Üsküdar Ayazma ve Beylerbeyi Camilerinde Kullan›lan Çin Çinileri

Üsküdar Ayazma ve Beylerbeyi
Camilerinde Kullan›lan Çin Çinileri
Y R D . D O Ç . D R . G Ü L G Ü N Y I L M A Z
Trakya Üniversitesi
XIV. ve XIX. yüzy›llar aras›nda Osmanl› topraklar›na Çin’den yo¤un bir seramik
ithalat› söz konusudur. Topkap› Saray› Müzesi koleksiyonunda yer alan on binin
üzerindeki Çin porseleni bunu belgelemektedir. Bafllang›çta Portekiz ticaret
gemileriyle getirilen ve özellikle XVII. yüzy›lda Yingdezhen eyaletinde üretilen
mavi-beyaz Çin porselenleri Hollanda Do¤u Hindistan fiirketi’nin (VOC) yo¤un
ticareti sayesinde tüm Avrupa’ya ve ayn› s›ralarda Osmanl› topraklar›na yay›lm›flt›r.
1 Ayr›ca XVII. yüzy›l sonlar› ve XVIII. yüzy›l bafllar›nda Yingdezhen atölyeleri
Osmanl› pazar›na yönelik özel üretimlerde bulunmufltur. Bunlara örnek
olarak le¤en-ibrik tak›mlar›, nargile flifleleri, buhurdan ve gülabdanlar ile Arapça
yaz›l› kaplar verilebilir. 2
Bilindi¤i üzere XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ‹znik f›r›nlar› ifllevini kaybetmifl,
son at›l›m olarak de¤erlendirilen Tekfur Saray› çinicili¤i ise sona ermifltir. Yeni
infla faaliyetlerinin ihtiyac›n› karfl›lamak üzere ithal edilen bu çiniler, geleneksel
çini süslemecili¤imiz ile kalem ifli duvar bezemeleri aras›nda bir geçifl evresinde
durmaktad›r. ‹thal çiniler Osmanl›’n›n de¤iflen zevkine hitap etmekte ve
mekanlar› dekore eden Barok süslemelerle duvar resimlerinin tamamlay›c›s›
olarak yerlerini almaktad›r. Kütahya atölyelerinin faaliyette olmas›na karfl›n bu
dönemde Osmanl› Devleti, Tunus, ‹talya, ‹spanya ve Hollanda’n›n yan› s›ra
Çin’den de duvar çinisi ithal etmifltir.
Üsküdar Ayazma Camii’nin Hünkar mahfilinde (Resim 1), Beylerbeyi Camii’nin
ise mihrap yan duvarlar›nda (Resim 2) beyaz zemin üzerine kobalt mavisi bitkisel
bezemeli ithal Çin çinileri kullan›lm›flt›r. Bu çiniler ço¤u kez yay›nlarda yanl›fll›kla
“Avrupa” ve “‹talyan” çinisi olarak nitelendirilmifltir. 3 ‹nce beyaz porselen
levhalar, s›ralt› kobalt mavisi desenli olup ayr›ca alt›n yald›z bezemelidir. 19
cm. kenar uzunlu¤una sahip olan çiniler kare formludur, kal›nl›¤› 1,2 cm.dir.

272
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I
Resim 1: Ayazma Camii Hünkâr Mahfili
Kenarlar pahl› ve s›rs›zd›r, çinilerin hamuru pembemsi bir renge sahiptir. Kenar
bordürleri paralel çizgiler aras›ndaki çiçek ve yapraklardan oluflmakta, bunlar
ortadaki sepetten iki yana do¤ru uzanmaktad›r. ‹çinde papatya benzeri bir rozetin
bulundu¤u merkezi karenin dört köflesinde ortaya do¤ru uzanan çiçekler yer
almaktad›r. Çiçekler iri bir f›rça ile seri bir flekilde yap›lm›fl gibidir, konturlar
daha koyu mavi olup, s›rlama ve f›r›nlamadan sonra alt›n yald›zla detayland›r›lm›flt›r.
Ayazma Camii ve külliyesi, Sultan III. Mustafa’n›n, annesi Mihriflah Emine Valide
Sultan ve a¤abeyi fiehzade Süleyman’›n an›s› için yapt›r›lm›flt›r. Üsküdar’da
denize hakim bir tepe üzerinde yer alan külliyenin inflaat›, sultan›n tahta
geçti¤i y›l olan 1757’de bafllam›flt›r. 4 Tek minaresi tek flerefeli olan yap›n›n
cümle kap›s› üzerindeki kitabede Sadrazam Rag›p Pafla taraf›ndan düflürülen tarih
flöyledir: 5

Ü S K Ü D A R A Y A Z M A V E B E Y L E R B E Y ‹ C A M ‹ L E R ‹ N D E
K U L L A N I L A N Ç ‹ N Ç ‹ N ‹ L E R ‹
Resim 2: Beylerbeyi Camii mihrap duvar›
Muktedâ-y› ehl-i sünnet cami-i mecmu-› hayr
K›ld› çün bu mabed-i zîbây› infla bî-riyâ
Sadr-› asr› bendesi Râg›b didi târîhini
Cami-i râ’nâ binâ-› fiah Sultan Mustafa 1174 / 1760-61
Yap› yüksek bir tepe üzerindeki yerleflimi ile adeta sergileniyor gibidir. 6 Sinan
sonras› Osmanl› mimarisinin seçkin bir örne¤i olan caminin, külliyesini oluflturan
s›byan mektebi, hamam ve muvakkithanesi mevcut olmay›p, bugün sadece
avlunun sol köflesinde yer alan çeflmesi kalm›flt›r. 7 Cami Valide sultanlar›n yazl›k
saray olarak kulland›klar› y›k›lan eski Ayazma Saray›’n›n bahçesinde yer almaktad›r.
8 Türk Barok üslubundaki cami, yüksek kasnak üzerine oturan tek
pandantif kubbeli, kare planl› bir yap›d›r. Mimar›, inflaat bafllad›¤›nda henüz
hassa mimarbafl› olmayan, bitifl tarihinde bu unvan› alan Mehmed Tahir A¤a
olarak kabul edilir. 9 Sekiz sütunun tafl›d›¤› üç kubbeyle örtülü olan son cemaat
yerine yar›m daire biçiminde çok basamakl› yüksek bir merdivenle ulafl›l›r.
273

274
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I
Resim 3: Çin çinisi (20,5x20,5 cm)
Kubbe kasna¤›n› çevreleyen pencereler camiinin ayd›nlat›lmas›nda rol oynamaktad›r.
Camiin inflaat defteri TSM arflivinde (Env. No.: 1137) korunmakta
olup, kullan›lan her türlü malzeme ve çal›flan iflçilerle ilgili bilgiler vermektedir.
10 Defterde çiniler ile ilgili herhangi bir bilgiye ise yer verilmemifltir.
Beylerbeyi Camii yine bir valide sultan›n an›s›na, Sultan I. Abdülhamid’in annesi
Rabia fiermi Valide Sultan ad›na infla edilmifltir. Orta kap›daki tarih kitabesi
flöyledir:
Geldi bir hâtif bu tarz üzre didi târîhini
Mâbed-i ‹slâm-› nev-bünyâd-› Hân Abdülhamîd 1192 / 1778
‹ç Kap› kitabesi de tarih vermektedir:
Kâbe’yi yâd ettirir dilcû-mekân oldu hele
Mâbed-i matbû u nev-bünyâd-› Hân Abdülhamîd 1192 / 1778
Beylerbeyi iskelesinin hemen yan›nda yer alan caminin ana mekan›nda yan duvarlar
pencere seviyesine kadar daha önce burada bulunan “‹stavroz Saray›ndan”
al›nd›¤› belirtilen XVI. ve XVII. yüzy›l ‹znik çinileriyle kapl›d›r. 11 Bugün Beylerbeyi
semtinin bulundu¤u bölgede yer alan, Osmanl› Sultanlar›na ait “Ba¤-› Ferah”

Resim 4: Çin çinisi (19x19 cm)
Ü S K Ü D A R A Y A Z M A V E B E Y L E R B E Y ‹ C A M ‹ L E R ‹ N D E
K U L L A N I L A N Ç ‹ N Ç ‹ N ‹ L E R ‹
da denilen hasbahçe, Bizans ‹mparatoru Büyük Konstantinos’un yapt›rd›¤› kilisenin
haç›ndan dolay› XVIII. yüzy›la kadar “‹stavroz Bahçesi” (Yun. Stauros = haç)
ad›yla an›lm›flt›r. ‹stavroz ad›, Subhi tarihinde ve Evliya Çelebi seyahatnamesinde
de geçmektedir. 12 D›flar› kuvvetli bir ç›k›nt› yapan mihrap bölümü alçak bir yar›m
kubbe ile örtülüdür. ‹kinci minare II. Mahmud dönemindeki onar›mlarda eklenmifltir.
Mimar› Tahir A¤a, bina emini Mustafa Efendi’dir. Cami Barok üslupta
olmas›na ra¤men kullan›lan çeflitli çiniler sayesinde duvarlar tezatl›, de¤iflik bir
etki yaratmaktad›r. 13 Mihrap duvarlar›nda üst k›s›mda kullan›lan ‹znik çinilerinin
yan› s›ra, yan duvarlar›n tümüyle Çin çinileriyle kapland›¤› görülmektedir.
Her iki camide görülen duvar çinileri pürüzsüz beyaz porselen yüzeyleri, Qing
hanedan› porselenlerinin XVIII. yüzy›la özgü lacivert tonundaki desenleri ve -
sadece Çin duvar çinilerinden tan›d›¤›m›z- detaylar› belirleyen yald›z bezemeleriyle
Avrupa ve Türk çinilerinden hemen ayr›lmaktad›r. Konumuzu oluflturan
çinilerin yap›sal ve teknik özelliklerinin yan› s›ra kompozisyon özellikleri de di-
¤er Çin çinileriyle benzerlik göstermektedir. Ayn› çinilere ait örnekler Londra
Victoria & Albert Museum Uzakdo¤u bölümünde ve yine Uzakdo¤u eserleriyle
ünlü John Soane Koleksiyonunda da yer almaktad›r. 14
275

Resim 6: III.
Mustafa
(Silsilenâme-i
Osmaniye, ‹ÜK, T.
9366, v. 51a)
276
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I
Çin çinilerinin Yak›ndo¤u’da kullan›lmas› Hollanda Do¤u Hindistan fiirketi’nin
Ermeni tüccarlar arac›l›¤›yla yapt›¤› ticaretle ilintilidir. Topkap› Saray› Çin porselenleri
koleksiyonundaki manzara betimlemeli çiniler15 (Resim 3) ile Beylerbeyi
ve Ayazma camilerinin çinileri (Resim 4), 1733 y›l›nda büyük bir onar›m gören ‹stanbul
Karaköy’deki Surp Krikor Lusavoriç Ermeni kilisesinde beraber kullan›lm›flt›r.
Ayn› kilisede çok say›da Hollanda çinisi de yer almaktad›r. 16
Jakarta’daki (Endonezya) Hollanda elçisi Reinier de Klerk’in kona¤›; Hindistan’›n
güneyindeki Kochi flehrinde bulunan Pardesi Sinagogu; Hindistan’›n kuzeyindeki
Rajasthan bölgesinde bulunan Bikaner flehrindeki Junagarh Kalesi XVIII. yüzy›la
ait çeflitli Çin ve Hollanda çinilerini birlikte sergileyen yap›lar aras›ndad›r. 17
Rajasthan bölgesindeki Udaipur kentinde yer alan fiehir Saray›n›n 1725 y›l›nda
infla edilen an›tsal girifl kap›s› “Chini Chitrashala”da, Üsküdar Ayazma ve Beylerbeyi
camilerinde gördü¤ümüz Çin çinileri figürlü Hollanda çinileriyle birlikte
kullan›lm›flt›r. Ayn› çiniler yine Rajasthan bölgesindeki Jaisalmer flehrinde bulunan
Rajmahal Saray›n›n XVIII. yüzy›l sonlar›nda yenilenen bölümlerinde ve
Dungarpur Saray› mekanlar›nda da görülebilmektedir. 18
fiam’da görevli son Osmanl› Valisi Esad Pafla taraf›ndan 1750 y›l›nda yapt›r›lan
fiam Azem Saray›’n›n iç donan›m›nda Çin porselenlerine yer verilirken duvar
kaplamalar›nda da konumuzu oluflturan Çin çinilerinin kullan›ld›¤› dikkat çekmektedir.
Beylerbeyi ve Ayazma camilerindeki çini tipinin 11 adet örne¤i, burada
yap›y› çevreleyen avlulardan birinin odak noktas› durumundaki çeflmenin
duvar›n› kaplamaktad›r.
Çin’den ithal edilen çiniler çok k›sa bir süre içinde Kütahya atölyelerince taklit
edilmifltir. D›fl çerçeveyi oluflturan sepet ve sarmafl›k dallar aynen yinelenmifl, orta
kompozisyon ve renkler k›smen de¤ifltirilmifltir. Kütahyal› ustalar deseni körü
körüne uygulamak yerine serbestçe kopya etmifllerdir. Hamur analizleriyle Kütahya
üretimi olduklar› belirlenen Çin taklidi Kütahya çinilerinin iç ve d›fl piyasaya
sunuldu¤u bilinmektedir. Kudüs’teki Ermeni cemaatine ait Surp Hagop katedralinin
bölümleri olan Etchmiadzin fiapeli, Havariler fiapeli ve Kutsal Baflmelek
fiapelinde Çin çinileri ve Kütahya taklitlerinin bir arada kullan›lm›fl olmas›
bunlar›n ayn› s›ralarda, Kudüs’e getirildi¤ini göstermektedir. (Resim 5 a, b, c) 19
Kahire Ebu Seifein Kopt Kilisesi’nde de Ayazma ve Beylerbeyi Camilerinde görülen
Çin çinileri kullan›lm›flt›r. Kahire Arab Müzesi koleksiyonunda da ayr›ca
iki adet Çin taklidi Kütahya çinisi yer almaktad›r. Çin taklidi Kütahya çinilerine
ait baflka örnekleri ayr›ca Kütahya Ali Pafla ve Ankara Hac› Bayram Camileri
ile Topkap› Saray›’n›n çeflitli mekanlar›nda da görebilmekteyiz.
Bütün bunlara ek olarak Ayazma Camii’ni yapt›ran Sultan III. Mustafa’y› (1754-74)
flehzadesiyle birlikte betimleyen ve dönemin saray ressam› Refail’e atfedilen minyatürde
de duvarda benzer kompozisyona sahip çiniler görülmektedir (Resim 6). 20
Topkap› Saray› Müzesi koleksiyonunda mavi-beyaz Çin porselenleri özel bir yere
sahiptir. 21 5373 mavi-beyaz desenli Çin porseleninin 2680 tanesi XVIII. yüzy›la
aittir. Bu yo¤un porselen ticareti s›ras›nda duvar çinilerinin de getirilmifl

278
Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V I
oldu¤unu, XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda infla edilmifl olan Ayazma ve Beylerbeyi
Camilerindeki çiniler kan›tlamaktad›r. Çin taklidi Kütahya çinileri ise ithalat›n
etkiledi¤i yerel üretimin güzel birer örne¤idir.
D‹PNOTLAR
1 Ohashi, K., “Oriental Ceramics and the Vicissitudes of the Otoman Turkish Empire”, Treasures from Topkap›
Palace: the Ceramics the Sultans loved, sergi katalogu. Tokyo 1995. s. 125.
2 a.g.e., s. 127.
3 bk. Eyice, S., “Ayazma Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1995, II, 471; Batur, S., “Beylerbeyi
Camii”, Dünden Bugüne ‹stanbul Ansiklopedisi II, 205; Ayverdi, E. H., “Ayazma Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi,
‹stanbul 1961, III, 1511; Koçu, R. E., “Beylerbeyi Camii”, ‹stanbul Ansiklopedisi, ‹stanbul 1961, V,
2681; Kuban, D., Türk Barok Mimarisi Hakk›nda Bir Deneme, ‹stanbul 1954, s. 29.
4 Haskan, M. N., Yüzy›llar Boyunca Üsküdar, ‹stanbul 2001, s. 79 vd.; Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle
Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 96.
5 Aslanapa, O., Osmanl› Devri Mimarisi, ‹stanbul 2004, 461 vdd.; Öz, T., ‹stanbul Camileri, Ankara 1997, II, 7;
Ülgen, H., ‹stanbul Camileri, ‹stanbul 1966, s. 22. Ayr›ca bk. Baron Joseph von Hammer Purgstall, Büyük Osmanl›
Tarihi (çev. Vecdi Bürün), ‹stanbul 1992, s. 373.
6 Ögel, S., “III. Mustafa Devri Yap›lar›nda Yeni ‹fade Yollar› ve Bir de¤iflim Bafllang›c› olarak Nuruosmaniye
Camii”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi (23-27 Eylül 1991), Bildiriler I, Ankara 1995, s. 2.
7 Aslanapa, O., Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 1996, s. 133.
8 Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 99.
9 Özer, F., “III. Mustafa Devrinin Mimari Üslubu”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi (23-27 Eylül 1991),
Bildiriler I, s. 60.
10 Aktu¤, ‹., “Ayazma Camisi ‹nflaat Defteri”, 9. Milletleraras› Türk Sanatlar› Kongresi, Bildiriler I, s. 86; Bayram,
S. – Tüzen, A., “‹stanbul-Üsküdar Ayazma Camii ve Ayazma Camii ‹nflaat Defteri”, Vak›flar Dergisi, sy.
XXII (Ankara 1991), s. 199-288.
11 Aktan, L., “Üsküdar’daki Çini Süslemeli Camiler”, Üsküdar Sempozyumu (23-25 May›s 2003), ‹stanbul
2004, II, 110; Öz, T., ‹stanbul Camileri, Ankara 1997, II, 12; Baraz, M. R. H., Teflrifat Merakl›s› Beyzade Tak›m›n›n
Oturdu¤u Bir Kibar Semt Beylerbeyi, ‹stanbul 1994, s. 115; Konyal›, ‹. H., Abideleri ve Kitabeleriyle Üsküdar
Tarihi, ‹stanbul 1976, I, 111; Anonim, “Beylerbeyi Camii”, Türk Ansiklopedisi, VI/45, 291; Ülgen, H., ‹stanbul
Camileri, ‹stanbul 1966, s. 29.
12 Uzunçarfl›l›, ‹. H., Büyük Osmanl› Tarihi, Ankara 1998, V, 164; ayr›ca bk. Subhi Tarihi, 6b; Evliya Çelebi,
62b/30, 140b/25, 140b/35, 142a/20, 144b/25; Baron Joseph vom Hammer Purgstall, Büyük Osmanl› Tarihi (çev.
Vecdi Bürün), ‹stanbul 1992, s. 381.
13 Aslanapa, O., Osmanl› Mimarisi, ‹stanbul 1996, s. 134.
14 bk. Kerr, R., “Hidden Treasure and Sir John Soane’s Museum”, Apollo, sy. CLVI/489 (2002), s. 23-29.
15 Manzara betimlemeli Çin çinilerinin Topkap› Saray› Müzesi örnekleri için bk. Krahl, R., Chinese ceramics
in the Topkapi Saray Museum, ‹stanbul, Londra - New York, 1986, s. 2187. Sadberk Han›m Müzesi örnekleri
için bk. Carswell, J., Chinese Ceramics in the Sadberk Han›m Museum, ‹stanbul 1995, s. 85.
16 Theunissen, H. – Tiflkaya, Z., “The Dutch Tiles of Surp Krikor Lusavoriç Church in ‹stanbul, EJOS, VIII/11
(2005), s. 1-41; Tiflkaya, Z., Galata Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi Çinileri, doktora tezi, 2004, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
17 Theunissen, H., “Dutch Tiles in 18th-Century Otoman Baroque-Rococo Interiors: The Sabil-Kuttab of Sultan
Mustafa III in Cairo”, EJOS, IX/3 (2006), s. 31.
18 bk. Carswell, J., New Julfa: The Armenian Churches and Other Buildings, Oxford 1968, s. 3-15.
19 Carswell, J., Kütahya Tiles and Pottery from the Armenian Cathedral St. James Jerusalem II, Oxford 1972, s. 61.
20 ‹repo¤lu, G., “Silsile-i Osmaniye’de Sultan III. Mustafa ve fiehzadesi”, Padiflah›n Portresi: Tesavir-i Aki Osman,
sergi katalogu, ‹stanbul 2000, s. 424-425.
21 Tuncay, H., “Chinese and Japanese Porcelain in the Topkap› Palace Museum Collection”, Treasures from
Topkap› Palace – the Ceramics the Sultans loved, sergi katalogu, Tokyo 1995, s. 116.