ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ
ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ
ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: B‹Ç‹M VE ÖLÇÜ
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TC. ANADOLU ÜN‹<strong>VE</strong>RS‹TES‹ YAYINI NO: 2365<br />
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1362<br />
<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>:<br />
<strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Yazar<br />
Prof.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-5)<br />
Editör<br />
Prof.Dr. Abdülkadir GÜRER<br />
ANADOLU ÜN‹<strong>VE</strong>RS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.<br />
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.<br />
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t<br />
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.<br />
Copyright © 2011 by Anadolu University<br />
All rights reserved<br />
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted<br />
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without<br />
permission in writing from the University.<br />
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹<br />
Genel Koordinatör<br />
Prof.Dr. Levend K›l›ç<br />
Genel Koordinatör Yard›mc›s›<br />
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya<br />
Ö¤retim Tasar›mc›s›<br />
Doç.Dr. Cemil Ulukan<br />
Grafik Tasar›m Yönetmenleri<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z<br />
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur<br />
Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›<br />
Ö¤r.Gör. ‹lker Usta<br />
Kitap Koordinasyon Birimi<br />
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur<br />
Uzm. Nermin Özgür<br />
Kapak Düzeni<br />
Prof. Tevfik Fikret Uçar<br />
Dizgi<br />
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
ISBN<br />
978-975-06-1039-4<br />
1. Bask›<br />
Bu kitap ANADOLU ÜN‹<strong>VE</strong>RS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 22.300 adet bas›lm›flt›r.<br />
<strong>ESK‹</strong>fiEH‹R, Eylül 2011
‹çindekiler<br />
Önsöz ............................................................................................................ vi<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz›<br />
Temel Bilgiler........................................................................... 2<br />
<strong>G‹R‹fi</strong> .............................................................................................................. 3<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi ............................................. 3<br />
<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> EDEB‹YATI ............................................................................... 4<br />
Adland›rma Sorunu ....................................................................................... 4<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür ....................................... 6<br />
Eski Türk Edebiyat›nda Dil ......................................................................... 7<br />
Eski Türk Edebiyat›nda fiiir ......................................................................... 10<br />
Divan fiiirinin Dönemleri ....................................................................... 10<br />
Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi ......................................... 11<br />
Dönemin fiiir Kitaplar› ........................................................................... 12<br />
Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri ................................................... 14<br />
Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk ............................................................ 15<br />
Divan fiiirinde Muhteva ......................................................................... 17<br />
Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar ............................................................................... 30<br />
Eski Türk Edebiyat›nda Nesir ...................................................................... 34<br />
Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar› ...................................... 35<br />
Özet................................................................................................................ 38<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 40<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 41<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 41<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 42<br />
Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve<br />
Dört M›sral› Naz›m Biçimleri................................................. 44<br />
<strong>G‹R‹fi</strong> .............................................................................................................. 45<br />
BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM <strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹............................................... 46<br />
M›sra’ ve Beyt................................................................................................ 46<br />
Kasîde ............................................................................................................ 47<br />
Gazel .............................................................................................................. 56<br />
Müstezâd........................................................................................................ 60<br />
K›t’a ................................................................................................................ 62<br />
Mesnevî.......................................................................................................... 64<br />
DÖRT MISRALI NAZIM <strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹.............................................................. 68<br />
Rüba’î ............................................................................................................. 68<br />
Tuyu¤ ............................................................................................................. 70<br />
Özet................................................................................................................ 72<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 74<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 75<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 75<br />
Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar........... 76<br />
<strong>G‹R‹fi</strong> .............................................................................................................. 77<br />
‹çindekiler iii<br />
1. ÜN‹TE<br />
2. ÜN‹TE<br />
3. ÜN‹TE
iv<br />
4. ÜN‹TE<br />
5. ÜN‹TE<br />
‹çindekiler<br />
I. GRUP MUSAMMATLAR ............................................................................. 78<br />
Müselles ......................................................................................................... 78<br />
Murabba’ ........................................................................................................ 79<br />
Terbî’ ............................................................................................................. 80<br />
fiark› ......................................................................................................... 80<br />
Muhammes .................................................................................................... 81<br />
Tahmîs............................................................................................................ 83<br />
Müseddes ....................................................................................................... 85<br />
Tesdîs ............................................................................................................. 86<br />
Müsebba’........................................................................................................ 87<br />
Tesbî’.............................................................................................................. 87<br />
Müsemmen .................................................................................................... 88<br />
Tesmîn ........................................................................................................... 89<br />
Mütessa’ ......................................................................................................... 89<br />
Mu’aflfler ........................................................................................................ 89<br />
Ta’flîr............................................................................................................... 90<br />
II. GRUP MUSAMMATLAR............................................................................ 90<br />
Terkîb-i Bend (= terkîb-bend)...................................................................... 90<br />
Tercî’-i Bend (= tercî’-bend)......................................................................... 93<br />
Özet ............................................................................................................... 96<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 98<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 99<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 99<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 99<br />
Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel<br />
Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü ............................ 100<br />
<strong>G‹R‹fi</strong> ............................................................................................................. 101<br />
<strong>TÜRK</strong> fi‹‹R‹NDE ARUZ.................................................................................. 101<br />
Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler ...................................................... 102<br />
Aruza Göre Hece Türleri ........................................................................ 102<br />
Aruz ‹fllemleri ................................................................................................ 103<br />
Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler .................................................................. 109<br />
Aruz ‹fllemlerine Örnekler ........................................................................... 110<br />
Vezin Bulma Usulü ....................................................................................... 111<br />
Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler ................................................................ 112<br />
Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri ..................................................... 113<br />
Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri ............................................................... 113<br />
Özet................................................................................................................ 122<br />
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 123<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 124<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 124<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 125<br />
Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye ....................... .. 126<br />
<strong>G‹R‹fi</strong> .............................................................................................................. 127<br />
<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> EDEB‹YATINDA <strong>ÖLÇÜ</strong> (II) ...................................................... 127<br />
Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri................................................................. 127<br />
D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE............................................................................. 136<br />
Girifl................................................................................................................ 136
Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar ........................................ 137<br />
Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k................................................................ 138<br />
Kafiye Harfleri ............................................................................................... 138<br />
Kafiye Türleri................................................................................................. 140<br />
Harflerine Göre Kafiye Türleri ............................................................... 140<br />
Kafiyenin Birden Fazla Olmas›............................................................... 141<br />
Kafiye Kusurlar›............................................................................................. 141<br />
Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar ........................................................................ 142<br />
Özet ............................................................................................................... 148<br />
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 149<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 150<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 150<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 150<br />
‹çindekiler v
vi<br />
Önsöz<br />
Önsöz<br />
Türk edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› kaynaklar›, yaklafl›k 1200 y›l-<br />
l›k bir zaman diliminde meydana getirilmifl edebî ürünlerdir. Türk tarihinde bu on<br />
iki yüzy›ll›k, oldukça uzun bir zaman dilimi içerisinde iki önemli dönüm noktas›<br />
vard›r. Bunlardan biri, Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri,<br />
di¤eri de XIX. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na<br />
girmeleridir. Türk edebiyat› da baz› edebiyat tarihlerinde Türk tarihindeki bu iki<br />
önemli dönüm noktas› dikkate al›narak; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî<br />
dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana<br />
döneme ayr›lm›flt›r. ‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›n›n günümüze kadar ulaflan<br />
yaz›l› ürünleri VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinlerdir. ‹slâmî dönem<br />
Türk edebiyat› ise, XI. yüzy›lda her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slâmî dönem<br />
‹ran edebiyat›n›n etkisinde do¤mufl, geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.;<br />
hatta, XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönemdir. Bu dönem<br />
Türk edebiyat›n›, “‹slâmî dönem Do¤u Türk edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat›<br />
Türk edebiyat›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele almak mümkündür. “‹slâmî dönem<br />
Do¤u Türk edebiyat›”, tarihsel süreç içerisinde “Karahanl›”, “Harezm-Alt›norda”<br />
ve “Ça¤atay” olmak üzere biri di¤erinin devam› niteli¤indeki üç edebî dille<br />
meydana getirilmifl; Alî fiîr Nevâî (öl. 1501), Hüseyin Baykara (öl. 1505) ve Bâbür<br />
(öl. 1530) gibi büyük temsilciler yetifltirmifl bir edebiyatt›r. “‹slâmî dönem Bat›<br />
Türk edebiyat›” ise, XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› ‹mparatorlu¤u<br />
s›n›rlar› içerisinde varl›¤›n› XIX. yüzy›l ortalar›na; hatta, zay›flayarak XX.<br />
yüzy›l bafllar›na kadar sürdürmüfl ve yüzlerce de¤erli sanatkâr yetifltirmifl bir edebî<br />
dönemdir. Yaklafl›k alt› yüzy›l devam “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.<br />
yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ortalar›ndan<br />
itibaren de yerini yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özellikle de<br />
Frans›z edebiyat› etkisinde do¤arak geliflmeye bafllayan bu yeni dönem Türk edebiyat›,<br />
“yeni edebiyat” olarak adland›r›lm›fl; bu adland›rman›n do¤al sonucu olarak<br />
“‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”na da “eski edebiyat” ad› verilmifl; bu adland›rma<br />
günümüze “eski Türk edebiyat›” olarak yans›m›flt›r. “Eski Türk edebiyat›”<br />
bugün, “divan edebiyat›”, “klasik edebiyat” ve “klasik Türk edebiyat›” gibi adlarla<br />
da an›lmaktad›r.<br />
‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat› metinleri O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤mufl<br />
bir yaz› diliyle meydana getirilmifltir. “Bat› Türkçesi”, “Bat› O¤uzcas›” ve “Türkiye<br />
Türkçesi” gibi adlar verilen bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”,<br />
“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›ca”<br />
ya da “Osmanl› Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Zaman olarak bu ilk dönem<br />
Anadolu Selçuklular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortalar›na;<br />
yani, ‹stanbul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönem de<br />
XV. yüzy›l ortalar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k<br />
bir zaman dilimini içine al›r.
Gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türk edebiyat›, naz›mda ve ne-<br />
sirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getirilmifl edebiyatlard›r. Bu dönem<br />
‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arap edebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve<br />
kafiye sistemi esas al›nm›fl; di¤er estetik esaslar› da yine Arap belâgati belirlemifltir.<br />
Ancak söz konusu dönem Do¤u ve Bat› Türk edebiyatlar›nda esas al›nan vezin<br />
ve kafiye ile di¤er estetik esaslar do¤rudan Arap edebiyat›n›n de¤il; s›n›rl› da<br />
olsa birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl hâliyle Fars edebiyat›n›n vezin ve kafiye sistemi<br />
ile di¤er estetik esaslar›d›r.<br />
“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› bu kitab›n amac›, “‹slâmî dönem<br />
Türk edebiyat›” metinlerini okuyup anlayabilmeniz ve bu metinler üzerinde<br />
de¤erlendirmeler yapabilmeniz için gerekli donan›m› sizlere kazand›rmakt›r. Bu<br />
amaç do¤rultusunda kitapta önce eski Türk edebiyat› hakk›nda k›sa ve özlü bilgiler<br />
verilmifl; daha sonra da kitab›n as›l konusu olan naz›m biçimleri ve bu edebiyat›n<br />
vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde üniteler<br />
hâlinde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski<br />
Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusu ise, klasik dönem naz›m<br />
ve nesrinin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren anlat›m biçimleri; yani, söz<br />
ve anlam sanatlar›d›r. Ancak, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak için<br />
bu iki kitapta verilen bilgilerin tek bafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zda yer<br />
alan di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l programlar›n›zda yer alan Osmanl› Türkçesi<br />
derslerine verece¤iniz önemin ve gösterece¤iniz ilginin “‹slâmî dönem Türk<br />
edebiyat› metinlerini okuyup anlayabilmek ve bu metinler üzerinde de¤erlendirmeler<br />
yapabilmek” için en büyük yard›mc›m›z olaca¤›n› asla unutmay›n›z.<br />
Baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmeniz dile¤iyle…<br />
Editör<br />
Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER<br />
Önsöz vii
1<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>: <strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Eski Türk edebiyat›n›n Türk edebiyat› tarihi içindeki yerini belirleyebilecek,<br />
Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç içinde kullan›lm›fl olan adlar›<br />
s›ralayabilecek ve bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilecek,<br />
Divan fliirini, geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› dikkate alarak<br />
dönemlere ay›rabilecek ve genel özelliklerini s›ralayabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Edebiyyât-› kadîme<br />
• fii’r-i kudemâ<br />
• Havâs edebiyat›<br />
• Saray edebiyat›<br />
• Enderun edebiyat›<br />
• Edebiyyât-›<br />
Osmâniyye<br />
• Osmanl› fliiri<br />
• Dîvân edebiyat›<br />
• Divan fliiri<br />
• Ümmet edebiyat›<br />
• Ümmet ça¤› Türk<br />
edebiyat›<br />
• Klâsik edebiyat<br />
• Klâsik Türk<br />
edebiyat›<br />
‹çerik Haritas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na<br />
Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Eski Türk<br />
Edebiyat›n›n Genel<br />
Özellikleri ve Baz›<br />
Temel Bilgiler<br />
• fiiir<br />
• Belâgat<br />
• Fesâhat<br />
• Me’ânî<br />
• Bedî’<br />
• Beyân<br />
• Dîvân<br />
• Mesnevî<br />
• Mecmû’a-i efl’âr<br />
• Mecmû’atü’n-nezâ’ir<br />
• Mazmun<br />
• Mahlas<br />
• Tezkiretü’fl-flu’arâ<br />
• Din<br />
• Tevhîd<br />
• Münâcât<br />
• Na’t<br />
• Mi’râciyye<br />
• Hilye<br />
• Mevlid<br />
• Allah<br />
• Melek<br />
• Peygamber<br />
• Tasavvuf<br />
• Aflk<br />
• Zâhid<br />
• Vâ’iz<br />
• Vahdet-i Vücûd<br />
• Nesir<br />
• <strong>G‹R‹fi</strong><br />
• <strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> EDEB‹YATI
<strong>G‹R‹fi</strong><br />
Eski Türk Edebiyat›n›n<br />
Genel Özellikleri ve Baz›<br />
Temel Bilgiler<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Tan›m› ve Çerçevesi<br />
Yeryüzündeki milletlerin edebiyatlar›, o milletlerin tarihsel süreç içerisinde geçirdikleri<br />
din, dil, co¤rafya de¤ifliklikleri ve bu de¤iflikliklere ba¤l› olarak iliflkide bulunduklar›<br />
milletlerin uygarl›k, kültür ve edebiyatlar›n›n etkileri de dikkate al›narak<br />
birtak›m dönemlere ayr›l›r. Türk tarihinde de iki önemli dönüm noktas› vard›r.<br />
Bunlardan biri Türklerin X. yüzy›ldan bafllayarak ‹slâm dinini kabul etmeleri, di¤eri<br />
de XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Bat› uygarl›¤›n›n etkisi alt›na girmeleridir.<br />
Türk edebiyat› da Türk tarihindeki bu iki önemli dönüm noktas› dikkate<br />
al›narak kimi yazarlarca “‹slamiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slamî dönem Türk<br />
edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üzere üç ana döneme ayr›lm›flt›r.<br />
Bununla birlikte Bat› uygarl›¤›n›n etkisine girildi¤inde Türk edebiyat›nda<br />
meydana gelen de¤ifliklik, ‹slam dairesine girildikten sonraki kadar derin ve köklü<br />
olamam›fl, belli bir oranda da olsa dinin etkisi bu dönem edebiyat›nda da varl›-<br />
¤›n› korumaya devam etmifltir.<br />
Türklerin ‹slâmiyetle VIII. yüzy›ldan itibaren temas kurdu¤u kabul edilir. Topluca<br />
ve yayg›n bir flekilde ‹slâmlaflma ise X. yüzy›lda görülür. ‹slâmî Türk edebiyat›n›n<br />
ilk önemli eseri olan Kutadgu Bilig’in yaz›ld›¤› tarih 1069’dur. Bu eser Do¤u<br />
Türkçesi ile yaz›lm›flt›r. Do¤u Türk yaz› dili, tarihsel süreç içerisinde biri di¤erinin<br />
devam› olan üç edebî dil hâlinde varl›¤›n› sürdürmüfltür: “Karahanl›” (XI. yüzy›l),<br />
“Harezm-Alt›norda” (XII-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar). Do¤u<br />
Türkçesinin bir kolu da bünyesinde birtak›m O¤uzca (=Bat› Türkçesi) unsurlar da<br />
bar›nd›ran Memluk K›pçakças›d›r. Türklerin Suriye ve M›s›r’da meydana getirdikleri<br />
bir edebî dil olan Memluk K›pçakças›, XV. yüzy›ldan sonra tamamen O¤uzcalaflm›fl<br />
ve ayr› bir edebî dil olma özelli¤ini yitirmifltir. Do¤u Türkçesi (=Hakaniye<br />
Türkçesi) Türk edebî dillerinden biri olup di¤er kolu olan Bat› Türkçesine göre daha<br />
önce edebî ürünler vermifltir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”,<br />
“Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi” gibi adlar verilmifltir. Bu<br />
dönem, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler Ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l›n<br />
ikinci yar›s›na kadar uzanan kurulufl dönemini içine al›r. Bu edebî dilin ikinci<br />
dönemi ise “Osmanl› Türkçesi” olarak adland›r›lm›flt›r. Osmanl› Türkçesi, Osmanl›<br />
Beyli¤i’nin gittikçe güçlenerek Anadolu’da siyasi birli¤i sa¤lamas›ndan, özellikle<br />
de ‹stanbul’un al›nmas›ndan sonra bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarl›k mer-
4<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
kezi hâline gelmesiyle geliflen ve Arapça ve Farsçadan al›nan kelimeler ve çeflitli<br />
gramer yap›lar›yla anlat›m gücünü gelifltirerek XX. yüzy›l›n bafllar›na kadar varl›¤›n›<br />
sürdüren oldukça geliflmifl bir yaz› dilinin, daha do¤rusu yüksek bir edebî dilin<br />
ad›d›r. Bat› Türkçesinin bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” da denen “Âzeri O¤uzcas›”d›r.<br />
K›sacas› Osmanl› Türkçesi, Bat› Türkçesi dairesine dahildir. “Eski Türk Edebiyat›”<br />
olarak adland›r›lan dönemin kuramsal olarak Köktürk, Uygur, Karahanl›,<br />
Harezm-Alt›norda, Ça¤atay, Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤›<br />
edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün<br />
edebî ürünleri kapsamas› gerekti¤i hâlde günümüzdeki kullan›m flekliyle “Eski<br />
Türk Edebiyat›”n›n Türk dili tarihi aç›s›ndan durdu¤u yer buras›d›r.<br />
Eski Türk edebiyat›, Osmanl› döneminde ortaya konulan edebiyat ürünlerini<br />
esas almakla birlikte Osmanl› döneminde tek bir edebî gelenek bulunmamaktad›r.<br />
Farkl› özellikleri göz önünde tutarsak, bu dönemde varl›¤›n› sürdüren üç ayr› edebî<br />
anlay›fltan ve gelenekten söz etmek mümkündür:<br />
1. Halk edebiyat›<br />
2. Tasavvufî halk edebiyat› (=Tekke edebiyat›)<br />
3. Klâsik Türk edebiyat› (=Divan edebiyat›)<br />
Bu üç anlay›fl genel itibar›yla ayn› zaman diliminde canl›l›klar›n› sürdürmüfltür.<br />
Eski Türk edebiyat› asl›nda bu üç anlay›fl› da kapsamakla birlikte, günümüzde<br />
anlam alan› dar tutulmufl olup bu üç koldan sadece sonuncusunu ele al›r durumdad›r.<br />
Eski Türk edebiyat›, günümüzdeki kullan›m flekline göre, Türk edebiyat›n›n<br />
XIII. yüzy›l sonlar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar olan sürecini kapsar.<br />
Osmanl› devletinin co¤rafyas› içerisinde, devletin siyasi geliflimine paralel olarak<br />
geliflen, zenginleflen, devletin gerileme dönemlerinde bile yükseliflini sürdüren,<br />
Türk edebiyat› tarihi içerisinde belli bir dönemde tamamlanmakla birlikte günümüzde<br />
bile etkileyicili¤ini koruyan bir edebî gelenektir. Bu edebiyat› gösterdi¤i<br />
özellikleri göz önünde tutarak flu flekilde tan›mlayabiliriz: Eski Türk edebiyat›,<br />
Türk edebiyat› tarihinin Osmanl› devletinin co¤rafyas›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda<br />
bafllay›p XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar varl›¤›n› sürdüren, nazarî ve estetik<br />
esaslar›n› müflterek ‹slamî kültürden alan, örnek ald›¤› Fars edebiyat›n›n etkisi alt›nda<br />
flekillenen, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin genifl bir oranda yer ald›¤›<br />
bir Türkçe ile eserlerini veren, sanatl› söyleyifli önde tutan, kuralc›l›¤›n ve gelene-<br />
¤in a¤›r bast›¤›, Türk edebiyat›n›n bir dönemidir.<br />
Türk edebiyat›n› SIRA S‹ZDE dönemlere ay›rarak eski Türk edebiyat›n›n bu dönemler içindeki yerini<br />
belirtiniz.<br />
<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> DÜfiÜNEL‹M EDEB‹YATI<br />
Adland›rma SORUSorunu<br />
SORU<br />
‹ran edebiyat› etkisinde geliflen ve XIX. yüzy›l ortalar›na gelinceye kadar mükemmel<br />
denilebilecek eserlerini vermifl olan “‹slamî dönem Bat› Türk edebiyat›”, XIX.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
yüzy›l bafllar›ndan itibaren art›k tükenmeye yüz tutmufl; bu yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan<br />
sonra da yerini art›k yeni bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›flt›r. Bat›, özel-<br />
SIRA S‹ZDE likle de Frans›z SIRA S‹ZDE edebiyat› etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu yeni dönem<br />
Türk edebiyat› edebiyyât-› cedîde (=yeni edebiyat) olarak adland›r›lm›flt›r. Bafllang›çta<br />
bu edebî anlay›fl› öncekinden ay›rmak için eskisine edebiyyât-› kadîme<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
(=eski edebiyat) ya da bu dönemde yaz›lm›fl mensur (=düz yaz›) eserleri bir tara-<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
1<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
fa b›rakarak fli’r-i kudemâ (=eskilerin fliiri) gibi adlar verilmifltir. Daha sonra bu<br />
adlarla da yetinilmemifl; söz konusu edebiyat, onu yaln›zca toplumun belli kesimlerine<br />
hitap eden bir edebiyatm›fl gibi gösteren havâs edebiyat› (=yüksek zümre<br />
edebiyat›), sarây edebiyat›, Enderun edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye (=Osmanl›<br />
edebiyat›), Osmanl› fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet ça-<br />
¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›, klâsik Türk edebiyat› ve eski Türk<br />
edebiyat› gibi adlarla da an›lm›flt›r. Ancak “havâs edebiyat›”, “sarây edebiyat›” ve<br />
“Enderun edebiyat›” gibi adland›rmalar bu edebiyat›n, toplumun yaln›zca belli kesimlerine<br />
hitap eden bir edebiyat olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda kesin<br />
olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen terk edilmifltir.<br />
Hammer Purgstall (öl. 1856) ve E. J. W. Gibb (öl. 1901) gibi Bat›l› araflt›rmac›lar<br />
bu edebiyat için “Osmanl› edebiyat›” ve “Osmanl› fliiri” gibi adlar› kullanmay›<br />
tercih etmifller; Fâik Reflâd (öl. 1851), Abdülhalim Memduh (öl. 1866) ve fiehabeddin<br />
Süleyman (öl. 1885) gibi modern anlamda ilk yerli edebiyat tarihçileri de söz<br />
konusu edebiyat için “edebiyyât-› Osmâniyye” tabirini kullanm›fllard›r. Fakat bu<br />
adland›rmalar ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n›<br />
göz ard› etti¤i ve Osmanl› dönemi Türk edebiyat›n› Türk edebiyat› tarihinden<br />
ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak kabul<br />
edilmemifltir.<br />
“Divan edebiyat›” ise, ilk olarak Ömer Seyfettin (öl. 1884) ve Ali Canip (öl.1967)<br />
taraf›ndan kullan›lm›flt›r. ‹lk bafllarda bu adla Osmanl› saraylar› ve konaklar›nda<br />
düzenlenen “meclis” ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)” edebiyat›n›n<br />
kastedildi¤i bilinmektedir. Ancak zamanla bu adland›rman›n gerçek nedeni<br />
unutulmufl ve bu ad›n söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda yazd›klar› fliirleri<br />
“dîvân” ad› verilen kitaplarda toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi<br />
bir yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat› ad›n›n verilmesinin as›l<br />
gerekçesinin yanl›fll›¤› üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum sonucunda ortaya<br />
ç›kan ikinci gerekçeyi kabul etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n mensur<br />
eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na<br />
yol açmaktad›r. “Ümmet edebiyat›”, “ümmet ça¤› Türk edebiyat›” ve “‹slamî<br />
Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu edebiyat› yaln›zca<br />
dinî birtak›m amaçlara hizmet eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdi¤inden bilimsel<br />
bir de¤er tafl›mamaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “Klâsik Türk edebiyat›” gibi adland›rmalar<br />
ise Fuat Köprülü(öl. 1966)’ye aittir. Köprülü, son araflt›rma ve incelemelerinde<br />
bu edebiyat›n “yüksek bir medeniyet dairesinde” kendi flartlar›nda ve<br />
kendine has klâsik bir edebiyat oldu¤unu kabul ederek “klâsik edebiyat” ya da<br />
“klâsik Türk edebiyat›” olarak adland›r›lmas› gerekti¤ini ileri sürmüflse de bu dönem<br />
Türk edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini arayanlar bu<br />
edebiyatta söz konusu özellikleri göremedikleri için böyle bir adland›rmaya karfl›<br />
ç›km›fllard›r.<br />
Bat› edebiyatlar› etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n› öncekinden ay›rmak<br />
için bu yeni edebî anlay›fla “edebiyyât-› cedîde”; önceki edebiyata da “edebiyyât-›<br />
kadîme” ad›n›n verilmifl oldu¤unu daha önce belirtmifltik. Bugün, XIII.<br />
yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle do¤an ve XIX. yüzy›l ortalar›na kadar<br />
varl›¤›n› sürdüren bu edebiyata “eski Türk edebiyat›” ad›n›n verilmesini, o dönemde<br />
do¤an bu adland›rma ihtiyac›n›n günümüze bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek<br />
mümkündür. Günümüzde bu adland›rmalar›n bir k›sm› terkedilmifl; popüler<br />
yay›nlarda “Divan edebiyat›”, bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik Türk edebiyat›”<br />
ad› tercih edilir olmufltur. “Eski Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›-<br />
5
6<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
n›fland›rma gereksinimine cevap veren bir adland›rma olarak de¤erlendirilmektedir.<br />
Ancak böyle bir adland›rma ile “‹slamiyet öncesi” ve “‹slamî dönem” Türk edebiyatlar›n›<br />
bir bütün hâlinde ve her yönüyle içine almas› gerekirken bugün yaln›zca<br />
“‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”n›n Bat› Türkçesiyle meydana getirilmifl eserlerinin<br />
bir k›sm› kastedilmekte; daha önce de belirtti¤imiz gibi, ayn› edebî anlay›fl› benimsemifl<br />
olan ‹slamî dönem Do¤u Türk edebiyat› bu adland›rman›n d›fl›nda tutulmaktad›r.<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Dayand›¤› Ortak Kültür<br />
Bugün eski Türk edebiyat› olarak adland›rd›¤›m›z edebî dönemin gerek naz›mda<br />
gerekse nesirde ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n› örnek ald›¤›, bu dönem ‹ran edebiyat›n›n<br />
da kuramsal ve estetik olarak Arap edebiyat›n› esas ald›¤› bilinmektedir.<br />
Türklerden önce ‹slam dinini kabul etmifl olan ‹ranl›lar, naz›mda Arap fliirinin vezin<br />
(=ölçü) ve kafiye (=uyak) sistemini; bir tür “mensur fliir” olarak kabul edebilece¤imiz<br />
süslü nesirde (=nesr-i müsecca’) de ayn› edebiyat›n nesir anlay›fl›n› benimsemifllerdir.<br />
‹ranl› flair ve yazarlar›n bu yeni dönem ‹ran edebiyat›n› meydana getirirken<br />
vezin ve kafiye d›fl›nda esas ald›klar› edebiyat kuram› da yine Arap “belâgat”idir.<br />
‹ranl›lar›n bafllang›çta Arap edebiyat›n›n bütün esaslar›n› kabul etmifl olsalar<br />
da zaman içinde bu esaslar üzerinde birtak›m küçük de¤ifliklikler yapt›klar›,<br />
k›smen de olsa kendilerine özgü bir edebiyat kuram› gelifltirdikleri bilinmektedir.<br />
Dolay›s›yla ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n oluflum sürecinde Türk flair ve yazarlar›n›n<br />
her bak›mdan örnek ald›klar› edebî esaslar, do¤rudan Arap edebiyat›n›n<br />
de¤il, birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›fl biçimiyle ‹ran edebiyat›n›n edebî esaslar› olmufltur.<br />
Bu üç edebiyat›n da esaslar›n› belirleyen ilk eserler Arap ve Fars dilleriyle<br />
yaz›lm›fl eserlerdir. Ancak Arap ve Fars dilleriyle yaz›lm›fl olan bu eserlerin birço-<br />
¤unun yazar›n›n Türk oldu¤u; örnek al›nan ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n oluflumunda<br />
Türk flairlerin, yazarlar›n ve onlar› sürekli teflvik eden Türk hükümdarlar›n<br />
da önemli katk›lar› oldu¤u bilinmektedir. O hâlde ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›n<br />
dayand›¤› kuramsal ve estetik esaslar› yaln›zca Arap veya Fars edebiyat›na ait edebî<br />
esaslar olarak kabul etmek yerine, bunlar› her üç milletin ortak bilgi birikimi<br />
olarak de¤erlendirmek daha do¤ru bir yol olarak görünmektedir.<br />
Klâsik dönem Türk flairleri eserlerini söz konusu kuram ve estetik esaslar yan›nda<br />
ortak bir kültür ve genifl bir bilgi birikiminden yararlanarak yazm›fllard›r. Ancak<br />
bu ortak kültür ve bilgi birikimi flairi ya da yazar› dar s›n›rlar içinde b›rakmam›fl;<br />
aksine onlar›n fliire genifl bir bilgi ve kültür penceresinden bakabilmelerini<br />
sa¤lam›flt›r. Fakat bu kültür ve bilgi birikimi toplumun her kesiminin de¤il, ancak<br />
ayd›n kesiminin sahip olabildi¤i, üst düzeyde bir kültür ve bilgi birikimidir. Birçok<br />
bilim dal›nda bilgi sahibi olmay›, Arapça ve Farsçay› okuyup anlamay›, hayata tan›kl›k<br />
etmeyi, dili elde bir hamur gibi flekillendirebilmeyi ve hayat› sevmeyi gerektiren<br />
bir kültürdür bu. Kökü bu milletin kendi hayat›na ve tarihine uzanan, ama<br />
kendi dünyalar›na duyduklar› güven dolay›s›yla farkl› dünyalar›n kültürlerine kap›lar›n›<br />
kapatmayan bir anlay›fl› bar›nd›r›r. Bundan dolay› bu dönemin yak›n iliflkide<br />
bulunulan iki medeniyet ve kültüründen, yani Arap ve Fars kültüründen aktarmalar<br />
ve etkilenmeler olmufl; bu etkiler fliire de yans›m›flt›r. Dönemin flair ve yazarlar›<br />
edebiyat› ilgilendiren her alanda bilgi sahibi olmak, Arapçay› ve Farsçay› bu<br />
dillerle yaz›lm›fl edebî eserleri okuyup anlayacak, hatta bazen bu iki dilde fliir yazacak<br />
kadar iyi bilmek zorundad›rlar.
Dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars kültürünü ve bu iki milletin<br />
edebî anlay›fllar›n› bu derecede benimsemifl olmalar›n›n tarihî ve sosyal nedenleri<br />
vard›r. Bu nedenlerin bafl›nda ‹ran ve Arap milletleri ile olan din birli¤i gelmektedir.<br />
Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin kendine hedef olarak bölgesel<br />
bir güç olarak kalmay› de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›d›r. Bunun için<br />
de fethedilen topraklardaki farkl› milletlere ait kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k<br />
etmemifl, onlar›n kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini zorlamad›¤›<br />
sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›flt›r. Nitekim ‹ran’la savaflan ve<br />
Safevî Devleti’nin Anadolu’ya yönelik emellerini sona erdiren Yavuz Sultan Selim,<br />
savaflt›¤› halk›n diliyle fliir yazmakta bir sak›nca görmemifl, onun bu tutumu ne<br />
kendi döneminde ne de daha sonra yad›rganm›flt›r. ‹ran edebiyat›n›n Türk edebiyat›<br />
üzerinde bu derece etkili olmas›n›n bir baflka önemli nedenini de ‹ranl›lar›n ‹slâm<br />
dinini Türklerden yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›nda aramak gerekir.<br />
‹slam dinini ‹ranl›lardan sonra benimsemifl olmalar›, Türklerin birçok konuda<br />
oldu¤u gibi sanat anlay›fl›nda da onlar› örnek almalar›na yol açm›fl; bu da Türk<br />
ve Fars flairlerinin ayn› edebiyat derslerini görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak yetiflmeleri<br />
sonucunu do¤urmufltur. Buna ‹ranl›larla olan komfluluk iliflkilerinden do-<br />
¤an kültürel yak›nlaflmay› ve ‹ran topraklar›n›n uzun y›llar Türk egemenli¤i alt›nda<br />
kalm›fl olmas› gibi etkenleri de ilave edersek, Türk flairlerinin, iki yüz y›l önce<br />
bafllam›fl olan ‹ran edebiyat›n› örnek alm›fl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir.<br />
Bütün bu sebepler Divan flairlerinin dahil olduklar› medeniyet dairesindeki di¤er<br />
milletlerle ayn› kültür zemininde fliir söylemeleri sonucunu do¤urmufltur. Bu müflterek<br />
kültür zemininin yan› s›ra mahallî unsurlar ve Türk milletinin hayat› ve insan›<br />
kendisine özgü yorumlay›fl tarz› da bu fliirin kültür zemininin oluflmas›nda<br />
önemli bir role sahiptir.<br />
Klâsik dönem Türk flair ve yazarlar›n›n Arap-Fars kültürünü ve bu uluslar›n SIRA S‹ZDE edebî anlay›fllar›n›<br />
bir bütün hâlinde benimsemelerinin tarihsel ve sosyal nedenleri hakk›nda bilgi veriniz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Eski Türk Edebiyat›nda Dil<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Türkler, ‹slam dinini kabul ettiklerinde yeni bir din ile birlikte bu SORU dinde önemli bir<br />
SORU<br />
yer tutan Arapça ile de karfl›laflm›fllard›r. Dinî metinlerin anlafl›lmas› için bu dilin bilinmesi,<br />
dinî kavramlar›n karfl›l›klar› tam olarak kullan›lan dilde bulunmad›¤› için bu<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
dilden aktar›lmas› ve nihayet ibadet için bir baflka dilde yaz›lm›fl olan Kur’ân-› Kerim’in<br />
okunmas› ve anlafl›lmas› lâz›md›. Bu kaç›n›lmaz olarak Arapça ile temas› do-<br />
¤urdu. Bununla birlikte ‹slâm kültürü ve sanat› ile olan yayg›n<br />
SIRA<br />
ve sürekli<br />
S‹ZDE<br />
iliflki ‹ran<br />
SIRA S‹ZDE<br />
yoluyla olmufl, sözünü etti¤imiz iliflki de sanat ba¤lam›nda büyük ölçüde Fars dili<br />
üzerinden olmufltur.<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ<br />
Türk edebiyat›, toplum yaflant›s›yla da ba¤lant›l› olarak, ‹slamdan önce <br />
sözlü<br />
bir edebiyat fleklinde idi. Türkler ‹ranl›larla kültürel temasa geçtiklerinde karfl›lar›nda<br />
âhenkli bir fliir dili ve klâsikleflmifl bir edebiyat buldular. K Böylece ‹ T A P‹slamlaflt›k<br />
K ‹ T A P<br />
tan sonraki dönemde bir taraftan ‹ran co¤rafyas›ndaki Türk devlet idarecileri bu dil<br />
ile meydana gelen edebiyat› desteklemifl; di¤er taraftan Türk flairleri XII ve XIII.<br />
yüzy›llarda fliirlerini Farsça yazm›fllard›r. ‹slam dinini kabul ettikten TELEV‹ZYON sonra Türk ve<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹ranl› bilginlerin farkl› bilim dallar›nda eserlerini Arapça yazd›klar›, ‹ranl›lar›n söz<br />
varl›¤› itibar›yla önemli miktarda Arapça kelimeyi kendi dillerine ald›klar›, Türklerin<br />
edebiyatlar›n› ‹ranl›lar›n oluflturdu¤u estetik yap› üzerine bina ettikleri, bunun-<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
2<br />
7
8<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
la birlikte ‹ranl›lar›n bu estetik yap›y› Arapça eserlerin etkisi ile flekillendirdikleri,<br />
fakat bu Arapça eserlerin pek ço¤unun da Türk yazarlarca kaleme al›nd›¤› görülmektedir.<br />
Bilim, kültür ve sanat alan›ndaki bu geçifllerin ve etkileflimlerin bu denli<br />
s›n›rs›z bir flekilde olmas›n› içine girilen medeniyet anlay›fl›n›n insana ve dünyaya<br />
bak›fl tarz› ile iliflkilendirmek gerekir.<br />
Divan fliirinin ve bu dönemde ortaya konulmufl olan di¤er eserlerin dili, Türkçenin<br />
as›rlar süren bir geliflim sonucunda ulaflt›¤› olgun ve eriflkin bir düzeyi göstermektedir.<br />
Dilin bir toplumun geçmiflinden tafl›d›¤› kültürel de¤erleri sunma, bu<br />
miras›n tafl›y›c›s› olma gibi bir özelli¤i vard›r. Bunun yan› s›ra dilin geliflimi ve söz<br />
varl›¤›n›n de¤iflimi, toplumun yaflad›¤› co¤rafi mekân, o toplumun dünyay› kendine<br />
özgü alg›lay›fl biçimi, uygarl›k düzeyi, günlük hayatta ihtiyaç duydu¤u alanlar,<br />
kulland›¤› araçlar ve benzeri hususlarla da do¤rudan iliflkilidir. “Orta Asya’da komflular›yla<br />
oldukça s›n›rl› iliflkileri olan Türk toplumunun dili de bu duruma uygun<br />
olarak oldukça saf ve millidir. Yabanc› kültürlerle iliflki kuruldu¤u Uygur dönemi<br />
metinlerinde yeni dinî kavramlar› karfl›lamak üzere birçok yabanc› kelimenin ithal<br />
edildi¤i görülür. Köktürkçede dünya görüfl ve medeniyet türüne uygun olarak<br />
maddi âlem ve devlet teflkilat›yla ilgili kelimeler ço¤unluktad›r. Yerleflik kültüre<br />
geçen Uygurlarda flehir kültürüyle ilgili maddi kelimeler ve daha ziyade dinî ve<br />
manevi âleme ait unsurlar hâkimdir. ‹slamî Türk edebiyat›n›n ilk verimlerinde yabanc›<br />
kelime say›s›n›n oldukça s›n›rl› olmas›na karfl›l›k zaman ilerledikçe durum<br />
Türkçe kelimelerinin aleyhine ifllemeye bafllam›flt›r. Al›nan kelimelere bak›ld›¤›nda<br />
bunlar›n ço¤unlukla gerçek bir ihtiyaca cevap verdi¤i görülür. Mesela ‹talyancadan<br />
al›nan kelimeler daha çok gemicilikle ilgilidir. Dinî terimlerin Arapça, edebî olanlar›n<br />
ise Farsçadan al›nmas› yine ayn› prensibe dayan›r.” (Okuyucu, 2004: 135).<br />
Dilin kelime kadrosunun genifllemesi, üslûbunun farkl›laflmas›, cümle yap›lar›n›n<br />
daha birleflik hâle gelmesi Osmanl› Devleti’nin büyümesi, askerî ve idari<br />
alanlardaki ihtiflam› ile do¤rudan iliflkilidir. Bafllang›çta Arapça eserler istinsah<br />
(=kopya) edilirken, daha sonralar› bu dille eserler verilmeye bafllanm›flt›r.<br />
Gerçeklefltirilen fetihler yaz› diline de yans›m›fl; gurur ve büyüklük duygusunu<br />
yans›tan ifadeler, s›fatlar gittikçe yayg›nl›k kazanm›flt›r. Bu durum ilk olarak<br />
resmî yaz›flmalarda kendisini göstermifl, daha sonra yayg›nlaflm›flt›r (Okuyucu,<br />
2004: 137).<br />
Arapça ve Farsçan›n Türkçe üzerindeki etkileri farkl› alanlarda olmufltur. Arapça<br />
daha çok devrin ö¤retim kurumlar› olan medreselerde, Farsça ise sanat ve tasavvuf<br />
çevrelerinde etkili olmufltur. Fakat bu çevreler asl›nda birbirinden bütünüyle<br />
kopuk de¤ildir. Medreselerin müfredat programlar› incelendi¤inde Arap edebiyat›<br />
bilgi ve teorisine ve bu sahan›n temel eserlerine önemsenerek yer verildi¤i<br />
görülmektedir. Ancak Farsça ve Fars edebiyat› ile ilgili eserler okutulmad›¤› hâlde,<br />
bu dil o dönemde kendili¤inden ve Arapçaya göre daha tabii bir flekilde etki sahas›<br />
oluflturmufl, hatta Arapçaya göre toplumda daha çok yayg›nlaflm›flt›r. Model olarak<br />
görülen Fars edebî dilinin etkin olmas›yla Arapça söz varl›¤›n›n bir k›sm› Fars<br />
dili üzerinden dilimize yerleflmifltir.<br />
Divan fliirinin söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça sözcük say›s› san›ld›¤›ndan daha<br />
azd›r. Örnek olarak “yüz” kelimesinin yan› s›ra Farsçadan gelen “dîdâr, çehre,<br />
rû” ve Arapçadan gelen “vech” kelimeleri de fliirde kullan›lm›fl, fakat bunlar›n her<br />
biri her zaman birbirinin yerini tutacak flekilde metinlerde yer almam›flt›r. Kald› ki,<br />
Türkçeye geçen birçok kelime ait oldu¤u dildeki anlamlar›yla kullan›lmam›fllar, bu<br />
dilde yeni anlamlar kazanm›fllar ya da bir k›s›m anlamlar›n› yitirmifllerdir. Divan fli-
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
irinde kullan›lan yabanc› kelime say›s›n›n dönemden döneme ve flairden flaire<br />
farkl›l›k gösterdi¤i görülmektedir. Bu oran XV. yüzy›lda daha az iken sonraki dönemlerde<br />
artm›flt›r. Zamanla dilin aruz ile uyum sa¤lamas›n›n da etkisiyle ortak temalar,<br />
ayn› flekillerle, fakat daha milli bir üslûp ile ifade edilmeye bafllanm›flt›r. Zira<br />
dilin söz varl›¤›, o dilin ve o dil ile ortaya konulan edebiyat ürünlerinin milli<br />
olup olmad›¤›n› tek bafl›na belirleyen bir ölçüt de¤ildir.<br />
Divan fliirinde günümüzde kullan›lmayan sözcüklerin çoklu¤u onun anlafl›lmas›<br />
konusunda san›ld›¤› gibi afl›lamayacak bir engel de¤ildir. fiiir dilinin kap›s›n›n<br />
okuyucuya aç›lmas› Arapça ve Farsça sözcüklerin bilinmesine de¤il, bu fliirin mecazlarla<br />
yüklü dilinin kavranmas›na ba¤l›d›r. Divan fliirinde s›kça geçen “aflk”,<br />
“sevgili”, “meyhane”, “içki”, “sarhoflluk” gibi kavramlar, tasavvufun da etkisiyle,<br />
genellikle mecazî anlamlar›yla ele al›n›r. Bundan dolay› da dine sayg›n›n son derece<br />
önemli oldu¤u o dönemin toplumunda fleyhülislâmlar, devlet adamlar›, hatta<br />
sultanlar bile mecazlarla örülü bu dil ile flaraptan, meyhaneden sürekli bahsetmifller,<br />
bir güzelin kulu kölesi olduklar›n› ifade etmifllerdir.<br />
fiiir dilinin bir di¤er özelli¤i de bu dilin söz ve anlam sanatlar› ile örülü olmas›d›r.<br />
Bu fliirde tema do¤rudan de¤il, mecazl› bir dille anlat›l›r. Bu mecazl› anlat›m<br />
da fliirin ilk anlam›ndan öte bu anlam›n çözülüflüyle ortaya ç›kan ikinci bir anlam<br />
katman›n›, hatta ayn› flekilde üçüncü bir katman› var k›lmaktad›r. Divan fliirinin dili<br />
yo¤un ve süslü bir dildir. Do¤rudan anlamla iliflkili sanatlar ve sözü ses bak›m›ndan<br />
süsleyen sanatlar, fliirlerin çözümlenmesinde ve yorumlanmas›nda do¤rudan<br />
veya dolayl› olarak önemli rol üstlenirler. Divan fliirinin “kal›c› eserler” vermifl olmas›nda<br />
bu sanatl› söyleyiflin büyük etkisi vard›r.<br />
Özellikle kelime varl›¤› bak›m›ndan bu edebiyat›n dilinin kulland›¤›m›z dilden<br />
büyük farkl›l›k gösterdi¤i bir gerçektir. Her dönemin dil anlay›fl›n›n o dönemin siyasi<br />
ve ekonomik flartlar›yla, bilim dallar›ndaki düzeyiyle de iliflkili oldu¤u, o<br />
günkü toplum hayat›n›n ve anlay›fl›n›n, dünya görüflünün de bunda pay› oldu¤u<br />
bilinmektedir. Bu meselenin bir yönüdür. Di¤er yönü de dilin sürekli geliflen canl›<br />
bir varl›k oldu¤u gerçe¤idir. Milletimizin bundan befl alt› yüzy›l önceki bir dönemde<br />
kulland›¤› dilin söz varl›¤›n› anlamakta güçlük çekmemiz bu aç›dan tabiidir.<br />
Bu durum sadece bize özgü de de¤ildir. Dilin de¤iflmeye ve geliflmeye aç›k<br />
do¤as›, günümüzde baflka milletlerin önüne de kendi klâsiklerini anlamada büyük<br />
güçlükler koymufltur. Fakat dilin bu özelli¤i, bizim d›fl›m›zdaki milletleri kendi<br />
edebiyatlar›n›n büyük isimlerinden birisini unutmak ya da onu sadece edebiyat<br />
tarihlerinde hat›rlamak gibi bir durum içine düflürmemektedir. Dolay›s›yla bu<br />
edebiyat›n ürünlerinin anlafl›lmas› güçlü¤ünü do¤uran dil engelini, o dönem flair<br />
ve yazarlar›yla aram›zda afl›lmas› mümkün olmayan bir engel olarak görmemek<br />
laz›md›r.<br />
9
10<br />
Belâgatin as›l anlam›<br />
“ulaflmak, bir fleyin son<br />
noktas›na eriflmek,<br />
olgunlaflmak”t›r.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
BELÂGAT<br />
Belâgat, bir düflünce ya da duygunun yerinde ve zaman›nda manas› en aç›k flekilde<br />
ve ak›c› bir dille ifade edilmesidir. Belâgat kitaplar›nda sözün fasîh (=aç›k, anlafl›l›r<br />
ve ak›c›) olmak flart›yla muktezâ-y› hâl ve makam denilen (a) söyleyenin, (b)<br />
söze muhatap olan›n, (c) dile getirilecek düflünce, duygu ve hayalin durumuna uygun<br />
flekilde söylenmesi olarak tan›mlan›r. “Muktezâ-y› hâl ve makam”, laf›zlar›n<br />
gösterdi¤i anlamlar›n belirlenmesi ve anlafl›lmas›nda da önemlidir. Çünkü dilde ayn›<br />
kelime farkl› ba¤lamlarda farkl› anlamlar kazanabilir. Söz söylenilmesi gereken<br />
durumlar, ifade edilecek duygu ve düflünceler say›s›z ve birbirinden farkl›d›r. Ayr›ca,<br />
bunlar› ifade edecek flahs›n önünde de kendisinin ve karfl›s›ndakinin fikrî, zihnî<br />
ve psikolojik hâline, e¤itim durumuna göre de¤iflen ve çeflitlenen çok farkl› seçenekler<br />
vard›r. Söz, ifadesi kastedilen tek bir manay› birden fazla flekilde dile getirebilir. Manan›n<br />
bu seçeneklerden kendisine en uygun olan›yla birleflmesi sonucu belâgat gerçekleflir.<br />
Belâgat için öncelikli flart fesâhattir. Fesâhat ilgisini daha çok lafz›n (tek<br />
veya ibare hâlinde) niteliklerine yöneltir; belâgat ise tek tek laf›zla ilgilenmez, cümledeki<br />
kelimeleri birlikte ifade ettikleri mana ile ele al›r. Daha sonra da bu ilgisini bütün<br />
metne yayar. Di¤er bir ifade ile cümle ögeleri aras›ndaki iliflkiye yöneltti¤i dikkat<br />
tek bir cümlede kalmaz, o metindeki di¤er cümlelere ve onlar›n ögelerine de uzan›r.<br />
Belâgatin terimlerinden ve kurallar›ndan bahseden bilim dal›na “Belâgat ilmi” denir.<br />
Belâgat bir ilim olarak üç k›sma ayr›l›r: Meânî, beyân ve bedî’. “Me’ânî” sözün<br />
duruma uygun bir flekilde nas›l ifade edilece¤ini, “beyân” bir maksad›n birbirinden<br />
farkl› usullerle ne flekilde dile getirilece¤ini, “bedî” ise maksad› ifadede yeterli olan söze<br />
mana ve âhenk aç›s›ndan güzellik verme yollar›n› gösterir.<br />
Eski Türk Edebiyat›nda fiiir<br />
Divan fiiirinin Dönemleri<br />
Bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda Anadolu Selçuklu, Beylikler Ça¤› ve Osmanl›<br />
Dönemine ait “halk edebiyat›” ve “tekke edebiyat›” d›fl›nda kalan ve “klâsik<br />
Türk edebiyat›” ad› da verilen edebî anlay›flla meydana getirilmifl bir edebiyat kastedildi¤ini<br />
daha önce belirtmifltik. Bu edebiyat her yönüyle örnek ald›¤› ‹ran edebiyat›n›n<br />
ve ‹slamî Dönem Do¤u Türk edebiyat›n›n etkisi alt›nda XIII. yüzy›l sonlar›nda<br />
Anadolu’da do¤mufl; Osmanl› Döneminde usta flair ve yazarlar elinde devletin<br />
siyasi, kültürel ve ekonomik geliflimine paralel olarak kendi geliflimini sürdürmüfl;<br />
hatta devletin gerileme dönemlerinde bile naz›mda ve nesirde mükemmel örneklerini<br />
vermeye devam ederek XIX. yüzy›l ortalar›ndan itibaren mükemmelli¤e<br />
ulaflan her sanat ak›m› gibi art›k tarihe mal olmufl bir edebiyatt›r. Bu edebiyat› geliflim<br />
çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde<br />
bulundurarak bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür:<br />
1. Oluflum Dönemi: XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam<br />
eder. Dönemin önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla (öl.1333), Gülflehrî (öl.XIV.<br />
yy.), fieyho¤lu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve fieyhî (öl. 1431?) gibi<br />
flairledir.<br />
2. I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar<br />
devam eder. Ahmed Pafla (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi<br />
flairlerle olgunluk kazanmaya bafllad›¤›; Fuzulî (öl.1556), Bakî (öl.1600),
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Nev’î (öl.1599), Hayalî (öl. 1557) ve Tafll›cal› Yahya (öl.1582) gibi flairlerle<br />
de Türk edebiyat›n›n ‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak<br />
art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün eserlerini vermeye bafllad›¤› bir<br />
dönemdir.<br />
3. II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar<br />
devam eder. ‹ran edebiyat›ndaki üslup farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle<br />
fliirde yo¤un olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i bir dönemdir.<br />
Sebk-i Hindî (=Hind üslubu) ad› verilen bu edebî ak›m›n Türk edebiyat›ndaki<br />
önemli temsilcileri Fehîm-i Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Nedîm-i<br />
Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve fieyh Gâlib (öl.1799)’dir.<br />
Yüzy›llar süren bu edebî anlay›fl›n ve onun pek çok kural›n›n Bat› uygarl›¤› etkisi<br />
alt›nda do¤an ve flekillenmeye bafllayan edebiyatta da canl›l›¤›n› ve etkisini<br />
sürdürdü¤ü bilinmektedir. Hatta Cumhuriyet dönemi fliirinde bile bu edebiyat›n<br />
birtak›m izlerini aç›kça görmek mümkündür. Hâlâ etkileyicili¤ini koruyan, anlam<br />
ve ses mükemmelli¤ini yakalam›fl, as›rlardan sonra bile günümüzün kültürlü ça¤dafl<br />
insan›na söyleyece¤i ve tatt›raca¤› zevkler bulunan bu edebiyat›n dilinin a¤›r<br />
ve süslü olmas›, farkl› bir kültürel zeminde farkl› bir dünya görüflünü yans›tmas›<br />
onun Türk milletinin edebiyat› olma niteli¤ini ortadan kald›rmaz. Halit Ziya Uflakl›gil’in<br />
dedi¤i gibi, “Divan edebiyat›, Tanzimat edebiyat›, bunlar›n hiçbirisi Türk<br />
kayna¤›ndan do¤mufl olmak temel tafl›n› kaybetmemifllerdir.”<br />
Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i üslup SIRA farkl›laflmalar›n› S‹ZDE göz<br />
önünde bulundurarak ayr›ld›¤› dönemler ve bu dönemlerin önemli temsilcileri hakk›nda<br />
bilgi veriniz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Osmanl› Toplumunda fiiir ve fiairin Önemi<br />
Osmanl› dönemi Türk toplumunda fliirin ne ifade etti¤ini anlamak, SORU ancak bu toplumda<br />
fliir ve flaire verilen önemin anlafl›lmas›yla mümkündür. Bu toplumda her<br />
zaman en üst düzeyde takdir gören sanat ve sanatkârlar aras›nda fliir ve flairin özel<br />
D‹KKAT<br />
bir yeri olmufltur. Osmanl› toplumunda padiflahtan sadrazama, vezirden bilim adam›na,<br />
çeflitli devlet görevlilerinden farkl› meslek gruplar›na kadar fliir söyleme ve<br />
fliirden zevk alma o toplumun ortak zevkleri aras›nda yer alm›flt›r. Sürekli savafl<br />
meydanlar›nda bulunmufl birçok padiflah›n ayn› zamanda dönemlerinin önemli flairleri<br />
aras›nda yer alm›fl olmalar› da bunu aç›kça göstermektedir. Kendisini elinde<br />
k›l›ç yerine bir gülle resmettiren Fatih Sultan Mehmet, sanat zevki yüksek bir padiflah<br />
ve döneminin baflar›l› flairlerindendir. Yine Fatih’in veziri Mahmut Pafla<br />
(öl.1474), Divan’› günümüze kadar ulaflm›fl bir divan flairidir. K Yavuz ‹ T A Sultan P Selim,<br />
Türkçe yan›nda Farsçayla da edebî de¤eri yüksek fliirler söyleyebilecek güçte<br />
baflar›l› bir flairdir. Kanûnî Sultan Süleyman, Divan edebiyat›n›n en fazla fliir yazm›fl<br />
flairlerindendir. Bu flair sultanlar sadece payitaht (=baflkent)lerde TELEV‹ZYON fliir ve sanatla<br />
ilgilenmemifller; hayatlar›n›n önemli bir bölümünü geçirdikleri seferlerde de fliir<br />
ve sanatla u¤raflm›fllar; sefere ç›kt›klar›nda yanlar›na bilginler ve sanatkârlar› da alm›fllard›r.<br />
Tarihî kaynaklar flair padiflahlar›n, flehzadelerin, vezirlerin, dönemin bilim<br />
kurumlar› olan medrese hocalar›n›n ve devlet adamlar›n›n fliirlerinden örneklerle<br />
doludur.<br />
Padiflahlar› flair olan bir devletin devlet adamlar›n›n, bürokratlar›n›n da fliirle,<br />
edebiyatla ilgilenmifl olmalar›n› do¤al karfl›lamak gerekir. Bundan dolay› flairlik ve<br />
sanatkârl›k devlet kademelerinde yer alan liyakat sahibi kiflilerin ilerlemelerinde<br />
rol oynayan en önemli etkenlerden biri olmufltur. Bürokraside ve bilim alan›nda<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
11<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
3<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
12<br />
Miftah Medreseleri: Ad›n›<br />
Türk edebiyat›na da büyük<br />
etki yapm›fl olan Arap<br />
grameri ve belâgati ile ilgili<br />
“Miftâhu’l-Ulûm” adl›<br />
eserden alm›fl bir Osmanl›<br />
ö¤retim kurumudur.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
pek çok kiflinin, yazd›klar› fliirleri padiflahlara, devlet adamlar›na ya bizzat onlar›n<br />
huzurunda okumalar› ya da bir vesile ile göndererek sunmalar›n›n sebeplerinden<br />
biri de budur. Devlet, di¤er hizmetleri ve yeteneklerinin yan› s›ra onlar›n bu yönlerini<br />
de dikkate alm›fl, bu kiflileri ödüllendirmifl böylece toplumda fliirin, flairin ve<br />
sanat›n yeri devlet eliyle yüceltilmifltir. Baflar›l› flairlere devlet taraf›ndan maafl ba¤land›¤›<br />
devrin tarihî kaynaklar›ndan olan “in’amât (=ba¤›fllar)” defterlerinde ve<br />
“flu’arâ tezkireleri”nde görülür. Ayr›ca II. Bayezid’in kendi dönemindeki flairlerden<br />
fliir yazmalar›n› istemesi ve yaz›lan fliirlere fliirin derecesine göre ödül vermesi de<br />
yine bu dönemde fliire ve sanatkâra verilen önemin bir göstergesidir. Bununla birlikte<br />
sunduklar› fliirler karfl›l›¤›nda ödül alan, makam› yükseltilen, maafl ba¤lanan<br />
flairlerin ço¤unun asl›nda devlette bir görevi bulundu¤u ya da bir meslek sahibi olduklar›n›<br />
hat›rlamak, sanatla ilgilenmenin o dönemin bürokrasisinde ve toplum<br />
hayat›nda ne kadar önemli oldu¤unu da göstermektedir.<br />
fiu’arâ tezkirelerinde yer alan birtak›m bilgilerden yola ç›karak Osmanl› dönemi<br />
flairlerinin fliir ve edebiyatla ilk kez aile çevresinde tan›flt›klar›n› söylemek mümkündür.<br />
Ayr›ca her aflamadaki e¤itim ö¤retim kurumlar›n›n dersleri aras›nda edebiyatla<br />
ilgili olanlar›n a¤›rl›kl› olarak yer ald›¤›; hatta Miftah Medreselerinde oldu-<br />
¤u gibi yüksek ö¤retim sisteminin baz› aflamalar›na o dönemde okutulan edebiyatla<br />
ilgili teorik eserlerin ad›n›n verildi¤i görülmektedir. Bu, o dönemde e¤itim ö¤retimde<br />
edebiyat›n tuttu¤u yerin önemini göstermektedir.<br />
Divan flairlerinin meslek gruplar› ve yetifltikleri bölgelerle ilgili olarak flairlerin<br />
hayatlar› ve eserlerinden örnekler veren “fluara tezkireleri” üzerinde yap›lan bilimsel<br />
çal›flmalar ve istatistiksel bilgiler flunu göstermektedir: Bu kaynaklarda geçen<br />
3000 civar›ndaki flair aras›nda en fazla “ilmiye s›n›f›” mensuplar›, yani bilim adamlar›<br />
yer al›r. Daha sonra “kalemiyye” ad› verilen bürokrat s›n›f gelmektedir. Bunlardan<br />
sonra saray mensuplar›, askerler, esnaf ve serbest meslek sahipleri yer almaktad›r.<br />
Dolay›s›yla divan flairleri, entelektüel birikimin en üst düzeyde oldu¤u dönemin<br />
yüksek ö¤retim kurumlar›ndaki bilim adamlar›ndan bafllayarak toplumun hemen<br />
her kesiminden insanlardan olufluyordu. Bu tespit baflka bulgularla da desteklenmektedir.<br />
Çok genifl bir co¤rafyaya yay›lan Osmanl› devletinde ‹stanbul d›fl›nda da pek<br />
çok kültür merkezi vard›r. Genel olarak bu edebiyat bir flehir ve flehirli edebiyat›d›r.<br />
Fakat en yo¤un olarak divan flairi payitaht (=baflkent) olan Bursa, Edirne ve ‹stanbul’da<br />
yetiflmifl olmakla birlikte, bunlar›n d›fl›nda Konya, Amasya, Diyarbak›r,<br />
Kastamonu, Kütahya, Antep gibi Anadolu’daki flehirler, Ba¤dat, Vardar Yenicesi,<br />
Filibe, Manast›r, Sofya gibi bugün Türkiye s›n›rlar› d›fl›nda kalm›fl kültür merkezleri<br />
de ünlü divan flairlerinin yetiflti¤i yerlerdir. K›sacas› bu edebiyat fliirle küçük yafltan<br />
itibaren tan›flan, kendisini fliirle ifade eden bir toplumun edebiyat›d›r. Divan flairlerinin<br />
aras›nda, dönemin bilim ve devlet adamlar› fazla olmakla birlikte, çeflitli<br />
meslek gruplar›ndan, hatta esnaftan flairlerin de bulunmas› bu gerçe¤i desteklemektedir.<br />
Dönemin fiiir Kitaplar›<br />
Eski Türk Edebiyat›nda fliirlerin topland›¤› üç tür kitap vard›r: “dîvân”lar, “mesnevî”ler<br />
ve “mecmû’a-i efl’âr”lar.<br />
1. Divanlar: Klâsik dönem Türk flairlerinin çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar›<br />
fliirler, “dîvân” ad› verilen kitaplarda toplanm›flt›r. “Dîvân” kelimesinin asl› Farsça<br />
olup devlet idaresiyle ilgili kay›t defterleri, bunlar›n ve bunlar› tutan kâtiplerin bulundu¤u<br />
yer anlam›nda iken zamanla Arap edebiyat›n›n önemli bir eseri olan Ebu
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Temmâm’›n kahramanl›k fliirlerini toplad›¤› Dîvânü’l-Hamâse’si gibi birden fazla<br />
flairin fliirlerinin bir araya getirildi¤i fliir mecmuas›, daha sonra da belli bir flairin fliirlerinin<br />
topland›¤› kitap ya da defter anlam›n› kazanm›flt›r. Klâsik dönem Türk flairlerinin<br />
çeflitli naz›m flekilleri ile yazd›klar› fliirler, bu flairlerin her bak›mdan örnek<br />
ald›klar› ‹ran flairlerininki gibi “dîvân” ad› verilen bu kitaplarda toplanm›flt›r. Ancak<br />
bu, her flairin bir divan sahibi oldu¤u anlam›na gelmez. Bugün adlar›n› bildi¤imiz,<br />
hatta baz› fliirleri günümüze kadar ulaflm›fl birçok flairin divan›n›n elimizde bulunmamas›,<br />
bu flairlerin ya bir divan oluflturacak kadar fliir yazmam›fl olmalar›ndan ya<br />
da yazd›klar› fliirlerin toplanarak çeflitli nedenlerle divan hâline getirilmemifl olmas›ndan<br />
kaynaklanmaktad›r.<br />
Divanlar düzenlenirken naz›m flekilleri esas al›nm›fl ve fliirler genellikle kasideler,<br />
tarih k›t’alar›, gazeller, musammatlar, rubâ’îler, k›t’alar, beyitler, m›sralar düzeninde<br />
s›ralanm›flt›r. Ancak Türk edebiyat›nda her zaman uyulmufl bir divan düzeninden<br />
söz etmek mümkün de¤ildir. Musammatlar›n gazellerden önceye al›nd›¤›,<br />
kasidelerin gazellerden sonraya konuldu¤u divanlar da vard›r.<br />
Gazeller divanlarda redifli gazellerde redifin son harfi, redifsiz gazellerde de<br />
kafiyenin son harfine göre Osmanl› Türkçesi “elifbâ (=alfabe)”s› esas al›narak s›ralanm›flt›r.<br />
Baz› harflerle kafiye bulmak güç oldu¤undan bütün harflerle gazel söylemifl<br />
flair say›s› oldukça azd›r. Kasidede ise, böyle bir s›ra gözetilmemifl; bu naz›m<br />
flekliyle yaz›lm›fl manzumeler daha çok konular›n›n önemine göre s›ralanm›flt›r.<br />
Tarih k›t’alar› ise son m›sra ya da beyitlerinde birtak›m önemli olaylar› “ebced”le<br />
tarihlendirmek için yaz›lm›fl; edebî olmaktan çok tarihî de¤er tafl›yan manzumelerdir.<br />
Musammatlar›n s›ralanmas›nda genellikle bendlerinin m›sra say›lar›na dikkat<br />
edilmifl olsa da bunun bir kural hâline geldi¤ini söylemek mümkün de¤ildir.<br />
Gazellerden sonra genellikle “mukatta’ât” olarak adland›r›lan k›t’a, rübâ’î, matla’,<br />
müfred gibi küçük hacimli fliirler yer al›r. fiiirlerin, bir baflka aç›dan bakarak<br />
kendi içlerinde naz›m flekillerine göre grupland›¤›n› da söyleyebiliriz. Bunda da<br />
esas olan naz›m flekillerinin uzunlu¤u ya da k›sal›¤›d›r. Kasîde, terkîb-i bend, tercî’-i<br />
bend gibi uzun fliirlerle bafllayan bir divan, orta uzunluktaki fliirler olan gazellerle<br />
ve gazele göre daha k›sa naz›m flekilleri ile devam eder; ba¤›ms›z beyitler ve<br />
m›sralarla da son bulur.<br />
Baz› flairlerin divanlar› kendileri hayatta iken, baz›lar›n›nki de ölümlerinden<br />
sonra düzenlenmifltir. Küçük hacimli ve eksik divanlara “dîvânçe”, naz›m flekilleri<br />
bak›m›ndan zengin, genifl hacimli divanlara ise “müretteb divan” denir. Genellikle<br />
bir flairin divan› onun bütün fliirlerini içerir. Ancak Gelibolulu Âli (öl. 1600), Ahmed<br />
Namî gibi baz› flairlerin birden fazla divan tertip ettikleri de bilinmektedir. Divanlar<br />
Dîvân-› Fuzulî, Divan-› Bakî gibi flairlerinin adlar›yla an›l›rlar. Pek çok divan<br />
flairi Türkçe d›fl›nda Farsça divan da tertip etmifllerdir. Baz› divanlarda “dîbâce”,<br />
“mukaddime” adlar› verilen “önsöz” niteli¤inde bir girifl bölümü yer al›r. Bu<br />
bölümler flairin fliir ve sanata bak›fl› hakk›nda günümüze önemli bilgiler aktar›r.<br />
2. Mesneviler: Mesnevî hem bir naz›m biçimi, hem de bu naz›m biçimi ile yaz›lm›fl<br />
kitaplara verilen add›r. Divanlarda beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl<br />
k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle “Leylâ ve<br />
Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er tafl›yan uzun, bazan<br />
binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri, destânî konular, ö¤retici yönü a¤›r basan<br />
dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r. Mesnevîde beyitlerin<br />
di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelenmesi ve gazel ve kasidede<br />
oldu¤u gibi beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m flekillerinde<br />
oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit ile<br />
13
14<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen binlerce<br />
beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl<br />
mesneviler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik s›rayla ayr›nt›l› olarak<br />
durulacakt›r.<br />
3. fiiir Mecmualar›: Divanlar ve mesneviler d›fl›nda farkl› flairlerin çeflitli naz›m<br />
flekilleriyle yazd›klar› fliirlerinin topland›¤› “fliir mecmualar› (=mecmû’a-i efl’âr)” ile<br />
be¤enilen bir fliire baflka flairler taraf›ndan yaz›lm›fl benzer fliirler(=nazîre)in topland›¤›<br />
“nazire mecmua(=mecmû’a-i nezâ’ir)lar›” bu dönemin antoloji niteli¤indeki<br />
fliir kitaplar›d›r. Bunlar›n say›lar› kesin olarak tespit edilemeyecek kadar çoktur.<br />
Bir k›sm›n›n toplayan› belli de¤ildir. Nazire mecmualar›n›n önemlileri flunlard›r:<br />
1. Ömer b. Mezid taraf›ndan 1437 y›l›nda derlenmifl olan Mecmû’atü’n-Nezâ’ir.<br />
2. E¤ridirli Hac› Kemal taraf›ndan 1512-13 y›llar›nda derlenmifl olan Câmi’ü’n-<br />
Nezâ’ir.<br />
3. Edirneli Nazmi taraf›ndan 1524 tarihinde derlenmifl olan Mecma’u’n-Nezâîr.<br />
4. Pervane Bey taraf›ndan 1560 tarihinde derlenmifl olan ve kendi ad›yla an›lan<br />
Pervâne Bey Mecmû’as›.<br />
Divan fiiirinin Geleneksel Özellikleri<br />
Divan fliiri, belli bir kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen ve gelene¤e dayal›<br />
özellikleri olan bir fliirdir. Gelenek bafllang›ç döneminden itibaren bu fliirde etkisini<br />
sürdürmüfltür. Bir flairin bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi çok az örnek<br />
d›fl›nda görülmez. Bu gelenek hem estetik kurallar› belirler hem de muhteva(=içerik)n›n<br />
s›n›rlar›n› çizer. Bu edebî anlay›flta flair, gelene¤in çizdi¤i bu genel çerçevenin<br />
s›n›rlar›n› aflmadan gelene¤in kendisine sundu¤u imkânlar ile sanatl› söyleyifli<br />
yakalamak durumundad›r. Bir flairin flair olarak kabul edilebilmesi için gerekli flartlar›<br />
koymufl olan gelene¤i takip etmemesi, kiflisel olarak bu flartlar› aflmaya çal›flmas›<br />
edebiyat çevresinin d›fl›na ç›kar›lmas›, be¤enilmemesi, elefltirilmesi gibi sonuçlar<br />
do¤urur. Bu gelenek karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flair aras›nda hiçbir<br />
fark yoktur. Her ikisi de fliir söylerken ayn› kurallara uymak durumundad›r.<br />
Bundan dolay› bir padiflah›n fliirini bir baflka flairinkinden, bir kad›n flairin fliirini<br />
erkek flairinkinden ay›rmak ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. Bu nedenle gelene¤in<br />
belirledi¤i özelliklerin, bu dönem fliirlerinin okunmas›nda göz önünde tutulmas›<br />
gerekmektedir. fiairlerin ayn› malzemeyi kullanmak zorunda olmalar›, bu<br />
edebiyatta özgün eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en büyük engel olmufltur.<br />
Bu engeli aflarak, ayn› konular› ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallarla söylerken<br />
di¤er flairlerden ayr›labilen ve eldeki malzemeyi farkl› bir flekilde iflleyerek belli bir<br />
düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul edilir. Klâsik edebiyatta flair, güzel ve etkileyici<br />
bir fliir söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra bunlar›, estetik kurallara<br />
uygun bir biçimde birlefltirir. Bu “seçme ve birlefltirme” ifllemi Divan flairleri<br />
taraf›ndan inci dizmeye benzetilir. Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu-<br />
¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda, sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u<br />
d›fl›nda iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na uygunluk ve âhenk. fiiirde<br />
bu flartlar›n aranmas› anlam›n yok say›lmas› demek de¤ildir. fiiirde orijinal anlamlar›n<br />
ve hayallerin bulunmas› da gerekir. Zira Divan fliiri âhenk ile anlam›n, birini<br />
di¤erine öncelemeden ideal düzeyde birleflmesini hedefler.<br />
Mazmun: Divan flairleri, mensubu olduklar› edebî anlay›fl›n belirledi¤i s›n›rlar<br />
içinde fliir söylemifllerdir. Bu fliirde flairden flaire de¤iflen, dönemden döneme farkl›laflan<br />
bir fliir anlay›fl›n›n oldu¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Her ne kadar, zaman<br />
içerisinde gelene¤e eklenen birtak›m özellikler ve baz› yerli unsurlar fliire gir-
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
miflse de bunlar söz konusu fliir anlay›fl›n›n önceden belirlenmifl flekil özelliklerini<br />
ve konular› ele al›n›fl biçimini temelden de¤ifltirici nitelikte de¤ifliklikler olmaktan<br />
uzakt›r. Bu edebiyatta flairler gelene¤in önceden belirlenmifl flartlar› ile ve onun<br />
çizdi¤i çerçevede en güzel söyleyifli yakalamaya çal›flm›fllard›r. Divan edebiyat›n›n<br />
haz›r bir malzemesi ve belli konular etraf›nda kodlanm›fl de¤iflmez motifleri vard›r.<br />
Sevgilinin saç›ndan, gözünden, boyundan bahsedilmeye baflland›¤›nda arkas›ndan<br />
neler söylenece¤i, bunlar›n nas›l nitelenece¤i ve nelere benzetilece¤i tahmin edilebilir.<br />
Yani bu fliir anlay›fl›nda bir sevgili ile, tabiat ile ilgili bir kavram›n zihinde<br />
baflka neleri hat›rlataca¤›, ça¤r›flt›raca¤› önceden belirlenmifltir. Bu fliirde her motifin<br />
ba¤l› oldu¤u baflka motifler vard›r. Bu birbirine ba¤l› unsurlar, divan fliirinde<br />
“mazmun” ad› verdi¤imiz, kavramlar›n birbirleriyle olan iliflki yuma¤›n› olufltururlar.<br />
Mazmunlar kelimelerin ilk bak›flta görülemeyen gizli bir ya da birden fazla anlam›d›r.<br />
Esas söylenmek istenen fley arka plandad›r. Bir baflka ifadeyle mazmun,<br />
bir manan›n birtak›m ipuçlar› verilmek suretiyle ifade edilmesidir. Bu da dilde mecazl›<br />
bir anlat›m› beraberinde getirir. Bu mecazl› söyleyiflin aç›kl›¤a kavuflmas› ise<br />
Divan fliiri kültürünün belli bir düzeyde bilinmesine ve onun hayal (=imaj) sisteminin<br />
tan›nmas›na ba¤l›d›r. Ortak bir imaj dünyas›n›n bulunmas› mazmunlarla bezenmifl<br />
olan bu fliirin anlafl›lmas›n› kolaylaflt›r›r. Mazmunlar flaire az sözle çok anlam<br />
ifade etme imkân›n› sunar.<br />
Mahlas: Divan flairleri ‹ran fliirindeki bir gelene¤e uyarak fliirlerinde “mahlas” ad›<br />
verilen takma adlar kullanm›fllard›r. Mahlaslar›n büyük k›sm›, birtak›m isimlerin<br />
sonuna Farsça nispet eki olan “-î”nin eklenmesiyle elde edilmiflse de bu fliirde nispet<br />
eki almam›fl “Bakî”, “Yahyâ”, “Nedîm”, “Gâlib” gibi mahlaslar da kullan›lm›flt›r.<br />
Bunlardan bir k›sm› flairlerin kendi adlar›d›r. fiairler fliirde kullanacaklar› mahlaslar›<br />
genellikle kendileri seçmifl olmakla birlikte XVIII. yüzy›l flairlerinden Hoca Nefl’et<br />
(öl. 1807) gibi, bir flairin baflka flairlere mahlas arma¤an etti¤i de görülmüfltür. Bilindi¤i<br />
kadar›yla fliirde mahlas kullanma gelene¤ine XIV. yüzy›l divan flairlerinden<br />
Kad› Burhaneddin (öl. 1398) ve XV. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde (öl. 1534)<br />
d›fl›nda uymayan olmam›flt›r.<br />
Mahlaslar›n “Huzurî”, “Neflatî”, “Figânî” örneklerinde oldu¤u gibi psikolojik bir<br />
durumu; “Muradî”, “Azmî”, “Mahremî” gibi güzel bir yarat›l›fl özelli¤ini; “Adnî”,<br />
“Firdevsî”, “Riyazî” gibi dinî bir özlemi; “Kâtibî”, “Askerî”, “Kandî” gibi belli bir<br />
mesle¤i, “Âftabî” ve “Bahrî” gibi tabiatte bulunan bir varl›¤› gösteren mahlaslar oldu¤u<br />
gibi “Za’ifî”, “Fena’î” gibi mistik bir özelli¤i ve “Rindî”, “Ayflî”, “Mestî” gibi<br />
zevk ve e¤lence düflkünlü¤ünü ifade edenleri de vard›r.<br />
Gelene¤in a¤›r bast›¤› bu edebiyatta sultan flairler de mahlas kullanarak fliir söylemifllerdir.<br />
“Avnî” Fatih Sultan Mehmed’in, “Selîmî” Yavuz Sultan Selim’in, “Muhibbî”<br />
Kanuni Sultan Süleyman’›n, “‹lhamî” III. Selim’in mahlaslar›d›r. Fuzulî ve Bakî<br />
örneklerinde gördü¤ümüz gibi baz› flairlerin mahlaslar› edebiyat tarihlerinde adlar›n›n<br />
önüne geçmifltir. Mahlaslar genellikle fliirlerin sonlar›nda yer al›r.<br />
Divan fiiirinde Biçim ve Âhenk<br />
Biçim: Divan fliirinde fliirin as›l kompozisyonunu Arap ve Fars fliirinden al›nan naz›m<br />
flekilleri (=eflkâl-i nazm) belirler. Bu fliirde naz›m birimi “beyit (=beyt)” ve<br />
“bend”dir. Beyit iki “m›sra (=dize)”dan, bend ise ikiden fazla “m›sra”dan meydana<br />
gelir. Bu yüzden naz›m flekilleri “beyit (
16<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
¤› alt›nda toplanm›flt›r. Bunlar her bendi üç m›sradan oluflan “müselles”, her bendi<br />
dört m›sradan oluflan “murabba”, her bendi befl m›sradan oluflan, “muhammes”,<br />
her bendi alt› m›sradan oluflan “müseddes”, her bendi yedi m›sradan oluflan “müsebba”,<br />
her bendi sekiz m›sradan oluflan “müsemmen”, her bendi dokuz m›sradan<br />
oluflan “mütessa”, her bendi on m›sradan oluflan “mu’aflfler”dir. “Terkîb-i bend<br />
(=terkîb-bend)” ve “tercî’-i bend (=tercî’-bend)” musammatlar içinde farkl› bir grubu<br />
meydana getirirler. “Terbî”, “tahmîs”, “tesdîs”, “tesbî”, “tesmîn”, “tetsî”, ta’flîr” ise<br />
farkl› bir teknikle yaz›lm›fl musammatlard›r. Dört m›sral› naz›m flekilleri “rubâ’î” ve<br />
“tuyu¤”dur. Naz›m flekilleri hakk›nda kitab›n›z›n 2. ve 3. ünitesinde ayr›nt›l› bilgi<br />
verilecektir.<br />
Âhenk: fiiir metinlerini düzyaz›dan ay›ran özelliklerinden biri olan âhenk, kelimelerin<br />
ak›c›l›¤›, kulakta güzel tesir b›rakacak flekilde bir araya getirilmesi, sözün<br />
ses yap›s›n›n çeflitli yollarla etkileyici flekilde düzenlenmesidir. Divan fliiri âhenk<br />
yönü çok güçlü bir fliir diline sahiptir. Onun bu özelli¤i bazen anlam›n› kavramadan<br />
okuyucunun bu fliirin etkisi alt›na girmesini sa¤lar.<br />
Eski Türk edebiyat›n›n benimsedi¤i edebî anlay›flta fliir mevzûn (=vezinli) ve<br />
mukaffâ (=kafiyeli) söz olarak tan›mlanm›fl; sonradan buna muhayyel olma flart›<br />
da eklenmifltir. Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› üzere Divan fliirinde âhengi sa¤layan<br />
aslî ögeler vezin ve kafiyedir. Aruz konusunda kitab›n›z›n 4., kafiye konusunda<br />
ise 5. ünitesinde bilgi verilecektir. Divan fliirindeki di¤er âhenk ögeleri ise flunlard›r:<br />
1. Söz diziminin fasih kelimelerden oluflmas›: Klâsik edebiyat bilgisi, sözün<br />
telaffuzunun ak›c› olup kula¤a hofl gelmesi ve manas›n›n aç›k olmas› fleklinde tan›mlayabilece¤imiz<br />
“fesâhat” kavram› etraf›nda sözün etkileyicili¤ini sa¤lamaya çal›fl›r<br />
ve bu yolda âhengi de konu edinir. Bunun sonucu olarak kelimenin hem tek<br />
bafl›na hem de öncesi ve sonras› ile, yani söz dizimi içinde ak›c›l›¤›n› inceler ve bunun<br />
önündeki engelleri s›ralar. Nitekim kelimenin fesahatini ararken kelimede<br />
söyleyifl güçlü¤ü(=tenâfür-i hurûf)nün bulunmamas›n›, söz diziminde fesahati ararken<br />
de söz diziminde söyleyifl güçlü¤ü(tenâfür-i kelimât)nün bulunmamas›n› göz<br />
önünde bulundurur. Fasih kelimelerin birbirleriyle güzel ve etkileyici tarzdaki uyumundan<br />
meydana gelen sözdeki ak›c›l›k selâset olarak adland›r›l›r.<br />
2. Söz sanatlar›: Belagat yerinde söylenmifl do¤ru ve güzel sözü gerçeklefltirmeye<br />
çal›flan bir bilim dal›d›r. Ayn› anlam›n farkl› yollarla ifade edilmesi konusunun<br />
yan› s›ra sözü anlam ve ses bak›m›ndan süsleyen söz sanatlar›n› ayr›nt›l› olarak ele<br />
al›r. Sözü ikinci yönüyle süsleyen söz sanatlar›n›n bafl›nda farkl› türlerde, bir veya<br />
birden fazla kelimeden oluflan söz yinelemeleri (=tekrîr) gelir. Bunun d›fl›nda ayn›<br />
sesleri tafl›yan veya ayn› kal›pta flekillenen kelimelerin metinde bulunmas› da<br />
âhengi sa¤layan söz sanatlar› aras›nda yer al›r.<br />
3. Baz› naz›m flekillerinin yap›sal özellikleri: Naz›m flekilleri, kendi içinde<br />
birtak›m ses düzenlemelerini bir flart olarak bulundurdu¤u için flaire bunlar› teknik<br />
bak›mdan haz›r olarak sunmaktad›r. Bu durum naz›m flekilleri hakk›nda bilgisi<br />
olan okuyucu için önündeki fliir metnindeki ses düzenlemelerinin neler oldu¤u<br />
hakk›nda önceden bir fark›ndal›k oluflturur. fiairin ilk beytinin bir m›sras›n› son beyitte<br />
tekrar etmesi metin yinelemesi fleklinde metne âheng bak›m›ndan katk› sa¤lamaktad›r.<br />
Musammatlarda bendlerin son ya da son iki m›sra›n›n aynen tekrarlanmas›,<br />
gazellerde birden fazla matla beytinin bulunmas›, bütün m›sralar›n›n ayn› kafiyeyi<br />
takip etmesi (müselsel gazel) de ayn› etkiyi yapar. Baz› kasidelerin ve gazellerin<br />
dört mefâ’îlün, veya dört müstef’ilün gibi ayn› tef’ileleri tekrarlayan beyitleri,<br />
m›sra ortas›ndan bölünerek iç kafiye bulunduran bir düzen hâlini al›rlar (mu-
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
sammat kaside ve musammat gazel) ve iç kafiye bulundurduklar› için âhenk<br />
bak›m›ndan daha güçlü olurlar.<br />
4. ‹nflâd (=özellikli fliir okuma): Divan fliirinin âhenk ile ilgili bir özelli¤i de “fliir<br />
metninin fliir dilinin özelliklerine göre düz yaz›dan farkl› olan ve metnin etkileyicili¤ini<br />
art›ran niteliklerini göz önünde tutuldu¤u okunufl biçimi” olan inflâdd›r.<br />
Divan fiiirinde Muhteva<br />
Din: Her edebiyat kendisini meydana getiren toplumun dünya görüflünü belli bir<br />
ölçüde yans›t›r. Bu nedenle Divan edebiyat›n›n o günkü toplumun dünya görüflü<br />
olan ‹slam dininin etkilerini tafl›mas› son derece do¤ald›r. Klâsik dönem Türk edebiyat›nda<br />
bu etki iki boyutta kendini göstermektedir. Birincisi, söz konusu etkinin<br />
edebî metinleri dinî düflüncelerin aktar›m arac› olarak gören, hatta türlerini belirleyen<br />
boyutudur. Di¤er boyutu da bütün fliire hâkim olan “varl›k birli¤i” inanc›n›n<br />
bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve onun üslubunu belirlemesidir. ‹kinci<br />
boyut daha çok dinin bir tür alg›lan›fl ve yorumlan›fl biçimi olan tasavvufla ilgilidir.<br />
Tasavvufun Divan fliirine kaynakl›k edifl flekli üzerinde bir sonraki bölümde durulacakt›r.<br />
Burada tek tanr› inanc›n›n bu edebiyat›n bütününe rengini vermesi ve<br />
onun üslubunu belirlemesi olarak ifade etti¤imiz ilk boyut üzerinde duraca¤›z.<br />
Divan fliirinde baz› türler do¤rudan dinî içeriklidir. Bu türler aras›nda ilk akla<br />
gelenler tevhîd, münâcât ve na’tlerdir. Tevhîdler, Allah’›n “zât”›ndan, “s›fat”lar›ndan<br />
ve “fiil”lerinden, onun birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden ve genellikle kaside<br />
naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdir. Münacatlar Allah’a yakar›fl› içeren ve farkl›<br />
naz›m biçimleriyle yaz›labilen manzumelerdir. Dinî içerikli fliirlerin bir türü de<br />
na’tlerdir. Na’tler genellikle Hz. Muhammed için yaz›lm›fl fliirler olmakla birlikte<br />
dört halife ve di¤er din büyüklerinin övgüsünde yaz›lm›fl fliirlere de na’t denildi¤i<br />
görülmektedir. Divanlarda çeflitli naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl birçok örne¤ine rastlad›¤›m›z<br />
bu edebî türlerin yan›nda dinî içerikli bir baflka fliir türü de mi’râciyyelerdir.<br />
Mi’râciyyeler Hz. Muhammed’in mi’râca ç›k›fl› konusunun ifllendi¤i daha<br />
çok mesnevi ya da kaside biçiminde yaz›lm›fl manzumelerdir. Mevlidler de dinî<br />
içerikli fliirlerdendir. Ço¤unlukla mesnevî tarz›nda kaleme al›nan bu eserlerin konusu<br />
Hz. Muhammed’in hayat› ve kiflili¤idir. Bu türe mevlid ad›n›n verilme nedeni<br />
bu eserlerde konunun genellikle onun do¤umu üzerine yo¤unlaflm›fl olmas›ndan<br />
kaynaklanmaktad›r. Mevlid türünün en güzel örne¤i Süleyman Çelebi (öl.<br />
1422)’nin Vesîletü’n-Necât adl› eseridir. Ayn› flekilde, hilyeler ve manzum hadis<br />
çevirileri de dinî içerikli fliirlerdir. Hilyelerde Hz. Muhammed’in kiflili¤inden bahsedilir.<br />
Hadis tercümelerinin en yayg›n olanlar› k›rk hadis (=hadîs-i erba’în) çevirileridir.<br />
Divan flairlerinin meslekleri, görevleriyle bu türlerde fliir yazma aras›nda<br />
do¤rudan bir iliflki yoktur. Örnek olarak fleyhülislâml›k makam›na kadar yaklaflm›fl<br />
büyük bir bilgin olan Bakî’nin bu türlerde kaleme al›nm›fl tek bir fliiri yoktur. Büyük<br />
bir tarihçi, hukukçu ve sanatkâr olan fieyhülislam Kemal Paflazade’nin de Divan’›nda<br />
dinî içerikli fliirlere rastlanmaz.<br />
Divan fliirinde Allah sonsuz ilmi ve kudreti, bu ilim ve kudretinin bütün eflyay›<br />
ve evreni kuflatm›fl olmas›, gökleri yeri ve her fleyi belli bir düzen içinde yarat›p yine<br />
bir düzene göre yönetmesi, insan›n onun sanat›n›n güzel bir örne¤i olmas› gibi<br />
özellikleriyle an›l›r. Yine her fleyin onun hükmü ve takdir(=kaza ve kader)ine<br />
göre gerçekleflti¤i, O’nun diriltme ve öldürme kudretine sahip oldu¤u, ahiret inanc›n›n<br />
ebedî; dünyan›n ise geçici olmas›n›n O’nun bir hikmeti oldu¤u, olmufl ve olacak<br />
her fleyi bildi¤ine dair göndermeler bütün metinlerde aç›k veya kapal› olarak<br />
yer al›r. Metinlerde yayg›n olarak Allah, Huda, Hak, Rab ve Tanr› olarak geçen ad-<br />
17<br />
“Musammat gazel”,<br />
“musammat kaside” ve<br />
“müselsel gazel” hakk›nda<br />
2. ünitede, tef’ile ile ilgili de<br />
4. ünitede bilgi verilecektir.<br />
Mi’râc ‹slâm inanc›na göre<br />
Hz. Muhammed’in yedi kat<br />
gö¤ü afl›p Allah’›n huzuruna<br />
yükselerek O’nunla<br />
görüflmesi mucizesi”dir.<br />
Mevlidin as›l anlam›<br />
“do¤um yeri” ya da “do¤um<br />
zaman›”d›r.]
18<br />
Melâ’ike-i mukarrebîn<br />
“yak›n melekler”<br />
anlam›ndad›r. Dört büyük<br />
melek, di¤er meleklere göre<br />
Allah’a daha yak›n<br />
olduklar›ndan bu flekilde<br />
nitelenmifllerdir.<br />
‹ktibâs ve telmîh hakk›nda<br />
9. ünitede ayr›nt›l› bilgi<br />
verilecektir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
lar›n›n yan›nda, esmâü’l-hüsnâ (=güzel isimler) denilen di¤er isimleriyle ve “dânâ”,<br />
“cihân-ârâ”, “ba¤bân-› sun” gibi nitelemelerle de O’na iflaret edilir.<br />
‹slam inanc›na göre yaln›zca Allah’a itaat etmek için yarat›lm›fl say›s›z nuranî<br />
varl›klar olan meleklerden baz›lar› da Divan fliirinde çeflitli münasebetlerle yer alm›fllard›r.<br />
Bu melekler içinde melâ’ike-i mukarrebîn olarak nitelenen dört büyük<br />
mele¤in adlar› Cebrâ’îl, Mikâ’îl, ‹srâfîl ve Azrâ’îl’dir. Bu meleklerden Cebrâ’îl (=Rûhü’l-kuds,<br />
Rûhü’l-emîn, Nâmûs-› Ekber) peygamberelere vahiy getiren, Mikâil do-<br />
¤a olaylar›ndan ve kullar›n r›z›klar›n›n taksimininden sorumlu olan, ‹srafil k›yamet<br />
günü sûra üfleyecek olan; Azrail de canl›lar›n ruhunu alan (=melekü’l-mevt) melekler<br />
olarak Divan fliiri metinlerinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda cennet bekçisi olarak<br />
nitelenen R›dvan da fliirde geçen melek adlar›ndand›r.<br />
Vücûda geldi âlem ilmün ile<br />
Zuhûra geldi âdem hükmün ile<br />
Cem Sultan<br />
Kemâl-i kudret ü ilmünedür flevâhid-i adl<br />
Ukud-› silsile-i kârhâne-i dünyâ<br />
Fuzulî<br />
Allah’›n insanlar› do¤ru yola sevk etmek için peygamberleri arac›l›¤›yla göndermifl<br />
oldu¤u kutsal kitaplardan Hz. Davud’a gönderilen Zebur, Hz. Musa’ya gönderilen<br />
Tevrat, Hz. ‹sa’ya gönderilen ‹ncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur’ân ve<br />
Kur’ân’›n di¤er iki ad› Mushaf ve Furkan’a da Divan fliiri metinlerinde rastlan›r.<br />
Ey her tekellümün hat-› sebzün hikâyeti<br />
Virdüm hemîfle mushaf-› ruhsârun âyeti<br />
Fuzulî<br />
‹slam dininin kutsal kitab› olan Kur’ân’›n “âyet”lerinin ve “hadîs”lerin fliire yans›mas›<br />
iktibâs ve telmîh yoluyla olmufltur. fiair afla¤›daki beyitte Kur’ân’daki Karun<br />
k›ssas›na telmihte bulunmaktad›r. Karun, sahip oldu¤u hazineleri sebebiyle<br />
gurura kap›lm›fl, sonunda ceza olarak saraylar› ve hazineleri ile birlikte yerin dibine<br />
geçirilmifltir.<br />
fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanup<br />
Hey begüm yer yuda yazd› bendeni Karun sanup<br />
Emrî<br />
Dinî kifliliklerin en önemlileri peygamberlerdir. Kur’ân’da bir çok peygamber<br />
ad› geçer. Ancak peygamberlerin fliirde geçifl flekilleri sadece ‹slâm dininin temel<br />
kaynaklar› olan ayet ve hadislerde verilmifl bilgilerle s›n›rl› de¤ildir. Zamanla di¤er<br />
dinlere ait kaynaklardan edinilen bilgilerle bu konudaki birikimin edebiyata yans›ma<br />
biçimi genifllemifltir. Peygamber k›ssalar›(=k›sas-› enbiyâ)n› bilmek divan fliirindeki<br />
baz› telmihlerin anlafl›lmas› için önemlidir. Burada peygamberlerle ilgili verilecek<br />
olan bilgiler yaln›zca divan fliirinde geçifl flekilleriyle s›n›rl›d›r.<br />
Âdem, fliirde ilk insan ve ilk peygamber olmas›, topraktan yarat›lmas›, bütün<br />
meleklerin ona secde etmesi, Allah’›n emrine ra¤men fleytan›n ona secde etmemesi,<br />
Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolay› cennetten ç›kar›lmas›<br />
gibi özellik ve yönleriyle an›l›r. fiît peygamber dokuma sanat›na vak›f olmas›;<br />
‹drîs peygamber ilim ve hikmet sahibi olmas›, ilk defa kalem ile yaz› yazan ve el-
ise diken kifli oldu¤u için kâtiplerin ve terzilerin piri olarak adland›r›lmas› münasebetleriyle<br />
fliirde yer al›r.<br />
Âdem alnunda eger görse cemâlün nûr›n›<br />
Secde emrine inâd itmezdi fleytân-› racîm<br />
Ahmed Pafla<br />
Nûh, ömrünün uzunlu¤u, kavminin onu yalanc›l›kla suçlamas› üzerine kendisine<br />
inanan az say›daki insanla birlikte her canl›dan biri erkek di¤eri difli birer çift<br />
al›p bir gemiye binerek tufandan kurtulmas›; ‹brâhîm Allah’›n dostu (=Halîlullah)<br />
olarak nitelenmesi ve davetine uymayan Nemrut ile olan k›ssas›, inanc›ndan dönmedi¤i<br />
için Nemrut taraf›ndan atefle at›lmas›, ateflin onu yakmayarak bir gül bahçesine<br />
dönüflmesi, putlar› k›rmas›, Kâbe’yi bina etmesi, ad›n›n “bereket” ile birlikte<br />
an›lmas›; ‹smâîl, babas› ‹brahim taraf›ndan kurban edilmek istenmesi ve kendisinin<br />
bu duruma tam bir teslimiyet ve sab›r göstermesi ile fliirde yer al›r.<br />
Gel gönül Ka’be’sin ziyâret k›l<br />
Kim olupdur mak - am-› ‹brâhîm<br />
Ahmed Pafla<br />
Dâvûd peygamber, sesinin güzelli¤i ve etkileyicili¤i, demiri elinde mum gibi<br />
yumuflatmas› ve bu demirden z›rh yapmas›; Sâlih peygamber, iman etmelerini istedi¤i<br />
insanlar›n kendisinden mucize olarak kayadan bir deve ç›karmas›n› istemeleri<br />
ve onun bu mucizeyi gerçeklefltirmesi, fakat kavminin bu deveyi kesmesi ve<br />
imandan yüz çevirmeleri üzerine fliddetli bir sesle helak olmas› ile fliirde yer al›r.<br />
Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal<br />
Bâkî kalan bu kubbede bir hofl sadâ imifl<br />
Bakî<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Süleymân peygamber, dünyadaki saltanat›, rüzgâra, insanlara ve cinlere hükmetmesi,<br />
rüzgârlar›n onun taht›n› tafl›mas› ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla<br />
konuflabilmesi, üzerinde “ism-i a’zam(=Allah’›n en büyük ismi)” yaz›l› olan ve<br />
kendisine bu güçleri veren yüzü¤ü (=hâtem, mühr), bu yüzü¤ün bir müddet kendisinden<br />
çal›nmas›, do¤ru karar alma meziyetine sahip olan Âsaf(=Âsaf b. Berhiyâ)’›<br />
kendine vezir olarak seçmesi, kendisine hizmet eden ve Sabâ melikesi Belkis<br />
ile haberleflmesini sa¤layan ve onun taht›n› getiren Hüdhüd isimli kuflu, bir sefer<br />
esnas›nda bir kar›nca (=mûr) ile görüflmesi gibi özellikler ve durumlar ile geçer.<br />
Süleyman Peygamber fliirde güç ve iktidar›n sembolüdür.<br />
Dilde mihr-i hâtem-i la’lün nihân itmifl rak - ib<br />
Dîv iflitdük bir zamân mühr-i Süleymân gizlemifl<br />
Bakî<br />
Ya’kub peygamber, rü’ya yorumundaki ustal›¤›, o¤lu Yusuf’tan ayr›lman›n<br />
üzüntüsüyle gözlerinin kör olmas›, onun gömle¤inin gözlerine sürülmesi ile gözlerinin<br />
tekrar aç›lmas› münasebetleri ile geçer. Divan fliirinde “hüzn”ün ve “sabr”›n<br />
sembolüdür. Yûsuf peygamber güzelli¤i, kardefllerinin k›skançl›¤› ve onlar taraf›ndan<br />
kuyuya at›l›fl›, köle olarak sat›lmas›, Züleyha’n›n kendisine olan aflk›, buna<br />
karfl› iffetini muhafaza etmesi, onun güzelli¤ini gören kad›nlar›n ellerini kesmeleri,<br />
bir iftira sonucunda zindana at›lmas›, rüya tabiri konusundaki yetene¤i ile geçer.<br />
Divan fliirinde “güzellik” ve “iffet” sembolüdür.<br />
19
20<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Yûsuf gibi izzetde sen Ya’ku - b vefl mihnetde ben<br />
Dil sâkin-i beytü’l-hazen tenhâlara saldun beni<br />
Bâkî<br />
Bin flîvesi vard›r bu Züleyhâ-y› cihânun<br />
Ey Yûsuf-› hüsn eyleme zindân› ferâmûfl<br />
‹zzet Molla<br />
Eyyûb peygamber hastal›klarla ve dertlerle s›nanmas› ve bu s›namalara sab›r<br />
göstermesiyle “sab›r” sembolü olarak; Mûsâ peygamber (=Kelîm) Tur da¤›nda Allah’›n<br />
hitab›na muhatap olmas› ve Allah’›n ona tecelli edifli, Firavun ile olan mücadelesi,<br />
elindeki asay› yere att›¤›nda asan›n y›lan hâlini almas› ve Firavun’un büyücülerini<br />
alt etmesi, yine asas› ile Nil nehrini ikiye bölmesi, koynuna soktu¤u elini<br />
bembeyaz ›fl›k saçar bir hâlde ç›karmas› (yed-i beyzâ) mucizeleri ile; Yûnus peygamber<br />
Rabbinden izin almadan kendisine iman etmeyen ahlakî çöküntü yaflayan<br />
ve putlara tapan kavminden bir gemiye binip kaçmas›, denize at›lmas›, bir yunus<br />
taraf›ndan yutulmas›, bal›¤›n karn›nda sürekli af dilemesi sonucu kurtulmas› ile Divan<br />
fliirinde geçer.<br />
Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîm’üz<br />
Tûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûh’uz<br />
Ruhî-i Ba¤dadî<br />
Îsâ peygamber Cebrail’in Meryem’e üflemesi sonucunda babas›z olarak do¤mas›,<br />
bebek iken konuflmas›, hastalar› ve körleri iyilefltirmesi, hatta ölüleri diriltmesi,<br />
maddi âlemden soyutlanmas› ve gö¤e yükselmesi, fakat üzerinde bir i¤ne bulundu¤u<br />
için dördüncü kat felekten daha ileri yükselememesi gibi motiflerle fliirde<br />
yer al›r.<br />
Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr<br />
Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr<br />
Bakî<br />
Peygamber yahut velî oldu¤u konusunda farkl› görüfller bulunan Lokman,<br />
hikmet sahibi oluflu, hekimlikte üstat kabul edilmesi; H›z›r ise ilim ve irfan sahibi<br />
olmas›, ‹lyas ve ‹skender ile birlikte karanl›klar ülkesi(=zulumât)ne yolculuklar›nda<br />
âb-› hayât(=ölümsüzlük suyu)› aray›p bulmas› ve ‹lyas ile birlikte bu suyu içerek<br />
ölümsüzlü¤e kavuflmas›, s›k›nt›da olanlar›n yard›m›na yetiflmesi ve yard›m etmesi,<br />
aya¤›n›n bast›¤› yerlerin yeflile dönüflmesi ile fliirde yer al›r.<br />
Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat lebleri<br />
Hikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur<br />
Bakî<br />
Hz. Muhammed ise son peygamber olmas›, âlemlerin kendisi için yarat›lmas›,<br />
yetimli¤i, yüksek ahlak›, herhangi birisinden ders almamas›(ümmî olmas›)na ra¤men<br />
Rabbi taraf›ndan kendisine verilen derin ilmi, Mekke’den Medine’ye hicreti,<br />
k›yamet günü insanlara flefaat edecek olmas›, ‹srâ ve Miraç hadiseleri, Miraç’ta Allah’a<br />
“yay›n iki ucu kadar” yak›nlaflmas› (=ka - be kavseyn), âlemlere rahmet olarak<br />
gönderilmesi, yürürken bulutlar›n onun üzerine gölge yapmas›, gölgesinin yere<br />
düflmemesi gibi motiflerle fliirde yer al›r. Afla¤›daki beyitte flair k›yamet günü Hz.<br />
Muhammed’in flefaatini dilemektedir:
Umdu¤um oldur ki rûz-› haflr mahrûm olmayam<br />
Çeflme-i vaslun vire men teflne-i dîdâre su<br />
Fuzulî<br />
Dört halifeden Hz. Ömer adaleti, Hz. Ali cesareti, kahramanl›¤›, Zülfikar adl›<br />
k›l›c› ve Düldül adl› at›; Hz. Ebubekir, sadakati; Hz. Osman da hilim ve haya sahibi<br />
olmas› ve Kur’ân ayetlerini toplatmas› ile fliirde geçer.<br />
Adl ü dâd-› Ömer ü s›dk u safâ-y› S›ddîk<br />
‹lm ü irfân-› Alî hilm ü hayâ-y› Osmân<br />
Hançer-i gamze-i hun-rîzüne tîg-i Hayder<br />
Safha-i âr›zuna mushaf-› Osmân dirler<br />
fii’î-Bektafli gelene¤inde peygamberlere varis olarak kabul edilen ve dinî aç›dan<br />
kendisine çok özel bir önem verilen Hz. Ali ve onun çocuklar› Hz. Hasan ve Hüseyin’in<br />
de içinde bulundu¤u on iki imama Sünni flairler taraf›ndan da önem verilmifl,<br />
bu kifliler hakk›nda ba¤›ms›z manzumeler yaz›lm›flt›r.<br />
Divan fliirinde âhiret, mahfler, k›yâmet, cennet, cehennem, cennet ve cehennem<br />
aras›nda bir yer olan a’râf, hûrî, Tûbâ, deyr (=ma’bed), kilise, büt (=put), haç,<br />
çan, papas, ruhban, papazlar›n bellerine ba¤lad›¤› ip olan zünnâr, ayr›ca mümin,<br />
Müslüman, kâfir, münaf›k, abdest, namaz, k›ble, minare, mihrab, imam, ezan, hutbe,<br />
oruç, iftar, zekât, hacc, hac›, ihrâm, tavâf, Ka’be, hacerü’l-esved, zemzem, kurban,<br />
kadir gecesi (=fleb-i kadr, leyletü’l-kadr) gibi dinî kavramlar da s›kça yer al›rlar.<br />
Tefsîr, hadîs, f›k›h ve kelâm gibi dinî bilimlerin birtak›m terim ve kurallar› da<br />
fliire yans›m›flt›r.<br />
Na’îm-i vuslat ansam dûzeh-i hecre salar cânum<br />
Bana bî-mûcib ol kaddi k›yâmet çok azâb eyler<br />
Bâkiyâ ister isen kalbe safâ virmek eger<br />
Ka’be-i kûy›na var döne döne eyle tavâf<br />
Divan fliirinin göndermede bulunulan dinî düflünceler ve inan›fllar bilinmeden<br />
anlafl›lmas› zordur. Bu konuda flöyle bir örnek verilebilir: ‹nan›fla göre ölmek üzere<br />
olan biri yaln›z b›rak›lmaz. Çünkü bu esnada hasta suya çok ihtiyaç duyar. Hastan›n<br />
bafl›na gelen fleytan ona su teklif eder, fakat karfl›l›¤›nda iman›n› ister. Toplumda<br />
ölmek üzere olan insan›n a¤z›na zaman zaman su damlat›lmas› âdetinin<br />
kayna¤› budur. Afla¤›daki beyitte sofiyi hasta bir insana, rakibi de fleytana benzeterek<br />
bu âdete telmihte bulunulmufltur:<br />
Ald› sûfînün karâr›n gösterüb yüzin rakîb<br />
Sanki fleytan hastaya mâ’ gösterüp îmân alur<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Bakî<br />
Bakî<br />
Bakî<br />
Bakî<br />
Necatî<br />
Tasavvuf: Divan fliiri dilinin oluflmas›nda tasavvufun önemli bir rolü vard›r. Tasavvuf,<br />
temelde ‹slâm dininin Kur’an ve sünnet ad› verilen iki kayna¤›na dayan-<br />
21<br />
Hacerü’l-esved Ka’be’nin<br />
do¤u köflesinde bulunan,<br />
hac›lar›n tavaf s›ras›nda her<br />
dönüflte selâmlad›klar› siyah<br />
parlak bir taflt›r.
22<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
makla birlikte zamanla d›fl etkilerden, baflka milletlerin felsefelerinden ve düflünüfllerinden<br />
de etkilenen dini, dünyay› ve hayat› yorumlay›fl tarz›d›r. Tasavvuf mutlak<br />
bir “gerçek”in var oldu¤unu; fakat, bu “gerçek”in içinde yaflad›¤›m›z dünyan›n ötesinde<br />
oldu¤unu, gerçek varl›¤a ulaflman›n ancak görünüflten ve bir hayalden ibaret<br />
bu âlemin inkâr› ile mümkün olabilece¤ini kabul eder. Tasavvufa göre bu varl›¤a<br />
ulaflmada hiç bir arac› bulunmamas› gerekir. Akl›n prensipleri de dinin bir tak›m<br />
kurallar› da arac›s›z olarak elde edilen bu bilginin yerini tutamaz. Tasavvufun<br />
bu anlamda tarihin pek çok döneminde ve pek çok millette görülen evrensel bir<br />
boyutu vard›r. Çünkü gerçe¤i arama u¤rafl› insanl›¤›n düflünce tarihiyle ayn› yafltad›r.<br />
Her ne kadar tasavvufun kökleri konusunda d›fl etkenlerin rolü inkâr edilmemekteyse<br />
de onun daha çok ‹slam’›n ilk dönemindeki “zühd”; yani dünya nimetlerinden,<br />
süsünden, zevklerinden uzak durma ve güzel ahlâkla bezenme iste¤inden<br />
ve çabas›ndan kaynakland›¤›, ‹slâm dininin ö¤retileri ile flekillendi¤i daha çok<br />
kabul gören bir düflüncedir. Zaman içinde ve gerçeklefltirilen fetihlerle ‹slâm dünyas›<br />
farkl› milletlerin kültürleri ve felsefeleri ile iliflkiye girmifl; bunun sonucunda<br />
da tasavvufun bir kolu ayr› bir yaflam tarz› olmaktan uzaklaflarak felsefî bir boyuta<br />
bürünmüfltür. Bu felsefî boyutunun en uç noktas› ise “vahdet-i vücûd (=varl›k<br />
birli¤i)” ad› verilen inanç sistemidir. Bu sistem ‹bn Arabî(öl. 1240)’nin yorumlar›yla<br />
flekillenmifl ve bu düflünce bütün Divan fliirini etkilemifltir. Tasavvuf tarihinde<br />
vahdet-i vücûd düflüncesini daha da ileriye götürerek “yaratan ile yarat›lan›n asl›nda<br />
ayn› oldu¤u”nu savunanlar olmuflsa da bu, bütün tasavvufa egemen bir düflünce<br />
hâlini alamam›flt›r.<br />
Tasavvuf, gerek ibadetlerde gerekse bu dünyadaki her türlü iliflkide yarat›c›ya<br />
olan sevgiyi esas al›r. ‹nsan›n kötü huylar›n› bütünüyle terk etmesi ve di¤er insanlarla<br />
sevgi temelinde birleflmesidir. Bu düflünce sistemine göre Allah, kendisinden<br />
korkulmas› de¤il, sevgi ile ba¤lan›lmas› gereken bir varl›kt›r. Yaratan ile kulu aras›nda<br />
kendisini ve di¤er bütün varl›klar› sevmeyi ö¤retti¤i için bir sevgi ba¤› vard›r.<br />
Bundan dolay› bu düflünce sistemini benimseyen flairler, Yarat›c›’y› kendisine<br />
sevgi duyulan bir varl›k olarak kabul etmifllerdir. Tasavvuf ayr›ca dünyadaki maddi<br />
hayat› ve ona ait her fleyi bu dünyada iken terk etmektir. Tasavvuf ayn› zamanda<br />
kiflinin güzel huylarla bezenmesi demek oldu¤undan bunun için nefisle mücadele<br />
edilmesi gereklidir ve bu mücadeleyi kazanma yolunun yöntemlerini de tasavvuf<br />
belirler. Bundan dolay› da mutasavv›flar tasavvufun asl›nda ‹slam’›n gerçek<br />
yüzü ve manevi yönü oldu¤unu ileri sürerler. Bu inan›fla göre ‹slâm’›n bilinen kurallar›,<br />
ibadetleri, emir ve yasaklar› dinin uyulmas› gereken önemli bir yönü olmakla<br />
birlikte, hakikati arayan gerçek mutasavv›f bu noktada kalmamal›, bunun ötesine<br />
giderek ‹slâm’›n manevi yönü olan tasavvuf yolunda yürümelidir.<br />
Tasavvufa göre bütün varl›klar üzerinde hâkim olan bir “mutlak sevgi” ve “mutlak<br />
güzellik” vard›r. Bu yolda olanlar Yarat›c›’y›, kulun sevdi¤i, bu sevgi ile huzur<br />
buldu¤u, hem kendi hem de kâinat üzerindeki eserlerinde onun izlerini gördü¤ü<br />
bir sevgili olarak kabul etmifllerdir. Allah, varl›k sahnesinde görünmek, bunun için<br />
de s›n›rs›z güzelli¤ini a盤a vurmak istemifl ve bu âlemi yaratm›flt›r. Böylece yüzy›llarca<br />
edebiyat›n diline de hâkim olacak olan “‹lahî aflk” nazariyesi ortaya ç›km›flt›r.<br />
“Kusursuz güzelli¤ini güzellerde ortaya ç›kar›p bu güzelli¤i âfl›¤›n gözüyle<br />
seyrettin”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu konuda s›kça verilen örneklerdendir:<br />
Kendi hüsnün hûblar fleklinde peydâ eyledün<br />
Çeflm-i âfl›kdan an› döndün temâflâ eyledün<br />
Bâyezîd-i Rumî
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Tasavvufun en önemli isimlerinden biri olan ‹bn Arabî’ye göre aflk, kullu¤un temeli<br />
ve özüdür. Sevgili ya da gerçek güzel tektir. An›lan her sevgilinin ya da güzelin<br />
ad› asl›nda o tek ve s›n›rs›z güzellik sahibini iflaret eder. Bu dünyadaki güzeller<br />
asl›nda gerçek ve tek mutlak güzellik sahibi olan Yarat›c›’n›n yans›malar›d›r. Dolay›s›yla<br />
bu güzellere duyulan aflk da gerçek de¤il, mecazîdir. Yarat›c›’ya duyulan aflk<br />
ise hakikidir. Bununla birlikte mecazî aflk da önemlidir. Çünkü mecaz insan› hakikate<br />
ulaflt›ran bir köprüdür. Örnek olarak Mecnun’un Leylâ’ya olan aflk› onu gerçek<br />
sevgiliye ulaflt›racak bir köprü, Leylâ da gerçek güzelin bir yans›mas›ndan ibarettir.<br />
“Bir tarafta zahit yar›n endiflesi çekerken, di¤er tarafta âfl›k ile sevgili ikilik<br />
perdesini y›rtarak birli¤e eriflti”, anlam›na gelen afla¤›daki beyit bu düflünceyi iflliyor.<br />
Yâr ile âfl›k ikilik perdesini k›ld› çâk<br />
Vahdete irdi dahi zâhid gam-› ferdâ çeker<br />
Hayalî<br />
‹lahî aflk› yaflayan sofiler, günlük dille ifade edilemeyecek ruh hâlleri yaflad›klar›n›,<br />
yaflad›klar› bu hâllerin ancak sembollere dayal› bir dil ve üslupla ifade edilebilece¤ini<br />
söylerler ve bu özellikte bir dil kullan›rlar. ‹lk dönem mutasavv›flar›<br />
düflüncelerini daha genifl anlat›m imkânlar› sundu¤u ve sözlerinin etkileyicili¤ini<br />
art›rd›¤› için fliirle dile getirmifller; böylece fliir ile tasavvuf aras›nda güçlü bir iliflki<br />
ortaya ç›km›flt›r. Bu iliflki zamanla fliir dili üzerinde de etkili olmufl, “âfl›k” ve “sevgili”<br />
tiplerinin bu düflünce sistemine uygun olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Divan<br />
fliirinde tasavvufun belirgin bir etkisi vard›r. Bu etki yaln›zca fliirde birtak›m tasavvufî<br />
terimlerin ve kavramlar›n kullan›lmas›yla aç›klanacak kadar yüzeysel bir<br />
nitelik tafl›maz. Bu edebiyattaki fliir dilinin oluflumunda tasavvufî mecazlar›n önemli<br />
bir yeri oldu¤u için fliirin anlafl›lmas› ve yorumlanmas›nda tasavvufî bilginin rolü<br />
oldukça büyüktür. Dolay›s›yla fliir dilindeki mecazlar›n anlafl›lmas› büyük ölçüde<br />
tasavvufî bilgi ile mümkündür.<br />
Divan fliirinde tasavvuf etkisinin oluflmas›nda Ahmed Yesevî (öl.1166) ve onun<br />
dervifllerinin, Yunus Emre (öl.1320-21) ve izleyicilerinin ve Mevlânâ(öl.1273)’n›n<br />
büyük etkisi vard›r. Türk edebiyat›nda dinî-tasavvufî etki önce halk edebiyat› ürünlerinde<br />
görülmüfl, daha sonra bu etki yayg›nlaflm›fl ve Divan flairleri de fliirlerinde<br />
tasavvufu zengin bir ilham kayna¤› olarak kullanm›fllard›r.<br />
Bu fliirde aflk› ve gönlü esas alan kiflilerin karfl›s›nda gerçeklerin özüne inmeye<br />
çal›flmayan, her fleyi sürekli d›fl görünüflüyle de¤erlendiren ve “zâhid” ve “vâ’iz” gibi<br />
adlarla an›lan tipler vard›r. fiiirde tasavvuf yolunda olan kifliler ise genellikle<br />
“âfl›k” ve “rind” karakterli olarak görülürler ve di¤er grupla sürekli çekiflirler. Divan<br />
fliirinde “rind” ve “zâhid” çekiflmesini anlamak ancak bu çekiflmenin tasavvufla<br />
ba¤lant›s›n›n kurulmas›yla mümkündür.<br />
Zâhidâ mahbûb u meyden gel bizi men’ eyleme<br />
Biz ezelden bu yola rindâne gelmifllerdenüz<br />
Hayalî<br />
Tasavvuf, Divan fliirinin, hatta müflterek ‹slâmî edebiyat›n di¤er kollar› olan<br />
‹ran, Arap ve Urdu edebiyatlar›n›n dil ve üslûbunu da do¤rudan etkileyen, hatta<br />
belirleyen bir niteli¤e sahiptir. fiiirdeki “aflk”, “flarap”, “meyhane”, “sevgili” gibi unsurlar<br />
genellikle tasavvufun mecazl› diliyle kaleme al›nm›flt›r ve bu kavramlar sözlük<br />
anlamlar›ndan çok daha farkl› anlamlar› gösterirler. Dolay›s›yla tasavvufun mecazlarla<br />
yüklü dili ve kültürü göz önünde bulundurulmadan bu edebiyat ürünlerinin<br />
anlafl›lmas› zordur.<br />
23
24<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Kaynaklardan ö¤rendi¤imize göre sûfilerin fliirde gerek flarap gerekse sevgilinin<br />
yana¤›, zülfü, beni, boyu gibi özelliklerini kullanmalar›n›n bafllang›c› semâ<br />
meclislerinde olmufltur. ‹lk önce sadece Kur’ân ve hadisin “semâ” edildi¤i (=okundu¤u<br />
ve dinlendi¤i) bu meclislerde zamanla, özellikle Hicrî V. yüzy›ldan itibaren<br />
fliirler de okunmaya bafllam›flt›r. Mutasavv›flar içinde bulunduklar› “hâl”leri ifade<br />
etmekte zorland›klar›nda daha önce söylenmifl Arapça, daha sonra da Farsça fliirleri<br />
dinlemeye ve onlar da bu tarzda fliirler söylemeye bafllam›fllar ve bu kavramlar›<br />
belli belirsiz farkl› anlamlarda kullanmaya bafllam›fllard›r. Zamanla bu durum<br />
ilerlemifl, “flarap”, “kadeh”, “sâkî”, “meyhâne” ve “sûfî” gibi kavramlar gerçek anlamlar›ndan<br />
uzaklaflm›fl; Hicrî VII. yüzy›ldan itibaren de yeni anlamlar kazanm›fllard›r.<br />
Bu yüzy›ldan itibaren sufilerin tasavvufî eserlerde bu kavramlar› yanl›fl anlafl›lma<br />
endiflesi tafl›madan rahatl›kla kullan›ld›klar› görülmektedir. Bunda en büyük<br />
etken ise Gazali(öl.1111)’nin yaklafl›m›d›r. Tasavvuf felsefesinin önde gelen isimlerinden<br />
biri olan Gazali, bazen kalpte “vecd” ad› verilen bir “hâl”in meydana geldi-<br />
¤ini ve bu hâlin insan› harekete geçirdi¤ini söyler. ‹flte bu hâlde iken veli kullar›n<br />
kulaklar›na herhangi bir ses geldi¤inde onlar “mahbûb(=sevgili)”u hat›rlarlar. Bu<br />
fliirlerin tasavvuf yolundakilere di¤er insanlara ifade etti¤inden çok daha de¤iflik<br />
fleyler ifade etti¤ini, her neye baksa O’nu gören, kulaklar›na ne ses gelse O’ndan<br />
dinleyen kifliler için ne dinledikleri de¤il ne anlad›klar›n›n önemli oldu¤unu söyler.<br />
Gazali, sofilerin kasidelerin nesib k›s›mlar›nda geçen “zülf(=saç)”ten küfrün<br />
karanl›¤›n›, yana¤›n parlakl›¤›ndan iman nurunu, “vuslat (=sevgiliye kavuflmak)”tan<br />
Allah ile yak›nl›¤›, “rakîb”den Allah ile olan yak›nl›¤›n aras›na giren dünyevî engelleri<br />
anlad›klar›n› söyler. Ona göre fliir dinleyenin flairin sözünden onun murad›n›<br />
anlamas› gerekmemektedir. Mesela “flarap” ile bu fliirde “‹lahî aflk” kastedilir. Çünkü<br />
flarap nas›l sarhoflluk verirse, ilâhî aflk da insan› kendinden geçirir. Sarhofl olan<br />
insan ne yapt›¤›ndan nas›l habersiz ise gerçek aflka tutulan, yani ‹lahî aflka düflen<br />
kifli de ayn› durumdad›r. Bu durum aflk›n içkiye benzetilmesininin nedenini aç›klamaktad›r.<br />
Yunus’un afla¤›daki beytinde geçen “flarap”, “saki”, “meyhâne”, “mest<br />
(=sarhofl)”, “peymane (=kadeh)” asl›nda bir çok Divan flairinin kulland›¤› anlamda<br />
kullan›lm›flt›r. “Bize flarap sunan›n meyhanesi arfltan bile yücedir. Biz o flarap<br />
sunan›n sundu¤u içki ile sarhofl olanlar›z, canlar ise onun kadehidir.” anlam›na<br />
gelen afla¤›daki beyte dikkat edilirse bu sözlerin gerçek de¤il, mecazî anlamlar›n›n<br />
kullan›lm›fl oldu¤u anlafl›l›r:<br />
Bir sâkiden içdük flarâb arfldan yüce meyhânesi<br />
Ol sâkînün mestleriyüz cânlar anun peymânesi<br />
Yunus Emre<br />
K›sacas›, tasavvuf fliir diline kendi damgas›n› vurmufl; kendine özel sembolik<br />
bir dil meydana getirmifltir. Divan fliirinde bu sembolik dilin etkisi büyük, sürekli<br />
ve belirgindir. Bunun d›fl›nda baz› tasavvuf terimleri de fliirde geçer. Bu terimler<br />
aras›nda “Mevlevî”, “semâ”, “›fl›k”, “kalender”, “abdal”, “dervifl”, “dergâh” gibi tarikat<br />
ile ilgili olanlar›, maddi âlemden uzaklaflmay› ifade eden “tecrîd” ve bunun için<br />
gerekli olan nefsi terbiye etmek olan “riyâzet”, kiflinin kendisini sadece Rabbine<br />
muhtaç hissetmesi demek olan “fakr”, k›saca Allah’a yak›nl›k kazanm›fl olma hâli<br />
olan “velâyet” ve bu hâle sahip kifli anlam›na gelen “velî”, bu duruma sahip olanlar›n<br />
yapt›klar› ola¤anüstü ifl olan “kerâmet”, kiflinin kendisini hakir görmesi ve<br />
baflkalar›n›n kendisini de¤ersiz görmesine ald›rmayan hatta bunu olgunlaflma yolu<br />
olarak görme manas›nda “melâmet”, ezelde Allah’›n kullar›na “Ben sizin Rabbiniz<br />
de¤il miyim?” sorusuna ruhlar›n da “belî (=evet)” cevab›n› vermelerine gönder-
me yapan “bezm-i elest”, yahut “belâ” sözcükleri, kiflinin Rabbi d›fl›nda hiçbir fleye<br />
ve hiç kimseye kendini muhtaç görmemesi anlam›ndaki “isti¤nâ”, bütün varl›k<br />
âleminin varl›¤›n kendisinden olma flart›yla asl›nda tek oldu¤u düflüncesi olan<br />
“vahdet”, tek ve bir olan mutlak varl›¤›n d›fl›ndaki bütün varl›¤›n ad› olan “kesret<br />
(=çokluk)” ve “mâsivâ (=Allah d›fl›ndaki her fley)”, vahdete erdi¤inde kiflinin kendi<br />
varl›¤›n› Yarat›c›’n›n varl›¤›nda yok etmesi demek olan “fenâ (=yokluk)”, bu hâle<br />
eriflti¤inde as›l süreklilik ve ölmezlik olan “beka(=ebedîlik)”, Allah’tan baflka bütün<br />
eflyay› ve insanlar› b›rakmak demek olan “terk” gibi tasavvufî terim ve kavramlar<br />
da fliirde yer al›r. “E¤er eksiksiz saltanat istiyorsan fakirlik (Allah’tan baflkas›na<br />
muhtaç olmama) ülkesini zaptet. Zira dünya saltanat›nda baflkalar›na muhtaç<br />
olacak çok fley vard›r.” anlam›na gelen afla¤›daki beyitte fakr (fakirlik) tasavvuf<br />
terimi olarak kullan›lm›flt›r.<br />
Fakr mülkin dut ger istersen kemâl-i saltanat<br />
Saltanatdan geç kim ol vâdîde çokdur ihtiyâc<br />
Fuzulî<br />
Belh hükümdar› iken tac›n› taht›n› b›rakarak tasavvuf yoluna giren ‹brahim b.<br />
Edhem, bütün kâinat›n asl›nda Allah’›n bir yans›mas› oldu¤una inanarak “ene’l-<br />
Hak (=Ben Hakk›m)” sözünü sarf eden ve bu söz “Ben Tanr›y›m” fleklinde anlafl›ld›¤›<br />
için dara¤ac›na as›lan Hallâc-› Mansûr (öl.922), büyük mutasavv›flardan Cüneyd-i<br />
Ba¤dâdî (öl. 909), Bâyezîd-i Bistâmî (öl.874), Mevlânâ ve onun sevgili dostu<br />
fiems (öl.1247) yine Divan fliirinde adlar› geçen mutasavv›flardand›r.<br />
Tarihî ve mitolojik bilgiler: Divan fliirinin ana kaynaklar›ndan biri de ‹ran<br />
mitolojisidir. Afla¤›da büyük ço¤unlu¤u ‹ran mitolojisi kaynakl› olmak üzere fliirde<br />
adlar› geçen ya da kendilerine telmihte bulunulan mitolojik flah›slar›n temel özellikleri<br />
ve fliirlerde ele al›n›fl biçimleri Divan fliirinden seçilmifl örneklerle birlikte verilecektir.<br />
Cemflîd (=Cem): Efsanevî ‹ran hükümdar›. Divan fliirinde genellikle saltanat›ndaki<br />
kudreti, flarab› buluflu, bütün cihan› gösterdi¤ine inan›lan kadehi, e¤lence<br />
meclisleri, taht› ve parlak tac› ile birlikte an›l›r.<br />
Murassa câmlarla bir aceb flâhâne meclisdür<br />
Düflinde görmedi Cem böyle iflret-hâne-i zîbâ<br />
Bakî<br />
Dahhâk: Cemflîd’i öldürerek ‹ran flâh› olan bu flah›s fiehnâme’de kötülü¤ün ve<br />
zulmün sembolü olarak anlat›l›r. Efsaneye göre, fleytan Dahhâk’i iki omuzundan öptü¤ü<br />
için her iki omuzunda iki y›lan ç›km›fl ve bütün çabalar›na ra¤men bu y›lanlardan<br />
kurtulamam›flt›r. Divan fliirinde bu y›lanlarla ve zalimli¤iyle bir sembol olmufltur.<br />
Nefs ef’îsine zahîr olana<br />
Pend besdür hikâyet-i Dahhâk<br />
Hayâlî<br />
Efrâsiyâb: Turan hükümdâr› olan Efrâsiyâb, ‹ran ülkesinin bafl düflman› olarak<br />
fiehnâme’de s›kça geçer. Divan fliirindeki kahramanl›k ve hükümdarl›k sembollerindendir.<br />
Ey Usûlî nevbeti geldügi sâ’at ögüdür<br />
Nice bin Efrâsiyâb’un h›rmenin bu âsiyâb<br />
Usulî<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
25
26<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Ferîdun: Dahhâk’i yenerek ‹ran taht›na geçen bu efsanevî hükümdâr›n befl<br />
yüz y›l hüküm sürdü¤ü söylenir. Divan fliirinde adaletin, uzun ömürlülü¤ün ve gücün<br />
sembolüdür.<br />
Bir huzûrum var durur kûyunda olmakdan flehâ<br />
Arz ol›nsa almazam bana Ferîdûn’un yiri<br />
Bakî<br />
Gâve: Dahhâk’in devrilmesini ve yerine Ferîdun’un geçmesini sa¤layan bir demircidir.<br />
Dahhâk’e karfl› gelerek halk› isyana sevketmifl ve demirci önlü¤ünü bayrak<br />
hâline getirerek Ferîdun’un ‹ran taht›na ç›kmas›yla sonuçlanan isyan› bafllatm›flt›r.<br />
Gâve, Divan fliirinde haks›zl›¤a ve zulme baflkald›rman›n sembolü olarak<br />
geçer.<br />
Isfahân’da Gâve adlu bir dilîr<br />
Kim anuñ çengâline döymezdi flîr<br />
Ahmedî<br />
Nerîmân: fiehnâme’deki büyük kahramanlardan Sâm’›n babas›, Zâl’in de dedesidir.<br />
Divan fliirinde kahramanl›k sembolü olarak kullan›lm›flt›r.<br />
Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân<br />
Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ<br />
Mihrî Hatun<br />
Sâm: Neriman’›n o¤lu Zâl’in babas›, Minuçihr’in büyük savaflç›s›d›r. Bir ejderhây›<br />
tek bir vuruflla öldürdü¤ü için “Tek Vurufllu Sâm” diye de an›l›r. Sâm Divan<br />
fliirindeki kahramanl›k sembollerindendir.<br />
Rezmüne mukabil duramaz Sâm u Nerîmân<br />
Rüstem olamaz erlik içinde sana hem-tâ<br />
Mihrî Hatun<br />
Zâl: Neriman’›n torunu, Sâm’›n o¤lu ve Rüstem’in babas›d›r. Efsaneye göre bütün<br />
tüyleri bembeyaz olarak do¤ar. Bu yüzden Sâm ondan korkar ve onu istemez.<br />
Zâl’i efsanevî bir kufl olan Simurg’un yaflad›¤› Elbürz da¤›na b›rak›rlar. Simurg da<br />
onu al›p besler. Daha sonra piflman olan Sâm gelip onu da¤dan al›r. fiehnâme’deki<br />
büyük kahramanlardan biri olan Zâl, ok atmas›yla meflhurdur.<br />
Gerekse kuvvet-i bâzûda fiâh Behrâm ol<br />
Bu Zâl-i dehr ider menzilüni âhir gûr<br />
Hayâlî<br />
Rüstem: Sâm’›n torunu, Zâl’in de o¤ludur. Ola¤anüstü özelliklere sahip bir çocuk<br />
olarak do¤mufltur. Küçük bir bebekken bile büyük bir insan gibi yiyip içen ve<br />
çok güçlü biri olan Rüstem, Turan hükümdar› Efrasiyâb’› da dize getirmifltir. Ayr›ca<br />
esir edilmifl olan Keykavus’u kurtaran ve Heft-hân ad› verilen ve kimsenin geçemedi¤i<br />
tehlikeli yolu geçen iki kifliden biridir. Rüstem’in meflhur at›n›n ad›<br />
Rahfl’t›r. Rüstem Divan fliirine kahramanl›k ve güç sembolü olarak geçer.<br />
Elinden Rüstem ü Efrâsiyâb’un mülkini aldun<br />
Seni medh itmifl olmazlar diyenler Rüstem-i sânî<br />
Nev’î
‹sfendiyâr: ‹ranl›lar›n efsanevî kahramanlar›ndan biri olup, “Heft-hân” adl› türlü<br />
tehlikelerle dolu yolu geçen iki kifliden biridir. Ayn› yolu geçen di¤er kifli de<br />
Rüstem’dir. Rüstem’le yapt›¤› savaflta ölmüfltür. Divan fliirinde kahramanl›k sembolü<br />
olarak ve Rüstem’le yapt›¤› savaflla an›l›r.<br />
Ayfl u safâ-y› ahd-i Cem ü devr-i câm› gör<br />
Bahs itme rezm-i Rüstem ü ‹sfendiyâr’dan<br />
Bakî<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Kahraman: Çocukken devler taraf›ndan kaç›r›larak büyütülen, fakat dev olmad›¤›n›<br />
anlay›nca onlarla savaflarak bir gergedan s›rt›nda ülkesine geri dönen bir kahramand›r.<br />
Divan fliirinde yi¤itlik sembolü olup “Kahraman›-› Katil” ad›yla an›l›r.<br />
Kim gördi kim iflitdi aceb bir senün gibi<br />
Hüsn ile Yûsuf ola flecâ’atle Kahraman<br />
Yahyâ Bey<br />
Keyhusrev: Uzun y›llar padiflahl›k yapm›fl ve imparatorlu¤unun s›n›rlar›n› Hindistan’a<br />
kadar geniflletmifl bir ‹ran hükümdar›d›r. Divan fliirinde güç ve ihtiflam›n<br />
sembollerindendir.<br />
Unutdur nâm›n› Keyhusrev’ün Efrâsiyâb’un hem<br />
‹ki kemter kulun zabt eyledi Îrân u Turan’›<br />
Gelibolulu Mustafa Âlî<br />
Keykubâd: fiahs›z kalan ‹ran taht›na Zâl’in tavsiyesiyle geçen ve ülkeyi adaletle<br />
yöneten bir hükümdar›n ad›d›r. Divan fliirinde de daha çok adaletiyle öne ç›kar.<br />
Adlün kat›nda cevr ü sitem dâd-› Keykubâd<br />
H›flmun yan›nda lutf u kerem kahr-› Kahramân<br />
Bâkî<br />
Minuçihr: Büyük dedesi Feridun’un yerine tahta geçen ve 120 y›l saltanat süren<br />
bir ‹ran hükümdar›d›r. Emrindeki Neriman ve Sam gibi kahramanlar sayesinde<br />
büyük savafllar kazanm›flt›r. Divan fliirinde de saltanat› ve kahramanl›¤›yla an›l›r.<br />
Minuçihr’in solar gül çehresi bîm-i sitîzinden<br />
Ne dem Efrâsiyâb âsâ girerse rezme meydâna<br />
Sünbülzâde Vehbî<br />
Nûflirevân: Rivayete göre Kisrâ unvan›yla an›lan ilk ‹ran flah›d›r. Adaletiyle ve<br />
Tâk-› Kisrâ ad›yla meflhur saray›yla ünlüdür. Saray›na bir çan ba¤latt›¤› ve kendisiyle<br />
görüflmek isteyenlerin bu çan›n zincirini çekerek onu ça¤›rd›¤› ve flikâyetini ve<br />
ihtiyac›n› söyledi¤i rivayet edilir. Divan fliirinde de saray›, çan› ve adaleti ile an›l›r.<br />
Adli hikâyetin nice tahrîr idem k’anun<br />
Kem izi toz› efser-i Nûflirevân imifl<br />
Ahmed Pafla<br />
Husrev: Nûflirevân’›n torunudur. fiiirde “Hüsrev u fiîrîn” hikâyesinin erkek kahraman›<br />
olarak geçer. Husrev-i Pervîz diye de an›l›r. Divan fliirinde de padiflahl›¤›,<br />
fiîrin’e olan aflk› ve efsanevî iki at› Gülgûn ve fiebdîz’le birlikte an›l›r. Husrev sultan<br />
anlam›na da gelir.<br />
27
28<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Yoluna ey hüsrev-i flîrîn-dehen<br />
Dîde mi var kim yafl› gülgûn degil<br />
Hayâlî<br />
Siyâvufl: Keykavus’un o¤lu olan Siyavufl Rüstem taraf›ndan büyük bir kahraman<br />
olarak yetifltirilmifltir. Çok güzel biri olan Siyavufl’a üvey k›z kardefli âfl›k olmufl;<br />
fakat Siyavufl ondan yüz çevirdi¤i için iftiras›na u¤ram›flt›r. Bu iftira yüzünden<br />
Turan hükümdar› Efrasiyâb’›n yan›na giderek onun k›z›yla evlenmiflse de yine<br />
at›lan iftiralarla Efrâsiyâb taraf›ndan bo¤azlat›larak öldürülmüfltür. Divan fliirinde<br />
kahramanl›¤› ve daha çok u¤rad›¤› iftiralar sonucunda “haks›z yere öldürülme”<br />
sembolü olarak an›l›r.<br />
Ayfl ü nûfl eyle müdâm olma inen dünyâ-perest<br />
Kan› Dârâ kan› Cem kan› Siyâvufl ey sanem<br />
Zâtî<br />
Bihzâd: Hüseyin Baykara(öl.1506)’n›n ressamlar›ndand›r. Divan fliirinde çizmifl<br />
oldu¤u resimlerdeki marifetiyle övülen ve sevgilinin güzelli¤i anlat›l›rken kendisinden<br />
bahsedilen bir kiflidir.<br />
Rengîn ider evsâf-› ruhun hâme-i Bâkî<br />
Ol sûreti virmez sanemâ nakfl›na Bihzâd<br />
Bakî<br />
Cengiz: Büyük Mo¤ol hükümdâr› olup as›l ad› Timuçin’dir. Mo¤ol devletinin<br />
s›n›rlar›n› Avrupa’n›n ortalar›na kadar geniflletmifltir. Divan fliirinde daha çok sahip<br />
oldu¤u topraklarla, saltanat gücüyle ve zalimli¤iyle an›l›r.<br />
Ehl-i salîb ü leflker-i Cengîz’den beter<br />
Mülke tasallut eyleyen ol kavm-i cân-flikâr<br />
Nedîm<br />
Fa¤fûr: Çin hükümdârlar›n›n unvân›d›r. Ayr›ca ‹skender zaman›nda yaflam›fl ve<br />
Asya’n›n tümüne 62 y›l hükümdarl›k yapm›fl bir padiflah›n ad›d›r. Divan fliirinde<br />
büyük bir padiflah olmas› özelli¤iyle ve genellikle Çin sözcü¤üyle birlikte an›l›r.<br />
Bir hatâ zanneyleyüp ebrûlar›n çîn eylese<br />
Cân atar dergâh›na Fa¤fûr ile Hâkan gelür<br />
Bakî<br />
Hülâgû: Cengiz’in torunudur. ‹ran topraklar› üzerinde ‹lhanl› devletini kurmufltur.<br />
Çok kan dökmüfl bir padiflah oldu¤u için Divan fliirinde daha çok bu yönüyle<br />
an›l›r.<br />
Tahammül mülkini y›kd›n Hülâgû Han m›s›n kâfir<br />
Aman dünyây› yakd›n âtefl-i sûzân m›s›n kâfir<br />
Nedîm<br />
‹skender: Divan fliirinde Kur’ân’da ad› geçen Zülkarneyn ile Makedonyal›<br />
Büyük ‹skender birbirine kar›flt›r›lm›fl ve ikisi ayn› flah›s imifl gibi kabul edilmifltir.<br />
fiiirde “âb-› hayat(=ölümsüzlük suyu)”› aramak için “zulumât(=karanl›klar ülkesi)”a<br />
gitmesi, H›z›r ile olan hikâyesi, dünyay› gösteren aynas› (=âyîne-i ‹skender),<br />
Ye’cüc ve Me’cüc ad› verilen bir kavmin yay›lmas›n› engellemek için yapt›rd›¤›<br />
sedd(=sedd-i ‹skenderî)i ve dünyaya hâkim olmas› ile an›l›r.
Sana temlîk eylesün Hak bir yere cem’ eyleyüp<br />
Mülk-i dehri ömr-i H›zr’› devlet-i ‹skender’i<br />
Nedîm<br />
Mânî: Divan fliirinde daha çok ünlü bir ressam olarak geçer. Behram taraf›ndan<br />
derisi yüzülerek öldürülmüfltür. Divan fliirinde resim yapma yetene¤i ve duvarlar›<br />
onun yapt›¤› resimler ile süslü Nigâristan adl› bir mabedle birlikte an›l›r.<br />
Zülfi nakka - fl› suya bir resm ider kim reflk ider<br />
Mânî-i Çîn yazdu¤› nakfl-› Nigâristân ana<br />
Ahmed Pafla<br />
Nergis: Bir perinin çocu¤u ve çok yak›fl›kl› biri oldu¤u için peri k›zlar› taraf›ndan<br />
hayranl›k duyulan biridir. Eko ismindeki peri k›z›n›n aflk›na cevap vermedi¤i<br />
için bedduaya u¤ram›fl ve bir gün ›rmaktan su içerken suda yüzünün aksini görünce,<br />
kendi güzelli¤ine meftun olup kendini kaybetmifl ve ›rma¤a düflüp bo¤ulmufl,<br />
düfltü¤ü yerden nergis adl› çiçek bitmifltir.<br />
Nergis Divan fliirinde bir çiçek ve kendini be¤enmiflli¤in sembolü olarak geçer.<br />
Ayr›ca nergis, mahmur gözden kinaye olarak da kullan›l›r.<br />
Gül hasretinle yollara dutsun kula¤›n›<br />
Nergis gibi k›yâmete dek çeksün intizâr<br />
Bakî<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Anka - : Ad› olan kendisi olmayan bir kufltur. Di¤er ad› sîmurgdur. Bu kufl Kaf<br />
da¤›nda yaflayan, çok yükseklerde uçmas›, yere konmamas›, üzerinde otuz de¤iflik<br />
renkten tüy bulunmas› ve “kanâ’at” ve “isti¤nâ” sembolü olarak fliirde yer al›r.<br />
Kanâ’at eyledi anka - y› Kaf-› flöhrete vâs›l<br />
Kifli mümtâz olur elbette dâ’im uzlet etdikçe<br />
Süleyman Fehîm<br />
Hümâ: Bu da anka gibi efsanevî bir kufl olup kemikle beslenirmifl. Gölgesi kimin<br />
üzerine düflerse o kiflinin talihi aç›l›r, hatta padiflah olurmufl. Devlet kuflu olarak<br />
kabul edilir.<br />
Cîfe-i dünyâya çok meyl itmedüm kerkes gibi<br />
Bir hümâ-tab’am g›dâ besdür bana bir üstühân<br />
Fuzulî<br />
Bunlar›n d›fl›nda, eski Yunan’da t›p ilminin piri Bokrat (=Hipokrat), Arap edebiyat›nda<br />
cömertli¤in sembolü Hâtem-i Tayî gibi flahsiyetler, Hüsrev ü fiîrîn,<br />
Leylâ ve Mecnûn, Yûsuf u Züleyhâ gibi mesnevi kahramanlar› ve bu mesnevilerde<br />
geçen olaylar bu ba¤lamda de¤erlendirilebilir. Bunlar ‹ran fliirinde alg›lan›fl<br />
biçimiyle Divan fliirinde yer alm›fllard›r.<br />
Divan flairleri kendi dönemlerinde yaflam›fl olan sultan ve di¤er devlet adamlar›n›n<br />
isimlerine de çeflitli vesilelerle eserlerinde yer verirler. Kendileri gibi flair ve<br />
sanatkâr olan ve bir k›sm› üstat kabul edilen Firdevsî, Selmân-› Savecî, Hâf›z-› fiîrâzî,<br />
Sa’dî-i fiîrâzî, Attâr, Câmî, Nevayî, Hassân gibi flairlerin adlar› da Divan flairlerinin<br />
çeflitli münasebetlerle s›kça kulland›klar› isimlerdendir.<br />
Divan fliirinde co¤rafya: Divan fliirinin co¤rafyas›nda, Osmanl› devletinin siyasi<br />
co¤rafyas›n›n yan› s›ra müflterek geleneksel edebiyatta geçen mekânlar da yer<br />
almaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›na afla¤›da de¤inilecektir.<br />
29
30<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Divan fliirinde en fazla geçen ülke ismi Çin’dir. Çîn ü Mâçîn, Çîn ü Horasan ifadeleri<br />
asl›nda birbirine yak›n bir co¤rafyay› iflaret eder. Çin, bu ülkede yaflam›fl<br />
olan meflhur ressam Mani münasebetiyle fliirde yer ald›¤› gibi, güzel kokulu bir<br />
madde olan miskin bu ülkede yaflayan ahunun göbe¤inden elde edilmesi dolay›s›yla<br />
da “misk-i Çîn”, “nâfe-i Çîn”, “âhû-y› Çîn” gibi tamlamalarda zikredilir. Sevgilinin<br />
saç›, kafl›, beni ile renk ve koku yönünden bu ba¤lamda iliflki kurulur.<br />
Göricek mu’cize-i nakfl›n› sûretger-i Çîn<br />
Götürüp hâme s›fat barma¤›n îmân getürür<br />
Bakî<br />
Hâlün haberleriyle mu’attar k›lur nesîm<br />
Deflt-i Hoten’de nâfe-i miskün dimâg›n›<br />
Bakî<br />
Rûm ve fiâm kelimeleri de sevgilinin güzelli¤i ile ilgili olarak kullan›l›r. Genifl<br />
anlamda Osmanl› ülkesini gösteren Rum kelimesi beyazl›k, parlakl›k münasebetleriyle<br />
sevgilinin yüzü için kullan›l›r. Meselâ, sevgilinin yüzü Osmanl› ülkesi, bu yüzdeki<br />
ben Osmanl› ülkesindeki Padiflah, ince tüyler de onun askerleri olarak hayal<br />
edilir. fiâm ise gece, karanl›k, siyah anlamlar›nda tevriyeli olarak kullan›lm›flt›r. Dolay›s›yla<br />
sevgilinin saç› ile iliflki kurulur. Hindistan ile de siyah renk münasebetiyle<br />
sevgilinin beni aras›nda iliflki kurulur. Ülke anlam›nda olan M›s›r, Yusuf k›ssas›<br />
münasebetiyle; Irak, Hicaz, ‹sfahan ayn› zamanda birer musiki makam› olduklar›<br />
için her iki anlama gelecek flekilde fliirde kullan›l›r. Mo¤ollar taraf›ndan ya¤malanan<br />
Ba¤dad âfl›¤›n sevgilisi taraf›ndan harap edilen gönlü olarak, Yemen akik,<br />
Aden inci, Bedahflan la’l gibi k›ymetli tafllar dolay›s›yla, Bahreyn âfl›¤›n gözyafl› döken<br />
iki gözü için, Bâbil, Harut ve Marut adl› iki mele¤in büyü ö¤retti¤i flehir olmas›<br />
dolay›s›yla, Isfahan bu flehirde ç›kar›lan meflhur sürmesi, ayr›ca Tebriz, Kazvin<br />
gibi flehirler de baflkaca münasebetler ile fliirde yer al›r. Azerbeycan, Türkistan, Semerkand,<br />
Buhara, Irak, Kerbela, Basra, Necef, Kudüs, Vadî-i Eymen, Mekke ve<br />
Medine de fliirde yer alan co¤rafi mekân isimlerindendir. Anadolu ve Rumeli co¤rafyas›ndan<br />
Ayd›n, Manisa, Karaman, Vardar, Edirne, ‹stanbul gibi önemli flehirler<br />
de fliirde yer al›r. Ceyhun, Dicle, F›rat, Aras, Nil nehirleri genellikle âfl›¤›n döktü¤ü<br />
gözyafllar› dolay›s›yla geçer.<br />
Tabiat ‹le ‹lgili Unsurlar<br />
Kozmik âlem: Divan fliirine hâkim kozmoloji anlay›fl›na göre gökyüzü katmanlar(=felekler)dan<br />
meydana gelmifltir. Dünya bu feleklerin merkezinde yer al›r.<br />
Gökler onun üzerinde so¤an zarlar› gibi üst üste geçmifl bir hâldedir. Her felekte<br />
bir “seyyâre (=gezegen)” vard›r. Felekler bu gezegenlerin adlar›yla an›l›r. Bunlar<br />
seb’a-i seyyare (=yedi gezegen) ad› verilmifl olan Ay (=kamer, mâh), Utarid (=Merkür),<br />
Zühre (=Venüs, Nâhîd) , fiems (=Günefl, Hurflîd), Mirrih (=Merih), Zuhal<br />
(=Satürn), Müflterî (=Jüpiter)’dir. Gezegenlerden sonraki sekizinci felekte sabit y›ld›zlar<br />
vard›r. Daha sonra bofl olan atlas fele¤i yer al›r. Günefl sultand›r. Ay vezir,<br />
Utarit kâtip, Zühre çalg›c› ve rakkase, Mirrîh komutan, Müflterî kad› ve Zuhal hazinedar<br />
olarak hayal edilir.<br />
Bafl koyar her subh-dem hurflîd hâk-i pâyuna<br />
Bu sa’âdetden anun geldükçe artar pâyesi<br />
Fuzulî
Rezme Mirrîh ü bezme Nâhîdüz<br />
Tî¤ ber-kef rebâb der-begalüz<br />
Na’ilî-i Kadîm<br />
Felekler ulvî (=yüce) varl›klard›r. Dört unsur (=anâs›r-› erba’a) olarak adland›r›lan<br />
hava, su (=âb, mâ), âtefl (=nâr) ve toprak (=hâk, türâb) ise süflî (=düflük) varl›klard›r.<br />
Dokuz felek babalar (=âbâ), dört unsur da analar (=ümmehât) olarak hayal<br />
edilmifl, bunlardan mevâlîd-i selâse (=üç çocuk) denen hayvânât (=insan ve<br />
hayvanlar), nebâtât (=bitkiler) ve cemâdât (=cans›z varl›klar) olmak üzere üç çocuk<br />
meydana gelmifltir. Afla¤›daki beyitte Divan fliirine hâkim olan bu kozmoloji<br />
anlay›fl›na göre aralar›nda iliflki oldu¤u kabul edilen “yer” ile “ana”; “gök” ile de<br />
“ata, baba” aras›nda iliflki kurulmufltur.<br />
Seni ba¤r›na basar yer gök ne var mihr itmese<br />
Kim ata gibi degüldür müflfik olur analar<br />
‹bni Kemal<br />
Zaman: Zaman kavram› genellikle “zamân”, “rûzgâr”, “vakt”, “devr” ve “dehr”<br />
sözcükleri ile ifade edilir. Dört mevsimden ikisi öne ç›kar: Bahar ve hazan (=sonbahar).<br />
K›fl Divan fliirinde nispeten az rastlanan bir mevsimdir. Yaz mevsimi ise<br />
çok nadir görülür. Aylardan Nisan, bu ayda ya¤an ya¤murun istiridyenin a¤z›na<br />
düflmesi sonucu inci meydana getirmesi ile Muharrem ay› da Kerbela olay›n›n muhayyilede<br />
meydana getirdi¤i üzüntü, ac› ve keder kavramlar› ile fliirde yer al›r.<br />
Sâkiyâ mey sun ki bir dem lâlezâr elden gider<br />
‹riflüp fasl-› hazân vakt-i bahâr elden gider<br />
Avnî<br />
Hayvanlar: Kufllar›n bir k›sm› olumlu, bir k›sm› ise olumsuz düflünceler do¤urarak<br />
metinlerde yer al›r: Bülbül (=hezâr, andelîb), flahin, keklik(=kebg), sülün<br />
(=tezerv), güvercin (=kebûter), papa¤an (=tûtî), tâvûs, kumrî (=kumru) ilk gruba,<br />
akbaba (=kerkes), baykufl (=bûm), karga (=gurâb, zâg), yarasa (=huffâfl), çaylak<br />
(=zegân) ise ikinci gruba girer.<br />
Gülfleninde âlemün bu s›rra irmez hîç kes<br />
Zâ¤lar âzâde vü bülbül giriftâr-› kafes<br />
Firakî<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Arslan (=flîr, gazanfer), peleng (=kaplan), bebr (=pars), âhû (=gazâl) gibi olumlu<br />
düflünce do¤uran hayvanlar›n yan› s›ra çakal, tilki, fil (=pîl), eflek (=har), it<br />
(=seg, kelb) gibi hayvanlar da Divan fliirinde geçer. Bunlar›n d›fl›nda pervâne (=kelebek),<br />
sinek (=meges, zübâb), ar› (=zenbûr), kar›nca (=mûr, mûrçe), örümcek<br />
(=ankebût), bal›k (=mâhî), timsah (=neheng), y›lan (=mâr, su’bân, ef’î), sincab, kakum,<br />
samur, deve (=nâka, üfltür, ba’îr) de fliirde geçen di¤er hayvanlard›r.<br />
fiîrler pençe-i kahrumda olurken lerzân<br />
Beni bir gözleri âhûya zebûn etdi felek<br />
Sultan Selim<br />
Bitkiler: A¤aç (=flecer, d›raht) ve fidan (=nahl, nihâl) Divan fliirinde s›kça geçen<br />
kelimelerdendir. fiiirde a¤aç türlerinden en fazla sevgilinin boyunun benzetildi¤i<br />
serviye, ayr›ca çenâr, ar’ar, tûbâ, flimflâd, ve sanavbere, çiceklerden ise güle<br />
rastlan›r. Gülün rengi, kokusu ve güzelli¤i ile di¤er çiçekler aras›nda ayr› bir yeri<br />
31
32<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
vard›r. Gül sevgilidir, yahut sevgilinin a¤z›, yana¤›, kula¤› gibi bir uzvudur. Yine<br />
küçüklü¤ü ve kapal›l›¤› ile fliirde yer alan gonca ile birlikte diken de çeflitli tasavvurlara<br />
konu olmaktad›r. Diken (=hâr) sevgili ile âfl›k aras›ndaki engelleri sembolize<br />
eder. Bunun d›fl›nda lâle, beneffle, reyhan, nane, flebboy, sünbül, yasemen,<br />
nergis, za’feran, nilüfer, karanfil de fliirde s›kça geçer.<br />
Gülflene nergis ü gül hayli letâfet virdi<br />
fiimdi aç›ld› dahi yüzi gözi gülzârun<br />
Bakî<br />
Bitmedi gülflende bir gül bu ruh-› zîbâ gibi<br />
‹rmedi bostanda bir serv ol kad-i ra’nâ gibi<br />
Ahmed Pafla<br />
Ey gül ne aceb silsile-i müflk-i terün var<br />
V’ey serv ne hofl cân al›c› iflvelerün var<br />
Fuzulî<br />
Divan fliirinde meyvelerden ayva, elma (=sîb), nar (=enâr, rümmân), fleftâlû,<br />
üzüm (=engûr), badem (=bâdâm), f›st›k (=piste) gibi meyveler de ço¤unlukla sevgilinin<br />
güzelli¤ini ifadede yararlan›lan unsurlar olarak fliirde yer al›r.<br />
Divan fliirinde sevgili, âfl›k ve rakip: Divan fliirin aflk anlay›fl›, daha çok tasavvuf<br />
düflüncesi etraf›nda flekillenmifltir. Her ne kadar aflk kavram› tasavvuf literatüründeki<br />
anlam›n› ‹slâm›n ilk dönemlerinden sonra kazanm›fl ise de tasavvuf<br />
çevrelerinde s›kça kullan›lan ve Hz. Muhammed’in söyledi¤i ileri sürülen “Âfl›k<br />
olup da aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâl üzere iken ölen kifli cennete girer.”<br />
sözü aflk› kutsar. Asl›nda aflk bütün kâinat›n hatta gök cisimlerinin bile hareketine<br />
sebep olarak gösterilecek kadar önemli bulunur. Bu anlay›fl çerçevesinde<br />
aflk›n cismanî ya da bedenî olarak alg›lanmamas› do¤al bir durumdur. Afla¤›daki<br />
m›sralarda aflk›n, “ilm”in karfl›t› olarak dile getirilmesi aflka verilen de¤eri ve ona<br />
verilen misyonu gösterir:<br />
Aflk imifl her ne var âlemde<br />
‹lm bir k›l ü kal imifl ancak<br />
Fuzulî<br />
Tasavvuf anlay›fl›ndan Divan fliirine yans›yan Yaratan›n, “felekleri bile sevgili<br />
bir kulu için yaratt›¤›” düflüncesi göz önünde tutulursa, bu anlay›fl›n ortaya koydu-<br />
¤u aflk, sevgili ve âfl›k tiplerinin düz anlamlar›ndan öte baflkaca anlamlara da sahip<br />
oldu¤u rahatl›kla söylenebilir.<br />
Aflk›n amac› vahdete, yani “varl›k birli¤i”ne ulaflmakt›r. Aflk makam›na ulafl›nca<br />
insan kâinatta ayr› ayr› var oldu¤u san›lan eflyan›n asl›nda tek bir varl›k oldu¤unu<br />
görür. Bu makama ulafl›l›nca “sultan” ile “dilenci” birbirinden ay›rt edilmez.<br />
Vâdî-i vahdet hakîkatde makam-› ›flkdur<br />
Kim müflahhas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ<br />
Fuzulî<br />
Divan fliiri dilinin etkileyici yönlerinden biri tasavvufun etkisiyle flekillenen mecazl›<br />
dilidir. Divan fliirinde sözün gerçek ile mecaz aras›nda sal›n›m yapan saat sarkac›<br />
gibi tek bir yönde çak›l›p kalmad›¤›, beyitlerin yorumunun beflerî ve dünyevî<br />
(=mecâzî) aflk aras›nda gidip geldi¤i; bütünüyle beflerî aflk›n dile getirildi¤i örnek-
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
lerde bile aflk›n kutsand›¤› tasavvufî bir anlay›fla gönderme yap›ld›¤› görülür. Aflk<br />
asl›nda kader ve k›smet iflidir. Kiflinin elinde olan bir durum de¤ildir. Bu, “elest<br />
meclisi”nde, yani ruhlar âleminde gerçekleflmifltir. Ruhlar meclisinde ‹lahî hitaba<br />
mazhar olan insano¤lu, bu hitap ile öyle bir sarhofl olmufltur ki, bu dünyaya düfltü¤ünde<br />
bile hâlâ ay›lmam›flt›r.<br />
Fermân-› aflka cân ile var ink›yâdumuz<br />
Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdumuz<br />
Bakî<br />
Aflk›n bu niteli¤i ve felsefî derinli¤i sevgilinin kimli¤i ile ilgili belirsizlik sonucunu<br />
do¤urmufl, böylesine kusursuz güzellik sahibi olan sevgilinin ancak Allah,<br />
peygamber veya padiflah olarak yorumlanabilece¤i ileri sürülmüfltür. Elbette bu<br />
yorumlay›fl tarz› sevgilinin hiçbir zaman dünyevî bir varl›k olmad›¤› düflüncesini<br />
ihtimal d›fl› görmez. Fakat sevgilinin sahip oldu¤u güzelli¤in niteliklerinin mutlak<br />
olmas›, s›radan bir flair ile bir padiflah›n yazm›fl oldu¤u aflk temal› fliirler aras›nda<br />
belirgin bir fark›n bulunmamas›, bu aflk›n beflerî bir aflk olmad›¤›n› göstermektedir.<br />
Bundan ötürü sevgilinin cinsiyeti de -az say›da fliir müstesna- kesin de¤ildir.<br />
Sevgili bazen bir erkek güzeli gibi görünmekle beraber, bu fliirlere dikkatle bak›ld›¤›nda<br />
asl›nda bir erkek veya kad›n›n de¤il de bizzat güzelli¤in, güzellik kavram›n›n<br />
övüldü¤ü ve yüceltildi¤i görülür. Bu tasavvuf anlay›fl›n›n fliire yans›mas›n›n bir<br />
sonucudur. Kâinattaki güzellikler ve dolay›s›yla da güzeller ‹lâhî ve mutlak hatas›z,<br />
kusursuz bir tek güzelden iflaretlerdir.<br />
Divan fliirindeki sevgili tipi mükemmel güzelli¤i kendisinde toplam›flt›r. Divanlarda<br />
görülen bütün sevgililer, tek bir tiptir. Genifl Osmanl› co¤rafyas›n›n neresinde<br />
bulunursa bulunsun ve hangi döneminde yaflam›fl olursa olsun âfl›¤›n dile getirdi¤i<br />
ve niteledi¤i sevgili genellikle ayn› özelliklere sahiptir. Gelenek bu sevgili tipinin<br />
saç, göz, dudak, el gibi uzuvlar›n›n ne tür güzellikte oldu¤unu belirlemifl, ayr›ca<br />
nas›l övülece¤ini de göstermifltir. Uzun boyluluk mademki güzellerde aranan<br />
bir özelliktir, o takdirde sevgilinin boyu hafif hafif sal›nan bir servi gibidir, bafl›<br />
göklere kadar uzan›r. Kirpiklerin uzunlu¤u mademki makbuldür ve etkileyicidir, o<br />
zaman sevgilinin kirpikleri k›l›ç, m›zrak veya ok olarak hayal edilir. fiairler bu eldeki<br />
haz›r malzeme ile sevgiliyi övmek durumundad›r.<br />
Divan fliirinde sevgilinin niteliklerinin ve güzelli¤inin mutlak olmas›n›n yan› s›ra<br />
onun âfl›¤a ilgisiz davranmas› (=isti¤nâ, tecâhül), bir tatl› sözü bile ondan esirgemesi,<br />
âfl›¤›n hâline ac›mamas›, sürekli naz içinde olmas› gibi huylar› onun karakterini<br />
oluflturur. Divan fliirindeki aflk, tek tarafl›d›r. Seven ve aflk ›st›rab› içinde yanan<br />
bir âfl›k vard›r. Sevgili ise âfl›¤›na karfl› ilgisizdir, onun bak›fl› hatta eziyeti bile<br />
âfl›¤a bir lütuftur. Bütün güç, kuvvet sevgilinin elindedir. Âfl›k için sevgili bir padiflah,<br />
yahut efendi mevkiindedir, âfl›k ise onun kölesi gibidir. Âfl›¤a eziyet etmesi,<br />
onu üzmesi onun de¤iflmez âdetidir. Vefas›zd›r, verdi¤i sözü tutmaz. Sürekli mesafelidir.<br />
Kimse kendisinden hesap soramaz. Kendisi ulafl›lamaz bir konumdad›r. Bütün<br />
bunlar onun de¤iflmez özellikleridir. Sevgili baflta güzellik sembolü Hz. Yusuf<br />
olmak üzere Hz. ‹sa ve Hz. Süleyman’a benzetilir. Aflk ülkesinin sultan›d›r. Silahl›d›r.<br />
Silahlar› kafl (=ebrû), kirpik (=müje, müjgân) ve gamzedir. Girdi¤i ülkeyi (âfl›-<br />
¤›n gönlünü) harap eder.<br />
Ol fleh-i hûbân ki iklîm-i dilün sultân›dur<br />
Her ne dir cân üstine fermân anun fermân›dur<br />
Ahmed Pafla<br />
33
34<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Âfl›¤›n durumu ise sürekli göz yafl› dökme, a¤lama ve feryat etmedir. “Sab›r veya<br />
sefer” yani o ülkeyi terk etmekten baflka çaresi yoktur. Fakat yine de aflk derdinin<br />
bitmesini arzulamaz; sevgilisinin bütün eziyetlerini ço¤u zaman memnuniyetle<br />
kabul eder. Zira sevgiliden gelen eziyetleri, cefay› bile bir ilgi olarak kabul eder.<br />
Âfl›k için en büyük felaket ise sevgilisinin kendisini bütünüyle terk etmesidir.<br />
Yâ Rab belâ-y› aflk ile k›l âflinâ beni<br />
Bir dem belâ-y› aflkdan etme cüdâ beni<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Fuzulî<br />
Divan fliirinde sevgili ve âfl›k d›fl›ndaki üçüncü tip rakip(
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
¤ümüz beyliklerin idarecilerinin Türkçe d›fl›nda baflka bir dil bilmemelerinin, Türkçenin<br />
yaz› dili olarak geliflmesinde rolü oldu¤u araflt›rmac›lar taraf›ndan ileri sürülür.<br />
fiiir dili ile düzyaz›n›n nitelikleri farkl› olmakla birlikte bunlar ayn› etkiler çerçevesinde<br />
geliflme göstermifllerdir. Dolay›s›yla Divan fliiri dilinin gerek söz varl›¤›<br />
gerekse üslûp aç›s›ndan geçirdi¤i aflamalara paralel olarak nesir sahas›nda da zaman<br />
içerisinde de¤ifliklikler ve zenginlikler görülür.<br />
XV. yüzy›l sonlar›na kadar yaz›lan eserlerin temel özelli¤i dinî ve ahlakî niteli-<br />
¤e sahip olmalar›d›r. Kuran tercümeleri, hadis çevirileri, ‹slam tarihi ve f›k›h alanlar›nda<br />
ço¤u tercüme esasl› olan bu eserlerin dili ve üslûbu bir sonraki yüzy›lda<br />
farkl›laflmaya bafllar. Bunda toplumun uygarl›k alan›nda geçirdi¤i de¤iflimler ile bilim<br />
ve sanat alan›ndaki geliflmelerin önemli rolü vard›r. XVI. yüzy›lda Türk Edebiyat›<br />
nas›l fliir dilinde usta flairler yetifltirmifl ise, nesirde de sanat kayg›lar› ortaya<br />
ç›km›fl; hatta maksad›n ifade fleklini belirlemeye bafllam›flt›r.<br />
Eski Türk Edebiyat›ndaki nesir dilinin as›rlar boyunca verdi¤i örneklerini bu<br />
aç›dan iki grupta inceleyebiliriz:<br />
1. Sade Nesir<br />
2. Süslü Nesir<br />
Bu her iki nesir türünün örneklerine as›rlar boyunca -bafllang›ç dönemi hariçher<br />
dönemde rastlar›z. Sade nesrin ilk örneklerinde dilin baflar›l› bir flekilde kullan›lmad›¤›,<br />
Arapça ve Farsça kelimelerin daha az yer ald›¤›, terkipli bir üslubun bulunmad›¤›<br />
ve okuyucu kitlesi olarak daha ziyade genele hitap edildi¤i görülür. Süslü<br />
nesirde ise anlat›lmak istenen, dilin bütün estetik imkânlar›ndan yararlan›larak<br />
ve söz sanatlar› kullan›larak etkileyici bir flekilde sunulur. ‹lk nesir örnekleri sade<br />
nesirle verilmifltir. Sinan Pafla(öl. 1486)’n›n Tazarrunâme’si süslü nesrin ilk örne¤i<br />
olarak kabul edilir. En uç örnekler olarak da Veysî (ö.1628) ve Nergisî (ö.1635)’nin<br />
eserleri gösterilir. Her iki nesir kolu da son dönemlere kadar devam etmifltir.<br />
Üslûp aç›s›ndan mensur eserleri tarihî bir tasnife tabi tutmadan incelemek daha<br />
yerinde olur. ‹lk tarihlerimizden olan Âfl›k Paflazade Tarihi asl›nda sade nesrin<br />
örne¤i olmakla birlikte yine ayn› türden as›rlar sonra kaleme al›nan ‹bni Kemal’in<br />
ve Hoca Sadeddin (öl.1599)’in tarihleri süslü nesre örnek verilebilir. Bununla birlikte<br />
ilk dönemde kaleme al›nan K›sas-› Enbiyâ türünün örnekleri yine çok sade bir<br />
dille yaz›lm›fl olmakla birlikte son dönemde kaleme al›nan Cevdet Pafla(öl. 1895)<br />
n›n K›sas-› Enbiya’s› da ayn› flekilde sadedir. Fakat ayn› yazar taraf›ndan kaleme<br />
al›nan Târîh-i Cevdet’in üslubu daha farkl›d›r. ‹lk dönemlerde kaleme al›nan eserlerin<br />
dilinin sadeli¤ini, yazarlar›n tercihine veya kültürel birikimine ba¤lamak yerine<br />
dilin o dönemdeki durumu ile izah etmek daha do¤ru olur. Ayr›ca ayn› yazar›n<br />
farkl› kitlelere hitap etti¤inin bilinciyle farkl› üslûplar kulland›¤› da görülür. fiiir dili<br />
genellikle belli bir birikime ve edebî zevke hitap ederken nesrin hem bu kitleye<br />
hem de halk kitlesine hitap etme yönü fliire göre daha a¤›r basar. Fakat bu durum<br />
her zaman ayn› sonucu do¤urmaz.<br />
Eski Türk Edebiyat› Tarihinin Bafll›ca Kaynaklar›<br />
Burada Eski Türk edebiyat›n›n tarih içindeki sürecini, geçirdi¤i merhalelerin, de¤iflimlerin,<br />
aray›fllar›n ve bu döneme ait metinlerin de¤erlendirilmesinde kaynakl›k<br />
edecek eserler hakk›nda toplu hâlde bilgi verilecektir. Bu kaynak eserler Osmanl›<br />
dönemi ile s›n›rl› tutulmufltur. Ayr›ca edebiyat tarihinin en önemli kaynaklar›n›n<br />
bizzat edebî eserlerin kendileri oldu¤u unutulmamal›d›r.<br />
35
36<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
1. fiu’arâ Tezkireleri: Dönemin edebiyat tarihleridir. fiu’arâ tezkireleri flairlerin<br />
hayatlar›, e¤itimleri hakk›nda k›saca bilgi veren, onlar›n eserleri ve sanatlar› hakk›nda<br />
de¤erlendirmeler içeren eserlerdir. Sehî Bey (öl. 1548) taraf›ndan 1538 y›l›nda<br />
yaz›lan Heflt Bihiflt, Bat› Türkçesiyle yaz›lm›fl ilk tezkire olup her as›rda rastlanan<br />
tezkire yazma gelene¤inin Fatin(ö. 1867)’in 1852 y›l›nda yazm›fl oldu¤u Hâtimetü’l-Efl’âr’›<br />
ile sona erdi¤i kabul edilir.<br />
2. fiakâiku’n-Nu’mâniyye ile Tercüme ve Zeyilleri: Taflköprîzâde(öl.<br />
1561)’nin yazm›fl oldu¤u bu eser Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman zaman›na<br />
kadar yaflam›fl bilginler, flairler, kültür adamlar› ve mutasavv›flar hakk›nda bilgi<br />
verir. Asl› Arapça olan eser büyük ilgi görmüfl, ayn› dönemde ilaveli tercümeleri<br />
yap›lmaya bafllanm›fl, XIX. yüzy›la kadar bu eserde bulunmayan kiflilerle ilgili<br />
bilgilerin yer ald›¤› “zeyil (=ek)”leri yaz›lm›flt›r.<br />
3. Mevki ve mesleklere göre kifliler hakk›nda bilgi veren eserler: Bu eserlerin<br />
Hadîkatü’l-Mülûk, Hadîkatü’l-Vüzerâ, Devhatü’l-Meflâyih gibi s›ras›yla padiflahlar›n,<br />
vezirlerin, fleyhülislamlar›n hayatlar› hakk›nda bilgi verenleri oldu¤u gibi<br />
Tezkiretü’l-Hattâtîn, Atrabü’l-Âsâr gibi hattatlar› ve musiki ustalar›n› ele alanlar›,<br />
Menakibü’l-Ârifin, Lemezât-› Hulviyye gibi sadece tasavvuf ileri gelenlerini toplayanlar›,<br />
Nefehâtü’l-Üns gibi evliyalardan bahsedenleri (Tezkiretü’l-evliyâ=evliya<br />
tezkireleri) de vard›r.<br />
4.Türlü biyografik eserler: Bursa, Edirne, Ba¤dad, Diyarbak›r, K›r›m gibi<br />
belli bir vilayette yetiflenleri ele alan Türkçe eserler oldu¤u gibi, Kâtip Çelebi(öl.<br />
1657)’nin Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, Müstakimzâde(öl.1788)’nin Mecelletü’n-Nisâb’›<br />
gibi bütün ‹slam dünyas›nda yetiflmifl olan meflhurlar› konu alan<br />
Arapça eserler de edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemlidir. Daha sonralar›, yak›n dönemde<br />
Bursal› Mehmed Tahir (öl. 1924) taraf›ndan yaz›lan Osmanl› Müellifleri,<br />
Mehmed Süreyya (ö. 1909) taraf›ndan yaz›lan Sicill-i Osmanî, Muallim Naci(öl.<br />
1893)’nin Esâmî ve Osmanl› fiairleri isimli eserleri, Faik Reflad(öl. 1914)’›n Eslâf’›<br />
bu grupta de¤erlendirilebilecek önemli eserlerdendir. Ayr›ca belli bir vilayetin tarihini<br />
konu alan Hüseyin Hüsameddin(öl. 1939)’in Amasya Tarihi gibi eserlerde<br />
de o çevrenin yetifltirmifl oldu¤u flair ve yazarlar hak›nda bilgi vard›r.<br />
5. Osmanl› Tarihleri: Bunlar›n bir k›sm› yazarlar›n kendiliklerinden, bir k›sm›<br />
da devlet taraf›ndan görevlendirildikleri için kaleme ald›klar› eserlerdir. Bu konuda<br />
Osman Gazi’den Sultan Bayezid dönemine kadar meydana gelmifl olaylar› ele<br />
alan ve kendi ad›yla an›lan Âfl›k Paflazade(öl.1484’den sonra)’nin Tarihi’nden itibaren<br />
her as›rda pek çok eser verilmifl olup bunlar›n bir k›sm› Neflrî (XV.yy), Solakzâde<br />
(öl. 1657), Peçevî (öl. 1649), Naîmâ (öl. 1716), ‹zzî (öl. 1755), Vâs›f (öl. 1806),<br />
Cevdet Pafla (öl.1895), Lütfî (öl. 1907) gibi yazarlar›n adlar›yla an›lmaktad›r. Kendisi<br />
de önemli bir flair olan Gelibolulu Âli’nin Künhü’l-Ahbâr isimli tarihi de flairler<br />
hakk›nda do¤rudan bilgi verdi¤i için edebiyat tarihi araflt›rmalar›nda önemli bir<br />
kaynakt›r.<br />
6. Bibliyografyalar. Taflköprîzâde taraf›ndan yaz›lan ve o¤lu taraf›ndan geniflletilerek<br />
çevirisi yap›lan Mevzû’âtü’l-Ulûm, Kâtip Çelebi taraf›ndan yaz›lan Keflfü’z-Zunûn<br />
an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn isimli eserler ve sonuncusuna yap›lan<br />
zeyiller edebiyat tarihimiz için çok önemli bibliyografik kaynaklard›r. Bu eserlerde,<br />
eserler ve yazarlar› hakk›nda verilmifl olan k›sa bilgilerin yan› s›ra her ilmin tarifi<br />
ve di¤er ilimlerle iliflkisi üzerinde de durulmaktad›r.<br />
7. Ansiklopedik eserler: fiemseddin Sâmî(öl. 1904)’nin Kamûsü’l-A’lâm’›, Ahmed<br />
R›fat (öl.1894)’ ›n Lugat-› Târihiyye ve Co¤râfiyye’si bu grubun önemli eserlerindendir.
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
8. Sözlükler: Bu sözlüklerin bir k›sm› Mütercim As›m (öl. 1819)’›n Kamus Tercümesi<br />
gibi sözlük olman›n ötesinde farkl› alanlarda katk› da sunmaktad›r. fiemseddin<br />
Sami’nin Kamûs-› Türkî, Ahmed Vefik Pafla (öl. 1891)’n›n Lehçe-i Osmânî,<br />
Muallim Naci’nin Lügat-› Nâcî adl› sözlükleri de belli kavramlar›n dönemlerine göre<br />
nas›l de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi verir.<br />
9. Edebiyat tarihleri: Abdülhalim Memduh’a, fiehabeddin Süleyman’a ve Faik<br />
Reflad’a ait ayn› ad› tafl›yan Târîh-i Edebiyyât-› Osmâniyye isimli eserler, ‹smail Habib<br />
Sevük(öl. 1954)’ün Türk Teceddüd Edebiyat› Tarihi bu devirde Osmanl› Türkçesi<br />
ile kaleme al›nan edebiyat tarihlerinden baz›lar›d›r.<br />
10. Klâsik edebiyat bilgisini konu alan eserler: Bunlar belâgat ilmi ile ilgili<br />
olup baz›lar› Fars edebiyat›n›n etkisini tafl›makta, büyük k›sm› ise Arap belagatini<br />
izlemektedir. Bu konuda XVI. yüzy›ldan itibaren eser verildi¤i görülmektedir. Sürurî(öl.<br />
1562)’nin Bahrü’l-Ma’ârif, ‹smâîl-i Ankaravî (öl. 1631)’nin Miftâhü’l-Belâga<br />
ve Misbâhü’l-Fesâha, Süleyman Pafla(öl. 1892)’n›n Mebâni’l-‹nflâ, Ahmed Cevdet<br />
Pafla’n›n Belâgat-i Osmâniyye, Recaizade Mahmud Ekrem(öl. 1914)’in Ta’lîm-i<br />
Edebiyyât, Mehmed Rif’at(öl. 1907)’in Mecâmi’ü’l-Edeb adl› eserleri SIRA S‹ZDE bu dönemde<br />
SIRA S‹ZDE<br />
edebî eserlerin ne flekilde de¤erlendirilmesi gerekti¤i hususunda bilgi vermekte,<br />
ayr›ca zaman içinde estetik de¤erlerde meydana gelen de¤ifliklikleri izleme imkâ-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
n› sunmaktad›r.<br />
Burada grupland›r›larak verilen eserler edebiyat tarihimizin bütün kaynaklar›<br />
de¤ildir. Bunlar›n d›fl›nda o dönemden günümüze kadar ulaflan SORU yazma ya da bas-<br />
SORU<br />
k› kitaplar, risaleler ve gazeteler, çeflitli mektuplaflma ve yaz›flma örneklerini içeren<br />
münfle’ât kitaplar›, belli bir bilim dal›na ait terimleri toplayan D‹KKAT lügatler, ayr›ca<br />
D‹KKAT<br />
baflta Ziya Pafla(öl. 1880)’n›n Harabât’› olmak üzere o devirde çeflitli flairlerin fliirlerini<br />
toplayan antoloji niteli¤indeki matbu eserler, ayn› mahiyetteki yazma fliir<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
mecmualar› ve nazire mecmualar› da bu edebiyat›n kaynaklar› aras›nda yer al›r.<br />
Eski Türk edebiyat› tarihi ile ilgili olarak Cumhuriyet döneminde ortaya konulan<br />
konu ile ilgili eserler, ansiklopediler, tarihler, edebiyat tarihleri, antolojiler, araflt›r-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
malar ve makaleler de bu konuda önemli kaynaklar aras›ndad›r.<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
Eski Türk edebiyat›n›n kaynaklar› ile ilgili daha genifl bilgi için Agâh K S›rr› ‹ T ALevend’in P Türk<br />
Edebiyat› Tarihi (Ankara: TTK, 1988, 3. bs.) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.<br />
TELEV‹ZYON<br />
K ‹ T A P<br />
37<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
38<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Eski Türk Edebiyat›n›n Türk Edebiyat› tarihi içindeki<br />
yerini belirleyebilmek.<br />
Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”,<br />
“‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki<br />
Türk edebiyat›” olmak üzere bafll›ca üç<br />
ana döneme ayr›lm›flt›r. ‹slamiyet öncesi Türk<br />
edebiyat›n›n bugün elimizde bulunan yaz›l› ürünleri<br />
VIII-X. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca<br />
metinlerdir. ‹slamî Dönem Türk Edebiyat› ise<br />
her bak›mdan örnek ald›¤› ‹slamî Dönem ‹ran<br />
edebiyat›n›n etkisi alt›nda geliflmifl bir edebiyatt›r.<br />
“‹slamî Dönem Türk Edebiyat›”, bir bütün hâlinde<br />
Türk edebiyat›n›n XI. yüzy›ldan XIX. yüzy›l<br />
ortalar›na kadar yaklafl›k dokuz yüzy›ll›k bir dönemini<br />
içine al›r. Bu dönem Türk edebiyat›na<br />
ait edebî eserler “Do¤u Türk edebî dili” ve “Bat›<br />
Türk edebî dili” olmak üzere bafll›ca iki edebî<br />
dille kaleme al›nm›fllard›r. Do¤u Türk yaz› dili,<br />
“Karahanl›” (XI. yüzy›l), “Harezm-Alt›norda” (XI-<br />
I-XV. yüzy›llar) ve “Ça¤atay” (XV.-XIX. yüzy›llar)<br />
ve Memluk K›pçakças›d›r. Bat› Türk yaz› dili ise,<br />
O¤uz boylar›n›n konuflma diline dayanan bir edebî<br />
dildir. “Bat› Türkçesi”nin ilk dönemine “Eski<br />
Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türkçesi” ve “Eski<br />
Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›<br />
Türkçesi” ya da “Osmanl›ca” ad› verilmifltir. Osmanl›can›n<br />
bir kolu da “Do¤u Osmanl›cas›” ad›<br />
da verilmifl bir yaz› dili olan “Âzerî O¤uzcas›”d›r.<br />
Türk Edebiyat›n›n “Eski Türk Edebiyat›” olarak<br />
adland›r›lan döneminin kuramsal olarak Köktürk,<br />
Uygur, Karahanl›, Harezm-Alt›norda, Ça¤atay,<br />
Memluk-K›pçak, Anadolu Selçuklu, Beylikler<br />
Ça¤› edebiyatlar›n› ve XIX. yüzy›l ortalar›na<br />
kadar Osmanl› Türkçesiyle yaz›lm›fl bütün edebî<br />
ürünleri kapsamas› gerekir. Ancak çeflitli nedenlerle<br />
bugün “Eski Türk Edebiyat›” ad› alt›nda yaln›zca<br />
XIII. yüzy›l sonlar›nda ‹ran edebiyat›n›n etkisiyle<br />
Anadolu Selçuklular› döneminde ilk örnekleri<br />
verilmeye bafllanan ve bütün bir Osmanl›<br />
co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.<br />
yüzy›l ortalar›na kadar sürdürmüfl bir edebî dönem<br />
kastedilmektedir.<br />
A MAÇ<br />
2<br />
Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç<br />
içinde kullan›lm›fl olan adlar› s›ralayabilmek ve<br />
bu adlarla ilgili de¤erlendirmeler yapabilmek.<br />
Eski Türk edebiyat› karfl›l›¤› olarak tarihsel süreç<br />
içerisinde edebiyyât-› kadîme, fli’r-i kudemâ,<br />
havâs edebiyat›, sarây edebiyat›, enderun<br />
edebiyat›; edebiyyât-› Osmâniyye, Osmanl›<br />
fliiri, Divan edebiyat›, ümmet edebiyat›, ümmet<br />
ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat›,<br />
klâsik edebiyat ve klâsik Türk edebiyat›<br />
gibi adlar kullan›lm›flt›r. ‹ran edebiyat› etkisinde<br />
do¤an ve geliflen “‹slamî dönem Bat› Türk<br />
edebiyat›”, XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren<br />
yerini edebiyyât-› cedîde ad› verilen yeni<br />
bir edebî anlay›fla b›rakmaya bafllam›fl; Bat› edebiyat›<br />
etkisinde do¤an ve geliflmeye bafllayan bu<br />
yeni edebiyat› eskisinden ay›rmak için de eskisine<br />
edebiyyât-› kadîme ya da onu yaln›zca fliirden<br />
ibaret bir edebiyatm›fl gibi kabul ederek fli’ri<br />
kudemâ gibi adlar verilmifltir. Bu edebiyat karfl›l›¤›nda<br />
kullan›lm›fl olan havâs, sarây ve enderun<br />
edebiyat› gibi adlar ise onun yaln›zca toplumun<br />
belli kesimlerine hitap eden bir yüksek<br />
zümre edebiyat› oldu¤u ön kabulünden hareketle<br />
verilmifl; ancak söz konusu edebiyat›n yaln›zca<br />
toplumun belli kesimlerine hitap eden bir edebiyat<br />
olmad›¤›n›n bilimsel araflt›rmalar sonucunda<br />
kesin olarak kan›tlanmas›yla art›k tamamen<br />
terk edilmifl adlard›r. Ümmet edebiyat›, ümmet<br />
ça¤› Türk edebiyat›, ‹slamî Türk edebiyat› gibi<br />
adland›rmalar ise bafll›ca amac› sanat olan bu<br />
edebiyat› yaln›zca dinî birtak›m amaçlara hizmet<br />
eden bir edebiyatm›fl gibi gösterdikleri için bilimsel<br />
bir de¤er tafl›mamaktad›r. Osmanl› fliiri,<br />
Osmanl› edebiyat›, edebiyyât-› Osmâniyye gibi<br />
adlar da ayn› kuramsal ve estetik temellere dayanan<br />
Beylikler ça¤› Türk edebiyat›n› göz ard› etti-<br />
¤i ve Osmanl› Dönemi Türk edebiyat›n› Türk<br />
edebiyat› tarihinden ba¤›ms›z bir edebiyatm›fl gibi<br />
gösterdi¤i için do¤ru bir adland›rma olarak<br />
kabul edilmemifltir. Yine bu edebiyat için kullan›lan<br />
“Divan edebiyat›” ad›yla bafllang›çta Osmanl›<br />
saraylar› ve konaklar›nda düzenlenen meclis<br />
ve “divan”lara özgü bir “yüksek zümre (=havâss)”<br />
edebiyat› kastedilmifl; ancak zamanla bu<br />
adland›rman›n gerçek nedeni unutularak bu ad›n
A MAÇ<br />
3<br />
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
söz konusu dönem flairlerinin çeflitli formlarda<br />
yazd›klar› fliirleri “dîvân” ad› verilen kitaplarda<br />
toplam›fl olmalar›ndan hareketle verildi¤i gibi bir<br />
yorum ortaya ç›km›flt›r. Bu edebiyata Divan edebiyat›<br />
ad›n›n verilmesinin as›l gerekçesinin yanl›fll›¤›<br />
üzerinde daha önce durulmufltu. Bir yorum<br />
sonucunda ortaya ç›kan ikinci gerekçeyi kabul<br />
etmek de alt› yüz y›l sürmüfl bir edebiyat›n<br />
mensur eserlerini ve birtak›m fliir formlar›n› yok<br />
saymak gibi bir sonucun ortaya ç›kmas›na yol<br />
açmaktad›r. “Klâsik edebiyat” ve “klâsik Türk<br />
edebiyat›” gibi adland›rmalara bu dönem Türk<br />
edebiyat›nda Bat› edebiyatlar›ndaki klasisizm ölçütlerini<br />
arayanlarca bu edebiyatta sözkonusu<br />
özellikleri göremedikleri için karfl› ç›k›lm›flt›r. Eski<br />
Türk edebiyat› adland›rmas›n› ise Bat› edebiyatlar›<br />
etkisinde do¤an ve geliflen Türk edebiyat›n›<br />
öncekinden ay›rmak için önceki edebiyata<br />
verilen “edebiyyât-› kadîme” ad›n›n günümüze<br />
bir yans›mas› olarak de¤erlendirmek mümkündür.<br />
Günümüzde popüler yay›nlarda “Divan edebiyat›”,<br />
bilimsel yay›nlarda da ço¤unlukla “klâsik<br />
Türk edebiyat›” ad› tercih edilmektedir. “Eski<br />
Türk edebiyat›” ise daha çok bilimsel bir s›n›fland›rma<br />
gereksinimine cevap veren bir adland›rma<br />
olarak de¤erlendirilmektedir.<br />
Divan fliirini geliflim çizgisini ve geçirdi¤i üslup<br />
farkl›laflmalar›n› dikkate alarak dönemlere ay›rabilmek<br />
ve genel özelliklerini s›ralayabilmek.<br />
Divan fliirini geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak<br />
geçirdi¤i üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde<br />
bulundurarak 1, oluflum dönemi, 2. I. klâsik<br />
dönem ve 3. II. klâsik dönem olmak üzere bafll›ca<br />
üç döneme ay›rmak mümkündür. Oluflum<br />
Dönemi, XIII. yüzy›l›n sonlar›ndan bafllayarak<br />
XIV. yüzy›l sonlar›na kadar devam eder. Bu dönemin<br />
önemli temsilcileri, Âfl›k Pafla, Gülflehrî,<br />
fieyho¤lu Mustafa, Ahmedî ve fieyhî gibi flairlerdir.<br />
I. Klâsik dönem: XV. yüzy›l›n ilk y›llar›ndan<br />
XVII. yüzy›l bafllar›na kadar devam eder. Ahmed<br />
Pafla, Necatî ve Zâtî gibi flairlerle olgunluk kazanmaya<br />
bafllad›¤›; Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî,<br />
Tafll›cal› Yahya gibi flairlerle de Türk edebiyat›n›n<br />
‹ran edebiyat› etkisinden k›smen de olsa kurtularak<br />
art›k kendi iç geliflimini tamamlay›p özgün<br />
eserlerini vermeye bafllad›¤› bir dönemdir.<br />
II. Klâsik Dönem: XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX.<br />
yüzy›l›n ikinci yar›s›na kadar devam eder. Türk<br />
39<br />
edebiyat›n›n ‹ran edebiyat›nda bafllayan üslup<br />
farkl›laflmas›n›n etkisiyle özellikle fliirde yo¤un<br />
olarak yeniden bu edebiyat›n etkisi alt›na girdi¤i<br />
bir dönemdir. Bu dönemin önemli temsilcileri<br />
Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î ve<br />
fieyh Gâlib’dir.<br />
Divan fliiri, gelene¤e dayal› özellikleri olan, belli<br />
bir bilgi ve kültür birikimi ile yaz›lan ya da söylenen<br />
bir fliirdir. Bu fliirde bir flairin hem estetik<br />
kurallar› hem de muhteva(=içerik)y› belirleyen<br />
bu gelene¤in d›fl›na ç›karak fliir söylemesi mümkün<br />
de¤ildir. fiair bu edebî anlay›flta gelene¤in<br />
çizdi¤i genel çerçevenin s›n›rlar›n› aflmadan sanatl›<br />
söyleyifli yakalamak zorundad›r. Gelenek<br />
karfl›s›nda bir padiflah ile s›radan bir flairin durumu<br />
ayn›d›r. Her ikisi de fliirde ayn› kurallara uymak<br />
durumundad›r. Bu nedenle Divan fliirinde<br />
bir padiflah›n fliirini herhangi bir flairinkinden ya<br />
da kad›n bir flairin fliirini erkek flairinkinden ay›rmak<br />
ço¤u zaman mümkün olamamaktad›r. fiairlerin<br />
ayn› malzemeyle farkl› fliirler söylemek ya<br />
da yazmak zorunda olmalar› bu edebiyatta özgün<br />
eserlerin ortaya ç›kmas›n›n önündeki en en<br />
büyük engel olmufl; bu engeli aflarak, ayn› konular›<br />
ayn› unsurlar ve ayn› estetik kurallar ile söylerken<br />
di¤er flairlerden ayr›labilen ve böylece<br />
belli bir düzeye yükselebilen flair, sanatkâr kabul<br />
edilmifltir. Klâsik edebiyatta flair, etkileyici bir fliir<br />
söyleyebilmek için önce sözcükleri seçer, sonra<br />
bunlar›, güzel ve etkileyici bir flekilde birlefltirir.<br />
Seçme ve birlefltirme için “belâgat”in koydu-<br />
¤u belli kurallar vard›r. Bütün bu kurallar asl›nda,<br />
sözün duruma, ba¤lama uygunlu¤u d›fl›nda<br />
iki amac› sa¤lamaya yöneliktir: Dil kurallar›na<br />
uygunluk ve âhenk. fiiirde dil kurallar›na uygunluk<br />
ve âhenk d›fl›nda orijinal anlamlar›n ve hayallerin<br />
de bulunmas› gerekir. Çünkü Divan fliiri<br />
âhenk ile anlam›n ideal düzeyde birleflmesini hedefler.
40<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
1. Divan fliirinde Tanr›’n›n zât›ndan, s›fatlar›ndan, fiillerinden,<br />
birli¤inden ve yüceli¤inden söz eden manzumelere<br />
ne ad verilir?<br />
a. münâcât<br />
b. na’t<br />
c. tevhîd<br />
d. mi’râciyye<br />
e. hilye<br />
2. fiarab› icat etti¤ine inan›lan efsanevî ‹ran hükümdar›<br />
afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Feridun<br />
b. Cemflid<br />
c. Keyhusrev<br />
d. Minuçihr<br />
e. Dahhak<br />
3. “Kebûter” sözcü¤ünün karfl›l›¤› hangi seçenekte do¤ru<br />
olarak verilmifltir?<br />
a. sülün<br />
b. keklik<br />
c. güvercin<br />
d. flahin<br />
e. papa¤an<br />
4. Divan fliirinde daha çok “haks›z yere öldürülme”<br />
sembolü olarak geçen mitolojik kahraman afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Siyavufl<br />
b. Minuçihr<br />
c. Keyhusrev<br />
d. Husrev<br />
e. Feridun<br />
5. As›l anlam› “çokluk” ve bir tasavvuf terimi olarak<br />
“tek ve bir olan mutlak varl›k d›fl›ndaki bütün varl›klar”<br />
anlam›na gelen sözcük afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. fenâ<br />
b. kesret<br />
c. beka<br />
d. elest<br />
e. melâmet<br />
6. Bir gezegen ad› olarak Müflterî sözünün efl anlaml›s›<br />
afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Satürn<br />
b. Merih<br />
c. Venüs<br />
d. Jüpiter<br />
e. Merkür<br />
7. Divan fliirinde genellikle ad› Âsaf, Sabâ, Belkis,<br />
hüdhüd, mûr, mühr ve hâtem sözcükleriyle birlikte<br />
an›lan peygamber afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. Süleyman<br />
b. Yakub<br />
c. fiît<br />
d. ‹brahim<br />
e. Davud<br />
8. Afla¤›dakilerden hangisi eski Türk edebiyat› için kullan›lm›fl<br />
adlardan biri de¤ildir?<br />
a. Enderun edebiyat›<br />
b. Tekke edebiyat›<br />
c. Havâs edebiyat›<br />
d. Saray edebiyat›<br />
e. Edebiyyât-› kadîme<br />
9. Divan fliirinde “hüzün” sembolü olarak an›lan peygamber<br />
afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. ‹brahim<br />
b. ‹smail<br />
c. Davud<br />
d. Yusuf<br />
e. Yakub<br />
10. Afla¤›dakilerden hangisi tasavvufla ilgili bir terim<br />
de¤ildir?<br />
a. ‹sti¤nâ<br />
b. na’t<br />
c. semâ<br />
d. riyâzet<br />
e. tecrîd
1. Ünite - Eski Türk Edebiyat›n›n Genel Özellikleri ve Baz› Temel Bilgiler<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümü<br />
tekrar okuyunuz.<br />
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarihî ve mitolojik bilgiler”<br />
bölümünü yeniden okuyunuz.<br />
5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz<br />
6. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tabiat ile ilgili unsurlar”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bafll›kl› bölümünü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Adland›rma sorunu”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
9. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Din” bölümünü yeniden<br />
okuyunuz.<br />
10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tasavvuf” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
41<br />
S›ra Sizde 1<br />
Türk edebiyat›, “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”, “‹slâmî<br />
dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›”<br />
olmak üzere bafll›ca üç ana döneme ayr›l›r. Eski<br />
Türk edebiyat› ‹slamî Dönem Türk Edebiyat›n›n iki<br />
kolundan biridir. “‹slâmî dönem Bat› Türk edebiyat›”<br />
ad›n› da verebilece¤imiz eski Türk edebiyat› ‹ran edebiyat›<br />
etkisiyle XIII. yüzy›l sonlar›nda Anadolu’da do¤mufl<br />
ve bütün Osmanl› co¤rafyas›nda varl›¤›n› kesintisiz olarak<br />
XIX. yüzy›l ortalar›na sürdürmüfl bir edebiyatt›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Klâsik dönemin Türk flair ve yazarlar›n›n Arap ve Fars<br />
kültürünü ve bu uluslar›n edebî anlay›fllar›n› bir bütün<br />
hâlinde benimsemifl olmalar›n›n tarihsel ve sosyal nedenlerinden<br />
biri ve en önemlisi bu uluslarla olan din<br />
birli¤idir. Bir di¤er önemli neden de Osmanl› devletinin<br />
kendine hedef olarak bölgesel bir güç olarak kalmay›<br />
de¤il, bir dünya devleti olmay› seçmifl olmas›, bunun<br />
için de ele geçirilen topraklardaki farkl› milletlere ait<br />
kültürlere ve uygarl›klara düflmanl›k etmemesi, onlar›n<br />
kültürlerinden ve bilgi birikimlerinden kendi de¤erlerini<br />
zorlamad›¤› sürece yararlanabilece¤i kadar yararlanm›fl<br />
olmas›d›r. Türk flairlerinin ‹slamî dönem ‹ran edebiyat›n›n<br />
edebî anlay›fl›n› benimsemifl olmalar›n›n bir<br />
baflka önemli nedeni de ‹ranl›lar›n ‹slâm dinini Türklerden<br />
yaklafl›k iki yüzy›l önce kabul etmifl olmalar›d›r.<br />
Bu, Türklerin bir çok konuda oldu¤u gibi e¤itim ö¤retim<br />
sisteminde de ‹ranl›lar› örnek almalar›na yol açm›fl;<br />
Türk ve Fars flairlerinin ayn› sistemi uygulayan medreselerde<br />
ayn› dersleri görerek ve ayn› kitaplar› okuyarak<br />
yetiflmeleri sonucunu do¤urmufltur.<br />
S›ra Sizde 3<br />
Divan fliirinin geliflim çizgisini ve buna ba¤l› olarak geçirdi¤i<br />
üslup farkl›laflmalar›n› göz önünde bulundurarak<br />
oluflum dönemi, I. klâsik dönem ve II. klâsik<br />
dönem olmak üzere bafll›ca üç döneme ay›rmak mümkündür.<br />
Oluflum dönemi XIII. yüzy›l sonlar›ndan bafllayarak<br />
XIV. yüzy›l›n sonlar›na kadar; I. klâsik dönem,<br />
XV. Yüzy›l bafllar›ndan XVII. yüzy›l bafllar›na kadar; II.<br />
klâsik dönem de XVII. yüzy›l bafllar›ndan XIX. yüzy›l›n<br />
ikinci yar›s›na kadar devam eder. Oluflum döneminin<br />
önemli temsilcileri; Âfl›k Pafla, Gülflehrî, fieyho¤lu Mustafa,<br />
Ahmedî ve fieyhî ; I. klâsik dönemin önemli temsilcileri;<br />
Ahmed Pafla, Necatî, Zâtî, Fuzulî, Bakî, Nev’î,<br />
Hayalî, Tafll›cal› Yahya, II. klâsik Dönemin önemli temsilcileri<br />
de Fehîm-i Kadîm, Nâ’ilî, Nedîm-i Kadîm, Nef’î,<br />
Nâbî, Nedîm ve fieyh Gâlib’dir.
42<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynaklar<br />
Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyat›”. D‹A. c. IX. ‹stanbul.<br />
Banarl›, N. S. (1987). Resimli Türk Edebiyat› Tarihi.<br />
c. I-II. ‹stanbul: MEB Yay›nlar›.<br />
Beyatl›, Y. K. (1971). Edebiyata Dair. ‹stanbul.<br />
Bafllang›c›ndan Günümüze Kadar Büyük Türk Klâsikleri.<br />
(1985-88). c. I-VII. ‹stanbul.<br />
Ebu Hamid el- Gazali (Tarihsiz). ‹hyâu Ulûmiddin.<br />
c.7. Beyrut<br />
Ebu’l-Alâ Afifî (2004). Tasavvuf, ‹slam’da Manevi Devrim.<br />
2. bask›. ‹stanbul: Risale Yay›nlar›.<br />
‹sen, Mustafa vd. (2002). Eski Türk Edebiyat› El Kitab›.<br />
Ankara: Grafiker Yay›nlar›.<br />
Kurnaz, Cemal (1987). Hayali Bey Divan› Tahlili. Ankara:<br />
MEB yay›nlar›.<br />
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat›. ‹stanbul: Enderun<br />
Kitabevi.<br />
Levend, A. S. (1984). Türk Edebiyat› Tarihi I. 2. bask›.<br />
Ankara: Türk Tarih Kurumu.<br />
Okuyucu, Cihan (2004). Divan Edebiyat› Esteti¤i. ‹stanbul:<br />
L.M.Yay›nlar›.<br />
Mengi, Mine (2000). Eski Türk Edebiyat› Tarihi. Ankara:<br />
Akça¤ Yay›nlar›.<br />
Özkan, Ömer (2007). Divan fiiirinin Penceresinden<br />
Osmanl› Toplum Hayat›. ‹stanbul: Kitabevi.<br />
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi:Belâgat.<br />
7. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.<br />
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi-<br />
Biçim-Ölçü Kafiye. 3. bask›. ‹stanbul: Gökkubbe<br />
Yay›nlar›.<br />
Saraç, M. A. Yekta (2007). Osmanl›n›n fiiiri. ‹stanbul:<br />
3F Yay›nevi.<br />
Sefercio¤lu, M. Nejat (1990). Nev’î Divan›’n›n Tahlili.<br />
Ankara: Kültür Bakanl›¤› yay›nlar›.<br />
Tökel, Dursun Ali (2000). Divan fiiirinde Mitolojik<br />
Unsurlar: fiah›slar Mitolojisi. Ankara: Akça¤ Yay›nlar›.<br />
Tarlan, Ali Nihat (1964). fieyhi Divan›’n› Tetkik. ‹stanbul.<br />
Türk Dili ve Edebiyat› Ansiklopedisi. (1977-1998). c.<br />
I-VIII. ‹stanbul: Dergâh Yay›nlar›.<br />
Y›ld›r›m, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlü¤ü. ‹stanbul:<br />
Kabalc› Yay›nevi.
2<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>: <strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;<br />
M›sra ve beyit terimlerini aç›klayabilecek,<br />
Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek,<br />
Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› ay›rt edebilecek,<br />
Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek ve yap›lar› aras›ndaki fark›<br />
belirleyebileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• M›sra<br />
• Kasîde<br />
• Müstezâd<br />
• Naz›m<br />
• Rübâ’î<br />
‹çerik Haritas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na<br />
Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Naz›m Biçimleri: Beyitlerden<br />
Oluflan Naz›m Biçimleri ve<br />
Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
• Beyt<br />
• Gazel<br />
• K›t’a<br />
• Mesnevî<br />
• Tuyu¤<br />
• <strong>G‹R‹fi</strong><br />
• BEY‹TLERDEN OLUfiAN NAZIM<br />
<strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹<br />
• DÖRT MISRALI NAZIM <strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹
Naz›m Biçimleri:<br />
Beyitlerden Oluflan Naz›m<br />
Biçimleri ve Dört M›sral›<br />
Naz›m Biçimleri<br />
<strong>G‹R‹fi</strong><br />
Divan edebiyat›nda fliirler, biçimde gösterdikleri farkl›l›klar dikkate al›narak birtak›m<br />
gruplara ayr›lm›fl ve çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Biçimde gösterdikleri bu farkl›l›klara<br />
göre birbirinden ayr›larak çeflitli adlar alan bu gruplar›n hepsine birden naz›m<br />
biçimleri (=eflkâl-i nazm, naz›m flekilleri) denir. Bu grupland›rmada fliirlerin<br />
yaz›ld›klar› naz›m birimleri ve kafiye düzenleri esas al›nm›fl ve divan edebiyat› naz›m<br />
biçimleri, 1. ünitede de belirtildi¤i gibi “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”,<br />
“dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri” olmak üzere<br />
üçe ayr›lm›flt›r. Farkl› araflt›rmac›lar taraf›ndan bu konuda baflka grupland›rmalar›n<br />
yap›ld›¤› da görülmektedir.<br />
Naz›m biçimleri asl›nda fliir metinlerinin bir tür kal›plar›d›r. Divan edebiyat›n›n<br />
benimsemifl oldu¤u edebî anlay›fl, vezin ve kafiyede nas›l birtak›m kesin kurallar<br />
koymuflsa, biçime yönelik de büyük ölçüde de¤iflmez bir çerçeve çizmifltir. fiiirler<br />
di¤er birtak›m kurallara da uyarak naz›m biçimlerinin önceden belirlemifl oldu¤u<br />
bu çerçeve içinde varl›k bulurlar. Naz›m biçimlerinin önceden belirledi¤i bu çerçeve,<br />
ilk bak›flta flairleri k›s›tlayan, onlar›n anlat›mda belli s›n›rlar içinde kalmas›na<br />
neden olan ögeler olarak görülebilir. Ancak bu s›n›rlaman›n fliirde belli konular› ifllemek<br />
için haz›r kompozisyon kal›plar› sunmak, müzikaliteyi sa¤lamak ve belli bir<br />
düzen içinde düflünceleri ifade etmek gibi olumlu katk›lar›ndan da söz etmek<br />
mümkündür. Naz›m biçimlerini tan›mak, klâsik dönem Türk edebiyat›na ait metinleri<br />
anlamak ve yorumlamak aç›s›ndan oldukça önemlidir. Ancak naz›m biçimleri<br />
ile ilgili henüz çözülememifl birtak›m sorunlar›n varl›¤›n› da burada hat›rlatmak gerekir.<br />
Bir naz›m biçimi için yap›lm›fl olan tan›m ile divanlarda ayn› formda yaz›lm›fl<br />
fliirlerin adland›r›lmas› aras›ndaki çeliflki bu sorunlara örnek olarak gösterilebilir.<br />
Ayn› konudaki bir baflka sorun da naz›m biçimi olarak bilinen baz› formlar›n gerçekten<br />
ba¤›ms›z bir naz›m biçimi olup olmad›¤›n›n henüz kesinlik kazanmam›fl olmas›d›r.<br />
Bunda Türk edebiyat› araflt›rmac›lar›n›n özellikle son dönemde hemen<br />
her farkl› özelli¤i ayr› bir naz›m biçimi ad› alt›nda de¤erlendirme e¤iliminin de<br />
önemli pay› vard›r.<br />
Bu ünitede beyitlerden oluflan naz›m biçimleri ile dört m›sral› naz›m biçimleri<br />
hakk›nda bilgi verilecektir.
46<br />
Resim 2.1<br />
XVIII. yüzy›l Divan<br />
flairi Nedîm’e ait bir<br />
beytin Münif<br />
Fehim’in f›rças›yla<br />
tablolaflt›r›lm›fl hâli<br />
M›sra’›n as›l anlam› “kap›<br />
kanad› ya da çad›r kap›s›n›n<br />
iki yan›ndan her biri”dir.<br />
Beytin as›l anlamlar› “ev,<br />
oda, çad›r”d›r.<br />
Ferd ve müfred<br />
sözcüklerinin as›l anlam›<br />
“tek”tir. “Beyt-i müfred” ve<br />
“beyt-i ferd (=tek beyit)”den<br />
k›salarak terimleflmifllerdir.<br />
Matla’›n sözcük anlam›<br />
“güneflin ya da y›ld›zlar›n<br />
do¤du¤u yer”dir.<br />
Musarra’›n as›l anlam›<br />
“kap›y› iki kanatl› yapmak”;<br />
mukaffân›n as›l anlam› da<br />
“en az iki fleyi bafl bafla<br />
getirmek”tir.<br />
Zâtü’l-metâli’ ve zü’lmetâli’<br />
terimlerinin her ikisi<br />
de “çok matlal›”<br />
anlam›ndad›r.<br />
Makta’›n as›l anlam› “bir<br />
fleyin kesildi¤i yer, kesme<br />
yeri”dir.<br />
Âzâde’nin as›l anlam›<br />
“özgür, ba¤›ms›z,<br />
serbest”tir.<br />
Berceste “s›çram›fl, seçkin”<br />
anlamlar›ndad›r.<br />
Merhun, rehinli<br />
anlam›ndad›r.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Görmeden Mecnunlar›n sahrâdaki cem’iyyetin<br />
Sevdigim meflk-i nigâh eylerdin âhûlarla sen<br />
Nedîm<br />
BEY‹TLERDEN OLUfiAN<br />
NAZIM <strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹<br />
M›sra’ ve Beyt<br />
Divan fliirindeki bütün naz›m biçimleri m›sra’<br />
ya da m›srâ’ ad› verilen en küçük naz›m<br />
biriminden do¤mufltur. M›sra bir edebiyat<br />
terimi olarak aruz vezniyle söylenmifl beytin<br />
yar›s›d›r. Beyit (
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Âfl›klar o güzelin badem gibi gözlerini hayal ettikçe gönül gülflenlerinde badem<br />
çiçekleri açar.<br />
Aç›klama: Divan fliirinde güzelin gözleri biçim olarak bademe benzetilmifltir.<br />
Örnek 2<br />
Arad›kça dil-i pür-cûflda ma’nâ bulunur<br />
Ka’r-› deryâda nice gevher-i yektâ bulunur<br />
Sünbülzâde Vehbî<br />
XVIII. yüzy›l flairlerinden Sünbülzâde Vehbî (öl. 1809-10)’nin bu beyti bir matla<br />
örne¤idir.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Denizin derinliklerinde eflsiz güzellikte birçok inci bulundu¤u gibi, cofltukça<br />
coflan gönülde de arad›kça nice anlamlar bulunur.<br />
Örnek 3<br />
Ne ararsan bulunur derde devâdan gayr›<br />
Koca Rag›b Pafla<br />
Zevki kederde mihneti râhatda görmüflüz<br />
fieyh Gâlib<br />
Biri II. Mahmud’un hekimbafl›s› Abdulhak Molla (öl. 1853)’ya di¤eri de XVIII.<br />
yüzy›l flairlerinden fieyh Gâlib (öl. 1799)’e ait bu iki m›sra birer m›sra’-› âzâde örne¤idir.<br />
Bunlardan ilki tek m›sra olarak söylenmifl; ikincisi ise flairin bir beytinden<br />
al›narak tek bafl›na meflhur olmufl ve beytin di¤er m›sra› unutulmufltur.<br />
Örnek 4<br />
Miyân-› güft-gûda bed-menifl îhâm ider kubh›n<br />
“fiecâ’at arz iderken merd-i k›btî sirkatin söyler”<br />
Koca Râg›b Pafla<br />
XVIII. yüzy›l flairlerinden Koca Râg›b Pafla (öl. 1763)’n›n bir gazelinden al›nm›fl<br />
bu beytin her yönüyle kusursuz olan ikinci m›sra› bir vecize (=özdeyifl) ya da darb›mesel<br />
(=atasözü) hâline gelmifl, beytin birinci m›sra› unutulmufltur. Bu tür m›sralara<br />
“m›sra’-› berceste” denir.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
K›btinin cesaretini anlat›rken yapt›¤› h›rs›zl›¤› a¤z›ndan kaç›rd›¤› gibi, kötü huylu<br />
insan da sohbet s›ras›nda bütün çirkinli¤ini ortaya koyar.<br />
M›sra, beyt, müfred, matla, m›sra’-› âzâde terimlerini tan›mlayarak SIRA müfred S‹ZDE ve matla aras›ndaki<br />
en önemli fark› belirtiniz.<br />
Kasîde<br />
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Kasîde, bir edebiyat terimi olarak ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitlerinin<br />
ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, SORU en az 15<br />
beyit uzunlu¤undaki bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi Arap edebiyat›nda<br />
do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na geçmifltir. Kasîdenin be-<br />
D‹KKAT<br />
Kasîdenin as›l anlam›<br />
“kastetmek, bir SORU fleye<br />
yönelmek, do¤ru yolda<br />
olmak”t›r.<br />
D‹KKAT<br />
47<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
1<br />
AMAÇLARIMIZ
48<br />
Resim 2.2<br />
Nef’î Divan›’ndan<br />
kasîdeler<br />
bölümünün ilk iki<br />
SIRA sayfas› S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
yit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak<br />
kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin uzunlu¤u<br />
genellikle 31 beyit ile 99 beyit aras›nda<br />
de¤iflmektedir. Ancak bu konuda kesin bir say›<br />
yoktur. Beyit say›s› 31’den az ya da 99’dan<br />
fazla olan kasîdeler de vard›r. Kasîdenin kafiye<br />
düzeni flöyledir: aa xa xa xa xa xa xa<br />
. . .<br />
Harflerle sembollefltirilen D‹KKAT kafiye düzeninde “a”lar kafiyeli “x”ler de serbest m›sralar› göstermektedir.<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
Kasîdede övülen kifliye Kasîdeler dinî konulu olanlar d›fl›nda genellikle bir devlet büyü¤ünü ya da za-<br />
memdûh denir; memdûhun man›n ileri gelenlerinden birini çeflitli münasebetlerle övmek ve yap›lan övgü kar-<br />
sözcük anlam› “övülen”dir.<br />
AMAÇLARIMIZ fl›l›¤›nda da AMAÇLARIMIZ memdûhtan câ’ize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Ancak<br />
Câ’ize, bir büyü¤ün flairlerin kasîdede bu övgüye geçmeden önce ve sonra yerine getirmek zorunda ol-<br />
kendisine sunulan fliirler ya<br />
da eserler karfl›l›¤›nda duklar› birtak›m biçim gereklilikleri vard›r. Bu gereklilikler kasîde formunun bö-<br />
verdi¤i K ‹ Tödüldür. A P<br />
lümler hâlinde K ‹ Tdüzenlenmifl A P olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Tam bir kasîdede 6<br />
bölüm bulunur. Bu bölümler flunlard›r:<br />
1. Nesib ya da teflbib: Kasîdenin 15 ile 20 beyit aras›nda bir uzunlukta olan gi-<br />
TELEV‹ZYON rifl bölümüdür. TELEV‹ZYON Burada aflk konusu ifllenmiflse bölüm “nesib”, baflka bir konu ifllenmiflse<br />
“teflbib” ad›n› al›r. Ancak bu iki terimin birbirinin yerine kullan›ld›¤› da görülmektedir.<br />
Nesib ya da teflbib, kasîdenin edebî de¤eri yüksek bölümlerinden biridir.<br />
Bu bölümün önemi kasîdelerin nesib ya da teflbibde ifllenen konulara göre<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
adland›r›lm›fl olmas›ndan da anlafl›lmaktad›r. Bu adland›rmalar üzerinde ayr›ca durulacakt›r<br />
(bk. Örnek 5).<br />
2. Girizgâh (Gürizgâh): fiairin övgüye bafllayaca¤›n› haber verdi¤i bir ya da<br />
iki beyitlik bölümdür. Nesib ile mehdiye aras›ndaki geçiflin flairane bir tarzda yap›lmas›<br />
gerekir. fiair bunu bazen ustal›kla yaparken bazen de üslupta bir k›r›lmayla<br />
do¤rudan ifade eder. Asl›nda girizgâh› bir bölüm olarak de¤erlendirmek pek de<br />
do¤ru de¤ildir (bk. Örnek 5).<br />
3. Medhiyye (maksad, maksûd): Bu bölümde kasîdenin sunuldu¤u kifli övülür.<br />
Kasîdenin as›l yaz›l›fl amac›n›n ifade edildi¤i bölüm, fliirin merkezidir. Genellikle<br />
önemli bir kiflinin ya da de¤erli bir varl›¤›n övüldü¤ü bu k›s›mda flair sanat›n›n<br />
bütün inceliklerini kullanarak memduhunu över. Medhiyede as›l amaç övgü<br />
olmakla birlikte flairin bölümdeki baflar›s›, övgüde ne kadar ileri gitti¤ine de¤il, sanat<br />
gücünü ne oranda gösterdi¤ine ba¤l›d›r. Bu bölümün dili genellikle nesibden<br />
daha a¤›rd›r (bk. Örnek 5).<br />
4. Tegazzül: Kasîde içindeki gazeldir. Kasîdedeki yeri tam olarak belirlenmifl<br />
de¤ildir. Nesibden hemen sonra gelebilece¤i gibi medhiyeden sonra da yer alabilir.<br />
Tegazzül her kasîdede görülmez. Baz› kasîdeler do¤rudan tegazzülle bafllar ve<br />
hemen ard›ndan medhiyeye geçilir. Böyle kasîdelerde nesib bölümü bulunmaz.<br />
Kasîde uzun bir manzume oldu¤u için beyit sonlar›ndaki kafiye ile sa¤lanan ses<br />
tekrarlar› bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl manzumelerde bir süre sonra bir tekdüzeli-<br />
¤in ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Tegazzül ise musarra bir beyitle bafllad›¤›<br />
ve bu bölümde genellikle farkl› bir konu ifllendi¤i için kasîdede tekdüzeli¤i k›rmakta<br />
ve okuyucunun fliire olan ilgisinin devam›n› sa¤lamaktad›r (bk. Örnek 5).
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
5. Fahriyye: fiairlerin fliirdeki yetenekleriyle övündükleri bölümdür. Bu bölümde<br />
flairler memduhun erdemleri yan›nda kendilerinin de sahip olduklar› özellik<br />
ve yetenekleri ona hat›rlat›rlar. Fahriyede flairler genellikle kendilerini di¤er<br />
kasîde flairleriyle karfl›laflt›rarak onlardan daha güçlü ve yetenekli flairler olduklar›n›<br />
iddia etmifllerdir (bk. Örnek 5).<br />
6. Du’â: fiairin memduha dua etti¤i bölümdür. Ayn› zamanda bu bölümde<br />
kasîdenin tamamlanmas› dolay›s›yla Allah’a flükredilir ve memduhun içinde bulundu¤u<br />
iyi durumun devam› için dua edilir. ‹lk kasîde örneklerinde görülmeyen bu<br />
bölüm kasîde formuna sonradan eklenmifltir (Bk. Örnek 5).<br />
Kasîdenin bu kompozisyonu kuramsal aç›dan klâsik bir kasîdede uyulmas› gerekli<br />
bir düzen olarak kabul edilmifl olsa da her zaman bu düzene uyulmufl oldu-<br />
¤unu söylemek mümkün de¤ildir. Mevcut kasîde örneklerinin pek az›nda bu 6 bölüm<br />
tam olarak bulunmaktad›r. Bugün elimizde nesib ve tegazzül bölümleri olmayan<br />
ya da tegazzül bölümü yukar›daki s›ralamadan farkl› bir yerde bulunan çok say›da<br />
kasîde örne¤i vard›r. Ayr›ca, do¤rudan fahriye ya da medhiye ile bafllam›fl veya<br />
medhiye ile bafllam›fl ve bitmifl kasîdelere de rastlanmaktad›r.<br />
Kasîde flairleri mahlaslar›n› medhiyeden sonraki bölümlerden birinde kullanm›fllard›r.<br />
Bu naz›m biçiminde flairin mahlas›n› söylendi¤i beyte tâc beyt, en güzel beyte<br />
de beytü’l-kasîde denir. Kasîdede matla beytinden sonraki beyte hüsn-i matla,<br />
makta beytinden önceki beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Hüsn-i matla›n s›radan<br />
bir matladan öte; etkileyici, söz ve anlam iliflkisi sa¤lam ve güzel olan matla,<br />
anlam›na geldi¤ini; ayn› flekilde söz ve anlam›n titizlikle seçildi¤i, fliiri okuyan› ya<br />
da dinleyeni etkileyecek, onda hofl duygular b›rakacak bir biçimde sonland›ran<br />
beyte de hüsn-i makta ad›n›n verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r.<br />
Baz› kasîdelerde flairler, fliirin ahengini art›rmak ve tekdüzeli¤i k›rmak için<br />
tecdîd-i matla (=matla’› yenileme) denilen bir yola baflvurmufllard›r. Tecdîd-i<br />
matla’ kasîdede yeni bir matla beyti söylemektir. fiairlerin bu naz›m fleklinde<br />
ahengi art›rmak için zaman zaman baflvurmufl olduklar› bir baflka yol da kasîdelerini<br />
musammat olarak yazmalar›d›r. Musammat kasîdeler, 4 mefâ’îlün ya da 4<br />
müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle ve her m›sra›n ikinci<br />
tef’ilesinin sonunda bir iç kafiye kullan›larak yaz›lm›fllard›r. Ancak bu manzumelerin<br />
ilk beytinde genellikle iç kafiye bulunmaz. Bu tür kasîdelerde birinci beyit<br />
d›fl›ndaki beyitler ortadan ikiye bölünerek dört m›sral› naz›m biçimleri hâline getirildiklerinde<br />
dörtlüklerin ilk üç m›sra› kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla<br />
beytiyle kafiyeli olur (bk. Örnek 6). Kasîdede flairler bazen matla›n bir m›sra›n›<br />
manzumenin herhangi bir yerinde aynen tekrar ederler. Bu tekrara redd-i<br />
matla’ (=matla› tekrarlama) denir. Ancak redd-i matla, kafiye tekrar› demek oldu¤undan<br />
pek hofl karfl›lanmam›flt›r.<br />
Klâsik tertibe uyularak düzenlenmifl divanlarda kasîdeler, en baflta “kasâ’id<br />
(=kasîdeler)” bafll›kl› bölümde yer al›rlar. Divanlar›n tertibinde fliirlerin uzunluk ve<br />
k›sal›klar›n›n dikkate al›nd›¤› ve kasîdelerin ilk s›rada yer almas›nda di¤er fliirlere<br />
göre daha uzun manzumeler olmalar›n›n etkili oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca divanlar›n<br />
kasaid bölümlerinde kasîdelerin kendi içlerinde de bir s›ralamaya tabi tutuldu¤u<br />
görülmektedir. Bu s›ralamada dinî konulu kasîdeler baflta yer almakta,<br />
bunlar› padiflahlar, sadrazamlar, vezirler ve fleyhülislamlar için yaz›lm›fl olanlar izlemektedir.<br />
Bu da kasîdelerin s›ralan›fl›nda beyit say›lar›n›n çoklu¤u ya da azl›¤›<br />
yan›nda övgüsü yap›lan kiflilerin önem s›ralar›n›n da göz önünde bulunduruldu¤unu<br />
göstermektedir.<br />
49
50<br />
Çâr Yâr, “dört dost”<br />
demektir. Hz. Muhammed’in<br />
dört halifesi Hz. Ebubekir,<br />
Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz.<br />
Ali’ye “çâr yâr” denilir.<br />
On iki imam, fii’îlerin<br />
“e’imme-i isnâ afler”<br />
denilen on iki önderidir. Bu<br />
inançtan meydana gelmifl<br />
mezhebe ‹mâmiyye, ‹snâ<br />
afleriyye ve Caferiyye gibi<br />
adlar verilmifltir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Dinî konular d›fl›ndaki kasîdelerin önemli bir kifliyi övmek ve ondan caize almak<br />
amac›yla yaz›lm›fl manzumeler oldu¤u daha önce ifade edilmiflti. Ancak flairler<br />
memduhlar›na kasîde yazmak ve bu kasîdeleri onlara sunmak için her zaman<br />
uygun f›rsat› bulamam›fllar; bunun için sürekli en uygun zaman› kollay›p durmufllard›r.<br />
Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›, önemli bir kiflinin yeni bir göreve gelifli, bayramlar,<br />
nevruzlar, dü¤ünler flairlerin kasîdelerini memduhlar›na sunmak için bekledikleri<br />
bu eflsiz f›rsat› ele geçirdikleri günler olmufltur. ‹flte kasîdeler yaz›l›fl nedenleri, buna<br />
ba¤l› olarak “nesib” ya da “teflbib” bölümlerinde ifllenen konular göz önünde<br />
bulundurularak çeflitli adlarla an›lm›fllard›r. Kasîdelerin “redif”leri ya da “revî” harfleri<br />
ile adland›r›lmas› da bu konuda izlenilen baflka bir yoldur. Kasîdelerin adland›r›lmas›nda<br />
baflvurulan yollar› bafll›ca üç gruba ay›rmak mümkündür:<br />
1. Konular›na Göre: Tanr›’n›n yüceli¤ini ve birli¤ini konu alan kasîdelere tevhîd,<br />
içeri¤i O’na yakar›fl olanlara münâcât, Hz. Muhammed, Çâr Yâr (=dört<br />
halife) ve hatta On ‹ki ‹mam için yaz›lanlara da na’t ad› verilmifltir. Padiflahlar›n<br />
tahta ç›k›fllar›n› kutlamak için yaz›lm›fl kasîdelere cülûsiyye denir. Yine memduhlar›n<br />
ramazan, bayram, nevruz gibi özel günlerini kutlamak için yaz›lm›fl kasîdeler<br />
de s›ras›yla ramazâniyye, îdiyye (=›ydiyye) ve nevrûziyye gibi adlarla an›lm›fllard›r.<br />
Nesib ya da teflbibinde bahar, yaz, sonbahar, k›fl tasvirlerinin yap›ld›¤›<br />
kasîdelere ayn› s›rayla bahâriyye, temmûziyye, hazâniyye, flitâiyye gibi adlar<br />
verilmifltir. Ayr›ca sünbüliyye gibi bir çiçe¤in, rahfliyye gibi bir at›n niteliklerinin<br />
uzun uzun anlat›ld›¤› kasîdeler de vard›r.<br />
2. Rediflerine Göre: Kasîdelerin baz›lar› da redifleri dikkate al›narak adland›r›lm›flt›r.<br />
Ahmed Pafla’n›n “Günefl” ve “Kerem” kasîdeleri, Fuzulî’nin “Su” kasîdesi<br />
bu adland›rma çeflidinin örneklerindendir. Ayn› flekilde “Hançer”, “T, “Gül” gibi<br />
redifleriyle adland›r›lm›fl ünlü kasîdeler de vard›r.<br />
3. Kafiyelerine Göre: Baz› kasîdelerin kafiyelerinin “revî” (=kafiyeyi meydana<br />
getiren as›l harf) harfine göre adland›r›ld›klar› da görülmektedir. Bir kasîde “r” harfiyle<br />
bitiyorsa, “kasîde-i râ’iyye”; “mîm” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i mîmiyye”; “nûn”<br />
harfiyle bitiyorsa “kasîde-i nûniyye” ad›n› alm›flt›r. Ancak kafiye ve redifleriyle adland›r›lm›fl<br />
kasîdelerin yaz›ld›¤› dönemde be¤enilmifl ve ün kazanm›fl bir kasîde olmas›<br />
laz›md›r. Revî harflerine göre adland›r›lm›fl kasîdeler ‹ran ve Türk edebiyatlar›nda<br />
da görülmekle birlikte bu adland›rma biçimine Arap edebiyat›nda daha fazla<br />
rastlanmaktad›r (bk. Örnek 5).<br />
Klâsik dönem Türk edebiyat›nda hicv (=hiciv, yergi) ve mersiye (=a¤›t) konulu<br />
kasîdeler de yaz›lm›flt›r. Ancak hiciv ve mersiye, yaln›zca kasîdelere özgü konular<br />
de¤ildir. Divan fliirinde bu iki konuda di¤er naz›m biçimleriyle de yaz›lm›fl çok<br />
say›da manzume vard›r.<br />
Kasîdeler di¤er fliir türlerine göre yaz›ld›klar› döneme ait daha fazla tarihî ve<br />
sosyal bilgi içeren manzumelerdir. Padiflahlar›n tahta ç›k›fllar›, savafllar, bar›fllar,<br />
dü¤ünler, fetihler, önemli binalar›n yap›l›fllar› vb. münasebetlerle yaz›lm›fl kasîdelerde<br />
dönemlerine ›fl›k tutabilecek baz› bilgiler yer al›r.<br />
Bir devlet büyü¤ünü ya da toplumda önde gelen birini övmek için yaz›lm›fl<br />
kasîdeler ya memduhun huzurunda bizzat flair taraf›ndan okunmufl ya da bir arac›<br />
ile o flahsa sunulmufltur. Kasîdelerin sunuldu¤u padiflah ve devlet adamlar› da<br />
kendi konumlar›, fliir ve sanata olan ilgileri oran›nda bu flairlere caizeler vermifllerdir.<br />
Caizeyi devletin sanat ve sanatç›ya verdi¤i önemin bir göstergesi olarak da de-<br />
¤erlendirmek mümkündür. fiairler, bu tür kasîdelerde övdükleri kiflilerin çeflitli erdemlerinden,<br />
onlar›n cömertliklerinden, adaletlerinden, cesaretlerinden, iyi huylar›ndan<br />
söz edip durmufllard›r. Ancak bunlar› her zaman övülen kiflinin sahip oldu-
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
¤u erdemler ya da özellikler olarak anlamak ve kabul etmek yerine, flairlerin övülen<br />
kiflinin sahip olmas› gereken erdemler ya da özellikleri ona hat›rlatmas› olarak<br />
de¤erlendirmek de mümkündür.<br />
Osmanl› döneminde kasîde yazm›fl flairler aras›nda birçok devlet adam› da vard›r.<br />
Yazd›klar› kasîdelerin onlar›n devlet kademelerindeki yükselifllerinde önemli<br />
bir etken oldu¤u düflünülebilir. Ancak bu etkiyi ço¤u flair olan padiflahlar›n ya da<br />
sadrazam, vezir gibi önde gelen devlet adamlar›n›n birini belli bir konuma getirirken<br />
onun zaten sahip oldu¤u özellikleri yan›nda flairlik yönüne de dikkat ettikleri<br />
fleklinde de¤erlendirmek daha uygun olur.<br />
Kasîde tarz› -XVII. yüzy›lda Nef’î (öl. 1635) gibi büyük bir temsilci yetifltirmifl olmas›na<br />
ra¤men- Divan fliirinin genel çizgisi içinde XVIII. yüzy›l flairlerinden Nedim (öl.<br />
1730)’e kadar köklü bir de¤iflikli¤e u¤ramadan varl›¤›n› sürdürmüfltür. Nedîm’den<br />
itibaren kasîdelerin özellikle nesib k›s›mlar› flairlerin kendilerini rahatça ifade edebildikleri<br />
zeminler olmufltur. Zaman zaman karfl›l›kl› konuflma üslubuyla kaleme al›nm›fl<br />
olan bu bölümler kasîdeye bir canl›l›k, bir hareketlilik kazand›rm›flt›r. Tanzimat<br />
sonras› Türk edebiyat›nda kasîdenin gerek iç düzeni ve buna ba¤l› olarak kompozisyonu,<br />
gerekse içeri¤i önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu dönem kasîdelerinde klâsik<br />
kompozisyonun bir tarafa b›rak›larak yaln›zca naz›m biçimi ve kafiye düzeninin korundu¤u,<br />
do¤rudan konuya girildi¤i ve övgüde daha gerçekçi bir zemine yaslan›ld›-<br />
¤› görülmektedir. “Adem (=yokluk)” ve “hürriyet (=özgürlük)” gibi soyut kavramlar›n<br />
övgüsüne ayr›lm›fl olmalar› da bu dönem kasîdelerinde görülen bir özelliktir. Nam›k<br />
Kemal’in “Hürriyet Kasîdesi” bu tip kasîdeler için güzel bir örnektir.<br />
Örnek 5<br />
Afla¤›daki beyitler, XVI. yüzy›l flairlerinden Bakî (öl. 1600)’nin Sadrazam Semiz<br />
Alî Pafla (öl.1565)’ya sundu¤u bir kasîdeden seçmeler yap›larak al›nm›flt›r. Burada<br />
bölümlerine göre ayr›lm›fl olan kasîde, “nesib” ya da “teflbib”inde bahar tasviri yap›ld›¤›<br />
için Kasîde-i Bahâriyye, kafiyesi “r” sesiyle bitti¤i için de Kasîde-i Râ’iyye<br />
olarak adland›r›lm›flt›r.<br />
Nesib ya da Teflbib<br />
1 Rûh-bahfl old› Mesîhâ s›fat enfâs-› bahâr<br />
Açd›lar dîdelerin hâb-› ademden ezhâr<br />
2 Tâze cân buld› cihân irdi nebâtâta hayât<br />
Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr<br />
3 Döfledi yine çemen nat’-› zümürrüd-fâm›n<br />
Sîm-i hâm olm›fl iken ferfl-i harîm-i gül-zâr<br />
4 Yine ferrâfl-› sabâ sahn-› ribât-› çemene<br />
Geldi bir kafile kondurd› yüki cümle bahâr<br />
5 Leflker-i ebr çemen mülkine ak›n sald›<br />
Turma ya¤mâda yine niteki bâ¤î Tâtâr<br />
........<br />
22 Dehen-i gonce-i ter dürlü letâ’if söyler<br />
Gülüp aç›lsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr<br />
23 Güher-i fursat› aldurma sak›n devr-i felek<br />
Sîm ü zerle gözüni boyamasun nergis vâr<br />
24 Câm-› mey katreleri sübha-i mercân olsun<br />
Gelünüz zerk u riyâdan idelüm isti¤fâr<br />
25 Lâle sahrây› bu gün kân-› Bedahflân itdi<br />
Jâle gül-zâra nisâr eyledi dürr-i fleh-vâr<br />
Girizgâh<br />
26 Dâmenin dürr ü cevâhirle pür itdi gül-i ter<br />
Ki ide hâk-i der-i Hazret-i Pâflâ’ya nisâr<br />
Medhiyye<br />
27 Sâhib-i tîg u kalem mâlik-i câm u hâtem<br />
Âsaf-› Cem-azamet dâver-i Cemflîd-vekar 28 Âsmân-pâye hümâ-sâye Alî Pâflâ kim<br />
‹remez tâk-i celâline kemend-i efkâr<br />
29 fiâh-› gül neflv ü nemâ bulsa nem-i lutf›ndan<br />
Ola her gonce-i ter bülbül-i flîrîn-güftâr<br />
30 Âb u gil müflk ü gül-âb ola çemen sahn›nda<br />
Bûy-› hulk›yla güzâr itse nesîm-i eshâr<br />
........<br />
51
52<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
38 Serverâ cân› m› var devletün eyyâm›nda<br />
Sünbülün turras›na el uzada flâh-› çenâr<br />
39 Eylemez kimse bu gün kimse elinden nâle<br />
Bezm-i iflretde meger mutrib elinden evtâr<br />
40 fier’a uymaz n’idelüm nâle vü zâr eyler ise<br />
Gerçi kanûna uyar zemzeme-i mûsîkar 41 Geflt ederken çemen-i medh u senân›<br />
hât›r<br />
Lâyih old› dile nâ-gâh bu fli’r-i hem-vâr<br />
Tegazzül<br />
42 Gül gibi gülflene k›lsan n’ola arz-› dîdâr<br />
Hayli dökildi saç›ld› yoluna fasl-› bahâr<br />
43 Reflk-i dendânun ile hançere düfldi jâle<br />
Berg-i sûsende gören itdi sanur an› karâr<br />
44 Geçemez çenber-i gîsû-y› girih-gîrinden<br />
Gerçi kim za’f ile bir k›lca kalupdur dil-i zâr<br />
45 Turralar milket-i Çîn nâfe-i müflkîn ol hâl<br />
Gözün âhû-y› Hoten gamzeleründür Tâtâr<br />
46 Dil-i mecrûha flifâ-bahfl ruh u la’lündür<br />
Gül-be-flekkerle bulur kuvveti tab’-› bîmâr<br />
47 Degme bir gevheri kirpigine sal›ndurmaz<br />
Göreli la’l-i revân-bahflun› çeflm-i hûn-bâr<br />
Tâc Beyt<br />
48 Koma Bâkî kulun› cür’a s›fat ayakta<br />
Dest-gîr ol ana ey dâver-i âlî-mikdâr<br />
Fahriyye<br />
49 Bâ¤-› medhünde olur cümleye galib tenhâ<br />
Bahs içün gelse eger bülbül-i hofl-nagme<br />
hezâr<br />
50 Puhtedür gayr›lar efl’âr› velî puhte piyâz<br />
Hâm anberdür e¤er hâm ise de bu efl’âr<br />
51 Hâm var ise eger micmere-i nazmumda<br />
Dâmen-i lutfun an› setr ider ey fahr-i kibâr<br />
Du’â<br />
52 Bahr-i efl’âr yeter urd› sütûr emvâc›n<br />
Demidür k’ide du’â dürlerini zîb-i kenâr<br />
53 Lâlelerle bezene niteki deflt ü sahrâ<br />
Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr<br />
54 Nitekim lâlelere fleb-nem olup üftâde<br />
Güllere bülbül-i fleydâ geçine âfl›k-› zâr<br />
55 Gül gibi hurrem ü handân ola rûy-› bahtun<br />
Sâger-i îflün ola lâle s›fat cevher-dâr<br />
Bakî<br />
Kasîdenin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Bahar›n nefesi yine Hz. ‹sa gibi can ba¤›fllad› (da) çiçekler yokluk uykusundan<br />
gözlerini açt›lar.<br />
Aç›klama: Hz. ‹sa’n›n nefesiyle ölüleri diriltti¤ine inan›l›r.<br />
2 Dünya yeniden canland›, bitkilere hayat geldi; servi ve ç›nar (insan gibi) hareket<br />
etmek isterlerse bu kendi ellerindedir.<br />
Aç›klama: Ç›nar›n yapra¤›, parmaklar› aç›k el biçimindedir.<br />
3 Gül bahçesinin zemini ham gümüflle (karla) kapl›yken çemen yine zümrüt<br />
renkli örtüsünü döfledi.<br />
Aç›klama: Çemen, içinde a¤açlar, çiçekler ve akarsular bulunan mesire yeri<br />
anlam›ndad›r; ham gümüfl, ifllenmemifl gümüfl demektir.<br />
4 Yine sabâ, yükü sadece çiçek olan bir kervan› çemen kervansaray›n›n içine<br />
kondurdu.<br />
Aç›klama: Sabâ, güneydo¤udan esen hafif ve tatl› rüzgâr; ferrâfl, saray ve<br />
konaklar›n zeminine döflenen hal› kilim gibi fleylerle ve bunlar›n temizli¤iyle<br />
görevli hizmetçidir.<br />
5 Bulut askeri çemen ülkesine ak›n etti; asi Tatarlar gibi çemeni sürekli ya¤ma<br />
etmede.<br />
...<br />
22 Taze gonca, türlü türlü flakalar yapmakta, hofl hikâyeler anlatmakta; al yanakl›<br />
gül, gülüp aç›lsa, bunda flafl›lacak ne var?<br />
23 F›rsat incisini sak›n elinden kaç›rma; zaman, nergis gibi senin de alt›n ve gümüflle<br />
gözlerini boyay›p aldatmas›n.<br />
Aç›klama: Nergis’in rengi beyaz ve sar› oldu¤u için alt›n ve gümüfle benzetilmifltir.
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
24 Gelin flarap kadehindeki damlalar› mercan tesbih yapal›m da yapt›¤›m›z iki<br />
yüzlülükten dolay› Tanr›’dan bizi ba¤›fllamas›n› dileyelim.<br />
25 Lâle, bugün ovay› Bedahflan madenine çevirdi; çi¤ taneleri de gül bahçesine<br />
iri inciler saçt›.<br />
Aç›klama: Bedahflan k›rm›z› yakut madeniyle ünlü bir yer oldu¤u için burada<br />
ç›kan yakuta da Bedahflan ad› verilmifltir.<br />
26 Taze gül, Pafla hazretlerinin kap›s›n›n önündeki topra¤a saçmak için ete¤ini<br />
inci ve mücevherlerle doldurdu.<br />
Aç›klama: Burada sözü edilen pafla, Bakî’nin kasîdeyi sundu¤u Kanunî’nin<br />
veziri Semiz Ali Pafla’d›r.<br />
27 Hem k›l›ç hem kalem hem de kadeh ve mühür sahibi, Cem gibi ulu, Cemflîd<br />
gibi a¤›r bafll› vezir,<br />
Aç›klama: Âsaf, Hz. Süleyman’›n ünlü veziri Âsaf bin Berhiyâ (=Berhiyâ o¤lu<br />
Âsaf)’d›r. Sonradan övgü s›fat› olarak vezirler için kullan›lm›fl, daha sonra<br />
da tamamen vezir anlam›n› kazanm›flt›r; Cem, bu beyitte Hz. Süleyman, Cemflîd<br />
de flarab›n mucidi oldu¤u söylenen efsanevî ‹ran hükümdar›d›r.<br />
28 O, yüceli¤ine düflünce kemendinin eriflemedi¤i; mertebesi gök kadar yüce,<br />
gölgesi hüma gibi kutlu Ali Pafla’d›r.<br />
Aç›klama: Hümâ, Kaf da¤›’nda yaflad›¤›na ve gölgesinin bir kimsenin üzerine<br />
düflmesiyle o kiflinin zenginlik, makam, mevki ve büyük mutlulu¤a kavuflaca¤›na<br />
inan›lan efsanevî bir kufltur.<br />
29 Gül dal› onun iyili¤inin nemiyle sulan›p yetiflse, her taze gonca, bir tatl› sözlü<br />
bülbüle dönüflür.<br />
30 Seher yeli onun ahlak›n›n kokusunu tafl›yarak çemenin üzerinden geçse; su,<br />
gülsuyu, toprak da misk hâline gelir.<br />
.......<br />
38 Ey efendim, senin hükmünün yürüdü¤ü bu zamanlarda ç›nar dal› sümbülün<br />
perçemine el uzatabilir mi?<br />
Aç›klama: fiairler saç› sümbüle benzetmifllerdir.<br />
39 (Sayende) meclisteki çalg›c›lar›n çalg›lar›ndaki tellerden baflka, bugün kimse<br />
kimseden flikâyet edip inlemiyor, kimse kimseden zulüm görmüyor.<br />
40 Musikar›n ezgileri her ne kadar kanuna uysa da, bu ezgilerden ç›kan feryat ve<br />
inilti gibi sesler fleriate uymuyor, ne yapal›m?<br />
Aç›klama: Musikar, yan yana dizilmifl birkaç kam›fltan meydana gelen ve<br />
ney gibi üflenen bir tür çalg›n›n ad›; kanun, bu beyitte hem “çalg› âleti” hem<br />
de “yasa” anlamlar›n› ça¤r›flt›racak flekilde kullan›lm›flt›r; fler’ de dinî yasa anlam›ndad›r.<br />
41 Gönül seni övme çemeninde dolafl›rken ans›z›n içine bu her beyti birbirinden<br />
güzel fliir do¤du:<br />
42 Bahar sen geleceksin diye yoluna bir hayli dökülüp saç›ld› (haz›rl›k yapt›); gül<br />
bahçesine gelip gül gibi yüzünü göstersen ne olur?<br />
43 Çi¤ tanesi senin difllerini k›skand›¤› için kendini hançerin üzerine at›p öldürdü;<br />
onu susam yapra¤›n›n üzerinde görenler oraya yerleflti kald› san›rlar.<br />
Aç›klama: Susen çice¤inin yapra¤› hançer biçimindedir.<br />
44 Periflan gönül gerçi zay›fl›ktan k›l kadar inceldi ama, (yine de) senin k›vr›m<br />
k›vr›m saç›n›n çenberinden geçemez; sana kavuflamaz.<br />
53
54<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
45 Kâküllerin Çin, (yüzündeki) o ben siyah misk; gözün Hoten ceylan› gamzelerin<br />
de Tatar’d›r.<br />
Aç›klama: Çin hem bilinen “ülke” hem de “k›vr›m büklüm” anlam›ndad›r.<br />
Hoten Do¤u Türkistan’da göbe¤inden misk elde edilen ceylanlar›yla ünlü bir<br />
yerin ad›d›r. Gamze güzelin gizli bak›fl›d›r, bu bak›fl âfl›klara ac› verdi¤i için<br />
ac›mas›z Tatarlara benzetilmifltir.<br />
46 Hastan›n gülbefleker yiyerek sa¤l›¤›n› tekrar kazand›¤› gibi; yaral› gönlün flifas›<br />
da senin yana¤›n ve duda¤›ndad›r.<br />
Aç›klama: Gülbefleker gül ve flekerden yap›lm›fl bir tür gül reçeli ya da tatl›d›r;<br />
bu tatl› ilaç olarak da kullan›lm›flt›r; flair sevgilisinin yana¤›n› güle, duda-<br />
¤›n› da flekere benzetmektedir; la’l, k›rm›z› renkli bir de¤erli taflt›r; divan fliirinde<br />
flairler sevgililerinin duda¤›n› la’le benzetmifllerdir.<br />
47 Kan a¤layan gözüm, senin ölülere can veren lal gibi duda¤›n› gördü¤ünden<br />
beri öyle her inciye dönüp bakmaz bile.<br />
48 Ey yüce ve adaletli vezir, Baki kulunu cür’a gibi yerde ya da kadehte b›rakma,<br />
ona el uzat.<br />
Aç›klama: Cür’a, içki kadehinde kalan son damlad›r; ayak, hem “kadeh”<br />
hem de “ayak” anlamlar›ndad›r; bu sözcük beyitte her iki anlam›n› da ça¤r›flt›racak<br />
biçimde kullan›lm›flt›r.<br />
49 E¤er bahse tutuflup binlerce güzel ötüfllü bülbül boy ölçüflmeye gelse; o (Bakî),<br />
övgü bahçende (seni övmekte) hepsine tek bafl›na galip gelir.<br />
Aç›klama: Hezâr, hem “bin” hem de bülbül anlam›ndad›r; beyitte her iki anlam›<br />
da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r.<br />
50 Di¤er flairlerin fliirleri piflkindir, ama piflkin so¤and›r; e¤er bu fliirler (bu kasîdedeki<br />
beyitler) hamsa da ham anberdir.<br />
Aç›klama: Amber, birtak›m ifllemlerden geçirildikten sonra kullan›lm›fl; bu<br />
ifllemlerden geçmeyen ambere ham amber denilmifltir.<br />
51 Ey ulular›n kendisiyle övündü¤ü kifli, e¤er fliir micmeremde ham (amber) varsa,<br />
senin iyilik ete¤in onu örter.<br />
Aç›klama: Micmere buhurdan demektir. Eskiden güzel koku için buhurdanlarda<br />
amber yak›lm›flt›r.<br />
52 fiiir denizi sat›r dalgalar›yla yeterince dalgalan›p durdu; (flimdi) dua incileriyle<br />
sahili süslemenin zaman›d›r.<br />
Aç›klama: fiair bu beyitte fliiri denize, m›sralar› dalgalara, dualar› da bu dalgalar›n<br />
sedefler içinde sahile getirdi¤i incilere benzetmektedir.<br />
53 Ovalar ve yaylalar lâlelerle bezendikçe; eller ve sar›klar güllerle süslendikçe<br />
(insanlar ellerine gül ald›kça, sar›klar›na gül takt›kça),<br />
54 Çi¤ taneleri lâle düflkünü (âfl›¤›) oldukça, zavall› bülbüllerin güllere olan ç›lg›n<br />
aflk› sürüp gittikçe (dünya var oldukça),<br />
Aç›klama: Üftâde, hem düflkün hem de âfl›k anlam›ndad›r.<br />
55 Baht›n›n yüzü gül gibi gülüp aç›ls›n, içki kadehin lâle gibi mücevherlerle süslensin.<br />
Örnek 6<br />
Afla¤›daki beyitler XVII. yüzy›l Divan flairlerinden Nef’î (öl. 1635)’nin IV. Murâd’›<br />
övmek ve bahar›n geliflini kutlamak için yazd›¤›, tamam› 39 beyitlik musammat<br />
bir kasîdesinden al›nm›flt›r. Kasîde müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün<br />
vezniyle yaz›lm›flt›r. Birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda ilk iki<br />
tef’ileden sonra (tef’ile için 4. üniteye bak›n›z›) iç kafiye kullan›lm›flt›r. Beyitlerde-
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
ki iç kafiyeler ve tef’ilelerin aynen tekrarlanmas›, bu kasîdeyi âhenk de¤eri oldukça<br />
yüksek bir fliir hâline getirmifltir. M›sralar ilk iki tef’ilenin sonunda “/” iflaretiyle<br />
gösterilen yerden ikiye ayr›ld›¤›nda birinci beyit d›fl›ndaki beyitler ilk üç m›sralar›<br />
birbiriyle, dördüncü m›sralar› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline gelmektedir:<br />
Der-Medh-i Sultân Murâd Hân Aleyhi’r-Rahmetü ve’l-Gufrân<br />
1 Esdi nesîm-i nev-bahâr / aç›ld› güller subh-dem<br />
Açsun bizüm de gönlümüz / sâkî meded sun câm-› Cem<br />
2 ‹rdi yine ürdibihiflt / old› havâ anber-siriflt<br />
Âlem bihiflt-ender-bihiflt / her gûfle bir Bâ¤-› ‹rem<br />
3 Gül devri îfl eyyâm›dur / zevk u safâ hengâm›dur<br />
Âfl›klarun bayram›dur / bu mevsim-i ferhunde-dem<br />
4 Dönsün yine peymâneler / olsun tehî hum-hâneler<br />
Raks eylesün mestâneler / mutribler itdükçe negam<br />
5 Bu demde kim flâm u seher / mey-hâne bâ¤a reflk ider<br />
Mest olsa dilber sevse ger / ma’zûrdur fleyhü’l-Harem<br />
6 Yâ neylesün bî-çâreler / âlüfteler âvâreler<br />
Sâger suna meh-pâreler / nûfl itmemek olur sitem<br />
7 Yâr ola câm-› Cem ola / böyle dem-i hurrem ola<br />
Ârif odur bu dem ola / ayfl u tarabla mugtenem<br />
8 Zevki o rind eyler tamâm / kim tuta mest ü flâd-kâm<br />
Bir elde câm-› lâle-fâm / bir elde zülf-i ham-be-ham<br />
9 Lutf eyle sâkî nâz› ko / mey sun ki kalmaz böyle bu<br />
Dolsun sürâhî vü sebû / bofl durmasun peymâne hem<br />
10 Her nev-resîde flâh-› gül / ald› eline câm-› mül<br />
Lutf it aç›l sen dahi gül / ey serv-kadd ü gonce-fem<br />
............<br />
Nef’î<br />
Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Allah Ona Ac›s›n ve Günahlar›n› Ba¤›fllas›n Sultan Murad Han’›n Övgüsü Hakk›ndad›r.<br />
1 Sabah vakti ilkbahar rüzgâr› esti ve güller aç›ld›. Saki, yetifl, Cem’in kadehini<br />
sun (flarap ver) ki bizim de gönlümüz aç›ls›n.<br />
2 Yine nisan geldi, hava amber kokular›yla doldu; her yer cennet içinde cennet,<br />
her köfle bir ‹rem Ba¤› oldu.<br />
Aç›klama: ‹rem, efsaneye göre Âd Kavmi’nden fieddâd’›n cenneti yeryüzünde<br />
kurmak iddias›yla yapt›rd›¤› bahçelerin ya da flehrin ad›d›r.<br />
3 Gül devri (ilkbahar) denilen bu kutlu mevsim, e¤lence, zevk ve safa zaman›;<br />
âfl›klar›n da bayram›d›r.<br />
4 Yine flarap kadehleri dönsün, meyhaneler boflals›n; flark›c›lar flark› söyledikçe<br />
sarhofllar raks etsinler.<br />
5 Gece gündüz meyhanenin ba¤› k›skand›¤› bu zamanda fleyhülharem sarhofl olsa,<br />
güzel sevse bunu hofl karfl›lamak gerekir.<br />
Aç›klama: fieyhülharem, Mekke ve Medine’nin yönetimiyle görevli memurdur.<br />
6 (Hâl böyle olunca), çaresizler, âfl›klar, avareler ne yaps›n? Ay parças› gibi güzeller<br />
kadeh sunarsa onlar›n sunduklar›n› içmemek haks›zl›k olur.<br />
55
56<br />
Gazelin as›l anlam›<br />
“kad›nlarla aflk sohbeti<br />
yapmak”t›r.<br />
Resim 2.3<br />
fieyh Gâlib<br />
Divan›’ndan<br />
gazeller<br />
bölümünün ilk iki<br />
sayfas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
7 (Bir yerde) sevgili varsa, Cem’in kadehi (flarap) varsa, zaman da uygunsa; ârif<br />
iflte böyle bir anda zevki ve e¤lenceyi kendisi için ganimet bilen kimseye denir.<br />
Aç›klama: Ârif, anlay›fll›, bilgili, gördü¤ünü uzun uzun düflünmeden hemen<br />
kavrayabilen kifliler için kullan›lm›fl bir s›fatt›r.<br />
8 Zevki tam anlam›yla yaflayan rind, sarhofl bir hâlde ve mutluluk içinde bir<br />
elinde lâle renkli flarap kadehini, bir elinde de güzelin k›vr›m k›vr›m saçlar›n›<br />
tutand›r.<br />
Aç›klama: Rind, görünüfle ve dünya ifllerine de¤er vermeyen, kurallardan<br />
uzak, bütün varl›¤› kendi iç dünyas›na göre de¤erlendiren, gönül gözü aç›k,<br />
hofl görülü, derbeder görünüflünün aksine bilge, içkiye ve e¤lenceye düflkün<br />
kiflidir.<br />
9 Saki, lutfet, naz› b›rak da flarap sun, surahi ve testi dolsun, kadeh de bofl kalmas›n;<br />
çünkü, bu dünya böyle kalmaz.<br />
10 Her yeni yetiflmifl gül fidan› (gibi güzel), eline flarap kadehi ald›; ey servi boylu,<br />
gonca a¤›zl›! Lutfet, aç›l (nefl’elen), sen de gül.<br />
Gazel<br />
Gazel, bir edebiyat terimi olarak, ilk beytinin m›sralar› birbiriyle, di¤er beyitlerinin<br />
ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli, ayn› vezinle söylenmifl, genellikle<br />
befl beyit ile dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Bununla birlikte beyit say›s› 15’e kadar ç›kan gazeller de görülür. Dört beyitli<br />
gazellere ise nadir olarak rastlanmaktad›r.<br />
Üç veya dört beyitli gazeller asl›nda eksik gazeller oldu¤undan bu manzumeler<br />
gazel-i nâ-tamâm (=eksik gazel) olarak adland›r›lm›flt›r. Gazel genellikle 5 beyitle<br />
yaz›lm›flt›r. Gazelin bir di¤er ad›n›n penç-beyt (=befl beyit) olmas› da gazelin<br />
daha çok befl beyitli bir naz›m biçimi olarak kabul edildi¤ini göstermektedir. Fuzulî<br />
gibi bu kurala uymayan baz› flairler de olmakla birlikte, Divan edebiyat›nda flairler<br />
daha çok befl beyitli gazeller yazm›fllard›r. 15 beyitten uzun gazellere gazel-i<br />
mutavvel (=uzun gazel) ad› verilir. Gazelde kafiye düzeni kasîdede oldu¤u gibidir:<br />
aa, xa, xa, xa, xa . . .<br />
Gazelin bafll›ca konusu “aflk”t›r. Ancak farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de<br />
vard›r. Birer edebiyat terimi olmamakla birlikte çeflitli araflt›rmalarda ve yaz›larda<br />
aflk›n verdi¤i mutluluk ya da ac›y› dile getiren gazellere âfl›kane gazel, dünya<br />
zevklerinden söz eden gazellere rindâne gazel, do¤rudan sevgilinin güzelli¤inden<br />
ve ona duyulan arzudan bahseden gazellere flûhâne gazel, tasavvufî düflüncenin<br />
hâkim oldu¤u gazellere sûfiyâne ya da ârifâne gazel, felsefî gazellere de<br />
hikemî veya hakîmâne gazel adlar›n›n verildi¤i görülmektedir.
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
Kasîdede oldu¤u gibi gazelin m›sralar› birbiriyle kafiyeli ilk beytine matla, matladan<br />
sonra gelen beytine hüsn-i matla, son beytine makta, makta beytinden önceki<br />
beyte de hüsn-i makta ad› verilmifltir. Matla beytinin maksada uygun, etkileyici<br />
ve güzel olmas› hâlinde böyle beyitlere hüsn-i matla, ayn› flekilde etkileyici ve<br />
güzel makta beytine de hüsn-i makta ad› verildi¤ini ileri süren kaynaklar da vard›r.<br />
Bir gazelde birden fazla matla beyti varsa, bu tür gazellere zü’l-metâli ya da zâtü’l-metâli;<br />
gazelin en güzel beytine de flâh beyt, fleh beyt ya da beytü’l-gazel<br />
denir. Fakat bir gazelin en güzel beyti kifliden kifliye de¤iflebilece¤inden gazelin<br />
bir beytini flâh beyt ya da beytü’l-gazel olarak seçmek oldukça göreceli bir de¤erlendirme<br />
olur.<br />
Gazelde flairler mahlaslar›n› genellikle son beyitte kullanm›fllard›r. Bununla birlikte<br />
mahlas›n son beyitten önce kullan›lm›fl oldu¤u gazeller de vard›r. Gazellerde<br />
flairlerin mahlas kullanmalar› Divan fliirinde genel bir kural olmakla birlikte Kad›<br />
Burhaneddin (öl. 1398) ve Kemal Paflazade (öl. 1534) gibi fliirlerinde hiç mahlas<br />
kullanmam›fl flairler de görülmektedir. fiairlerin mahlaslar›n› kelimenin gerçek anlam›n›<br />
da ça¤r›flt›racak biçimde kullanmalar›na ise hüsn-i tahallus (=mahlas› güzel<br />
kullanma) denilir. Bakî’nin fliirlerinde bu kullan›m›n çok güzel örnekleri vard›r.<br />
fiairler kasîdede oldu¤u gibi gazelde de ahengi art›rmak amac›yla birtak›m yollara<br />
baflvurmufllar; bunu sa¤lamak için de baz› gazellerde birden fazla matla beyti<br />
kullanm›fllar ya da fliirlerini musammat olarak yazm›fllard›r (bk. Örnek 9). Birden<br />
fazla matla kullan›lm›fl gazellerin zü’l-metâli’ ya da zâtü’l-metâli olarak nitelendi¤ini<br />
daha önce belirtmifltik. fiairlerin bu konuda baflvurduklar› bir baflka yol da gazelin<br />
bütün m›sralar›nda ayn› kafiyeyi kullanmakt›r. Divan fliirinde bütün m›sralar› kafiyeli<br />
gazellere müselsel gazel ad› verilmifltir. Müselsel gazeller de musammat gazeller<br />
gibi âhenk de¤eri yüksek manzumelerdir. Matla beytindeki m›sralardan biri gazel<br />
içerisinde tekrarlanm›flsa, kasîdede oldu¤u gibi buna redd-i matla denir.<br />
Gazelde konu bütünlü¤ü flart de¤ildir; yani gazelin her beytinde farkl› bir konu<br />
ifllenmifl olabilir. Ancak bütün beyitlerde ayn› konunun ifllendi¤i gazeller de<br />
vard›r. Beyitleri aras›nda konu bütünlü¤ü olan gazellere yek-âhenk gazel ad› verilir<br />
(bk. Örnek 7). Bir gazelin bütün beyitleri her bak›mdan ayn› etkileyicilikte<br />
söylenilmiflse bu tür gazeller de yek-âvâz olarak nitelenir.<br />
Mahlas beytinden sonra birkaç beytin daha bulundu¤u gazellere gazel-i müzeyyel<br />
denir. Müzeyyel gazellerde zeyl (=ek) k›s›mlar›n konusu genellikle övgüdür.<br />
Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bu zeyiller, k›sa medhiyeler gibidir. Mahlas beytinden<br />
önce medhiyenin bulundu¤u gazeller de vard›r. Divan flairlerinin ço¤u Arapça ve<br />
Farsça bilmekte, Arap ve Fars edebiyat›na ait eserleri okuyup anlamakta, hatta bir<br />
k›sm› bu iki dille rahatl›kla fliir de yazabilmekteydi. ‹flte bu flairlerin, yazd›klar› gazellerin<br />
beyitleri aras›nda Türkçe d›fl›nda bu iki dilden biri ya da ikisiyle yaz›lm›fl<br />
m›sralar ya da beyitler varsa, bu tür gazellere mülemma’ gazel denilmifltir. ‹ki ayr›<br />
flairin birer m›sra veya beyit yazarak, birlikte oluflturduklar› gazele gazel-i müflterek<br />
(=ortak gazel) ad› verilir. Bu gazellerde hangi m›sra›n ya da beytin hangi flaire<br />
ait oldu¤u genellikle bellidir. Karfl›l›kl› konuflman›n nakledilmesi fleklinde, “dedim”<br />
ve “dedi” yüklemleriyle yaz›lan gazellere mürâca’a fliiri denir. Konusu aflk<br />
olan bu fliirler sade bir dille yaz›lm›fllard›r ve konuflma havas› tafl›rlar. En dikkat çekici<br />
örnekleri “dedim” ve “dedi” yüklemleri m›sra bafllar›nda olanlard›r. Bu gazellere<br />
divan fliirinin hemen her döneminde rastlanmakla birlikte flairlerin bu tarza olan<br />
ilgisinin XVII. yüzy›ldan itibaren gittikçe azalan bir seyir izledi¤i görülmektedir.<br />
57<br />
Müselsel, “zincirleme”<br />
demektir. Bu tür gazellerde<br />
aral›ks›z olarak bütün<br />
m›sralar kafiyeli oldu¤u için<br />
bu flekilde<br />
adland›r›lm›fllard›r.<br />
Müzeyyel, “ekli, ilaveli”<br />
anlam›ndad›r.<br />
Mülemma’›n as›l anlam›<br />
“alaca, rengârenk”tir.<br />
Mürâca’an›n sözcük anlam›<br />
“geri dönme”dir.
58<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Gazel, Divan flairlerinin çok kulland›klar› bir naz›m biçimidir. Bu flairler aras›nda<br />
gazel yazmam›fl olan› yoktur. Yaln›zca sanat yapmak için yaz›lan gazel, flairin<br />
yetene¤ini rahatça gösterebildi¤i bir naz›m biçimidir. Gazelin beyit say›s›ndaki s›n›rlama<br />
flairleri bu k›sa naz›m biçiminin dar s›n›rlar› içinde bütün sanat güçlerini,<br />
edebî yetenek ve hünerlerini ortaya koymak gibi oldukça zor bir s›navla karfl› karfl›ya<br />
b›rakm›flt›r. Naz›m biçiminin flairler için çizdi¤i bu s›n›rlar, gazelleri anlam yo-<br />
¤unlu¤u oldukça fazla fliirler hâline getirmifltir.<br />
Halk edebiyat›nda da fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle dîvân, fe’ilâtün,<br />
fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün vezniyle selîs, mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
vezniyle kalenderî, mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün vezniyle de semâ’î<br />
ad› verilen gazeller yaz›lm›flt›r. Bunlar›n musammat olanlar› da vard›r. Halk edebiyat›nda<br />
müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün vezniyle yaz›lan gazel biçimindeki<br />
fliirlere de satranç ad› verilmifltir. Bu fliirlerin her beytinden musammat<br />
gazelde oldu¤u gibi dörtlükler ç›kar.<br />
Örnek 7<br />
Afla¤›daki gazel XVI. yüzy›l flairlerinden Emrî (öl. 1575)’ye aittir. Emrî, bu gazelin<br />
bütün beyitlerinde Mecnûn’un Leylâ’ya olan aflk›n› dile getirmifltir. Gazelin vezni<br />
mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün’dür. Bütün beyitleri aras›nda anlam ve konu<br />
bütünlü¤ü olan bu gazel, bir yek-âhenk gazel örne¤idir.<br />
1 Mecnûn ki mülket-i gam-› Leylîde flâh idi<br />
Âh› duhân› bafl›na çetr-i siyâh idi<br />
2 Mecnûna yolda nâka-i Leylînin izleri<br />
Gündüzle âfitâb idi giceyle mâh idi<br />
3 Mecnûn diyâr-› gamda özin k›lm›fl idi hâk<br />
Mûlar degüldi sînesi üzre giyâh idi<br />
4 Mecnûn ki cism-i zerdini ber-bâd k›ld› âh<br />
Gûyâ ki h›rmen-i gam-› Leylîde kâh idi<br />
5 Mecnûna ka - met ü ruh-› Leylîsüz Emriyâ<br />
Bâg-› cihânda serv ile gül flekl-i âh idi<br />
Emrî<br />
Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Mecnun Leylâ gam› ülkesinde padiflah, (aflk ac›s› ile çekti¤i) âh›n duman› da<br />
bafl›nda siyah çad›rd›.<br />
2 Leylâ’n›n devesinin izleri Mecnun için gündüz günefl, gece de ay idi.<br />
3 Mecnun gam ülkesinde kendisini toprak etmiflti; gö¤sünün üzerinde k›l de¤il<br />
(bu topraktan biten) otlard›.<br />
4 Ah, Leylâ gam› harman›ndaki bir saman çöpü gibi olan Mecnun’un sararm›fl<br />
bedenini, rüzgâr›n›n önüne kat›p ald› götürdü.<br />
Aç›klama: Beyitte Mecnun’un bedeni Leyla’n›n aflk›n›n gam›ndan sararm›fl<br />
bir saman çöpüne; onun hasretiyle çekti¤i âh da bu saman çöpünü önüne<br />
kat›p götüren rüzgâra benzetilmektedir.<br />
5 Ey Emrî! Leylâ’n›n boyu ve yana¤› olmay›nca dünya bahçesindeki servi ve gül<br />
Mecnun için âh flekli gibidir.<br />
Aç›klama: Âh, eski yaz›da “elif” ve “he” harfleriyle yaz›l›r. fiair burada elif<br />
harfini biçim olarak serviye, he harfini de güle benzetmektedir.
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
Örnek 8<br />
Afla¤›daki befl beyitlik gazel Bakî’ye aittir. Gazelin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün),<br />
fe’ilâtün fe’ilâtün, fe’ilün(fa’lün)’dür. Gazelin ilk iki beytinde aflk, di¤er beyitlerinde<br />
de bahar konusunu ifllemifltir.<br />
1 Serv ile ka - metüne kimse dimez hem-serdür<br />
Müntehâ ka - metün andan dahi bâlâ-terdür<br />
2 Gül derin gülmez aç›lmaz bana ol gonce-dehen<br />
Ga - libâ hep yüzine gül didügüme terdür<br />
3 Seyr-i deryâya ne hâcet dem-i sahrâ geldi<br />
Gûyiyâ sahn-› çemen flimdi yem-i ahdardur<br />
4 N’ola gül flevkine çalup ça¤›rursa bülbül<br />
Mutribâ ol dahi baflka bafl›na mehterdür<br />
5 Söyle flol kan olaca¤› bize sunsun Bâkî<br />
Nev-bahâr irdi gedâlar içecek demlerdür<br />
Bakî<br />
Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Kimse senin boyun serviyle ayn›d›r demez; (çünkü) son derece uzun boyun<br />
ondan da yüksektir.<br />
2 Gül derim, ama o gonca a¤›zl› bana gülüp aç›lmaz; galiba yüzüne her zaman<br />
gül dedi¤im için gücenmifltir.<br />
3 (Art›k) ovalarda k›rlarda gezip dolaflma vakti geldi; mesire yerleri yeflil bir deniz<br />
gibi; deniz gezintisine ne gerek var?<br />
4 Ey mutrib, bülbülün gül aflk›yla ötmesinde flafl›lacak bir fley yok; o da (senin<br />
gibi) tek bafl›na bir çalg› tak›m›d›r.<br />
5 Bakî, sakiye söyle de kan olas› flarab› bize sunsun; ilkbahar geldi, (bu mevsim)<br />
fakirlerin (âfl›klar›n) içece¤i zamanlard›r.<br />
Aç›klama: Mutrib, meclislerde çalg› çalan ve flark› okuyan kifli.<br />
Örnek 9<br />
Afla¤›daki fliir XVI. yüzy›l flairlerinden Fuzulî (öl. 1555-56)’nin yedi beyitlik musammat<br />
bir gazelidir. Bu gazelin vezni 4 mefâ’îlün’dür. Gazelin matla d›fl›ndaki beyitleri<br />
m›sralar›n›n “/” ile bölünmüfl yerlerinden eflit olarak ikiye ayr›ld›¤›nda ilk üç<br />
m›sra kendi aras›nda, dördüncü m›sra› da matla beytiyle kafiyeli dörtlükler hâline<br />
dönüflürler.<br />
1 Meni cândan usandurd› / cefâdan yâr usanmaz m›<br />
Felekler yand› âhumdan / murâdum flem’i yanmaz m›<br />
2 Kamu bîmâr›na cânân / devâ-y› derd ider ihsân<br />
Niçün k›lmaz mana dermân / meni bîmâr sanmaz m›<br />
3 Gamum pinhân dutardum men / didiler yâre k›l rûflen<br />
Disem ol bî-vefâ bilmen / inanur m› inanmaz m›<br />
4 fieb-i hicrân yanar cânum / töker kan çeflm-i giryânum<br />
Uyarur halk› efga - num / kara bahtum uyanmaz m›<br />
5 Gül-i ruhsâr›na karflu / gözümden kanlu akar su<br />
Habîbüm fasl-› güldür bu / akar sular bulanmaz m›<br />
6 Degüldüm men sana mâ’il / sen itdün aklum› zâ’il<br />
Mana ta’n eyleyen ga - fil / seni görgeç utanmaz m›<br />
59
60<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
7 Fuzûlî rind-i fleydâdur / hemîfle halka rüsvâdur<br />
Sorun kim bu ne sevdâdur / bu sevdâdan usanmaz m›<br />
Gazelin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Beni can›mdan usand›ran sevgili, cefa etmekten usanmaz m›? Âh›mdan felekler<br />
yand›, hâlâ murat mumum yanmaz m› (arzuma kavuflamayacak m›y›m)?<br />
2 Sevgili bütün hastalar›n›n (âfl›klar›n›n) dertlerine çare bulur (da) benim derdime<br />
niçin çare bulmaz, yoksa benim hasta (âfl›k) olmad›¤›m› m› san›r.<br />
3 Ben gam›m› (aflk›m›) gizli tutuyordum; git bunu sevgiline söyle dediler; ama<br />
söyledi¤im zaman, bilmem o vefas›z inan›r m›, inanmaz m›?<br />
4 Ayr›l›k gecesinde can›m yanar, gözlerimden kanl› yafllar akar, feryad›m halk›<br />
uyand›r›r da kara baht›m› bir türlü uyand›ramaz m›?<br />
5 Gül yana¤›na karfl› gözümden kanl› yafl akar; sevgilim, bu gül mevsimidir, bu<br />
mevsimde sular bulan›k akmaz m›?<br />
Aç›klama: fiair bu beyitte sevgilisine, onun gül gibi yana¤›na karfl› gözünden<br />
kanl› yafllar akmas›n› do¤al karfl›lamas›n›; çünkü, onun gül gibi yana¤›n›n<br />
kendisi için ilkbahar oldu¤unu, ilkbaharda da sular›n bulan›k akmas›n›n do-<br />
¤al karfl›lanmas› gerekti¤ini söyleyerek bu durum için flairce bir neden yaratmaktad›r.<br />
6 Benim sana ilgim yoktu; akl›m› bafl›mdan sen ald›n; beni k›nayan gafil kifli,<br />
senin bu güzelli¤ini görünce beni k›nad›¤› için utanmaz m›?<br />
7 Fuzulî ç›lg›n bir âfl›kt›r; bu yüzden herkesin diline düflmüfltür; sorun ona, bu<br />
ne biçim sevgidir; bu sevdadan usanmaz m›?<br />
Kasîde ve gazel SIRA terimlerini S‹ZDE tan›mlayarak, bu iki naz›m flekli aras›nda önemli oldu¤unu düflündü¤ünüz<br />
farklar› belirtiniz.<br />
Müstezâd<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Müstezâd, bir edebiyat terimi olarak gazelden türemifl ve m›sralar›n›n biri<br />
uzun biri k›sa SORU olmak üzere belli vezinlerde yaz›lm›fl bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Genellikle mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle yaz›lm›fl olan gazel-<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
lerden türetilmifl D‹KKAT ve beyitlerin m›sra aralar›na mef’ûlü fe’ûlün cüzleriyle yaz›lan k›-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
sa m›sralar eklenmifltir. Say›lar› az da olsa baflka vezinlerle yaz›lm›fl müstezâdlar da<br />
SIRA S‹ZDE<br />
vard›r. Bu vezinler flunlard›r:<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü mefâ’îlü mef’ûlü mefâ’îlü<br />
SORU<br />
müfte’ilün AMAÇLARIMIZ müfte’ilün müfte’ilün fâ’<br />
SORU<br />
mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün<br />
müfte’ilün fâ’<br />
mefâ’îlün mefâ’îlün<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K D‹KKAT ‹ T A P<br />
2<br />
Son vezinle K yaz›lm›fl D‹KKAT ‹ T A Polan<br />
müstezadlar mefâ’ilün vezni alt› defa tekrarlanm›fl oldu¤u için<br />
müstezâd-› südâsiyye (=alt›l› müstezâd) olarak adland›r›lm›flt›r.<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
Eklenen TELEV‹ZYON k›sa m›sralar ziyâde (=fazla) ad›n› al›rlar. Bu k›sa m›sralar›n vezinleri<br />
uzun m›sralar›n vezinlerinin ilk ve son tef’ilelerinin bir araya getirilmesiyle elde<br />
edilmifltir (bk. AMAÇLARIMIZ Örnek 10). Müstezâdlar dört ayr› kafiye düzeninde yaz›lm›fllard›r:<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . . 2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . .<br />
K ‹ T A P<br />
3. a(b) a(b); K ‹ Tc(c) A Pa(b);<br />
d(d) a(b) . . . 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . .<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
SORU<br />
Harflerle sembollefltirilen kafiye düzeninde ilk harfler uzun m›sralar›, D‹KKAT ayraç içine al›nan<br />
ikinci harfler de k›sa m›sralar› göstermektedir.<br />
Ziyâdeleri ya da uzun m›sralar› tekrarlanan müstezâdlara mütekerrir müstezâd,<br />
ziyâde m›sra› uzun m›sralar›n bafl›nda tekrarlanan müstezâdlara da müdevver<br />
müstezâd denilir.<br />
Müstezâdlar en fazla gazelden türetilmifl olmakla birlikte, az say›da da olsa; rübâ’î,<br />
k›t’a ve kasîdeden türetilmifl olanlar› da vard›r. Müstezâdlar›n konular› gazel<br />
ile benzerlik gösterir. Aflk, flarap, ayr›l›k, tabiat gibi konular bu K fliirlerde ‹ T A P s›kça ifllenmifltir.<br />
Bunlar›n d›fl›nda dinî, tasavvufî konularda yaz›lm›fl olanlar›na da rastlan›r.<br />
Müstezâdlar, anlam bütünlü¤ü bak›m›ndan di¤er naz›m flekillerinden farkl› bir<br />
özelli¤e sahiptir. Bir müstezâdda ziyade m›sralar ç›kar›ld›¤› zaman TELEV‹ZYON fliirde anlam›n<br />
bozulmamas› gerekir.<br />
Bilindi¤i kadar›yla Anadolu’da yaz›lm›fl ilk müstezâd örnekleri XIV. yüzy›l flairlerinden<br />
Seyyid Nesîmî (öl. 1404 ?)’ye aittir. Yeni edebiyat anlay›fl› çerçevesinde de<br />
müstezada önem verilmifl, Servet-i Fünûn flairleri bu naz›m biçiminin bilinen vezin<br />
ve kafiye sisteminde birtak›m de¤ifliklikler yaparak serbest müstezâd ad› verilen<br />
yeni bir flekil denemifllerdir. Müstezâd halk edebiyat›nda yedekli, ayakl› adlar›yla<br />
çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.<br />
Örnek 10<br />
Afla¤›daki müstezâd XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden Nedîm (öl. 1730)’e aittir. Müstezâd›n<br />
uzun m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün, ziyadelerinin vezni<br />
de mef’ûlü fe’ûlün’dür. Kafiye düzeni flöyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). . .<br />
1 Ey flûh-› kerem-pîfle dil-i zâr senindir<br />
Yok minnetin aslâ<br />
V’ey kân-› güher anda ne kim var senindir<br />
Pinhân ü hüveydâ<br />
2 Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz<br />
Bafl üzre yerin var<br />
Gül goncesisin gûfle-i destâr senindir<br />
Gel ey gül-i ra’nâ<br />
3 N’eylersen edip bir iki gün bâr-› cefâya<br />
Sabreyle de sonra<br />
Peymâne senin hâne senin yâr senindir<br />
Ey dil tek ü tenhâ<br />
4 Bir bûse-i can-bahfl›na ver nakd-i hayât›<br />
Ger ka - ’il olursa<br />
Senden yanad›r söz yine bâzâr senindir<br />
Ey âfl›k-› fleydâ<br />
5 Çeflmân› siyeh-mest-i sitem kâkülü pür-ham<br />
Ebrûlar› pür-çîn<br />
Benzer ki bu dildâr-› cefakâr senindir<br />
Bî-flübhe Nedîmâ<br />
Nedîm<br />
Müstezâd›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Ey âlicenap fluh, zavall› gönlüm senindir; hiç minnet etme ve ey mücevher<br />
madeni, bu gönüldeki gizli aç›k ne varsa, hepsi senindir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
61<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
Mütekerrir “tekrarlanan”,<br />
müdevver de “yuvarlak”<br />
anlam›ndad›r.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
Yedek ve ayak, “ziyâde”nin<br />
karfl›l›¤›d›r.
62<br />
K›t’an›n as›l anlam›<br />
“parça”d›r.<br />
Ebced, hakk›nda 9. Ünitede<br />
bilgi verilecektir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
2 Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin bafl üzerindedir; çünkü, gül<br />
goncas›s›n, senin yerin sar›¤›n köflesidir, gel ey ra’nâ gül!<br />
Aç›klama: Gül-i ra’nâ yapraklar› sar› ve k›rm›z› olan iki renkli güldür.<br />
3 Ey gönül, ne yaparsan yap, bir iki gün cefa yüküne sabret; sonra kadeh de ev<br />
de sevgili de senindir; hem de yaln›z senin!<br />
4 Ey ç›lg›n âfl›k, e¤er o güzel raz› olursa, ölülere can veren bir öpücü¤ü karfl›l›-<br />
¤›nda bütün ömrünü ver; bu sözüm sana, ama yine de sen bilirsin.<br />
5 Ey Nedîm, gözleri zilzurna zulüm sarhoflu, kâkülü k›vr›m k›vr›m, kafllar› çat›k<br />
bu güzelin senin zalim sevgilin oldu¤u anlafl›l›yor; bunda hiç flüphe yok.<br />
K›t’a<br />
K›t’a bir edebiyat terimi olarak genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve<br />
mahlas beyti olmayan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir baflka ifadeyle k›t’alar<br />
kasîde ve gazel gibi musarra bir beyitle bafllamayan ve mahlas kullan›lmam›fl manzumelerdir<br />
(bk. Örnek 11, 12). K›t’ada beyitlerin ilk m›sra’lar› serbest, ikinci m›sralar›<br />
birbiriyle kafiyelidir. Kafiye düzeni flöyledir: xa, xa, xa, xa . . .<br />
Divan fliirinde daha çok iki beyitli k›t’alar yaz›lm›flsa da bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl<br />
manzumelerin beyit say›s›n›n otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun<br />
olan böyle k›t’alara k›t’a-i kebîre (=büyük k›t’a) denilir. Uzun k›t’alar› kasîdeden<br />
ay›ran en önemli özellik, bu manzumelerde matla ve mahlas beyitlerinin bulunmamas›d›r.<br />
K›t’alarda her türlü konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara ebcedle<br />
tarih düflürmede en fazla bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r. Beyitleri aras›nda<br />
konu birli¤inin ve anlam bütünlü¤ünün bulunmas› bu naz›m fleklinin baflka bir<br />
özelli¤idir.<br />
Naz›m: K›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. Naz›m, bir edebiyat terimi olarak vezinli<br />
kafiyeli söz, fliir anlam›ndad›r. Yine bir edebiyat terimi olarak musarra bir beyitle<br />
bafllayan k›t’aya da naz›m denilmektedir. Dolay›s›yla nazm›n k›t’adan ayr›ld›¤›<br />
tek yön ilk beytin musarra olmas›d›r. Bu nedenle naz›m, k›t’an›n bir türü olarak da<br />
de¤erlendirilebilir. Kafiye düzeni flu flekildedir: aa, xa . . .<br />
Naz›m› mahlas beyti olmayan bir gazele benzetmek de mümkündür. Uzunluklar›<br />
iki ile on befl beyit aras›ndad›r (bk. Örnek 13). Ancak uzun naz›mlar k›t’a-i kebîre<br />
gibi farkl› bir adla an›lmam›flt›r. ‹ki beyitli naz›mlar beyit say›s› ikiden fazla<br />
olan naz›mlara oranla daha azd›r. ‹kiden fazla beyitle yaz›lan naz›mlar›n daha çok<br />
çeflitli olaylara tarih düflürmede, övgü ve yergide kullan›ld›¤› görülmektedir. K›t’a<br />
ve naz›m› birbirinden ay›ran tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine musarra<br />
olmas›d›r. Bu nedenle naz›m ve k›t’a-i kebîreyi, ayr› birer naz›m biçimi olarak<br />
de¤erlendirmek yerine k›t’an›n iki ayr› türü olarak kabul etmek daha do¤ru<br />
olur.<br />
Örnek 11<br />
Afla¤›daki iki beyitli felsefî fliir Fuzulî’nin ünlü bir k›t’as›d›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün<br />
(fâ’ilâtün), mefâ’ilün, fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni de “xa xa”d›r.<br />
‹lm kesbiyle pâye-i rif’at<br />
Ârzû-y› muhâl imifl ancak<br />
Aflk imifl her ne var âlemde<br />
‹lm bir kîl ü kâl imifl ancak<br />
Fuzulî
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
‹lim yoluyla yücelmek, gerçekleflmesi mümkün olmayan bir arzuymufl; bu dünyada<br />
her ne var ise aflk; ilim de yaln›zca bofl bir lafm›fl.<br />
Örnek 12<br />
Afla¤›daki felsefî fliir Fuzulî’ye ait dört beyitlik bir k›t’ad›r. K›t’an›n vezni fe’ilâtün<br />
(fâ’ilâtün), fe’ilâtün , fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün), kafiyesi düzeni de “xa xa xa<br />
xa”d›r. K›t’a, matla ve mahlass›z bir gazel gibidir.<br />
1 Her kimün var ise zât›nda flerâret küfri<br />
Ist›lâhât-› ulûm ile müselmân olmaz<br />
2 Ger kara tafl› k›z›l kan ile rengîn itsen<br />
Tab’a ta¤yîr virüp la’l-i Bedahflân olmaz<br />
3 Eylesen tûtîye ta’lîm-i edâ-y› kelimât<br />
Nutk› insân olur ammâ özi insân olmaz<br />
4 Her uzun boylu flecâ’at idebilmez da’vî<br />
Her a¤aç kim boy atar serv-i h›râmân olmaz<br />
Fuzulî<br />
K›t’an›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Karakterinde kötülük küfrü bulunan kifli birtak›m dinî terimleri kullanmakla<br />
Müslüman olmaz.<br />
2 Kara tafl› k›z›l kanla boyasan; bu, do¤as›n› de¤ifltirip onu Bedahflan yakutu<br />
yapmaz.<br />
3 Papa¤ana konuflmay› ö¤retsen, sözü insan sözü olur ama, özü insan olmaz.<br />
4 Her uzun a¤ac›n sal›nan servi olmad›¤› gibi, her uzun boylu da cesaret davas›na<br />
kalk›flamaz.<br />
Örnek 13<br />
Afla¤›daki naz›m XVIII. yüzy›l Divan flairlerinden fieyh Gâlib’e aittir. Konusu<br />
aflk olan bu nazm›n vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün, fe’ilâtün, fe’ilün (fa’lün),<br />
kafiye düzeni de “aa xa”d›r.<br />
Ey felek maksadun ülfet mi adâvet mi nedür<br />
Yoksa ol mâh ile uflflâka felâket mi nedür<br />
‹rmeden vuslata hicrâna irifldük ammâ<br />
Anlasam bari bidâyet mi nihâyet mi nedür<br />
fieyh Gâlib<br />
Naz›m›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Ey felek, senin maksad›n dostluk mudur, düflmanl›k m›d›r? Yoksa o ay parças›<br />
gibi güzel ile âfl›klara felâket getirmek midir? Sevgiliye kavuflamadan, ondan ayr›ld›k;<br />
bari, flu kadar›n› anlasam, bu iflin bafllang›c› m›; yoksa sonu mudur?<br />
K›t’a ve naz›m› tan›mlayarak bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark› belirtiniz. SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
3<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
63<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
64<br />
Mesnevînin as›l anlam›<br />
“ikili” ya da “ikifler<br />
ikifler”dir.<br />
Resim 2.4<br />
Nizâmî’nin Leylâ<br />
vü Mecnûn ile<br />
Husrev ü fiîrîn’inin<br />
ilk yapraklar›<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Mesnevî<br />
Mesnevî bir edebiyat terimi olarak ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden<br />
ba¤›ms›z olarak kendi aras›nda kafiyeli bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bu naz›m<br />
biçimine mesnevî ad›n›n verilifl nedeni, her beytin m›sralar›n›n di¤er beyitlerden<br />
ba¤›ms›z olarak kendi içinde ikifler ikifler kafiyelenmifl olmas›d›r. Di¤er naz›m biçimleri<br />
için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m biçiminde yoktur (bk.<br />
Örnek 14, 15). Mesnevîde beyitlerin di¤er beyitlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde<br />
kafiyelenmesi ve beyit say›s› için bir s›n›rlama konulmam›fl olmas›, di¤er naz›m<br />
flekillerinde oldu¤u gibi flairleri kafiye bulma ve say›s› önceden belli birkaç beyit<br />
ile düflüncelerini ifade etme s›k›nt›s›ndan kurtarm›fl; bu nedenle de uzun, bazen<br />
binlerce beyit tutan manzumeler bu naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r. Mesnevîlerde genellikle<br />
mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün; mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün; fâ’ilâtün fâ’ilatün<br />
fâ’ilün; fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün gibi k›sa vezinler kullan›lm›fl; bu da flairler için<br />
anlat›m› kolaylaflt›ran baflka bir etken olmufltur. Divanlarda beyit say›s› en fazla<br />
otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle<br />
genellikle “Leylâ ve Mecnun”, “Husrev ve fiîrîn”, Yûsuf ve Zelîhâ” gibi edebî de¤er<br />
tafl›yan uzun aflk hikâyeleri, destânî konular ile ö¤retici yönü a¤›r basan dinî, tasavvufî,<br />
ahlakî eserler ve manzum sözlükler yaz›lm›flt›r.<br />
Türk edebiyat›nda yaz›lm›fl mesnevîler üzerinde konuyla ilgili derslerde kronolojik<br />
s›rayla ayr›nt›l› olarak durulacakt›r.<br />
Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye hamse denir. ‹ran edebiyat›nda ilk<br />
hamse sahibi flair Genceli Nizâmî (öl. 1214 ?)’dir. Genceli Nizamî, mesnevîde ‹ran<br />
edebiyat›n›n en büyük flairidir. Hamse’sindeki mesnevîler Mahzenü’l-Esrâr, Leylî<br />
vü Mecnûn, Husrev ü fiîrîn, Heft-peyker ve ‹skender-nâme’dir. Nizâmî’nin gerek<br />
‹ran gerekse Türk mesnevî flairleri üzerinde etkisi sürekli olmufl; bu flairler Nizamî’yi<br />
örnek alarak birçok hamse yazm›fllard›r.<br />
Mesnevînin bölümler hâlinde düzenlenmifl kendine özgü bir kompozisyonu<br />
vard›r. ‹lk dönem Türkçe mesnevîlerde her flairin uydu¤u bir mesnevî formundan<br />
söz etmek mümkün de¤ildir. Ancak bu edebiyat›n tarihî geliflimi içinde mesnevî<br />
formu da bir düzen kazanm›fl ve mesnevîler bu düzene uyularak yaz›l›r olmufllard›r.<br />
Yayg›n olarak uyulan bu düzene göre genellikle bir mesnevîde bulunmas› gereken<br />
bölümleri flu üç bafll›k alt›nda toplamak mümkündür:
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
1. Girifl: Mesnevî flairinin biçim gerekliliklerini yerine getirdi¤i k›s›md›r. Bu<br />
bafll›k alt›nda s›ras›yla tevhîd, münâcât ve na’t gibi bölümler vard›r. Bu üç bölümden<br />
sonra baz› mesnevîlerde mi’râciyye, mu’cizât-› nebevî ve medh-i çehâr-yâr<br />
adl› k›s›mlar da yer al›r. Mesnevî e¤er bir devlet büyü¤ü ya da toplumda<br />
ileri gelen bir kifli ad›na yaz›lm›fl ve ona sunulmuflsa, bu kifli için yaz›lm›fl olan;<br />
onun cömertli¤i, cesareti ve erdemlerinden söz edilen bir övgü k›sm› yer al›r. Bunu<br />
sebeb-i te’lîf, sebeb-i nazm-› kitâb gibi bir bafll›¤›n bulundu¤u, eserin yaz›l›fl<br />
nedeninin anlat›ld›¤› bir bölüm izler. Bu bölümde flairler genellikle eseri rüyalar›nda<br />
duyduklar› ya da sahibini görmedikleri bir sesle (=hâtif); yani, manevi bir iflaretle<br />
ya da samimi bir dostlar›n›n iste¤i üzerine kaleme ald›klar›n› söylerler. Bu k›s›mda<br />
ayn› konuda daha önce eser yazm›fl mesnevî flairleri ve eserleri hakk›nda<br />
edebiyat tarihimiz aç›s›ndan önemli olabilecek bilgiler de bulunabilir.<br />
2. Konunun ‹fllendi¤i Bölüm: ¤âz-› dâstân, â¤âz-› kitâb, â¤âz-› k›ssa gibi<br />
bir bafll›kla bafllayan bu bölüm, as›l konunun ifllendi¤i bölümdür. Mesnevîlerde bu<br />
ana bafll›¤a ba¤l› olarak çok say›da alt bafll›k kullan›lm›flt›r. Bu bölüm mesnevîlerin<br />
konusuna göre farkl›l›k gösterir. Mesnevîlerde ana konu ifllenirken bazen bir<br />
münasebetle ana konuyla bir flekilde ba¤lant›l› baflka konular da k›saca anlat›l›r;<br />
sonra tekrar as›l konuya dönülür. Mesnevînin tekdüzeli¤ini k›rmak için bu bölümde<br />
flairler kahramanlar›n a¤z›ndan gazel, musammat vb. naz›m flekilleriyle fliirler<br />
de söylemifllerdir. fiairler bu manzumelerde ço¤unlukla mahlas kullanmam›fllard›r.<br />
Bu, mesnevî içindeki di¤er naz›m flekilleriyle yaz›lm›fl manzumelerin ba¤›ms›z bir<br />
fliir olmaktan çok, o eserin bir parças› olarak de¤erlendirilmifl olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.<br />
Mesnevîlerde arasöz olarak kullan›lm›fl olan bu manzumelerin bir k›sm›n›n<br />
bir mesnevînin parças› olduklar› unutularak tek bafllar›na meflhur olduklar›<br />
da görülür. Fuzulî’nin Leylâ vü Mecnun’undaki baz› gazeller bu nitelikteki fliirlerdendir.<br />
3. Bitifl Bölümü: Mesnevîlerin sonuna do¤ru ayr› bir bafll›k alt›nda eser için bir<br />
bitifl bölümü yaz›lm›flt›r. Genellikle hâtime bafll›¤›n› tafl›yan bu bölümün bafl›nda<br />
tevhîd, münâcât ve fahriyye içerikli beyitlerin bulundu¤u da görülür. Mesnevînin<br />
ad›, bazen flairi, kaç beyit oldu¤u, nerede ve ne zaman yaz›ld›¤› gibi bizzat flairi taraf›ndan<br />
verilmifl edebiyat tarihimiz aç›s›ndan son derece önemli bilgiler de genellikle<br />
bu bölümlerde yer al›r. Bu k›s›mlar, bazen flairlerin eser hakk›ndaki de¤erlendirmelerini<br />
de içerdi¤i için ayr› bir de¤er tafl›rlar.<br />
Örnek 14<br />
Afla¤›daki 39 beyit, XIV-XV. yüzy›llarda Anadolu’da yaflam›fl flairlerden fieyhî<br />
(öl 1431)’nin tamam› 126 beyit olan Har-nâme adl› mesnevîsinden seçmeler yap›larak<br />
al›nm›flt›r. fieyhî sosyal dengesizlikleri mizahî bir üslupla anlatt›¤› bu<br />
sembolik eserinde öküzlere özenerek boynuz sahibi olmay› isteyen bir efle¤in<br />
bafl›na gelenleri anlat›r. Har-nâme fe’ilatün (fâ’ilâtün), mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün)<br />
vezniyle yaz›lm›flt›r.<br />
Har-nâme<br />
1 Bir eflek var idi za’îf ü nizâr<br />
Yük elinden kat› flikeste vü zâr<br />
2 Gâh odunda vü gâh suda idi<br />
Dün ü gün kahr ile k›suda idi<br />
3 Ol kadar çeker idi yükler a¤›r<br />
Ki teninde tü komam›fld› ya¤›r<br />
4 Arkas›ndan al›nsa pâlân›<br />
Sanki it artu¤›yd› kalan›<br />
5 Bir gün issi ider himâyet ana<br />
Ya’ni kim gösterür inâyet ana<br />
6 Ald› pâlân›n› vü sald› ota<br />
Otlayarak biraz yüridi öte<br />
65
66<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
7 Gördi otlakda yürür öküzler<br />
Odlu gözler ü gerlü gögüzler<br />
8 Boynuz› ba’z›s›n›n ay gibi<br />
Kiminün halka halka yay gibi<br />
9 Hâr-› miskîn ider iken seyrân<br />
Kald› görüp s›¤›rlar› hayrân<br />
10 Ne yular derdi ne gam-› pâlân<br />
Ne yük alt›nda haste vü nâlân<br />
11 Acebe kalur ü tefekkür ider<br />
Kendü ahvâlini tasavvur ider<br />
12 Bunlarun bafl›nda tâc neden<br />
Bize bu fakr u ihtiyâc neden<br />
13 Didi bu müflkilümüz’itmez hal<br />
Meger ol bir fülan har-› a’kel<br />
14 Ol ulu kat›na bu miskîn har<br />
Vard› yüz sürdi didi ey server<br />
15 Sen eflekler içinde kâmilsin<br />
Âkil ü fleyh ü ehl ü fâz›ls›n<br />
16 Bugün otlakda gördüm öküzler<br />
Gerüben yürür idi gögüzler<br />
17 Her birisi semiz ü kuvvetlü<br />
‹çi vü tafl› ya¤l› vü etlü<br />
18 N’içün old› bulara erzânî<br />
Bize bildür flu tâc-› sultânî<br />
19 Yok m›dur gökte bizüm ›lduzumuz<br />
K’olmad› yeryüzinde boynuzumuz<br />
20 Bâr-kefllikte çün bizüz fây›k<br />
Boynuza niçün olmaduk lây›k<br />
21 Böyle virdi cevâb pîr eflflek<br />
K’iy belâ bendine esîr eflflek<br />
22 Bu iflin asl›na iflit illet<br />
Anla akl›nda yok ise k›llet<br />
23 Ki öküzi yarad›cak Hallâk<br />
Sebeb-i r›zk k›ld› ol Rezzâk<br />
24 Dün ü gün arpa bu¤day ifllerler<br />
An› otlayup an› difllerler<br />
25 Çü bular old› ol azîze sebeb<br />
Virdi ol izzeti bulara Çalab<br />
26 Tâc-› devlet kon›ld› bafllar›na<br />
Et ü ya¤ told› iç ü tafllar›na<br />
27 Döndi yüz derd ile za’îf eflflek<br />
Zâr u dil-haste vü nahîf eflflek<br />
28 Didi sehl ola bu iflün asl›<br />
Çünki flerh old› bâb› vü fasl›<br />
29 Varay›n ben de bu¤day iflleyeyin<br />
Anda yaylayup anda k›fllayay›n<br />
30 Gezerek gördi bir gögermifl ekin<br />
Sanki dutard› ol ekin ile kîn<br />
31 Iflk ile degdi girdi ifllemege<br />
Gâh ayaklayu gâh difllemege<br />
32 Yiyerek toyd› karn› ça¤nad›<br />
Yuvaland› vü biraz a¤nad›<br />
33 Bafllad› ›rlayup ça¤›rma¤a<br />
Anup a¤›r yüki a¤›rma¤a<br />
34 Ç›karur har çün enkerü’l-esvât<br />
Ekin issine arz olur arasât<br />
35 A¤aç elinde azm-i râh itdi<br />
Tarlas›n› göricek âh itdi<br />
36 Yüregi sovumad› sögmek ile<br />
Olumad› eflegi dögmek ile<br />
37 B›ça¤›n çekdi kod› ayru¤›n›<br />
Kesdi kula¤›n› vü kuyru¤›n›<br />
38 Kaçar eflflek ac›yarak cân›<br />
Dökilüp yafl› yirine kan›<br />
39 Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum<br />
Boynuz umdum kulaktan ayr›ldum<br />
Mesnevînin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Yük çekmekten beli bükülmüfl, inim inim inleyen zay›f bir eflek vard›.<br />
2 Bazen odun, bazen de su tafl›rd›; gece ve gündüz eziyet ve s›k›nt›da idi.<br />
3 O kadar a¤›r yükler tafl›rd› ki yaralar teninde tüy b›rakmam›flt›.<br />
4 S›rt›ndaki semeri al›n›nca sanki kalan› köpek art›¤› gibiydi.<br />
5 Bir gün sahibi onu gözetti, yani iyilik etti.<br />
6 S›rt›ndaki semeri ald› ve çay›ra sald›; eflek otlaya otlaya biraz öteye gitti.<br />
7 Otlakta yürüyen öküzleri gördü; gözleri atefl gibi parlak, gö¤üsleri de dolgundu.<br />
8 Baz›lar›n›n boynuzu ay gibi, baz›s›n›nki de halka halka yay gibiydi.<br />
9 Zavall› eflek çay›rda dolafl›rken bu s›¤›rlar› görüp hayran kald›.<br />
10 Ne yular derdi ne semer ne de yük alt›nda hasta olup inlemek vard›.<br />
11 fiafl›rd› ve düflünceye dald›, kendi durumunu gözünün önüne getirdi.<br />
12 Bunlar›n bafl›ndaki taç neden, bizdeki bu yoksulluk ve ihtiyaç neden?
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
13 Kendi kendine dedi ki, bu sorunumuzu ancak falan bilge eflek çözer.<br />
14 Bu zavall› eflek o yüce bilge efle¤in huzuruna vard›, yere yüz sürdü ve dedi<br />
ki, ey önderimiz:<br />
15 Sen eflekler içinde çok olgun, ak›ll›, bilge, iflini bilen ve erdemli birisisin.<br />
16 Bugün otlakta gö¤üslerini gererek yürüyen öküzler gördüm.<br />
17 Her biri semiz ve kuvvetli, içi d›fl› ya¤l› ve etli.<br />
18 Bize söyler misin, flu padiflah tac› neden bunlara lây›k görüldü?<br />
19 Bizim gökte talih y›ld›z›m›z yok mu ki yeryüzünde boynuzumuz olmad›?<br />
20 Yük çekmekte madem ki biz üstünüz, boynuza neden lay›k görülmedik?<br />
21 Yafll› eflek flöyle cevap verdi: Ey bela ba¤›na tutsak eflek!<br />
22 E¤er akl›nda noksanl›k yoksa, iyi dinle de bu iflin asl›n› anla!<br />
23 Tanr›, öküzü yaratt›¤› zaman, o r›z›k verici onu insanlara r›z›k sebebi yapt›.<br />
24 Gece gündüz arpa bu¤dayla u¤rafl›rlar, onu otlay›p onu difllerler.<br />
25 Bunlar o kutsal ekme¤in meydana gelmesine sebep olduklar› için Tanr› o yüceli¤i,<br />
o flerefi bunlara verdi.<br />
26 Bafllar›na mutluluk tac› konuldu, içleri d›fllar› et ve ya¤ ile doldu.<br />
27 Zay›f, inim inim inleyen, mutsuz, s›ska eflek, yüz dert ile döndü.<br />
28 “Bu ifl kolay” diye düflündü, çünkü her fley aç›kl›¤a kavuflmufltu.<br />
29 (Öyleyse) gidip ben de bu¤dayla u¤raflay›m, yaz›m› k›fl›m›, bütün vaktimi<br />
onunla geçireyim.<br />
30 Eflek gezerken yeflermifl bir ekin gördü; sanki o ekin ile düflmanl›¤› vard›.<br />
31 Aflk ile gitti, o ekinle u¤raflmaya bafllad›; bazen çi¤nedi bazen de diflledi...<br />
32 Ekini yiyip karn› doyunca, an›rmaya bafllad›, yerlerde yuvarland›, debelendi.<br />
33 Ba¤›r›p flark› söylemeye, tafl›d›¤› a¤›r yükleri hat›rlay›p an›rmaya bafllad›.<br />
34 Eflek o çirkin sesini ç›kar›nca ekin sahibi bunu duydu,<br />
35 Elinde sopayla kofltu, tarlas›n›n hâlini görünce bir âh çekti.<br />
36 Yüre¤inin atefli sövmek ile so¤umad›, efle¤i dövmek ile de yetinmedi,<br />
37 Sövmeyi dövmeyi b›rak›p b›ça¤›n› çekerek efle¤in kula¤›n› ve kuyru¤unu kesti.<br />
38 Eflek can› yanarak ve gözyafl› yerine kan dökerek kaçt› [ve flöyle dedi:]<br />
39 “Yanl›fl isteyerek do¤ru yoldan ayr›ld›m; boynuz umdum, kulaktan oldum”.<br />
Örnek 15<br />
Afla¤›daki 10 beyit XVII. yüzy›l flairlerinden Nabî (öl. 1712)’nin o¤luna ö¤üt<br />
için yazd›¤› bir “nasîhat-nâme” olan Hayriyye adl› mesnevînin “Matlab-› Dânifl-i<br />
Envâ’-› Ulûm (=‹limleri Ö¤renme ‹ste¤i)” bafll›kl› 43 beyitlik bölümünden seçmeler<br />
yap›larak al›nm›flt›r. Hayriyye fe’ilâtün (fâ’ilâtün), fe’ilâtün fe’ilün<br />
(fa’lün) vezniyle yaz›lm›flt›r.<br />
1 ‹lme sa’y eylememekden hazer it<br />
‹lm ü sa’y ikisi birdür nazar it<br />
2 Bulamaz ilm bilâ-sa’y vücûd<br />
Biri gitse biri olur nâbûd<br />
3 Dahi emr eyledi ol sâhib-i ilm<br />
Mehdden lahde dek ol tâlib-i ilm<br />
4 ‹lm bir lücce-i bî-sâhildir<br />
Anda âlim geçinen câhildir<br />
5 Cehle Hak mevt didi ilme hayât<br />
Olma hem-hâl-i gürûh-› emvât<br />
6 Bilmek elbette degül mi ahsen<br />
Sorsalar ben onu bilmem dimeden<br />
67
68<br />
Rübâ’înin as›l anlam›<br />
“dörtlü”, “dört harfli”<br />
demektir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
7 Etme âr ö¤ren ok› ehlinden<br />
Her fleyin ilmi güzel cehlinden<br />
8 Cehldür âdeme zindân-› belâ<br />
Ki düflenler göremez rûy-› rehâ<br />
9 Olmaya ilm kadar emr-i bülend<br />
‹lmden görmedi hiç kimse gezend<br />
10 Ger re’âyâ vü gerek sâhib-i tâc<br />
Lâ-büd olur ulemâya muhtâc<br />
Beyitlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Ö¤renmeye çal›flmamaktan sak›n; ilim ve çal›flmak, dikkat et, bunlar›n ikisi<br />
birdir.<br />
2 Çal›flma yoksa, ilim de ortaya ç›kmaz; biri olmazsa di¤eri de olmaz.<br />
3 ‹lim sahibi o zat (Hz. Muhammed) emretti: “Beflikten mezara kadar ilim iste,<br />
bunun için çal›fl.”<br />
4 ‹lim, k›y›s› olmayan bir büyük denizdir; onda âlim geçinen, ben bilirim diyen<br />
cahildir.<br />
5 Tanr›, cehalete ölüm, ilme de hayatt›r dedi; öyleyse, ölüler güruhuyla birlikte<br />
olma.<br />
6 Sorduklar› bir fleyi “bilmiyorum” demektense, “biliyorum” demek daha iyi<br />
de¤il mi?<br />
7 Utanma, bilenlerden oku, ö¤ren; bir fleyi bilmek, bilmemekten güzeldir.<br />
8 Bilgisizlik, insan için belâ zindan›d›r; o zindana düflenler art›k rahat yüzü<br />
görmezler.<br />
9 ‹lim kadar yüce bir ifl yoktur; ilimden hiç kimse zarar görmedi.<br />
10 Gerek s›radan halk olsun, gerekse tac sahibi (hükümdar) olsun, mutlaka bilginlere<br />
muhtaç olurlar.<br />
DÖRT MISRALI NAZIM <strong>B‹Ç‹M</strong>LER‹<br />
Rüba’î<br />
Rübâ’î bir edebiyat terimi olarak özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m<br />
biçiminin ad›d›r. Bu naz›m biçimi ‹ran edebiyat›nda do¤mufl; Türk edebiyat›na<br />
da bu edebiyattan geçmifltir. Rübâ’înin kafiye düzeni iki beyitlik naz›mlarda oldu¤u<br />
gibi genellikle “a a x a”d›r. Bunun yan›nda k›t’a gibi “x a x a” fleklinde kafiyelenmifl<br />
ve dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’îler de vard›r. Dört m›sra› birbiriyle<br />
kafiyeli rübâ’îlere rubâ’-i musarra veya terâne ad› verilmifltir (bk. Örnek<br />
16).<br />
Rüba’î, bu naz›m biçimine özgü ahreb ve ahrem adlar› verilmifl iki grup vezinle<br />
yaz›l›r. Asl›nda rübâ’îyi naz›m ve k›t’adan ay›ran da budur. Rübâ’î vezinlerinin<br />
say›s› 24’e kadar ulafl›r. Bunlardan mef’ûlü ile bafllayan 12 vezin kal›b›na ahreb,<br />
mef’ûlün ile bafllayan 12 vezin kal›b›na da ahrem ad› verilmifltir. Türk flairlerinin<br />
Fars fliirinde di¤er naz›m biçimleri için kullan›lm›fl olan bütün vezinleri kullanmad›klar›<br />
ve bunlar aras›nda bir seçme yapt›klar› bilinmektedir. Bu flairler rübâ’î<br />
vezinlerinde de ayn› yola baflvurmufllar ve Fars fliirinde kullan›lm›fl rübâ’î vezinleri<br />
aras›nda da bir seçme yapm›fllard›r. Ahrem kal›plar›nda aç›k hece say›s› daha<br />
az oldu¤u; dolay›s›yla bu gruptaki vezinler Türkçenin ses sistemine uygun olmad›¤›<br />
için Türk flairler rübâ’îde daha âhenkli olan ahreb kal›plar›n› kullanmay›<br />
tercih etmifllerdir. Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak d›fl›nda bir baflka
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
özelli¤i de bu naz›m biçiminde her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir.<br />
Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan<br />
dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada<br />
da ahrem, ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa dört m›srada da ahreb<br />
grubundan vezinler kullan›lm›flt›r (bk. Örnek 16). Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl<br />
rübâ’î vezinleri flunlard›r:<br />
Ahreb<br />
1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fa’<br />
2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl<br />
3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’<br />
4. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl<br />
5. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’<br />
6. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl<br />
Ahrem<br />
1. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlün fâ’<br />
2. mef’ûlün fâ’îlün mefâ’îlü fe’ûl<br />
Rüba’î dört k›sa m›sradan ibaret bir naz›m biçimi oldu¤u için flair, söyleyece¤i<br />
sözü bu dört k›sa m›sra içinde söyleyip bitirmek zorundad›r. Bu nedenle de rübâ’î<br />
naz›m biçimiyle daha çok felsefî düflünceler ifade edilmifltir. Rübâ’îlerde farkl› konular<br />
da ifllenmifl olmakla birlikte gazelde oldu¤u gibi, sanat ve üslup kayg›s› bu<br />
naz›m biçiminde ifade edilmek istenen düflüncenin önüne geçemez. Bu dörtlüklerde<br />
genellikle ilk üç m›srada okuyucu söylenmek istenen düflünceye haz›rlanm›fl;<br />
son m›srada da bu düflünce etkileyici bir flekilde ifade edilmifltir.<br />
Divan edebiyat›n›n yetifltirdi¤i en ünlü rübâ’î flairi Azmîzâde Hâletî (öl. 1631)’dir.<br />
Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra Türk flairleri ünlü<br />
‹ranl› rübâ’î flairi Ömer Hayyam (öl. 1123)’›n rübâ’îlerini manzum olarak Türkçeye<br />
aktarmak d›fl›nda bu tarza fazla ilgi göstermemifllerdir. Bu dönem Türk flairleri içinde<br />
rübâ’î tarz›n›n en önemli flairi Yahya Kemal (öl. 1958)’dir.<br />
Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r. Bir flairin yazm›fl oldu¤u rübâ’î<br />
say›s› fazla ise, bunlar divanlar›n sonunda kafiyelerinin son harflerine göre s›ralanm›flt›r.<br />
Örnek 16<br />
Afla¤›daki dört m›sra› da birbiriyle kafiyeli rübâ’î, rubâ’î-i musarra’ ya da terâne<br />
olarak adland›r›lm›fl olan rübailerdendir. Ayr›ca bu rübâ’înin her m›sra’› ahreb grubundan<br />
farkl› bir vezinle yaz›lm›flt›r. M›sralar›n vezinleri s›ras›yla mef’ûlü mefâ’ilün<br />
mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ / mef’ûlü mefâ’ilü mefâ’îlün fâ’ /<br />
mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’d›r.<br />
Gördüm seni elden ihtiyârum gitdi<br />
Bakdum kadüne sabr u karârum gitdi<br />
Hâk oldum ü her yana gubârum gitdi<br />
El-k›ssa kapunda i’tibârum gitdi<br />
Fuzulî<br />
Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Seni görünce elimden iradem; boyuna bak›nca da sabr›m karar›m gitti. Sonunda<br />
toprak oldum ve zerrelerim her yana da¤›ld›; k›sacas› kap›nda itibar›m gitti.<br />
69
70<br />
Tuyu¤, “flark› söyleme”,<br />
“övme”, “kapal› söz”<br />
anlamlar›nda Türkçe bir<br />
sözcüktür.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Örnek 17<br />
Afla¤›daki rübâ’î Azmîzâde Hâletî’ye aittir. Bu rübâ’înin kafiye düzeni bir önceki<br />
rübâ’îden farkl›d›r. Rübâ’îde üçüncü m›sra d›fl›ndaki m›sralar kendi aralar›nda<br />
kafiyeli, üçüncü m›sra’ ise serbesttir. Birinci, ikinci ve dördüncü m›sralar mef’ûlü<br />
mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl, üçüncü m›sra› ise mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’ vezinlerindedir.<br />
Esrâr›n› dil zamân zamân söyler imifl<br />
Hengâme-i gamda dâstân söyler imifl<br />
Aflk ehli olup da mihnet-i hicrâna<br />
Ben sabr iderin diyen yalan söyler imifl<br />
Azmîzâde Hâletî<br />
Rubâ’înin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Gönül saklad›¤› s›rlar› zaman zaman söylermifl; üzgün zamanlar›nda ise destan<br />
gibi söylermifl; âfl›k olup da ayr›l›k çilesine “sabrederim” diyen yalan söyler imifl.<br />
Tuyu¤<br />
Tuyu¤, edebiyat terimi olarak dört m›sral› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Eski Türk<br />
fliirinin dörtlüklerinden do¤mufltur. Tuyu¤un O¤uz Türklerinin Azerbaycan, Do¤u<br />
Anadolu ve Irak’a yerleflmeleriyle kendi edebiyatlar›nda kulland›klar› dört m›sral›k<br />
halk fliirlerinin bu bölgede aruzla yaz›lan ve Fehleviyyât denilen bestelenmifl rübâ’îlerden<br />
etkilenmesiyle ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürenler de vard›r.<br />
Kafiyelenifli rübâ’îde yayg›n olarak görülen “a a x a” düzenindedir (bk. Örnek<br />
18). Bunun d›fl›nda “x a x a” fleklinde; yani, k›t’a biçiminde kafiyelenmifl olanlar›<br />
ve bütün m›sralar› birbiriyle kafiyeli tuyu¤lar da vard›r. Tuyu¤lar cinasl› kafiyelerin<br />
çok kullan›ld›¤› bir naz›m biçimidir (bk. Örnek 20). Ancak çok say›da cinass›z tuyu¤lara<br />
da rastlanmakta; bu örnekler de tuyu¤da cinasl› kafiye kullanman›n genel<br />
bir kural olmad›¤›n› göstermektedir. Dolay›s›yla cinasl› olma özelli¤inin tuyu¤un<br />
tan›m›na eklenmesi do¤ru de¤ildir.<br />
Tuyu¤, genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›l›r. Az say›da da olsa<br />
bu vezin d›fl›ndaki vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ örnekleri vard›r.<br />
Tuyu¤ daha çok Ça¤atay ve Azerî edebiyatlar›nda görülür. Anadolu’da ilk tuyu¤<br />
örneklerini Kad› Burhaneddin (öl. 1399) ve Seyyid Nesimî (öl. 1404)’de görüyoruz.<br />
Kad› Burhaneddin’in Divan’›nda 100’den, Hurûfî bir flair olan Nesimî’nin Divan’›nda<br />
da 350’den fazla tuyu¤ vard›r. Kad› Burhaneddin tuyu¤lar›nda dikkati çekecek<br />
kadar çok cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Bu iki flair Azerî edebiyat›n›n Anadolu’da<br />
yetiflmifl iki temsilcisi oldu¤u için tuyu¤a oldukça fazla ilgi gösterdikleri anlafl›lmaktad›r.<br />
Divan flairleri ise, bu naz›m biçimine pek ilgi göstermemifllerdir.<br />
Örnek 18<br />
Afla¤›daki tuyu¤ Kad› Burhaneddin’e aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
fâ’ilündür; kafiye düzeni de “a a x a”d›r.<br />
Dilberün ifli itâb u nâz olur<br />
Çeflmi câdû gamzesi gammâz olur<br />
Ey gönül sabr it tahammül k›l ona<br />
Yâra iriflmek ifli az az olur<br />
Kad› Burhaneddin
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Güzelin ifli azarlama ve nazd›r; gözü cad›, gamzesi fitne ç›kar›c›d›r; ey gönül,<br />
sabret, onun yapt›klar›na tahammül et; sevgiliye kavuflma yavafl yavafl, zamanla<br />
olur.<br />
Örnek 19<br />
Afla¤›daki tuyu¤ Seyyid Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
fâ’ilündür, kafiye düzeni de “a a a a”d›r.<br />
Dalm›flam flol bahre kim pâyân› yok<br />
Batm›flam flol gence kim hüsrân› yok<br />
Bulmuflam flol bedri kim noksân› yok<br />
Girmiflem ol flehre kim vîrân› yok<br />
Seyyid Nesimî<br />
Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Uçsuz bucaks›z bir denize dalm›fl; tükenmeyecek bir hazineye gömülmüfl; hiçbir<br />
zaman eksilmeyecek bir dolunay bulmufl; asla viran olmayacak bir flehre girmiflim.<br />
Aç›klama: Ay yaln›zca bir gün dolunay hâlinde kal›r; di¤er günler eksiktir.<br />
Örnek 20<br />
Afla¤›daki tuyu¤ XIV. yüzy›l flairlerinden Nesimî’ye aittir. Tuyu¤un vezni fâ’ilâtün<br />
fâ’ilâtün fâ’ilün’dür. Nesimî bu tuyu¤unda cinasl› kafiye kullanm›flt›r. Cinaslar<br />
1 ve 2. m›sralardaki “pervânedür” ile “pervâ nedür” ve 3 ve 4. m›sralardaki “yanadur”<br />
ile “ya nedür” aras›nda yap›lm›flt›r.<br />
Iflk›n od›na gönül pervânedür<br />
Tâkatüm yoh bilmezem pervâ nedür<br />
Fursat ol›nca gönül sen yanadur<br />
Âfl›kun âyîni budur ya nedür<br />
Seyyid Nesimî<br />
Tuyu¤un düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Gönül senin aflk ateflinin pervanesidir; gücüm kalmad›, bilmiyorum çekinecek<br />
ne var? Gönül sen f›rsat buldukça yan›p yak›lmaya devam et; âfl›k›n âdeti bundan<br />
baflka ne olabilir?<br />
Aç›klama: Pervâne geceleri mumun etraf›nda dönerek uçan küçük kelebektir.<br />
Divan fliirinde pervane âfl›¤›n, flem’ (=mum) de ma’flûk (=sevgili)un sembolü<br />
olarak kullan›lm›flt›r.<br />
Rübâ’î ve tuyu¤u tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki en önemli SIRA fark› S‹ZDEbelirtiniz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
71<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
4<br />
AMAÇLARIMIZ
72<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
M›sra ve beyit terimlerinin anlamlar›n› aç›klayabilmek.<br />
Divan fliirinde naz›m biçimleri beyitlerden oluflanlar,<br />
bendlerden oluflanlar ve dört m›sradan<br />
meydana gelenler olmak üzere üçe ayr›l›r. Bu üç<br />
gruptaki naz›m biçimlerinin tamam› m›sra ad› verilen<br />
naz›m biriminden do¤mufltur. M›sra, aruz<br />
vezniyle yaz›lm›fl ya da söylenmifl en küçük naz›m<br />
birimidir. M›sralar her ne kadar fliirin en küçük<br />
birimi olsa da flairi taraf›ndan tek olarak söylenmifl<br />
ya da bir manzumeden al›narak vecize ya<br />
da atasözü hâline gelmifl m›sralar da vard›r. Böyle<br />
m›sralara “m›sra’-› âzâde” ya da “âzâde” denir.<br />
Her yönüyle kusursuz m›sralara ise, “m›sra’-› berceste”<br />
denir. Beyit ise ayn› vezinle yaz›lm›fl, genellikle<br />
anlam bütünlü¤üne sahip iki m›sradan<br />
meydana gelen naz›m birimidir. Beytin iki m›sra›n›n<br />
birbiriyle kafiyeli olmas› flart de¤ildir. Ba-<br />
¤›ms›z fliirler hâlindeki yaz›lm›fl beyitlere ferd ya<br />
da müfred denilir. Beytin m›sralar› musarra ise<br />
bu beyitler matla ad›n› alm›flt›r. Matla ayn› zamanda<br />
kasîdenin ve gazelin ilk beytinin ad›d›r.<br />
fiiirin son beytine ise makta denir.<br />
Beyitlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek.<br />
Beyitlerden oluflan naz›m biçimleri kasîde, gazel,<br />
müstezâd, k›t’a, naz›m ve mesnevîdir. Kasîde,<br />
ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin ilk m›sralar›<br />
serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli en az<br />
15, en çok 99 beyitten oluflan, bütün m›sralar›<br />
ayn› vezinle yaz›lm›fl bir naz›m biçimidir. Kasîdenin<br />
beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar 15 olarak<br />
kabul edilmifl olsa da bu manzumeler genellikle<br />
31 beyit ile 99 beyit aras›nda yaz›lm›fllard›r.<br />
Dinî içerikli olanlar d›fl›nda kasîdeler genellikle<br />
övgü amaçl›d›r. “Nesib” ya da “teflbib”, “girizgâh”,<br />
“medhiyye”, “tegazzül”, “fahriye” ve “du’â”<br />
olmak üzere alt› bölümden oluflurlar. Ancak her<br />
kasîdede bu bölümleri tam olarak bulmak mümkün<br />
de¤ildir. Gazel ilk beyti musarra, di¤er beyitlerinin<br />
ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk<br />
beyitle kafiyeli, genellikle befl beyit ile dokuz beyit<br />
aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Bir gazelin bütün m›sralar› ayn› vezinle<br />
yaz›lm›flt›r. Gazelin bafll›ca konusu aflk olmakla<br />
A MAÇ<br />
3<br />
birlikte farkl› konularda yaz›lm›fl gazeller de vard›r.<br />
Müstezâd, gazelden türemifl ve m›sralar›n›n<br />
biri uzun biri k›sa olmak üzere belli vezinlerle fliirlerin<br />
yaz›lm›fl oldu¤u bir naz›m biçimidir. Az<br />
say›da da olsa rübâ’î, k›t’a ve kasîdeden türetilmifl<br />
müstezâdlar da vard›r. Müstezâdlar›n konular›<br />
gazel ile benzerlik gösterir. K›t’a, iki veya iki<br />
beyitten uzun, matla ve mahlas beyti olmayan fliirlerin<br />
yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir. K›t’ada beyitlerin<br />
ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› birbiriyle<br />
kafiyelidir. Bu naz›m flekliyle daha çok iki beyitli<br />
k›t’alar yaz›lm›flsa da k›t’alar›n beyit say›s›n›n<br />
otuza kadar ç›kt›¤› görülür. ‹ki beyitten uzun olan<br />
k›t’alara k›t’a-i kebîre denilir. K›t’alarda her türlü<br />
konunun ifllendi¤i görülmektedir. Çeflitli olaylara<br />
tarih düflürmede en çok bu naz›m biçimi kullan›lm›flt›r.<br />
Naz›m k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir.<br />
K›t’adan fark› musarra bir beyitle bafllamas›d›r.<br />
Uzunlu¤u iki ile on befl beyit aras›ndad›r.<br />
Mesnevî, ayn› vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden<br />
ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin<br />
yaz›ld›¤› naz›m biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m<br />
biçimleri için konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas›<br />
bu naz›m biçiminde yoktur. Divanlarda<br />
beyit say›s› en fazla otuza kadar ç›km›fl k›sa mesnevîlere<br />
de rastlanmakla birlikte bu naz›m biçimiyle<br />
genellikle binlerce beyit tutar›ndaki aflk hikâyeleri,<br />
dinî, tasavvufî, ahlakî eserler ve manzum<br />
sözlükler yaz›lm›flt›r.<br />
Beyitlerden oluflmufl naz›m biçimlerinin yap›<br />
farkl›l›klar›n› ay›rt edebilmek.<br />
Kasîde uzunlu¤u genellikle 15 beyitle 99 beyit<br />
aras›nda olan bir naz›m biçimidir. Musarra bir<br />
beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›<br />
ilk beyitle kafiyelidir. En önemli özelli¤i bölümler<br />
hâlinde düzenlenmifl olmas›d›r. Gazel, uzunlu¤u<br />
5 beyitle 9 beyit aras›nda de¤iflen bir naz›m<br />
biçimidir. Bu yönüyle kasîdeden ayr›l›r. Kafiye<br />
düzeni kasîde ile ayn›d›r. Gazel de musarra bir<br />
beyitle bafllar ve di¤er beyitlerin ikinci m›sralar›<br />
bu ilk beyitle kafiyelidir. Her iki naz›m biçiminde<br />
de matla, makta ve mahlas beyitleri vard›r.<br />
Müstezâd genellikle gazelden türemifl bir naz›m<br />
biçimidir. Az say›da da olsa kasîdeden ve rübâ’îden<br />
türemifl müstezadlar da vard›r. Gazelden
A MAÇ<br />
4<br />
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
fark› m›sra aralar›na k›sa m›sralar›n yerlefltirilmesi<br />
ve ancak belli vezinlerle yaz›labilmesidir. Ayr›ca<br />
aralara yerlefltirilen k›sa m›sralar nedeniyle<br />
müstezadlar kasîde ve gazelden farkl› bir kafiye<br />
düzenine sahiptir. K›t’a iki veya iki beyitten<br />
uzun, matla ve mahlas beyti olmayan 2 ile 30 beyit<br />
uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir.<br />
Beyitlerin ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar›<br />
birbiriyle kafiyelidir. K›t’ada matla ve mahlas<br />
beyitlerinin bulunmamas› ve iki beyitli k›t’alar›n<br />
da yaz›labilmesi, bu naz›m fleklini gazel ve<br />
kasîdeden ay›ran en önemli özelliklerdir. Naz›m,<br />
k›t’aya benzer bir naz›m biçimidir. K›t’adan fark›<br />
musarra bir beyitle bafllamas›d›r. Mesnevî, ayn›<br />
vezinde ve her beyti di¤er beyitlerden ba¤›ms›z<br />
olarak kendi içinde kafiyeli fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m<br />
biçiminin ad›d›r. Di¤er naz›m biçimleri için<br />
konulmufl olan beyit say›s› s›n›rlamas› bu naz›m<br />
biçiminde yoktur. K›sa mesnevîlere de rastlanmakla<br />
birlikte bu naz›m biçimiyle genellikle binlerce<br />
beyit tutar›ndaki manzumeler yaz›lm›flt›r.<br />
Di¤er naz›m flekillerinden ayr›lan en önemli iki<br />
özelli¤i farkl› bir kafiye düzenine sahip olmas›<br />
ve beyit say›s›nda bir s›n›rlama olmamas›d›r.<br />
Dört m›sral› naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek<br />
ve yap›lar› aras›ndaki fark› belirleyebilmek.<br />
Dört m›sral› naz›m biçimleri rübâ’î ve tuyu¤dur.<br />
Rübâ’î kendine özgü vezinlerle dört m›sral›k fliirlerin<br />
yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin ad›d›r. Rübâ’înin<br />
kafiye düzeni genellikle “a a x a”d›r. Bununla<br />
birlikte farkl› kafiye düzenleriyle yaz›lm›fl<br />
rubâîler de vard›r. Rüba’îler, ahreb ve ahrem adlar›<br />
verilen iki grup vezinle yaz›lm›flt›r. Rübâ’îyi<br />
iki beyitli naz›m ve k›t’alardan ay›ran da bu özelli¤idir.<br />
Rübâ’înin kendine özgü vezinlerle yaz›lmak<br />
d›fl›nda bir baflka özelli¤i de bu naz›m biçiminde<br />
her m›srada farkl› bir veznin kullan›labilmesidir.<br />
Ancak bir rübâ’îde kullan›lan farkl› vezinler<br />
ayn› gruptan olmak zorundad›r. Bu zorunluluktan<br />
dolay› bir rübâ’îde ahrem grubundan<br />
bir vezin kullan›lm›flsa, dört m›srada da ahrem,<br />
ahreb grubundan bir vezin kullan›lm›flsa, dört<br />
m›srada da ahreb grubundan vezinler kullan›lm›flt›r.<br />
Rübâ’îlerde genellikle mahlas kullan›lmam›flt›r.<br />
Tuyu¤, dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir<br />
naz›m biçiminin ad›d›r. Tuyu¤lar genellikle fâ’ilâtün<br />
fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yaz›lm›flt›r. Az say›da<br />
da olsa baflka vezinlerle de yaz›lm›fl tuyu¤ ör-<br />
73<br />
nekleri vard›r. Kafiyelenifli “a a x a” biçimindedir.<br />
Bunun d›fl›nda k›t’a gibi kafiyelenmifl olan<br />
tuyu¤lar da vard›r. Rübâ’î ile tuyu¤u birbirinden<br />
ay›ran temel fark, rübâ’îde özel vezinlerin kullan›lm›fl<br />
olmas›d›r.
74<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
1. Divan fliirinde birden fazla matla beyti olan fliirlere<br />
ne ad verilir?<br />
a. müfred<br />
b. matla’<br />
c. m›sra’<br />
d. zü’l-metâli’<br />
e. makta’<br />
2. Söylenilmesinde ve anlafl›lmas›nda zorlama olmayan,<br />
ak›c› ve güzel m›sralara ne ad verilir?<br />
a. m›sra’-› âzâde<br />
b. m›sra’-› berceste<br />
c. hüsn-i matla’<br />
d. ferd<br />
e. müfred<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi kasîdenin bölümlerinden<br />
biri de¤ildir?<br />
a. nesib<br />
b. du’â<br />
c. teflbib<br />
d. terâne<br />
e. tegazzül<br />
4. Bir rütbede ald› beni aflk-› dîdâr<br />
Mahv old› hayâl ü nazar›mdan a¤yâr<br />
Bir yerde bu efkâr ile kendim bulamam<br />
Âyîneye baksam görürüm sûret-i yâr<br />
fieyh Gâlib<br />
Yukar›daki fliirin naz›m biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. tuyu¤<br />
b. k›t’a<br />
c. rübâ’î<br />
d. naz›m<br />
e. müstezâd<br />
5. Yüz sürer dâmânuna bir gün Züleyhâ-y› ümîd<br />
Sen hemân ey Yûsuf-› M›sr-› melâhat a¤›r ol<br />
Yukar›daki beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenemez?<br />
a. Bir gazelin ilk beytidir.<br />
b. Müfreddir.<br />
c. Bir kasîdenin “tegazzül” bölümünden al›nm›flt›r.<br />
d. Makta’ beytidir.<br />
e. Beytü’l-gazeldir.<br />
6. Afla¤›dakilerden hangisi gazelin özelliklerinden biri<br />
de¤ildir?<br />
a. ‹lk beytinin m›sralar› musarrad›r.<br />
b. Beyit say›s› befl ile dokuz aras›ndad›r.<br />
c. Konusu genellikle aflkt›r.<br />
d. En güzel beytine “beytü’l-gazel” denir.<br />
e. Dört m›sra’dan oluflan bir naz›m biçimidir.<br />
7. Bâdenin te’sîrini meclisde yâr olsun da gör<br />
Gülsitân›n revnak›n subh-› bahâr olsun da gör<br />
Bak ne çenberlerden eylermifl güzer cân-bâz-› aflk<br />
Halka halka bend-i zülfi târ u mâr olsun da gör<br />
fieyh Gâlib<br />
Yukar›daki fliirin naz›m biçimi için afla¤›dakilerden hangisi<br />
söylenebilir?<br />
a. Gazeldir.<br />
b. Tuyu¤dur.<br />
c. Naz›md›r.<br />
d. Rübâ’îdir.<br />
e. K›t’a-i kebîredir.<br />
8. Afla¤›dakikilerden hangi ikisi dört m›sral› naz›m<br />
biçimlerindendir?<br />
a. rübâ’î-gazel<br />
b. tuyu¤-mesnevî<br />
c. naz›m-kasîde<br />
d. k›t’a-rübâ’î<br />
e. tuyu¤-rübâ’î<br />
9. Padiflahlar›n tahta ç›k›fl›n› kutlamak için yaz›lm›fl<br />
kasîdelere ne ad verilir?<br />
a. hazâniyye<br />
b. nevrûziyye<br />
c. cülûsiyye<br />
d. flitâ’iyye<br />
e. rahfliyye<br />
10. Ayn› flair taraf›ndan yaz›lm›fl befl mesnevîye ne ad<br />
verilir?<br />
a. müstezâd<br />
b. hamse<br />
c. terâne<br />
d. pençbeyt<br />
e. ziyâde
2. Ünite - Naz›m Biçimleri: Beyitlerden Oluflan Naz›m Biçimleri ve Dört M›sral› Naz›m Biçimleri<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rübâ’î” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “M›sra ve Beyit” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
6. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Gazel” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “K›t’a” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
8. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Dört M›sral› Naz›m Biçimleri”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Kasîde” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
10. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mesnevî” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
M›sra aruz vezniyle söylenmifl beytin yar›s›d›r. Beyit<br />
ise aruz vezniyle yaz›lm›fl iki m›sradan meydana gelen<br />
fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m birimidir. Müfred, ba¤›ms›z fliirler<br />
hâlindeki, m›sralar› musarra olmayan beyitlerdir.<br />
Matla, gazel ve kasîdenin musarra olan ilk beytidir. ‹ki<br />
m›sra› birbiriyle kafiyeli olan tek beyitlere de matla denir.<br />
M›sra’-› âzâde ise ya flairi taraf›ndan tek m›sra olarak<br />
söylenmifl ya da bir beyitten al›narak meflhur olmufl<br />
ve di¤er m›sra› unutulmufl, anlam bütünlü¤üne sahip<br />
fliir parçalar›d›r. Müfred ve matla aras›ndaki fark müfredin<br />
kafiyesiz, matla›n ise musarra olmas›d›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Kasîde ilk beytinin m›sralar› kendi içinde, di¤er beyitlerinin<br />
ilk m›sralar› serbest, ikinci m›sralar› ilk beyitle kafiyeli,<br />
bütün m›sralar› ayn› vezinle söylenmifl, en az 15<br />
beyit uzunlu¤undaki fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Kasîdenin beyit say›s›n›n alt s›n›r› her ne kadar<br />
15 beyit olarak kabul edilmifl olsa da bu manzumelerin<br />
uzunlu¤u genellikle 31 ile 99 beyit aras›ndad›r. Gazel<br />
ise ilk beyti kendi içinde, di¤er beyitlerin ilk m›sralar›<br />
serbest, ikinci m›sra› ilk beyitle kafiyeli ve bütün beyitleri<br />
ayn› vezinde olmak üzere genellikle befl beyit ile<br />
dokuz beyit aras›nda fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimidir.<br />
75<br />
Kasîde ile gazel aras›ndaki önemli farklardan biri kasîdenin<br />
uzun, gazelin ise k›sa bir naz›m biçimi olmas›d›r.<br />
Kasîdenin bölümler hâlinde düzenlenmifl olmas› da bu<br />
iki naz›m biçimi aras›ndaki önemli farklardand›r. Ayr›ca<br />
kasîdeler dinî konularda yaz›lm›fl olanlar d›fl›nda genellikle<br />
bir devlet büyü¤ünü veya zaman›n ileri gelenlerinden<br />
birini övmek, bu övgü karfl›l›¤›nda da memdûhtan<br />
caize almak amac›yla yaz›lm›fl manzumelerdir. Gazelin<br />
ise bafll›ca amac› sanatt›r.<br />
S›ra Sizde 3<br />
K›t’a genellikle iki veya iki beyitten uzun, matla ve<br />
mahlas beyti olmayan fliirlerin yaz›ld›¤› bir naz›m biçimidir.<br />
Naz›m ise musarra bir beyitle bafllayan ve mahlas<br />
bulunmayan k›t’ad›r. K›t’a ile naz›m› birbirinden ay›ran<br />
tek özellik, naz›m›n ilk beytinin k›t’an›n aksine kendi<br />
içinde kafiyeli olmas›d›r.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Rübâ’î özel vezinlerle yaz›lm›fl dört m›sral› bir naz›m<br />
biçimidir. Tuyu¤ da dört m›sral› fliirlerin yaz›ld›¤› bir<br />
naz›m biçiminin ad›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki<br />
en önemli fark rübâ’înin ahreb ve ahrem adlar› verilen<br />
yaln›zca bu naz›m biçimine özgü vezinlerle yaz›lm›fl olmas›;<br />
tuyu¤un ise genellikle fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün<br />
vezniyle yaz›lmakla birlikte bu konuda kesin bir s›n›rlama<br />
bulunmamas›d›r.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynak<br />
Saraç, M.A.Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye.<br />
‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.
3<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>: <strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Bend ve musammat terimlerini aç›klayabilecek,<br />
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilecek,<br />
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n› belirleyebileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Müselles<br />
• Murabba’<br />
• Terbî’<br />
• Muhammes<br />
• Tahmis<br />
• Müseddes<br />
• Tesdis<br />
• Müsebba’<br />
‹çerik Haritas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na<br />
Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Bendlerden Oluflan<br />
Naz›m Biçimleri:<br />
Musammatlar<br />
• Tesbî’<br />
• Müsemmen<br />
• Tesmîn<br />
• Mütessa’<br />
• Ta’flîr<br />
• Mu’aflfler<br />
• Terkîb-i Bend<br />
• Tercî-i Bend<br />
• <strong>G‹R‹fi</strong><br />
• I. GRUP MUSAMMATLAR<br />
• II. GRUP MUSAMMATLAR
Bendlerden Oluflan Naz›m<br />
Biçimleri: Musammatlar<br />
<strong>G‹R‹fi</strong><br />
Bir önceki ünitede divan fliirinde kullan›lan naz›m biçimlerini “beyitlerden oluflan<br />
naz›m biçimleri”, “dört m›sral› naz›m biçimleri” ve “bendlerden oluflan naz›m biçimleri”<br />
olmak üzere üçe ay›rm›fl; “beyitlerden oluflan naz›m biçimleri”yle “dört<br />
m›sral› naz›m biçimleri”ni tan›tm›fl ve bu naz›m biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler<br />
vermifltik. Bu ünitede de bendlerden oluflan ve genel bir adland›rmayla<br />
musammatlar bafll›¤› alt›nda toplanan naz›m biçimlerini tan›tacak ve bu naz›m<br />
biçimleriyle yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verece¤iz.<br />
Bend, edebiyat terimi olarak en az üç m›sradan oluflan bir naz›m biriminin<br />
ad›d›r. Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri müselles, murabba’,<br />
terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen,<br />
tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i<br />
bend (=tercî’-bend)dir. Bu naz›m biçimlerinin ortak özellikleri birden fazla bendden<br />
meydana gelmeleri ve bütün bendlerinin ayn› vezinle yaz›lm›fl olmas›d›r. Terkîb-i<br />
bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar bendlerindeki m›sra say›s›n›n<br />
de¤iflkenli¤i d›fl›nda benzer özelliklere sahiptir. Bu naz›m biçimlerinin bir bendindeki<br />
m›sra say›s› en az “üç”, en fazla “on” olabilir ve her bendindeki m›sra say›s›<br />
birbirine eflittir; yani, bir musammat›n ilk bendinde üç m›sra varsa, di¤er bendlerinde<br />
de üç; befl m›sra varsa, di¤er bendlerinde de befl m›sra vard›r. Ayn› gruptaki<br />
musammatlar›n naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n bendlerindeki birbirine<br />
eflit olan m›sra say›lar›d›r. Buna ba¤l› olarak söz konusu naz›m flekillerinin<br />
adland›r›lmas›nda da Arapça say›lardan türemifl sözler kullan›lm›flt›r: Müselles<br />
“üçlü”, murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs<br />
“beflli yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”; müsebba’ “yedili”, tesbî’<br />
“yedili yapma”; müsemmen “sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’ “dokuzlu”;<br />
mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu yapma” demektir.<br />
Musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da son<br />
iki m›sra d›fl›nda kalan m›sralar› yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk<br />
bendle kafiyelidir. Ancak, az say›da da olsa bu genellemeden farkl› kafiye düzenleriyle<br />
yaz›lm›fl musammatlara da rastlanmaktad›r. Baz› musammatlarda ilk bendin<br />
son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flt›r. E¤er bir musammat›n<br />
ilk bendinin son ya da son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa,<br />
bu musammat mütekerrir; tekrarlanmam›flsa, müzdevic olarak nitelenir.<br />
Bend kelimesinin “ba¤,<br />
bo¤um, rab›ta” gibi sözlük<br />
anlamlar› vard›r.<br />
Musammat sözcü¤ünün as›l<br />
anlam› “ipli¤e dizilmifl<br />
inci”dir.<br />
“Mütekerrir”in as›l anlam›<br />
“tekrar eden”; “müzdevic”in<br />
as›l anlam› da “evlenen<br />
(=izdivac eden)”dir.
78<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise, kafiye düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak<br />
bendleri oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k nedeniyle di¤er musammatlardan<br />
ayr›l›rlar. Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda di¤er<br />
musammatlar gibi de¤il, kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu<br />
gruptaki musammatlarda bendler; m›sralardan de¤il, beyitlerden oluflur. Terkîb-i<br />
bend ve tercî’-i bendlerde her bendin sonunda birbirinden farkl› vâs›ta ya da bendiyye<br />
denilen kendi içinde kafiyeli bir beyit bulunur. Bu beytin kafiyesinin genellikle<br />
ilk bend de dahil olmak üzere terkîb-i bendin ya da tercî’-i bendin kafiyesiyle<br />
bir ilgisi yoktur. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend aras›ndaki en önemli fark ise vâ-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
s›ta beytinin terkîb-i bendlerde her bendin sonunda de¤iflmesi; tercî’-i bendlerde<br />
ise aynen tekrarlanmas›d›r.<br />
Musammatlar DÜfiÜNEL‹M hemen her konudaki fliirlerin yaz›ld›¤› naz›m biçimleridir. Ancak<br />
bu naz›m biçimlerinde bendlerde anlam bütünlü¤ü, fliirin tamam›nda da konu birli¤i<br />
bulunmas›na büyük özen gösterilmifltir.<br />
SORU<br />
fiairler musammatlarda mahlaslar›n› genellikle son bendde kullanm›fllard›r.<br />
D‹KKAT<br />
Divan fliirinde D‹KKAT 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle<br />
yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin her m›sra›nda bir iç kafiye bulu-<br />
SIRA S‹ZDE nan gazel ve SIRA kasideler S‹ZDE de musammat olarak nitelenmifltir. Bu tür gazel ve kasideler üzerinde<br />
1. ünitede durulmufl ve birer örnek verilmiflti.<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
I. GRUP AMAÇLARIMIZ MUSAMMATLAR<br />
Müselles<br />
K ‹ T A P<br />
Müsellesin as›l anlam› “üç- Edebiyat terimi K ‹ T olarak A P her bendi üçer m›sradan oluflan naz›m biçiminin ad›leme,<br />
üç köfleli yapma”d›r. d›r. Müselleslerde ilk bendin m›sralar› kendi içinde; di¤er bendlerin ilk iki m›sra›<br />
birbiriyle, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir (bk. Örnek 1). Bir müselleste ilk<br />
TELEV‹ZYON bendin son TELEV‹ZYON m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu müselles<br />
SIRA S‹ZDE<br />
müselles-i SIRA mütekerrir; S‹ZDE tekrarlanm›yorsa müselles-i müzdevic ad›n› al›r.<br />
Müzdevic ve mütekerrir müselleslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flun-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET<br />
lard›r:<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET<br />
1. Mütekerrir: aaA, bbA, ccA, . . .<br />
2. Müzdevic: aaa, bba, cca, . . .<br />
SORU<br />
SORU<br />
Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.<br />
D‹KKAT<br />
Müsellesin harflerle D‹KKATsembollefltirilen<br />
kafiye düzeninde büyük harfler bend sonlar›nda tekrarlanan<br />
m›sralar› göstermektedir. Bu ünitede verilecek di¤er kafiye düzenlerinde de ayn›<br />
SIRA S‹ZDE<br />
yol izlenecektir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
Örnek 1<br />
Afla¤›daki AMAÇLARIMIZ iki bend XIX. yüzy›l divan flairlerinden Leylâ Han›m (öl. 1848)’›n 5<br />
bendlik bir müsellesinin ilk ve son bendleridir. Müsellesin vezni müstef’ilün müstef’ilün<br />
müstef’ilün müstef’ilün; kafiye düzeni de “aaA, bbA, ccA, ...”d›r. Her m›sra›n<br />
“/” ile K gösterilen ‹ T A P yerlerinde bir iç kafiye kullan›lm›flt›r. ‹lk bendinin son m›sra›,<br />
her bendin sonunda aynen tekrarlanan ve her iki musammat tan›m›na da uyan bu<br />
müselles, bir mütekerrir müselles örne¤idir:<br />
TELEV‹ZYON
1 Ey fâtih-i Hayber Alî / ve’y melce’-i ahkar Alî<br />
Kerrâr hem Hayder Alî / Mevlâ-y› her Kanber Alî<br />
Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
5 Oldum yine nefse esîr / ahvâlime sensin habîr<br />
Âsîlere lutfun kesîr / Leylâ’ya sen ol dest-gîr<br />
Ey sâkî-i Kevser Alî / dâmâd-› Peygamber Alî<br />
Leylâ Han›m<br />
Bendlerin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Ey Hayber Kalesi’nin fatihi ve ey zavall›lar›n s›¤›na¤› Ali, hem Kerrâr hem de<br />
Haydar Alî, her Kanber’in efendisi Ali, Ey Kevser sakisi Ali ve ey Peygamber<br />
damad› Alî!<br />
Aç›klama: Hayber, Hz. Ali’nin fethetti¤i bir kalenin ad›; Kerrâr: Hz. Ali’nin lakab›,<br />
bu sözün as›l anlam› “savaflta döne döne sald›ran”d›r; Hayder: Hz. Ali’nin bir<br />
baflka lakab›, sözün as›l anlam› “arslan”d›r; Kanber: Hazret-i Ali’nin kölesidir ve<br />
O’na olan ba¤l›l›¤› ve sevgisiyle ünlüdür; Kevser: Cennette bir ›rmak ya da havuzun<br />
ad›d›r.<br />
5 Ey Kevser sakisi ve ey Peygamber damad› Alî, ben yine nefsime tutsak oldum,<br />
her hâlimi sen biliyorsun, günahkârlara lutfun çok, Leylâ’n›n da elinden tut.<br />
Murabba’<br />
Edebiyat terimi olarak her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç m›sra›<br />
yine kendi içinde, son m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir murabbada ilk bendin<br />
son m›sra› di¤er bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-›<br />
mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-› müzdevic ad›n› al›r. Divan<br />
flairleri murabbalar› daha çok mütekerrir olarak yazmay› tercih etmifllerdir (bk. Örnek<br />
2).<br />
Murabbalarda bend say›s›, genellikle 5 ile 7 aras›ndad›r; fakat 4 bendlik ve 21<br />
bendlik murabba örneklerine de rastlanm›flt›r. Farkl› kafiyelenmifl murabbalar da<br />
olmakla birlikte bu naz›m fleklinde en çok kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:<br />
1. Müzdevic: aaaa, bbba, ccca, ...<br />
2. Mütekerrir: aaaA, bbbA, cccA, ...<br />
Murabba, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir. Bunun nedeni<br />
halk edebiyat›n›n yayg›n ve sevilen naz›m biçimlerinden biri olan koflmaya benzemesine<br />
ba¤lanmaktad›r.<br />
Örnek 2<br />
Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin 7 bendlik bir murabba›n›n ilk ve son bendleridir.<br />
Murabba›n vezni mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün, kafiye düzeni de “aaa-<br />
A, bbbA, cccA . . .”d›r. ‹lk bendinin son m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanan<br />
bu murabba, bir mütekerrir murabba örne¤idir.<br />
1 Perîflân-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum<br />
Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum<br />
Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hânum<br />
Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum<br />
Murabba›n as›l anlam›<br />
“dörtlü, dört köfleli”dir.<br />
79<br />
Koflma, murabba gibi<br />
dörtlüklerden oluflan bir halk<br />
fliiri naz›m biçimidir.
80<br />
Terbi’in as›l anlam›<br />
“dörtleme, dört köfleli<br />
yapma”d›r.<br />
Zamîmenin as›l anlam› “bir<br />
fleye eklenen”dir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
“Tafltîr” veya “tefltîr”<br />
“ortadan DÜfiÜNEL‹M ikiye bölme,<br />
yarma” anlam›ndad›r.<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
7 Fuzûlî flîve-i ihsânun ister bir gedâyundur<br />
Dirildükçe seg-i kûyun ölende hâk-i pâyundur<br />
Gerek öldür gerek ko hükm hükmün rây râyundur<br />
Gözüm cânum efendim sevdü¤üm devletlü sultânum<br />
Fuzulî<br />
Murabba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Senin yüzünden hâlim periflan oldu; ama sen, bu periflanl›¤›n nedendir, diye<br />
sormad›n; gam›ndan derde düfltüm, sen bu derde çare bulmad›n; güzel sultan›m,<br />
ne dersin, bütün ömrüm böyle mi geçip gitsin? Gözüm, cân›m, efendim,<br />
sevdi¤im, devletli sultan›m.<br />
7 Fuzulî senden iyi davran›fltan baflka bir fley istemeyen bir fakirin; yaflad›kça<br />
kap›nda bir köpek, öldü¤ünde de aya¤›n›n topra¤›d›r; ister öldür, ister b›rak,<br />
istedi¤ini yap; gözüm, can›m, efendim, sevdi¤im devletli sultan›m.<br />
Terbî’<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk<br />
m›sra ile kafiyeli ikifler m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral›<br />
bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Terbîlerde her bendin son iki<br />
m›sra› beyitlerinin üzerine ikifler m›sra eklenen gazele; ilk iki m›sra› da terbîi yapan<br />
flaire aittir. Bendlerdeki ekleme m›sralara zamîme denir.<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aa (aa), bb (ba), cc (ca), ...<br />
Terbî’in bir de terbî’ edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin ve<br />
kafiyede ikifler SIRA m›sra’ S‹ZDE eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan terbî’lerde<br />
ilk ve son m›sra terbî’ edilen gazele, aradaki iki m›sra da terbî’i yapan flaire<br />
aittir. Böyle terbî’lere terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr) denir.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Kafiye düzeni flöyledir: (a)aa(a), (b)bb(a), (c)cc(a), ...<br />
Bu naz›m biçiminde hem terbî’ edilen gazelin flairinin hem de terbî’i yapan flairin<br />
mahlas› SORU manzumenin son bendinde olur.<br />
Kafiye düzeninde D‹KKAT ayraç içindeki harfler terbî’ edilen gazelin, yani as›l fliirin kafiyelerini<br />
göstermektedir. Bu ünitede verilecek benzer kafiye düzenlerinde de ayn› yol izlenecektir.<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Murabba ile SIRA terbîi S‹ZDE tan›mlayarak bu iki naz›m flekli aras›ndaki benzer ve farkl› yönleri be-<br />
1 lirtiniz.<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ<br />
DÜfiÜNEL‹M fiark› DÜfiÜNEL‹M<br />
Bestelenmeye uygun olarak yaz›lm›fl murabbalard›r. fiark› olarak de¤erlendi-<br />
Miyân›n as›l anlam› “orta,<br />
ara”d›r. K SORU ‹ T A P<br />
rilebilecek K muhammes SORU ‹ T A P ve müseddesler de olmakla birlikte flark›lar genellikle murabba<br />
naz›m biçimiyle yaz›lm›fllard›r. Murabba flark›larda üçüncü m›sraa miyân,<br />
Nakarât “ud ya da defe bir<br />
kez her bendin sonunda tekrarlanan m›sraa da nakarât denir (bk. Örnek 3). Murab-<br />
D‹KKAT vurma” anlam›ndaki<br />
D‹KKAT<br />
TELEV‹ZYON<br />
“nakre” sözünün ço¤uludur. ba flark›larda TELEV‹ZYON kullan›lan kafiye düzenleri flunlard›r:<br />
1. Müzdevic: a) aaaa, bbba, ccca,...<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE b) abab, cccb, dddb,...<br />
2. Mütekerrir: a) aAaA, bbbA, cccA,...<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
b) aBaB, cccB, dddB,...<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ c) aaaA, bbbA, cccA,...<br />
fiark›larda dil sade, bend say›s› azd›r.<br />
K ‹ T A P<br />
fiark› yak›n<br />
K ‹ T<br />
zamana<br />
A P<br />
kadar halk edebiyat›ndaki türkünün Divan fliirindeki karfl›l›¤›<br />
ve Türk edebiyat›na özgü bir naz›m biçimi olarak kabul edilmekteydi. Ancak<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
belli bir formu olmad›¤› için flark›y› ayr› bir naz›m biçimi olarak de¤il, bestelenmek<br />
üzere yaz›lm›fl fliirlerin genel ad› olarak kabul etmek daha do¤ru bir yol<br />
gibi görünmektedir.<br />
Türk edebiyat›nda flark› ad› verilen ilk murabba örneklerine XVII. yüzy›l flairlerinden<br />
Na’ilî-i Kadîm (öl. 1666)’in Divan’›nda rastlanmaktad›r. XVIII. yüzy›l bafllar›nda<br />
hayatta olan ve daha çok Hz. Muhammed için yazd›¤› na’tlerle tan›nan Yahyâ<br />
Nazîm (öl. 1726-27) de bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerdendir. Ancak<br />
edebiyat›m›zda bu tarz›n en büyük flairi tart›flmas›z Nedim (öl. 1730)’dir. Nedim,<br />
yazd›¤› flark›larla hem ça¤dafllar›n› hem de kendisinden sonra gelen flairleri<br />
etkilemifltir. Bir Mevlevî flair olan fieyh Gâlib’in bile 12 flark› yazm›fl olmas› bu etkinin<br />
derecesini göstermek için yeterlidir. XIX. yüzy›l Türk edebiyat›nda flark› yazmak bir<br />
moda hâline gelmifltir. Enderunlu Fâz›l (öl. 1810), Enderunlu Vâs›f (öl. 1824), Leylâ<br />
Han›m (öl.?) ve Osman Nevres (öl. 1876), bu yüzy›lda flark› yazm›fl flairlerin önde<br />
gelenlerindendir. ‹ki bendli flark›lar›yla bu tarz›n son dönemdeki temsilcisi ise Yahya<br />
Kemal (öl. 1958) olmufltur.<br />
Örnek 3<br />
Afla¤›daki 2 bend, Nedîm’in 5 bendlik bir flark›s›n›n ilk ve son bendleridir. fiark›n›n<br />
vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün, kafiye düzeni de “aAaA, bbbA,<br />
cccA”d›r.<br />
1 Sevdigim cân›m yol›nda hâke yeksân oldu¤um<br />
Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um<br />
Ey benim aflk›nda bülbül gibi nâlân oldu¤um<br />
Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um<br />
...<br />
5 Sen aç›l gül gibi zâr ile hezâr olsun Nedîm<br />
Bend bend olsun ham-› zülfün flikâr olsun Nedîm<br />
Sen sal›n cânâ yolunda hâksâr olsun Nedîm<br />
Îddir ç›k nâz ile seyrâna kurbân oldu¤um<br />
Nedîm<br />
fiark›n›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Sevdi¤im, can›m, yolunda toprak oldu¤um; kurban›n olay›m, bayram geldi<br />
ç›k nazl› nazl› gez, dolafl; ey aflk›yla bülbül gibi a¤lay›p inledi¤im, kurban›n<br />
olay›m bayram geldi ç›k nazl› nazl› gez, dolafl.<br />
5 Sen gül gibi aç›l, Nedim de karfl›nda feryat eden bülbül olsun; saç›n›n k›vr›mlar›<br />
ba¤ ba¤ tuzak, Nedim de o tuza¤a av olsun; ey sevgili, sen sal›narak<br />
gez, Nedim de yolunda toprak olsun; kurban›n olay›m bayram geldi ç›k<br />
nazl› nazl› gez, dolafl.<br />
Muhammes<br />
Edebiyat terimi olarak befl m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r.<br />
Muhammeslerde ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin ilk üç ya da dört m›sra›<br />
yine kendi içinde, son ya da son iki m›sra› ise ilk bendle kafiyelidir. Bir muhammeste<br />
ilk bendin son ya da son iki m›sra› bütün bendlerin sonunda aynen tekrarlan›yorsa<br />
bu muhammes muhammes-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, muhammes-i<br />
müzdevic ad›n› al›r. Muhammeslerin bend say›s› genellikle 2 ile 7 aras›nda<br />
de¤iflmektedir (bk. Örnek 4).<br />
Muhammesin as›l anlam›<br />
“beflli, befl köfleli olan”d›r.<br />
81
82<br />
Tazmin hakk›nda 9. Ünitede<br />
bilgi verilecektir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Bu naz›m biçimiyle yaz›lm›fl fliirlerdeki kafiye düzenleri kullan›m s›kl›klar› göz<br />
önünde bulundurularak afla¤›da gösterilmifltir:<br />
1. Müzdevic: a) aaaaa, bbbba, cccca, . . .<br />
b) bbbba, cccca, dddda, . . .<br />
2. Mütekerrir: a) aaaaA, bbbbA, ccccA, ...<br />
b) aaaAA, bbbAA, cccAA, . . .<br />
Son s›rada verilen kafiye düzeniyle yaz›lm›fl muhammeslere daha çok XVIII. ve<br />
XIX. yüzy›l flairlerinin divanlar›nda rastlanmaktad›r. Bu muhammeslerin bend sonlar›nda<br />
tekrar edilen m›sralar ço¤unlukla baflka flairlerin fliirlerinden tazmin edilmifl<br />
matlalard›r.<br />
Muhammeslerin konusu genellikle “aflk”t›r; ancak farkl› konularda yaz›lm›fl muhammesler<br />
de görülmektedir.<br />
TARD‹YYE<br />
Divan fliiri naz›m biçimleri aras›nda muhammesin bir de tardiyye ya da tard u<br />
rekb ad› verilen mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün vezni ve “bbbba, cccca, dddda, . . .”<br />
kafiye düzeniyle yaz›lm›fl özel bir biçimi oldu¤u ileri sürülmektedir. Ancak, “tardiyye”<br />
ya da “tard u rekb” bir edebî terim olarak “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl<br />
kaside, gazel, musammat vb. fliirler” anlam›ndad›r ve bir naz›m biçimi de¤ildir.<br />
Yanl›fl olarak bu flekilde adland›r›lm›fl olan muhammeslerin kafiye düzenlerinin ilk<br />
bend d›fl›nda “aaaaa, bbbba, cccca, dddda...” kafiye düzeniyle yaz›lm›fl bir müzdevic<br />
muhammesten hiçbir fark› yoktur. Dolay›s›yla tard u rekb ya da tardiyye ad› verilen<br />
muhammesleri farkl› kafiye düzeniyle yaz›lm›fl müzdevic muhammesler, bu iki terimi<br />
de “mesnevîlerde ara söz olarak kullan›lm›fl manzumeler” anlam›nda kullanmak<br />
gerekir (bk. Örnek 5).<br />
Örnek 4<br />
Afla¤›daki 2 bend Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla (öl. 1844)’n›n 9 bendlik bir mütekerrir<br />
muhammesinin ilk ve son bendleridir. Muhammesin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
fâ’ilâtün fâ’ilün; kafiye düzeni de “aaaaA, bbbbA, ...”d›r.<br />
1 Sen usand›rma eli el de usand›rmaz seni<br />
Hîlekârl›k eyleme kimse doland›rmaz seni<br />
Dest-i a’dâdan so¤uk su içme kand›rmaz seni<br />
Korkma düflmandan ki âtefl olsa yand›rmaz seni<br />
Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni<br />
....<br />
9 Zâmin ü kâfil olan erzâka Hâl›k’d›r sana<br />
Mâsivâya ser-fürû itmek ne lây›kd›r sana<br />
Izt›râb› celb iden meyl-i alây›kd›r sana<br />
Gayr içün düflme lisân-› nâsa yaz›kd›r sana<br />
Müstakîm ol Hazret-i Allâh utand›rmaz seni<br />
Diyarbak›rl› Sa’îd Pafla<br />
Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Sen baflkalar›n› usand›rma, onlar da seni usand›rmaz; sen hile yapma, kimse<br />
seni doland›rmaz; düflman elinden so¤uk su içme, bu senin susuzlu¤unu gidermez;<br />
düflmandan korkma, atefl olsa seni yakamaz; sen dosdo¤ru olursan,<br />
Hazret-i Allah seni utand›rmaz.
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
9 R›zk›na kefil olan yarat›c›nd›r; mâsivâya bafl e¤mek sana yak›flmaz; seni ›st›rap<br />
içinde b›rakan, dünya ifllerine olan ilgindir; O’ndan baflkas› için insanlar›n diline<br />
düflme sana yaz›kt›r; sen dosdo¤ru olursan, Hazret-i Allah seni utand›rmaz.<br />
Aç›klama: Mâsivâ, burada “Tanr› d›fl›ndaki varl›klar” anlam›nda kullan›lm›flt›r.<br />
Örnek 5<br />
Afla¤›daki iki bend fieyh Gâlib’in Hüsn ü Aflk’ ›ndaki 5 bendlik bir muhammesin<br />
ilk ve son bendleridir. Bu fliir “tardiyye” ya da “tard u rekb” olarak adland›r›lm›fl<br />
olan muhammeslerdendir.<br />
1 Hofl geldin eyâ berîd-i cânân<br />
Bahfl it bana bir nüvîd-i cânân<br />
Cân ola fedâ-y› îd-i cânân<br />
Bî-sûd ola m› ümîd-i cânân<br />
Yârin bize bir selâm› yok mu<br />
......<br />
5 Dil hayret-i gamla lâl kald›<br />
Gâlib gibi bî-mecâl kald›<br />
Gönderdi¤im arz-› hâl kald›<br />
El-ân bir ihtimâl kald›<br />
‹nsâf›n o yerde nâm› yok mu<br />
fieyh Gâlib<br />
Muhammesin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Hofl geldin ey sevgilinin habercisi, bana ondan bir haber ver; can›m sevgilinin<br />
bayram›na kurban olsun; ona kavuflma ümidi yoksa bofl bir ümit mi, yarin<br />
bize bir selâm› yok mu?<br />
5 Gönül, gam›n verdi¤i hayretle konuflamaz hâlde; Galib gibi onda da güç kuvvet<br />
kalmad›; gönderdi¤im mektup da cevaps›z kald›; öyleyse tek bir ihtimal<br />
var; o yerde insaf›n ad› bile yok.<br />
Aç›klama: “fiaflk›nl›k, flafla kalmak” anlam›nda bir söz olan hayret, ayn› zamanda<br />
ruhsal (=tasavvufî) yolculu¤un makam (=aflama)lar›ndan biridir.<br />
Tahmîs<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin ya da kasidenin her beytinin önüne ayn›<br />
vezinde ve ilk m›sralar› ile kafiyeli üçer m›sra eklenerek meydana getirilmifl<br />
bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r. Bir flair taraf›ndan baflka bir<br />
flairin, nadir olarak da kendi kasidesi ya da gazelinin her beytinin üzerine üçer beyit<br />
eklenerek yap›l›r (bk. Örnek 6).<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aaa(aa), bbb(ba), ccc(ca), . . .<br />
Tahmîsin bir de tahmîs edilen gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin<br />
ve kafiyede üçer m›sra eklenerek yap›lan bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yap›lan<br />
tahmîslerde her bendin ilk ve son m›sra› tahmis edilen gazele, aradaki üç m›sra da<br />
tahmisi yapan flaire aittir. Bu tahmislere tahmîs-i mutarraf , yap›lan iflleme de<br />
tafltîr (= tefltîr) denir (bk. Örnek 7).<br />
Kafiye düzeni flöyledir: (a)aaa(a), (b)bbb(a), (c)ccc(a), . . .<br />
Örnek 6<br />
Afla¤›daki 2 bend Bakî’nin 5 bendlik bir tahmîsinin ilk ve son bendleridir. Tahmis,<br />
fliirlerinde Muhibbî (öl.1566) mahlas›n› kullanm›fl olan Kanunî Sultan Süley-<br />
Tahmisin as›l anlam›,<br />
“beflleme, befl köfleli<br />
yapma”d›r.<br />
83
84<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
man’›n ünlü bir gazeli üzerinde yap›lm›flt›r. Tahmîsin vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
fâ’ilün’dür. Metinde koyu dizilmifl olan beyitler Muhibbî’nin gazeline aittir.<br />
1 Câme-i s›hhat Hudâ’dan halka bir hil’at gibi<br />
Bir libâs-› fâhir olmaz cisme ol kisvet gibi<br />
Var iken baht u sa’âdet kuvvet ü kudret gibi<br />
Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi<br />
Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi<br />
...<br />
5 Menzil-i âsâyifl-i ukbâya istersen vusûl<br />
Hubb-› dünyâdan ferâgat gibi olmaz do¤ru yol<br />
fiâdmân erbâb-› uzletdür hemân Bâkî melûl<br />
Ger huzûr itmek dilersen ey Muhibbî fârig ol<br />
Olmaya devlet makam› gûfle-i uzlet gibi<br />
Bâkî<br />
Tahmisin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Sa¤l›k, Tanr›’n›n insanlara giydirdi¤i güzel bir giysi gibidir; beden için o elbiseden<br />
daha güzel ve de¤erli bir k›yafet bulmak mümkün de¤ildir; güç ve kudret<br />
gibi bir talih ve mutluluk varken, yine de “insanlar aras›nda devlet makam›<br />
kadar de¤er verilen bir fley yoktur; oysa, bu dünyada bir anl›k sa¤l›ktan<br />
daha de¤erli bir fley bulmak mümkün de¤ildir.<br />
5 Ahiretin huzur dolu kona¤›na eriflmek istersen dünya sevgisinden vazgeçmekten<br />
daha do¤ru bir yol yoktur; bu dünyada bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olanlar<br />
mutlu, di¤erleri ya da Bakî ise s›k›nt› ve keder içindedir; “ey Muhibbî, e¤er<br />
huzur ve mutluluk içinde yaflamak istiyorsan, dünya ifllerinden vaz geç; çünkü,<br />
bir köfleye çekilip ibadetle meflgul olmak, devlet makam›ndan ye¤dir.”<br />
Aç›klama: Son bendde geçen “bâkî” sözü flairin mahlas› olmakla birlikte as›l<br />
anlam›n› da ça¤r›flt›racak biçimde kullan›lm›flt›r. Divan fliirinde mahlas› bu flekilde<br />
kullanmaya hüsn-i tahallus denir.<br />
Örnek 7<br />
Afla¤›daki iki bend Nedîm’in 5 bendlik bir mutarraf tahmîsinin ilk ve son bendleridir.<br />
Nedîm bu tahmisinde XVII. yüzy›l flairlerinden Nedîm-i Kadîm (öl. 1670)’in<br />
5 beyitlik bir gazelini alarak bu gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn› vezin<br />
ve kafiyede üçer beyit eklemifl ve gazeli befl bendli bir mutarraf tahmîs hâline getirmifltir.<br />
Tahmisin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilündür. Metinde koyu dizilmifl<br />
beyitler Nedîm-i Kadîm’in gazeline aittir.<br />
1. Derdin nedir gönül sana bir hâlet olmas›n<br />
Bîmâr iden bu gûne seni râhat olmas›n<br />
Bizden tesettür itme abes külfet olmas›n<br />
Bî-câ tabîbe varma¤a hiç hâcet olmas›n<br />
Sad el-hazer ki sevdi¤in ol âfet olmas›n<br />
...<br />
5. fiâyed eser ide nefes-i âteflîni hayf<br />
Olmaz enîn-i âfl›ka zîrâ metâ’ ü keyf<br />
Hem-mahlas›m ki nazm ile itmifldi sell-i seyf<br />
Bu m›sra’› benim’çün okurmufl flitâ vü sayf<br />
Söylen Nedîm-i zâr ile germ-ülfet olmas›n<br />
Nedîm
Mutarraf tahmîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 “Gönül, derdin nedir? Bafl›na bir fley gelmifl olmas›n”; seni böyle hasta eden<br />
rahatl›k olmas›n; derdini bizden gizleme, bofluna zahmet olmas›n; bofl yere<br />
tabibe gitmeye gerek kalmas›n; “sak›n, sak›n, sevdi¤in o âfet olmas›n.”<br />
5 fiiir k›l›c›n› çekmifl olan mahlastafl›m (Nedîm-i Kadîm) bu m›sra› yaz k›fl benim<br />
için okurmufl: “O güzele söyleyin a¤lay›p inleyen Nedim ile samimi olmas›n”;<br />
çünkü, “ateflli nefesi kendisini yakabilir, ondan sak›ns›n”; âfl›¤›n ne zaman ve<br />
nas›l ah edece¤i, inleyece¤i belli olmaz.<br />
Terbî ile terbî’-i mutarraf ve tahmîs ile tahmîs-i mutarraf aras›ndaki SIRA fark› S‹ZDE aç›klay›n›z.<br />
Müseddes<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Edebiyat terimi olarak alt› m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Müseddesin as›l anlam›<br />
d›r. Müseddeslerin bend say›s› genellikle 5 ile 7 aras›nda de¤iflmektedir. Bir müsed- “alt›l›, alt› köfleli”dir.<br />
deste ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda SORU aynen tekrarlan›yorsa,<br />
bu müseddes müseddes-i mütekerrir, tekrarlanm›yorsa müseddes-i<br />
SORU<br />
müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 8).<br />
Müseddeslerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:<br />
1. Mütekerrir:<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
a) aaaaaA, bbbbbA, cccccA, . . .<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
b) aaaaAA, bbbbAA, ccccAA, . . .<br />
2. Müzdevic:<br />
a) aaaaaa, bbbbba, ccccca,...<br />
b) aaaaaa, bbbbcc, ddddee, ...<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ <br />
c) aaaass, bbbbflfl, cccctt, ..<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Müseddes, bendlerden oluflan naz›m biçimleri içinde murabba ve muhammesten<br />
sonra çok kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.<br />
Örnek 8<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Afla¤›daki 2 bend, Fuzulî’nin tamam› 9 bend olan bir müseddesinin ilk ve son<br />
bendleridir. Bu müseddesin vezni mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün, kafiye düzeni<br />
de “aaaass, bbbbflfl, cccctt, ...”dir.<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
1 Menem ki ka - file-sâlâr-› kârbân-› gamem<br />
Müsâfir-i reh-i sahrâ-y› mihnet ü elemem<br />
Hakîr bahma mana kimseden sa¤›nma kemem<br />
Fakîr-i pâdifleh âsâ gedâ-y› muhteflemem<br />
Siriflk taht-› revândur mana vü âh alem<br />
Cefâ vü cevr mülâz›m belâ vü derd haflem<br />
......<br />
9 Fuzûlî eyledügün ahdüne vefâ k›lg›l<br />
Yeter flikâyet idüp flerh-i mâcerâ k›lg›l<br />
Vücûdunu hedef-i nâvek-i belâ k›lg›l<br />
Kamu ezâlara sabr eyleyüp du’â k›lg›l<br />
Kim ola dost r›zâs› hemîn sana hâs›l<br />
R›zâ-y› dosttur asl-› temettu’ ey gâfil<br />
Fuzulî<br />
Müseddesin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Ben gam ülkesine giden kervan›n kafile bafl› ve mihnet ve elem sahras› yolunun<br />
yolcusuyum; beni baflkalar›ndan afla¤› san›p da hor görme; ben padiflah<br />
2<br />
85<br />
SIRA S‹ZDE
86<br />
Tesdîsin as›l anlam›<br />
“alt›lama, alt› köfleli<br />
k›lma”d›r.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
gibi bir fakir, muhteflem bir dilenciyim; gözümden akan yafllar bana taht›revan;<br />
ah sancak; cevr ü cefa yard›mc›, dert ve belâ da teb’amd›r.<br />
9 Fuzulî, verdi¤in sözde dur; flikâyet edip maceran› anlatt›¤›n yeter; varl›¤›n› belâ<br />
okuna hedef et; o dostun hoflnutlu¤unu elde edebilmek için her türlü eziyete<br />
sabredip dua et; ey gafil, hayat›n amac›, dostu hoflnut etmektir.<br />
Tesdîs<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk<br />
m›sralar› ile kafiyeli dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl bendlerden<br />
oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r (bk. Örnek 9).<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .<br />
Örnek 9<br />
Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Fevrî (öl. 1571-2)’nin 5 bendlik bir<br />
tesdîsinin ilk ve son bendleridir. Tesdîsin vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün;<br />
kafiye düzeni de “aaaa(aa), bbbb(ba), cccc(ca), . . .”d›r. Fevrî’nin tesdîs etti¤i gazel,<br />
yine XVI. yüzy›l flairlerinden fiemsî (öl. 1580)’ye aittir. Koyu dizilmifl beyitler<br />
fiemsî’nin gazeline aittir.<br />
1 Güller aç›ld› sahn-› çemen sebze-zârdur<br />
Devrân-› lâle mevsim-i zülf-i nigârdur<br />
Hengâm-› flevk u zevk u kenâr u bahârdur<br />
Vakt-i cünûn u flevk-i mey-i hofl-güvârdur<br />
Bülbül terâne bafllad› evvel bahârdur<br />
fieydâl›¤um benüm yine bî-ihtiyârdur<br />
. . .<br />
5 Ey sûretile Yûsuf u sîretde Mustafâ<br />
Nâm› Muhammed ü kamu evzâ’› murtezâ<br />
Yazukdur itme Fevrî-i miskînüne cefâ<br />
Gûfl it ne didi mâlik-i tab’-› sühan-serâ<br />
Tut fiemsî’nün nasîhatini olma bî-vefâ<br />
Geçer güzelligün demi bu rûzgârdur<br />
Fevrî<br />
Tesdîsin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Güller aç›ld›; ba¤lar, bahçeler yemyeflil oldu; lale zaman›, güzelin zülfünü ele<br />
alma mevsimi; nefl’e ve zevk sürme, güzeli kuca¤a alma ve çiçek vaktidir; lezzetli<br />
flarap içme iste¤inin ve ç›lg›nl›¤›n artt›¤› vakittir; “bülbül na¤meye bafllad›,<br />
ilkbahard›r; yine elimde olmadan kendimi duygular›m›n coflkunlu¤una b›rakt›m”<br />
5 Ey yüzü Yusuf, ahlak› da Mustafa gibi olan; ad› Muhammed, her hâli ve her<br />
tavr› be¤enilmifl ya da Murtaza gibi olan; zavall› Fevrî’ne cefa etme, yaz›kt›r;<br />
bak o büyük flair (fiemsî) ne diyor: “fiemsî’nin ö¤üdünü tut, vefas›z olma; bu<br />
zamand›r, güzellik ça¤› geçip gider.”<br />
Aç›klama: Hz. Yusuf, güzelli¤iyle ünlüdür ve Divan fliirinde birçok özelli¤i yan›nda<br />
bu yönüyle de bir sembol olarak kullan›lm›flt›r; Mustafâ, Hz. Muhammed’in<br />
adlar›ndand›r; “be¤enilmifl, seçilmifl, hoflnut ve raz› olunmufl” anlamlar›na gelen<br />
Murtezâ, ayn› zamanda Hz. Alî’nin lakab›d›r.
Müsebba’<br />
Edebiyat terimi olarak yedi m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Bir müsebba’da ilk bendin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda<br />
aynen tekrarlan›yorsa, bu müsebba’ müsebba’-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa,<br />
müsebba’-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 10).<br />
Müsebbalarda kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:<br />
1. Mütekerrir: a) aaaaaaA, bbbbbbA, ccccccA, ...<br />
b) aaaaaAA, bbbbbAA, cccccAA. . .<br />
2. Müzdevic: aaaaaaa, bbbbbba, cccccca ...<br />
Müsebba’ az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.<br />
Örnek 10<br />
Afla¤›daki 2 bend, Fevrî’nin 7 bendlik bir müsebba’›ndan al›nm›flt›r. Müsebba›n<br />
vezni mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün, kafiye düzeni de “aaaaaaA, bbbbbbA,<br />
ccccccA, . . .”d›r.<br />
1 Bir dem ki ben fakîr idüm ol yâr-› cân idi<br />
Sâkî idi vü nâzük idi nükte-dân idi<br />
Yârân idi ki her biri rind-i cihân idi<br />
Devrân-› lâle idi dem-i gülsitân idi<br />
Hengâm-› îfl ü vakt-i mey-i ergavân idi<br />
fievk-i cüvân ile bu gönül kâm-rân idi<br />
Demler o demler idi zamân ol zamân idi<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
7 Ey Fevrî gibi mihnet-i eyyâma mübtelâ<br />
Devr-i flebâb› eyleme zâyi’ satup riyâ<br />
Âlâm-› pîrî eylemeden kaddüni dü-tâ<br />
‹flretler eyle dehrden al kâm ü sür safâ<br />
fiâyed müsâ’id olmaya bu devr-i bî-vefâ<br />
Anup o demleri diyesin bir zamân ola<br />
Demler o demler idi zamân ol zamân idi<br />
Fevrî<br />
Müsebba›n düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Bir zamanlar ben fakirdim, o da benim can dostum idi; flarap sunard›, nazik<br />
idi, nüktedand›; her biri birer dünya rindi olan dostlar vard›; lâle, gül bahçesi,<br />
e¤lence, erguvan renkli flarap zaman› idi; genç güzellerin arzusuyla bu gönül<br />
mutlu idi; demler o demler, zaman o zaman idi.<br />
Aç›klama: As›l anlam› “nefes, soluk” olan dem “zaman, an, ça¤” anlamlar›nda<br />
da kullan›lmaktad›r.<br />
7 Ey Fevrî gibi zaman›n dertlerine, s›k›nt›lar›na düflmüfl kifli, iki yüzlülük edip<br />
de gençlik ça¤›n› bofla geçirme; yafll›l›¤›n s›k›nt›lar› boyunu iki kat etmeden<br />
ye, iç, e¤len, yaflad›¤›n zamandan tat al, safa sür; belki bu vefas›z zaman daha<br />
sonra uygun olmayacak; bir zaman gelir, o günleri an›p “demler o demler,<br />
zaman o zaman idi” dersin.<br />
Tesbî’<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk<br />
m›sralar› ile kafiyeli befler m›sra eklenerek elde edilen bendlerden oluflan<br />
bir naz›m biçiminin ad›d›r.<br />
Müsebba›n as›l anlam›<br />
“yedili, yedi köfleli”dir.<br />
87<br />
Tesbîin as›l anlam› “yedili<br />
ya da yedi köfleli yapma”d›r.
88<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aaaaa(aa), bbbbb(ba), ...<br />
Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.<br />
Müsemmen<br />
Edebiyat terimi olarak sekiz m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Bir müsemmenin ilk bendinin son ya da son iki m›sra› di¤er bendlerin sonunda<br />
aynen tekrarlan›yorsa, bu müsemmen müsemmen-i mütekerrir; tekrarlanm›yorsa,<br />
müsemmen-i müzdevic ad›n› al›r (bk. Örnek 11).<br />
Mütekerrir ve müzdevic müsemmenlerde kullan›lm›fl olan kafiye düzenleri flunlard›r:<br />
1. Mütekerrir:<br />
a) aaaaaaaA, bbbbbbbA, cccccccA, ...<br />
b) aaaaaaAA, bbbbbbAA, ccccccAA, ...<br />
2. Müzdevic:<br />
a) aaaaaaaa, bbbbbbba, ccccccca, ...<br />
b) aaaaaaaa, bbbbbbaa, cccccccaa, ...<br />
Az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.<br />
Örnek 11<br />
Afla¤›daki 2 bend, XVI. yüzy›l flairlerinden Nev’î (öl. 1599)’nin 5 bendlik bir mütekerrir<br />
müsemmeninin ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü<br />
fe’ûlün olan müsemmenin kafiye düzeni “aaaaaaAA, bbbbbbAA, . . .”d›r.<br />
1 Bu aflk-› mecâzun gam-› hicrân›na la’net<br />
Dünyâda vü ukbâdaki husrân›na la’net<br />
Erbâb-› gamun nâlifl ü efgan›na la’net<br />
Dilberlerinün va’de-i ihsân›na la’net<br />
Yok yerlere itdükleri peymân›na la’net<br />
Ol tâ’ifenün gerçek ü yalan›na la’net<br />
Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net<br />
Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net<br />
...<br />
5 Yüz hayf bizüm çekdügümüz renc ü anâya<br />
Hep sa’y-i belî¤ itdügümüz gitdi hebâya<br />
Nev’îden iriflsün bu nasîhat zurefâya<br />
Dil virmeyeler her sanem-i mâh-likaya<br />
Tufl olmayalar gaflet ile tî¤-i belâya<br />
Âmin diyeler hâz›r olanlar bu du’âya<br />
Bu san’at› îcâd idenün cân›na la’net<br />
Ecdâd›na vü asl›na erkân›na la’net<br />
Nev’î<br />
Müsemmenin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Bu mecazî aflk›n ayr›l›k gam›na; dünya ve ahiretteki husran›na; âfl›klar›n feryat<br />
ve inleyifline; güzellerinin “bir gün sana aflk›m› ba¤›fllayaca¤›m” diye verdikleri<br />
söze; bunun için bofl yere ettikleri yemine; onlar›n verdi¤i sözün gerçe¤ine<br />
de yalan›na da lanet olsun; bu mecâzî aflk› icat edenin can›na; soyuna<br />
sopuna, âdet ve usulüne lanet olsun.<br />
Aç›klama: Mecâzî aflk, tasavvufî aflk anlay›fl›na göre insana karfl› duyulan afl›r›<br />
sevgidir.
5 Çekti¤imiz eziyetlere, s›k›nt›lara yaz›klar olsun, hem de yüzlerce; o güzel çabalar›m›z<br />
hep bofla gitti; bu ö¤üt Nev’î’den zarif, kibar kiflilerin kula¤›na eriflsin:<br />
Her ay yüzlü güzele gönül vermesinler, kendilerini yan›l›p da bela k›l›c›n›n<br />
(aflk›n) önüne atmas›nlar. Burada haz›r bulunanlar bu duaya amin desinler:<br />
“Bu sanat› (mecâzî aflk›) icat edenin can›na; soyuna sopuna, âdet ve usulüne<br />
lanet olsun.<br />
Tesmîn<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk<br />
m›sralar› ile kafiyeli alt› m›sra ilâvesiyle elde edilen bendlerden oluflan bir<br />
naz›m biçiminin ad›d›r.<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaa(aa), bbbbbb(ba), ...<br />
Çok az kullan›lm›fl bir naz›m biçimidir.<br />
Mütessa’<br />
Edebiyat terimi olarak her bendi dokuz m›sradan oluflan bir naz›m biçiminin<br />
ad›d›r. Bilindi¤i kadar›yla bu naz›m biçimini hiçbir ünlü Divan flairi kullanmam›flt›r.<br />
Mu’aflfler<br />
Edebiyat terimi olarak on m›sral› bendlerden oluflan bir naz›m biçiminin ad›d›r.<br />
Elimizde sadece mütekerrir örnekleri bulunan muaflflerin henüz müzdevic flekline<br />
rastlanmam›flt›r (bk. Örnek 12).<br />
Mütekerrir mu’aflflerlerin kafiye düzeni iki flekildedir:<br />
1. aaaaaaaaaA, bbbbbbbbbA<br />
2. aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA<br />
Mütekerrir muaflflerlerde sadece son m›sra›n tekrarland›¤› örnekler daha azd›r.<br />
Mu’aflfler, edebiyat›m›zda müsemmen ve mütessa’a göre daha fazla kullan›lm›fl<br />
bir naz›m biçimidir.<br />
Örnek 12<br />
Afla¤›daki iki bend XVI. yüzy›l flairlerinden Hayâlî (öl. 1557)’nin 5 bendlik bir<br />
muaflflerinden al›nm›flt›r. Vezni fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün olan muaflflerin<br />
kafiye düzeni de “aaaaaaaaAA, bbbbbbbbAA . . .”d›r.<br />
1 Bir güzel gördüm ki reflk-i sûret-i büt-hânedür<br />
Kendüsinden gayr›ya âtefl gibi bîgânedür<br />
Kim zebân›ndan gelen efsûn ile efsânedür<br />
Mü’min ü küffâr ile hem-sohbet ü hem-hânedür<br />
Câm-› zerrîn nûfl ider bir bî-vefâ mestânedür<br />
Nûfl iden bir cür’as›n bin y›l yeri mey-hânedür<br />
Tu¤ çekmifl bir dilâverdür ki kasd› cânedür<br />
Nûr-› tab’umdan çer⤛n yakmam›fldur yâ nedür<br />
Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür<br />
Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedür<br />
...<br />
5 Ey Hayâlî tâ ki gördüm ol kamer-ruhsârum›<br />
Mihr-i âlem-tâbdan germ eyledüm bâzârum›<br />
Vuslat› hicrâna satdum ald›lar ikrârum›<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
89<br />
Tesminin as›l anlam› “bir<br />
nesneyi sekizli, sekiz köfleli<br />
yapmak”t›r.<br />
Mütessa›n as›l anlam›<br />
“dokuzlu, dokuz fleyden<br />
oluflmufl”tur.<br />
Mu’aflflerin as›l anlam›,<br />
“onlu, on köfleli”dir.
90<br />
Ta’flîrin as›l anlam›<br />
“onlama, ona ç›karma”d›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Deyr-i aflkun râhibiydüm kesdiler zünnârum›<br />
Hâs›l› asnâmdan pâk itdiler Ferhâr’um›<br />
Ald› bir flâh-› cihân gönlüm ile esrârum›<br />
Nâr-› aflk›yla yanup yak›lma itdüm kârum›<br />
Mâh-rûlar flevkine nûr eyledüm destârum›<br />
Râst› ben flem’-i dil-sûzam adû pervânedür<br />
Kim dolaflsa âtefle pervâne yâ dîvânedir<br />
Hayalî<br />
Muaflflerin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
1 Öyle bir güzel gördüm ki, bu güzelin güzelli¤i puthanedeki resimleri, heykelleri<br />
k›skand›r›r; atefl gibi kendisinden baflka herkese ilgisizdir; söyledi¤i her<br />
fley ya büyü ya da efsanedir; hem inanm›fllar hem de inançs›zlar ile birlikte<br />
yatar, kalkar sohbet eder; o, alt›n kadehten flarap içen vefas›z bir sarhofltur; o<br />
kadehten bir yudum içenin yeri bin y›l meyhanedir; can›m› almak maksad›yla<br />
bayrak açm›fl bir yi¤ittir; ç›ras›n› benim nurumdan yakmam›flt›r da nedir?<br />
Do¤rusu ben gönüller yakan bir mum, düflman da o mumun etraf›ndaki pervanedir;<br />
ateflin etraf›nda dolaflan da ya pervane ya da deli divanedir.<br />
5 Ey Hayalî, o ay yüzlümü görünce pazarl›¤›m öyle k›z›flt› ki güneflten de k›zg›n<br />
bir hâle geldi; sonunda vuslat› (=kavuflma) hicrana (=ayr›l›k) satt›m, ikrar›m›<br />
ald›lar; aflk manast›r›n›n rahibiydim, zünnar›m› kestiler; k›sacas› Ferhar’›m›<br />
(gönlümü) putlardan temizlediler; bir dünya flah› gönlümü de s›rlar›m›<br />
da ald›; iflim onun aflk›n›n atefliyle yan›p yak›lma oldu; ay yüzlü güzeller<br />
arzusuyla bafl›mdaki sar›¤› nur ettim, yakt›m; do¤rusu ben gönüller yakan bir<br />
mum, düflman da o mumun etraf›nda dönen pervanedir; ateflin etraf›nda dolaflan<br />
da ya pervane ya da deli divanedir.<br />
Aç›klama: ‹krar almak, bir tarikate girmek için tarikat büyü¤ünün müritten<br />
söz almas›; zünnâr, Hristiyan rahiplerinin veya papazlar›n bellerine ba¤lad›klar›<br />
örme kuflak; Ferhar, Türkistan’da güzelleriyle ve putlar›yla ünlü bir flehirdir.<br />
Ta’flîr<br />
Edebiyat terimi olarak bir gazelin her beytinin önüne ayn› vezinde ve ilk<br />
m›sralar› ile kafiyeli sekiz m›sra eklenerek elde edilmifl bendlerden oluflan<br />
bir naz›m biçiminin ad›d›r.<br />
Kafiye düzeni flöyledir: aaaaaaaa(aa), bbbbbbbb(ba) . . .<br />
Edebiyat›m›zda az kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir.<br />
Terbî’, tahmîs, SIRA tesdîs, S‹ZDEtesbî’,<br />
tesmîn ve ta’flîrin benzer yönleri nelerdir; bu naz›m biçimleri<br />
birbirinden nas›l ayr›l›r?<br />
II. GRUP DÜfiÜNEL‹M MUSAMMATLAR<br />
Terkîb-i SORU Bend (= terkîb-bend)<br />
SORU<br />
Terkîb-i bend “bend(ler)i bir Edebiyat terimi olarak her bendindeki beyit say›s› genellikle 6 ile 10 aras›n-<br />
araya getirmek”<br />
da olan ve en az üç bendden meydana gelen bir naz›m biçiminin ad›d›r. Ter-<br />
anlam›ndad›r.<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
kîb-i bendlerde her bende hâne ya da terkîb-hâne; bendleri birlefltiren beyitlere<br />
ise vâs›ta veya bendiyye denir. Bu iki terimin yerine sadece bendin kullan›ld›¤›<br />
SIRA S‹ZDE da görülmektedir SIRA S‹ZDE (bk. Örnek 13). Terkîb-i bendlerde her bend vas›ta beyti d›fl›nda<br />
kaside ve gazel gibi kafiyelidir. Vas›ta beyti ise hem ait oldu¤u bendden hem<br />
de di¤er bendlerden ve bendlerin vas›ta beyitlerinden ba¤›ms›z olarak kendi için-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
3<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE<br />
de kafiyelidir. Baz› terkîb-i bendlerde vas›ta beyitlerinin birinci bendle ayn› kafiyede<br />
olmak üzere kendi içinde kafiyelenmifl oldu¤u da görülür. Kafiye düzeni terkîbi<br />
bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli özelliktir: DÜfiÜNEL‹M<br />
1. aa xa xa xa xa... yy; bb xb xb xb xb... zz, . . .<br />
2. aa xa xa xa xa... aa; bb xb xb xb xb... aa, . . .<br />
Terkîb-i bendlerde bu iki kafiye düzeninden en çok kullan›lm›fl olan› D‹KKAT ilkidir. ‹kinci kafiye<br />
düzeni bu naz›m biçiminde nadir olarak kullan›lm›flt›r. Terkîb-i bendlerde en çok kul-<br />
D‹KKAT<br />
lan›lm›fl vezinler mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün ve mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü<br />
SIRA S‹ZDE<br />
fâ’ilündür.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Bendlerin beyit say›lar› hakk›nda bir genelleme yapmak zordur. Ayr›ca eflit say›da<br />
beyitten oluflanlar ço¤unlukta olmakla birlikte birbirine göre eksik ya da fazla<br />
beyitli bendlerden oluflmufl terkîb-i bendler de vard›r.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
Terkîb-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok K ‹ Tfarkl› A P konularda<br />
yaz›lm›fl manzumelerdir. Sakinâmeler gibi baz› edebî türlerde de bu naz›m biçiminin<br />
kullan›ld›¤› görülmektedir. Mersiye (=a¤›t) türünün en güzel örnekleri de bu<br />
K ‹ T A P<br />
naz›m biçimiyle yaz›lm›flt›r.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Terkîb-i bend, edebiyat›m›zda çok kullan›lm›fl naz›m biçimlerindendir. Türk<br />
edebiyat›nda en ünlü terkîb-i bend, Ruhî-i Ba¤dadî (öl. 1605)’nin her bendi 8 beyitten<br />
oluflan 17 bendlik manzumesidir. Ruhî’nin bu terkîb-i bendi çok be¤enilmifl;<br />
‹NTERNET<br />
birçok flair taraf›ndan da tanzîr edilmifltir (ayn› vezin ve kafiye kullan›larak onu<br />
and›ran bir fliir yaz›lm›flt›r). Ancak bu nazîreler içinde en be¤enileni Ziya Pafla (öl.<br />
1880)’n›n yazd›¤› nazîre olmufltur.<br />
‹NTERNET<br />
Örnek 13<br />
Afla¤›daki iki bend Ba¤datl› Rûhî’nin asl› 17 bend olan ünlü terkîb-i bendinin<br />
ilk ve son bendleridir. Vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün olan terkîb-i bendin<br />
kafiye düzeni “aa xa xa xa xa xa xa yy, bb xb xb xb xb xb xb zz. . .” dur.<br />
I. BEND<br />
1 Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestüz<br />
Biz ehl-i harâbâtdanuz mest-i elestüz<br />
2 Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanur lîk<br />
Biz mâ’il-i bûs-› leb-i câm u kef-i destüz<br />
3 Sadr›n gözedüp n’eyleyelüm bezm-i cihânun<br />
Pây-› hum-› meydür yerümüz bâde-perestüz<br />
4 Mâ’il degülüz kimsenün âzâr›na ammâ<br />
Hât›r-fliken-i zâhid-i peymâne-flikestüz<br />
5 Erbâb-› garaz bizden ›ra¤ oldu¤› yegdür<br />
Düflmez yere zîrâ okumuz sâhib-i flestüz<br />
6 Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyuz<br />
A’lâlara a’lâlanuruz pest ile pestüz<br />
7 Hem-kâse-i erbâb-› dilüz arbedemüz yok<br />
Mey-hânedeyüz gerçi velî ›flk ile mestüz<br />
Biz mest-i mey-i mey-kede-i âlem-i cânuz<br />
Ser-halka-i cem’iyyet-i peymâne-keflânuz<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
SORU<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
SORU<br />
91<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M
92<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
XVII. BEND<br />
1 Virdük dil ü cân ile r›zâ hükm-i kazâya<br />
Gam çekmezüz u¤rarsak eger derd ü belâya<br />
2 Koyduk vatan› gurbete bu fikr ile ç›kduk<br />
Kim renc-i sefer bâ’is olur izz ü alâya<br />
3 Devr eylemedük yer komaduk bir nice y›ldur<br />
Uyduk dil-i dîvâneye dil uyd› hevâya<br />
4 Olduk nereye varduk ise ›flka giriftâr<br />
Al›nd› gönül bir sanem-i mâh-likaya<br />
5 Ba¤dâd’a yolun düflse ger ey bâd-› seher-hîz<br />
Âdâb ile var hidmet-i yârân-› safâya<br />
6 Rûhî’yi eger bir sorar ister bul›nursa<br />
Derlerse bulufldun m› o bî-berg ü nevâya<br />
7 Bu matla’-› garrây› oku epsem ol anda<br />
Ma’lûm olur ahvâlümüz erbâb-› vefâya<br />
Hâlâ ki biz üftâde-i hûbân-› D›m›flkuz<br />
Ser-halka-i rindân-› melâmet-kefl-i ›flkuz<br />
Rûhî<br />
Terkîb-i bendin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
I. BEND<br />
1 Bizi üzüm suyu (=flarap) ile sarhofl olmufl sanmay›n; biz harabat sakinleriyiz<br />
ve “elest meclisi”nin sarhofllar›y›z.<br />
Aç›klama: Harâbât, mecazen meyhane demektir; elest, Allah tealâ Âdem’i yaratt›ktan<br />
sonra onun soyundan gelecek olanlar›n ruhlar›n› da yaratm›fl ve onlara<br />
“elestü bi-rabbiküm (=ben sizin rabbiniz de¤il miyim?) demifl; onlar da “belâ<br />
(=elbette)” demifllerdir. Do¤u ‹slam edebiyatlar›nda ruhlar›n topland›¤› bu âleme<br />
“ezel meclisi”, “ruhlar meclisi”, “elest meclisi”, “can meclisi” gibi adlar verilmifltir.<br />
2 Namussuzlar ve ahlaks›zlar bizi de namussuz san›rlar; ama, bizim kadehin duda¤›n›<br />
ve fleyhin elinin ayas›n› öpmekten baflka amac›m›z yok.<br />
3 Dünya meclisinin bafl köflesini umup da ne yapal›m; biz flaraba tapanlardan›z;<br />
yerimiz de flarap küpünün dibidir.<br />
4 Kimseyi incitmek istemeyiz ama, kadehi k›ran sofunun hat›r›n› k›rar›z.<br />
5 Kötü niyetlilerin bizden uzak olmalar› daha iyidir; çünkü onlara att›¤›m›z ok<br />
yere düflmez; parma¤›m›zda yay kiriflini çekmek için tak›lm›fl yüksü¤ümüz var.<br />
6 fiu yokluk âleminde ne zengin ne de yoksuluz; ululara ululan›r; alçak gönüllülere<br />
karfl› da alçak gönüllü davran›r›z.<br />
7 Gönül ehli ile kadeh arkadafll›¤› ederiz; kavgam›z, gürültümüz yok; meyhanedeyiz<br />
ama, aflk sarhofluyuz.<br />
8 Biz can âlemi (=elest meclisi) meyhanesinin flarab› (=ilâhî aflk flarab›)yla sarhofluz<br />
ve kadeh çekenler meclisinin bafl›nday›z.<br />
Aç›klama: fiair bir daire biçiminde oturup elden ele kadeh dolaflt›r›p flarap<br />
içenleri bir halkaya benzetiyor, kendisinin de bu halkan›n bafl köflesinde oturdu-<br />
¤unu söylüyor.<br />
XVII. BEND<br />
1 Biz Tanr›’n›n takdirine canla baflla raz› olduk; art›k derde, belaya u¤rasak da<br />
gam çekmeyiz.<br />
2 Yolculukta çekilen çile, yüceli¤e ve ululu¤a sebep olur düflüncesiyle vatan›<br />
b›rak›p gurbete ç›kt›k.
3 Y›llard›r gezip dolaflmad›¤›m›z yer kalmad›; deli gönle uyduk, gönül de kendi<br />
arzu ve iste¤ine uydu.<br />
4 Nereye gittiysek aflka tutulduk, gönül bir ay yüzlü güzele kendini kapt›rd›.<br />
5 Ey sabah rüzgâr›, yolun Ba¤dat’a düflerse, sayg›yla git ve güzel günler geçirdi¤imiz<br />
dostlar›n hizmetinde bulun.<br />
6 ‹çlerinden Ruhî’yi bir soran, bir arayan olur da o zavall›yla görüfltün mü diyen<br />
olursa,<br />
7 Orada bu güzel matla› oku ve sus, vefal› dostlar hâlimi anlarlar:<br />
8 “Biz hâlâ fiam güzellerine düflkünüz ve hâlâ aflk yüzünden k›nanan rintler halkas›n›n<br />
en bafl›nday›z.”<br />
Tercî’-i Bend (= tercî’-bend)<br />
Her bendindeki beyit say›s› genellikle 4 ile 10 aras›nda olan ve en az üç<br />
bendden meydana gelen bir naz›m biçimidir. Tercî’-i bendde de terkîb-i bendde<br />
oldu¤u gibi bendlere hâne ya da tercî’-hâne, bendleri birlefltiren beyitlere de<br />
vâs›ta yahut bendiyye denir. Bu terimlerin yerine yaln›zca bendin kullan›ld›¤› da<br />
görülmektedir (bk. Örnek 14).<br />
Bu naz›m biçiminde vas›ta beyitleri d›fl›nda her bend kendi içinde di¤er bendlerden<br />
ba¤›ms›z olarak kaside ya da gazel gibi kafiyelenmifltir. Vas›ta beyti ise<br />
bendlerden ba¤›ms›z olarak kendi içinde kafiyelidir ve her bendin sonunda aynen<br />
tekrarlan›r. Kafiye düzeni flöyledir:<br />
aa, xa, xa, xa, xa... ZZ; bb, xb, xb, xb, xb... ZZ, . . .<br />
Tercî-i bendde bendlerdeki beyit say›lar› genellikle birbirine eflittir. Ancak beyit<br />
say›lar› birbirinden farkl› bendlerden oluflmufl tercî’-i bendlere de rastlanmaktad›r.<br />
Terkîb-i benden tek fark› vas›ta beytinin bend sonlar›nda aynen tekrarlanmas›d›r.<br />
Tercî’-i bendler mersiye, övgü, yergi, sosyal elefltiri gibi çok farkl› konularda<br />
yaz›lm›flt›r.<br />
Tercî-i bend, Türk edebiyat›nda XIV. yüzy›ldan itibaren görülen bir naz›m biçimidir.<br />
Ziya Pafla’n›n tercî’-i bendi bu naz›m fleklinin edebiyat›m›zdaki en baflar›l›<br />
örneklerindendir.<br />
Örnek 14<br />
Afla¤›daki üç bend XVI. yüzy›l flairlerinden Kemal Paflazâde’nin Sultan Selim’in<br />
ölümü üzerine yazd›¤› tamam› 7 bend olan bir tercî’-i bendinden al›nm›flt›r. Tercî’i<br />
bendin vezni fe’ilâtün (fâ’ilâtün) mefâ’ilün fe’ilün (fa’lün); kafiye düzeni “aa xa<br />
xa xa xa xa xa xa xa xa ZZ. . .”dir.<br />
I. BEND<br />
1. Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem<br />
Bükdi bil dökdi yafl tî¤ u kalem<br />
2. Kana boyand› bayra¤un yüzi<br />
Beli bükildi yayun old› ham<br />
3. Urd› gögsini gök gök eyledi mâh<br />
Old› y›ld›zlarun gözi pür-nem<br />
4. fiafak ol denlü dökdi kanlu yafl›<br />
Dâmen-i çerhi eyledi pür-dem<br />
5. Subh-dem derd ile bir âh itdi<br />
Kim söyindürdi mâh flem’in o dem<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
Tercî’-i bend tamlamas›<br />
“bend(ler)i döndürmek,<br />
çevirmek” anlam›ndad›r.<br />
93
94<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
6. Giceden dehr geydi kara pelâs<br />
Tutd› flâh-› cihân içün mâtem<br />
7. Nice fleh mihr-i âsmân-dergâh<br />
Nice sultân meh-i nücûm-haflem<br />
8. Azmde mihr idi hazmde sipihr<br />
Rezmde Rüstem idi bezmde Cem<br />
9. Çerh-i bî-rahm ana bir zahm ur<br />
d› ki bulmad› kimseler merhem<br />
10. Gör ne ac›yla eyledi teslîm<br />
Cân-› flîrîni husrev-i âlem<br />
Öldi Sultân Selîm hayf u dirî¤<br />
Hem kalem a¤lasun an› hem tî¤<br />
VII. BEND<br />
1 Gül-i gülzâr-› mülk sold› he mi<br />
Cûybâr-› kerem so¤uld› he mi<br />
2 Zulmet-i mâtem içre kald› cihân<br />
Mihr-i bürc-i fleref tut›ld› he mi<br />
3 ‹nledi derd ile zemîn ü zamân<br />
Gam-› mâtem cihâna told› he mi<br />
4 Lâle yüzin ciger kan›yla yuyup<br />
Saçlar›n› beneffle yold› he mi<br />
5 Seyl-i tûfân-› merg irüp nâ-gâh<br />
Sedd-i ‹skenderî boz›ld› he mi<br />
6 Cân-› âlem cihân› terk itdi<br />
Cism-i dünyâ zübûl buld› he mi<br />
7 Âkibet hilkat-i latîfinden<br />
Hil’at-i âfiyet sold› he mi<br />
8 Nûfl yerine îflinün câm›<br />
Nîfl-i pür-zehr-i kahr told› he mi<br />
9 Âh u zâr ile dold› flehr ü diyâr<br />
fiehryâr-› zamâne öldi he mi<br />
10 Rûm u fiâm u Arab Acem flâh›<br />
Öldi emri tamâm old› he mi<br />
Öldi Sultân Selîm hayf u dirîg<br />
Hem kalem a¤lasun an› hem tîg<br />
Tercî’-i Bendin Dil ‹çi Çevirisi<br />
I. BEND<br />
1 Tu¤ saç›n› çözdü; sancak bafl›n› açt›; k›l›ç belini büktü; kalem de yafllar<br />
döktü.<br />
2 Bayra¤›n yüzü kana boyand›; yay›n beli büküldü; iki kat oldu.<br />
3 Ay gö¤sünü döverek morartt›; y›ld›zlar›n gözü yafllarla doldu.<br />
4 fiafak o kadar kanl› göz yafl› döktü ki, gökyüzünün ete¤i kanla doldu, k›zard›.<br />
5 Sabah vakti, öyle bir ah çekti ki bir anda ay mumunu söndürdü.<br />
6 Dünya, bir siyah çul gibi olan geceyi giydi ve cihan padiflah› için yas tuttu.
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
7 O, bir padiflah de¤il, kap›s›n›n önü gökyüzü olan günefl; sultan de¤il, halk›<br />
y›ld›zlar olan bir ay gibidir.<br />
8 Günefl gibi azimli; felek gibi dirençliydi; savaflta Rüstem, içki meclisinde de<br />
Cem gibiydi.<br />
9 Ac›mas›z felek ona öyle bir yara açt› ki bu yaraya kimse çare bulamad›.<br />
10 Gör, cihan padiflah› (husrev), tatl› (flirin) can›n› nas›l bir ac›yla teslim etti.<br />
Aç›klama: Husrev hem “padiflah” anlam›nda bir söz, hem de Do¤u edebiyatlar›nda<br />
bir aflk hikâyesinin erkek kahraman›n›n; flirin de hem “tatl›” anlam›nda bir<br />
söz, hem de bu hikâyedeki kad›n kahraman›n ad›d›r.<br />
11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›l›ç<br />
a¤las›n.<br />
Aç›klama: Kalem bilimin, k›l›ç da savaflç›l›¤›n sembolüdür.<br />
VII. BEND<br />
1 Bir gül bahçesi gibi olan ülkenin gülü soldu, öyle mi; cömertlik SIRA S‹ZDEve<br />
asalet ›rma¤›<br />
kurudu, öyle mi?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
2<br />
3<br />
fieref burcunun günefli tutuldu da dünya matem karanl›¤› içinde kald›, öyle mi?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Yeryüzü de zaman da dert ile inledi; matem gam› dünyaya doldu, öyle mi?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
4 Lâle yüzünü kendi ci¤er kan›yla y›kad›; menekfle de saçlar›n› yoldu, öyle mi?<br />
5 Ölüm tufan›n›n seli ans›z›n geldi de ‹skender’in Seddi (Sultan<br />
SORU<br />
Selim) y›k›ld›,<br />
öyle mi?<br />
SORU<br />
6 Evrenin ruhu bu cihan› terk etti de dünyan›n bedeni sarar›p D‹KKAT soldu, öyle mi?<br />
D‹KKAT<br />
7 Sonunda o güzel vücuttan sa¤l›k elbisesi s›yr›ld›, öyle mi?<br />
8<br />
9<br />
Hayat kadehi tatl› içecek yerine kahredici zehirle doldu, öyle mi?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
fiehir ve diyar ahlarla ve inlemelerle doldu; zaman›n hükümdar› öldü, öyle mi?<br />
SIRA S‹ZDE<br />
10 Rum, fiam, Arap, Acem hükümdar› öldü gitti, öyle mi?<br />
11 Yaz›klar olsun, eyvahlar olsun Sultan Selim öldü; ona hem kalem hem de k›l›ç<br />
a¤las›n.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
Naz›m biçimleriyle ilgili daha genifl bilgi için M.A. Yekta Saraç’›n Klâsik K ‹ TEdebiyat A P Bilgisi,<br />
Biçim-Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan ay›ran en önemli TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE özellik nedir; bu<br />
iki naz›m biçimi birbirinden nas›l ayr›l›r?<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
95<br />
TELEV‹ZYON<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
4<br />
K ‹ T A P
96<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Bend ve musammat terimlerinin anlamlar›n›<br />
aç›klayabilmek.<br />
Kaside, gazel, k›t’a, mesnevî, nas›l beyitlerden<br />
meydana gelen naz›m biçimleriyse; müselles,<br />
murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs, müseddes,<br />
tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen, tesmîn, mütessa’,<br />
tetsî’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i bend ve tercî’-i<br />
bend de bendlerden oluflan naz›m biçimleridir.<br />
Bir baflka ifadeyle beyitlerden oluflan naz›m<br />
biçimlerindeki beytin yerini bu naz›m biçimlerinde<br />
bend alm›flt›r. Bu terimi bendlerden oluflan<br />
naz›m biçimlerini meydana getiren naz›m birimi<br />
olarak tan›mlamak da mümkündür. Bendler tercî’-i<br />
bend ve terkîb-i bendlerde beyitlerden;<br />
bendlerden oluflan di¤er naz›m biçimlerinde ise,<br />
m›sralardan meydana gelir. Terkîb-i bend ve tercî’-i<br />
bend d›fl›nda kalan naz›m biçimlerinin bir<br />
bendinde en az üç, en fazla on m›sra bulunabilir.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendlerde bendleri<br />
oluflturan beyit say›s› ise de¤iflkendir. Divan fliirinde<br />
bendlerden oluflan naz›m biçimleri genel<br />
bir adland›rmayla “musammatlar” bafll›¤› alt›nda<br />
toplanm›flt›r. Ayr›ca 4 mefâ’îlün ya da 4 müstef’ilün<br />
gibi tef’ileleri aynen tekrarlanan vezinlerle<br />
yaz›lan ve genellikle birinci beyit d›fl›ndaki beyitlerin<br />
her m›sra›nda bir iç kafiye bulunan gazel<br />
ve kasideler de musammat olarak nitelenmifltir.<br />
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerini tan›mlayabilmek.<br />
Divan fliirinde bendlerden oluflan naz›m biçimleri<br />
müselles, murabba’, terbî’, muhammes, tahmîs,<br />
müseddes, tesdîs, müsebba’, tesbî’, müsemmen,<br />
tesmîn, mütessa’, mu’aflfler, ta’flîr, terkîb-i<br />
bend (=terkîb-bend) ve tercî’-i bend (=tercî’bend)’dir.<br />
Müselles, her bendi üçer m›sradan;<br />
murabba’, her bendi dörder m›sradan; muhammes,<br />
her bendi befler m›sradan; müseddes, her<br />
bendi alt›flar m›sradan; müsebba’, her bendi yedifler<br />
m›sradan; müsemmen, her bendi sekizer<br />
m›sradan; mütessa’, her bendi dokuzar m›sradan;<br />
mu’aflfler, her bendi onar m›sradan oluflan naz›m<br />
biçimleridir.<br />
Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn, tetsî, ta’flîr<br />
ise di¤erlerinden farkl› bir yöntemle meydana<br />
getirilmifl musammatlard›r. Terbî’, bir gazelin<br />
A MAÇ<br />
3<br />
her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler<br />
m›sra eklenerek meydana getirilmifl dört m›sral›<br />
bendlerden; tahmîs, bir gazelin her beytinin üstüne<br />
ayn› vezin ve kafiyede üçer m›sra eklenerek<br />
meydana getirilmifl befl m›sral› bendlerden;<br />
tesdîs, bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin<br />
ve kafiyede dörder m›sra eklenerek meydana getirilmifl<br />
alt› m›sral› bendlerden; tesbî’, bir gazelin<br />
her beytinin üstüne ayn› vezin ve kafiyede befler<br />
m›sra eklenerek meydana getirilmifl yedi m›sral›<br />
bendlerden; tesmîn, bir gazelin her beytinin üstüne<br />
ayn› vezin ve kafiyede alt›flar m›sra eklenerek<br />
meydana getirilmifl sekiz m›sral› bendlerden;<br />
ta’flîr bir gazelin her beytinin üstüne ayn› vezin<br />
ve kafiyede sekizer m›sra eklenerek meydana<br />
getirilmifl on m›sral› bendlerden oluflan naz›m<br />
biçimleridir. Terbî ve tahmîsin bir de terbî’ edilen<br />
gazelin her beytinin iki m›sra› aras›na ayn›<br />
vezin ve kafiyede ikifler beyit eklenerek yap›lan<br />
bir biçimi vard›r. Bu yöntemle yaz›lan terbî’lere<br />
terbî’-i mutarraf, yap›lan iflleme de tafltîr (=tefltîr)<br />
denir. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend ise kafiye<br />
düzeninde ve bu düzene ba¤l› olarak bendleri<br />
oluflturan naz›m biriminde gösterdikleri farkl›l›k<br />
nedeniyle di¤er musammatlardan ayr›l›rlar.<br />
Bu iki naz›m biçiminde her bend son beyitler d›fl›nda<br />
di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da<br />
gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde her<br />
bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’ bir<br />
beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise bendlerin<br />
kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit her bendin<br />
sonunda aynen tekrarlanmaktad›r. Terkîb-i<br />
bend ve tercî’-i bendlerde bendleri oluflturan beyit<br />
say›s› ise de¤iflkendir.<br />
Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin yap› farkl›l›klar›n›<br />
ay›rt edebilmek.<br />
Bendlerden oluflan naz›m biçimleri bafll›ca iki<br />
gruba ayr›l›r. Bu grupland›rmada terkîb-i bend<br />
ve tercî’-i bend bir grubu, di¤er musammatlar ise<br />
di¤er grubu olufltururlar. Grupland›rmadaki temel<br />
ölçüt, bu iki grupta yer alan musammatlar›n<br />
kafiye düzenlerinde; buna ba¤l› olarak bendleri<br />
oluflturan naz›m birimlerinde görülen farkl›l›kt›r.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendin her bendi, son<br />
beyitler d›fl›nda birbirinden ba¤›ms›z olarak kasi-
de ve gazel gibi kafiyelenmifltir. Terkîb-i bendlerde<br />
her bendin sonunda birbirinden farkl› musarra’<br />
bir beyit bulunur. Tercî’-i bendlerde ise<br />
bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z musarra bir beyit<br />
her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r.<br />
Yine terkîb-i bendi oluflturan bendlerdeki beyit<br />
say›s› genellikle 6 ile 10; tercî’-i bendlerde de 4<br />
ile 10 beyit aras›nda olmakla birlikte bu konuda<br />
bir s›n›rland›rma bulunmamaktad›r. Terkîb-i<br />
bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki musammatlar<br />
bendlerindeki m›sra say›lar›n›n de¤iflkenli¤i d›fl›nda<br />
benzer özelliklere sahiptir. Bu musammatlar›n<br />
bir bendindeki m›sra say›s› en az “üç”, en<br />
fazla “on” olabilir. Ayn› gruptaki musammatlar›n<br />
naz›m biçimini belirleyen de bu musammatlar›n<br />
bendlerindeki birbirine eflit olan m›sra say›s›d›r.<br />
Müselles “üçlü”; murabba’ “dörtlü”, terbî’ “dörtlü<br />
yapma”; muhammes “beflli”, tahmîs “beflli<br />
yapma”; müseddes “alt›l›”, tesdîs “alt›l› yapma”;<br />
müsebba’ “yedili”, tesbî’ “yedili yapma”; müsemmen<br />
“sekizli”, tesmîn “sekizli yapma”; mütessa’<br />
“dokuzlu”, mu’aflfler “onlu”, ta’flîr “onlu<br />
yapma” demektir. Bu musammatlarda genellikle<br />
ilk bend kendi içinde, di¤er bendlerin son ya da<br />
son iki m›sra d›fl›ndaki m›sralar› yine kendi içinde,<br />
son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir.<br />
E¤er bir musammat›n ilk bendinin son ya da<br />
son iki m›sra› her bendin sonunda aynen tekrarlanm›flsa<br />
bu musammat mütekerrir, tekrarlanmam›flsa<br />
müzdevic olarak nitelenir.<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
97
98<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
1. Bendlerden oluflan naz›m biçimlerinin genel ad› afla-<br />
¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. müseddes<br />
b. müselles<br />
c. musammat<br />
d. muhammes<br />
e. müsebba’<br />
2. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi do¤rudur?<br />
a. dörtlü-murabba’<br />
b. üçlü-müseddes<br />
c. alt›l›-muhammes<br />
d. dokuzlu-müsebba’<br />
e. sekizli-mu’aflfler<br />
3. “Vâs›ta beyti” afla¤›daki naz›m biçimlerinden hangisiyle<br />
iliflkili bir terimdir ?<br />
a. tahmis-i mutarraf<br />
b. muhammes<br />
c. terbî’-i mutarraf<br />
d. terkîb-i bend<br />
e. murabba’-› mütekerrir<br />
4. Tecerrüd nâm›na varm›fl dilün bir bahr-i ummân›<br />
Ana gark old› dirler Gâlib-i bî-sabr u sâmân›<br />
Komazdum dâmenin bi’llâh elden olsa dâmân›<br />
Hayâlî fakr flâl›na çekenler cism-i uryân›<br />
Anunla fahr iderler atlas u dîbây› bilmezler<br />
Bir musammattan al›nm›fl olan yukar›daki bendin ilk üç<br />
m›sra› fieyh Gâlib’e, son iki m›sra› da Hayâlî’ye aittir.<br />
Bu bend için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?<br />
a. Bir müseddesten al›nm›flt›r.<br />
b. Bir tahmîs-i mutarraftan al›nm›flt›r.<br />
c. Bir tesdîsten al›nm›flt›r.<br />
d. Bir tahmîsten al›nm›flt›r.<br />
e. Bir murabba’dan al›nm›flt›r.<br />
5. “Tahmis” için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?<br />
a. Bir beyte üç beyit eklemekle meydana gelir.<br />
b. Bir m›sra’a üç beyit eklemekle meydana gelir.<br />
c. Bir beyte üç m›sra eklemekle meydana gelir.<br />
d. Beyitlerden oluflan bir naz›m biçimidir.<br />
e. Bend sonunda tekrarlanan beyitlere vâs›ta beyti<br />
denir.<br />
6. “aa, xa, xa, xa, ... ZZ ; bb, xb, xb, xb, ... ZZ, . . .” kafiye<br />
düzeniyle yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi<br />
afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. tercî’-i bend<br />
b. mu’aflfler-i mütekerrir<br />
c. müsebba’-› müzdevic<br />
d. terkîb-i bend<br />
e. muhammes-i müzdevic<br />
7. Afla¤›daki efllefltirmelerden hangisi di¤erlerinden<br />
farkl›d›r?<br />
a. musammat-muhammes<br />
b. terbî’-murabba’<br />
c. tesdîs-müseddes<br />
d. tahmîs-muhammes<br />
e. ta’flîr-mu’aflfler<br />
8. Ne derd-i aflk ile bir lahza gönlümde karârum var<br />
Ne vasl-› yâr ile sabr ü sükûna iktidârum var<br />
Ne fikr ü neng ü ârum var ne elde ihtiyârum var<br />
Meded bilmem nedür hiç sînede bir inkisârum var<br />
Nev’î<br />
Yukar›daki dörtlük 5 bendlik bir musammat›n ilk bendidir.<br />
Bu musammat›n naz›m biçimi için afla¤›dakilerden<br />
hangisi söylenebilir?<br />
a. Muhammestir.<br />
b. Müseddestir.<br />
c. Murabbad›r.<br />
d. Tesdistir.<br />
e. Tahmistir.<br />
9. “Bir kasidenin ya da gazelin her beytinin aras›na<br />
baflka bir flair taraf›ndan üç m›sra eklenmesiyle meydana<br />
gelen bendlerden oluflan bir naz›m flekli” olarak tan›mlanan<br />
musammat afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. terbî’-i mutarraf<br />
b. tahmîs-i mutarraf<br />
c. tesdîs<br />
d. terbî’<br />
e. tahmîs<br />
10. “aa xa xa xa ... yy, aa xa xa xa ... zz, . . .” kafiye düzeniyle<br />
yaz›lm›fl bir musammat›n naz›m biçimi afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. tercî’-i bend<br />
b. mu’aflfler-i mütekerrir<br />
c. mu’aflfler-i müzdevic<br />
d. terkîb-i bend<br />
e. müsemmen-i müzdevic
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Girifl” bölümünü yeniden<br />
okuyunuz.<br />
2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i bend” ve tercî’-i<br />
bend” bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.<br />
4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
6. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tercî’-i bend” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
7. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “I. Grup Musammatlar”<br />
bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
8. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Murabba” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tahmîs” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
10. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Terkîb-i Bend” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Murabba’ her bendi dört m›sradan oluflan bir naz›m biçimidir.<br />
Murabbalarda genellikle ilk bend kendi içinde, di-<br />
¤er bendlerin ilk üç m›sra› di¤er bendlerden ba¤›ms›z<br />
olarak yine kendi içinde, son m›sralar› ise ilk bendle kafiyelidir.<br />
Bir murabbada ilk bendin son m›sra› di¤er bendlerin<br />
sonunda aynen tekrarlan›yorsa, bu murabba murabba’-›<br />
mütekerrir; tekrarlanm›yorsa, murabba’-›<br />
müzdevic ad›n› al›r. Terbî’ ise bir gazelin her beytinin<br />
üstüne ayn› vezin ve kafiyede ikifler m›sra eklenerek<br />
meydana getirilmifl dört m›sral› bendlerden meydana gelen<br />
bir naz›m biçimidir. Murabba’ ve terbî’in benzer yönleri<br />
her ikisinin de dört m›sral› bendlerden oluflan naz›m<br />
biçimleri olmas›d›r. Bu iki naz›m biçimi aras›ndaki fark,<br />
murabba›n tek flair taraf›ndan yaz›lm›fl dörtlüklerden; terbî’in<br />
ise, bir flairin gazelinin bafl›na, genellikle baflka bir<br />
flair, nadir olarak da kendisi taraf›ndan, ikifler m›sra eklenerek<br />
meydana gelen dörtlüklerden oluflmufl olmas›d›r.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Terbî’, bir flairin bir gazelinin her beytinin üzerine baflka<br />
bir flair, nadir olarak da ayn› flair, taraf›ndan iki m›sra<br />
eklenerek elde edilen dörtlüklerden oluflan bir naz›m<br />
biçimidir. Terbî’-i mutarrafta ise, dörtlükler terbî’<br />
edilen gazelin beyitlerinin üstüne de¤il, her beytin iki<br />
m›sra› aras›na iki m›sra eklenerek meydana getirilmifl<br />
dörtlüklerden oluflur. Tahmîs ve tahmîs-i mutarraf aras›ndaki<br />
fark da bunun gibidir. Ancak tahmîste ve tahmîs-i<br />
mutarrafta gazelin beyitlerinin üzerine ya da iki<br />
3. Ünite - Bendlerden Oluflan Naz›m Biçimleri: Musammatlar<br />
m›sra› aras›na eklenen m›sra say›s› terbîdeki gibi “iki”<br />
de¤il, “üç”tür.<br />
99<br />
S›ra Sizde 3<br />
Terbî’, tahmîs, tesdîs, tesbî’, tesmîn ve ta’flîr ad› verilen<br />
naz›m biçimlerinin benzer yönü bir kasidenin ya da gazelin<br />
beyitlerinin üzerine baflka bir flair taraf›ndan, bazen<br />
de gazelin flairi taraf›ndan sonradan eklenen m›sralarla<br />
elde edilen bendlerden oluflmufl olmalar›d›r. Bu<br />
naz›m biçimlerini birbirinden ay›ran, bendlerindeki m›sra<br />
say›lar›d›r. Terbîin her bendinde dört, tahmîsin her<br />
bendinde befl, tesdîsin her bendinde alt›, tesbîin her<br />
bendinde yedi, tesmînin her bendinde sekiz, ta’flîrin her<br />
bendinde on m›sra bulunur. Ancak bu naz›m biçimlerinde<br />
bendlerin son iki m›sra›n›n musammat hâline getirilen<br />
kaside ve gazele ait oldu¤u unutulmamal›d›r.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi di¤er musammatlardan<br />
ay›ran en önemli özellik kafiye düzenlerinde; buna ba¤l›<br />
olarak da bendleri oluflturan naz›m birimlerinde gösterdikleri<br />
farkl›l›kt›r. Terkîb-i bend ve tercî’-i bend d›fl›ndaki<br />
musammatlarda genellikle ilk bend kendi içinde,<br />
di¤er bendlerin son ya da son iki m›sra d›fl›nda kalan<br />
m›sralar› di¤er bendlerden ba¤›ms›z olarak yine kendi<br />
içinde, son ya da son iki m›sra ise ilk bendle kafiyelidir.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendde ise her bend son beyitler<br />
d›fl›nda di¤er musammatlar gibi de¤il, kaside ya da<br />
gazel gibi kafiyelenmifltir. Dolay›s›yla bu gruptaki musammatlarda<br />
bendleri oluflturan naz›m birimi, di¤er musammatlarda<br />
oldu¤u gibi m›sra de¤il, beyittir. Ayr›ca bu<br />
naz›m biçimlerinin bir bendindeki beyit say›s› da terkîbi<br />
bendden terkîb-i bende ya da tercî’-i benden tercî’-i<br />
bende farkl›l›k gösterir. Terkîb-i bendlerde her bendin<br />
sonunda di¤er bendlerinden farkl› musarra’ bir beyit bulunur.<br />
Bu beytin kafiyesinin genellikle ilk bend de dahil<br />
olmak üzere terkîb-i bendin kafiyesiyle bir ilgisi yoktur.<br />
Tercî’-i bendlerde ise bendlerin kafiyesinden ba¤›ms›z<br />
musarra bir beyit her bendin sonunda aynen tekrarlanmaktad›r.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi ay›rt etmemize<br />
yarayacak en önemli ölçüt, vâs›ta (=bendiyye) beytidir.<br />
Terkîb-i bend ve tercî’-i bendi birbirinden ay›ran vâs›ta<br />
(=bendiyye) beytinin kullan›m›ndaki farkl›l›kt›r. Terkîb-i<br />
bendde, her bendin sonunda de¤iflen vâs›ta beyti, tercî’i<br />
bendde aynen tekrar edilmifltir.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynak<br />
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi, Biçim-Ölçü-Kafiye.<br />
‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.
4<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>: <strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;<br />
Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilecek,<br />
Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilecek,<br />
Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Vezn<br />
• Arûz<br />
• Hece<br />
• Vasl<br />
• ‹mâle<br />
• Medd<br />
• Zihâf<br />
‹çerik Haritas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na<br />
Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Eski Türk<br />
Edebiyat›nda Ölçü:<br />
Aruzla ‹lgili Temel<br />
Kurallar, Terimler ve<br />
Vezin Bulma Usulü<br />
• Bahr<br />
• Taktî’<br />
• Tef’ile<br />
• Sekt-i Melîh<br />
• Tahfîf<br />
• Tefldîd<br />
• <strong>G‹R‹fi</strong><br />
• <strong>TÜRK</strong> fi‹‹R‹NDE ARUZ<br />
• ARUZLA ‹LG‹L‹ TEMEL<br />
KURALLAR <strong>VE</strong> TER‹MLER<br />
• ARUZLA ‹LG‹L‹ D‹⁄ER BAZI<br />
TER‹MLER<br />
• <strong>VE</strong>Z‹N BULMA USULÜ<br />
• ALFABET‹K SIRAYLA <strong>TÜRK</strong>ÇEDE<br />
KULLANILAN <strong>VE</strong>Z‹NLER<br />
• CÜZLER‹NE GÖRE ARUZ<br />
KALIPLARININ<br />
GRUPLANDIRILMASI
Eski Türk Edebiyat›nda<br />
Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel<br />
Kurallar, Terimler ve Vezin<br />
Bulma Usulü<br />
<strong>G‹R‹fi</strong><br />
Çeflitli milletlerin fliirlerinde ahengi sa¤lamak amac›yla hecelerin say› ya da niteliklerini<br />
esas alan birtak›m ölçülerin kullan›ld›¤› bilinmektedir. Türk fliirinde de biri<br />
hece ölçüsü (=hece vezni), di¤eri de aruz ölçüsü (=aruz vezni) olmak üzere iki<br />
ölçü kullan›lm›flt›r. Hece ölçüsü fliirin bütün m›sralar›ndaki hece say›s›n›n eflitli¤ine,<br />
aruz ölçüsü de aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin bir<br />
fliirin bütün m›sralar›nda ayn› düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayan›r. Gerek<br />
hece, gerekse aruz ölçüsünün görevi fliirde ritmi sa¤lamakt›r. Bu ölçüler arac›l›¤›yla<br />
düzenli ses oluflumlar› elde edilerek fliire müzik ögesi kat›l›r. Ölçü d›fl›nda<br />
kafiye, vurgu, m›sralardaki durak yerleri ve ses tekrarlar› da fliirde ahengi sa¤layan<br />
ögelerdendir. Aruz genellikle klâsik dönem Türk fliirinde, hece ise halk fliirinde<br />
kullan›lm›flt›r.<br />
Aruz, Arap edebiyat›nda do¤mufl ve oradan Fars ve Türk edebiyatlar›na ve di-<br />
¤er ‹slamî edebiyatlara geçmifl bir fliir ölçüsüdür. Arap fliirinde aruz veznini bir esasa<br />
ba¤layan el-Halîl b. Ahmed el-Ferahidî (öl. 791)’dir . Ondan önce de Araplar<br />
aruzu, kurallar› belirlenmemifl bir âhenk sistemi olarak fliirde kullanm›fl ve uygulama<br />
yoluyla ö¤retmifllerdir. Ancak Halil’in çal›flmalar› sonucunda bu uygulamalar<br />
ve da¤›n›k bilgiler bir esasa ba¤lanm›fl ve aruz bir bilim dal› olarak Arap edebiyat›ndaki<br />
yerini alm›flt›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Arap aruzu ‹ran edebiyat›na geçti¤inde birtak›m de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu<br />
de¤iflikliklerden en önemlisi Arap aruzundaki baz› bahir (
102<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
fliiri aras›ndaki farka göre çok daha azd›r. Bundan dolay› Türk aruzunun pek az<br />
de¤ifliklikle ‹ran aruzunu izledi¤ini söylemek mümkündür.<br />
Türkler Aruzla fliir yazmaya bafllad›klar›nda hece veznine yak›n aruz vezinlerini<br />
tercih etmifllerdir. ‹slamî dönem Türk edebiyat›n›n ilk büyük flaheseri olan Kutadgu<br />
Bilig’in 11’li hece veznine yak›n bir bahirden al›nm›fl bir vezinle yaz›lmas›<br />
bunun en önemli göstergesidir. Bu Türk fliirinin devam gücünü ve varl›¤›n› sürdürme<br />
yetene¤ini gösterir.<br />
Aruzun Türk fliirine baflar›yla uygulanmas› oldukça uzun bir süre sonunda gerçekleflebilmifltir.<br />
Bunun nedeni Türkçenin kelime varl›¤›nda aruz veznine uygun<br />
hecelerin mevcut olmamas›d›r. Türk edebiyat›n›n Anadolu sahas›ndaki ilk ürünlerinde<br />
oldukça s›k görülen aruz hatalar›, zamanla Arapça ve Farsçadan Türkçeye giren<br />
kelimelerin de katk›s›yla giderek azalm›fl ve aruz vezniyle son derece âhenkli<br />
fliirler yaz›lmaya bafllanm›flt›r. Türk edebiyat›n›n klâsik olarak nitelenen en uzun ve<br />
en olgun döneminde ölçü olarak aruz vezni kullan›lm›flt›r.<br />
Türk edebiyat› Bat› edebiyat›n›n etkisi alt›na girdikten sonra da aruz ile ilgi<br />
kopmam›fl, flairler yeni aray›fllar peflinde koflarken aruzu yeni ifade teknikleri için<br />
yine ahengi sa¤layan ölçü olarak kullanmay› sürdürmüfllerdir. Aruz, Tevfik Fikret<br />
(öl. 1915) ve Mehmet Âkif’ (öl. 1936)’in fliirlerinde Türkçe ile en güzel flekilde<br />
uyum sa¤lam›fl, Mehmet Âkif ile de günlük dil bile aruzla ifade edilebilir hâle gelmifltir.<br />
Fakat Cumhuriyet döneminde aruza ilgi gittikçe azalm›fl, Yahya Kemal (öl.<br />
1958)’in fliirleri ile de devrini kapatm›flt›r.<br />
Aruz Türk edebiyat›nda Halk fliirinde de denenmifl ve divan, selis, semaî gibi<br />
biçimlerin farkl› adlarla adland›r›lmas›na aruzun belli kal›plar›n›n kullan›lmas› kaynakl›k<br />
etmifltir.<br />
Aruzla ‹lgili Temel Kurallar ve Terimler<br />
Aruza Göre Hece Türleri<br />
Aruz, fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl<br />
bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü; daha<br />
do¤rusu bir âhenk sistemidir. Dolay›s›yla aruz veznini ö¤renmek için yap›lacak ilk<br />
ifl, bu vezne göre hecelerin ses de¤erlerini; yani, hangi hecenin aç›k, hangi hecenin<br />
kapal› hece kabul edildi¤ini belirlemektir.<br />
Aruza göre üç çeflit hece vard›r: 1. Aç›k (=k›sa) hece, 2. Uzun (=kapal›) hece,<br />
3. Medli hece (=bir buçuk hece).<br />
1. Aç›k hece (=k›sa hece): Sonu k›sa ünlü ile biten heceler aruza göre aç›k ya<br />
da k›sa hecedir: “ge-li-yor”un koyu harflerle gösterilen birinci ve ikinci heceleri gibi.<br />
Tek k›sa ünlüden meydana gelen heceler de aruzda aç›k hece kabul edilmifltir:<br />
“e-mek”in ilk hecesi olan “e”gibi.<br />
Aç›k heceler, SIRA S‹ZDE aruz ifllemlerinde nokta (.) ile gösterilir.<br />
2. Kapal› hece (=uzun hece): Sonu ünsüz ya da uzun ünlü ile biten heceler<br />
aruzda kapal› ya da uzun hece olarak kabul edilir: “dün-yâ”sözünün heceleri gi-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
bi. Tek uzun ünlüden meydana gelen heceler de aruzda kapal› hece olarak kabul<br />
edilir: â-tefl kelimesinin ilk hecesi gibi.<br />
SORU<br />
Kapal› ya da uzun heceler, aruz ifllemlerinde k›sa bir düz çizgi ( - ) ile gösterilir.<br />
Uzun ünlü, Arapça D‹KKAT ve Farsçadan Türkçeye geçmifl olan kelimelerdeki “elif”, “vav” ve “ye”ile<br />
gösterilen ünlülerdir. Bu sesler çevriyaz›da “â, û, î” ya da “a, u, i ” ile gösterilir.<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P K ‹ T A P
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
3. Medli hece (=bir buçuk hece): Aruzda baz› heceler ilki kapal› ikincisi aç›k<br />
olmak üzere iki hece de¤erinde kabul edilmifltir. Bu tür hecelere medli hece,<br />
bileflik hece ya da bir buçuk hece denir. Medli heceleri dört grupta toplamak<br />
mümkündür:<br />
a. Bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: âb, âl gibi.<br />
b. Bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir ünsüzden oluflanlar: yâr, nâz, sûr, rîz gibi,<br />
c. Bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: eflk, emr, ömr gibi,<br />
d. Bir ünsüz, bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflanlar: derd, zehr gibi.<br />
Bu heceler, normal bir heceden daha fazla uzat›larak okunur ve bu flekilde<br />
okumaya med ad› verilir.<br />
Aruz ifllemlerinde medli heceler bir k›sa çizgi ve bir nokta (- .) ile gösterilir.<br />
K›sa çizgi, kapal›; nokta da aç›k heceyi gösterir.<br />
Aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) heceleri göstermek için kullan›lan SIRA “-” ve S‹ZDE “.” iflaretlerini<br />
kullanarak “âvâz, kelebek, geleceksin, reflk, âftâb, berg, iklîm, kitâb, seng, bâ¤, bahr,<br />
bahâr, beklemifltim” sözlerindeki hecelerin aruza göre ses de¤erlerini bulunuz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Aruz ‹fllemleri<br />
Aruz vezninin aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen SORU hecelerin önceden<br />
belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu-<br />
¤unu daha önce belirtmifltik. fiairler, m›sralar›n› önceden belirlenmifl bu âhenk sis-<br />
SORU<br />
temiyle uyumlu hâle getirebilmek için fliirdeki sesler üzerinde birtak›m D‹KKAT de¤ifliklikler<br />
yapm›fllard›r. Baz›lar›n›n fliirin ahengine katk›da bulunmakla birlikte baz›lar›<br />
D‹KKAT<br />
âhenk hatas› olarak kabul edilen bu de¤ifliklikler vas›l, imâle, SIRA med, S‹ZDE zihâf, tahfîf<br />
SIRA S‹ZDE<br />
ve tefldîddir.<br />
1. Vasl (=ulama): Sonu ünsüzle biten bir kelimeyi, aç›k hece elde etmek ya da Vas›l, “ulaflt›rma,<br />
bir kapal› bir aç›k (=bir buçuk) hece de¤erinden tek kapal› AMAÇLARIMIZ birlefltirme; ulama,<br />
hece de¤erine düflür-<br />
AMAÇLARIMIZ ekleme”anlamlar›na<br />
gelen<br />
mek için ünlüyle bafllayan bir sonraki kelimeye ba¤lamak; yani, “lâz›m oldu”yu “lâ- Arapça bir sözdür.<br />
z› moldu”; “âbâd oldu”yu “âbâ doldu”; “mest oldu”yu, “mes toldu”gibi okumakt›r:<br />
K ‹ T A P<br />
Örnek<br />
Gitdün ammâ ki kodun hasret ile cân› bile<br />
K ‹ T A P<br />
‹stemem sensüz olan sohbet-i yârân› bile<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Neflâtî<br />
Beyitteki “Gitdün ammâ”n›n aruza göre ses de¤eri 4 kapal› hece (= - - - -); vezne<br />
göre olmas› gereken de¤eri ise, bir kapal›, bir aç›k ve iki kapal› ‹NTERNET hece (= - . - -)<br />
‹NTERNET<br />
dir. M›sra› beytin veznine uygun okuyabilmek için “Gitdün”ün ikinci hecesindeki<br />
“n”sesini “ammâ”n›n bafl›na almak, yani “vasletmek” gerekmektedir. Bu ifllemi<br />
yapt›¤›m›zda “gitdün ammâ”, “gitdü nammâ” hâline gelecek; aruza göre ses de¤eri<br />
de “- . - -”olacakt›r. Yine ikinci m›sradaki “sensiz olan”› da beytin vezniyle uyumlu<br />
hâle getirmek için “sensi zolan” biçiminde okumak gerekmektedir.<br />
Vasl aruz ifllemlerinde düz çizgi ( _ ) iflaretiyle gösterilir.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Gittin, ama can› hasretle birlikte b›rakt›n. Sensiz olan dost sohbetini bile istemem<br />
art›k.”<br />
Örnek<br />
Dir _ isem derd-i ser _ old› lebün _ emmek bana dir<br />
Derd-i ser hâs›l _ ider içse kifli tatl› flerâb<br />
Emrî<br />
1<br />
103<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M
104<br />
‹mâlenin as›l anlam› “bir<br />
fleyi bir tarafa e¤mek,<br />
meylettirmek”tir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
vasl öncesi: dir isem vasl sonras›: di risem<br />
vasl öncesi: hâs›l ider vasl sonras›: hâs› lider<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Dudaklar›n› emmek bafl›m›n derdi oldu.”, desem, o da bana “insan tatl› flarap<br />
içerse elbette bafl› a¤r›r”der.<br />
• Vasl-› ayn: Vas›l, ancak sonu ünsüz ile biten bir kelime ile ünlüyle bafllayan<br />
bir kelime aras›nda yap›labilir. Ay›n bir ünsüz oldu¤u için son sesi ünlü olan bir<br />
kelimenin ay›nla bafllayan bir kelimeye vasledilememesi gerekir. Ancak Türk flairleri<br />
bu kurala fazla uymam›fllard›r; bir ünsüz sesi “ayn”a ya da “ayn›”yok sayarak<br />
onun ünlüsüne vasletmekte bir sak›nca görmemifllerdir. Bu iflleme aruzda vasl-›<br />
ayn (=ayn ulamas›) denir.<br />
Örnek<br />
Ol âteflîn _ ‘izârdan artuk yakar dili<br />
Hâl-i siyâh› gerçi söyinmifl flerâredür<br />
Emrî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Sevgilinin siyah beni her ne kadar sönmüfl bir k›v›lc›m ise de gönlü o ateflli yana¤›ndan<br />
daha fazla yakar.”<br />
Arapçada “yanak”anlam›na gelen izâr ( ) sözcü¤ünün ilk harfi “ayn”d›r ve<br />
“ayn” ünsüz bir harftir. Beyitte âteflîn, ‘izâra vasledilirken bu ay›n yok kabul edilmifl<br />
ve “âteflîn”in son sesi olan “nun”, “âteflî nizâr”biçiminde “izâr”a vasledilmifltir.<br />
2. ‹mâle (=imâle-i maksûre): K›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret<br />
bir aç›k (=k›sa) heceyi, ölçü gere¤i uzun; yani, kapal› (=uzun) hece de¤erine yükseltmektir.<br />
fiairler imâleyi Türkçe hecelerdeki k›sa ünlülerde yapm›fllar; Arapça ve<br />
Farsça sözcüklerdeki k›sa ünlülerde imale yapmamaya büyük özen göstermifllerdir.<br />
Ancak Fars fliirinin de etkisiyle “gül ü bülbül”deki “ü”ve “gül-i b⤔daki “-i”gibi<br />
Farsça at›f “vav”lar›n› (u, ü) ve tamlama kesrelerini (-i) imaleli olarak kullanmakta<br />
bir sak›nca görmemifllerdir. Türkçe kelimelerde, kelime ortas›ndaki ve “i”sesi d›fl›ndaki<br />
ünlülerde yap›lan imaleler aruzda önemli âhenk kusurlar›ndan biri olarak<br />
kabul edilmifltir. ‹male genellikle bir vezin kusuru olarak görülmekle birlikte baz›<br />
durumlarda metne âhenk katan bir öge olarak da de¤erlendirilebilir. Bafllang›ç döneminde<br />
Türkçe ünlülerde yo¤un olarak yap›lan imaleler daha sonra Türkçenin<br />
söz varl›¤›ndaki Arapça ve Farsça kelimelerin artmas› ile gittikçe azalm›fl ve bu yapay<br />
ses de¤iflikli¤i usta flairler elinde bir âhenk arac› hâline dönüflmüfltür.<br />
Örnek:<br />
‹flidilir ki u¤r›lar giricek bir eve dünle<br />
Öli topra¤›n› saçup uy›durlarm›fl insân›<br />
Necâtî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“fiöyle söylenir: H›rs›zlar geceleyin bir eve girdiklerinde içerideki insanlar›n<br />
üzerine ölü topra¤› saçarak uyuturlarm›fl.”<br />
Necâtî’nin bu beytinde koyu harflerle gösterilmifl olan Türkçe kelimelerdeki k›sa<br />
ünlüler vezin gere¤i uzun ünlü yerine kullan›lm›flt›r. Türk fliirinin aruz ile tam
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
anlam›yla uyum sa¤layamad›¤› bir döneme ait olan bu beyitteki imaleler, imalenin<br />
fliirin ahengi üzerinde yapt›¤› olumsuz etkinin derecesini göstermek için oldukça<br />
iyi bir örnektir.<br />
‹mâlenin bu türüne imâle-i maksûre ad› da verilir. ‹malenin bir de imâle-i<br />
memdûde ya da medd ad› verilen farkl› bir türü vard›r.<br />
3. Medd (=imâle-i memdûde): Aruzda medli hecelerin as›l de¤erlerinden biraz<br />
daha uzun okunmas›na denir. As›l anlam› “uzatma” ya da “çekme”dir. Medli hece,<br />
“mest” ve “aflk”ta oldu¤u gibi çift ünsüz ile ya da “yâr” ve “dôst”ta oldu¤u gibi bir<br />
uzun ünlüden sonra gelen bir veya iki ünsüzle biten hecelerdir. Bu heceler aruza<br />
göre biri kapal› (=uzun) biri de k›sa olmak üzere iki hece de¤erindedir. Dolay›s›yla<br />
med, bu tür bir hecenin aruzdaki ses de¤erini niteleyen bir terimdir.<br />
Medli hecelerin son ünsüz sesleri vezin gere¤i ünlüyle bafllayan bir söze vasledildi¤inde<br />
med ortadan kalkar ve medli hecenin ulanan ses d›fl›nda kalan k›sm› tek<br />
kapal› hece de¤erine düfler. Örnek: “harâb oldu”nun “harâ boldu”; “mest oldu”nun<br />
da “mes toldu” hâline getirilmesi gibi.<br />
Bir ünlü harften sonra sonu ünsüzle biten Türkçe kelimelerde de bazen med<br />
yap›ld›¤› görülür: “Da¤”, “var” gibi tek kapal› hece de¤erindeki Türkçe kelimelerin<br />
“d⤔, “vâr” fleklinde uzat›lmas› ve bu yolla ses de¤erlerinin bir kapal› heceden bir<br />
kapal› bir aç›k hece de¤erine yükseltilmesi gibi.<br />
Örnek<br />
Yâr hâl-i dilümi zâr bilüpdür bilürem<br />
Dil-i zârumda ne kim var bilüpdür bilürem<br />
Fuzulî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Sevgili, gönlümün hâlini inlemekte, cefa çekmekte olarak biliyormufl, bilirim.<br />
‹nleyen gönlümde ne oldu¤unu biliyormufl, bilirim.”<br />
‹kinci m›sradaki Türkçe “var”da yap›lan med, ilk m›sradaki iki medle birlikte<br />
beyitte farkl› bir ahengin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Dolay›s›yla bu tür<br />
medleri sadece vezin gere¤i yap›lm›fl medler olarak de¤erlendirmemek, onlar› birer<br />
âhenk ögesi olarak da ele almak gerekir. Türkçe bir heceyi fliirde medli olarak<br />
kullanman›n ahenge yapt›¤› katk›y› göstermek için en güzel örneklerden biri Hersekli<br />
Ârif Hikmet (öl. 1903)’in,<br />
“Hakka karfl› dural›m er kifli niyyetine”<br />
m›sra›ndaki “êr” kelimesinde yap›lan meddir.<br />
Arapça ve Farsça sözlerin bir uzun ünlü ve “sakin nûn” ile biten -ûn, -în, -ân<br />
gibi son hecelerindeki ünlüler aruzda k›sa ünlü; bu heceler de tek kapal› hece de-<br />
¤erinde kabul edilmifltir.<br />
Örnek<br />
Aflk derdiyle hoflem el çek ilâcumdan tabîb<br />
K›lma derman kim helâküm zehri dermânundadur<br />
Fuzulî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Doktor, ben aflk derdiyle mutluyum, beni tedavi etmeye kalk›flma. Beni iyilefltirme,<br />
çünkü benim helâkime yol açacak zehir bu aflk hastal›¤›n›n tedavisindedir.”<br />
Fuzulî’nin bu beytinde “dermân” kelimesinin ikinci hecesindeki â “sakin<br />
105
106<br />
Sâkin kendisinden sonra<br />
ünlü bulunmayan sessizleri<br />
nitelemekte kullan›lan bir<br />
terimdir.<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
nun”dan önce geldi¤i için hece, bir kapal› bir aç›k de¤il, tek kapal› hece de¤erinde<br />
kabul edilmifltir. Söz konusu hecelerdeki “sakin nun”lar sesliyle bafllayan bir söze<br />
vasledildiklerinde â, û ve î sesleri uzun ünlü de¤erlerini korurlar. Ancak flairlerin<br />
zaman zaman bu kurala uymad›klar› ve -ûn, -în, -ân ile biten heceleri bir aç›k<br />
bir kapal› hece de¤erinde; yani, medli olarak kulland›klar› da görülmektedir.<br />
Örnek<br />
fiâd olur dil tenüme çünki o peykân batar<br />
Sebz olur hâk kaçan katre-i bârân batar<br />
Hayalî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“O okun ucu bat›nca gönlüm mutlu olur. Nitekim ne zaman ya¤mur ya¤sa toprak<br />
yeflillenir.”<br />
Hayalî, beyitteki “peykân” ve “bârân” sözcüklerini ikinci heceleri “sakin nûn”la<br />
bitmifl oldu¤u hâlde medli kullanm›flt›r.<br />
‹male, vasl ve medlerin her zaman “aruz kusurlar›”olarak de¤erlendirilmesi do¤ru<br />
de¤ildir. Vasl do¤rudan Türkçenin özelli¤inden do¤an bir ses olay›d›r ve ço¤u zaman<br />
fliirin ahengi üzerinde olumlu etki yapar. Medler de fliirin ahengini olumlu etkileyen<br />
ögelerden biri olarak kabul edilmifltir. Ancak imalenin Türkçenin ses yap›s›na ayk›r› oldu¤u;<br />
bu nedenle de fliirin ahengi üzerinde olumsuz bir etki b›rakt›¤› düflüncesi kaynaklarda<br />
s›kça vurgulanmaktad›r. Bu yayg›n düflünce büyük ölçüde do¤ru olsa da baz›<br />
kullan›mlarda imalelerin fliirin ahengini olumlu yönde etkiledikleri de görülmektedir.<br />
Bu olumlu etkilerden biri imalelerin m›sralarda karfl›l›kl› olarak yap›lm›fl olmas›d›r.<br />
Örnekler<br />
Cevr ü cefâs› cânuma lutf u vefâ yeter<br />
Derd ü belâs› gönlüme zevk u safâ yeter<br />
Ahmed Pafla<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Sevgilinin eziyeti bana lütuf ve vefa olarak yeter. Onun derdi ve belas› gönlüme<br />
zevk ve safa olarak yeter.”<br />
Hüsn _ ile sana öykinemez çün gül-i ra’nâ<br />
Hüzn _ ile bana benzeyemez bülbül-i fleydâ<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“‹ki renkli, güzel ve parlak gül nas›l güzellikte sana öykünemezse, ç›lg›n bir<br />
âfl›k olan bülbül de hüzün konusunda bana benzeyemez.”<br />
4. Zihâf: Ölçü gere¤i Arapça ve Farsça hecelerdeki uzun ünlüleri k›sa ünlü;<br />
medli heceleri de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir.<br />
Bu tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi zihaf›n bir türü Arapça ve Farsça kelimelerdeki<br />
uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine düflürülmesidir. Bu zihaf›n en çok karfl›lafl›lan<br />
türüdür. Bu tür zihâflar metnin edebî de¤erini düflürür.<br />
Örnekler<br />
K›l tefâhur kim senün hem var men tek âfl›kun<br />
Leyli’nün Mecnûn’› fiîrîn’ün eger Ferhâd’› var<br />
Bakî<br />
Fuzulî
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Leylâ’n›n Mecnun’u, fiirin’in Ferhad’› varsa, sen de benim gibi bir âfl›¤›n oldu-<br />
¤u için övün.”<br />
Aç›klama: “Leylâ ile Mecnun” ve “Ferhâd ile fiirin” Do¤u edebiyatlar›nda iki<br />
aflk hikâyesinin kahramanlar›d›r.<br />
Beytin ikinci m›sra›ndaki “Leylî” Arapça bir sözcüktür ve aruza göre de¤eri iki<br />
kapal› hece (- -)dir. Kelimenin beytin vezniyle uyumlu hâle gelebilmesi için ikinci<br />
hecenin aç›k olmas› gerekir. Bu nedenle Leylî’nin ikinci hecesindeki “î” sesi vezin<br />
gere¤i k›salt›larak “i”de¤erine düflürülmüfl; bu ifllem sonucunda kelimenin aruza<br />
göre ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece (- .) olmufltur.<br />
Afla¤›daki beyitte de “sâkî” ve “Nâ’ilî” sözcüklerinin sonundaki “î” ünlüsünün<br />
zihafla k›sa ünlü de¤erine düflürüldü¤ü görülmektedir:<br />
Bir câm sun ey sâki-i meclis bize yoksa<br />
Hûn-› ciger-i Nâ’ili-i zâra ne minnet<br />
Nâ’ilî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Ey meclisin içki sunan güzeli, bize bir kadeh sun. ‹nleyen, eziyet çeken Nailî’nin<br />
ci¤er kan›na ne minnet!”<br />
“Bakî”, “Emrî”, “Fuzulî” gibi sonu uzun ünlü ile biten mahlaslar›n, ayr›ca sonunda<br />
nisbet “î”si bulunan sözcüklerdeki “î”lerin fliirde ço¤u zaman aç›k hece de¤erinde<br />
kullan›lm›fl olmas› flairlerin bunu bir kusur olarak kabul etmediklerini gösterir:<br />
Örnek<br />
Bâkiye âb-› vaslun irmez ise<br />
Âtefl-i hecr ile yanar kül olur<br />
Bakî<br />
Zihâf›n bir baflka türü de vezin gere¤i bir kapal› bir aç›k hece de¤erindeki medli<br />
heceleri tek kapal› hece de¤erinde kullanmakt›r.<br />
Örnek<br />
Didi gördüm ol habîbin anesi<br />
Bir aceb nur kim günefl pervânesi<br />
Süleyman Çelebi<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“O sevgili peygamberin annesi, ‘güneflin pervanesi oldu¤u bir nur gördüm’,<br />
dedi.”<br />
Beyitteki Arapça “nûr” kelimesi aruza göre bir kapal› bir aç›k (- .) hece de¤erinde<br />
medli bir hecedir. Beyitte vezin gere¤i zihafl›; yani, tek kapal› hece de¤erinde<br />
kullan›lm›flt›r.<br />
5. Tahfîf (=kasr): Vezin gere¤i fleddeli bir harfi fleddesiz okumak demektir. Bu<br />
yola daha çok “hadd”, “hatt”, “hakk”, “dürr” gibi sonu çift ünsüzle biten tek heceli<br />
kelimeler terkibe girdi¤inde vezin gere¤i baflvurulur.<br />
Örnek<br />
Çemende sun’-› Hak› gerçi her varak söyler<br />
Senün belî¤dür ammâ beyânun ey bülbül<br />
Münif Pafla<br />
“Tahfîf”in as›l anlam›<br />
“hafifletme, yükünü<br />
azaltma, kolaylaflt›rma;<br />
“kasr”›n as›l anlam› ise<br />
“k›sa olmak, k›sa<br />
kesmek”tir.<br />
107
108<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Ba¤ ve bahçede her yaprak gerçi Hakk’›n sanat›n› söylemekte, O’na delâlet etmektedir.<br />
Ama ey bülbül, senin beyan›n aç›k, ifaden ve üslubun beli¤dir.”<br />
Beyitte asl› “Hakk”olan kelime vezin gere¤i fleddesiz kullan›larak tahfif edilmifltir.<br />
Ayr›ca “mâh”›n, “meh”; “flâh”›n “fleh”; “gâh”›n “geh”; “hîç”in “hiç” yap›lmas› gibi<br />
baz› Farsça kelimelerde uzun ünlülerin k›salt›lmas›na da tahfîf denir.<br />
“‹stanbul”un “Sitanbul”, “Eflâtun”un “Felâtun”, “‹skender”in “Sikender”e dönüfltürülmesi<br />
de flairlerin baz› sözleri vezinle uyumlu hâle getirmek için baflvurduklar›<br />
yollardand›r:<br />
Örnek<br />
Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur<br />
Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur<br />
Nedîm<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Bu benzersiz paha biçilmez ‹stanbul flehrinin bir tafl›na bütün ‹ran ülkesi fedad›r.<br />
6. Tefldîd: fieddesiz bir harfi ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r: “Per”in<br />
“perr”; “ümîd”in “ümmîd”yap›lmas› gibi.<br />
Örnek<br />
Dâg-› siyehler ile cism-i nizâr u zerdi<br />
Bir bâl ü perri yanm›fl pervânedür sanurlar<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Kararan yaralar ile zay›flam›fl, sararm›fl âfl›¤›n bedenini, (mumun etraf›nda dönen)<br />
kolu kanad› yanm›fl kelebek san›rlar.”<br />
Türkçe kelimelerde ünlü düflmesi<br />
Baz› birleflik kelimelerde ya birinci sözcü¤ün son ya da ikincinin ilk ünlüsünün<br />
düfltü¤ü görülür: “N’için (
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
Gam, dert mektebinde senin boyunu ansam ne olur. Çünkü ey boyuyla serviyi<br />
and›ran güzel, okuma ö¤renmeye (sevgilinin güzel boyunu and›ran) elif harfiyle<br />
bafllan›r.”<br />
Afla¤›da dört farkl› kelime grubu, hemen yanlar›nda da bu kelime gruplar›n›n SIRA S‹ZDE as›l ses de-<br />
¤erleri de¤il, aruza göre olmas› gereken ses de¤erleri verilmifltir. Bu kelime gruplar›n› olmas›<br />
gereken ses de¤erleriyle uyumlu hâle getirerek yapt›¤›n›z ifllemlerin s›ras›yla edebi-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
yat terimi olarak adlar›n› yaz›n›z.<br />
1. gülmek ister= - . - -; 2. fânî dünyâ= - . - -; 3. bafla gelmifl= SORU-<br />
. - -; 4. âb<br />
yeter= - . - ; 5. fleker almak = - . - -<br />
Aruzla ‹lgili Di¤er Baz› Terimler<br />
1. Tef’ile: Aruz vezinlerini oluflturan sekiz ana kelime vard›r. Tef’ile veya cüz’<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
ad› verilen bu kelimeler flunlard›r: fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün, müstef’ilün, fâ’ilâtün,<br />
müfâ’aletün, mütefâ’ilün, mef’ûlâtü. Aruz vezinlerindeki aç›k ve kapal› heceler<br />
sistemini sembolize etmek için kullan›lm›fl olan bu kelimeler AMAÇLARIMIZ Arapça gramer ku-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
rallar›na göre fe-a-le ( ) üçlü kökünden türetilmifltir. Bu tef’ilelerin <br />
say›s›<br />
birtak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri<br />
oluflturur. Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l K ‹ bahirlerden T A P do¤-<br />
K ‹ T A P<br />
mufllard›r. Bahirler kendilerini oluflturan kelimelerin hareke veya sükûnlar›na göre<br />
befl grupta toplanm›fl ve her gruba dâ’ire ad› verilmifltir. Bu dairelerin bir k›sm›<br />
Türk edebiyat›nda fazla ilgi görmemifl; bir k›sm› ise hiç kullan›lmam›flt›r.<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
2. Taktî’: Aruzda, bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=parça)lerine ay›r- Taktî’in as›l anlam› “kesmek,<br />
parçalamak, parçalara<br />
makt›r. Taktî’ fliirin veznini bulmay› ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak bölmek”tir.<br />
okumay› sa¤lar. M›sralar taktî’ edilirken fliirin yaz›l›fl› de¤il, okunuflu esas al›n›r;<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
birbirlerine vasledilen kelimelerin vasledildi¤i flekle dikkat edilir; yani, kelimelerin<br />
m›sra’a girmeden önceki hâlleri de¤il, m›sra içinde vezne göre ald›klar› flekil esas<br />
al›n›r. Bunun için taktî’ edilecek m›srada vasl, imâle, zihâf, medd, tahfîf ve tefldîd<br />
gibi vezin gere¤i yap›lm›fl ses de¤iflikliklerinin olup olmad›¤›na dikkat edilir.<br />
Kelimeler, bittikleri yerden de¤il, cüzlerin ya da tef’ilelerin ayr›ld›¤› yerden parçalanabilir.<br />
Örnek<br />
Nâlemi zem/zeme-i mür/g-i seherden / soras›n<br />
Derd-mend ol/du¤um› has/te ci¤erden / soras›n<br />
Fuzulî<br />
Beytin Ölçüsü: fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün<br />
D‹KKAT<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Feryad›m› seher vakti öten kuflun (bülbülün) ötüflünden, na¤melerinden sormal›s›n,<br />
ne kadar dertli oldu¤umu hasta yürekten sormal›s›n.”<br />
Bir fliiri aruza uygun, âhenkli okuyabilmek için taktî’inin bilinmesi lâz›md›r.<br />
Cüz’ bitimlerinde abart›ya kaçmadan gerçeklefltirilen hafif duraksamalar vezne<br />
âhenk katar.<br />
3. Sekt-i melîh: mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin<br />
mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine denir.<br />
2<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
109<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Sekt-i melîh “güzel kesme,<br />
güzel durma”anlam›nda bir<br />
sözdür.
110<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Sensin hâ/lâ tenüm/de cânum<br />
Gözde nû/rum ciger/de kanum<br />
Bin y›ll›k/ yol harâ/be-i gam<br />
Anun ö/tesi serâ/y-› mâtem<br />
Fuzulî<br />
Gâlib<br />
Aruz ‹fllemlerine Örnekler<br />
1. Vas›l: Gül _ açar her/ten-i hâkî/de gerçi gül/bün-i tîrün<br />
Velî hâk-i / ten-i zerdüm/de açdu¤› / olur ra’nâ<br />
Emrî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Her (âfl›¤›n) topraktan yarat›lm›fl bedeninde gül fidan›n› and›ran kirpik oklar›n<br />
gül gibi yaralar açar. Fakat benim sararm›fl bedenimde açt›¤› yaralar (d›fl› sar›, içi<br />
k›rm›z› gülü and›r›r) daha bir güzel olur.”<br />
Emrî’nin bu beytinde bir vas›l vard›r. Bu vasl›, vezin gere¤i yap›lm›fl bir ifllem<br />
olmaktan çok Türk dilinin ses yap›s›na ba¤lamak daha do¤ru olur.<br />
• Vasl-› Ayn: Cihân› tutd› bu keyfiyyet _ ‘aflk-pîçân vefl<br />
Yeflerdi neflve-i nev-rûz ile der ü dîvâr<br />
fieyh Gâlib<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Bu hâl bütün dünyay› kaplad›; kap›, duvar, her yer, bahar neflesi ile sarmafl›k<br />
gibi yemyeflil oldu.”<br />
Beyitte koyu olarak dizilmifl; ayr›ca vasl iflareti ile de gösterilmifl olan sesler aras›nda<br />
vasl-› ayn vard›r. Ünsüz bir sesle biten hece, yine ünsüz bir ses olan “ayn”la<br />
bafllayan heceye, hecenin bafl›nda “ayn”yokmufl gibi kabul edilerek, vasledilmifltir.<br />
2. ‹mâle: Eline ald› çevgân›n› zülf-i anber-efflânun<br />
Melâhat tûp›n› kapd› ser-i zülf-i perîflânun<br />
Emrî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Güzel kokulu saç›n çevgân›n› eline ald›. Güzellik topunu da¤›n›k saç›n›n ucu<br />
kapt›.”<br />
Beyitte koyu harflerle dizilen hecelerde imale vard›r. Bu imalelerden Farsça terkip<br />
“-i”leri ile “eline”nin “i”sinde yap›lan imaleler önemli âhenk kusurlar›ndan olmasa<br />
da “e” sesinde yap›lan imale önemli bir aruz kusurudur.<br />
3. Zihaf: Bîfle-i gam flîriyüz deflt-i mahabbet beklerüz<br />
Ya’ni âhû-çeflmler sayd›na f›rsat beklerüz<br />
Emrî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Gam orman›n›n arslanlar›y›z. Aflk ve muhabbet çölünü gözlüyoruz. Yani ceylan<br />
gözlüleri avlamak için f›rsat bekiyoruz.”<br />
Beyitte, iki kapal› heceden oluflan Arapça “ya’nî” sözünün ikinci hecesindeki<br />
uzun “î” sesi ölçü gere¤i k›sa ünlü de¤erine düflürülerek zihâf yap›lm›flt›r.<br />
4. Med: Yatt›k bülend servlerin gölgesinde flâd<br />
Dehrin bu hâyuhûyuna mecbûl-i handeyiz<br />
Yahya Kemal
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Yüksek servilerin gölgesinde mutlu bir hâlde yatt›k. Dünyan›n bu hayhuyuna<br />
gülmeye yatk›n yarat›lm›fl›z.”<br />
Beytin ilk m›sra›nda on iki, ikinci m›sra›nda da on dört hece vard›r. ‹lk m›sradaki<br />
bülendin ikinci hecesinin ve servin medli, yani bir kapal› bir aç›k hece de-<br />
¤erinde okunmas›yla iki m›sradaki hece say›lar› eflit hâle gelmekte ve ölçü sa¤lanmaktad›r.<br />
5. Tefldîd: ‹ki k›sm eylemifl küfr ile îman yeddi iklîmi<br />
Anun hükmindedür ba’z› vü ba’z› kâfiristandur<br />
Fuzulî<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Küfür ile iman yedi iklimi iki k›sma ay›rm›fl. Bir k›sm› iman›n hükmü alt›ndad›r;<br />
bir k›sm› da kâfir ülkesidir.”<br />
Bu beyitteki “yedi”sözcü¤ü vezin gere¤i tefldîd edilerek “yeddi” hâline getirilmifl<br />
ve kelimenin iki aç›k hece olan ses de¤eri bir kapal› bir aç›k hece olmufltur.<br />
6. Tahfîf: Bir hüsn dahi ba¤lad› hatdan “izâr-› yâr<br />
Etrâf-› b⤠hûb olur olsa benefflezâr<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Ba¤›n çevresi menekflelik oldu¤unda nas›l güzel olursa, yarin yana¤› da hat<br />
(=ergenlik tüyleri) gelince daha da güzel oldu”.<br />
Beyitte vezin gere¤i asl› fleddeli olan hatt sözcü¤ünün son “t”si düflürülerek<br />
tahfîf yap›lm›flt›r.<br />
“‹mâle” ve “zihâf” terimlerini tan›mlayarak bu iki aruz ifllemi aras›ndaki SIRA S‹ZDE fark› belirtiniz.<br />
Vezin Bulma Usulü<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
Aruz fliirde aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak nitelenen hecelerin önceden belirlenmifl<br />
bir düzen içerisinde tekrarlanmas› esas›na dayanan bir fliir ölçüsü oldu-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
¤una göre bir fliirin veznini bulmak için,<br />
SORU<br />
SORU<br />
1. Önce fliirin m›sralar›ndaki hecelerin aruza göre ses de¤erleri belirlenmeli; yani,<br />
hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin aç›k (=k›sa) hece oldu¤u tespit<br />
D‹KKAT<br />
edilmelidir. Bu ifllem yap›l›rken kapal› hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin<br />
nokta (.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unu-<br />
D‹KKAT<br />
tulmamal›d›r:<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
Örnek<br />
Bir çok gidenin her biri memnûn ki yerinden<br />
- - . . - - . . - - - . - -<br />
Bir çok seneler geçti dönen yok seferinden<br />
- - . . - - . . - - . . - -<br />
Yahya Kemal<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
2. Vezin en az iki m›srada, yani beyitte aranmal›, sonra iflaretlenen beytin alt ve<br />
üst m›sralar›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl<br />
olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde medli hece bulunmayan beyitlerde<br />
her iki m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› ‹NTERNET gerekti¤i unutulma-<br />
‹NTERNET<br />
mal›d›r. Örnek olarak yukar›daki beytin m›sralar›ndaki hece say›s› birbirine eflittir;<br />
3<br />
111<br />
SIRA S‹ZDE<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P
112<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
dolay›s›yla bu m›sralarda medli hece bulunma ihtimali de yoktur. M›sralar›ndaki<br />
hece say›s› birbirine eflit olmayan beyitlerde ise medli hece bulunma ihtimali yüksektir.<br />
3. E¤er beytin m›sralar›ndaki heceler birbirine eflit say›daysa ve her iki m›sradaki<br />
aç›k ve kapal› heceler ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa, elde edilen bu<br />
heceler afla¤›da alfabetik s›rayla verilmifl olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve<br />
listeden bu hece sistemiyle uygun vezin bulunmal› ve beytin tef’ileleri belirlenmelidir.<br />
4. E¤er beytin iki m›sra›ndaki aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl› ve hece say›s›nda<br />
uyumsuzluk görülürse,<br />
a) Öncelikle bu uyumsuzlu¤un m›sra›n hangi hece ya da hecelerinde oldu¤u<br />
belirlenmeli, bunu yapmak için de birinci ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak<br />
kontrol edilmelidir:<br />
Örnek<br />
Art›k demir almak günü gelmiflse zamândan<br />
- - . - - - . . - - . . - -<br />
Mechûle giden bir gemi kalkar bu limandan<br />
- - . . - - . . - - . . - -<br />
Yahya Kemal<br />
Yahya Kemal’in “Sessiz Gemi” adl› fliirinden al›nan bu beytin iki m›sra› aras›nda<br />
bir uyumsuzluk vard›r. Bu uyumsuzluk birinci m›sradaki hecelerin “kapal›, kapal›,<br />
aç›k, kapal› . . .” düzeninde; ikinci m›sradaki hecelerin de “kapal›, kapal›,<br />
aç›k, aç›k . . .” düzeninde s›ralanmas›ndan; yani, m›sralar›n dördüncü hecelerinden<br />
birinin kapal›, di¤erinin aç›k hece olmas›ndan kaynaklanmaktad›r.<br />
b) M›sralar aras›ndaki uyumsuz heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra›<br />
ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra ile uyumlu hâle getirmenin yollar›<br />
aranmal›d›r. Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”, “vasl” ve “med”dir.<br />
Yukar›daki beytin m›sralar› aras›ndaki uyumsuzlu¤u gidermek için “mir” hecesinin<br />
son sesi olan “r”yi sesliyle bafllayan “almak” sözünün ilk hecesine vasletmek<br />
ve “demir almak”› “demir _ almak (=demi ralmak)” hâline getirmek gerekmektedir.<br />
M›sralar›n geri kalan k›s›mlar›nda ise uyumsuzluk yoktur.<br />
c) Beytin m›sralar›ndaki hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten<br />
sonra daha önce kullanm›fl oldu¤umuz vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve beytin<br />
vezni ile tef’ileleri belirlenmelidir.<br />
Baz› önemli uyar›lar<br />
1. M›sra bafl›ndaki fe’ilâtün cüz’ü (= . . - -), fâ’ilâtün (= - . - -); m›sra sonundaki<br />
fe’ilün (= . . -) cüz’ü de fa’lün (= - -)’e dönüflebilir.<br />
2. M›sralar›n son heceleri her zaman kapal› hece kabul edilir.<br />
3. Arapça kelimelerdeki ay›n ve hemze ünsüz seslerdir. Bu sesler bugün yaz›da<br />
gösterilmemekte; çevriyaz›da bu iki ünsüz sesi göstermek için ya özel iflaretler ya da<br />
kesme iflareti kullan›lmaktad›r. Bu nedenle ay›n ve hemze seslerinin yer ald›¤› kelimelerin<br />
Osmanl› dönemindeki orijinal yaz›mlar› esas al›nmal› ve bu seslerle biten hecelerin<br />
kapal› hece oldu¤u unutulmamal›d›r. Örnek: rü’yet (= - -), ma’lûm (= - - .).<br />
Türk fiiirinde Kullan›lan Vezinler<br />
Bu ünitede Türk fliirinde kullan›lm›fl olan aruz vezinlerinin biri alfabetik s›raya göre;<br />
di¤eri de tef’ilelerinin tekrarlan›p tekrarlanmad›¤› göz önünde bulundurularak
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
düzenlenmifl iki listesi verilecektir. Bir sonraki ünitede de bu vezinlerin aruz bahirlerine<br />
göre haz›rlanm›fl baflka bir listesini bulacaks›n›z.<br />
Alfabetik S›raya Göre Aruz Vezinleri<br />
1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . - - / - . -<br />
2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün - . - - / - . - - / - . -<br />
3. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün . . - . / - . - - / . . - . / - . - -<br />
(mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün) (. . - . - /. - - / . . - . - /. - -)<br />
4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . - - / . . -<br />
5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün . . - - / . . - - / . . -<br />
6. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . . - - / . - . - / . . -<br />
7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl . - - / . - - / . - - / . -<br />
8. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün . - . - / . . - - / . - . - / . . -<br />
9. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün . - - - / . - - - / . - -<br />
10. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâîülün mefâ’îlün . - - - / . - - - / . - - - / . - - -<br />
11. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün - - . / - . - . / . - - . / - . -<br />
12. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün - - . / - . - - / - - . / - . - -<br />
(müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün) (- - . -/. - -/- - . -/ . - -)<br />
13. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün - - . / . - - . /. - - . / . - -<br />
14. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün - - . / . - . - / . - -<br />
(mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün) - - - / - . - / . - -<br />
15. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün - - . / . SIRA - - - / S‹ZDE - - . / . - - -<br />
16. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün - . . - / - . - / - . . - / - . -<br />
17. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün<br />
18. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün<br />
- . . - / . DÜfiÜNEL‹M - . - / - . . - / . - . -<br />
- . . - / - . . - / - . -<br />
19. müstef’ilâtün müstef’ilâtün<br />
20. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün<br />
- - . - - / - - . - -<br />
SORU<br />
- - . - / - - . - / - - . - / - - . -<br />
3 ve 12. s›radaki vezin kal›plar› farkl› flekilde de taktî’ edilebilirler. Bu D‹KKAT vezinlerin hemen<br />
alt›nda ayraç içerisinde gösterilen vezinler bu kal›plar›n farkl› taktî’leridir. Ayr›ca 14. s›-<br />
D‹KKAT<br />
radaki vezinde bazen ilk tef’ilenin son aç›k hecesiyle ikinci tef’ilenin ilk aç›k hecesi birle-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
flerek tek kapal› hece hâline gelir ve vezin mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün flekline dönüflebilir. Bu-<br />
SIRA S‹ZDE<br />
na aruzda sekt-i melîh denir.<br />
Türk fliirinde en çok kullan›lm›fl olan kal›plar flunlard›r:<br />
1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ <br />
2. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün<br />
3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün<br />
4. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
5. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
6. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün<br />
7. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Cüzlerine Göre Aruz Vezinleri<br />
Afla¤›daki vezinler Türk edebiyat›nda en çok kullan›lm›fl olan aruz vezinleridir. Bu<br />
vezinler, Türk edebiyat›nda hangi kal›plar›n kullan›ld›¤› hakk›nda genel bir çerçeve<br />
çizmek ve bu ölçünün nas›l iflledi¤ini göstermek için yeterlidir. Divan fliirinde<br />
daha az kullan›lan vezinler ise, örnekleriyle birlikte bir sonraki ünitede ait olduklar›<br />
bahirlere göre düzenlenmifl olarak verilecektir. Burada bir sonraki ünitede ve-<br />
SORU<br />
113<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
114<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
rilecek listeyle karfl›laflt›rma yap›labilmesi için her veznin hangi bahirden oldu¤u<br />
da ayraç içinde gösterilmifltir. Ö¤renmeyi kolaylaflt›rmak amac›yla bu bölümde verilen<br />
örneklerin ço¤u Türkçenin aruzla uyum sa¤lam›fl oldu¤u ve aruz kusurlar›n›n<br />
en az düzeye indi¤i son dönem flairlerinden al›nm›flt›r.<br />
A. Bütün cüzleri tekrarlanan kal›plar<br />
1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün (Hezec)<br />
Ne irfând›r / veren ahlâ/ ka yükseklik / ne vicdând›r<br />
Fazîlet his/si insânlar/da Allah kor/kusundand›r<br />
M. Âkif<br />
2. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün (Recez)<br />
Sâd›k m› ol/maz kendine / bir flâir-i / mâhir demek<br />
Vicdânî-i / hofl-meflrebin / âsâr› cem/iyyetlidir<br />
Mecmû’a-i / efl’âr›n› / bir kerre ted/ kîk eyleyin<br />
‹smi perî/flând›r fakat / efkâr› cem/’iyyetlidir<br />
Muallim Naci<br />
3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün (Recez)<br />
Her yer karanl›k / pür-nûr o mevki<br />
Ma¤rib mi yoksa / makber mi yâ Rab<br />
Abdülhak Hamid<br />
• Bu veznin mütekarib bahrine göre taktî’i fa’lün fe’ûlün fa’lün fe’ûlün’dür.<br />
B. Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› kal›plar<br />
1. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün (Hezec)<br />
Bu mülkün far/k› yok bir teng/-nâdan<br />
Niçün nûr in/miyor art›k / semâdan<br />
Yahya Kemal<br />
2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)<br />
Çok bilen gör/düm ben _ aslâ / görmedim hâl/den sezen<br />
Ben senin Mec/nûnunum çöl/lerde gölgem/dir gezen<br />
Öyle bir mes/tim ki hofl gör / tutmuyor ak/l›m düzen<br />
Âfl›k›m bil/sen nas›l sev/dim nas›l sev/dim nas›l<br />
Bekir S›tk› Erdo¤an<br />
3. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün (Remel)<br />
Âh eden kim/dir bu sâ’at / kuytuda<br />
Sustu bülbül/ler h›yâbân / uykuda<br />
fiimdi ay bir / serv-i sîmîn/dir suda<br />
Esme ey bâd / esme cânân / uykuda<br />
Faruk Nafiz<br />
4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)<br />
Korkma! Sönmez / bu flafaklar/da yüzen al / sancak<br />
Sönmeden yur/dumun _ üstün/de tüten en / son _ ocak<br />
O benim mil/letimin y›l / d›z›d›r par / layacak<br />
O benimdir / o benim mil/letimindir / ancak<br />
M. Âkif
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
5. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün (Remel)<br />
Bu emel gur/betinin yok/tur ucu<br />
Dâimâ yol/lar _ uzar kal/b _ üzülür<br />
Ömrü olduk/ça yürür her / yolcu<br />
Varmadan men/zile bir yer/de ölür<br />
Yahya Kemal<br />
6. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Serî)<br />
Ninni de¤il / dinledi¤in / velvele<br />
Kükreyerek / akmada müs/takbele<br />
Bir ebedî / sel ki zamân/d›r ad›<br />
Haydi kat›l / sen de o cofl/kun sele<br />
Mehmed Âkif<br />
7. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl (Mütekârib)<br />
Safâya / sak›n has/r-› nefs ey/leme<br />
Ki hep zev/k _ için gel/medik â/leme<br />
Abdülhak Hamid<br />
C. Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan kal›plar<br />
1. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün (Hezec)<br />
Ahbâb› / tutar sand›m / birkaç ge/cecik mâtem<br />
Bakt›m ki / giden gitmifl / dünyâda/kiler hurrem<br />
Devrân yi/ne ol devrân /âlem yi/ne ol âlem<br />
Recaizade M. Ekrem<br />
2. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün (Recez)<br />
Bafluma ol / hümâ benim / salmad› sâ/ye n’eyleyim<br />
Bilmedi kad/r-i zülfini /verdi hevâ/ye n’eyleyim<br />
fieyh Gâlib<br />
3. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün (Münserih)<br />
Yâr yolun / da bu kim / hasret _ ile / cân verir<br />
Hak yoluna / ol kifli / zevk _ ile kur / bân verir<br />
4. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün<br />
Zatî<br />
Her kûfle/sinde dehrin / nâm-› be/ka-nisâr›n<br />
fiâyeste/dir denilse / âlem se/nin mezâr›n<br />
Abdülhak Hamid<br />
115
116<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
• Bu veznin muzâri bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün<br />
fe’ûlündür.<br />
5. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün (Kâmil)<br />
Yine zevra/k-› derûnum / k›r›l›p ke/nâre düfltü<br />
Dayan›r m› / flîfledir bu / reh-i seng/sâre düfltü<br />
fieyh Gâlib<br />
• Bu veznin remel bahrine göre taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün<br />
fe’ûlündür.<br />
D. Cüzleri farkl› kal›plar<br />
1. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün (Hezec)<br />
Gülmezse / yüzün bahçe/lerin kalbi / kan a¤lar<br />
Güllerle / dolar görse / gülerken se / ni da¤lar<br />
Faruk Nafiz<br />
2. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün (Hezec)<br />
Kandilli / yüzerken _ uy/kularda<br />
Mehtâb› / sürükledik / sularda<br />
Mevsim so/nu öyle bir / zamân ki<br />
Gâib bir / mûsikiy/di sanki*<br />
Gitmifl kay/bolmufluz / uzakta*<br />
Rûyâ so/na ermeden / flafakta<br />
Yahya Kemal<br />
* ‹flaretli m›sralarda sekt-i melîh vard›r.<br />
3. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün (Muzârî)<br />
Gönlüm di/lim kan›m ve / mizâc›mla / sizdenim<br />
Dünyâ ve / âhirette / vatandaflla/r›m benim<br />
Yahya Kemal<br />
4. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Müctes)<br />
Çok _ insan _ an/layamaz es/ki mûsikî/mizden<br />
Ve ondan _ an/lamayan bir / fley _ anlamaz / bizden<br />
Yahya Kemal<br />
5. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (Hafîf)<br />
Ta Budin’den / Irak’a M›s/r’a kadar<br />
Fethedilmifl / uzak diyâr/lardan<br />
Vatan _ üstün/de hür esen /rüzgâr<br />
Ses götürmüfl / bütün bahâr/lardan<br />
Yahya Kemal<br />
E. Rübâ’î vezinleri<br />
Rüba’î hakk›nda 4. ünitede bilgi verilmiflti. Burada Türk fliirinde çok kullan›lm›fl<br />
olan rüba’î vezinleri verilmekle yetinilecektir.<br />
1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl<br />
2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl<br />
3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’<br />
4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Örnek<br />
Dünyâda ne ikbâl ne servet dileriz<br />
Hattâ ne de ukbâda sa’âdet dileriz<br />
Aflk›n gül açan bülbül öten vaktinde<br />
Yârânla tarab yâr ile vuslat dileriz<br />
Yahya Kemal<br />
• Rübainin 1, 2 ve 4. m›sralar›n›n vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fa’ûl; 3. m›s-<br />
SORU<br />
ra›n›n vezni de mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’ d›r.<br />
Rübâ’înin her m›sra›nda rüba’î vezinlerinden olmak flart›yla farkl› bir D‹KKAT veznin kullan›lm›fl<br />
olabilece¤ini unutmay›n›z.<br />
Baz› önemli uyar›lar<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
1. Birinci ve üçüncü gruptaki vezinlerle yaz›lm›fl baz› fliirlerde ikinci tef’ilenin<br />
bitti¤i yerde bir iç kafiye bulunur ve bu fliirler iç kafiyelerin AMAÇLARIMIZ bulundu¤u yer-<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
den ikiye ayr›labilirler. Burada musammat gazel ve kasidelerin, bu iki gruptaki<br />
vezinlerle yaz›lm›fl olduklar› burada hat›rlanmal›d›r.<br />
2. Türk flairleri daha çok kapal› hecelerin yo¤un oldu¤u vezinleri K ‹ T A Ptercih<br />
etmifllerdir.<br />
Aruzda kapal› hecelerin çoklu¤u ritmin yavafllamas›n›, aç›k hecelerin<br />
çoklu¤u ise h›zlanmas›n› sa¤lar.<br />
K ‹ T A P<br />
3. Aruzda m›sra sonlar›ndaki hecelerin her zaman kapal› TELEV‹ZYON hece olarak kabul<br />
edildi¤i ve m›sra bafllar›ndaki fe’ilâtün cüzlerinin fâ’ilâtün, m›sra sonlar›ndaki<br />
fe’ilün cüzlerinin de fa’lün flekline dönüflebilece¤i unutulmamal›d›r.<br />
TELEV‹ZYON<br />
4. Zaman zaman fliirde tema ile vezin iliflkisi üzerinde durulmuflsa da böyle bir<br />
‹NTERNET<br />
iliflkinin varl›¤› kesin olarak kan›tlanamam›flt›r. Ayn› vezinle yaz›lm›fl fliirlerde<br />
birbirinden çok farkl› temalar›n ifllendi¤i görülmektedir.<br />
‹NTERNET<br />
Örnekler<br />
Afla¤›daki örnekler yukar›daki grupland›rmalara göre s›ralanm›flt›r. Gruplar<br />
içindeki vezinlerin s›ras›nda da ayn› yol izlenmifltir.<br />
A) Bütün cüzlerin tekrarland›¤› vezinler<br />
Dedem koynunda yatt›kça benimsin ey güzel toprak,<br />
Neler yapm›fl bu millet, en yak›n târîhe bir sor, bak<br />
Süleyman Nazîf<br />
Bîgâne gibi kaçma gel kardaflcu¤umsun sen benüm<br />
Ko her ne dirse disün el kardaflcu¤umsun sen benüm<br />
Hayretî<br />
Allâhu ekber Allâhu ekber<br />
Bir samt-i ulvî gûyâ tabî’at<br />
Hâmûfl hâmûfl eyler ibâdet<br />
Tevfik Fikret<br />
B) Sonuncusu d›fl›ndaki cüzlerin tekrarland›¤› vezinler<br />
Bir zamânlar biz de millet hem nas›l milletmifliz<br />
Gelmifliz dünyâya milliyyet nedir ö¤retmifliz<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
117<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M
118<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Kapkaranl›kken bütün âfâk› insâniyyetin<br />
Yarm›fl›z edvâr-› fetretten kalan yeldâlar›<br />
Mehmed Âkif<br />
Sakladukça kendisin ol meh-lika<br />
Her tarafdan old› bin s›r rû-nümâ<br />
Esrâr Dede<br />
Allah ad›n zikridelüm evvelâ<br />
Vâcib oldur cümle iflde her kula<br />
Süleyman Çelebi<br />
Hangi sözlerle ninem gönlünü açm›flsa bana<br />
Ben o sözlerle gönül vermedeyim sevgilime<br />
Sözlerim ninni kadar duygulu olmak yarafl›r<br />
Ba¤l›d›r çünkü dilim gönlüme gönlüm dilime<br />
Faruk N. Çaml›bel<br />
‹nsan âlemde hayâl etti¤i müddetçe yaflar<br />
Yahya Kemal<br />
Sana dün bir tepeden bakt›m azîz ‹stanbul<br />
Görmedim gezmedi¤im sevmedi¤im hiç bir yer<br />
Yahya Kemal<br />
Ey bu topraklar için topra¤a düflmüfl asker<br />
Gökten ecdâd inerek öpse o pâk aln› de¤er<br />
Mehmed Âkif<br />
Yumuflak bafll› isem kim dedi uysal koyunum<br />
Kesilir belki fakat çekme¤e gelmez boyunum<br />
Mehmed Âkif<br />
San›r›m ismini kufllar heceler<br />
Seni söyler bana da¤lar dereler<br />
Su ça¤›ldar kuzular k›rda meler<br />
Seni söyler bana da¤lar dereler<br />
Yahya Kemal<br />
Balkan’›n üstünde s›zan her p›nar<br />
Bir yarad›r durmaz içinden kanar<br />
Hangi tafl›n kalbini deflsen mezâr<br />
Gör ne mübârek yer u¤urlar ola<br />
Mehmed Âkif<br />
Küçük muttarid muhteriz darbeler<br />
Kafeslerde camlarda pür-ihtizâz<br />
Tevfik Fikret
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Da¤›lm›fl hazân-dîde tüller gibi<br />
Uçuflmakta sessizce huffâfleler<br />
Giderler gelirler san örmekteler<br />
Nücûm-› kederle zalâm-› flebi<br />
Ahmed Haflim<br />
C) Cüzleri ikifler ikifler tekrarlanan vezinler<br />
Âfl›kda keder neyler gam halk-› cihânundur<br />
Koyma kadehi elden söz pîr-i mugânundur<br />
fieyh Gâlib<br />
Aflk ile kendiden gider âfl›ka bir nidâ gelür<br />
Yaz›s› yok kitâb okur âlim olur ç›ka gelür<br />
Yahya Bey<br />
Yâr bizüm ile yine gör ki ne âl eyledi<br />
Tâ ki yaflum kan ola yana¤um› al eyledi<br />
Kad› Burhaneddin<br />
Rüsvâlar›ndan ol meh saymaz meni Fuzûlî<br />
Dîvâne olmayam m› dünyâda yok m› ârum<br />
Fuzulî<br />
O zamân ki bezm-i cânda böliflildi kâle-i kâm<br />
Bize hisse-i mahabbet dil-i pâre pâre düfldi<br />
fieyh Gâlib<br />
D. Cüzleri farkl› vezinler<br />
Bin atl› ak›nlarda çocuklar gibi flendik<br />
Bin atl› o gün dev gibi bir orduyu yendik<br />
Yahya Kemal<br />
Sâhipsiz olan memleketin batmas› hakt›r<br />
Sen sâhip olursan bu vatan batmayacakt›r<br />
Mehmed Âkif<br />
Târîhi tekerrür diye ta’rîf ediyorlar<br />
Hîç ibret al›nsayd› tekerrür mü ederdi<br />
Mehmed Âkif<br />
Zulmün topu var güllesi var kal’as› varsa<br />
Hakk›n da bükülmez kolu dönmez yüzü vard›r<br />
Göz yumma güneflten, ne kadar nûru kararsa<br />
Sönmez ebedî, her gecenin gündüzü vard›r<br />
Tevfik Fikret<br />
‹stanbul’un öyledir bahâr›<br />
Bir aflk oluverdi âflinâl›k<br />
Yahya Kemal<br />
119
120<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Ülfet belâl› fley fakat uzlet s›k›nt›l›<br />
Bilmem nas›l geçirmeliyim son befl on y›l›<br />
Yahya Kemal<br />
‹crâ-y› hakk içün geçer âdem hükûmete<br />
Hakdan ziyâde hükmini icrâya sa’y ider<br />
Nam›k Kemal<br />
Elbet de¤il nasîbi mezellet kad›nl›¤›n<br />
Elbet sefîl olursa kad›n alçal›r befler<br />
Tevfik Fikret<br />
Zevki kederde mihneti râhatda görmiflüz<br />
Âyînedür biribirine subh u flâmumuz<br />
fieyh Gâlib<br />
Kenâr-› Dicle’de bir kurt afl›rsa bir koyunu<br />
Gelir de adl-i ‹lâhî sorar Ömer’den onu<br />
Mehmed Âkif<br />
A¤›r a¤›r ç›kacaks›n bu merdivenlerden,<br />
Eteklerinde günefl rengi bir y›¤›n yaprak,<br />
Ve bir zamân bakacaks›n semâya a¤layarak<br />
. . .<br />
Ahmet Haflim<br />
Dönülmez akflam›n ufkunday›z. Vakit çok geç;<br />
Bu son fas›ld›r ey ömrüm, nas›l geçersen geç<br />
Yahya Kemal<br />
Virmeyeler iki cihâna seni<br />
Olur ise bir yana iki cihan<br />
Yahya<br />
Nice sevdâl›larla sevgililer<br />
Aflk› yollarda böyle beklediler<br />
Nice sevdâl›lar da var ki diler<br />
Akflam olsun bu kuytu yollarda<br />
Yahya Kemal<br />
Ey flâh-› cihân bu çarh u eyvân kimün<br />
Îcâd kimün bu lutf u ihsân kimün<br />
Adl eyler isen dahi ben olmam me’yûs<br />
‹syân benümse afv u gufrân kimün<br />
fieyh Gâlib
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler SORU ve Vezin Bulma Usulü<br />
Zülfün ki târ-› eflk-i firâvâna sarmaflur<br />
Sünbüldür ol ki riflte-i bârâna sarmaflur<br />
Bâkî<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
beytinin veznini bularak, beyti vezinle uyumlu hâle getirmek için yapt›¤›n›z aruz<br />
ifllemlerini belirtiniz.<br />
SORU<br />
Aruz hakk›nda daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebiyat K D‹KKAT ‹ T ABilgisi: P Biçim-<br />
Ölçü-Kafiye (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar› 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.<br />
SORU121<br />
D‹KKAT<br />
SIRA S‹ZDE<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
AMAÇLARIMIZ<br />
SORU<br />
K D‹KKAT ‹ T A P<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
K ‹ T A P<br />
TELEV‹ZYON<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
4<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
‹NTERNET ‹NTERNET
122<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Aruz vezninin fliirdeki ifllevini aç›klayabilmek.<br />
Aruz vezni, aç›k (=k›sa) ve kapal› (=uzun) olarak<br />
nitelenen hecelerin aruz kuramc›lar› taraf›ndan<br />
önceden belirlenmifl bir düzen içerisinde tekrarlanmas›<br />
esas›na dayanan bir fliir ölçüsüdür. Dolay›s›yla<br />
fliirdeki ifllevi de ahengi sa¤lamakt›r.<br />
A MAÇ<br />
A MAÇ 3<br />
2<br />
Aruz vezniyle ilgili terimleri tan›mlayabilmek.<br />
Aruz vezniyle ilgili terimleri üç grupta toplamak<br />
mümkündür. Bunlarda ilk gruptakiler “aruza göre<br />
hece türleri”ile ilgili olanlard›r. Aruza göre üç<br />
çeflit hece vard›r: 1. Aç›k ya da k›sa hece, 2.<br />
uzun ya da kapal› hece, 3. medli hece ya da<br />
bir buçuk hece. 1. Aç›k ya da k›sa hece sonu<br />
k›sa ünlü ile biten hecelerle tek k›sa ünlüden ibaret<br />
heceler; 2. Kapal› ya da uzun hece sonu ünsüz<br />
ya da uzun ünlü ile biten hecelerdir. 3. Medli<br />
ya da bir buçuk hece ise bir uzun ünlü ve bir<br />
ünsüzden oluflan; bir ünsüz, bir uzun ünlü ve bir<br />
ünsüzden; bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden; bir ünsüz,<br />
bir k›sa ünlü ve iki ünsüzden oluflan hecelerdir.<br />
‹kinci gruptakiler “aruz ifllemleri” ile ilgili<br />
olan vasl, imâle, med, zihâf, tahfîf ve tefldîd<br />
terimleridir. Vasl sonu ünsüzle biten bir sözü,<br />
aç›k hece elde etmek ya da bir kapal› bir aç›k<br />
hece de¤erinden tek kapal› hece de¤erine düflürmek<br />
için ünlüyle bafllayan bir sonraki söze<br />
ba¤lamak; imâle (=imâle-i maksûre) ölçü gere¤i<br />
k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden ibaret<br />
bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani, yapay<br />
olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek;<br />
medd (=imâle-i memdûde), birleflik hecelerin<br />
as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okunmas›;<br />
tahfîf (=kasr) vezin gere¤i fleddeli bir harfi<br />
fleddesiz okumak; tefldîd de fleddesiz bir harfi<br />
ölçü gere¤i fleddeli olarak kullanmakt›r. Üçüncü<br />
gruptaki terimler tef’ile, taktî’, bahr ve sekt-i<br />
melîhtir. Tef’ile aruz vezinlerini oluflturan sekiz<br />
ana sözcü¤e denir: Bunlar fe’ûlün, fâ’ilün, mefâ’îlün,<br />
müstef’ilün, fâ’ilâtün, müfâ’aletün, mütefâ’ilün,<br />
mef’ûlâtüdür. Bu tef’ilelerin say›s› bir<br />
tak›m de¤iflikliklerle 41’e kadar ulafl›r ve meydana<br />
getirdikleri 16 vezin, as›l vezinleri oluflturur.<br />
Bu vezinlere bahr denir. Di¤er vezinler bu as›l<br />
bahirlerden do¤mufllard›r. Taktî’ aruzda, bir m›sra›<br />
yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’ (=tef’ile)lerine<br />
ay›rmakt›r. Taktî’ fliirin yaz›ld›¤› vezni bulmay›<br />
ve bulunan vezne göre fliiri âhenkli olarak okumay›<br />
sa¤lar. Sekt-i melîh ise, mef’ûlü mefâ’ilün<br />
fe’ûlün ( _ _ . / . _ . _ / . _ _ ) vezninin mef’ûlün<br />
fâ’ilün fe’ûlün ( _ _ _ / _ . _ / . _ _ ) flekline dönüflmesine<br />
denir.<br />
Aruzla yaz›lm›fl fliirlerin vezinlerini bulabilmek.<br />
Aruzla yaz›lm›fl bir fliirin veznini bulabilmek için<br />
önce m›sralar›n ses de¤erlerini tespit etmek; yani,<br />
hangi hecenin kapal› (=uzun), hangi hecenin<br />
aç›k (=k›sa), hangi hecenin medli hece oldu¤unu<br />
belirlemek gerekir. Bu ifllem yap›l›rken kapal›<br />
hecelerin k›sa bir çizgi (-), aç›k hecelerin nokta<br />
(.) ve vas›l yap›lan hecelerin de alttan düz bir<br />
çizgi ile ( _ ) gösterildi¤i unutulmamal›d›r. Vezin<br />
en az iki m›srada aranmal›; sonra ses de¤erleri<br />
belirlenen beytin birinci ve ikinci m›sralar›ndaki<br />
hecelerin ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›fl<br />
olup olmad›¤›na dikkat edilmelidir. Bu arada içinde<br />
medli hece bulunmayan beyitlerde her iki<br />
m›sradaki hece say›s›n›n birbirine eflit olmas› gerekti¤i<br />
unutulmamal›d›r. E¤er m›sralardaki hecelerin<br />
say›s› birbirine eflitse, aç›k ve kapal› heceler<br />
de ayn› düzen içinde alt alta s›ralanm›flsa elde<br />
edilen bu heceler alfabetik olarak düzenlenmifl<br />
olan vezin listesiyle karfl›laflt›r›lmal› ve bu listeden<br />
beytin vezni bulunmal›d›r. E¤er beytin iki<br />
m›sra› aras›nda aç›k ve kapal› hecelerin s›ralan›fl›<br />
ve hece say›s›nda bir uyumsuzluk görülürse;<br />
önce bu uyumsuzlu¤un hangi hece ya da hecelerde<br />
oldu¤u belirlenmeli, bunun için de birinci<br />
ve ikinci m›sradaki heceler tek tek karfl›laflt›r›larak<br />
kontrol edilmelidir. M›sralar aras›ndaki uyumsuz<br />
heceler belirlendikten sonra da birinci m›sra›<br />
ikinci m›sra ile ya da ikinci m›sra› birinci m›sra<br />
ile uyumlu hâle getirmenin yollar› aranmal›d›r.<br />
Burada yard›mc› olacak anahtarlar “imâle”, “zihâf”,<br />
“vasl” ve “med”dir. Beytin m›sralar›ndaki<br />
hece say›s› ve nitelikleri birbirine eflit hâle getirildikten<br />
sonra yap›lacak ifl alfabetik olarak düzenlenmifl<br />
vezin listesinden beytin veznini bulmak<br />
ve tef’ilelerini belirlemektir.
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. Aruzda vezin gere¤i uzun bir ünlünün k›sa ünlü de-<br />
¤erine, medli bir hecenin de tek kapal› hece de¤erine<br />
düflürülmesine ne ad verilir?<br />
a. imale<br />
b. tahfîf<br />
c. taktî’<br />
d. zihâf<br />
e. med<br />
2. “aflk”, “mektûb”, “serâb”, “sanavber”, “gül-berg”<br />
Yukar›daki befl sözcük Arapça ve Farsçadan Osmanl›<br />
Türkçesine geçmifltir. Bu sözcüklerin aruza göre ses de-<br />
¤erleri hangi seçenekte do¤ru olarak gösterilmifltir?<br />
a. . - / - . -/ . - . / . - . - / - - .<br />
b. - . / - - . / . - . / . - - / - - .<br />
c. - . / . - - / - - . / - - . / . - -<br />
d. - . / - . - / . - . / . - - / - - .<br />
e. - . / - - . / - . - / . - - / - - .<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi bir aruz terimidir?<br />
a. terbî’<br />
b. teflhîs<br />
c. tahlîl<br />
d. taktî’<br />
e. ta’rîz<br />
4. Aruzda bir m›sra› yaz›lm›fl oldu¤u veznin cüz’<br />
(tef’ile)lerine ay›rmaya ne ad verilir?<br />
a. tefldîd<br />
b. tahfîf<br />
c. terbî’<br />
d. taktî’<br />
e. tesdîs<br />
5. Bir devlet içün çerha temennâdan usanduk<br />
Bir vasl içün a¤yâra müdârâdan usanduk<br />
Beytin vezni afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün<br />
b. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
c. müstef’ilün müstef’ilün fe’ûlün<br />
d. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ûlün<br />
e. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün<br />
Nâbî<br />
6. Bülbüller öter güller açar flâd gönül yok<br />
Hiç böyleli¤in görmemifliz fasl-› bahâr›n<br />
fieyhülislâm Yahya<br />
Yukar›daki beytin aruz veznine uygun olarak okunabilmesi<br />
için yap›lmas› gereken aruz ifllemleri hangi seçenekte<br />
s›ras›yla verilmifltir?<br />
a. med-vasl-med<br />
b. imâle-vasl-zihaf<br />
c. vasl-vasl-med<br />
d. zihâf-zihâf-vasl<br />
e. vasl-vasl-zihâf<br />
123<br />
7. Yârin ki her tebessümü da¤ üstü b⤠olur<br />
Destinde câm-› neflve semâvî çer⤠olur<br />
Yahya Kemal<br />
Yukar›daki beytin her m›sra’› kaç tef’ileden oluflmaktad›r?<br />
a. 3<br />
b. 6<br />
c. 5<br />
d. 2<br />
e. 4<br />
8. “flevk-i tamâm”, “nâle-i âtefl-feflan”, “bâd-› sabâ”,<br />
“flevk-i flûrîde”<br />
Yukar›da verilen Farsça isim ve s›fat tamlamalar›n›n<br />
aruza göre ses de¤erleri hangi seçenekte s›ras›yla ve<br />
do¤ru olarak gösterilmifltir?<br />
a. - . . -. / - . . - - . - / - . . - / - . - - .<br />
b. - . . - / - . . - - . - / - - . - / - - - . .<br />
c. - . . - / - . . - - - - / - . - - / - . . - .<br />
d. - . . - / - - . - - - - / - . . - / - - . .<br />
e. . . - - / - . . - - . - / - - . - / - . - -<br />
9. Gördüm ol meh dûfl›na bir flâl at›p lâhûrdan<br />
Gül yanaklar üstüne yaflmak tutunmufl nûrdan<br />
Yahya Kemal<br />
Yukar›daki beytin üçüncü tef’ilesinin vezni afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. fe’ilâtün<br />
b. fâ’ilâtün<br />
c. mefâ’ilün<br />
d. fa’lün<br />
e. fe’ilün<br />
10. Rü’yâ gibi bir yazd› yaratt›n hevesinle<br />
Her ân›n› her rengini her fl’irini hazdan<br />
Hâlâ duruyor bahçeler en tatl› sesinle<br />
Bir gün bir uzak hât›ra özlersen o yazdan<br />
Yahya Kemal<br />
Yukar›daki dörtlü¤ün vezni hangi seçenekte do¤ru olarak<br />
verilmifltir?<br />
a. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün<br />
b. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün<br />
c. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
d. mef’ûlü mefâ’ilün mef’ûlü mefâ’ilün<br />
e. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün
124<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
1. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Zihaf” bafll›kl› bölümü<br />
tekrar okuyunuz.<br />
2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar<br />
ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri” konusunu<br />
tekrar okuyunuz.<br />
3. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz›<br />
Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
4. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar<br />
ve Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
5. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü”<br />
bölümünü tekrar okuyunuz<br />
6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Kurallar<br />
ve Terimler” bölümünden “Aruz ifllemleri”konusunu<br />
tekrar okuyunuz.<br />
7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz›<br />
Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
8. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz›<br />
Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
9. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Aruzla ‹lgili Di¤er Baz›<br />
Terimler” bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Vezin Bulma Usulü”<br />
bölümünü tekrar okuyunuz.<br />
S›ra Sizde 1<br />
âvâz: - - . ; kelebek: . . -; geleceksin: . . - -, reflk; - . ;<br />
âftâb: - . - .; berg: - . ; iklîm: - - . : kitâb: . - . ; seng: -<br />
. ; bâ¤: - . ; bahr: - . ; bahâr: . - . ; beklemifltim: - . - -<br />
S›ra Sizde 2<br />
1. gülme kister; 2. fâni dünyâ; 3. bafla gelmifl; 4. ab yeter;<br />
5. flekke ralmak: 1. vasl; 2. zihaf, 3. imâle, 4. zihaf,<br />
5. tefldîd ve vasl.<br />
S›ra Sizde 3<br />
‹mâlenin imâle-i maksûre ve imâle-i memdûde ya<br />
da med ad› verilen iki türü vard›r. ‹male-i maksûre<br />
aruzda ölçü gere¤i k›sa ünlüyle biten ya da tek k›sa ünlüden<br />
ibaret bir aç›k ya da k›sa heceyi, uzun ünlü; yani,<br />
yapay olarak uzun ya da kapal› hece de¤erine yükseltmek;<br />
imâle-i memdûde ya da medd ise bileflik heceleri<br />
as›l de¤erlerinden biraz daha uzun okumakt›r.<br />
Zihâf imalede yap›lan›n tersidir. Ölçü gere¤i Arapça ve<br />
Farsça hecelerdeki uzun ünlülerin k›sa ünlü de¤erine;<br />
medli hecelerin de bir kapal› hece de¤erine düflürmektir.<br />
Zihafla imale aras›ndaki fark, biriyle yap›lan ifllemin<br />
di¤erinin tersi olmas›d›r.<br />
S›ra Sizde 4<br />
Beytin hecelerinin ses de¤erleri “- - . / - . - . / . - - . / - .<br />
-”dir. Bu hecelerin uyumlu oldu¤u vezin mef’ûlü fâ’ilâtü<br />
mefâ’îlü fâ’ilündür. Beyti vezinle uyumlu hâle getirmek<br />
için yap›lacak tek ifllem ikinci m›sradaki “Sünbüldür<br />
ol”u “Sünbüldü rol” okumak; yani, bu iki sözcük<br />
aras›nda vas›l yapmakt›r.
4. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü: Aruzla ‹lgili Temel Kurallar, Terimler ve Vezin Bulma Usulü<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynak<br />
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye.<br />
‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.E<br />
125
5<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> <strong>EDEB‹YATINA</strong> <strong>G‹R‹fi</strong>: <strong>B‹Ç‹M</strong> <strong>VE</strong> <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
Amaçlar›m›z<br />
<br />
<br />
<br />
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;<br />
Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini saptayabilecek,<br />
Divan fliiri kafiye sistemini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,<br />
Kafiye kusurlar›n› belirleyebileceksiniz.<br />
Anahtar Kavramlar<br />
• Bahir<br />
• Hezec<br />
• Recez<br />
• Remel<br />
• Münserih<br />
• Muzâri’<br />
• Müctes<br />
• Serî’<br />
• Hafîf<br />
• Mütekārib<br />
• Kâmil<br />
• Ahreb<br />
‹çerik Haritas›<br />
Eski Türk Edebiyat›na<br />
Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Eski Türk<br />
Edebiyat›nda Ölçü<br />
(II) ve Kafiye<br />
• Ahrem<br />
• Kafiye<br />
• Mücerred kafiye<br />
• Mürekkeb kafiye<br />
• Mürdef kafiye<br />
• Mukayyed kafiye<br />
• ‹ltizâm<br />
• Mü’esses kafiye<br />
• Revî<br />
• Ridf<br />
• Kayd<br />
• Te’sîs<br />
• Dahîl<br />
• Redîf<br />
• Müreddef<br />
• Kâfiye-i flâygân<br />
• Cinasl› kafiye<br />
• Kâfiye-i gayr-›<br />
ma’mûle<br />
• Zû-kâfiyeteyn<br />
• Zü’l-kavâfî<br />
• Tarsî’<br />
• <strong>G‹R‹fi</strong><br />
• <strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> EDEB‹YATINDA <strong>ÖLÇÜ</strong><br />
(II)<br />
• D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE
Eski Türk Edebiyat›nda<br />
Ölçü (II) ve Kafiye<br />
<strong>G‹R‹fi</strong><br />
Bir önceki ünitede Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan vezinlerin biri alfabetik s›ras›,<br />
di¤eri de cüz(=tef’ile)lerinin tekrarlanm›fl olup olmad›¤› göz önünde bulundurularak<br />
düzenlenmifl iki ayr› listesi verilmiflti. Bu ünitede de söz konusu iki listede yer<br />
alan vezinlerin aruz bahirlerine göre grupland›r›lm›fl farkl› bir listesi ve bu vezinlerle<br />
yaz›lm›fl fliirlerden örnekler verilecek daha sonra Divan fliirinde kafiye konusuna<br />
geçilecektir.<br />
<strong>ESK‹</strong> <strong>TÜRK</strong> EDEB‹YATINDA <strong>ÖLÇÜ</strong> (II)<br />
Türk Edebiyat›nda Aruz Bahirleri<br />
1. Hezec bahri<br />
Çok kullan›lanlar<br />
1. mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün<br />
Ne dehrün bendesi ne flâh-› âlî-flân›yuz cânâ<br />
Esîrün olal› mülk-i gamun sultân›yuz cânâ<br />
Nev’î<br />
2. mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün<br />
Hayâlün âfl›ka eglence besdür<br />
Visâlün istemek zâ’id hevesdür<br />
Bakî<br />
3. mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü mefâ’îlün<br />
Dünyâya gelen durmaz dünyâ ne aceb yerdür<br />
Ukbâya giden gelmez ukbâ ne aceb yerdür<br />
Ruhî<br />
4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
Güller k›zar›r flerm ile ol gonca gülünce<br />
Sünbül ham olur reflk ile kâkül bükülünce<br />
F›tnat Han›m<br />
5. mef’ûlü mefâ’ilün fe’ûlün<br />
Uflflâka iflün cefâdur ey dost<br />
Kaddün elif-i belâdur ey dost<br />
Revanî<br />
Aç›klama: Bu vezin bazen mef’ûlün fâ’ilün fe’ûlün fleklini de al›r (sekt-i melîh).
128<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Az kullan›lanlar<br />
6. mefâ’îlün mefâ’îlün<br />
Yamand›r hecr ile hâlim<br />
Bana yâr olmad›n gitdin<br />
Nedür cürmüm be-hey zâlim<br />
Bana yâr olmad›n gitdin<br />
Nâ’ilî<br />
Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.<br />
7. mef’ûlü mefâ’îlün<br />
Hak flerleri hayr eyler<br />
Zannetme ki gayr eyler<br />
Ârif an› seyr eyler<br />
Allah görelim n’eyler<br />
N’eylerse güzel eyler<br />
Hakk›<br />
Aç›klama: Bu bahirdeki üçüncü veznin murabba fleklidir.<br />
8. mefâ’îlü fe’ûlün mefâ’îlü fe’ûlün<br />
Kan› gözleri bâdâm kan› serv-i gül-endâm<br />
Kan› yâr-i dil-ârâm ki olmad› bana râm<br />
Kad› Burhaneddin<br />
9. mef’ûlü mefâ’îlü fe’ûlün<br />
Yârin duda¤›ndan getirilmifl<br />
Bir katre alevdir bu karanfil<br />
Ahmed Haflim<br />
2. Recez bahri<br />
Çok kullan›lanlar<br />
1. müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün müstef’ilün<br />
‹ki cihânun cân›s›n sen câna s›hhat yaraflur<br />
Cûd u kerem bürhân›s›n bürhâna s›hhat yaraflur<br />
Ahmed Pafla<br />
2. müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün fe’ûlün<br />
Zülfi kimi aya¤›n koymaz öpem nigârum<br />
Yohdur anun yan›nda bir k›lca i’tibârum<br />
Fuzulî<br />
Aç›klama: Bu veznin muzari bahrine göre taktî’i mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü<br />
fâ’ilâtün’dür.<br />
3. müstef’ilâtün müstef’ilâtün<br />
Gencînen olsam vîrân idersin<br />
Âyînen olsam hayrân idersin<br />
Gâlib<br />
4. müfte’ilün mefâ’ilün müfte’ilün mefâ’ilün<br />
Hüsn-i taleble k›l gönül ruhsat-› vasl ise murâd<br />
Lutf-› su’âli bilmeyen gam-zede-i cevâb olur<br />
Mezakî
Az kullan›lanlar<br />
5. müstef’ilün müstef’ilün<br />
Leflker yürüsün saf saf<br />
Her yana itsünler mesâf<br />
Olmak gerek sîne-flikâf<br />
Olsun k›l›çlar bî-g›lâf<br />
Muhibbî<br />
Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.<br />
6. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün<br />
Gizli gel ey yâr buyur ey fleh-i muhtâr buyur<br />
Çünki hep agyâr uyur bu gice tekrâr buyur<br />
Hakk›<br />
3. Remel bahri<br />
Çok kullan›lanlar<br />
1. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün<br />
Âfliyân-› mürg-i dil zülf-i perîflânundadur<br />
Kande olsam ey perî gönlüm senün yanundadur<br />
Fuzulî<br />
2. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün<br />
Bu cihânda kimse bâkî kalmad›<br />
Ol gidenler sonra bunda gelmedi<br />
Mihrî Hatun<br />
3. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün<br />
Devr iderken gice meclisde flarâb-› gül-fâm<br />
Der-i mey-hâneye mühr urd› gelüp mâh-› s›yâm<br />
Vâs›f<br />
Ehl-i aflkun dil-i hûnînin ad›n gül kod›lar<br />
Bâ¤-› kûyunda benüm adum› bülbül kod›lar<br />
‹smetî<br />
Neflve-i câm-› mahabbetle gönül cûfl eyler<br />
Çekilen derd ü gam› cümle ferâmûfl eyler<br />
F›tnat<br />
Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.<br />
4. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilün<br />
Amelüm yok durur Allâh’a yarar<br />
Âh yok bir iflüm ol flâha yarar<br />
Muradî<br />
Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.<br />
Az kullan›lanlar<br />
5. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
Ey nefes bîhûde geçme cân-› âtefl-meskenümden<br />
Ra’fle-rîz-i flu’le-i âh ol nesîm-i flîvenümden<br />
Fehîm<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
129
130<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
6. fâ’ilâtün fâ’ilâtün<br />
Âfl›kam bir dil-rübâya<br />
Bir cevân-› bî-vefâya<br />
Tâkatüm yokdur cefâya<br />
Rahm idün ben mübtelâya<br />
Fâz›l<br />
Aç›klama: Ayn› bahirdeki beflinci veznin murabba fleklidir.<br />
7. fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün fe’ilâtün<br />
Sitemün gerçi yamandur onu terk eyleme bi’llâh<br />
Ki tegāfül sitemünden dahi elbette beterdür<br />
Fuzulî<br />
Aç›klama: Bu veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün olabilir.<br />
8. fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün<br />
O güzel güzel edâlar o nigâh-› mest ü haste<br />
O yaman yaman belâlar ider ehl-i aflk› beste<br />
Fâz›l<br />
Aç›klama: Bu veznin kâmil bahrindeki taktî’i mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün<br />
fe’ûlün’dür.<br />
4. Münserih bahri<br />
Çok kullan›lan<br />
1. müfte’ilün fâ’ilün müfte’ilün fâ’ilün<br />
Gözde gezer çizginüp katre-i eflküm müdâm<br />
Katre-i eflküm kimi çerhde seyyâre yoh<br />
Fuzulî<br />
Az kullan›lan<br />
2. müfte’ilün fâ’ilün<br />
Ey sanem-i cân-fezâ<br />
V’ey gül-i bâg-› edâ<br />
Bülbül-i sahn-› vefâ<br />
Sa¤ olas›n dâ’imâ<br />
fieref Han›m<br />
Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.<br />
5. Muzâri bahri<br />
Çok kullan›lanlar<br />
1. mef’ûlü fâ’ilâtün mef’ûlü fâ’ilâtün<br />
Aflkun od›na ey dil yanarsa cân-› fleydâ<br />
Her bir avuç külinden bir bülbül ola peydâ<br />
fieyhülislam Yahya<br />
Aç›klama: Bu veznin recez bahrine göre taktî’i müstef’ilün fe’ûlün müstef’ilün<br />
fe’ûlün’dür.<br />
2. mef’ûlü fâ’ilâtü mefâ’îlü fâ’ilün<br />
Gelmez o flûh meclise agyâr gelmese<br />
‹ster ki arz-› hâle bile ruhsat olmasun<br />
Nedîm
Az kullan›lan<br />
3. mef’ûlü fâ’ilâtün<br />
Bir fâz›l-› yegâne<br />
Allâme-i zemâne<br />
Üstâd-› bî-behâne<br />
Buld› makām-› a’lâ<br />
Fatîn<br />
Aç›klama: Bu bahirdeki birinci veznin murabba fleklidir.<br />
6. Müctes Bahri<br />
Çok kullan›lan<br />
1. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün<br />
Hevâ-y› aflka uyup kûy-› yâre dek giderüz<br />
Nesîm-i subha refîküz bahâre dek giderüz<br />
Nâ’ilî<br />
Az kullan›lan<br />
2. mefâ’ilün fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilâtün<br />
Gönül hevâya uyup ârzû-y› gurbete düflmifl<br />
Reh-i safâ diyerek hârzâr-› hayrete düflmifl<br />
Neflâtî<br />
7. Serî bahri<br />
Çok kullan›lan<br />
1. müfte’ilün müfte’ilün fâ’ilün<br />
Ahde vefâ eylemedün öyle mi<br />
Terk-i cefâ eylemedün öyle mi<br />
Ahmed Pafla<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Az kullan›lanlar<br />
2. müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilâtün<br />
Âfl›k olan yâr yol›na yane gerekdür<br />
Yanabilicek bu yola ya ne gerekdür<br />
Kad› Burhaneddin<br />
3. mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün<br />
Yiyin efendiler yiyin bu hân-› ifltihâ sizin<br />
Doyunca t›ks›r›nca çatlay›ncaya kadar yiyin<br />
Tevfik Fikret<br />
4. mefâ’ilün mefâ’ilün<br />
Çoban kaval çalar onun<br />
Hayât› flâ’irânedir<br />
Güler perîsi tarlan›n<br />
Bu bir güzel terânedir<br />
Tevfik Fikret<br />
Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.<br />
131
132<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
8. Hafîf bahri<br />
1. fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün<br />
Bu gice hayli mihnetüm vardur<br />
Çarh elinden flikâyetüm vardur<br />
Ruhî<br />
Gel berü sôfîyâ ki mest olalum<br />
Mest-i câm-› mey-i elest olalum<br />
Nesîmî<br />
Aç›klama: Veznin ilk tef’ilesi fâ’ilâtün, son tef’ilesi fa’lün olabilir.<br />
9. Mütekarib bahri<br />
Çok kullan›lan<br />
1. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl<br />
Gözümden akan yafl m›dur kan m›dur<br />
Lebün yâd›na la’l ü mercân m›dur<br />
Avnî<br />
Az kullan›lan<br />
2. fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün<br />
Ferâgat güzel sevmeden tevbe meyden<br />
Zihî re’y-i bât›l zihî fikr-i fâsid<br />
10. Kâmil bahri<br />
Bakî<br />
Çok kullan›lan<br />
1. mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün fe’ûlün<br />
Tutalum ki va’d-i vuslat sebeb-i neflât olurm›fl<br />
Dil-i zâr› küflte eyler gam-› intizâr dirler<br />
Mezâkî<br />
Aç›klama: Bu veznin remel bahrine göre taktî’i fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü<br />
fâ’ilâtün’dür.<br />
Az kullan›lan<br />
2. mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün mütefâ’ilün<br />
Yeter ey felek bu cefâ yitür men-i zâre serv-i revânum›<br />
Meh-i tal’atiyle münevver it dil ü dîde-i nigerânum›<br />
Fuzulî<br />
3. mütefâ’ilün mütefâ’ilün<br />
Yak›fl›kl›d›r seviyor cihân<br />
An› ben de pek severim inan<br />
Benim olsa bârî flu kahramân<br />
Olamaz ne çâre niflânl›d›r<br />
Muallim Naci<br />
Aç›klama: Bir önceki veznin murabba fleklidir.<br />
11. Ahreb ve ahrem kal›plar›<br />
Ahreb ve ahrem kal›plar› hezec bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Bu vezinlerden<br />
mef’ûlü ile bafllayanlar ahreb, mef’ûlünle bafllayanlar ise ahrem kal›plar›
olarak adland›r›l›rlar. Bunlar rübâ’î vezinleridir. Rübâ’îde ayn› gruptan olmak<br />
flart›yla her m›sra farkl› bir vezinle yaz›lm›fl olabilir.<br />
Çok kullan›lanlar<br />
1. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlü fe’ûl<br />
2. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûl<br />
3. mef’ûlü mefâ’ilün mefâ’îlün fâ’<br />
4. mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlün fâ’<br />
Hofl ol ki çekem dem-i ecel bâde-i nâb<br />
Sermest yatam kabrde tâ rûz-› hisâb<br />
Gavgâ-y› k›yâmetde duram mest ü harâb<br />
Ne fikr-i hisâb ola ne idrâk-i azâb<br />
Fuzulî<br />
Aç›klama: Birinci m›sra›n vezni 1. s›radaki; 2, 3 ve 4. m›sralar›n vezni de 2.<br />
s›radaki vezindir.<br />
Yok dehrde bir muvâf›k-› tab’ harîf<br />
Kim sohbeti dil-güflâ ola tab’› zarîf<br />
Feryâd ki nâ-cins musâhibler ile<br />
Bî-fâ’ide zâyi’ old› evkât-› flerîf<br />
Fuzulî<br />
Aç›klama: 1, 2 ve 4. m›sralar›n vezni 1. s›radaki; 3. m›sra›n vezni de 2. s›radaki<br />
vezindir.<br />
Az kullan›lanlar<br />
1.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlün fâ’<br />
2.mef’ûlü mefâ’îlün mef’ûlü fe’ûl<br />
3.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlün fâ’<br />
4.mef’ûlün fâ’ilün mefâ’îlü fa’ûl<br />
Örnekler<br />
Afla¤›daki beyitler vezin bulma al›flt›rmalar› yapman›z için verilmifltir. Bu örnekler<br />
vezin listesindeki s›raya göre de¤il, birinci m›sralar›n›n ilk harflerine göre alfabetik<br />
olarak s›ralanm›flt›r.<br />
Akflam yine akflam yine akflam<br />
Göllerde bu dem bir kam›fl olsam<br />
Ahmet Haflim<br />
Aflkum› yazmak istesem noktas› bir kitâb olur<br />
fievkum› söylesem eger zerresi âfitâb olur<br />
Bana bir tenhâca yer olsa firâvân a¤lasam<br />
Eyle kim yaflum kurusa kalmasa kan a¤lasam<br />
Bât›l isteyü hakdan ayr›ldum<br />
Boynuz umdum kulakdan ayr›ldum<br />
fieyhî<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Nev’î<br />
Emrî<br />
133
134<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Bir samt-i ulvî kalb-i tabî’at<br />
Bir samt-i nâlân rûh-› avâlim<br />
Etmekde zikr-i Hallâk’› dâ’im<br />
Etmekte ra’flân ra’flân ibâdet<br />
Tevfik Fikret<br />
Bu flehr-i Sitanbûl ki bî-misl ü bahâdur<br />
Bir sengine yek-pâre Acem mülki fedâdur<br />
Nedîm<br />
Bülbül kitâb›n alm›fl ele pendi bu ki dir<br />
Hofldur piyâle bir sanem-i gül-izâr ile<br />
Bakî<br />
Cân virsem ölmege fleb-i fürkatde tan degül<br />
Ölmek bu dirlige göre uyhu gibi gelür<br />
Emrî<br />
Dîdede âb baflta hâk elde hevâ gönülde nâr<br />
Derdümüzün devâs› yok bulmad› kimse çâremüz<br />
Emrî<br />
Ecel tutmufl elinde bir ulu câm<br />
Ki ol câmun içi tolu serencâm<br />
fieyyad Hamza<br />
Eger haflr olmaz isem ol k›yâmet-kad nigârumla<br />
Gezem mahflerde gögsüm dögerek seng-i mezârumla<br />
Emrî<br />
Emriyâ öldi dime Mecnûn’a<br />
Gam-› Leyliyle itdi terk-i diyâr<br />
Emrî<br />
Etvâr-› çerhe uy Mevlevî ol<br />
Seyrân idersin devrân edersin<br />
fieyh Gâlib<br />
Ey her maraz ilâc›na hükm eyleyen tabîb<br />
Bîmâr-› derd-i ›flk olanun yok m› çâresi<br />
Fuzulî<br />
Ey rahmeti bol pâdiflâh cürmüm ile geldüm sana<br />
Ben iflledüm hadsüz günâh cürmüm ile geldüm sana<br />
Kuddusî<br />
Fuzûlî bafl›na ol serv sâye sald› bu gün<br />
Ulüvv-i rif’at ile yitmez âfitâb sana<br />
Fuzulî<br />
Gam-› hecrdür ki artar eseriyle aflk zevki<br />
Galat eylemifl Fuzûlî ki visâle tâlib olm›fl<br />
Fuzulî<br />
Gamunla ülfetümüz var sürûr› n’eyleyelüm<br />
Safâ-y› hât›rumuz yok huzûr› n’eyleyelüm<br />
Nâ’ilî<br />
Gel d›raht üzre nazar eyle hazân yapra¤›na<br />
Zer-niflân itdi flecer üstine kudret eli san<br />
Emrî<br />
Gönline kat› gelüp bu bî-dâd<br />
Yumflak yumflak didi ki sayyâd<br />
Fuzulî
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi<br />
Olmaya devlet cihânda bir nefes s›hhat gibi<br />
Muhibbî<br />
Hâne-i a¤yârdan ç›kd› çün ol meh bî-nikāb<br />
Eyle sandum do¤d› ma¤rib menzilinden âfitâb<br />
Emrî<br />
Helâk oldum nedür cânâ bu fürkatler cüdâl›klar<br />
N’olayd› olmayayd› tâ ezelden âflinâl›klar<br />
Emrî<br />
Hûrflîde baksa gözleri halk›n tola gelür<br />
Zîrâ görünce hât›ra ol meh-likā gelür<br />
Bakî<br />
Hüsrev-i âleme yok minnetümüz<br />
Öyle bir flâh-› kerîmün kuluyuz<br />
Es’ad Dede<br />
Mu’îni zâlimin dünyâda erbâb-› denâ’etdir<br />
Köpekdir zevk alan sayyâd-› bî-insâfa hizmetten<br />
Nam›k Kemal<br />
O gül-endâm bir âl flala bürünsün yürüsün<br />
Uc› gönlüm gibi ard›nca sürünsün yürüsün<br />
Enderunlu Faz›l<br />
Perîflan-hâlün oldum sormadun hâl-i perîflânum<br />
Gamundan derde düfldüm k›lmadun tedbîr-i dermânum<br />
Ne dirsen rûzgârum beyle mi geçsün güzel hanum<br />
Gözüm cânum efendim sevdügüm devletlü sultânum<br />
Fuzûlî<br />
Saçma ey göz eflkden gönlümdeki odlare su<br />
Kim bu denlü dutuflan odlare k›lmaz çâre su<br />
Fuzulî<br />
Sald› gönül illerine âfeti<br />
Kurd› göz ›rma¤›na ota¤›n›<br />
fieyh Gâlib<br />
Seni koyup dil ü cân gayr›ya mâyil mi olur<br />
Gökde hurflîde iren zerreye kāyil mi olur<br />
Emrî<br />
Sevdüm seni ben cândan cânum seven ölsün mi<br />
Ayr›l›mazam senden cânum seven ölsün mi<br />
Ahmed-i Dâî<br />
Sormak ayb olmazsa sultânum su’âlümdür benüm<br />
Kang› âfl›kdur senün gönlünde gönlün kimdedür<br />
fieyh Gâlib<br />
Terâne eylese bülbül çemende güftârum<br />
Gelüp öninde zemîn-bûs iderdi âb-› zülâl<br />
Bakî<br />
Saçar bezme nûr› döker rezme nâr›<br />
O tâc-› murassa’ o tî¤-i mücevher<br />
Bakî<br />
135
136<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
1<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Vefâ ummaz cefâdan yüz çevürmez Bâkî âfl›kdur<br />
Niyâz itmek ana cânâ yaraflur sana isti¤nâ<br />
Bakî<br />
Yârsuz bu cihânda n’eylersin<br />
Güli yok gülsitânda n’eylersin<br />
Emrî<br />
Yine zevrak-› SIRA derûnum S‹ZDE k›r›lup kenâre düfldi<br />
Tayanur m› flîfledür bu reh-i sengsâre düfldi<br />
fieyh Gâlib<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
beytinin veznini bulunuz, buldu¤unuz veznin aruzun hangi bahrine ait oldu¤unu belirleyiniz<br />
ve veznin baflka bahre göre taktî edilip edilemeyece¤ini araflt›r›n›z.<br />
SORU<br />
D‹VAN fi‹‹R‹NDE KAF‹YE<br />
Girifl<br />
D‹KKAT<br />
Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinin iki aslî âhenk unsurundan biridir. K›sa-<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
ca en az iki m›sra sonundaki ses tekrar› olarak tan›mlanabilecek olan kafiye,<br />
redifsiz manzumelerde m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli manzumelerde de<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
rediften hemen<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
önceki ses ya da seslerin tekrar›ndan do¤an âhenktir. Kafiyenin<br />
kullan›m s›kl›¤›n› ya da düzenini naz›m biçimleri belirler.<br />
Klâsik dönem Türk fliirinde kullan›lan kafiye sistemi aruz vezni gibi Arap fliirin-<br />
K ‹ T A P<br />
den Fars fliirine K ‹ T oradan A P da Türk edebiyat›na geçmifltir. Bu âhenk sisteminde kafiye<br />
tek bir ünsüz ya da uzun ünlü(=revî)nün tekrar›ndan ya da birden fazla ses benzeflmesinden<br />
meydana gelmifl olmas› mümkündür. Tek bir sesin tekrar›yla meyda-<br />
TELEV‹ZYON na gelen kafiyelere TELEV‹ZYON mücerred kafiye, birden fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere<br />
de mürekkeb kafiye denir. Mürekkeb kafiyenin mürdef, mukayyed ve<br />
mü’esses olmak üzere üç türü vard›r. Bu adland›rmada ridf, kayd, te’sîs ve dahîl<br />
adlar› verilen kafiye harfleri esas al›nm›flt›r.<br />
‹NTERNET Divan fliirinde ‹NTERNET dokuz kafiye harfi vard›r. Bu harfler içinde as›l kafiye harfi revîdir.<br />
Geri kalan sekiz harfin dördü revîden önce, dördü de revîden sonra kullan›lm›fl<br />
olabilir. Revîden önce gelebilecek kafiye harflerine ridf, kayd, te’sîs ve dahîl;<br />
revîden sonra gelebilecek kafiye harflerine de baflkaca adlar verilmifltir. Ridf,<br />
revîden hemen önce gelen bir uzun ünlü (=â, û, î), kayd da revîden önceki harekesiz<br />
bir ünsüzdür. Te’sîs ise, revî ile aralar›nda bir harekeli ünsüz bulunan eliftir.<br />
Ridf ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye mukayyed;<br />
te’sîs, dahîl ve revî ile yap›lm›fl kafiyeye de mü’esses kafiye denir. Burada<br />
her kafiyede ridf ve kayddan yaln›zca birinin bulunabilece¤i; dahîlin ise ba¤›ms›z<br />
bir kafiye harfi olmad›¤›, ancak mü’esses bir kafiyede te’sîs ile birlikte kullan›labilece¤i<br />
unutulmamal›d›r. ‹flte mürekkeb kafiye ad› alt›nda toplanan mürdef, mukayyed<br />
ve mü’esses kafiyeler ridf, kayd, te’sîs ve dahîl ad› verilen bu dört kafiye harfinin<br />
meydana getirdikleri kafiye türleridir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”,<br />
mü’esses de “te’sîsli” demektir.<br />
Redîf ise, fliirde bulunmas› flart olmamakla birlikte Divan flairlerinin oldukça s›k<br />
kulland›klar› bir âhenk unsurudur. Redîfi “revîden sonra gelen ve aynen tekrarlanan<br />
ses veya seslerin tamam›” olarak tan›mlamak mümkündür. Redîfli manzumelere<br />
müreddef denir.
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Divan fliirinde kafiyenin birbirinden tamamen farkl› kelimelerin aslî ya da aslî<br />
de¤erindeki son ses ya da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu kafiye anlay›fl›nda<br />
ayn› ses ya da seslerin kafiye olarak kullan›lmas› önemli bir âhenk kusuru<br />
olarak kabul edilmifltir. “Mahrec(=ç›k›fl noktas›)i” yak›n ünsüzlerle, SIRA S‹ZDE farkl› k›sa ya da<br />
SIRA S‹ZDE<br />
uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas› da bu kafiye sistemindeki önemli âhenk<br />
kusurlar›ndand›r. Özellikle kaside gibi uzun manzumelerde kafiye bulmay› oldukça<br />
güçlefltiren bu kurallar flairlerin fliirde anlam bütünlü¤ü içerisinde DÜfiÜNEL‹M kullanabile-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
cekleri kafiyeleri bulmakta büyük güçlükler çekmelerine sebep olmufl, bu güçlükler<br />
de onlar›n aruzda oldu¤u gibi kafiye bulmak için birtak›m kural SORU d›fl› yöntemle-<br />
SORU<br />
re baflvurmalar›na, bunun sonucunda da fliirde kusurlu kafiyeler kullanmalar›na<br />
yol açm›flt›r. Edebiyat elefltirmenlerince pek hofl karfl›lanmamakla birlikte, zorun-<br />
D‹KKAT<br />
D‹KKAT<br />
luluk hâlinde izin de verilebilen bu yöntemlerin hepsine birden Divan fliiri kafiye<br />
anlay›fl›nda “kafiye kusurlar› (=uyûb-› kafiye)” ad› verilmifltir. “Kafiyenin adland›-<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
r›lm›fl kusurlar› (=uyûb-› mülakkaba-i kâfiye)” ve “kafiyenin adland›r›lmam›fl<br />
kusurlar› (=uyûb-› gayr-i mülakkaba-i kâfiye)” olarak ikiye ayr›lan bu kafiye kusurlar›n›n<br />
bir fliirde mevcut olup olmamas›, Divan fliirinde o fliirin kafiye bak›m›ndan<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
de¤erini belirleyen en önemli ölçütlerdendir.<br />
Türk fliirinde kullan›lan di¤er kafiye türleri için Yeni Türk Edebiyat›na K ‹ TGirifl A P adl› kitab›n›z›n<br />
7. ve Halk Edebiyat›na Girifl adl› kitab›n›z›n 3. ünitesine baflvurabilirsiniz.<br />
Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar<br />
AMAÇLARIMIZ <br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Kafiyenin temel anlam› bafl›n arkas› ya da ensedir. Bu temel anlamdan “bir fleyin<br />
sonu, arkas›” anlam› türemifl, kelime daha sonra terimleflerek beytin sonu anlam›n›<br />
kazanm›flt›r. Kafiyeyi “kafv” ve “kufüv” mastar›ndan türetenler ise bu söz-<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
cük kökünün “bir nesnenin di¤er bir nesne ard›nca gelmesi, SIRA o nesnenin S‹ZDE sonunda<br />
SIRA S‹ZDE<br />
bulunmas›, ona tabi olmas›” temel anlam›ndan hareket etmifller ve kafiyenin de fliirde<br />
birbirini izledi¤i için bu ad› ald›¤›n› söylemifllerdir. Bir fliir terimi olarak kafi-<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
ye, m›sralar›n sonu ya da sonu kabul edilen yerlerde, kendisi ya da anlam›<br />
farkl› kelimelerdeki belli bir sesin (bu sesi gösteren hareke ve sükûn<br />
bak›m›ndan ayn› harfin) tekrar›ndan do¤an âhenk demektir. SORU<br />
SORU<br />
Günümüz alfabesinde tek harfle gösterilen baz› yak›n sesler Arap harfli D‹KKAT Osmanl› Türkçesi<br />
D‹KKAT<br />
alfabesinde birden fazla harfle gösterilir. Örnek olarak söz konusu alfabede üç ayr› sesin<br />
karfl›l›¤› olan üç farkl› sesi gösteren üç ayr› harf oldu-<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
¤u hâlde bu sesler bugün kulland›¤›m›z alfabede yaln›zca “h” ile karfl›lanmaktad›r. Divan<br />
fliiri kafiye anlay›fl›na göre bugün tek harfle karfl›lanan bu üç ayr› ses birbirine kafiye yap›lamaz.<br />
Bir kafiyede “ha” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “ha”, “h›” AMAÇLARIMIZ kullan›lm›flsa di¤erle-<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
rinde de “h›”, “he” kullan›lm›flsa di¤erlerinde de “he” kullan›lmak zorundad›r. <br />
Bu seslerin<br />
kafiye yap›lmas› önemli bir kafiye kusuru olan “ikfâ”y› meydana getirir. Ayr›ca kafiyelerde<br />
kullan›lan k›sa ünlü(=hareke)lerin de birbiriyle uyumlu olmas› K ‹ gerekir. T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Divan fliirinde kafiyeyi revî harfinin tekrar› meydana getirir. Dolay›s›yla kafiye,<br />
hem revî harfinin bulundu¤u kelime hem de revî anlamlar›na TELEV‹ZYON gelen bir terimdir.<br />
TELEV‹ZYON<br />
Revînin as›l anlam› “devenin yükünün ba¤land›¤› ip”tir. ‹p ile devenin yükü ba¤land›¤›<br />
gibi beyit de revî ile ba¤lan›r, bir bütünlük kazan›r. Revî redifsiz kafiyelerde<br />
m›sra ve beyit sonunda, redifli kafiyelerde de m›sra ortas›nda, hatta m›sra›n ilk<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
kelimesinde olabilir. Bu durum kafiye tan›m›ndaki “...veya sonu kabul edilen yer-<br />
137<br />
K ‹ T A P
138<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
lerde” ifadesinin gerekçesidir. Kafiyeden sonra tekrarlanan her bak›mdan birbirinin<br />
ayn› ek ve sözcüklerin bütününe redîf denir.<br />
Redîf revîden sonra gelen anlam ve ifllev bak›m›ndan ayn› ek, sözcük ya da<br />
sözcük grubudur. Sözcük ya da sözcük grubu hâlindeki redifler fliiri belli bir düflünce<br />
etraf›nda toplar, ortak bir zemine oturtur ve ona bütünlük kazand›r›r. Redifler<br />
bazen tek kelimeden, bazen de bir kelime grubundan meydana gelmifl olabilir.<br />
Redîfin bazen m›sra›n büyük bir bölümüne yay›ld›¤› da görülür. Böyle durumlarda<br />
redîf âhenk bak›m›ndan metne kafiyeden daha fazla katk› sa¤lar. Redif ilk bak›flta<br />
flair için bir kolayl›k olarak görülebilirse de asl›nda baflar›l› fliir ile baflar›s›z fliiri<br />
belirleyen ölçütlerden biri olarak kabul edilmektedir. Redîfli manzumelere müreddef<br />
denir. Redif, Divan fliiri ve halk fliirindeki önemini yeni fliir anlay›fl›yla birlikte<br />
tamamen kaybetmifltir.<br />
Kafiye Sözcüklerinde Farkl›l›k<br />
Kafiye tan›mlar›nda revînin farkl› sözcüklerin son sesi olmas› gerekti¤i özellikle<br />
vurgulan›r. Bu farkl›l›k üç flekilde olur:<br />
1. Anlamlar› ayr› farkl› kelimeler olmas›<br />
Çözdi saç açd› bafl tû¤ u alem<br />
Bükdi bel dökdi yafl tî¤ u kalem<br />
‹bni Kemal<br />
Beyitteki “alem” ve “kalem” sözde ve anlamda farkl› sözcüklerdir.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Tu¤” saç›n› çözdü, “alem (=bayrak, sancak)” bafl›n› açt›, k›l›ç belini büktü,<br />
kalem de göz yafl› döktü.”<br />
2. Ayn› anlamda farkl› kelimeler olmas›<br />
Sözünle dâ’imâ ratbü’l-lisân›m<br />
Sözünden kalmasun hâlî zebân›m<br />
Beyitte kafiyeyi oluflturan “lisân” ve “zebân” efl anlaml› iki farkl› sözcüktür.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Senin sözünü dilimden düflürmüyorum. Dilim seni anmaktan hiç bofl kalmas›n.”<br />
3. Kelimelerin efl sesli olmas›<br />
Var m› bir câriyede böyle behâ<br />
Mümkin olmaz buna takdîr-i behâ<br />
Beyitteki ilk “behâ” Arapça “güzellik”, di¤eri de Farsça “paha, k›ymet” anlam›ndad›r.<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Hiçbir k›zda böyle bir güzellik var m›? Bunun de¤erini biçmek mümkün olmaz.”<br />
Kafiye Harfleri<br />
Divan fliirinde ridf, kayd, te’sîs, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire adlar›<br />
verilen dokuz kafiye harfi kullan›lm›flt›r. Kafiyede bu harflerden dördü as›l kafiye<br />
harfi olan revîden önce, dördü de sonra bulunur. Ridf, kayd, te’sîs ve dahîl,<br />
revîden önceki kafiye harfleridir. Revîden sonra gelen harflere ise s›ras›yla vasl,<br />
hurûc, mezîd ve nâ’ire denir.
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
1. Revî: Kafiyeyi meydana getiren as›l harftir. Divan fliirinde bir manzumenin<br />
kafiyeli (=mukaffâ) kabul edilebilmesi için revînin manzumenin naz›m fleklinin<br />
belirledi¤i s›kl›kta m›sra sonlar›nda tekrarlanm›fl olmas› gerekir: “...flöhret”<br />
ve “...sûret” ile “...isti¤nâ” ve “...bâlâ”da oldu¤u gibi. Bu sözcükler kafiye<br />
olarak kullan›ld›klar›nda “t”ler ile “â”lar revî olur.<br />
Revînin kafiyeyi oluflturan sözcüklerin aslî ya da aslî de¤erindeki son ses ya<br />
da sesleri olmas› gerekir. Buna göre revî üç durumda bulunabilir:<br />
a) Kafiyenin son aslî harfi olur: “...âzâd” ile “...sayyâd”daki “d”ler gibi.<br />
b) Kafiyenin son aslî harfi olmasa da art›k ek oldu¤u fark edilemeyecek<br />
kadar as›l sözcü¤e kaynaflm›fl olur: “...cünbifl” ve “...nümâyifl”teki “fl”ler gibi.<br />
“Cünbifl”in son aslî harfi “be”, “nümâyifl”inki de de “ye”dir. Bu iki sözcü¤ün<br />
sonundakk “fl›n ”lar sözcüklerin aslî de¤il, ekleme harfleridir.<br />
c) Zorlamayla kelimenin son aslî harfi olarak kabul edilmifllerdir.<br />
Dediler mevsim-i sermâda ç›kar m› evden<br />
Heves-i sayd ile hîç olmayan âdem kevden<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Dediler ki hiç ahmak, al›k olmayan kimse k›fl vakti av sevdas›na düflüp evden<br />
ç›kar m›?”<br />
Bu beyitte “evden”in son aslî harfi “vav”, “kevden(=bön, ahmak)”inki de<br />
“nun”dur. Bu tür kafiyeler genellikle kafiye sözcüklerinden birinin ek almas›yla<br />
meydana gelirler. Ancak bu yolla elde edilen kafiyeler Divan fliiri kafiye<br />
anlay›fl›na göre kusurlu kabul edilirler. Revi harekeli olup olmamas›<br />
aç›s›ndan ikiye ayr›l›r:<br />
a) Harekesiz revi: “...bahâr” ve “...ezhâr”daki “re”ler gibi.<br />
b) Harekeli revi: “...kemâle” ve “...hayâle” kafiyelerindeki “lâm ”<br />
gibi.<br />
2. Te’sîs: Revî ile aras›nda harekeli bir ünsüz (=dahîl) olan eliftir: “...zâhir” ve<br />
“...mâhir”deki elifler gibi. Kafiyede te’sîsin tekrar› flart olmamakla birlikte kafiyeden<br />
beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için tekrar›nda yarar görülmüfltür.<br />
Türk ve ‹ran flairlerinin aksine, Arap flairlerinin te’sîsin tekrar›na<br />
önem verdikleri görülmektedir. Te’sîsli kafiyelere kāfiye-i müe’ssese denir.<br />
3. Dahîl: Te’sîs ile revî aras›ndaki harftir: “...musâdif” ve “...ârif”teki “dal” ve<br />
“re” harfleri gibi. Örnekte de oldu¤u gibi dahîl farkl› harfler olabilirse de bu<br />
harflerin harekelerinin aynen tekrar› gerekir. Ancak “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de<br />
oldu¤u gibi revî harekeli ise dahîlin harekesinin farkl› olmas›na izin<br />
verilmifltir. Dahîl ba¤›ms›z bir kafiye harfi de¤ildir; ancak mü’esses bir kafiyede<br />
te’sîs ile birlikte bulunabilir.<br />
4. Ridf: Revîden önceki “elif (=â)”, “vâv (=û)”, “ye (=î)” harfleridir. “...mu’tâd”<br />
ve “âbâd”daki “elif”ler, “...bî-çûn” ve “...memnûn”daki “vâv”lar ve “...zarîf”<br />
ve “...latîf”teki “ye”ler gibi. Kafiyede ridf “elif”se bu elife “ridf-i elifî”, “vav”sa<br />
“ridf-i vâvî”, “ye” ise “ridf-i yâyî” denir. Ridfin kafiyede aynen tekrar› gerekir.<br />
Tekrarlanmamas› kafiye kusurlar›ndand›r. Ridfli kafiyelere kāfiye-i mürdefe<br />
denir.<br />
139
140<br />
Nesirdeki iltizâm hakk›nda<br />
8. ünitede bilgi verilecektir.<br />
Cinâs ve türleri hakk›nda 8.<br />
ünitede bilgi verilecektir.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT<br />
2<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
5. Kayd: Revîden önce gelen ve kendisinden sonra k›sa ünlü (=hareke) bulunmayan<br />
sakin sessizdir: “...derd” ve “...merd”deki “r”ler ile “...ayb” ve<br />
“...gayb”daki “ye (=y)”ler gibi. Kafiyede kayd›n tekrarlanmamas› bir kusur<br />
olarak kabul edilmemifl; ancak elde edilmek istenen ahengin tam olarak<br />
gerçekleflebilmesi için bu sesin tekrar›nda yarar görülmüfltür. Bir kafiyedeki<br />
kayd farkl› olacaksa bunlar›n mahreçleri yak›n sesler olmas› gerekir: “...bahr”<br />
ve “...flehr”deki “h”ler gibi. Kaydl› kafiyelere kāfiye-i mukayyede denir.<br />
Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he<br />
” dir.<br />
Kafiye Türleri<br />
Harflerine Göre Kafiye Türleri<br />
A) Ka - fiye-i mücerrede: Sadece revînin tekrar›ndan meydana gelen kafiyelerdir:<br />
“...ser” ve “...seher” ile “...gül” ve “...bülbül”de oldu¤u gibi. Bu tür kafiyelerde<br />
revî harekesizse, bu iki örnekte oldu¤u gibi tevcîhin tekrar› gerekir.<br />
B) Ka - fiye-i mürekkebe: Birden fazla ses benzeflmesinden meydana gelen<br />
kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyede revî d›fl›nda ridf, kayd ve te’sîs ad› verilen<br />
kafiye harflerinden biri de tekrarlan›r: “...selâm” ve “...intikām”; “...meyl” ve<br />
“...seyl”; “...terâne” ve “...kemterâne”; “...mâhir” ve ...tâhir”de oldu¤u gibi.<br />
Kâfiye-i mürekkebe bu tür kafiyelerde kullan›lan harflerin türüne göre<br />
kendi içinde kāfiye-i mürdefe, kāfiye-i mukayyede ve kāfiye-i mü’essese<br />
olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r.<br />
a) Kāfiye-i mürdefe (=mürdef kafiye): Revîden önce ridf (=â, û, î) bulunan<br />
kafiyelerdir: “...cihân” ve “...niflân”, “...sürûr” ve “...huzûr”, “...sîr” ve<br />
“...tîr”de oldu¤u gibi.<br />
b) Kāfiye-i mukayyede (=mukayyed kafiye): Revî ve kayddan meydana<br />
gelen kafiyelerdir: “...mest” ve “...elest”te oldu¤u gibi.<br />
c) Kāfiye-i mü’essese (=mü’esses kafiye): Revîden önce dahîl ondan önce<br />
de te’sîs bulunan kafiyelerdir: “...kerâmet” ve “...iflâret”te oldu¤u gibi.<br />
‹ltizâm: Revînin birden fazla olmas›d›r. Buna lüzûm mâ-lâ yelzem de denir:<br />
“...haseb” ve “...neseb” deki “b” ve “s”ler, “...zafer” ve “...nefer” deki<br />
“f” ve “r”ler gibi. ‹ltizâm nesirde de yap›l›r.<br />
Cinasl› kafiye: Osmanl› döneminde yaz›lm›fl kafiye risalelerinde böyle bir<br />
kafiye türüne yer verilmemekle birlikte Cinasl› kelimelerle yap›lan kafiyeye<br />
günümüzde cinasl› kafiye ad› verilir. Bu tür kafiyeler daha çok mürekkeb cinasla<br />
yap›l›rlar:<br />
Gelince va’d-i visâle bahâneler söyler<br />
O flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler<br />
fieyh Gâlib<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“O güzellik ülkesinin padiflah› s›ra vuslat sözü vermeye gelince o sözü vermemek<br />
için türlü türlü bahaneler söyler.”<br />
Beyitte “bahâne” ile “bahâ ne” aras›nda cinas vard›r.<br />
Mücerred ve SIRA mürekkeb S‹ZDE kafiyeleri tan›mlayarak bu türlerin kafiye harfleriyle iliflkisini<br />
aç›klamaya çal›fl›n›z.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
SORU<br />
D‹KKAT
Kafiyenin Birden Fazla Olmas›<br />
Baz› fliirlerde m›sra sonundaki kafiye d›fl›nda, birbirine paralel olarak yap›lm›fl iç kafiyeler<br />
de bulunur. ‹ki kafiyeli fliirlere zû-kāfiyeteyn (=iki kafiyeli) denir. Bu iki kafiye<br />
hemen arka arkaya olabilece¤i gibi aralar›nda baflka kelimeler de bulunabilir.<br />
Örnek<br />
Âlem esîr-i dest-i mefliyyet degil midir<br />
Âdem zebûn-› pençe-i kudret degil midir<br />
Beytin düz yaz›yla dil içi çevirisi<br />
“Bütün âlem kaderin elinde esir de¤il midir? ‹nsan kudret pençesine boyun e¤mifl<br />
de¤il midir?”<br />
Bu beyitte koyu harflerle dizilmifl olan iki kafiye aras›na baflka kelimeler de girmifltir.<br />
‹kiden fazla kafiyesi olan fliire zü’l-kavâfî (=çok kafiyeli) ad› verilmifltir. Birden<br />
fazla kafiyesi olan fliirlerin m›sra sonundaki kafiyesine kāfiye-i asliyye (=as›l<br />
kafiye), di¤er kafiyelerine ise kāfiye-i mülhaka (=ek kafiye) denir.<br />
Tarsî’: M›sra sonlar›ndaki kafiyelerden önce, iki m›srada paralel olarak yer alan<br />
ayn› vezindeki kelimelerin birbiriyle kafiyeli olmas›d›r. Bir söz sanat› olarak da kabul<br />
edilen tarsî’ nesirde de yap›l›r. Tarsî’ yap›lan beyit ya da cümlelere murassa’<br />
denir. Murassa beyitler ayn› zamanda zü’l-kavâfî beyitlerdir; ancak tarsî’de kelimelerin<br />
ayn› vezinde olmas› flart› bulundu¤undan her zü’l-kavâfî beyit murassa’ de¤ildir.<br />
Afla¤›da ikili gruplar hâlinde verilen sözcüklerin kendi aralar›nda kafiye SIRA oluflturmalar› S‹ZDE hâlinde<br />
meydana gelecek kafiyelerin kafiye harflerine göre türlerini belirleyerek her türde<br />
kullan›lan kafiye harfleri hakk›nda bilgi veriniz.<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
“bî-vefâ”-“dil-güflâ”, “harâb”-“âfitâb”, “sohbet”-“iflret”, “kâmil”- “câhil”, “pîr”-“zencîr”,<br />
“pest”-“flikest”, “nûr”-“billûr”<br />
SORU<br />
Kafiye Kusurlar›<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Tarsî’ ve seci hakk›nda 8.<br />
ünitede bilgi verilecektir.<br />
SORU<br />
Kafiyede ayn› sözcük ya da eklerin tekrâr›n›n ve mahreci yak›n ünsüzlerle, farkl›<br />
D‹KKAT<br />
k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›n›n Divan fliirinde önemli âhenk<br />
D‹KKAT<br />
kusurlar›ndan kabul edildi¤ini daha önce belirtmifltik. Kafiye ile ilgili kaynaklarda<br />
SIRA S‹ZDE<br />
bu kusurlar “uyûb-› kāfiye (=kafiye kusurlar›)” ad› alt›nda toplanm›flt›r.<br />
SIRA S‹ZDE<br />
Kafiye kusurlar›:<br />
a) Kafiyede ridfin (reviden önceki uzun ünlülerin farkl› AMAÇLARIMIZ olmas›: “...mâr” ve<br />
AMAÇLARIMIZ<br />
“...mûr”da oldu¤u gibi.<br />
<br />
b) Kafiyede k›sa ünlülerin farkl› olmas›d›r: “...derd” ve “...dürd” ile “...gül”<br />
ve “...gil”de oldu¤u gibi.<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
c) Revînin farkl› olmas›d›r. Bir kafiye kusuru olmakla birlikte bu farkl›l›kta<br />
kafiyeyi oluflturan seslerin ç›k›fl yerlerinin yak›n olmas› flart› vard›r: “...sabâh”<br />
ile “...sipâh” örne¤inde oldu¤u gibi. Bunun Arapça, TELEV‹ZYON Farsça kelimeler<br />
aras›nda yap›lm›fl örneklerine s›k rastlan›r: “...tarab” ve “...çep” ile “...hep”<br />
ve “...mekteb”de oldu¤u gibi. En çok rastlanan ikfâ çeflidi “b” ile “p” aras›nda<br />
yap›land›r. Yaz›l›flta imlâ birli¤ini korumak için imlây› de¤ifltirmek de bu<br />
TELEV‹ZYON<br />
gruba girer. Örnek olarak “...flem’-i cân›n” ve “...görmemifl ‹NTERNET niflân›n” aras›nda<br />
“...flem’-i cân›n”daki “n” asl›nda “geniz n”si, “...görmemifl niflân›n”daki<br />
ise “nun” oldu¤u için böyle bir kafiye kusuru vard›r.<br />
‹NTERNET<br />
3<br />
141<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M
142<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Aç›klama: “Sabâh”›n son harfi “ha ”, “sipâh”›nki ise “güzel he ”dir.<br />
d) fiiirde ayn› kafiyenin tekrarlanmas›; iki türü vard›r:<br />
Kafiye tekrar›n›n aç›kça belli oldu¤u örnekler: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr”<br />
ile “...tâbân” ve “...d›rahflân”daki Farsça “-gîr” ve “-ân” ekleri ile “...gelen”<br />
ve “...giden”deki Türkçe “-an, -en” ekleri gibi. Kafiye tekrar› bir kusur olmakla<br />
birlikte gazelde nadir de olsa görülür. Kasidede ise tekrarlanan kafiyeler<br />
aras›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir.<br />
Kafiye-i fiâygân<br />
Kāfiye-i flâygân (=kāfiye-i flâyegân), Farsça hem ço¤ul hem de fiilden s›fat<br />
yapan ek olan “-ân” ile yap›lan kafiyelere denir. Asl›nda bir tür îtâd›r. Bu<br />
iki ekle yap›lan kafiyeler flaire kafiye bulmakta kolayl›k sa¤lad›¤› için flâyegân<br />
(=bol, çok, müptezel) olarak nitelenmifllerdir. Bu tür kafiyelerin îtâ olarak<br />
de¤erlendirilmemesi için gazelde birden fazla yap›lmam›fl olmas›, kasidede<br />
de aralar›nda en az yedi beyit bulunmas› gerekir. Baz› yazarlar Farsça<br />
ve Türkçe eklerle yap›lan bütün kafiyeleri ayn› yolla elde edilmifl kafiyelerden<br />
kabul ederek kafiye-i flâygân tan›m›n› geniflletmifllerdir.<br />
Örnek<br />
Cem’ old› bezm-i sohbete yârân birer birer<br />
Câm ald› dest-i iflrete rindân birer birer<br />
Nâbî<br />
Aç›klama: Beyitteki “yârân” ile “rindân” sonlar›na Farsça ço¤ul eki “-ân”<br />
getirilerek kâfiye yap›lm›flt›r.<br />
Kafiye tekrar›n›n aç›k olmad›¤›, daha zor anlafl›ld›¤› örnekler: “...sîmîn” ve<br />
“...zerrîn”de oldu¤u gibi. Bu kafiyelerde Farsça “-în” eki tekrarlanmaktaysa da<br />
bu tekrar îtâ-y› celîdeki gibi aç›k de¤ildir.<br />
e) Revî harfinin bir yerde harekeli, bir yerde sakin olmas›: “...âb-› aflk” ve “...<br />
flâb aflk”ta oldu¤u gibi. Revî harfi olan “b”, ilk kafiyede harekeli, ikincisinde<br />
ise harekesizdir.<br />
Kafiye ‹le ‹lgili Baz› Uyar›lar<br />
Kafiye ile ilgili kurallar farkl› bak›fl aç›lar›yla yap›lm›fl tasnifler içine serpifltirilmifl<br />
bir hâlde bulunduklar› için bu kurallar› burada toplu hâlde özetliyoruz:<br />
1. Kafiye harfi ya harekeli ya da harekesizdir. Harekeliyse bu harekenin tekrar›<br />
gerekir.<br />
2. Revînin kafiye yap›lan kelimenin son aslî ya da aslî hükmündeki harfi olmas›,<br />
yani ek olmamas› gerekir. Bu kurala uymayan kafiyeler kusurlu kabul<br />
edilir: “...biz” ve “...evliyiz”de oldu¤u gibi.<br />
3. Revîden önce harekeli bir ünsüz (=dahîl), bu ünsüzden önce de bir elif<br />
(=te’sîs) bulundu¤u zaman, bu elifin fliir boyunca tekrar› flart de¤ilse de kafiyeden<br />
beklenen ahengi tam olarak elde edebilmek için bu elifin tekrar›nda<br />
yarar görülmüfltür: “...nâkil” ve “...kâbil”de oldu¤u gibi.<br />
4. Kafiyede harekesiz (=mukayyed) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan<br />
önce de elif (=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesinin aynen tekrar› gerekir:<br />
“...musâdif” ve “ârif...”te oldu¤u gibi.<br />
5. Harekeli (=mutlak) revîden önce bir ünsüz (=dahîl) ve ondan önce de elif<br />
(=te’sîs) varsa, bu ünsüzün harekesi farkl› olabilir: “...kâtibe” ve “...mükâtebe”de<br />
oldu¤u gibi.
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
6. Revîden önce bir uzun ünlü (=ridf) varsa bunun kafiyede aynen tekrar› gerekir:<br />
“...flarâb” ve “...harâb”, “...flûr” ve “...sûr”, “...zarîf” ve “latîf”te oldu¤u<br />
gibi. Bu tür kafiyelerde uzun ünlülerin farkl› olmas› bir kafiye kusurudur:<br />
“...mûr” ve “...mîr”de oldu¤u gibi.<br />
7. Revîden önce harekesiz bir ünsüz (=kayd) varsa bu ünsüzün tekrarlanmas›<br />
tercih edilir: “...mihr” ve “...sipihr”de oldu¤u gibi. E¤er tekrarlanamazsa<br />
tekrarlanan harflerin birbirine yak›n sesleri gösteren harfler olmas› gerekir:<br />
“...bahr” ve “...flehr”deki gibi. Revî sakin (=mukayyed) oldu¤unda bir<br />
kusur olarak kabul edilen bu harf farkl›l›¤›n›, harekeli (=mutlak) oldu¤unda<br />
kusur olarak görmeyenler de vard›r.<br />
Aç›klama: “Bahr”deki “h” eski yaz›da “ha ”, “flehr”deki ise “güzel he<br />
”dir.<br />
8. Revîden sonra gelen bütün harfler ve harekeleri (=redîf) aynen tekrarlanm›fl<br />
olmal›d›r.<br />
9. Farsça ço¤ul ve s›fat-fiil (=s›fat-› müflebbehe) eki olan “-ân”la yap›lm›fl kafiyeleri<br />
gazelde birden fazla, kasidede de yedi beyitten az ara ile tekrarlamak<br />
kurallara göre kusurdur.<br />
10. Gazelde kafiyenin aynen tekrar› büyük kusurdur. Kasidede ise tekrarlanan<br />
kafiyeler aras›nda en az yedi beyitlik bir ara bulunmal›d›r.<br />
11. Kurallara göre Farsça olsun Türkçe olsun gazelde ayn› ek ile birden fazla<br />
kafiye yap›lmas› kusurdur: “...âlem-gîr” ve “...cihân-gîr” ile “...gel-en” ve<br />
“gid-en”de oldu¤u gibi. Kasidede bu yolla yap›lm›fl kafiyeler birden fazlaysa<br />
aralar›nda en az yedi beyit bulunmal›d›r.<br />
12. Kafiyeyi meydana getiren sözcüklerden biri Farsça terkip hâlinde, di¤eri<br />
de terkipsizse, bu tür kafiyeler de kusurlu kafiyelerdir: “...âb-› aflk” ve “flâb<br />
aflk”taki gibi.<br />
Bir gazelin kafiyeleri “cân”, “d›rahtân”, “giryân”, “uryân”, “bürrân”, SIRA “handân”, S‹ZDE“yeksân”<br />
ve<br />
“d›rahflân”d›r. Bu kafiyelerden “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki Farsça ço¤ul; “giryân”,<br />
“bürrân”, “handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân”lar da Farsça s›fat-fiil ekleridir. Bu<br />
DÜfiÜNEL‹M<br />
kafiyeleri kafiye kusurlar› aç›s›ndan de¤erlendiriniz.<br />
Örnekler<br />
I. Kāfiye-i mücerrede<br />
SORU<br />
SORU<br />
Örnek beyitlerdeki k›sa ünlü ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
D‹KKAT<br />
Ölme gönül firâk ile Îsî-nefes gelür<br />
D‹KKAT<br />
Yanma ci¤er figân ile feryâd-res gelür<br />
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE<br />
***<br />
Rûz u fleb hamd eyle her bir ni’mete bin kerre tâ<br />
Hamd ü flükrün sâyesinde ni’met itsün sende câ<br />
***<br />
Bir somun ekmek içün gitme le’îme egme ser<br />
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ <br />
Dâmen-i sa’ye yap›fl elbet bulurs›n sîm ü zer<br />
***<br />
Almak istersen e¤er ders-i edeb<br />
K ‹ T A P<br />
K ‹ T A P<br />
Ehl-i fazlun sohbetin eyle taleb<br />
***<br />
Olmak istersen e¤er esrâr-› ilme muttali’<br />
TELEV‹ZYON<br />
TELEV‹ZYON<br />
Ehl-i fazlun meclisinde dâ’imâ ol müstemi’<br />
Aç›klama: Beyitte revî “ayn”d›r.<br />
***<br />
‹NTERNET ‹NTERNET<br />
3<br />
143<br />
SIRA S‹ZDE<br />
DÜfiÜNEL‹M
144<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
R›zkun› tahsîl içün sa’y eyle sen sarf it emek<br />
Çünki deryâlar bile ât›llara virmez semek<br />
***<br />
Olanlar tâlib-i râh-› hakîkat<br />
Alurlar cümle eflyâdan nasîhat<br />
***<br />
Mübtenîdür flübhesüz bin hikmete her bir hades<br />
Çeflm-i dikkatle nazar k›l görme bir fley’i abes<br />
***<br />
Dilersen kavlin olsun gayri akvâle müreccah<br />
Uzun lâf itme dikkat it sözün olsun münakkah<br />
***<br />
Umûr-› memleket kâmillere olsa muhavvel<br />
Olur elbette devlet iflleri gâyet mükemmel<br />
***<br />
Umma ihsân itdügün âdemden aslâ bir kerem<br />
Çok teflekkür it eger çekmez isen andan elem<br />
II. Kāfiye-i mürekkebe<br />
1. Kāfiye-i mürdefe<br />
a) Elif(=â)li mürdefler<br />
Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
Vakt olur kim en küçük bir iltifât<br />
Hall ider da’vây› kalmaz müflkilât<br />
***<br />
Eger olmaz ise bir evde inâs<br />
Bozulur mahv olur o evde esâs<br />
***<br />
Ehl-i kibre mukterin olma sak›n verme selâm<br />
‹ctinâb it dâ’imâ hod-bîn ile itme kelâm<br />
***<br />
Kolaydur eylemek ma’sûm› nâlân<br />
Çal›fl it merd isen mazlûm› flâdân<br />
***<br />
Cevr-i dehrün muktezâs›yla giderse mâl ü câh<br />
Dâmen-i sabra yap›fl beyhûde itme âh u vâh<br />
***<br />
Böyledür kā’ide beyne’l-ahbâb<br />
Aran›lmaz konuflurken elkab<br />
***<br />
Devâm itmez zemânun hükmi bisyâr<br />
Gelür bir gün güler elbette gam-hâr<br />
***<br />
Çal›fl taltîfe halk› dikkat it olma dil-âzâr<br />
Buna âlem dinür bir gün kalurs›n sen de nâ-çâr<br />
***<br />
Kim ki âdildür ider zulm eylemekden ihtirâz<br />
Kesb ider dünyâda vü ukbâda haylî imtiyâz<br />
***
Merd isen urma flütûmunla kulûb-› nâsa dâ¤<br />
Bed-zebân olma sak›n menfûr olursun hem-çü zâ¤<br />
***<br />
Dü-tâ olm›fl olan pîri görüp sen itme istihfâf<br />
Du’âs›n alma¤a sa’y it elin öp eyle isti’fâf<br />
b) Vav(=û)l› mürdefler<br />
Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
Her dem gözümden ifligüne seyl-i hûn gider<br />
Sabr u karâr dilden ü cândan sükûn gider<br />
***<br />
Ne bâr-› kahr ile gam çek ne lutfa mesrûr ol<br />
Ne vuslat eyle taleb yârdan ne mehcûr ol<br />
***<br />
Olam dirsen iki dünyâda mer¤ûb<br />
Hevâya uyma nefse olma ma¤lûb<br />
***<br />
Uyup ikbâl-i dehre olma ma¤rûr<br />
Çal›fl mukbil iken it halk› mesrûr<br />
***<br />
Eski bir darb-› meseldür eyle sen bu kavli gûfl<br />
Âb-› hayvân olsa da nâ-dân elinden itme nûfl<br />
***<br />
Hak görüp hak belleyüp bir kâr› eylersen flürû’<br />
Mültemesler hât›riyçün itme sen andan rücû’<br />
Aç›klama: Beytin revîleri “ayn”d›r.<br />
c) Ye(=î)li mürdefler<br />
Örnek beyitlerdeki ridf ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
Çocu¤un vakt-i sabâvetde idersen te’dîb<br />
Sonra sen râhat idersin seni itmez ta’zîb<br />
***<br />
Mâl-i dünyâya sak›n olma harîs<br />
Çünki gitmez kabre illâ bir kamîs<br />
***<br />
‹dersen âheri bir zenbe tahrîk<br />
‹dersin nefsüni ol zenbe teflrîk<br />
***<br />
Lutf ile a’dâs›na gālib gelür ekser halîm<br />
Önce leyyin sözle da’vet itdi Fir’avn’› Kelîm<br />
***<br />
Gazaba gālib olup her kim iderse teskîn<br />
Gelecek flerden ider nefsini elbette emîn<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
2. Kafiye-i mukayyede<br />
Örnek beyitlerdeki kayd ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
145
146<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Bu gice leflker-i hâb ile hayli ceng old›<br />
Fezâ-y› dîde sipâh-› siriflke teng old›<br />
***<br />
Kabiliyyet olmay›nca neylesün insâna ders<br />
Kabiliyyetsiz olanlar derk ider her fley’i ters<br />
***<br />
Akçasuz kalsan sana dar gelmifl olsa rûy-› arz<br />
‹steme bir kimseden bir fley sak›n sen alma karz<br />
***<br />
Bir mürüvvet sâhibi bir fley sana eylerse bahfl<br />
Hem teflekkür eyle hem de lutf›n› it kalbe nakfl<br />
***<br />
Kâmil olmakl›kda en evvelki flart<br />
Eylemekdür lây›k›yla nefsi zabt<br />
***<br />
Cidde sa’y it olmasun kârunda haflv<br />
Âdemi berbâd ider çün lehv ü la¤v<br />
3. Kafiye-i mü’essese<br />
Örnek beyitlerdeki te’sîs, dahîl, dahîlin harekesi ve revîler koyu harflerle gösterilmifltir.<br />
Sak›n nâ-dâna izhâr eyleme esrâr› ey dânâ<br />
Sükût it nezd-i câhilde hamûfl ol sen kitâb-âsâ<br />
***<br />
Zemân oldukca tahsîle müsâ’id<br />
An› fevt itme tahsîl it fevâ’id<br />
Aç›klama: ‹lk m›srada dahîl “ayn”, ikinci m›srada “hemze”dir.<br />
***<br />
Hudâ’nun hikmeti her fley’de zâhir<br />
Fakat ekser kifli derkinde kas›r<br />
***<br />
Yetîmi lutf-› ihsânunla eylersen nüvâzifl<br />
Verür Rezzâk-› âlem r›zk›na pek çok küflâyifl<br />
***<br />
H›yânet ehlini korkakl›¤›ndan bil sen ey ârif<br />
Meseldür çünki derler her olan hâ’in olur hâ’if<br />
Aç›klama: ‹kinci m›srada dahîl hemzedir.<br />
***<br />
Sen e¤er cümle umûrunda olursan sâd›k<br />
Seni mes’ûd ider elbette Cenâb-› Hâl›k<br />
***<br />
Cihândur bu degül bir âdeme âher müflâkil<br />
Kimi kās›r kimi kâmil olur misl-i enâmil<br />
***<br />
Aflkun yol›nda cân heves eyler ticârete<br />
Hûnî gözün gözetmifl an› geldi garete<br />
***<br />
Bir söz dedi cânân ki kerâmet var içinde<br />
Dün giceye dâ’ir bir iflâret var içinde
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
Zü’l-kavâfî<br />
Her gün hayâl-i çihre-i dilberden a¤lar›n<br />
Her dün melâl-i turre-i dilberden a¤lar›n<br />
Emrî<br />
Aç›klama: Beyit zü’l-kavâfî ve murassad›r. Birinci m›sradaki “...gün hayâl-i<br />
çihre...” ile ikinci m›sradaki “...dün melâl-i turre...” ibarelerindeki sözcükler<br />
hem birbiriyle kafiyeli hem de ayn› vezindedirler. Beytin “...dilberden<br />
a¤lar›n” k›sm› ise rediftir.<br />
Cinasl› kafiye<br />
Yârün bizümle kibri nedür kînesi neden<br />
Yâ Rab n’olayd› gitseydi ol kîne sîneden<br />
Aç›klama: Beyitteki kafiye mürdef ve cinasl› kafiyedir. Birinci m›sradaki ...esi neden<br />
ile ...e sîneden aras›nda mürekkeb cinas vard›r. Bu kafiyede nler revî, -<br />
denler de rediftir.<br />
147
148<br />
Özet<br />
A MAÇ<br />
1<br />
A MAÇ<br />
2<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Türk fliirinde kullan›lan aruz kal›plar›n›n bahirlerini<br />
saptayabilmek.<br />
Türk edebiyat›nda s›k kullan›lan aruz vezinleri,<br />
rübâ’î vezinleri de dahil olmak üzere on bahirde<br />
toplanm›flt›r. Bu bahirler hezec, recez, remel,<br />
münserih, muzâri, müctes, serî’, hafîf, mütekārib<br />
ve kâmil ad› verilen bahirleridir. Rubâ’î<br />
vezinleri olan ahreb ve ahrem kal›plar› ise recez<br />
bahrinden ç›kar›lm›flt›r. Türk fliirinde en çok<br />
mef’ûlü, mefâ’îlün ve mefâ’îlü tef’ileleriyle bafllayan<br />
hezec bahrindeki 9 vezin; müstef’ilün,<br />
müfte’ilün ve müstef’ilâtün tef’ileleriyle bafllayan<br />
recez bahrindeki 6 vezin; fâ’ilâtün, fe’ilâtün<br />
ve fe’ilâtü tef’ileleriyle bafllayan remel bahrindeki<br />
8 vezin; müfte’ilün tef’ilesiyle bafllayan<br />
münserih bahrindeki 2 vezin; mef’ûlü tef’ilesiyle<br />
bafllayan muzâri bahrindeki 3 vezin; mefâ’ilün<br />
tef’ilesiyle bafllayan müctes bahrindeki 2 vezin;<br />
müfte’ilün ve mefâ’ilün tef’ileleriyle bafllayan serî’<br />
bahrindeki 4 vezin; fe’ilâtün tef’ilesiyle bafllayan<br />
hafif bahrindeki 1 vezin; fe’ûlün tef’ilesiyle<br />
bafllayan mütekārib bahrindeki 2 vezin; mütefâ’ilün<br />
tef’ilesiyle bafllayan kâmil bahrindeki 3<br />
vezin; ahreb kal›plar›ndan 6 vezin ve ahrem<br />
kal›plar›ndan 2 vezin kullan›lm›flt›r.<br />
Divan fliiri kafiye sistemini tan›mak ve tan›mlayabilmek.<br />
Kafiye aruz vezniyle birlikte Divan fliirinde ahengi<br />
sa¤layan iki aslî unsurdan biridir. “Redifsiz fliirlerde<br />
m›sra ya da beyit sonlar›ndaki, redifli fliirlerde<br />
de rediften hemen önceki ses ya da seslerin<br />
tekrar›ndan do¤an âhenk” olarak tan›mlanabilir.<br />
Bu sistemde kafiyenin tek bir ünsüz ya da<br />
uzun ünlünün tekrar›ndan da birden fazla ses<br />
benzeflmesinden de elde edilmifl olmas› mümkündür.<br />
Divan fliirinde tek bir sesin tekrar›ndan<br />
meydana gelen kafiyelere mücerred kafiye, birden<br />
fazla sesin tekrar›yla elde edilen kafiyelere<br />
de mürekkeb kafiye ad› verilir. Mürekkeb kafiyenin,<br />
kullan›lan kafiye harflerine göre belirlenmifl<br />
mürdef, mukayyed ve mü’esses kafiye ad›<br />
verilen üç türü vard›r. Kafiye harfleri te’sîs, kayd,<br />
ridf, dahîl, revî, vasl, hurûc, mezîd ve nâ’ire<br />
adlar› verilen dokuz harftir. Bu harfler içinde as›l<br />
kafiye harfi revîdir. Revî d›fl›ndaki sekiz harfin<br />
dördü revîden önce, dördü de sonra kullan›labilir.<br />
Revîden önceki harfler ridf, kayd, te’sîs ve<br />
dahîldir. Ridf, revîden hemen önce gelen bir<br />
uzun ünlü (=â, û, î); kayd revîden önceki hare-<br />
A MAÇ<br />
3<br />
kesiz ünsüz; te’sîs de revî ile aralar›nda bir harekeli<br />
ünsüz (=dahîl) bulunan eliftir. Ridf ve revî<br />
ile yap›lm›fl kafiyeye mürdef; kayd ve revî ile<br />
yap›lm›fl kafiyelere mukayyed; te’sîs, dahîl ve<br />
revî ile yap›lm›fl kafiyelere de mü’esses kafiye<br />
denir. Mürdef “ridfli”, mukayyed “kaydl›”, mü’esses<br />
de “te’sîsli” demektir. Redîfi, revîden sonra<br />
aynen tekrarlanan ses veya sesler olarak tan›mlamak<br />
mümkündür.<br />
Divan fliirinde kafiyenin sonlar› efl sesli sözcüklerin<br />
aslî veya aslî kabul edilebilecek son ses ya<br />
da seslerinden elde edilmifl olmas› flartt›r. Bu<br />
kafiye anlay›fl›nda ayn› ses ya da seslerin birbirine<br />
kafiye yap›lmas› önemli bir âhenk kusurudur.<br />
Yine mahreci yak›n ünsüzlerin ve farkl›<br />
k›sa ve uzun ünlülerin birbirine kafiye yap›lmas›<br />
da bu kafiye sisteminde önemli kabul edilen<br />
âhenk kusurlar›ndand›r.<br />
Kafiye kusurlar›n› belirleyebilmek.<br />
Divan fliirinde bafll›ca kafiye kusurlar› (=uyûb-›<br />
kafiye) flunlard›r: Kafiyede ridf harfinin farkl› olmas›,<br />
hazv ya da tevcîhin veya revînin farkl› harflerden<br />
olmas›. Ayr›ca ayn› kafiye kelimesinin<br />
tekrar›.
Kendimizi S›nayal›m<br />
1. ‹rifldüm bahre cûy-âsâ basît-i hâkden geçdüm<br />
Bisât-› kurba irdüm çenber-i eflâkden geçdüm<br />
Bakî<br />
Beyitteki kafiye türü afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. kafiye-i mukayyede<br />
b. kafiye-i mürdefe<br />
c. kafiye-i mü’essese<br />
d. kafiye-i mücerrede<br />
e. kafiye-i ma’mûle<br />
2. Afla¤›dakilerden hangisi rübai kal›plar›ndand›r?<br />
a. münserih<br />
b. muzari<br />
c. müctes<br />
d. ahreb<br />
e. hafif<br />
3. Afla¤›dakilerden hangisi kafiye harflerinden biri<br />
de¤ildir?<br />
a. ridf<br />
b. ikfâ<br />
c. kayd<br />
d. dahîl<br />
e. nâ’ire<br />
4. fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezni için afla¤›dakilerden<br />
hangisi söylenebilir?<br />
a. Hezec bahrindendir.<br />
b. Kâmil bahrindendir.<br />
c. Recez bahrindendir.<br />
d. Serî’ bahrindendir.<br />
e. Remel bahrindendir.<br />
5. “Zâhid” ve “flâhid” sözcükleri bir beyitte kafiye<br />
olarak kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiyenin türü afla¤›dakilerden<br />
hangisidir?<br />
a. Kafiye-i mücerrede<br />
b. Kafiye-i ma’mûle<br />
c. Kafiye-i mü’essese<br />
d. Kafiye-i mürdefe<br />
e. Kafiye-i gayr-i ma’mûle<br />
5. Ünite - Eski Türk Edebiyat›nda Ölçü (II) ve Kafiye<br />
149<br />
6. Kaddün yan›nda kâmet-i flimflâd pe(s)t olur<br />
Zülfün yan›nda revnak-› anber flike(s)t olur<br />
Bakî<br />
Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi afla¤›dakilerden hangisidir?<br />
a. kayd<br />
b. dahîl<br />
c. ridf<br />
d. vasl<br />
e. nâ’ire<br />
7. Hattum hisâbun bil didün gavgālara saldun beni<br />
Zülfüm hayâlin k›l didün sevdâlara saldun beni<br />
Bakî<br />
Yukar›daki beyitte m›sra sonlar›ndaki kafiye d›fl›nda,<br />
birbirine paralel olarak yap›lm›fl bir iç kafiye vard›r. Bu<br />
beyit için afla¤›dakilerden hangisi söylenebilir?<br />
a. Zü’l-kavâfîdir.<br />
b. Zû-kâfiyeteyndir.<br />
c. mütedârik kafiyelidir.<br />
d. müterâkib kafiyelidir.<br />
e. Mukayyed kafiyelidir.<br />
8. Kaçan kim nâz ile reftâr iderler serv kâ(me)tler<br />
Kopar âfl›klarun bafl›na ol demde k›yâ(me)tler<br />
Bakî<br />
Ayraç içinde gösterilen kafiye harfi hangisidir?<br />
a. te’sîs<br />
b. dahîl<br />
c. kayd<br />
d. vasl<br />
e. tevcîh<br />
9. Bir beyitte kafiye olarak her ikisinin de sonunda<br />
Farsça s›fat-fiil eki “-ân” bulunan “handân” ve “sûzân”<br />
sözcükleri kullan›lm›flt›r. Bu beyitteki kafiye için afla¤›dakilerden<br />
hangisi söylenebilir?<br />
a. Kafiyesi kusurludur.<br />
b. Redif bulunmaktad›r.<br />
c. Mücerred kafiye vard›r.<br />
d. Kafiye kusuru yoktur.<br />
e. Zülkafiyeteyndir.<br />
10. Kafiyeden sonra aynen tekrarlanan ek ya da sözcüklere<br />
ne ad verilir?<br />
a. kayd<br />
b. ridf<br />
c. redif<br />
d. nakarat<br />
e. flâyegân
150<br />
Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü<br />
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›<br />
1. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Harflerine<br />
göre kafiye türleri” bafll›kl› bölümü yeniden<br />
okuyunuz.<br />
2. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Ahreb<br />
ve ahrem kal›plar›” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
3. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
4. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Türk<br />
edebiyat›nda kullan›lan bahirler” bafll›kl› bölümü<br />
yeniden okuyunuz.<br />
5. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri”<br />
bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.<br />
6. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
harfleri” ve “Harflerine göre kafiye türleri”<br />
bafll›kl› bölümleri yeniden okuyunuz.<br />
7. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiyenin<br />
birden fazla olmas›” bafll›kl› bölümü yeniden<br />
okuyunuz.<br />
8. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
harfleri” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.<br />
9. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
kusurlar›” ve “Kafiye-i fiâygân” bafll›kl› k›s›mlar›<br />
yeniden okuyunuz.<br />
10. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Kafiye<br />
ile ‹lgili Baz› Terimler ve Temel Kurallar” bafll›kl›<br />
bölümü yeniden okuyunuz.<br />
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›<br />
S›ra Sizde 1<br />
Beytin vezni kâmil bahrinden mütefâ’ilün fe’ûlün mütefâ’ilün<br />
fe’ûlün’dür. Veznin remel bahrindeki taktî’i<br />
ise fe’ilâtü fâ’ilâtün fe’ilâtü fâ’ilâtün’dür.<br />
S›ra Sizde 2<br />
Mücerred kafiyeler yaln›z revî ve ondan önceki tevcîh<br />
ad› verilen k›sa ünsüzün ses benzeflmesinden elde edilen<br />
kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyeler ise birden fazla kafiye<br />
harfinden meydana gelen kafiyelerdir. Mürekkeb kafiyelerin<br />
mürdef, mukayyed ve mü’esses olmak üzere üç<br />
türü vard›r: Mürdef kafiye revîden önce ridf denilen bir<br />
uzun ünlü (=â, û, î); mukayyed kafiye revîden önce kayd<br />
denilen harekesiz bir ünsüz; mü’esses kafiye de revîden<br />
önce dahîl denilen harekeli bir ünsüz ve ondan önce<br />
te’sîs ad› verilen bir elif(=â)in bulundu¤u kafiyelerdir.<br />
S›ra Sizde 3<br />
“Bî-vefâ”-”dil-güflâ”, “harâb”-”âfitâb”, “sohbet”-”iflret”,<br />
“kâmil”- “câhil”, “pîr”-”zencîr”, “pest”-”flikest”, “nûr”-<br />
”billûr”un kafiye olmalar› hâlinde “bî-vefâ” ve “dil-güflâ”aras›ndaki<br />
kafiye mücerred, “â”lar revî; “harâb” ve<br />
“âfitâb” aras›ndaki kafiye mürdef, “â”lar ridf (ridf-i elifî).<br />
“b”ler revî; “sohbet” ve “iflret” aras›ndaki kafiye mücerred,<br />
“t”ler revî; “kâmil” ve “câhil” aras›ndaki kafiye<br />
mü’esses, “â”lar te’sîs, “m” ve “h” dahîl, “l”ler de revî;<br />
“pîr” ve “zencîr” aras›ndaki kafiye mürdef , “î”ler ridf<br />
(ridf-i yâ’î), “r”ler revî; “pest” ve “flikest” aras›ndaki kafiye<br />
mukayyed, “s”ler kayd, “t”ler revî; “nûr” ve “billûr”<br />
aras›ndaki kafiye mürdef, “û”lar ridf (ridf-i vâvî), “r”ler<br />
de revî olur.<br />
S›ra Sizde 4<br />
“Cân”, “uryân”, “yeksân” farkl› sözcükler olduklar›ndan<br />
kafiye yap›lmaya uygundurlar. “Giryân”, “bürrân”,<br />
“handân” ve “d›rahflân”›n sonundaki “-ân” ekleri sözcüklerin<br />
aslî harfleri olmad›klar›ndan ve aynen tekrarlanan<br />
ekler olduklar›ndan kafiye yap›lmak için uygun de-<br />
¤ildirler. Yine “d›rahtân”›n sonundaki “-ân” eki di¤erlerinden<br />
farkl› bir ek olsa da sözcü¤ün aslî harfi olmad›-<br />
¤› için kafiye yap›lmaya uygun de¤ildir. Divan fliirinde<br />
ayn› sözcük ve eklerin kafiye olarak tekrar›na îtâ ad›<br />
verilir. Bir kafiye kusuru olan îtân›n îtâ-y› celî ve îtâ-y›<br />
hafî ad› verilen iki türü vard›r. Bu gazeldeki îtâlar kolayca<br />
tan›nan türden olduklar› için celî îtâlard›r. Bu tür<br />
îtâlarla yap›lan kafiyelere kafiye-i flâyegân da denir.<br />
Gazelde kafiye tekrar› önemli bir kusurdur. Kasidede<br />
ise aralar›nda en az yedi beyit bulunmak flart›yla bu tür<br />
tekrarlara izin verilmifltir.<br />
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek<br />
Kaynak<br />
Saraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye.<br />
‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.
Change language