye bu babda Sırp idaresinin arz ve beyan 

edebileceği her konuyu iyi niyetle dikkate alacaktır. İki taraf arasındaki tazminat 

meselesi taraflarca atanacak memurlardan oluşacak bir komisyonun karşılıklı 

anlaşmaları ile halledilecektir. Komisyon görevini dört ay içinde tanımlayacaktır. 

6-Devlet-i Âliyye Sırbistan’da ancak devletin emniyeti için gerçekten lüzumlu 

olan müstahkem mevkileri elinde tutmak istediğinden bu meseleyi bit-tetkik kendisine 

müteallik olan faideye Devlet-i Âliye ile Sırb idaresinin muvaffakiyeti olmadıkça inşa 

olunmamak şartıyla Sokol (Sokod) ve Uziçe (Oujitza-Eskice) kalelerini yıkmak 

niyetinde olduğunu beyan eder. Fethülislam (Gladova), Böğürdelen (Schabatz) ve 

Semendire (Smederevo) Kaleleri’nin devlet tasarrufunda kalmasını lüzumlu görür. 

7-Saltanat-ı Seniyye Sırp Emareti üzerinde olan hukukunu kendi güvenliğinin 

muhtaç olduğu dereceden ziyade kullanmak arzusunda bulunmadığından, Belgrad, 

Fethülislam, Semendire ve diğer devlet kaleleri gibi yedinde bulunan müstahkem 

mevkilerdeki işbu kalelerin büyüklüğüne ve gerçek ihtiyaçlarına göre gerekenden fazla 

asker bulundurmayacaktır. 

8-Sırbistan’ın beş yerinde kalan Müslümanlar kendi gayrimenkullerini satarak en 

kısa sürede Sırbistan’dan çıkarılmaları için tedbir alınacaktır. Konuyla ilgili problemleri 

halletmek için Belgrad’da bulunan Osmanlı komiseri görevlendirilmiştir. Osmanlı 

komiseri söz konusu protokolün 5. maddesi gereğince sorunları çözecektir. Emlakini 

terk edenlerin Sırbistan dâhilinde seyr ü seyahatlerine mani hiçbir engel olmayacaktır. 

9-Belgrad Muhafızı verilen görevlerin dışında Varoş veya Sırp Knezliği’nin 

içişlerine karışmayacaktır. Muhafız Sırp beyine gerekli hürmet ve saygı göstermek 

hususunda dikkatli davranacaktır. Aynı durum Sırp beyi için de geçerlidir. Bu madde 

diğer üç şehirde bulunan Türk komutanları ve Sırp memurları için de geçerlidir. 

Devletin diğer memurlarına da rütbelerinin gerektirdiği saygı gösterilecektir. 

10-Sırbistan’da yabancılardan oluşan askeri birlikler dağıtılacak, Sırp idaresi 

Osmanlı düzenini bozacak şekilde mülteci kabul etmeyecek, bu konuda dikkatli 

davranacaktır. 

11-Sırbistan’da uygulamaya konulan asker toplama kanunu İstanbul’da endişeye 

neden olmuştur. Bu nedenle Sırp beyi emrindeki askerlerin sayısını bildirecek. Osmanlı 

Devleti’nin kalelerde sadece savunma amaçlı asker konuşlandırma jestine karşılık kendi 

iç idaresinde asayişi sağlayacak kadar asker tesis edecektir. 

12-Sırpların ileride olabilecek istekleri devlet tarafından daima iyi niyetle en kısa 

sürede cevaplandırılacaktır. 

Padişah, Evâhir-i Rebiülevvel 1279/16-25 Eylül 1862 tarihinde “Sırp Başknezi 

Mihail Beye ve Belgrad Kalesi Muhafızı Râşid Paşa’ya” bir emir göndererek İstanbul’da 

alınan kararlara işlerlik kazandırmıştır. İlgili emirde, “Sırp Milleti’nin kendisine olan 

bağlılığından büyük memnuniyet duyduğunu, ancak son zamanlarda Belgrad’da meydana gelen


olayların kendisini ziyadesiyle üzdüğünü, görevinin halkının dirlik ve düzen içinde yaşatmak 

olduğunu, bundan sonra iki millet arasında bu tür olayların yaşanmaması için tedbir aldığını, bu 

maksatla Paris Barış Antlaşması’nda imzası bulunan Düvel-i Muazzama’nın İstanbul’da bulunan 

elçileriyle konuyu görüştüklerini yukarıdaki kararları aldıklarını” açıklamış ve herkesin verdiği 

kararlara saygılı olmasını beklediğini ifade etmiştir 53. Aynı karar çevre eyaletlere de özel 

memurlar aracılığıyla iletilerek, protokolün nasıl uygulanacağı anlatılmıştır 54. İlave 

olarak, protokolde adı geçen komisyonların kurulması çalışmasına başlanmıştır. 

Osmanlı tarafı komisyonda yer alacak delegesi Mirlivâ Osman Paşa’nın atamasını 13 

Cemaziyelevvel 1279/6 Kasım 1862 tarihinde gerçekleştirmiştir 55. Fakat ne konsoloslar 

ne de kurulan komisyonlar Sırp tahriklerinin önüne geçememiştir. 1862 Aralık ayında 

Sırplar’ın Rusya’dan 60.000 tüfek ve yüklü miktarda cephane tedarik ettikleri haberi 

İstanbul’a ulaşmıştır. Gerginlik İngiltere’nin Sırbistan’ı sert biçimde uyarması ile 

aşılmaya çalışılmışsa da Sırplar hedeflerine ulaşmak için aralıksız çalışmaya devam 


3-Sırbistan’dan Türk Tahliyesi 

İstanbul Protokolü’nün hemen ardından uzun süredir bu anı bekleyen Sırplar Belgrad 

dışındaki Türk tahliyesini başlatmıştır. İlk olarak Uziçe’de 3 binden fazla Türk 

Bosna’ya göç ettirildi ve malları Sırplar’a satıldı. İstanbul’dan Sırbistan’a gönderilen Ali 

Bey tahliyeye nezaret etti. Türk tahliyesi 1862’de fazla bir sorun olmadan gerçekleşti. 

Fakat malların satışı o kadar kolay olmadı. Çünkü Sırplar malları ucuza, Türkler ise 

pahalıya satmak istiyordu. Nihayet uzun pazarlıklar sonucu malların satışı ancak 

1867’de tamamlandı. Protokol gereği Ali Bey 1863’de İngiliz ve Rus temsilcilerin 

nezaretinde Uziçe ve Sokol kalelerini yıktı. 1864’de Uziçe’deki son Türk izleri de 

silindi. Böylece 1463’de başlayan Türk hâkimiyeti 401 yıl sonra 1864’de sona erdi 57. 

Uziçe’nin hemen ardından tahliyesine başlanılan yer Sokol oldu. Sokol 

Türkler’inin son gurubu 28 Ekim 1862’de Drina Irmağı’nın batısında Bosna’ya geçtiler. 

Aynı süreç Semendire ve Böğürdelen’de de yaşandı. Semendire’de yaşayan 300’den 

fazla Türk 4 Kasım 1862’de bir Avusturya feribotu ile Vidin’e gittiler. Böğürdelen 

Türkler’i ise önce Belgrad’a daha sonra İzvornik’e götürüldüler. Aynı zamanda 

Belgrad’dan da mühim miktarda Türk kenti terk etti 58. Devletin resmî kayıtları ise 

Uziçe’den 2.966, Sokol’dan 1.623, Böğürdelen’den 696, Belgrat’tan 56 olmak üzere, 

toplam 5.341 kişinin evlerini terk ettikleri ve Bosna’ya yerleştirildikleri kayıtlıdır. 

Gelenler Saraybosna, İzvornik, Breçka, Gradçaniça, Gradacac, Biyelina, Srebrenika, 

Kladina ve Berçe’ye yerleştirilmişlerdir. İskân işlemi 1862 yılının son aylarına kadar 

devam etmiştir 59. 


54 B.O.A., A.MKT.UM., nr:509/98, 4 Rebiülahir 1279/29 Eylül 1862 tarihli Vidin Valisi Süleyman 

Paşa’dan gelen tahrirat. 

55 B.O.A., İ.H., nr:333/21428, 13 Cemaziyelevvel 1279/6 Kasım 1862 tarihli arz tekiresi. 

56 B.O.A., A.MKT.UM., nr:252/73; Benzer bilgiler Osmanlı gazete köşelerinde de yer alıyordu. Bakınız, 

Hayta, a.g.e., s.157. 



59 B.O.A., İ.D., nr:34280, Lef:2, 21 Receb 1279/12 Ocak 1863 tarihli İzvornik Kaymakamı Mustafa 

Muhiddin Paşa tarafından Serdâr-ı Ekrem’e gönderilen tahrirat; Lef:3, iskân defteri.


1868’e kadar Sırbistan’ı terk eden Türkler’in sayısı 82.659’a ulaşmıştı 60. Fakat 

Aleksandr Popoviç gibi bazı yazarlar bu tarihlerde Sırbistan’da bu kadar Türk veya 

Müslüman yaşamadığı kanaatindedirler. Popoviç’e göre bölgede 1834’e 15.000 Türk 

vardı. Bunların 6.000’i Belgrad’da, 4.000’i Uziçe’de, geri kalanlar ise bu iki şehrin 

dışında yaşıyorlardı. O, İstanbul Konferansı’ndan sonra bölgeyi terk eden 

Müslümanlar’ın sayısının 8.000 civarında olduğunu yazar 61. 

Sonuç 

Milyonlarca kilometre toprağa sahip Osmanlı Devleti için bir avuç şehrin kaybedilmesi 

ayrıca özel anlam taşır. Söz konusu şehirlerin önemli bir bölümünün Balkanlar’da 

olması ayrıca bir tartışma konusu olmakla birlikte, bahsi geçen şehirlerin başlıcaları 

Budin, Belgrad, Niş, Vidin, Saraybosna, Üsküp ve Mostar gibi şarkılara konu olmuş 

yerlerdi. Devlet adı geçen bölgeleri kaybetmemek için elinden geleni yapmış, fakat 

ülkedeki genel geri kalmışlık nedeniyle kayba engel olamamıştır. Adı geçen şehirler 

arasında devletin elinde tutmak için en fazla çırpındığı şehir Belgrad olmuştur. 

Belgrad’ın elden çıkma süreci yaklaşık 63 yıl 62 sürmüştür. Bu süre içinde Sırplar’ın 

Belgrad’ı Türkler’den koparmak için yaptıkları en önemli teşebbüslerden biri de 

Çukurçeşme olaylarıdır. Sırplar kaleye saldırmaları durumunda olacakları çok iyi 

tahmin etmişlerdi. Sırp planına göre uluslararası kamuoyu onlara yapılacak bir saldırıyı 

hoş görmeyecek ve Belgrad mutlaka kendilerine verilecekti. Fakat onların tahminleri 

iki konuda gerçekleşmeyince, Çukurçeşme olaylarından bekledikleri faydayı da elde 

edememişlerdir. İlki Halk Ordusu Kanunu ile olaylardan önce kendilerini açığa 

çıkardılar. Bu hatayı değerlendiren Osmanlı delegeleri Sırplar’ın mağdur olmadığını, 

aksine Paris Barış Antlaşması ile kurulan düzeni yıkmak niyetinde olduklarını Batılı 

diplomatlara zorla da olsa kabul ettirdiler. İkinci yanılgıları ise Sırplar Osmanlı 

ordusunun Karadağ’da mutlaka yenileceğini düşünmekteydiler. Aslında Batılı devlet 

delegeleri de aynı sonucu bekliyorlardı. Kanlıca konferansının uzun sürme nedeni de 

buydu. Ancak Karadağlılar, Batılı güçlerin ve Sırplar’ın beklediğinin tersine yenilince 

protokole imza koyan hiçbir tarafı memnun etmeyen İstanbul Protokolü imzalanmak 

zorunda kalınmıştır. 

İstanbul Protokolü Osmanlı Devleti lehine olmamasına rağmen Sırplar’ı da 

memnun etmemiştir. Çünkü Knez Mihail istediği bağımsızlığı, hiç olmazsa Belgrad’ın 

kendi kontrolüne devrini gerçekleştirememişti. Bu yüzden daha protokole atılan 

imzaların mürekkebi kurumdan Batılı devletlere başvurarak anlaşmanın gözden 

geçirilmesi talep etmiş ve bu ısrarını Sırbistan’daki tüm kalelerdeki Türk askerî varlığı 

sona erene kadar da sürdürmüştür. O 1867 yılında bu isteğine nail olmuştur. 5 Zilhicce 

1283/10 Nisan 1867 tarihli bir emir ile Belgrad dahil Sırbistan’daki tüm kalelerden 

Türk askeri çekilmiştir 63. Sırbistan’da zafer havası estiren bu gelişme, Osmanlı tebaası 

Müslümanlar’da hayal kırıklığı yaratmıştır. Kalelerin Sırplar’a terki hususunda tepkisini 


61 Aleksandre Popoviç, Balkanlarda İslâm, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995, s.190-191. 

62 1804’de ilk Sırp isyanı ile 1867 Belgrad Kalesi’nin Sırplar’a devri arasında geçen süre. 

63 B.O.A., Mühimme-i Mektûme, nr:10, hk:77, s.46, 5 Zilhicce 1283/10 Nisan 1867 tarihli hüküm. Süreç 

hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız, Karal, a.g.e., C.VII, s.15-17; Danişmend, a.g.e., C.IV, s.215-216.


dile getiren ünlü şair Ziya Paşa Sırbistan’daki gelişmeleri ünlü Zafernâmesi’nde şu 

beyitlerle yermiştir 64: 

“Terk-i emlâk edip islâmdan onbin hane, 

Hicret etmişti itaat ederek fermâne. 

Şart edip rekz-i alem etmeyi kahharâne 

Belgrat kal’asın ihsan ile Sırbistan’e 

Devletin kıldı tamamiyetini istikmal.” 

64 Ziya Paşa, Zafernâme, Baskıya Hazırlayan: Fikret Şahoğlu, İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 

Tarihsiz, s.92-95.




Osmanlı Devleti’nin Hediyeleri Siyasi Olarak 

Kullanımı: Kuzey Kafkasya Örneği * 

Zübeyde GÜNEŞ-YAĞCI ** 

Osmanlı Devleti’nin XVIII. yüzyılda Rusya karşısında aldığı yenilgiler ve bu 

yenilgilerden sonra uğradığı toprak kayıpları, Osmanlı devlet adamlarını karşılaştıkları 

durumlara bir çare olması düşüncesiyle çeşitli çözümler üretmeye yöneltti. Büyük 

Petro’dan itibaren Baltık ülkelerine ve Karadeniz’e doğru genişleme sürecine giren 

Rusya’nın en büyük hedeflerinden birisi dünyanın en etkin bölgesi olan Akdeniz’e yani 

sıcak denizlere ulaşmaktı. Bu sayede Rusya Doğu-Batı ticaretinde söz sahibi 

olabilecekti 1. Tabii ki Rusya’nın bu hedefi gerçekleştirebilmesinin coğrafi olarak birkaç 

yolu vardı. Balkanlar, Kafkasya gibi... Hangi yolu seçerse seçsin Osmanlı Devleti o yol 

üzerinde yer almakla Rusya’nın birinci hedefi konumunda idi. Bu durum kaçınılmaz 

sonu, yani uzun bir süreci kapsayacak Osmanlı-Rus mücadelesinin başlangıcını ve 

sebebini oluşturacaktır. 

İşte XVIII. yüzyılda başlayan ve XIX. yüzyıl boyunca devam eden, her bir 

aşamasında Avrupa devletlerinin de kendi politikaları gereği müdahil oldukları 

Osmanlı-Rus savaşları daima birincinin aleyhine ikincinin lehine sonuç vermiştir. 

Kafkasya ise bu ilişkiler ağında ayrı bir konuma ve yere sahiptir. Bir kere coğrafyası 

itibariyle tarihin ilk dönemlerinden itibaren tek başına bir gücün hâkimiyeti altına 

girmemiştir. Yine Asya ve Avrupa arasında yer alması nedeniyledir ki, Doğu-Batı 

göçlerinde çeşitli kavimlerin uğrak yeri olmuştur. Bu ve benzeri nedenlerle Kafkasya 

çok çeşitli milletleri, dilleri ve dinleri bünyesinde barındıran, geçmişte ve hala 

günümüzde çeşitliliğin alabildiğine yaşandığı bir coğrafya olarak karşımıza 

çıkmaktadır 2. Çeşitliliğin hâkim olduğu bölgelerde ise siyasi birliğin çok zor sağlandığı 

bir gerçektir. Bu açıdan bakıldığında Kafkasya dış etkenlere açık bir konumu ifade 

** Yrd.Doç.Dr., Balıkesir Üniversite, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, zyagci@balikesir.edu.tr 

1 Ali İhsan Bağış, “Rusların Karadeniz’de Yayılması Karşısında İngiltere’nin Ticari Endişeleri”, Birinci 

Türkiye’nin SosyoEkonomik Tarihi Kongresi Tarih (1-71-1920) Tebliğler (July 11-13 1977), Ed.: Osman Okyar, 

Halil İnalcık, Ankara 1980, s. 212. 

2 Kafkasya’nın tarihi coğrafyası hakkında geniş bilgi için bkz.: W.E. D. Allen-Paul Muratoff; Caucasian 

Battlefields, Cambridge 1953, s. 3-21; Ayrıca XVII. yüzyılda Kafkasya’da yaşayan milletler hakkında Katip 

Çelebi ayrıntılı bilgi vermiştir. Katip Çelebi, Cihậnnümậ, Müteferrika tab’ı, İstanbul 1145, s. 400-410; Ufuk 

Tavkul, Kafkasya Gerçeği, İstanbul 2007; Kafkasya Üzerine Beş Konferans, İstanbul 1977.

Zübeyde GÜNEŞ-YAĞCI 349 

etmektedir. Rusya, bütün bu olguları değerlendirerek genişleme hedeflerinden birisi 

olarak Kafkasya’yı belirlemiştir. 

Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’ya olan ilgisi XVI. yüzyılda başlamış ve yüzyılın 

sonlarına doğru Güney Kafkasya’ya hâkim olmak için Safevi Devleti ile uzun süren bir 

mücadele içerisine girmiştir 3. Rusya’nın bölgeye yönelik faaliyetlerinin başlaması 

nedeniyle mücadelenin tarafları değişmiştir. Osmanlı Devleti açısından Safevi Devleti 

ile mücadelede Güney Kafkasya’ya hâkim olma isteği birinci plandadır 4. Hâlbuki Rusya 

ile yaptığı mücadele, Rus ilerleyişini durdurma çabası şeklinde tezahür etmiştir. 

Osmanlı Devleti Kafkasya’daki Rus ilerleyişini durdurabilmek ve hatta 

Karadeniz’deki Rus baskısını hafifletebilmek için Kuzey Kafkasya’daki Müslüman 

Çerkeslerden, Abazalardan ve Dağıstan’daki Hanlardan istifade etmek istemiştir. 

Rusya’ya karşı oluşturmak istediği bu gücün bağlılığını sağlayabilmek amacıyla bölgenin 

ileri gelenlerine müteaddit defalar hediyeler göndermiştir. Bu çalışmada Osmanlı 

Devleti’nin, Rusya’nın Kafkasya’daki ilerleyişini durdurmak için hediyeleri nasıl 

kullandığı, bunun nedenleri, sonuçları ve bu amaçla bölge sakinlerinin ileri gelenlerine 

ne tür hediyeler gönderildiği üzerinde durulacaktır. Tabiî ki Osmanlı Devleti’nin ortaya 

koyduğu politikalara karşılık Rusya’nın geliştirdiği politikalar da çalışmanın çerçevesi 

içerisinde ele alınacaktır. Ayrıca bu anlamda hediye uygulamasının Devletin, başka 

nerelerde kullandığı üzerinde kısaca durularak nedenleri ve sonuçları açısından 

karşılaştırma yapılmaya çalışılacaktır. 

Hediye, devletler hukukunda önemli yeri olan bir olgudur 5. Devletlerarası 

ilişkilerde hediye alıp vermek, hediyelerin nevi ve kıymeti ilişkilerin seyrini etkilediği 

gibi yine devletlerarası ilişkilerin gücünü de ortaya koymaktadır. Bu durum bir devletin 

kendi içerisindeki ilişkilerin örüntüsünde de karşımıza çıkmaktadır. Özellikle Osmanlı 

Devleti’nde hediye 6 gerek diğer devletlerle ilişkilerinde gerek devlet adamlarının kendi 

aralarındaki ilişkilerinde 7 ve gerekse hâkim olduğu veya hâkim olmaya çalıştığı 

3 Osmanlı Devleti ile Safevi Devleti arasında Güney Kafkasya’ya hâkimiyet mücadelesi 1578 yılında 

başlamış ve 1612 yılında bitmiştir. Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-İran Siyasi 

Münasebetleri (1578-1612), İstanbul 1993; Bahram Amr Ahmadian, “Ottoman State and The Caucasus”, 

XIII. Türk Tarih Kongresi (4-8 Ekim 1999) Kongreye Sunulan Bildiriler, III/1, Ankara 2002, s. 395-400. 

4 Kafkasya’nın güneyinin Osmanlı hakimiyetine girmesi ve bu sırada izlenen Osmanlı polikaları 

konusunda geniş bilgi için bkz.: Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlı Devleti’nin Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1993. 

5 İnsanlar arasında sevgi ve dostluk nişanesi olarak veya muaşeret kaidesi uyarınca karşılıksız verilen 

nesneye hediye denilmektedir. Ali Bardakoğlu, “Hediye“, TDVİA, XVII, İstanbul 1998, s. 151. Türk 

tarihinde hediye ile ilgili bkz.: Mehmet Ersan, “Türkiye Selçukluları’nda Hediye ve Hediyeleşme I”, Tarih 

İncelemeleri, XIV, İzmir 1999, s. 65-77; Ayrıca Türk Kültüründe Hediye Sempozyumu’nun bildirilerinden 

oluşan Hediye Kitabı ve Kültür Tarihimizde Çeyiz adlı eserler hediye çalışmaları için önemli bir yere 

sahiptir. Hediye Kitabı, Ed: Emine Naskali Gürsoy, Aylin Koç, İstanbul 2007; Kültür Tarihimizde Çeyiz, Ed.: 

Emine Gürsoy Naskali- Aylin Koç, İstanbul 2007; Ayrıca bu alanda yeni tezler yapılmaktadır. Aykut 

Mutsak, A Study on the Gift Log, MAD:1279: Making Sense of Gift Giving in the Eighteenth Century Otoman 

Society, Boğaziçi Üniversitesi, Yüksek Lisan Tezi, İstanbul 2007; Yine M. Akif Erdoğru’nun Osmanlı 

Devleti’ne gelen Kalmuk elçilerine verilen hediyeleri ve kaldıkları süre içinde giderlerini karşılamak 

amacıyla verilenleri ele makalesi de ayrı bir yere sahiptir. M. Akif Erdoğru, “ Kalmuk Elçileri Üzerine 

Osmanlı Arşiv Belgeleri”, Tarih İncelemeleri, XVIII, (Temmuz 2003), İzmir, 111-118. 

6 Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde hatırı sayılır derecede hediye defteri vardır. Rıfat Günalan ve Zeki 

Kavanoz bu defterlerin üzerine çalışma yapmışlardır. Rıfat Günalan- Zeki Kavanoz, “Başbakanlık 

Osmanlı Arşivinde Hediye Kayıtları”, Kültür Tarihimizde Çeyiz, Ed.: Emine Gürsoy Naskali- Aylin Koç, 

İstanbul 2007, s. 63-72. 

7 Osmanlı Devleti’nde devlet adamları arasındaki hediyeleşme ile ilgili olarak bkz.: Hedda Reindl-Kiel,

350 Osmanlı Devleti’nin Hediyeleri Siyasi Olarak Kullanımı: Kuzey Kafkasya Örneği 

bölgelerdeki güçlerle ilişkilerinde daha bir önem kazanmakta ve devletin politikasına ve 

uygulamalarına yön verebilmektedir 8. Hatta bölgedeki hâkimiyetinin sınırlarını ve 

sürekliliğini dahi etkileyebilmektedir. Bunun yanında bağlı beylikler hediye takdim 

ederlerdi. Hediye takdim edilirken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardı. 

Dostane ilişkilerin geliştirilmesi amacıyla gönderilen hediyeler ile metbuya gönderilen 

hediyeler arasında fark olması kaçınılmazdı 9. 

Fakat bazen hediye gönderilmesi bir bölgedeki problemin giderilmesi amacına 

yönelik olabiliyordu. 1517 tarihinden itibaren kutsal bölgelere yapılan hac kervanlarının 

güvenliğinin sağlanması amacıyla Arabistan çöllerinde yaşayan Bedevi kabilelere verilen 

hediyeleri bu kapsam içerisine dâhil etmek mümkündür 10. Osmanlı yönetimi hiçbir 

zaman hacca giden hacıların yollarda sıkıntı çekmelerini istememiştir. Bedevi kabileler 

ise hac mevsiminde hacılara saldırmak suretiyle bölgenin güvenliğini zaman zaman 

tehdit etmişlerdir 11. Yönetim hac kervanının güvenli bir şekilde kutsal topraklara 

ulaşması için bazen Bedevi kabilelere Surre adı verilen hediyeler vermek suretiyle 

onlarla anlaşmaya çalışmıştır 12. Bu anlamda hac yolunun güvenliğinin sağlanması 

Osmanlı padişahının gücünü tartışılmaz hale getirmenin bir aracı olarak görülmüştür 13. 

“Osmanlı’da Hediye (16-17. Yüzyıl)”, Hediye Kitabı, Ed.: Emine Naskali Gürsoy, Aylin Koç, İstanbul 

2007, s. 102-111; Murat Akgündüz, “Padişah ile Şeyhülislam Arasındaki Hediyeleşmeler”, Hediye Kitabı, 

Ed.: Emine Naskali Gürsoy, Aylin Koç, İstanbul 2007, s. 134-139. 

8 Elçilerin götürdükleri hediyeler oldukça değerli olurdu. Hediye çeşitleri için bkz.: Faik Reşit Unat, 

Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992, s. 26-27. Mesela Ahmet Vasıf Efendi İspanya elçiliği 

sırasında İspanya kralına çeşitli neviden hediyeler götürmüştü. D. BŞM, 5486 İspanya Devletine 

gönderilmek üzere elçi olarak tayin olunan Ahmed Vasıf Efendi’ye teslim olunan hediyelerin ecnas, miktar 

ve tahmini bahalarını gösterir defter, 19 Ramazan 1201 (5 Temmuz 1787); Ayrıca Avusturya 

İmparatoruna gönderilen hediyeler için bkz.: Murat Uluskan, “Avusturya İmparatoruna Gönderilen 

Hediyeler (1665-1699)”, Hediye Kitabı, Ed.: Emine Naskali Gürsoy- Aylin Koç, İstanbul 2007, s. 72-82. 

9 Mehmet Ersan, “Türkiye Selçukluları’nda Hediye…”, s. 71, 73. 

10 Hac yolunun güvenliğinin sağlanması Osmanlı Devleti’nin İslam dünyası içerisindeki etkinliğinin ve en 

önemli güç olduğunun göstermesi bakımından her zaman önemli bir rol oynamıştır Andre Raymond, 

Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çev.: Ali Berktay, İstanbul 1995, s. 21; 1569 yılında Don ve Volga 

nehirlerinin bir kanal ile birleştirerek Hazar Denizi’ne su yolu ile ulaşmanın bir amacı Orta Asya’dan gelen 

hac yolunun güvenlik altına alınması isteğidir. Böylece yine Orta Asya Müslümanlarının yolunu kesen 

İran’a baskı yapılması ve yeni bölgeye doğru genişlemeye başlayan Rusya’nın uzaklaştırılması sağlanacaktı. 

Halil İnalcık; “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, 

XII/46, (Nisan 1948), Ankara, s. 368. 

11 Melek Çolak, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Hac Yollarının Güvenliği için Aldığı Önlemler (XX. Yüzyıl 

Başları)”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 9, Isparta 2003, s. 89 

12 Surre kelimesinin sözlük anlamı, para kesesi, para çıkını demektir. Ferit Develioğlu, Osmanlıca-Türkçe 

Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1993, s. 965; İ. Hakkı Uzunçarşılı’ya göre,mali terimlerden biri olup, elli bin 

akçeye (= yarım yük) verilen addır. İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 

Ankara 1948, s. 385; Ancak kelime bu anlamlarının dışında hac mevsiminden önce Osmanlı padişahlarının 

Mekke ve Medine’ye gönderdikleri her türlü para ve hediye manasında kullanılmaktadır. M. Zeki Pakalın, 

Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, Ankara 1993, s. 280; Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümayun 

ve Surre Alayları üzerine çalışma yapan Münir Atalar, Bedevi kabilelere hac kervanına saldırmamaları için 

verilen hediye ve paralar için Urban Surresi tabirinin kullanıldığını ifade etmektedir. Nitekim Taife-i Urban’ın 

Surre Defteri adıyla Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde defterler vardır. Münir Atalar, Osmanlı Devletinde Surre-i 

Hümayun ve Surre Alayları, Ankara 1999, s. 207. 

13 Surre karşılığında Bedevilerden hac kervanına saldırmamaları istenirdi. Ayrıca çölde belirli durak 

noktalarına hacıların ihtiyacının karşılanması amacıyla yiyecek maddeleri getirmeleri talep edilirdi. Suraiya 

Faroqhi, Hacılar ve Sultanlar (1517-1638), Çev.: Gül Çağalı Güven, s. 77. MAD. Surre Defteri, 7396 Şevval 

1203 (Haziran-Temmuz 1789), Burada Bedevi kabilelerden alınan hizmet ve ayrıca onlara bağlılık,


Bu ve benzeri uygulamalar Osmanlı Devleti sisteminin içerisinde yer almanın bir 

nişanesi olarak algılanıyordu. Gerek hediye veren ve karşılığında sadakat ve bağlılık 

bekleyen devlet açısından gerekse bağlılığının kabulünü isteyen metbu açısından böyle 

idi. Kuzey Kafkasya’da bulunan kabileler için de aynı kuralın geçerli olduğunu 

söylemek yanlış olmamalıdır. Artan Rus tehdidi karşısında manevi ve özellikle maddi 

destek sağlamak için İslam’ın lideri olan Osmanlı Devleti’nin yardımını sağlamanın 

gerekliliği tartışma götürmez bir gerçekti 14. Nitekim bu amaçla Müslüman olan 

Çerkesler müteaddit defalar Osmanlı Devleti’ne başvurarak kendilerinin 

desteklenmesini isterken, bu suretle kendi halkları önünde de taltif edilmelerini talep 

etmekteydiler 15. Bu durumu Çerkes ve Abaza ileri gelenleri ve Dağıstan Hanları ile 

Osmanlı Devleti arasında yapılan yazışmalarda görmek mümkündür 16. 

Esasen Osmanlı Devleti’nin Rusya’nın bölgede ilerleyişini durdurabilmek için 

bölgenin yerel güçlerine ihtiyacı vardı. Kafkasya’ya giden görevliler devamlı surette 

özellikle Çerkes ve Abazaların, cesur, savaştan çekinmeyen kimseler olduklarını ve 

Osmanlı Devleti’nin yanında yer almaları halinde Rusya’ya karşı büyük bir güç ele 

edilebileceğinin altını çizmekte idiler. Bunun için Osmanlı yöneticileri gerekli olan 

karşılığı ödenen para miktarı ve kimlere verildiği ayrıntılı bir şekilde kaydedilmiştir. Yine aynı amaca 

yönelik Surre Defteri. MAD. Kabail-i Arab Rüesasına Tevzi Edilen Surre Defteri, 6087, 1202 (1787-1788), 

Surrenin miktarı konusunda kervan idarecisi, kabilelerle pazarlık eder ve anlaşma sağlardı. Kabilelere 

çeşitli hediyeler ve para yanında onların taltif edilmesi amacıyla hil’at ve diğer taltif nişanları da verilirdi. 

Anlaşmanın sağlanamadığı durumda ise Bedevi kabileler hac kervanına saldırabiliyorlardı. Buna dair en 

önemli olaylardan birisi 1670 yılında meydana gelmiştir. Bedeviler Mescid-i Haram’da ibadet etmekte olan 

silahsız ve ihramlı hacılara saldırmışlardı. Suraiya Faroqhi, Hacılar..., s. 70-80. 1698 yılında da yine böyle bir 

olay vuku bulmuş, Mekke’den dönen Şam kervanına saldırmışlar ve çok sayıda hacıyı öldürmüşlerdir. 

Münir Atalar, Osmanlı Devletinde Surre-i Hümayun…,s. 138. 

14 Kuzey Kafkasya’ya İslamiyet erken tarihlerde VII. yüzyılda girmiştir. Kuzey Kafkasya’da İslamiyet’in 

girişi yayılma sürecinde doğusu ile batısı arasında farklılık vardır. Altınordu Devleti’nin İslamiyeti kabul 

etmesiyle bölgeye giren İslamiyet doğusu kadar yayılma alanı bulamamıştır. Mehmet Özsaray, Kafkas 

Halklarından Adiğelerin Eski Dinleri ve İslamiyet’in Kuzey Kafkasya’ya Girişi, Marmara Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1998, s. 71-88; 

Fakat XIX. yüzyıla geldiğimizde Kuzeybatı Kafkasya’nın büyük bir kısmı artık Müslüman’dır. İrina 

Babich, “İslam ve Legal System in the Northwestern Caucasus”, Etno-Nationalism, İslam and the State in the 

Caucasus, London 2008, s. 19,20. 

15 Çerkesler bir toplantı düzenleyerek Rusya’ya karşı güçlü bir devletten yardım isteme konusunu 

görüşmüşlerdir. Toplantıda Zanikoların başını çektiği grup Osmanlı Devleti’nden yardım istenmesi 

kararının çıkmasını sağlamışlardır. İstanbul’a Zaniko Mehmet Giray’ın başkanlığında bir heyet gelmiş 

padişah I. Abdülhamid ile görüşmüşlerdir. İsmail Berkok, Tarihte Kafkasya, İstanbul 1958, s. 371; 

Görüşmeden kısa bir süre sonra Soğucak Muhafızlığı’nı kurarak Devlet, Kuzey Kafkasya’da daha etkin 

olmaya karar vermiştir. İlk Soğucak Muhafızı Ferah Ali Paşa’nın faaliyetleri için bkz.: Haşim Efendi, 

Ahval-i Anapa Ve Çerâkise, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, 1569; 

Zübeyde Güneş-Yağcı, Ferah Ali Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı (1781-1785)’, Ondokuz Mayıs Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Samsun 1998. 

16 Daha Ferah Ali Paşa Soğucak Muhafızı olarak göreve başladığında Abaza ve Çerkes ileri gelenleri 

Soğucak’a gelerek eskiden olduğu gibi kendilerine ataya ihsan edilmesini istemişlerdir. Soğucak kadısı 

Cemal bir ilam ile durumu İstanbul’a Sadarete bildirmiştir. HH. 1303, Soğucak kadısı Cemal’in ilamı, 11 

Ramazan 1197 (11 Ramazan 1783); Bicanzâde Ali Paşa, Soğucak muhafızlığına tayin edildikten ve göreve 

başladıktan sonra Çerkes ve Abaza ileri gelenlerini Anapa’ya davet ederek, çeşitli hediyeler vermiştir. 

Belgeye göre Çerkes ve Abazaların hepsi aynı zamanda değil peyderpey Anapa’ya davet edilmişlerdir. 

Hediye verilme ile ilgili tarih 22 Muharrem 1200 tarihinde başlamakta ve Cemaziyelevvel 1200’de sona 

ermektedir. Belgede bu sayede bölgenin itaat altına alındığı ifade edilmektedir. CD. 4528 Soğucak 

Muhafızı Bicanzâde Ali Paşa’nın Sadarete tahriratı, 28 Receb 1200 (27 Mayıs 1786);


neyse onu yapmalıydılar. Yöneticilerin ifadelerine göre, kabile ileri gelenlerinin kalpleri 

kazanılmalı ve gönülleri hoş edilerek onlara karşı iyi muamelede bulunulmalıdır. Bu 

durum belgelerde Te’lîf-i kulûbleri 17 için li eclil tatyîb (gönüllerinin hoş edilmesi için iyi 

davranma) ya da celb-i kulûb (kalplerin kazanılması) sözleriyle ifade edilmektedir 18. 

Belgelerde atiyye ve hediye verilmesinin nedeni çok açık bir şekilde görülmektedir. 

Bunlardan birisi Soğucak Muhafızı Bicanzade Ali Paşa’nın Sadaret’e yazdığı tahriratın 

hülasasıdır. Bicanzade Ali Paşa, bu tahririnde Soğucak ve havalisinde olan Abaza ve 

Çerkes ve Tatar kabileleri kemâ fi-l evvel Devlet-i Âliyyeye sadâkat ve istikamet üzere 

kulluklarında karar ve devam eylemeleri içün Der Aliyyeden tel’if-i kulublerine irâde-i âliyye taalluk 

ider ise Abazanın sipahilerine ve Çerkes bey ve sipahilerine ve tatar kabilelerinin mirzalarına ve 

selâtîn-i Cengiziyyeden olub ol tarafda olan Selâtîne hediye verilmesini talep etmektedir 19. 

Belgede belirtilen Çerkes ve Abazalar yanında Tatar mirzaları ve Selâtîn-i 

Cengiziyye’den sultanlar da vardır. 

Yine bir başka belge Anapa ileri gelenlerinden Seyyid Halil‘den Trabzon valisi ve 

Anapa muhafızı Yusuf Paşa’ya yazılmıştır. Seyyid Halil, Anapa kalesinin takviyesinin 

lazım geldiği ve bununla ilgili gerekenleri anlattıktan sonra kabilelere verilecek 

hediyeler konusuna gelmektedir: Kabâil-i Abaza ve Çerakiseye verile gelen âtâya-yı Padişahın 

vürûduna muntazırız (Padişahın armağanlarının gelmesini bekliyoruz.) zira akvâm-ı mezkûre 

beher yevm matlub ediyorlar ve bunların âdet-i müsemmiresi şey ol mikdar verilmediği sûretde 

tarafımıza gelmezler ve istihdâmları dahi emr-i âli olur atiyyeniz bugün yarın gelecek deyü avk 

oluyorlar kerem buyurub akvâma bir mikdâr verilen atiyyeleri ne ise sâbıkından ziyade olarak serien 

ihsâna inâyet buyrulsun.. 20 

Bunun gibi birçok belgelerde Devlet-i Âliyyeye sadakat ve istikamet üzere 

kulluklarında karar ve devam eylemeleri içün yer alan ifadelerden kabilelerin Osmanlı 

Devleti’ne sadakatle hizmet ettikleri sonucunu çıkarmak mümkündür. Fakat yine bu 

ifadeden eğer Çerkes ve Abazalar taltif edilmezse ne olur sorusunu sormak gerekir. 

Sorunun cevabını ikinci belgedeki bir başka ifadede bulmak mümkün görünmektedir. 

Ol mikdâr verilmediği sûrette tarafımıza gelmezler ve istihdâmları dahi emr-i âli olur 21. Bu 

cümleden hareketle hediyelerin Osmanlı Devleti için ne denli önemli olduğu açıktır. 

Gerçekten kabileler hediye verilmeyip taltif edilmedikleri zaman Rusya’nın 

yanında yer alıyorlar mıydı? Bunu Osmanlı tarihi yazan Iorga; para ve hediye ile Osmanlı 

Devleti’nin yanında yer alan kabilelerin bir başka güç para verdiğinde onun yanında yer 

almayacakları kesin değil ifadesi ile ortaya koymaya çalışmıştır 22. Ayrıca 14 Ocak 1825 

tarihli raporunda Anapa muhafızı Seyyid Ahmed Paşa Abaza taraflarında oturan 

Nogay Bey’in kardeşi Elhas Bey’in Rusya tarafına geçtiğini rapor etmiştir. Hatta Elhas 

17 CD. 16424, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’ya ve Anapa kadısına hüküm, 10 Muharrem 1207 (28 

Ağustos 1792). 

18 CD. 4528, Soğucak Muhafızı Bicanzâde Ali Paşa’nın Sadaret’e tahriratı, 28 Receb 1200 (27 Mayıs 1786); 

CAs. 52040, Soğucak Canibi Başbuğu Mustafa Paşa’ya hüküm, 24 Ramazan 1201 (10 Temmuz 1787). 

19 CD. 16723 Sadaret’e tahrirat, 9 Receb 1201 (27 Nisan 1787). 

20 Jean-Louis Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun Gerilemesi ve Ruslara Karşı Kafkas 

Kabilelerinin Direniş Girişimleri (1792)”, Toplumsal Tarih, II/7, (Temmuz 1994), İstanbul, s. 54. 

21 Jean-Louis Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun....”, II/7, s. 54. 

22 “Sadrazam Abazalarla Çerkesleri de kazanmaya muvaffak oldu. Fakat bunlar, “bir para fazla” aldıkları 

takdirde Ruslara hizmet etmeye hazırdılar.”, N. Iorga, Osmanlı Tarihi (1774-1912), Çev.: Bekir Sıtkı Baykal, 

Ankara 1948, s. 72.


Bey Rus askerlerine yataklık etmiştir 23. Hediye verilmeyen beylerin Rus tarafına geçip 

geçmediği hususu tam olarak kesinlik kazanmasa da bölgede Rus baskısının artması 

nedeniyle bir çok kabilenin savaşın bitmesi ümidiyle savaşmaktan kaçındıkları ve 

Ruslarla birlikte hareket etmeye başladıkları bir gerçektir 24. Ayrıca Rusya tarafına 

geçmeseler bile kabilelerin bağımsız hareket etmelerinin önlenmeye çalışılması hediye 

verilmesinin bir başka sebebini oluşturmaktadır. Osmanlı Devleti, Rusya’ya karşı 

onlardan istifade etmek amacıyla hareket etmiş olmasına rağmen barış zamanı sınır 

ihlalleri nedeniyle anlaşma şartlarını bozmalarını istememektedir. Özellikle uzun ve 

yıkıcı 1768-1774 savaşı sonrasında Rusya ile savaşı hazırlık yapmadan istemeyen 

Devlet, Çerkeslerin Kuban Nehri’nin kuzeyine saldırı düzenlemelerini engellemeye 

çalışmıştır. Bölgede görev yapan valilere bu yönde talimat verilmekte ve kabilelerin 

anlaşma şartlarına riayet etmelerini sağlamaları önemle vurgulanmaktadır 25. 1792 

yılında imzalanan Yaş Antlaşması Osmanlı Devleti’ne sınır ihlallerinde verilen zararın 

tazmin edilmesi yükümlülüğünü getirmiştir. Çerkeslerin sınırın öte tarafına geçerek 

verdikleri zararları Rus hükümeti devamlı surette Bab-ı ậliye bildirmiş ve zararın 

karşılanmasını talep etmiştir 26. Bölge valileri hediyelerin yanında onlardan Osmanlı 

Devleti’ne sadık kalacaklarına dair senetler aldıkları gibi rahat duracaklarına dair söz 

vermelerini talep etmiştir 27. Hatta bunu temin maksadıyla bazı beylerin çocukları 

Anapa’da rehin olarak tutulabilmekte idiler 28. Rusya ile savaş başladığında ise Padişah 

cihat ilan ediyor ve bütün Müslümanları savaşa davet ediyordu. 1787-1792 Osmanlı 

23 HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyelevvel 1239 (14 Ocak 

1824). 

24 Ruslar Kafkasya’daki halkları birbirlerine düşürmeye çalışıyorlardı. Onların aralarındaki problemlerden 

istifade etmek istiyorlardı. Kumukları Çeçenlere, Çeçenleri Kabartaylara, Kabartayları Nogaylara karşı 

kullanarak aralarındaki iç çatışmalardan azami ölçüde yararlanmak amacındaydılar. John F. Baddeley, s. 

136; Bunun yanında Ruslar savaş sırasında çok acımasız bir tutum sergiliyorlardı. Rus Generali Feze’nin 

Aşilta saldırısı buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. Köy ele geçirildikten sonra bile katliamlara devam 

edildi. Köyden kaçamayan evlerde kalanlar öldürüldüler. Direniş arttıkça Rusların öfkesi artıyor, 

dolayısıyla tutumları da sertleşiyordu. ‘Karşılaşılan inatçı direnme karşısında korkunç bir öfkeye kapılan 

askerlerimiz, hiçbir esir almadılar. Ellerine geçen herkesi öldürdüler’ diyor bir Rus belgesi. John F. 

Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şamil, Çev: Sedat Özden, İstanbul 1989, s. 288. 

25 HH. 324/J, Çıldır Valisi Süleyman Paşa’nın Sadarete tahriratı, 16 Safer 1198 (10 Ocak 1784); CD. 

11288, Kabile Beylerine hüküm, 9 Cemaziyel ahir 1201 ( 29 Mart 1787). 

26 Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya Siyaseti, İstanbul 1979, s. 171, 185; Jean- 

Lois Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da... “, I/6, s. 44; Bu türden bir belge çalışması için bkz.: Zübeyde G. 

Yağcı, “Kafkasya’da Osmanlı-Rus Sınırında Küçük Kaynarca Antlaşmasından Sonra Meydana Gelen Sınır 

İhlalleri”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, IV/6, Balıkesir 2001, s. 88-105. 

27 HH. 33888/F, Çerkes ve Abazaların ileri gelenlerinin Sadarete mahzarı, (Seyyid Ahmet Paşa dönemi); 

Daha önce de bu neviden senet alınmıştı. CD. 7314, Kabilelerden alınan senet, 25 Rebiülevvel 1209 (20 

Ekim 1794); Buna dair bir diğer olay da Hollandalı Şövalye Taitbout De Marigny’nin ticari amaçlarla 

Anapa ve civarına yaptığı ziyaret sırasında gerçekleşmiştir. Marigny Anapa’ya geldiği zaman Anapa 

muhafızı Seyyid Ahmet Paşa’dır. Paşa, Çerkes beyleri ile Anapa’da toplantı yaparak onların Padişah’a bağlı 

kalmaları hususunda bağlılık yemini etmelerini istemiştir. Sonuçta Çerkeslerin büyük bir çoğunluğu yemin 

etmişlerdir. Şövalye Taitbout De Marıgny, Şövalye Taitbout De Marigny’nin Çerkesya Seyahatnamesi, Çev.: 

Aydın Osman Erkan, İstanbul 1996, s. 156; Ayrıca bu konuda geniş bilgi için bkz.: Zübeyde Güneş-Yağcı, 

“Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya Siyaseti: Çerkeslerden Bağlılık Senedi Alınması, Karadeniz, Sayı: 2, 

Giresun 2009, s. 99-112. 

28 Ali Arslan; ‘Rusya’nın Kırım ve Gürcistan’ı İlhakından Sonra Osmanlı Devleti’nin Çerkes Kabileleri İle 

Münasebetleri (1784-1829)’, Kafkas Araştırmaları I, İstanbul 1992”, s. 49; Cemal Gökçe; Kafkasya ve Osmanlı 

İmparatorluğu..., s. 216.


Rus savaşında da aynı durum söz konusu olmuş, savaş başladıktan sonra Kafkasya ileri 

gelenlerine Evâmir-i ậliyye ve çeşitli hediyeler gönderilerek Kabartay taraflarında 

Rusya’ya karşı yapılacak savaşta Osmanlı Devleti’nin yanında yer almaları istenmiştir 29. 

Hediyelerin verilme sebebi kadar çeşitleri yani hangi tür hediye verildiği de 

önemlidir. Çünkü Kafkasya’nın sosyal yapısı her kabileye ve aynı kabileden herkese 

aynı derecede hitap etmeyi imkansız kılıyordu 30. Verilen hediyelerin nevinden ziyade 

kime hangi hediye verildiği bu noktada büyük ehemmiyet kesp ediyordu. Çünkü kabile 

beylerine verilen hediye ile adamlarına verilenler arasında fark olmaması mümkün 

değildi. Beylere ve ileri gelenlere genellikle kaftan, kürk 31, sahtiyan ve meşin gibi deri 

çeşitleri 32, tüfek, yay, kaput, kirpas 33 ve diğerlerine ise çeşitli kumaşlar veriliyordu 34. 

Bütün bu hediyeler yanında asıl önemli olan ise bazı kabile ileri gelenlerine, bölgede 

etkin olan liderlere, Kırım Han sülalesinden olanlara maaş verilmesi ve çeşitli 

derecelerde rütbeler verilerek taltif edilmeleri idi 35. 

29 CAs. 30577, Çerkes ve Abaza beylerine Evâmir-i ậliyye, Evâhir-i Rebiülevvel 1205 (27-Kasım-7 Aralık 

1790); Kabartay beylerine diğer Çerkes ve Nogay beylerine gönderildiği gibi atiyye ve hediye gönderilmesi 

istenmiştir. HH. 16115, Sadaret’ten Padişah’a arz, (tarihsiz). 

30 Çerkeslerde halk çeşitli sınıflara ayılmıştır. Bu konuda geniş bilgi için bkz.: Jabaghi Baj, Çerkezler, Ankara 

2000, s. 88-97; Walter Ricmond, The Northwest Caucasus: Past, Present, Future, New York 2008, 20-21. 

31 CD. 8628, Anapa’ya gönderilen eşya defteridir, 26 Muharrem 1211 (01 Ağustos 1796); CD. 12763, 

Çerkes ve Abaza ileri gelenlerine gönderilen hediyenin defteri, 7 Muharrem 1207 (25 Ağustos 1792); 

Kürkler arasında sincap, samur, kakum ve varsak olanları vardı Ayrıca kürkler alâ, ednâ ve evsât olarak da 

derecelendirilmiştir. Çerkes Beylerine Trabzon valisi ve Anapa muhafızı Hasan Paşa marifetiyle kabile 

ümerasına 130 adet Samur ve karsak kontoş, 50 adet bölbekli (?) kakum, sincap, karsak, 100 adet tüfek, 

300 yeşil biniş, 300 adet sarı, 300 adet kırmızı meşin gönderilmesine karar verilmiştir. Toplam bedeli 

26.920 kuruş CAs. 19110, Trabzon valisi ve Anapa muhafızı Hüseyin Paşa’nın sadarete tahriratı, 14 

Zilkade 1240 (30 Haziran 1825). 

32 CAs. 52046, Kabail ileri gelenlerine verilen hediyelerin defteri, 2 Şaban 1201 (20 Mayıs 1787); CAs. 

27920, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’ya gönderilen eşyanın defteri, 28 Şevval 1210 (06 Mayıs 1796); CD. 

1190, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’nın Sadarete takriri, 20 Muharrem 1208 (28 Ekim 1793); CAs. 12743, 

Anapa Muhafızı Seyyid Mustafa Paşa’nın Sadaret’e tahriratı, 25 Muharrem 1206 (24 Eylül 1791). 

33 Ala ve edna kirpas, bogasi, tüfek gibi eşyalar hediyelik eşyalar arasındaydı. CD. 2809, Anapa Muhafızı 

Vezir Mustafa Paşa tarafına gönderilen eşyanın defteridir, 25 Cemaziyelahir 1201 (14 Nisan 1787); CD. 

16424, Anapa Muhafızı Mustafa Paşa’ya ve Anapa kadısına hüküm, 10 Muharrem 1207 (28 Ağustos 

1792). 

34 HH. 44569/R, Kabaile gönderilen hediye defteridir, 13 Rebiülahir 1242 (14 Kasım 1826). 

35 Maaş verilenler arasında 

Kalgay Mehmed Giray Sultan: 15000 kuruş, 

Soğucak’ta bulunan Bahadır Giray Sultana 2500 kuruş, 

Kemürgey kabilesinde Hacı Giray Sultana 750, 

Kızıl Bey Beslemesi Salih Giray sultana 750, 

Nevruzoğlu kabilesinde Selim Giray Sultana: 750 

Besni kabilesinde Arslan Giray Sultana 750, 

Abzek kabilesinde Maksud Giray Sultana 750, 

Bjeduğ kabilesinde Murad Giray Sultana 750; 

Hatukay kabilesinde İslam Giray Sultana 750, 

Ayrıca kabilelere verilmek üzere 40 bin kuruş gönderilmiştir. Kalgay Mehmed Giray ve Bahadır 

Giray dışındakilere ayrıca samur ve kakum kürk de verilmiştir. Kabilelere verilen paranın ayrıntıları 

belgede verilmemiştir. Yine belgeye göre Kabile ileri gelenlerine: 

çeşitli cinslerde kumaş, 

yay (300 keman tatarı), 

sahtiyan (1000 adet), 

ecnas meşin (1000 adet),


Bir başka belgede ise daha önceden bazı kabile beylerine rütbeler verildiğini 

biliyoruz. Bunlardan birisi Çerkes ümerasından Ömer Mirza’dır. Taman İskelesi 

gümrüğü gelirinden olmak üzere yıllık 25 kuruş verilmesi Kırım Hanı Mengli Giray’ın 

isteği doğrultusunda gerçekleşmiştir 36. Bir diğeri ise Kemürgey kabilesi beyi Arslan 

Beydir. Arslan Beye mîr-i mîrânlık rütbesiyle birlikte Anapa gümrüğü malından 1500 

kuruş tutarında maaş bağlanmıştır 37. Çerkes ve Abaza ileri gelenlerine maaş verilmesine 

uzun bir süre devam edilmiştir. Nitekim Yunan savaşı öncesi Kuzey Kafkasya’daki bir 

çok kişiye maaş verilmiştir. Kimlere ne kadar maaş verildiği defterlere ayrıntılı bir 

şekilde kaydedilmiştir 38. 

Osmanlı Devleti 1829 yılında bölge ile olan irtibatını kesmiş 39 olmasına rağmen 

1854-56 Kırım savaşı sırasında Özellikle Dağıstan ve Çeçenistan’da faaliyet gösteren 

Şeyh Şamil ile bağlantı kurmuştur. Esasen Şeyh Şamil Kırım savaşı öncesi birkaç defa 

destek aramak için İstanbul’a adamlar göndermiştir. Ancak Osmanlı Devleti özellikle 

Mısır meselesi nedeniyle Rusya ile ittifak yaptığından bu isteklere olumlu cevap 

verememiştir 40. Fakat artık Rusya ile savaş vardır ve cihat ilan edilmek suretiyle İslam 

dünyasının desteği aranmaktadır. Bu amaçla Devlet, Şeyh Şamil’e 41 ve yakınındakilere 

Evâmir-i ậliyye göndererek çeşitli derecelerde unvanlar vermiştir 42. Ayrıca savaş öncesi 

zencefli çuka ferace (50 adet), 

evsat kürk (30 adet), 

ala kürk (10 adet), 

altun kakmalı sim bilezikli şişhane tüfek (50) 

sim kakmalı tüfek (50) gönderilmişti. CD. 12615, Battal Paşa marifeti ile Kuban’da sakin kabail rüesasına 

verilecek eşyanın defteridir, 15 Şaban 1203 (11 Mayıs 1789); Daha Ferah Ali Paşa’nın muhafızlığı 

döneminde kabile ileri gelenlerine maaş ve hediye verilmiştir. CAs. 48506, Paşa’nın kapı kethüdasının 

takriri, 4 Rebiülevvel 1197 (7 Şubat 1783); HH. 1339, Soğucak Muhafızı Ferah Ali Paşa’nın Sadarete 

tahriratı, 29 Ramazan 1197 (28 Ağustos 1783). 

36 İbnülemin Dahiliye, 2729, 8 Zilkade 1141 (5 Haziran 1729). 

37 CD. 4538, Soğucak muhafızı Ferah Ali Paşa’ya hüküm, 13 Zilkade 1197 (10 Ekim 1783); Ferah Ali 

Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı döneminde birkaç kişiye daha maaş tevcih edilmiştir. AE. 2863, Ferah Ali 

Paşa’nın Sadaret’e tahriratı, 18 Şaban 1199 (26 Haziran 1785); Anapa muhafızı Ahmed Paşa’nın isteği 

üzerine Çerkes ve Abaza ileri gelenlerinden Kızıl Bey’e yıllık 150 kuruş, Mehmed Giray’a 200 kuruş maaş 

verilmiştir. CD. 2296, Anapa muhafızı Vezir Ahmed Paşa’ya hüküm, 9 Recep 1236 (12 Nisan 1821). 

38 Bunlardan bir tanesi Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde Maliyeden Müdevver Defterler kataloğunda yer 

almaktadır. MAD. 10366, Masrafların kayıt defteri, 8 Cemaziyelevvel 1242 (8 Aralık 1826), s. 212-214. 

39 Mirza Bala, ‘Çerkesler’, İA, III, İstanbul 1993, s. 383. 

40 Moshe Gammer, ‘Shamil and the Ottomans: A Prelimminary Overview’, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal 

ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler (İstanbul 21-25 Ağustos 1989), Ankara 1990, s. 388; Çerkes ümerasında olup 

Sohum kalesini alan İbrahim Bey, beşinci dereceden nişanla ödüllendirilmiştir. Abaza beylerinden Hamid 

Bey ve Şabsığ beylerinden Hasan Bey de İstanbul’da kapıcıbaşılık rütbesi ile taltif edilmişlerdir. İrade 

Dahiliye, 19311, İbrahim Beye İrâde-i aliyye, 27 Şaban 1270 (25 Mayıs 1854). 

41 İrade Dahiliye, 17605, Şeyh Şamil’e Evâmir-i ậliyye, 5 Muharrem 1270 ( 8 Ekim 1853). 

42 Şeyh Şamil’e rütbe-i vüzeratla birlikte Dağıstan Serdar-ı Ekremi, 

oğlu Gazi Mehmed’e mirlivalık, 

Ebu Müslim Şemhal Han’a Feriklik rütbesi, 

Camu (?) Han’a mîr-liva rütbesi, 

Hasay (?) Han’a mîr-liva rütbesi, 

Danyal Sultan’a mîr-liva rütbesi, 

İsmail Paşa’ya mîr-liva rütbesi verilmiştir. İrade Dahiliye, 19040, Şamil’e Evâmir-i ậliyye 20 Şaban 1270 (18 

Mayıs 1854); İrade Dahiliye, 1882, Şamil’in Çerkesistan’da bulunan naibi Muhammed Emin’e mîr-i mîrânlık 

tevcihi, 11 Şaban 1270 (9 Mayıs 1854).


Rusya’nın baskısı ile Edirne’de mecburi ikamete tabi tutulan Çerkes ileri gelenlerinden 

Sefer Bey, Çerkesistan valisi olarak tayin edilmiştir 43. Bu aşamada verilen tevcihler Şeyh 

Şamil’e manevi destek sağlamış, Kafkasya’da itibarı artmıştır 44. 

Bütün bunların yanında kabilelere hediye verilirken Anapa muhafızları bazen 

hataya düşebiliyorlardı. Bazı kabilelere verilmediği, bazılarına verildiği durumlar dahi 

olabiliyordu. Anapa muhafızı Seyyid Ahmet Paşa İstanbul’dan gönderilen hediyelerin 

dağıtımında hata yapmış, kabileler arasında ayırım yapmıştır. Kabileler bu nedenle 

Seyyid Ahmet Paşa’ya tepki göstermişler ve kendisinden yüz çevirmişlerdir. Ancak 

Seyyid Ahmet Paşa, kabileleri devletin yanına çekmek için çok çalıştığını ve bunu 

başardığını 45; fakat onun anlaştığı beylerin çoğunun veba salgını sırasında öldüğünü, 

yerine gelen beyler ile irtibatının kesildiğini ve Rusya ile onların anlaştıklarını Sadaret’e 

yazdığı raporunda bildirmiştir. Bunlar arasında karısının akrabalarından bazı beyler de 

vardır. Bu olayı soruşturmak üzere Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’e göre esas neden 

Seyyid Ahmed Paşa’nın hediye verirken kabileler arasında ayrım yapmasıdır 46. Devlet, 

soruşturma sonucunda Seyyid Ahmed Paşa’yı görevden almış ve yerine Çeçenzâde 

Hasan Bey’i tayin etmiştir. Hasan Bey, göreve başladıktan sonra köy köy dolaşarak 

Çerkes ve Abazaların Devlet’e bağlılıklarını sağlamaya çalışmıştır. Bunda da büyük 

oranda başarılı olmuştur 47. 

Kafkasya’nın batısında bu olaylar vuku bulurken doğusunda yani Dağıstan’da da 

Rusya ile mücadele devam etmektedir. Osmanlı Devleti’nin Rusya’nın ve İran’ın 

bölgedeki faaliyetlerini takip etmek, her iki devletin Kafkasya’daki varlığına son 

vermek için Dağıstan hanlarına ihtiyacı vardır. Bu açıdan bakıldığında Gürcistan’ın 

Rusya’ya yanaşması ve bir süre sonra Gürcü askeri yolunun Ruslar tarafından 

genişletilerek doğrudan bağlantının sağlanması Dağıstan Hanlarının ehemmiyetini 

artırmıştır. Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti Dağıstan ve Azerbaycan Hanlarına 

teşrifat ve çeşitli hediyeler göndermiştir. Hanlara teşrifat ve hediye gönderilmesi Nadir 

Şah’ın faaliyetlerini önlemek amacıyla daha 1737 yıllından itibaren başlamıştı 48. 

Yüzyılın sonlarına doğru aynı araçları Osmanlı Devleti Rusya’ya karşı savaşmaları ve 

yanında yer almalarını sağlamak için yeniden kullanmaya karar vermiştir. Ayrıca 

hanların aralarındaki ihtilafları ve husumetleri bir kenara bırakmaları, Rusya’ya karşı 

birlik halinde hareket etmeleri istenmiştir. Çünkü Azerbaycan Hanları arasındaki 

43 İrade Dahiliye, 19465, İrade, 21 Rebiülevvel 1270 (22 Aralık 1853); Baturay Özbek, Çerkes Tarihi 

Kronolojisi, Ankara 1992, s. 92. 

44Mustafa Budak, “1853-1856 Kırım Savaşında Osmanlı Devleti ile Şeyh Şamil Arasındaki İlişkiler”, Tarih 

Boyunca Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), Bildiriler, İstanbul 1996, s. 84. 

45 Marigny bu durumu teyit eder. Temmuz (1824) ayında Paşa’nın yaptığı toplantı sonucunda Çerkes ve 

Abazaların Padişaha bağlılık yemini ettiğini törenle açıkladığını ifade eder. Ancak devamında Paşa’nın 

başarısına soru işareti koyar.. “Ne kadar başarılı olduğu tabii belli olmaz!! Der….” Şövalye Taitbout De 

Marigny,.. Çerkesya Seyahatnamesi...., s. 157. yıl 1824. 

46 HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyelevvel 1239 (14 Ocak 

1824). 

47 Mustafa Aydın, XIX. Yüzyılda Kafkaslarda Nüfuz Mücadeleleri (1800-1830), İstanbul Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2001, s. 168; Şövalye Taitbout 

De Marigny, .. Çerkesya Seyahatnamesi...., s. 60. 

48 Tabasaran hakimi Masum Han’a, Gazi Sultan’a mîr-i mîrânlık rütbesi ile ellişer kese akçe, birer hil’at; 

Congatey Beyi Ahmet Han’a ve Giray Han’a mîr-i mîrânlık rütbesi ihsan edilmiştir. Cemal Gökçe, 

Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu...., s. 99-100.


problemler mücadeleye yansımakta, Rusya bölünmüşlükten çok kolay bir şekilde 

istifade etmektedir 49. 

Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı bölgedeki güçlere ihtiyacı olduğu kadar 

bölgenin de Osmanlı Devleti’nin desteğine ihtiyacı vardır 50. Osmanlı Devleti’nin askeri 

desteği olmadan Rusya gibi bir güce karşı koymaları mümkün değildir. Bir taraftan 

Çerkes ve Abazaların cesaretleri ve savaş yetenekleri tartışma götürmeksizin 

övülürken, diğer taraftan düzenli Rus ordusu karşısında varlık gösteremedikleri 

üzerinde durulmaktadır 51. Nitekim Osmanlı Devleti’nden kendilerine silah imalini ve 

kale yapmasını öğretecek adamlar talep etmişlerdir 52. Soğucak ve Anapa muhafızları 

aracılığı ile silah ve mühimmat gönderilmiştir 53. Osmanlı Devleti, Rusya ile 1829 da 

imzaladığı Edirne Antlaşması ile bölgeden tamamen çekilmesinden sonra bile silah ve 

hatta zaman zaman asker sevkıyatına gayri resmi olarak devam etmiştir 54. 

Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’da uyguladığı politikalara karşılık Rusya boş 

durmamış, Kafkasya’yı ele geçirmek için hemen her yola başvurmaktan çekinmemiştir. 

Bunun için Rusya, Karadeniz’in kuzeyinin kontrol edilmesi güç olan sakinleri 

Kazaklar’dan 55 istifade etmişlerdir. Onları Kafkasya’ya zorunlu göçe tabi tutarak, 

49 Sema Işıktan; “1787-1792 Osmanlı-Rus Harbi Sırasında ve Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Dağıstan 

Hanları ile Münasebetleri”, Kafkas Araştırmaları I, İstanbul 1992, 34-43. 

50 HH. 33888/F , Çerkes ve Abazaların ileri gelenlerinin Sadaret’e mahzarı, (Seyyid Ahmet Paşa dönemi); 

Jean-Louis Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun Gerilemesi ve Ruslara Karşı Kafkas 

Kabilelerinin Direniş Girişimleri (1792)”, Toplumsal Tarih, II/9, (Eylül 1994), İstanbul, s. 22. 

51 HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyel evvel 1239 (14 Ocak 

1824). 

52 HH. 1299, Ferah Ali Paşa’dan Sadaret’e tahrirat, 29 Şevval 1197 (27 Eylül 1783); CAs. 53309, Soğucak 

muhafızı Ferah Ali Paşa’ya hüküm, 20 Şevval 1197 (18 Eylül 1783), Zübeyde Güneş-Yağcı; Ferah Ali 

Paşa’nın Soğucak Muhafızlığı…, s. 135; Daha 1827 yılında Anapa muhafızı Çeçenzâde Hasan Paşa Çerkes 

ve Abazalara silah ve top talimi yaptırmaktadır. Bu durum Rusya tarafından takip edilerek bölge halkının 

Rusya’ya karşı akına teşvik edildiği Osmanlı Devleti’ne bildirilmiştir. Devlet, bu konunun Rusya’yı 

ilgilendirmeyeceği cevabını vermiştir. Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu...., s. 220. 

53 Natuhaç kabilesine 4 kıta çarha topu, 4 sandık fişek ve 28 varil barut; Şabsığ kabilesine 6 kıta çarha 

topu, 6 sandık fişek ve 42 varil barut; Abazek kabilesine 5 kıta çarha topu, 6 sandık fişek ve 35 varil barut. 

HH. 33888/A, Anapa’ya giden Seyyid Mehmed’in Sadaret’e takriri, 12 Cemaziyel evvel 1239 (14 Ocak 

1824). 

54 Rusya Anadolu’dan Kafkasya’ya asker ve mühimmat sevkıyatını durdurmak için diplomatik yollardan 

Osmanlı Devleti’ne müteaddit defalar başvurmuştur. Hatta Trabzon’daki Rus konsolosu, Çıldır’da Şamil’e 

asker gönderdiğini iddia ettiği Hasan ve arkadaşlarının yargılanmasını sağlamıştır. Abdullah Saydam, 

“Kuzey Kafkasya’daki Bağımsızlık Hareketleri”, Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve 

Raiyyet, Trabzon 1998, s. 314; Osmanlı Devleti’ne Rusya elçisi başvurarak Bergos’ta imal edilen 

mühimmatın Kafkasya’ya gönderildiğini ileri sürmüştür. Devlet, tahkikat yaptırmış ve sonucunda elçinin 

iddiasının gerçekle ilgisi olmadığı sonucuna varmıştır. Durum daha sonra Rus elçisine bildirilmiştir. HH. 

44574 Hatt-ı Hümayun, (tarihsiz); Tabii ki Kırım savaşından sonra Çerkesistan’a silah gönderdikleri 

iddiası ile uzun bir soruşturma geçiren İsmail Paşa ve Ferhat Paşa olayını unutmamak gerekir. 

Soruşturmanın ayrıntılı tutanakları için bkz.:: İrade Meclis-i Mahsus, 384, Bu olaya Kanguru olayı da 

denilmektedir. Olay, Mustafa Budak tarafından ayrıntısı ile ele alınmıştır. Mustafa Budak, “Kanguru Olayı 

Kırım Savaşı’ndan Sonra Çerkesistan’a Silah ve Mühimmat Gönderilmesi”, İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, 

Sayı: 15, (1995-1997) İstanbul 1997, s. 477-516. 

55 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası..., s. 36-47; Christoph Witzenrath, Cossack and Russian 

Empire, 1598-1725, London 2007; Chantal Lemercier-Quelquejay; “Coaptation of the Elites of Kabarda 

and Daghestan in the Sixteenth Century”, The North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards the 

Muslim World, New York 1992, s. 36; Kazakların Rusya ve Osmanlı Devleti ile münasebetleri hakkında 

geniş bilgi için bkz. Ali Arslan, “Don-Kuban-Terek Birleşik Kozak Devleti’nin Kuruluşu ve


Kazak Stanitsaları adı verilen ileri karakollar oluşturmuşlardır 56. Daha XVIII. yüzyılın 

başlarında Terek boylarında yaşayan Grebentsi Kazakları’nı Rusya’ya hizmet etmek 

karşılığında ödüllendirmek ve imparator asası göndermek suretiyle onurlandırarak 

hizmete almışlardır 57. Bu arada Ruslar Kazaklar’a birer ruble para da dağıtmışlardır 58. 

Ayrıca ele geçirdiği bölgelerdeki halkı zorunlu göçe tabi tutarak bölgeyi iskâna açmıştır. 

Gerek Kırım’da ve gerekse Kafkasya’da Kazakların 59 yanı sıra Almanları iskân 


Bundan başka bir taraftan kabilelere mektup göndererek Osmanlı Devleti’ne 

tabi olmaktan vazgeçmelerini isterken 61, diğer taraftan da bu hususta cebri yollara 

başvurarak kabileleri yıldırmaktan geri kalmamışlardır 62. Bu suretle Ruslar, Osmanlı 

Devleti’nin onları koruyamayacağını ve Rusya’ya tabi olmaktan başka çarelerinin 

kalmadığı düşüncesini hakim kılmaya çalışmışlardır. Kabileler Ruslar’ın Kuban 

Nehri’ni geçerek sınırı ihlal etmelerini, mallarına ve canlarına zarar vermelerini 

önlemek için öncelikle bölgenin idarecilerine başvurmuşlardır. İdarecilerin olayları 

önleyemediği zamanlar ise doğrudan İstanbul’a müracaatta bulunmuşlar, Rusyalu’nun 

bed ve mazarrâtından halâs olmaları için yardım talep etmişlerdir. Hatta Rusların verdikleri 

zararların defterini tutarak zarar ziyanlarının karşılanmasını istemişlerdir 63. 

Rusya zecri tedbirlerin yanında adamlar göndererek Osmanlı Devleti’nin 

yanında yer almamaları için propaganda yapmıştır. Osmanlı Devleti’nin uyguladığı 

Bağımsızlığının Tanınması İçin Osmanlı Devleti’ne Müracaatı (1917-1921)”, Kafkas Araştırmaları IV, 

İstanbul, s. 129. 

56 Rusya Mozdok kalesinden başlayarak Taman Yarımadası’na kadar uzanan Kazak Stanitsalarından 

oluşan müstahkem hattı sayesinde ileri harekâtını sürdürmüştür. Hat 1832 yılında bütün Kuzey 

Kafkasya’yı kapsayacak şekilde tamamlanmıştır. Böylece Kazaklar Rusya’nın Kafkasya’daki politikalarının 

temel taşlarını oluşturmuşlardır. John F. Baddeley, Şeyh Şamil.., s. 45; Thomas M. Barret, “Lines of 

Uncertainty: The Frontiers of the North Caucasus”, Slavic Review, Vol: 54, Issue: 3 (Autumn 1995), 593- 

601. 

57Çar Petro zamanında gerçekleşen bu işbirliği ile Grebentsi Kazakları Terek ırmağının kuzey kıyıları 

boyunca kurulan beş stanitsaya yerleştirilmek suretiyle Rusya’nın hizmetine girmişlerdir. Walter Ricmond, 

The Northwest Caucasus…, s. 47. 

58 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası...,ı s. 42. 

59 John F. Baddeley, Şeyh Şamil.., s. 45; Thomas M. Barret; “Lines of Uncertainty: The Frontiers of the 

North Caucasus”, Slavic Review, Vol: 54, Issue: 3 (Autumn 1995), 593-601. 

60 Alman kolonilerinden birisi Georgievsk yakınlarında kurulmuştur. Ömer Turan, “Misyonerlik 

Faaliyetler..”, s. 938; Almanlardan başka İsveçliler ve Bulgarların da bölgeye gelmeleri teşvik edilmiştir. Bir 

İsveç kolonisi Kefe yakınlarında ve bir Bulgar kolonisi de Alma nehri civarında kuruldu. Abdullah 

Saydam, “Rusya’nın Kırım ve Kafkasya’yı İstilasında Uyguladığı Demografik Yöntemler”, Tarih Boyunca 

Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyası Semineri (29-31 Mayıs 1995), Bildiriler, İstanbul 1996, s. 105. 

61 Moshe Gammer, “Russian Strategies in the Conquest of Checnia and Daghestan”, 1825-1859”, The 

North Caucasus Barrier: The Russian Advance Towards the Muslim World, New York 1992, s. 45-61. 

62 John F. Baddeley, Rusların Kafkasya’yı İstilası, s. 126 vd.; Kafkasya’da görev yapan Rus generallerinden 

birisi olan Yermolov, en zalim yöntemleri uygulayanlardan birisidir. Yermolov’un en çok uyguladığı 

metotlardan biri de Çeçen kadınlarını yakalamak ve bunların en güzel olanlarını askerlerle evlendirmekti. 

Geri kalanlarını ise bir rubleye satmaktı. s. 164, 3 numaralı dipnot, Rusların bölgede uyguladıkları bu 

politikaya bir başka örnek olarak 1822 yılında yapılan saldırıları gösterebiliriz. Kuban’ı geçen Rus birlikleri 

17 köy ve 119 mezrayı yakmışlardır. Birçok kişiyi de esir etmişlerdir. Mustafa Aydın, XIX. Yüzyılda 

Kafkaslarda...., s. 176. 

63Ali Arslan, “Rusya’nın Kırım ve Gürcistan’ı İlhakından Sonra ....”, s. 48-50; Bu defterler Başbakanlık 

Osmanlı Arşivi’nde yer almaktadır. Bir örnek: HH. 44592-A.


hediye ya da para vermek gibi araçları 64 Ruslar da kullanmıştır 65. Daha Çar Petro 

döneminde Rusya, yanında yer alan Kabartay beylerine yüksek miktarda aylık 

vermiştir 66. 1739 yılında imzalanan Belgrat Antlaşması’ndan sonra dikkatini Çeçenler 

üzerine yoğunlaştıran Rusya, Çeçen beylerinden bazıları Rusya ile işbirliği yapmış, 

karşılığında ise beylere maaş ve hediye verilmiştir 67. Rusya, beylerin sadakatini garantiye 

almak için oğullarından birisini ya da aileden birisini rehin alma yolunu gitmişlerdir 68. 

Fakat bütün bunlara rağmen Kafkasya’da çok başarılı olduğunu söylememiz mümkün 

değildir. Çünkü birçok Çerkes kimi zaman Rus armağanlarını kabul ya da Osmanlı 

Devleti ile Rusya arasındaki herhangi bir savaşta tarafsız kalacaklarını beyan etseler bile 

savaş başladığında Rusya yanında yer almamışlardır 69. 

Rusya’nın izlediği politikalardan bir diğeri ise, zecrilik ve dostluk gibi iki farklı 

olguyu aynı anda uygulamasıdır. Yani bir kabileye karşı zor kullanma yolunu seçerken, 

diğer bir kabile ile olan ilişkilerini dostane sürdürmüştür. ‘Böl ve yönet’ prensibini burada 

alabildiğine uygulamıştır. Bjeduğ ve onun doğusundaki bölgelerde yaşayanları dostluk 

ve barış vaatleri ile kendi yanına çekmeye çalışırken, Natuhaç ve Şabsığ bölgesini yok 

etmeye çalışmıştır. Dostane ilişki kurduğu kabilelerin beylerine Rusya’ya bağlı 

kalacaklarına dair Soğucak ve Anapa muhafızlarının yaptıkları gibi yemin ettirmiştir 70. 

Hatta aynı türde uygulama ile anlaşmayı bozmamaları için beylerin ailelerinden birini 

rehin almakta idiler 71. 

Osmanlı Devleti, Kafkasya’dan tamamen çekilmeyi kabul etmek mecburiyetinde 

kaldıktan sonra Kafkasya, Rusya’ya karşı mücadelesinde hemen hemen tamamen yalnız 

kalmıştır. Bu arada Rusya Kafkasya’da üstünlüğünü ve hâkimiyetini kabul ettirebilmek 

için ticaret ablukası uygulamaktan geri kalmamıştır 72. Özellikle tuz gibi temel 

ihtiyaçların bölgeden karşılanamaması Kafkasları Rusya’ya mecbur bırakmıştır. 

64 Mesela yarı bağımsız hanlıklara karşı uyguladıkları kandırma ve taltif ile Rus yönetimini kabule ikna 

etmeye çalışmışlardır. Bunu Gürcistan’a başkomutan olarak atanan General Tsitsianof’un Çar I. 

Alexandr’a yazdığı raporda görmek mümkündür. General: ‘Buradaki insanların tek politikası kuvvettir. 

Liderlerinin başlıca dayanağı da cesaret ve Dağıstanlılara ödenen paralardır. Fakat bundan böyle buradaki 

uygulamaları tamamen değiştirecek ve Dağıstanlıları yatıştırmak için onlara, yardım ve hediye adı altında 

haraç vereceğime tam tersine, ben onların vergi ödemelerini isteyeceğim…. John F. Baddeley, Rusların 

Kafkasya’yı İstilası..., s. 87. 

65 Mesela 1827 yılında Çerkeslerden İndoriko ailesine Karadeniz’de Rus ticaretine yardımcı olduğu için 

15.000 ruble vermiştir. Yine aynı yılın kasım ayında I. Nikola Albay Perovski Yekaterinodar’a Çerkeslerle 

ilişki kurmak amacıyla göndermiştir. Şövalye Taitbout De Marigny, .. Çerkesya Seyahatnamesi...., s. 126-7, 

160. 

66 Yavus Ahmadov, XVIII. Yüzyılda Çeçen İnuşya Halkıyla Rusya Arasındaki İlişkiler, Çev.: Tarık Cemal 

Kutlu, İstanbul 2000, s. 47; Mustafa Aydın, XIX. Yüzyılda Kafkaslarda…, s. 170. 

67 Rusya tarafından Çeçen beylerinden Bardıhanov Aydemir’e toplam 72.5 ruble (50 rı-ublesi para), 20 

özdenine ise 190 ruble (100 rublesi para), verilmiştir. Yavus Ahmadov, Çeçen-İnguş …., s. 57. 

68 Çeçen Beyi Alistan Kazbekov’un kardeşi Bamat….. Bu emanet emanetlikten alınıp gönderilmelidir. 

Yerine kardeşi Alibek’in bir yaşındaki oğlu emanet alınmalıdır. Yıllık geliri 144 ruble. Badırhanov 

Aydemir’in oğlu Badırhan… Emanet olarak kalmalı.. yıllık geliri.. 158 ruble. Yavus Ahmadov, Çeçen- 

İnguşya …., s. 61, 65. 

69 Şövalye Taitbout De Marigny, Çerkesya Seyahatnamesi...., s. 160. 

70 J. S. Bell, Çerkesya’dan Savaş Mektupları, 1837-1839, Çev.: Sedat Özden, İstanbul 1998, s. 123. 

71 Yavus Ahmadov, Çeçen-İnguşya …., s. 60. 

72 Osmanlı Devleti Rusya’nın muhalefetine rağmen ticaret yapmayı devam ettirmiştir. Bunun üzerine 

Rusya Çerkes ve Abazalarla ticaret yapan kişileri Osmanlı Devleti’ne şikayet etmişlerdir. Sinop Ayanı 

bunlardan birisidir. Yapılan soruşturma sonunda Sinop Ayanı görevden alınmıştır. HH. 44574.


Hollanda’nın Odessa konsolosu olan Taitbout De Marigny’e göre de Rusya’nın 

Kafkasya’da başarılı olabilmesi için ticareti silah olarak kullanmalı, askeri ve zecri 

tedbirlerle başarıyı aramamalıdır 73. 

Sonuç olarak Osmanlı Devleti için başlangıçta Safevi Devleti ile başlayan 

Kafkasya’ya hâkim olma mücadelesi XVIII. yüzyıldan itibaren Rusya ile mücadele 

şeklini almıştır. Bu mücadele her iki taraf için de Kafkasya’nın coğrafi, etnik ve 

demografik yapısı gereği oldukça zor olmuştur. Osmanlı Devleti artan ve daha ileride 

çok daha tehlikeli olabileceğini düşündüğü Rus tehlikesini Kafkasya’da durdurmak 

istemiştir. Bunun için askeri tedbirlerin yanında bölgenin sosyal yapısını göz önünde 

bulundurarak çeşitli politikalar gerçekleştirmeye çalışmıştır. Gerçi uyguladığı 

politikalardan birisi olan hediye verme değişik zaman ve şartlarda imparatorluğun 

başka bölgelerinde, başka amaçlar için de uygulanmıştır. Kafkas kabilelerinin ileri 

gelenleri ve onların adamlarına verilen hediyelerin temel nedeni Osmanlı Devleti’nin 

hemen hemen hepsi Müslüman olan kabileleri himaye etmek ve Rusya’ya karşı 

silahlandırmak istemesidir 74. Dini beraberliğin yanı sıra bu ve benzeri uygulamalarla 

Kafkasya’nın Müslüman halkları Rusya’ya karşı uzun süre Osmanlı Devleti’nin yanında 

yer almışlardır 75. Osmanlı Devleti fiili olarak Kafkasya ile olan irtibatını kesmesinden 

sonra bile Osmanlı Devleti’nin hizmetinde olduklarını beyan etmekten geri 

kalmamışlardır 76. 

Ancak bütün bunlar Rusya’nın Kafkasya’daki harekâtına son vermemiş ve XIX. 

yüzyılın ikinci yarısında bölgenin Rus hâkimiyetine girmesinin önüne geçememiştir. 

Çünkü Rusya’nın sıcak denizlere inme isteği ve ekonomik açıdan çok değerli bir bölge 

olması Kafkasya’nın Rusya için önemini artırmıştır. Bu sebeplerle Rusya, Kafkasya’yı 

ele geçirebilmek için savaş, göç ve iskan yöntemlerinin yanı sıra Osmanlı Devleti gibi 

hediye aracını kullanmaktan geri kalmamıştır. Hediye bu anlamı itibariyle sadece 

Osmanlı Devleti’ne has bir olgu değildir. 

EK: 1 

Anapa taraflarında olan Çerkes ve Abaza beylerine ve adamlarına verilen atıyye 

ve hediye listesidir: 

Bizeduğ (Bjeduğ) kabilesi beyi Elburak (?) Bey (Çerkes): Atıyye: 300 kuruş; 

hediye: Kaput: 1 adet 

Şabsığ kabilesi Beyi Turk (?) Mehmed Bey (Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

73 Şövalye Taitbout De Marigny, Çerkesya Seyahatnamesi...., s. 140, 167. 

74Jean-Louis Mattei, “Kırım ve Kafkasya’da Osmanlı Nüfuzunun Gerilemesi ve Ruslara Karşı Kafkas 

Kabilelerinin Direniş Girişimleri (1792)”, Toplumsal Tarih, I/6, (Haziran 1994), İstanbul, s. 40; Trabzon 

valisi ve Anapa muhafızı Çeçenzâde Hasan Paşa’ya göre Çerkes ve Abazalar eğer sözlerinde dururlarsa 

150.000 den fazla asker çıkaracaklardır. Böyle bir askeri gücün Rusya’nın karşısında yer alması tabii ki 

Osmanlı Devleti’nin yararınadır. Hasan Paşa, devamla beylere Devlet tarafından maaş verileceğini de 

özellikle belirtmektedir. Cemal Gökçe, Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu...., s. 219. 

75 CAs 9280, Soğucak Muhafızı ferah Ali Paşa’nın tahriratı, 4 Cemaziyelevvel 1197 (7 Nisan 1783). 

76 Osmanlı Devleti 93 harbinde bile Kafkasya’da Rusya’ya karşı bir hareket başlatmaya çalışmıştır. Bu 

amaçla Nusret Paşa’yı Sohum’a göndermiştir. YEE (Yıldız Esas Evrakı) Dosya Nr: 84, gömlek Nr. 110, 

Nusret Paşa’ya verilen talimat, 29 Zilkade 1294 (5 Aralık 1877).


Şağıka (?) Kabilesi Beyi Andar Bey (Çerkes): Atıyye: 300 kuruş; hediye: Kaput: 

1 adet 

Cana kabilesi Beyi (ismini okuyamadım) (Çerkes): Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

Abazanın kabilesi beyi Şomaf (?) bey ((Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

Murad Giray Sultan’ın adamı Devlet Giray: Atıyye: 300 kuruş; hediye: Kaput: 

1 adet 

Natuhac Kabilesi Beyi Arslan Giray Bey (Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

Natuhac söz erleri (Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: Kaput: 1 adet 

Şabsığ kabilesi söz erlerinden Nogay Ağa (Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

Abazek imamı Ali Efendi (Abaza): Atıyye: 300 kuruş; hediye: yeşil çuka, 

Şabsığ kabilesi söz erlerinden İslam Ağa (Abaza). Atıyye: 300 kuruş; hediye: 

Kaput: 1 adet 

İş bu beylerin ve söz sahiplerinin adamlarına: Atıyye herbirine 100 kuruş; 

(Neferen: 12): her birine Elvan çuka biniş: 1277 77 HH. 44585/B, Çerkes ve Abaza beyleri ve adamlarına verilen atıyyenin defteridir, (tarihsiz).

sosyal bilimler dergisi - Bilgi İşlem Daire Başkanlığı - Süleyman ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?