pobierz plik [3,13 MB] - Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew

Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew ©
Anna Jach
Turystyczno edukacyjna
trasa piesza lub rowerowa
o charakterze przyrodniczo – historycznym
„Pętla nowowiejska.
Od Zdeblowizny do ujścia Strugi”
w dzielnicy Wirek
miasta Rudy Śląskiej
opracowana w ramach projektu
„RUDA A ZIELONA BIS”
współfinansowanego przez
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
Ruda Śląska 2009

Wstęp.
Przebieg trasy:
1. Zdeblowizna.
2. Dworzec Wirek
3. Ulica Piaskowa
4. Ulica 1 Maja
5. Zieleniec przy ulicy Gabora
6. Kochłówka
7. Ulica Bielszowicka
8. Zieleniec przy MPGM
9. Zieleniec „Cichy Kącik”
10. Sąd, niegdyś ratusz nowomiejski i wirecki
11. Kamienica „ Pod Jabłoniami”
12. Kościół świętych Wawrzyńca i Antoniego
13. Struga

Wstęp. Kilka słów o Nowej Wsi
PróŜno miejscowości o tej nazwie szukać na współczesnych mapach. Po połączeniu z
Wirkiem przyjęła jego nazwę, później stała się częścią Nowego Bytomia, ostatecznie od roku
1959 jest juŜ dzielnicą Rudy Śląskiej.
Jej nazwę przez wieki określano i zapisywano w róŜny sposób: Nowa-Wieś, Nowa
Wieś Śląska, Nowa Wieś koło Chorzowa, Nowa Wieś koło Królewskiej Huty, Nowa Wiesz,
Nowawieś, Neudorf, Neudorff, Neydorf, Villa Nova. Stanowiła przysiółek dawnych
Kochłowic powstały na prawym brzegu Kochłówki na przełomie XVI i XVII wieku, następnie
samodzielną wieś i gminę, obecnie część obszaru dzielnicy Wirek. Pierwsi mieszkańcy
osiedlili się w tym miejscu około 1600 r. wzdłuŜ gościńca wiodącego z Halemby do
Świętochłowic i dalej do Bytomia.
Przysiółek Nowa Wieś wymieniono po raz pierwszy w aktach urzędowych (urbarium
ziemi bytomskiej) z 1603 roku jako Villa Nova, utworzona „przed dziewięcioma laty”. Wynika
stąd, Ŝe miejscowość powstała w 1594 roku.
W roku 1623 oddał cesarz 1 państwo bytomskie baronowi Łazarzowi 2 Henkel von
Donnersmark 3 (...) . W r. 1625 oddal cesarz Henklowi 4 państwo bytomskie jako własność, a w
r. 1629 jako własność dziedziczną z dobrami rycerskimi Rozbark, Brzozowice, Niem. Piekary,
Bobrowniki, Nowa Wieś, Bykowina, Kochłowice, Halemba, Radoszów i Miasteczko [Koz-
KOCH].
Były dwie ‘nowe wsie”, blisko siebie połoŜone i w tym samym czasie, w II połowie XVI
w. załoŜone. Jedna powstała na obszarze ziemi pszczyńskiej, nazwana pszczyńską nową wsią
lub „Borową” 5 . Druga nowa wieś powstała na północ od Kuźnicy Halembskiej, na gruncie
ziemi bytomskiej, po wykarczowaniu lasu. Pszczyńska nowa wieś naleŜała do parafii
mikołowskiej, bytomska zaś po utworzeniu parafii w Kochlowicach do tej kochłowickiej parafii
naleŜała. (W r. 1627: „de Villa Nova parochiae Hochlovicensis” [L. Musioł: Kochlowice.
Gmina i parafia].
Nowa Wieś widnieje na rękopiśmiennej mapie Państwa Pszczyńskiego
IXNOOPΘΓPAΦIA PLESNIACA, wykonanej przez inŜyniera wojskowego Andreasa
1 Ferdynand I Habsburg. (1503 – 1564)
2 Łazarz I Starszy Henckel von Donnersmarck (1551-1624), pan Bytomia, Tarnowskich Gór i Bogumina; od
1623 do śmierci w 1624 roku.
3 Poprawnie: Henckel von Donnersmarck.
4 Łazarz II Młodszy Henckel von Donnersmarck (1573-1664) baron i hrabia cesarstwa; pan Bytomia,
Tarnowskich Gór i Bogumina od 1624 do 1664 roku.
5 Obecnie Borowa Wieś.

Hindenberga w 1636 roku, na polecenie hrabiego Seyfrieda II Promnitza. W dokumencie z
1743 r, występuje juŜ jako samodzielna miejscowość zamieszkała przez 23 osadników, m. in
młynarza. W 1880 r. Łazarz Henckel von Donnersmarck zainicjował budowę w północnej
części wsi duŜego ośrodka przemysłowego. W 1802 roku powstała kopalnia „Gottessegen”
„Błogosławieństwo BoŜe”, następnie kolejno: w 1805 r. huta „Antonia”, w 1812 r. huta cynku
„Hugo”, w 1843 r. huta cynku „Liebe-Hoffnung”. W pobliŜu ukształtowała się w 1845 r. osada
robotnicza „Antonienhütte”.
Poznajmy garść wypisów ze starych opracowań.
Nowa Wieś, 18 zagrodników, 23 chałupników, 2 młyny wodne, z czego 1 zwany
Badener, 249 mieszkańców [J. Görlitz: Nowe geograficzno-statystyczno-topograficzne
opisanie pruskiego Śląska]
Nowa Wieś (Neudorf), wieś na Górnym Śląsku w rejencji opolskiej, powiecie bytom-
skim, oddalona 6/4 mili na południe – południowy zachód od miasta powiatowego. Urząd
pocztowy w Królewskiej Hucie odległej 9/8 mili. Własność hrabiego Hugo Henckel von
Donnersmarck. PrzynaleŜna do Fidei Commis Beuthen. W Nowej Wsi znajduje się 40 domów
zamieszkałych przez 291 osób, wśród których jest 5 ewangelików oraz 6 śydów. Katolicy
przynaleŜą do kościoła parafialnego w Kochłowicach. We wsi są 2 młyny wodne: Budny,
oddalony ¼ mili w kierunku południowym, południowo-wschodnim, b) Nowowiejski Młyn,
znajdujący się na wschodnim krańcu wsi. W Nowej Wsi wydobyciem węgla kamiennego
zajmowały się kopalnie: 1. „Karol” (...), 2. Połączone Gottes Segen”, „Nanette” i „Antoni”
(...). Obok wspomnianych kopalń znajdują się tam 3 huty cynku: b) „Hugo” (...), „Hoffnung”
(...), d) „Liebe” (...) [Knie1830].
Nowa Wieś, wieś oddalona 8/4 mili na południe, południowy zachód od Bytomia, 300
mieszkańców, kopalnie węgla kamiennego: „Karol”, połączone: „Gottes Segen”, „Nanette” i
„Antoniengrube” (107500 ton); 3 huty cynku: „Hugo”, „Hoffnung” i „Liebe”[Knie1832].
Nowa Wieś (Neudorf), przynaleŜna do Fidei Commis Beuthen, wieś na Górnym Śląsku
w rejencji opolskiej, powiecie bytomskim, oddalona 6/4 mili na południowy zachód od
Bytomia. NajbliŜszy urząd pocztowy w mieście powiatowym Gliwicach lub w Królewskiej
Hucie (9/8 mili). Własność Hugo hrabiego Henckel von Donnersmarck. We wsi znajdowało się
48 domów zamieszkałych przez 531 osób, w tym 11 ewangelików oraz 22 śydów. Kościół
katolicki jest w Kochłowicach, podobnie wspólna szkoła. Planowane jest utworzenie szkoły
razem z Antonienhutą. W Nowej Wsi były 2 młyny wodne, 2 szynki, 1l karczmarz oraz 7
rzemieślników. Oprócz tego hodowano 150 sztuk bydła i 106 świń. W wiosce znajdowały się
huty cynku: „Hoffnung” (...), „Hugo I”, w pobliŜu kopalni „Gotes Segen” (...), „Hugo II”

(...)”Liebe” (...) w 1840 roku nieczynna. Były takŜe kopalnie węgla: „Gottes Segen”,
„Nanette” i „Antonie” (...), „Karol” (...), „Franciszka”, okresowa (...); „Łazarz”
(„Lazarus”), sztolnia dziedziczna. Do wioski naleŜały równieŜ: Budny, młyn wodny, Młyn
Nowowiejski, młyn wodny [Knie1845].
Do roku 1873 Nowa Wieś naleŜała administracyjnie do powiatu bytomskiego, a
następnie do powiatu katowickiego. W 1922 r, Wirek i Nowa Wieś zostały przyłączone do
Polski. W 1924 roku zlikwidowano obszar dworki Wirek i osadę tę włączono do Nowej Wsi.
Prawa miejskie miejscowość uzyskała w 1949 roku, przyjmując nazwę Wirek, od 1959 roku w
składzie miasta Ruda Śląska.
Nazwa Nowa Wieś istniała w powszechnym obiegu do 1949 roku, z tym, Ŝe w czasach
rządów niemieckich była wymieniana jako „Neudorf”. Największe znaczenie nazwy Nowa
Wieś przypadło na lata 1924-39 oraz 1945-49, bo wtedy tym mianem określano sporej
wielkości jednostkę administracyjną, obejmującą cała teraźniejszą dzielnicę Wirek. W 1924
roku – po likwidacji obszarów dworskich – powstała wspólnota administracyjna osady
hutniczo-miejskiej Wirek, rozwiniętej w XIX wieku wokół huty „Antonina” i dwóch cynkowni, z
graniczącą z nią od południa Nową Wsią. (...) Sprawa skomplikowała się w 1949 roku, gdy
władze gminy wystarały się o prawa miejskie dla tej miejscowości. Zwrot „miasto Nowa Wieś”
zawierał w sobie sprzeczność, więc nastąpiła oficjalna zmiana nazwy miejscowości na „miasto
Wirek”. W ten sposób nazwa Nowa Wieś utraciła prawo występowania we wszelkich aktach
urzędowych. Pozostała jedynie w obiegu przekazów mówionych [A. Ratka: Słowniczek nazw
miejscowych. Kiedy zaniknęła nazwa Nowa Wieś?].
Obecnie nazwę Nowa Wieś stosuje się niekiedy w odniesieniu do nowo powstałego
osiedla w pobliŜu parafii pw. św. Andrzeja Boboli w Wirku. Pierwsze budynki oddano do
zasiedlenia w grudniu 2001 roku, następne w grudniu 2002.
Zdeblowizna
Wymarsz, albo wyjazd na trasę wirecką rozpoczniemy w miejscu zwanym Zdebel,
Zdeblowizna, Na Zdeblu. Nazwa jest patronimiczna i pochodzi od nazwiska Zdebel,
popularnego w Wirku, a znacznie wcześniej w Kochłowicach, gdzie jest wymieniane w
najwcześniejszych rejestrach mieszkańców i księgach metrykalnych parafii. Obecnie jest to
obszar o wielkości około 10 ha w rejonie ulic 1 Maja i Olimpijczyków, mocno zmienione
wskutek budowy pobliskiej autostrady A1. W latach 30. XX wieku, przed II wojną światową
istniały tu stawy hodowlane karpia oraz kąpielisko naturalne. W roku 1964 oddano do uŜytku
basen kąpielowy. Aktualnie: ośrodek wypoczynkowo-rekreacyjny „Zdebel”.

Ośrodek ten posiada dobre wyposaŜenie słuŜące sportowi i rekreacji. Jest tam basen
kąpielowy, boiska do gry w siatkówkę i koszykówkę, plac zabaw dla dzieci. Ośrodkowi
towarzyszą wartościowe tereny przyrodnicze. Jest tam kotlina, przez którą płynie ciek łączący
się ze stawami. Po obu stronach cieku rozciągają się róŜne typy łąk: wilgotne i z roślinnością
ruderalną. Na łąkach wilgotnych rozwija się sit rozpierzchły i siny, ostroŜeń warzywny, tojeść
rozesłana i pospolita. Na suchych miejscach widoczne są płaty roślinności ruderalnej z bylicą
pospolitą, nawłocią kanadyjską, pokrzywa zwyczajną. W niewielkiej dolince znajduje się staw,
otoczony pasmem trzciny pospolitej i zagajnikiem drzew. Są tu dogodne warunki rozwoju
płazów. Znajdujemy tu teŜ sporo ptaków, jak krzyŜówka, kukułka, sroka, kos, rudzik, zięba,
kulczyk [Kub-RŚPM].
Ośrodek Wypoczynkowy „Zdeblowizna”: Ośrodek połoŜony jest w południowej części
Wirka. Powstał z inicjatywy i przy duŜym wkładzie pracy społecznej załogi kopalni „Pokój”, a
takŜe mieszkańców dzielnicy Wirek. Jest to Ośrodek dostępny dla ogółu społeczeństwa miasta.
(...) Największą atrakcją Ośrodka jest kąpielisko, tłumnie odwiedzane w okresie upałów. [RŚ-
PI].
Teren do zwiedzania połoŜony jest około 100 metrów na wschód od ulicy 1 Maja. Za
ogrodzeniem, obok bramy wjazdowej rozpościera się zadrzewienie, z dominującymi w piętrze

górnym topolami hybrydowymi (Populus x), osikami czyli topolami drŜącymi (Populus
tremula L.) i brzozami brodawkowatymi (Betula verrucosa Ehrh,). Po lewej stronie drogi
rozpościera się zbiornik wodny uŜytkowany wędkarsko przez Stowarzyszenie Klub „Zdebel”.
Występuje tu róŜnorodność ryb: płocie, karasie, wzdręgi, liny, karpie, amury, tołpygi,
sandacze, węgorze i szczupaki. Akwen jest zadbany, otoczony ławkami i podestami.
Od zachodniej strony stawu rośnie rzędem 6 wierzb białych zwisłych (Salix alba L. var.
tristis x sepulcralis). Rzuca się w oczy dorodna lipa drobnolistna (Tilia cordata Mill.),
mierząca około 60 cm w pierśnicy, a przy niej leŜący kamień pokaźnych wymiarów. Idąc
dalej napotykamy jeszcze 9 lip, 1 kasztanowca zwyczajnego (Aesculus hippocastanum L.) 4
czereśnie (Cerasus avium (L.) Moench.), 1 dąb szypułkowy (Quercus robur L.) i kilka
niewielkich olch czarnych (Alnus glutinosa Gaertn.). PrzybrzeŜa stawu porastają pałki rogoŜe
(Typha latifolia L.), trzciny pospolite (Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud), mięta
nadwodna (Mentha aquatica L.).
W pobliŜu kąpieliska „Zdebel”, przyciągającego latem tłumy wielbicieli wody i słońca,
rosną wierzby kruche (Salix fragilis L.). Drogę do kąpieliska wytyczna rachityczny Ŝywopłot
skomponowany z ligustra pospolitego (Ligustrum vulgare L.), pęcherznicy kalinolistnej
(Physocarpus opulifolius (l.) Maxim.) inaczej tawułowca, rdestu ostrokończystego (Reynoutria
japonica Houtt.), przetykany miejscami jeŜynami (Rubus), jarzębinami (Sorbus aucuparia L.) i
obficie owocującymi czeremchami amerykańskimi (Prunus serotina Ehrh. = Prunus virginiana
Mill.).

Krzewy te mają smaczne owoce, przydatne na kompoty, soki i wina. Za Ŝywopłotem
spotykamy dereń biały (Cornus alba L.), robinię biała (Robinia pseudoacacia L.), 1 pochylona
wierzbę szarą (Salix caprea L.), kaliny hordowiny (Viburnum lantana L.), pojedyncze sosny
pospolite (Pinus sylvestris L.) i jabłonie domowe (Malus domestica (Borkh.) Borkh.),

Powróciwszy na ulicę 1 Maja kierujemy się w prawo czyli na północ. Mijamy leŜący
po prawej stronie staw zapadliskowy niedaleko pawilonu ogrodniczego. Po lewej stronie obok
cmentarza widzimy Szkołę Podstawową nr 7 im. Adama Mickiewicza (posesja nr 173).
Budynek, w charakterystycznym dla dawnych obiektów szkolnych stylu architektonicznym,
wzniesiono w latach 1901 – 1902. Szkoła nazywała się wtedy: II Szkoła Powszechna w Nowej
Wsi. Językiem wykładowym był język niemiecki. Pięć lat później rozpoczęto rozbudowę
szkoły, którą ukończono w 1908 r. 17 października 1922 r. nadano szkole imię polskiego
wieszcza.
Zaraz za przejazdem kolejowym, stanowiącym prawdziwe utrapienie dla kierowców z
powodu często opuszczanych szlabanów, skręcamy w krótką ulicę Jaskółczą. Doprowadza
ona do ruin starego dworca kolejowego, na trasie Ligota – Gliwice. W przeszłości dworzec
Wirek nosił nazwy: od 1904 r. Neudorf, od 1922 r. Nowa Wieś i Nowa Wieś Śląska, od 1939
Neudorf, od 1945 r. Wirek, od 1959 r. Ruda Wirek Do 2008 roku zachował się budynek
stacyjny, spełniający funkcję mieszkalną, od czasu kiedy zlikwidowano na tym szlaku ruch
pasaŜerki, obecnie ulegający rozbiórce „na dziko”.
Obok ruiny obserwujemy dorodną lipę drobnolistną o obwodzie pierśnicowym pnia
około 188 cm i 25 m wysokości, kilka mniejszych lip, sosnę wejmutkę nazywaną teŜ sosną
amerykańską (Pinus strobus L.), kilka świerków kłujących (Picea pungens Engelm.), cztery
młode modrzewie europejskie (Larix decidua Mill.), leszczyny pospolite (Corylus avellana
L.)
W pobliŜu dostrzegamy teŜ wielką topolę czarną (Populus nigra L.) o obwodzie
pierśnicowym 424 cm i wysokości 37 m. U tego gatunku obwód 380 cm kwalifikuje do
uznania drzewa za pomnik przyrody.
Ulica Piaskowa - ulica pomnikowych dębów
Przemieszczamy się dalej na północ ulicą 1 Maja i skręcamy w lewo w ulicę
Piaskową. Niepozorna na pozór, uboczna uliczka zaskoczy nas niespotykaną gdzie indziej w
Rudzie Śląskiej liczbą wielkich drzew o wymiarach pomnikowych. Nie wiemy, dlaczego
Piaskowa nazywa się Piaskowa, nie wiemy dlaczego nie nazwa się Dębowa. Niepojęte
równieŜ jest dla nas to, skąd się wzięła ulica Dębowa w miejscu, gdzie ze świecą nie dojrzy
nikt dęba, za to są dziesiątki sosen. Tak w sposób nieodpowiedzialny, by nie rzec głupi,
mianuje się ulice w Rudzie Śląskiej.

Zaraz na skrzyŜowaniu dostrzegamy wielki, zdrowy okaz kasztanowca białego. Pod
jego konarami stoi krzyŜ kamienny z figurą ukrzyŜowanego Jezusa, na ramionach i statuetką
Matki Boskiej, przymocowaną do postumentu. Nie znana jest data ufundowania krzyŜa,

wiadomo jedynie, Ŝe stał on na skraju dawnej Nowej Wsi, na szlaku pątniczym do Piekar
Śląskich.
Przed pierwszą posesją (nr 4) na ulicy Piaskowej rośnie piękny egzemplarz klonu
pospolitego (Acer platanoides L.) o obwodzie pierśnicowym 299 cm i wysokości 23 m.

Według informacji mieszkającego tu od dzieciństwa, 77-letniego Józefa Janoty, drzewo liczy
około 150 lat, a zasadził je jego przodek Jakub Wypiór. Od strony podwórza rośnie lipa
drobnolistna o obwodzie pierśnicowym 187 cm i wysokości 25 m. Rozmówca nasz pamięta,
Ŝe „była mała, kiedy byłem mały”. Wspomina o wielkiej lipie, rosnącej na skraju
skrzyŜowania ulicy Piaskowej z ulicą 1 Maja, wyciętej w 1947 roku z powodu poszerzania
drogi.
Kilkadziesiąt metrów dalej przy ulicy Piaskowej 10 i 12 znajduje się gospodarstwo
rolne. Od właścicieli, Joachima i Pawła Wyciślików dowiedzieliśmy się, Ŝe obszar ten
przyjęli ich przodkowie od hrabiów Donnersmarcków. Obok bramy wjazdowej rosną dwa
dęby szypułkowe (obwody: 203 cm i 200 cm, wysokość około 23 m), dalej wzdłuŜ
ogrodzenia na zachód trzy drobnolistne (obwody: 268 m i 306 cm, wysokość 23 m oraz 245
cm). Potem kolejny dąb szypułkowy o obwodzie 309 cm. Na zachodnim odcinku ogrodzenia
rośnie kilka lip i dębów mniejszych rozmiarów.

Za to na północnym skraju posesji, w części ogrodowej rosną dwa rarytasy:
zachwycające dęby szypułkowe; pierwszy o obwodzie 294 cm i wysokości 23 m i drugi,
obrośnięty bluszczem (Hedera helix L.) o obwodzie 311 cm i wysokości 25 m. Wiek
wszystkich drzew szacowany jest przez właściciel na ponad 150 lat.

Stary budynek mieszkalny jest urokliwie oplątany winobluszczem trójklapowym
zwanym takŜe winobluszczem japońskim (Parthenocissus tricuspidata S. et Z.) Planch.), a
najczęściej dzikim winem, winoroślą winną Vitis vinifera L.), i obficie owocującą aktinidią
(„mini-kiwi”) ostrolistną (Actinidia arguta (Sieb. et Zucc.) Miq).

W ogrodzie zawsze kwitnie mnóstwo kwiatów. Przed budynkami leŜy, a raczej stoi
postawiony pionowo blok piaskowca przywieziony w roku 2009 ze Zdeblowizny.
Warto udać się dalej ulicą Piaskową, mijając po drodze liczne młodsze dęby do posesji
nr 42, przed którą rośnie znaczna lipa drobnolistna (obwód pierśnicowy - 302 cm, wysokość
– 17 m), a tuŜ za zachodnim segmentem płotu kolejny wielki dąb szypułkowy (obwód 333
cm, wysokość 15 m).

Jak dowiedzieliśmy się od właścicielki, pani Krystyny Reimann, szacuje ona wiek
drzewa na około 150 lat, gdyŜ jej 80-letnia obecnie matka, Maria Chromik, pamięta je od
dzieciństwa i twierdzi ,Ŝe „zawsze było wielkie”. Dąb niestety od około 10 lat choruje z
niewiadomego powodu, bo zasychają jego gałęzie .

Idźmy dalej, pod linią energetyczną, skąd roztacza się widok na hałdy i kopalnię
„Bielszowice”, zanurzając się w leśny trakt. Po lewej stronie rząd dębów wyznacza granice
posesji skrywającej tajemniczą ruinę.

Dalej zaczyna się jar z bezimiennym ciekiem wodnym oraz rozlewisko zapadliskowe,
powstałe na skutek szkód górniczych. Skraj skarpy porastają duŜe brzozy brodawkowate.

Droga kończy się posesją nr 47, na której z dala widoczne są dwa wielkie drzewa.
Lipa drobnolistna, w kojcu dla psa (pierśnica szacowana: około 80- 85 cm; wysokość 20 m.)
oraz klon zwyczajny (obwód 272 cm, wysokość 20 m).

Przed posesją, której właściciel zbiera stare, metalowe tablice informacyjne, rośnie
dość przypadkowa kolekcja iglaków: modrzew, kilka świerków kłujących i pospolitych,
Ŝywotników zachodnich (Thuja occidentalis L.), cyprysik (Chamaecyparis sp.) i jałowiec
wirginijski (Juniperus virginiana L.).
Ulica Piaskowa biegnie południowym skraje doliny Kochłówki, niesłusznie
nazywanej równieŜ potokiem Bielszowickim. O rzece tej będzie mowa dalej.
Zieleniec przy ulicy Karola Gabora

Powróciwszy do wylotu ulicy Piaskowej kierujemy się ponownie w ulicę 1 Maja,
dochodząc do ulicy Karola Gabora. W rejonie tartaku napotykamy niewielki zieleniec
sięgający do pobliskiej Kochłówki.
Rosną tutaj, w przewadze liczebnej lipy drobnolistne, kilka klonów pospolitych, jeden
dąb szypułkowy, kasztanowce białe, robinie białe, samotna brzoza brodawkowata jesion
wyniosły. Rosną takŜe dwa jarząby szwedzkie (Sorbus intermedia (Ehrh,) Pers.), w tym
jeden o pierśnicy 42 cm, obwodzie 117 cm i wysokości 11 m, niestety uszkodzone na skutek
niedawnych prac melioracyjnych.
Największą wartością tego niewielkiego zakątka zieleni są dwa wiązy szypułkowe
czyli limaki (Ulmus laevis Pall.), pierwszy o średnicy 227 cm i wysokości 23 m, drugi o
obwodzie 220 cm i wysokości 22 m. Według przyjętych obecnie w Polsce kryteriów, oba
drzewa kwalifikują się na pomniki przyrody, tym cenniejsze, Ŝe wiązów jest w Rudzie
Śląskiej niewiele.

W pobliŜu ich rośnie okazały kasztanowiec biały (obwód 207 cm, wysokość 21 m), a
przy samej ulicy potęŜna topola kanadyjska (Populus x canadensis ‘Serotina’), inaczej późna,
o obwodzie 350 cm i wysokości około 31 m.
Kochłówka

Zaraz za zieleńcem płynie wzmiankowana wcześniej Kochłówka. Po regulacji niczym
nie przypomina rzeki, jaką była kilkanaście jeszcze lat temu.
Nazwy rzeki nie wypada tłumaczyć ze względów oczywistych. Wymieńmy jednak
inne, pod którymi była znana: Kochlówka, Kochlowitzer Wasser, Kochlowianka,
Kochłowianka, Potok Kochlowicki, Potok Kochłowicki, Potok Kochłówka; niewłaściwie:
Potok Bielszowicki, Bielcza.
Rzeka o powierzchni zlewni 32,7 km 2 i długości ok. 14 km, biorąca swój początek w
okolicach Niedźwiedzińca (obecnie na terytorium Chorzowa Batorego), przepływająca przez
Kochłowice, Bykowinę, Wirek (dawniej: Nową Wieś), Bielszowice, wpada z prawej strony do
Kłodnicy, pod Makoszowami. Dawniej jej wody zasilały kilka młynów. Na cyplu brzeŜnym
Kochłówki wzniesiono gródek kochłowicki.
Poczytajmy dawne opisy: Potok Bielszowicki, a raczej Kochłówka (to nazwa starsza),
prawy dopływ Kłodnicy, to drugi ciek pod względem wielkości i znaczenia w Rudzie Śląskiej,
przepływa przez środek miasta ze średnim spadkiem 3,57%. Jego źródło znajduje się w
północno-wschodniej części Kochłowic przy granicy z Chorzowem, w licznie znajdujących się
tam stawach i podmokłych łąkach. Posiada niesymetryczne zlewiska rzeczne, z przewagą
prawobrzeŜnych. W górnym jej odcinku występują meandry i podcinanie brzegów.
Przepływając przez Wirek, w powstałych zapadliskach tworzy stawy. Od Bielszowic posiada

uregulowane koryto, którego szerokość wynosiła 2-3 m, a głębokość do 1 m 6 . Po
przeprowadzeniu do końca jej regulacji, te parametry ulegną zmianie. Jej bieg przez filar
szybowy kopalni „Bielszowice” prowadzi do „okresowego podwyŜszania koryta Kochłówki”,
co utrudnia prawidłowy spływ jej wód [H. Buszman w: Kopalnia Węgla Kamiennego
Bielszowice (1895-1996)].
* Niegdyś była to piękna rzeka, z licznymi rozlewiskami i meandrami. Dziś w
większości potok jest uregulowany. MoŜna tu obserwować, w róŜnym stopniu zaawansowane,
etapy sukcesji - od zupełnie wstępnych, do bujnej roślinności - tam, gdzie jest dostatek wody.
Fragmentami, np. w rejonie KWK "Bielszowice", potok meandruje w głębokim, prawie 3-m
korycie. Znajdują się tu szuwary z dominującą trzciną pospolitą. Na skraju trzcinowisk rosną
brzozy brodawkowate, wierzby kruche. W pobliŜu znajduje się rozlewisko z rozległym
szuwarem, gdzie Ŝyją kumaki nizinne, Ŝaby zielone i brunatne. W wielu innych miejscach brzegi
potoku płynącego w obwałowaniu są porośnięte wąskimi pasmami pałki szerokolistnej. Same
obwałowania pokryte są często kępami rdestu ostrokończystego Gest to obcy gatunek),
sadźcem konopiastym, nawłocią, macierzanką. Od pewnego czasu pojawiają się znowu rzadkie
ptaki, jak czaple siwe, perkozki. Po raz pierwszy od 10 lat zimowały tu brodziec piskliwy i
samotny. Na łąkach wzdłuŜ rzeki zimują świergotki łąkowe, dzierlatka. Występują tu teŜ Ŝaby
zielone, ropuchy. W związku z tym, Ŝe prowadzona jest regulacja potoku i likwidacja rozlewisk
6 Przed 1996 r.

(przy uŜyciu odpadów pogórniczych), jego środowisko przyrodnicze zostanie z pewnością
zuboŜone [Kub-RŚPM]. I zostało!
Ulica Bielszowicka
Obecnie nieprzejezdna wskutek powstania zalewiska spowodowanego eksploatacją
górniczą. Na niektórych mapach zbiornik ten nosi nazwę Kochłówka 7 .
7 Ruda Śląska, Mapa, Wydawnictwo Kartograficzne Witański, Katowice 1992.

Przez około 400 m ulica stanowi aleję akacjową. Kiedyś prowadziła z Nowej Wsi do
Bielszowic. Początkowo nazwała się Minerwa, od młyna “Minerwa”, nad Kochłówką.
Istniało przy niej osiedl Minerwa (od spółki Minerva załoŜonej w 1855 roku przez hrabiego
Andre Renarda, przejętej w 1871 roku przez spółkę Ballestremów: Oberschlesische
Eisenbahn-Bedarfs –A.G., która w XIX w. była właścicielem – udziałowcem m. in. huty
Pokój, kopalni „Oskar” w Rudzie, kopalni „Sara”, „Lithandra”, „Belowssegen”, „Eintracht”,
„Fryderyk Wilhelm” i „Vorsicht” oraz pola górniczego „Souvenir” w Czarnym Lesie) Inne
nazwy Minerwa Kolonia, Minerwa Kolonie, Minarvacolonie, Minervakolonie. Później była to
Bielszowitzer Strasse oraz ulica Bocianów.
Zieleniec „Cichy Kącik”
Powróciwszy znów do ulicy 1 Maja kierujemy się w lewo. Za betonowym parkanem
widoczne są drzewa z zieleńca przyległego do dawnego baru „Cichy Kącik” (obecnie bary
„Margo” i „Nomad”). Nasadzenia są stare, około 100-letnie, podobnie jak budynek naleŜący
do rodziny Białdygów, dawny hotel „Lomnitz”.

Spotykamy tu klony pospolite, robinie białe, lipy drobnolistne oraz wiązu
szypułkowego (obwód – 231cm; wysokość - 21 m).
Zieleniec przy MPGM
Prawie na przeciw, po południowej stronie budynku Miejskiego Przedsiębiorstwa
Gospodarki Mieszkaniowej zastajemy miniaturowy wręcz zieleniec. ha. Tutaj w okresie
międzywojennym wznosił się nowowiejski Pomnik Powstańców Śląskich.

Dnia 3 maja 1923 roku odsłonięto pomnik Powstańców Śląskich (Wolności) w Nowej
Wsi. Poświęcił go proboszcz z Wirka. Wszystkie prace przy budowie pomnika wykonano
bezinteresownie. Stanął on przy ul. 3 Maja (obecnie 1 Maja) na skwerze koło obecnego
przystanku autobusowego. W nocy z 14 na 15 sierpnia 1927 roku nieznani sprawcy uszkodzili
na pomniku godło państwowe, które zostało wygięte. Pomnik został zniszczony, jak inne, w
1939 roku i nigdy go juŜ nie odbudowano [Nad-PRŚ].
Dodajmy, Ŝe istniał w Wirku jeszcze jeden pomnik upamiętniający bohaterskie zrywy
powstańcze. W tym samym, 1923 roku odsłonięto Pomnik Powstańców w Wirku koło
skrzyŜowania obecnych ulic Sienkiewicza i Kupieckiej (obecnie targowisko). W 1939 roku
Polacy sami musieli go rozebrać [Nad-PRŚ]

Roślinność skweru tworzą: dwie robinie białe, jeden klon zwyczajny, klon jawor, kilka
lip drobnolistnych o zróŜnicowanej wielkości, dwa jesiony, jedna brzoza brodawkowata,
jeden klon srebrzysty (Acer saccharinum L.) dwa kasztanowce, w tym okaz o trójdzielnym
pniu. Zachował się dawny układ ścieŜek, centralny gazon oraz szpaler nisko przystrzyganego
jaśminowca wonnego (Philadelphus coronarius L.). Rośnie tu teŜ sumak octowiec albo
odurzający (Rhus typhina L.) i bez lilak (Syringa vulgaris L.), inaczej lilak pospolity albo
turecki.

Namawiam do odbicia ze szlaku w sąsiednia ulicę Ryszarda Magdziorza, gdzie przed
ogrodzeniem „Infrapol’” leŜą cztery, przywiezione latem 2009 roku bloki dolomitu,
pochodzące z kamieniołomu w Imielinie.

Kontynuując wyprawę ulicą 1 Maja widzimy gmach oddziału banku Pekao SA,
uwiecznionego w pierwotnym kształcie (ciekawa willa o nieregularnym kształcie, drugie

piętro ze szczytami z uŜyciem muru pruskiego, postawiona na początku XX wieku 8 ) na
fotografiach przedwojennych, potem budynki sądu rejonowego (nr 223 i 225).
Dawny ratusz nowowiejski i wirecki
Mniejszy budynek, z przewagą cech secesyjnych, był dawniej ratuszem
nowowiejskim, potem siedziba policji i po wojnie milicji. W latach 1929-1930 zbudowano
nowszą, okazała część, związaną łącznikiem na wysokości drugiej kondygnacji. Rozbudowa
miała związek z połączeniem w 1924 roku Nowej Wsi i Wirka w jedną gminę wiejską.
Budynek oznaczony nr 225 wykazuje cechy modernizmu w czystej formie, w typie tzw.
„kryształowym”, wzorowanym na berlińskim. Wzniesiono go na miejscu innego budynku,
powstałego prawdopodobnie w 1900 r. [Informacja z Biura Miejskiego Konserwatora
Zabytków w Rudzie Śląskiej].
Fasada pierwszej części została wzbogacona loggią na poziomie pierwszego pietra
oraz dekoracją o secesyjnym detalu z elementami kamiennymi. Część nowa została
ukształtowana symetrycznie z podcieniem na parterze. Jest to część trójkondygnacyjna, z
podwyŜszoną kondygnacją mieszczącą dawną salę sesyjną. Elewacje akcentowane są
pilastrami pomiędzy osiami okien biegnącymi przez wszystkie kondygnacje [Kop- RSZD3].
8 B. Kopiec: Zarys dziejów Rudy Śląskiej. Część III. Kochłowice, Wirek, Bykowina, Halemba, Stara
Kuźnia, Kłodnica, Ruda Śląska 20010, msp. udostępniony przez Autora.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, Ŝe ten obszar jest silnie dotknięty szkodami
górniczymi, wskutek których, piękne i szacowne budynki nadal ulegają nieprzemyślanym
wyburzeniom.
Kamienica „Pod Jabłoniami”
Przy ulicy 1 Maja 243, na przeciw wylotu ulicy Antoniego Nowary stoi rzadkiej
urody kamienica secesyjna wybudowana prawdopodobnie w latach 1904-1907.
W roku 1904 właścicielem nieruchomości był Hans Fegenier z Wrocławia, w 1907
roku - Josef Vloka właściciel zakładu szewskiego; prawdopodobnie on był budowniczym
kamienicy. W 1918 roku budynek nabyła spółka Gräfflich Schaffgotsche Werke z Bytomia na
mieszkania dla swoich wyŜszych urzędników, a w 1923 roku przyjęło go „Godulla”
Towarzystwo Akcyjne z Chebzia. Po II wojnie światowej kamienicę znacjonalizowano.
Wyjątkowość tej kamienicy zapewnia urocza sztukateria przedstawiająca owocujące jabłonie,
uśmiechnięte słońce oraz inne motywy faunistyczne oraz florystyczne.. Niestety autor
projektu budowlanego oraz sztukaterii jest nieznany; nie zachował się równieŜ oryginalny
projekt budowlany. Budynek został wpisany do rejestru zabytków w dniu 12.09.2007 roku
pod numerem A/216/07. W 2007 roku miasto udzieliło dotacji w wysokości 200 000 złotych
z przeznaczeniem na renowację elewacji [informacja z Biura Miejskiego Konserwatora
Zabytków w Rudzie Śląskiej].
Kościół świętych Wawrzyńca i Antoniego

Skręcamy w prawo w ulicę Antoniego Nowary, ku widocznemu z daleka kościołowi.

Święty Wawrzyniec jest patronem kościoła, natomiast święty Antoni patronem
miejscowości Wirek, poprzednio Antonienhütte. Drugiego patrona ustanowiono na cześć
Antoniny, Ŝony współfundatora, hrabiego Hugona Henckel von Donnersmarcka.
Jest to świątynia parafii rzymskokatolickiej, wybudowana w 1909 roku, poświęcona w
grudniu tego samego roku przez ks. dziekana Franza Tylla z Królewskiej Huty, konsekrowana
w roku 1918 przez ks. bp. Adolfa Bertrama. W roku bieŜącym kościół obchodzi 100-lecie
istnienia.

Wcześniej przed wejściem do obecnego kościoła stał mniejszy kościół, wzniesiony
przez proboszcza Weinholda i budowniczego Steinberga, poświęcony 14 grudnia 1874 roku.
Inicjatorem budowy nowej, większej świątyni, rozpoczętej w lipcu 1907 roku był ks.
Antoni Gutsfeld, proboszcz latach w 1896 – 1922. Kamień węgielny poświęcono uroczyście
jednak dopiero w maju 1908 r. Projekt świątyni przygotował wrocławski architekt Ludwik
Schneider, reprezentant historyzmu, twórca ponad 40 śląskich świątyń 9 . Pracami ziemnymi,
murarskimi i kamieniarskimi kierowal mistrz murarski Neumann z Bytomia. Kościół mierzy
65 m długości, 30 szerokości, a wieŜa wznosi się na wysokość 64 m.
9 M.in. kościoła Trójcy Przenajświętszej w Kochłowicach.

Nad portalem znajduje się łacińska inskrypcja o zatartych niektórych literach:
Benedictus, qui venit in nomine Domini. Błogosławiony, który idzie w Imię Pańskie. Są to
słowa psalmu ze Starego Testamentu, powtórzone w Ewangelii św. Mateusza.

Budowniczy pozostawił po sobie opis świątyni. Kościół jest neogotycki: trójnawowy
w formie bazyliki z nawą poprzeczną, wieŜa kładzie się w całej szerokości przed nawą
środkowa, nawy boczne ciągną się ponad nawę porzeczną. Zakrystia i spowiednica są
obszerne i dostępne wprost z kościoła. Nad zakrystią jest oratorium, które moŜe być
wykorzystane dla przechowywania parametrów kościelnych [F. Brzoza: Parafia św.
Wawrzyńca...].
Zając:
KtóŜ zaprezentuje kościół lepiej, niŜ jego obecny włodarz, ks. proboszcz Franciszek
W historycznym wnętrzu znajduje się wiele zabytków, spośród których naleŜy
wymienić rzeźby św. Augustyna i św. Moniki mieszczące się w prezbiterium, rzeźby dwóch
aniołów, rzeźbione drzwi do zakrystii. NaleŜy takŜe wspomnieć o wykonanej w stylu
eklektycznym Piecie, czy rzeźbach św. Michała i św. Floriana znajdujących się w kaplicy
Grobu Pańskiego. Ołtarze i ambonę w stylu gotyckim dostarczył rzeźbiarz Georg Schreiner z
Regensburgu. Ołtarz główny typu szafowego jest arcydziełem monachijskiej szkoły
rzeźbiarskiej. W samym środku usytuowane jest tabernakulum. W części centralnej wykonano
dwie płaskorzeźby przedstawiające Ostatnią Wieczerzę oraz wieczerzę paschalną śydów z
okresu egipskiej niewoli. W polach sąsiednich znajdują się postacie aniołów oraz św. Piotra i
Pawła. Skrzydła boczne od strony wewnętrznej przedstawiają cztery płaskorzeźby ukazujące
sceny z Ŝycia św. Wawrzyńca i św. Antoniego. Z kolei na zewnątrz skrzydła ozdobiono
namalowanymi scenami z Ŝycia Chrystusa, tj. modlitwa na Górze Oliwnej i złoŜenie do grobu.
Ponadto w świątyni znajdują się jeszcze następujące ołtarze, wykonane tak jak ołtarz główny
w stylu neogotyckim: Najświętszego Serca Pana Jezusa, Najświętszej Marii Panny, Świętego
Józefa oraz Świętej Barbary [F. Zając: Kościół pod wezwaniem świętego Wawrzyńca...].
Znawcy przedmiotu jednogłośnie twierdzą, Ŝe wspaniałym przejawem dojrzałego
artyzmu są wireckie witraŜe:
Do najpiękniejszych w skali regionu naleŜy zespół witraŜy wireckich. Ten jeden z
największych w Polsce, jednorodny stylistycznie zespół obejmuje 64 okna tworzące - prócz
pojedynczych przedstawień - dyptyki, tryptyki, cykle oraz przedstawienia ornamentalne.
Umieszczony on został w neogotyckim kościele, wybudowanym w latach 1907-1909 według
projektu znanego śląskiego architekta Ludwiga Schneidera. Wykonawcą tego zespołu witraŜy,
powstałego w okresie 19081910, była firma witraŜownicza Carla Lerscha z Diisseldorfu I.
Wszystkie witraŜe kościoła wireckiego (prócz okulusów nad chórem muzycznym i w ramieniu
transeptu oraz okna nad wejściem głównym) mają wydłuŜony kształt i zamknięte są
ostrołucznie. Występują tu zarówno witraŜe figuralne, jak i ornamentalne, jednakŜe dominują

te pierwsze. Najciekawsze pod względem artystycznym są niewielkie witraŜe w ambicie,
przedstawiające staro- i nowotestamentowe sceny: Grzech pierworodny, Skutki grzechu
pierworodnego, wizerunek Anioła, Niewiasta apokaliptyczna, Syn marnotrawny, Maria z
Betanii namaszczająca stopy Jezusa oraz Uczniowie w Emaus. Wymienione przedstawienia
narracyjne występują w formie tryptyków (sceny starotestamentowe) i dyptyków (sceny
nowotestamentowe), a ujęte są w obramienia w formie neogotyckiego, florystycznego
baldachimu [Sztuka sakralna Rudy Śląskiej].
I jeszcze cytat z witryny internetowej parafii: Lata 70-te moŜna określić jako lata
walki o uratowanie zabytkowej świątyni zagroŜonej przez tzw. szkody górnicze. Gwałtowne
wstrząsy górotworu w dniach 29 kwietnia 1972 r. i 6 maja 1973 r. spowodowały znaczne
pęknięcia na sklepieniu i ścianie nośnej kościoła. Po interwencji kurii diecezjalnej, kopalnia
"Pokój" rozpoczęła w 1974r. wykonywanie zabezpieczeń, polegających na zabudowaniu
zadaszenia osadzonego na drewnianych rusztowaniach, oraz wypełnieniu pęknięć Ŝywicami
epoksydowymi. W 1976r. wykonano wokół kościoła Ŝelbetowy pierścień wzmacniający
fundamenty. Nieco wcześniej ks. proboszcz 10 zakupił w Przemyślu dzwony, które zostały
poświęcone 19 września 1975 r. [http://www.wawrzyniec.info/?go=historia_parafii]
Roślinne otoczenie kościoła i cmentarza parafialnego jest ubogie i nieciekawe.
Natomiast w niewielkim ogrodzie przed kancelarią parafialną rosną magnolie i rododendrony.
Struga
Spod kościoła udajemy się na pobliską ulicę Brata Alberta.
10 Ks. Robert Pucher.

Widzimy rozległą hałdę za byłą siedzibą Telekomunikacji Polskiej SA. Przy
naprzeciwległej posesji warto popatrzeć na dorodną magnolię drzewiastą (Magnolia
acuminata (L.) L.). Ulica Brata Alberta przechodzi w ulicę Wodna, wiodącą ku Kochłówce,
obecnie meliorowanej.

Po prawej stronie rozpościera się widok na rozlewisko Strugi.

Oddajemy w tym miejscu głos Barbarze i Adamowi Podgórskim, autorom publikacji
w „Wiadomościach Rudzkich” z dnia 13 sierpnia 2008 r.
Kto pamięta Strugę? (...) Nie wiemy, czy ktokolwiek jeszcze pamięta ową rzeczkę,
płynącą od dzisiejszego Wzgórza Bellowa, najwyŜszego wzniesienia Czarnego Lasu, z okolic,
gdzie dziś znajduje się cmentarz, a nieco dalej stacja wodociągów.
Wzgórze zresztą nazywało się wtedy inaczej, a przytoczoną wdzięczną nazwę nadał
mu Krystian Gałuszka w powieści „Wieczerza mistrzów”. Pochodzi ona od nazwiska Pawła
Jakuba von Bellowa, królewskiego radcy wojennego i podatkowego, który w 1805 r, uzyskał
na obszarze Bytomskiego Czarnego Lasu nadanie pola górniczego. ZałoŜył tu małą kopalenkę
„Belowssegen” (pisownię nazwy występuje w mnogich wariantach), czyli Błogosławieństwo
Bellowa. eksploatowaną od 1843 do 1861 roku. Jan Dworak podaje: W przedłuŜeniu ulicy
Hallera w górę dojdzie się do najwyŜszego punktu Nowego Bytomia – [brak liczby, powinno
być 319 - BAP] 11 m ponad poziom morza. Znajdowała się tam dawniej kopalnia
Beelowssegen, pierwsza z kopalń Czarnego lasu, którą uruchomiono,
W nowszych czasach wzgórze to nazywano równieŜ Osiemnastem. LeŜało ono
pomiędzy przedwojennymi ulicami Józefa Hallera i Karola Miarki zaliczanymi wtedy do
11 Dworak podaje dwie liczby: 307 i 315.

Chebzia, a nazwa funkcjonowała w obiegu jeszcze w pierwszej połowie XX wieku, co znów
potwierdza Jan Dworak. NajwyŜszym punktem Chebzia jest pagórek na jego południowo-
zachodniej granicy z Nowym Bytomiem, zwany „Osiemnaste”, dochodzący do 307 m. Ta
nazwa z kolei pochodzi od nazwy szybu „18” kopalni węgla kamiennego „Beelowssegen”, na
trasie sztolni Głównej.
Nieoceniony Dworak znów pisze:... w roku 1854 kopalnia „Beelowssegen” przejęła
„szyb świetlny 18” sztolni Głównej, poniewaŜ stał się dla niej 12 zbędny. Szyb powstał w latach
1844/6 i miał głębokość 86,5 m. (...) W lutym 1856 r. zainstalowano w nim sześciokonną
maszynę parową wydobywczą. Po upływie roku urządzono tam przepompownię i załoŜono
istniejący jeszcze rezerwuar wody przemysłowej dla huty Pokój.
Kolejna nazwa wzniesienia brzmiała Pagórek nad Strugą, o czym świetny kronikarz
wzmiankuje w Pierwszej wersji monografii Nowego Bytomia. Wspomina ks. Szafranek w roku
1857, w pewnej odezwie w sprawie budowy kościołów w Czarnym Lesie, Ŝe upatrzył sobie na
budowę najwyŜsze i najpiękniejsze miejsce Czarnego Lasu. Miejsce to połoŜone było w
pobliŜu ulicy Stalmacha 13 . PoniewaŜ obecnie. nie jest ono połoŜone najwyŜej, a tylko
„pagórek nad Strugą”, na końcu przedłuŜonej ulicy Hallera na granicy rudzkiej, trzeba
przyjąć, Ŝe teren ten na skutek odbudowy górniczej pobliskiej kopalni Louise upadł.
I tak wreszcie, z westchnieniem ulgi P. T. Czytelników, dochodzimy wreszcie do
tytułowej Strugi. Wody Strugi, po ich wykorzystaniu dla celów huty 14 , zasilane wodami ze
sztolni „Łazarz”, odprowadzane były do rzeki Kochłówki. Rzeka Struga płynie do dziś, z tym,
Ŝe jej odcinek północny jest orurowany i zakryty [H. Buszman: Uprzemysłowienie Wirku od
1798 do 1922 roku. Dokończenie, „Wiadomości Rudzkie”, 14.09.1994].
Hałdy hutnicze wykorzystano w latach 20 15 do zasypania stosunkowo szerokiej doliny
Strugi, która płynęła nieopodal, a została wyraźnie zaznaczona na mapie Homanna z roku
1736. Struga brała swój początek w rejonie dzisiejszego czarnoleskiego cmentarza i płynęła
na południe przez obniŜenie obecnej ulicy Teatralnej, dalej wzdłuŜ dzisiejszego boiska
sportowego, a następnie doliną, gdzie aktualnie znajduje się ulica Czajkowskiego. Wpadła do
Kochłówki - czytamy w wiekopomnym opracowaniu (jakŜe brakuje współczesnego!) Jana S.
Dworaka i Antoniego Ratki: Ruda Śląska. Przewodnik – informator [Ruda Śląska 1974].
Drugi z autorów, takŜe znakomity znawca przeszłości naszego miasta dodaje, gdzie indziej:
12 TJ. sztolni.
13 Dawna ulica Pawła Stalmacha stanowiła odcinek dzisiejszej ulicy Gwardii ludowej od obecnej ulicy
Rudzkie w stronę Chebzia.
14 Huty „Antonina” w Wirku.
15 XX wieku.

1925 rok - W Wirku przeprowadzono wielkie prace niwelacyjne, w których wyniku została
zasypana dolina potoku Struga. Na uzyskanych w ten sposób terenach załoŜono między
innymi boisko sportowe KS „Wawel” oraz zieleńce zwane plantami. [A. Ratka: Rudzkie
Kalendarium 2000]. I jeszcze w innej publikacji: Wschodnia granica huty 16 biegła wzdłuŜ
potoku Struga, płynącego od Czarnego Lasu do Kochłówki. Z hutą graniczył na odcinku
kilkuset metrów, płynąc przez teren, gdzie znajdują się pawilony handlowe, w poprzek
obecnej ulicy Teatralnej., dalej wijąc się wschodnim skrajem dzisiejszego boiska klubu
sportowego „Wawel” oraz przecinając teraźniejsze planty, a takŜe ulicę Katowicką, a
następnie wzdłuŜ obecnej ulicy Czajkowskiego. (...) NajdłuŜej trwała likwidacja hałdy, która
znajdowała się w miejscu obecnego boiska sportowego. Tę część dawnej huty
zagospodarowano dopiero w okresie międzywojennym. Wpierw wyłoŜono łoŜysko potoku
Struga odpowiedniej szerokości rurami betonowymi, a potem nastąpiła niwelacja terenu.
Całą dolinę dawnego potoku wypełniono ŜuŜlem z dawnej hałdy [A. Ratka: Gdzie znajdowała
się huta Ŝelaza „Antonina”?].
Dziś smutne resztki Strugi, a raczej samego jej ujścia do Kochłówki moŜna dostrzec w
pobliŜu ulicy Wodnej, za zachodnim polem cmentarza przy ulicy Magdziarza. Z dawnej
bystrej, malowniczej rzeczki, na której być moŜe znajdował się jakiś wir, od którego Wirek
ponoć wziął swe miano 17 pozostało zaprawdę niewiele. Połać wysychających trzcinowisk.
Tu kończymy historyczno-przyrodniczą wycieczkę po dawnej Nowej Wsi.
16 Antonina.
17 Jest to hipoteza naciągana. Nic bliŜej nie wiadomo o rzekomym dokumencie czeskim z 1594 roku,
gdzie po raz pierwszy pojawiła się nazwa Wirek. Ponadto niedorzecznym nieco jest przypuszczanie, Ŝe nazwa
wzgórza Wirek jest związana z wirem, a więc zjawiskiem zakresu hydrografii. Bardziej prawdopodobne wydaje
się hipoteza Henryka Borka, Ŝe było to nazwisko.

LITERATURA I SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE
Ks. F. Brzoza: Parafia świętego Wawrzyńca we Wirku, b.m. , 1950, mps.
Johann Christian Görlitz: Nowe geograficzno-statystyczno-topograficzne opisanie pruskiego Śląska, Głogów
1821; za: B. Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Knie1830]- Johann Georg Knie: Alfabetyczno-statystyczno-topograficznego przegląd wszystkich wsi, osad,
miast i innych miejscowości królewskiej pruskiej prowincji Śląsk, Wrocław 1830; za: B. Szczech: Źródła do
dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Knie 1845] - Johann Georg Knie: Alfabetyczno-statystyczno-topograficznego przegląd wszystkich wsi, osad,
miast i innych miejscowości królewskiej pruskiej prowincji Śląsk, Wrocław 1845; za: B. Szczech: Źródła do
dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Kop- RSZD3] - Bernard Kopiec: Zarys dziejów Rudy Śląskiej. Część 3.. Kochłowice, Wirek, Bykowina,
Halemba, Stara Kuźnia, Kłodnica, Ruda Śląska 20010, msp. udostępniony przez Autora.
[Koz-KOCH] - Ks. Alojzy Koziełek, Kochłowice i Kłodnica, Nowa Wieś, Bykowina, Halemba oraz Stara Kuźnia,
Kochłowice 1944/45, msp. Miejska Biblioteka Publiczna, Ruda Śląska
[Kub-RŚPM]- Anna Kubajak: Ruda Śląska. Przyroda miasta, Ruda Śląska 2002
Ludwik Musioł: Kochłowice. Gmina i parafia (Jako suplement do Kroniki Kochłowic ks. Alojzego Koziełka),
Katowice 1964, rkp. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, sygn. R 1285 III
[Nad-PRŚ] - Przemysław Nadolski: Pomniki Rudy Śląskiej do 1945 roku i ich późniejsze losy, w: „Rudzki
Rocznik Muzealny 2001” Ruda Śląska 2002
Paweł Łata: Architektura i przestrzeń sakralna świątyni chrześcijańskiej na przykładzie kościoła świętych
Wawrzyńca i Antoniego w Rudzie Śląskiej – Wirku, Ruda Śląska 2009.
Barbara i Adam Podgórscy: Kto pamięta Strugę [w:] „Wiadomości Rudzkie” 13. 08. 2008
Antoni Ratka: Od osady Villa Nova do Wirku, w: Jesteśmy z wireckiego liceum. 1933/34 – 2003/04. 70-lecie II
Liceum Ogólnokształcącego im. Gustawa Morcinka. Ruda Śląska 2004.
Antoni Ratka: Słowniczek nazw miejscowych. Kiedy zaniknęła nazwa Nowa Wieś? [w:] „Wiadomości Rudzkie”
17.05.1995
Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował Andrzej Szefer, Katowice 1970
[RŚ-PI] - Jan S. Dworak, Antoni Ratka: Ruda Śląska. Przewodnik – informator, Ruda Śląska 1974
Sztuka sakralna Rudy Śląskiej, redakcja naukowa Barbara Szczypka-Gwiazda i Michał Lubina, Ruda Śląska
2005
Ks. Franciszek Zając: Kościół pod wezwaniem świętego Wawrzyńca w Rudzie Śląskiej Wirku [w:] Przezacny
Ŝywot świętego Wawrzyńca patrona bibliotekarzy biedaków i innych takŜe, z okazji rocznic nadobnych wydany
A.D. MMIX w mieście Ruda Śląska na Górnym Śląsku, redakcja Krystian Gałuszka, Ruda Śląska 2009