pobierz plik [4,13 MB] - Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew

Rudzkie Towarzystwo Przyjaciół Drzew ©
Artur Jach
Turystyczno edukacyjna
trasa piesza lub rowerowa
o charakterze przyrodniczo – historycznym
„Od Antoniny do Hugona.
Szlakiem wireckich hut, hałd
i zieleńców”
w dzielnicy Wirek
miasta Rudy Śląskiej
opracowana w ramach projektu
„RUDA A ZIELONA BIS”
współfinansowanego przez
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich
Ruda Śląska 2009

Rysował Marek Wacław Judycki

Przebieg trasy
1. Stary Gościniec
2. Werdony
3. Szpital wirecki
4. Kolonia Ficinus
5. Kościół ewangelicko-augsburski
6. Rejon Plazy
7. Synagoga
8. Ulica Jarosława Dąbrowskiego
9. Szyb Andrzeja
10. Zieleńce i hałdy przy ulicy Katowickiej
12. Planty Czajkowskiego

Wstęp. Po Wirku wireckim
Centralna dzielnica Rudy Śląskiej pozornie wygląda na mało atrakcyjną pod względem
turystycznym, To tylko złudzenie. Pełna jest bowiem śladów przeszłości, niekiedy – trzeba
przyznać ukrytych - i pamiątek, które, chociaŜ ubywa ich w zastraszającym tempie, dowodzą
dawnej rangi i roli tego waŜnego ośrodka przemysłowego, niegdyś samodzielnej gminy i
miasta, w dziejach oraz współczesności obecnej miejscowości. Niemało tu teŜ atrakcji
przyrodniczych. Ryzykuję stwierdzenie, Ŝe najwięcej!
Zapraszam na wyprawę do północnej, ‘wireckiej’ mówiąc tautologicznie części Wirku,
części od której przejęła nazwę obecna dzielnica miasta. Część południowa, nowowiejska,
została obszernie zaprezentowana w opracowaniu Anny Jach pt. „Pętla nowowiejska. Od
Zdeblowizny do ujścia Strugi”. Pisząc jednak o części wireckiej, popełniam pewne naduŜycie,
gdyŜ np. huta Hugo, o której tutaj będzie mowa, leŜała w Nowej Wsi.
Precyzyjne rozgraniczenie terenów nowowiejskich i wireckich nie jest bowiem dzisiaj
łatwe, ani moŜliwe. W ogóle moŜna powiedzieć, Ŝe cały Wirek był kiedyś Nową Wsią, a
nazwa Wirek odnosiła się do okolic huty Antonii. Kiedy jednak ubiegano się o prawa
miejskie dla Nowej Wsi, zauwaŜono pewną sprzeczność w określeniu: miasto Nowa Wieś.
Dlatego zmieniono ją na Wirek.
Zacznijmy więc od wyjaśniania pewnych kwestii toponimicznych .
Wirek, Wiereg, Wyrrek, Wiyrek, Viereck , to po pierwsze: punkt topograficzny, wzniesienie
1 Henryk Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych, Opole 1988

wymienione ponoć jako „wzgórze Wirek” w enigmatycznym dokumencie czeskim z 1594
roku, połoŜone na obszarze zalesionym na północny-zachód od Kochłowic, na granicy
Czarnego Lasu i obecnego Wirku, w miejscu, gdzie znajduje się szyb „Lech” obecnej kopalni
węgla kamiennego „Pokój”. Jest to informacja niewiadomego pochodzenia, przekazana przez
Jana S. Dworaka, następnie powielana w licznych opracowaniach popularnych, bez wskazania
źródła i uwaŜana za pierwszą rzekomo wzmiankę o Wirku.
Wirek, znany z dokumentu czeskiego z 1594 roku jest nazwą topograficzną wzgórza na
granicy Czarnego Lasu i Wirku i [nazwą] rosnącego tam dawniej lasu. Wirek późniejszy zajął
północną część Nowej Wsi, przylegającą do Czarnego Lasu. Przed 1620 rokiem powstał w tej
partii folwark, który dał początek jej zaludnieniu [J. Dworak: Najstarsze wiadomości z dziejów
miasta 2 ].
Kopalnia Gottessegen sąsiadowała na północ z polem Kopalni Król Salomon.
PołoŜenie ostatniej kopalni określano „przy wysokiej górze od strony Nowej Wsi”. Wynika z
tego, Ŝe Kopalnia Gottessegen powstała na wzgórzu zwanym od dawna Wirkiem [Dwo-
DWMNB] 3 . Nie wiadomo, co upowaŜnia Dworaka do takiego wnioskowania, bowiem w
cytacie nie ma słowa Wirek.
Tymczasem istnieje dokument znacznie wcześniejszy, z 30 czerwca 1521 roku,
zachowany w odpisie w Archiwum Państwowym w Katowicach [Zd AMB, zesp. nr 650, sygn.
453] przynoszący informację o przeniesieniu własności łąki przez Piotra Bujakowskiego,
właściciela Kuźnicy Wireckiej - naleŜy wnioskować - istniała znacznie wcześniej, a miano swe
- jak z kolei naleŜy sądzić wzięła od Wirku.
Piotr Bujakowski z Knurowa, właściciel Kuźnicy Wireckiej (Wireker Kuznica)
posiadający 2/3 stawu rybnego, przekazał 30 czerwca 1521 roku łąkę obok Gawrońca,
Krzysztofowi Guznarowi, właścicielowi Paniów, który posiadał 1/3 stawu [Hor-ODRŚ].
Na dokumencie wystawionym 30 czerwca 1521 roku świadczyli Piotr Bujakowski z
Knurowa, właściciel Kuźnicy Wireckiej, jak równieŜ Wenzel (Wacław) Bieszowski z Bielczowic
[Stan].
Próby wywodzenia nazwy Wirek od niemieckiego słowa Viereck, uŜywanego jakoby z
powodu czworokątnego (i czworobocznego) kształtu huty Antonia 4 lub od nazwy kopalni
Vierecksegen, są w najwyŜszym stopniu nie uprawnione. Nazwa Wirek funkcjonowała, co
poświadcza przywołany dokument, co najmniej dwa wieki przed powstaniem wymienionych
2
W przypisie tym, i późniejszych, podano początkową część opisu bibliograficznego. Pozostała część w
rozdziale: Literatura.
3
Skróty bibliograficzne objaśnione w rozdziale: Literatura.
4
W rzeczywistości zabudowa huty miała układ trójkąta.

zakładów. Bardziej sensowne jest dopatrywanie sie genezy określenia ‘viereck’ w kształcie
folwarku widniejącego wśród lasów na pruskiej mapie wojennej Christiana Friedricha von
Wrede z lat 1748-1749,
Po drugie Wirek, to nazwa dawnej osady, która razem z Nową Wsią leŜała na
terytorium dzisiejszego Wirku. Po raz pierwszy Wirek, jako osada, został formalnie
wymieniony pod datą 17 stycznia 1806 roku w metrykach chrztów parafii kochłowickiej
Wirek to takŜe miejscowość powstała z połączenia dwóch administracyjnie
niezaleŜnych choć terytorialnie i gospodarczo połączonych ze sobą obszarów; majątku
dworskiego Wirek i gminy Nowa Wieś. Do roku 1828 tereny Wirku naleŜały do osady Nowa
Wieś. W roku 1828 utworzono samodzielną gminę Wirek, wydzieloną z północnej części
Nowej Wsi. Przez cały wiek XIX i połowę wieku XX Wirek funkcjonał pod nazwą
Antonienhütte.
Przełom XIX i XX wieku. Wirek – mimo wygaszenia w latach 90. huty „Antonina” –
rozwijał się nadal, dzięki czemu przeobraził się w stosunkowo duŜy ośrodek o charakterze
miejskim, takŜe z linią tramwajową o napędzie elektrycznym. Stał się centrum handlowo-
usługowym, z którego korzystali równieŜ mieszkańcy okolicznych miejscowości. (...) Nowa
Wieś natomiast przekształciła się w miejscowość o charakterze przemysłowo-rolniczym, a
nowe budownictwo doprowadziło do faktycznego scalenia się Nowej Wsi z Wirkiem [A. Ratka:
Od Villa Nova do Wirku].
Na temat Wirku zachowały się liczne wzmianki w opracowaniach historycznych:
Wirek (Antoninenhütte): Obszar dworski i osada hutnicza: pow: Katowice 12 km; p:
Wirek; K: Czarny Las 2 km; 143 ha; 9286 m [Prus-SMPŚG].
W pobliŜu 5 znajduje się Wirek (Antonienhütte) z 1 wielkim piecem, 14 domami, 99
mieszkańcami, kopalnią węgla kamiennego "Gotes Segen" oraz hutą cynku "Hugo” [Görlitz:
Nowe geograficzno-statystyczno-topograficzne opisanie pruskiego Śląska].
Wirek (Antonienhiltte, Wyrrek), kolonia hutnicza ma Górnym Śląsku, w rejencji opol-
skiej, powiecie bytomskim, oddalona 6/4 mili na południe - południowy zachód od Bytomia.
Urząd pocztowy w Królewskiej Hucie, oddalonej o 9/8 mili. Własność Hugo hrabiego Henckel
von Donnersmarck. W kolonii znajduje się 14 domów zamieszkałych przez 219 osób (wszyscy
katolicy). Kościół parafialny znajduje się w Kochłowicach. W Wirku jest l wielki piec, w
którym 11 robotników otrzymuje 12 500 cetnarów surówki Ŝelaza. Przy produkcji
5 Halemby.

wykorzystano dmuchawę napędzaną maszyną parową, zaś węgiel dostarczamy jest z pobliskiej
kopalni "Gotes Segen". Do kolonii naleŜy takŜe huta cynku "Hugo" [Knie1830].
Wirek (Antonienhütte), kolonia hutnicza na Górnym Śląsku, w rejencji opolskiej, powie-
cie bytomskim, oddalona 5/4 mili na południe - południowy zachód od Bytomia. Urząd
pocztowy znajdował się w Królewskiej Hucie, oddalonej 9/8 mili. Kolonia stanowiła własność
Hugo hrabiego Henckel von Donnersmarck. Liczyła 14 domów, zamieszkałych przez 369 osób,
wśród których było 36 ewangelików i 5 śydów. W kolonii notowano takŜe 8 rzemieślników
oraz 1 handlarza. Parafialny kościół katolicki znajdował się w Kochłowicach. W Wirku
funkcjonował wielki piec opalany koksem, który przy zatrudnieniu 26 robotników dawał
rocznie 15427 cetnarów surówki wartości 28282 talary 25 srebrnych groszy. Do produkcji
surówki wykorzystywano dmuchawę powietrza, napędzaną maszyną parową, zaś węgiel
dostarczano z pobliskiej kopalni" Gotes Segen". Do kolonii przynaleŜała takŜe huta cynku
"Hugo", połoŜona poza Wirkiem [Knie 1845]
W 1922 r., wskutek Plebiscytu, wbrew sprzeciwowi większości mieszkańców, Wirek i
Nową Wieś przyłączono do Polski. W 1924 roku zlikwidowano obszar dworki Wirek i osadę
włączono do Nowej Wsi.
Oto strona dawnego informatora, pobrana z witryny Śląskiej Biblioteki Cyfrowej
obrazująca kondycje wireckiego (nowowiejskiego) przemysłu i rzemiosła.

W 1947 roku Nową Wieś przemianowano na Wirek, który na początku 1949 roku otrzymał
status miasta. W kwietniu 1951 po zniesieniu powiatu katowickiego miasto Wirek, wraz z
miastem Nowy Bytom i dotychczas samodzielnymi miejscowościami; Bielszowicami,
Kochłowicami, Bykowiną, Halembą, Kłodnicą oraz obszarem Chebzia odłączonego od Goduli,

weszło w skład Nowego Bytomia – miasta wydzielonego na prawach powiatu. W styczniu
1959 sąsiadujące ze sobą dwa miasta wydzielone: Ruda i Nowy Bytom zostały połączone w
jeden organizm miejski o statusie powiatu – Rudę Śląską.
Werdony
Zacznijmy wycieczkę od skrzyŜowania ulic 1 Maja i Piotra Ściegiennego, spoglądając
na prawo na Werdon, a raczej na dwa Werdony, czyli zabudowę domów wielorodzinnych,
powstałą w okresie lat 1913 – 1927. W latach 70. XX wieku część budynków, jak i mnóstwo
innych budowli wireckich i czarnoleśnych wyburzono z powodu uszkodzeń doznanych od
zniszczeń górniczych.
Zamiast silić się na własne opisy, oddajmy glos znakomitemu rudzkiemu historykowi
Antoniemu Ratce:
Wiadomo powszechnie, Ŝe mieszkańcy Wirku nazwą Werdon określają stare osiedle
górnicze usytuowane pomiędzy ulicami 1 Maja, Katowicką, Pelagii Zdziebkowskiej i ks. Piotra
Ściegiennego. Jest to tzw. Wielki Werdon. Istnieje takŜe Mały Werdon, czyli nie opodal
połoŜone domy w południowo-wschodnim naroŜniku ulic 1 Maja i ks. Piotra Ściegiennego.
(...). Budowa tego górniczego osiedla została zapoczątkowana przez ówczesną kopalnię
„Lithandra” (obecnie „Pokój”) tuŜ przed pierwszą wojną światową, a większość domów od
strony zachodniej i południowej pochodzi z 1913 roku. Wybuch wojny spowodował przerwę w
pracach budowlanych. Dlatego domy osiedlowe od strony północnej (przy dzisiejszej ulicy

Katowickiej) i wschodniej (przy obecnej ulicy Pelagii Zdziebkowskiej) wzniesiono dopiero w
latach 20-tych, a większość z nich została oddana do uŜytku w 1927 roku. Werdon zbudowano
na południowym krańcu dawnej huty Ŝelaza „Antonina”, która działała od 1806 roku i została
wygaszona w latach 90-tych XIX wieku. Jeszcze obecnie na terenie osiedla moŜna zauwaŜyć
ślady fundamentów niektórych urządzeń hutniczych. (...) Nazwa Werdon nie występuje w
urzędowych dokumentach dotyczących omawianego osiedla. Jest to więc nazwanie obiegowe,
wprowadzone przez mieszkańców. Dlatego trudno z całą dokładnością uzasadnić pochodzenia
określenia Werdon. Jedni wyprowadzają je od podobieństwa do zabudowań francuskiego
miasta Verdun, znanego z krwawej bitwy, toczonej pomiędzy wojskami niemieckimi i
francuskimi w 1916 roku, inni twierdzą, Ŝe w wireckim osiedlu zamieszkało wielu byłych
Ŝołnierzy – uczestników tejŜe bitwy, a jeszcze inni przypuszczają, Ŝe nazwa Werdon ma związek
z faktem, Ŝe osiedle powstało na terenie dawnej huty, nazywanej na początku XX wieku przez
ludność miejscową werkiem [Antoni Ratka: Skąd pochodzi nazwa wireckiego osiedla
Werdon?].
Huta Antonia albo Antonina
Wspominany w relacji ‘Werk’ to nieistniejąca huta Antonia . Inne nazwy to Antonia, Antonienhütte, Antonienhuette, Antonina, Huta
Antonina, Huta Antonja. Była hutą Ŝelaza załoŜoną w 1805 roku na terenie Nowej Wsi
(dzisiejszego Wirku), Zaliczana wówczas do rzędu trzech największych hut Ŝelaznych na
Górnym Śląsku, obok państwowych zakładów hutniczych w Gliwicach i Królewskiej Hucie.
Jako jedna z pierwszych była opalana koksem. W roku 1801 6 hrabia Józef Lazar Henkel 7 von
Donnersmarck w Wirku /Neudorf/ - Nowa Wieś, która była jego posiadłością, zaraz po
wybudowaniu pierwszego pieca koksowego w Königshütte /Chorzów/, załoŜył hutę Ŝelaza
/Eisenhütte/, którą nazwał „Huta Antonia” /Antonienhütte/, stosownie do Ŝony właściciela
Antonii, herbu Praschma. Wkrótce powstały wokół huty zabudowania mieszkalne
/Wohnungsanlagen/, liczne [A. Koziellek: Kronika parafii Antonienhütte/Wirek].
Obszar zajmowany przez hutę wynosił około 20 hektarów, a swoim kształtem zbliŜony
był do trójkąta. Jego południowa podstawa opierała się o dzisiejszą ulicę ks. Piotra
Ściegiennego, gdzie huta graniczyła z terenem kościelnym. Na północy obszar huty sięgał
nieomal do dzisiejszego skrzyŜowania ulic 1 Maja, Głównej i Dąbrowskiego. Wschodnia
granica huty biegła wzdłuŜ potoku Struga, płynącego od Czarnego Lasu do Kochłówki. (...)
6 Tak w oryginale.
7 Tu i w wielu innych cytatach taka pisownia nazwiska zamiast poprawnego Henckel.

Ślady zachodniej granicy huty zaznaczają jeszcze dzisiaj domy wznoszące się przy ulicy 1
Maja, naprzeciwko osiedla Werdon. Ich pierzeja odchylona jest od biegu głównej ulicy,
poniewaŜ właśnie tuŜ przed nimi biegła dawniej droga okalająca od zachodu teren huty.
PrzedłuŜenie tej drogi stanowi istniejąca do obecnych czasów ulica Zygmunta Krasińskiego
[A. Ratka: Gdzie znajdowała się huta Ŝelaza „Antonina”?];
Przy zakładzie wyrosła z czasem wielka osada przemysłowa. Osada Antonienhütte –
nazywana juŜ wtedy 8 przez ludność miejscową Wirkiem (nawet w literaturze niemieckiej z 1830
roku występuje Wyrrek) – wskutek szybkiego rozwoju przekształciła się w samodzielna gminę,
niezaleŜną od Nowej Wsi, występującej wówczas pod urzędową niemiecką nazwą Neudorf.
Odtąd, aŜ do 1924 roku, te dwie jednostki administracyjne rozwijały się samodzielnie [A.
Ratka, Od Villa Nova do Wirku].
Administracyjnie jej powstanie 9 spowodowało wyodrębnienie się Wirku z Nowej Wsi
jako osady, którą Niemcy nazywali „Antonienhuette”. (...) Huta „Antonina” rozmieszczona
była u podnóŜa wzgórza wireckiego nad rzeczką zwaną „Struga”, której wody spływały z
pogranicza Rudy południowej zboczem wzniesienia Czarnego Lasu [H. Buszman:
Uprzemysłowienie Wirku od 1798 do 1922 roku.
Antonienhütte, Wyrrek, kolonia hutnicza ma Górnym Śląsku, w rejencji opolskiej,
powiecie bytomskim, oddalona 6/4 mili na południe - południowy zachód od Bytomia. Urząd
pocztowy w Królewskiej Hucie, oddalonej o 9/8 mili. Własność Hugo hrabiego Henckel von
Donnersmarck. W kolonii znajduje się 14 domów zamieszkałych przez 219 osób (wszyscy
katolicy). Kościół parafialny znajduje się w Kochłowicach. [Knie1830].
Południową część nowej gminy zajmowała Nowa Wieś. Jej początki sięgają drugiej
połowy XVIII stulecia i wiąŜą się z osadnictwem w dobrach Lazara Henckel von
Donnersmarcka. Pierwsza o niej wzmianka pochodzi z 1774 roku. Proces industrializacji tego
obszaru nastąpił w XIX wieku. Powstały tu wówczas kopalnie węgla kamiennego, huty Ŝelaza,
cynku i ołowiu, wytwórnia cegły szamotowej. W tym samym okresie osada huty "Antonia" stała
się teŜ centrum handlowym z targowiskiem i halą targową. Napływowa ludność pochodzenia
niemieckiego i Ŝydowskiego dała początek zamoŜnej warstwie mieszczańskiej [A. Steuer:
Dzieje sportu w Nowej Wsi (1889-1939)];
Od 1828 r. do 1870 r. gmina nosiła miano Gemaine Antonienhütte w powiecie
bytomskim. W 1870 r. przekształcona w obszar dworski Gutsbezirck Antonienhütte. Od 1873
r. naleŜała wraz z gminą Nowa Wieś (Neudorf) do nowo utworzonego powiatu katowickiego
8 1828 rok.
9 Huty Antonina.

Huta Hugo albo Hugona
Była drugą wielką hutą, ale wytapiała cynk. Nosiła nazwę pamiątkową od imienia
właściciela Hugo Henckel von Donnersmarcka. Inne nazwy: Huta Hugona, Cynkownia Hugo,
Cynkownia Hugona, Hugo, Hugo Hütte, Hugohütte, Hugo Zinkhütte. Pracowała od 1812
roku 10 do 1832; następnie własność spadkobierców; w roku 1928 zakupiona przez Schlesische
A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb; unieruchomiona w 1932 roku.
W Nowej Wsi zbudowali Donnersmarckowie linii bytomskiej, oprócz w ruch
wprowadzonych hut w latach 1818 i 1820, Hugona i Miłości i hutę Nadziei (...) [Pier-HGH].
Obok zakładu wykształciła się Kolonia Hugo, osada dla robotników zbudowana w
latach 1852 – 1853; obecnie jest to rejon ulicy Katowickiej.
Stary Gościniec
Na przeciwko Werdonów, po zachodniej stronie ulicy 1 Maja zachowały się
pozostałości starego układu komunikacyjnego. To odnoga ulicy rozpoczynająca się od posesji
nr 259 i biegnąca w pobliŜe ulicy Alojzego Jankowskiego. Dalszym przedłuŜeniem dawnego
szlaku była obecna ulica Zygmunta Krasińskiego.
10 Podawane są róŜne daty, m. in. 1815 [RŚDK]

Gościniec , to zwyczajowa nazwa bitego
traktu komunikacyjnego, powstałego w początkach XIX wieku, o ogólnej orientacji z północy
na południe, biegnącego z Bytomia przez Rudę, Czarny Las, Wirek, Nową Wieś, Halembę. do
Wygody i dalej w kierunku Mikołowa oraz Rybnika i śor. Jedna z głównych odnóg tego traktu
prowadziła takŜe przez Łagiewniki, Chropaczów, Świętochłowice, Czarny Las, Wirek, Nową
Wieś do Halemby i dalej.

Przed pierzeją starych domów rozciąga się zieleniec, na którym występują: klony
pospolite (Acer platanoides L.) 11 , klony jesionolistne (Acer negundo L.), robinie białe (Robinia
pseudoacacia L.), dąb czerwony północny (Quercus borealis var. maxima Ashe), lipy
drobnolistne (Tilia cordata Mill), wierzby białe „płaczące” (Salix alba var. tristis Gaud.) i
topole późne (Populus x canadensis serotina Hart.), w tym jedna dość okazała. Interesujące
jest drzewko jabłoni rajskiej purpurowej (Malus x purpurea (A. Barbier) Rehder)
Przechodząc przez skrzyŜowanie ulic 1 Maja z Katowicką widzimy po lewej stronie
modernistyczny gmach obecnego gimnazjum, a po prawej budynek podobny w typie do
zabudowy nieodległej ulicy Kubiny. Przy posesji nr 272 stoi równieŜ zabytkowy budynek, a
przed nim kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum L.) o dwu pionowych prowadnikach,
o obwodzie 273 cm i wysokości 18 m. Sąsiednią posesję zajmuje bar „Pod Kasztanami”,
wywodzący nazwę od czterech okazałych drzew tego gatunku, w tym dwóch rosnących od
strony północnej o wymiarach: obwód 260 cm, wysokość 18 m i 242 cm, wysokość 18 m.
11 Nazwy łacińskie roślin zostaną wymieniane jedynie w wypadku, gdy roślina występuje w tekście po raz
pierwszy.

Kolejna posesja, niezabudowana, odsłania niespodziankę, wielki okaz buka
zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) o niezwykle zdeformowanym pniu. Obwód pnia pod
zgrubieniem wynosi 340 cm, w najszerszym miejscu 423, a wysokość drzewa – 12 m. Obok
rosną grusza pospolita (Pyrus communis L.) Ŝywotnik zachodni (Thuja occidentalis L.).
Szpital wirecki
Dawny szpital hutniczy stoi nieomal dokładnie po przeciwnej stronie ulicy, na działce
nr 279. Składa się z kompleksu kilku budynków. Budynek główny wybudowano w 1898
roku, autor projektu nieznany.

W latach 70. XX w. wykonano prace remontowe. Wyprowadzka szpitala z budynku
nastąpiła w 2003 roku. Obok szpitala znajduje się niewielkie zadrzewienie: kasztanowce, lipy,
jesiony (Fraxinus excelsior L.), z grotą Matki Boskiej (obecnie bez statuetki) oraz kostnicą
przyszpitalną wzniesioną prawdopodobnie na przełomie XIX i XX wieku [Informacja z Biura
Miejskiego Konserwatora Zabytków w Rudzie Śląskiej].
W czynnej do dziś szpitalnej kaplicy p.w. św. Karola Boromeusza i św. Eufemii
moŜna podziwiać cenne witraŜe.

Na prawo do bramy wjazdowej rośnie kasztanowiec biały o wymiarach pomnikowych:
obwodzie 279 m, wysokości 19 m.
Po drugiej stronie ulicy cieszy oczy widok odnowionych kamienic.

Za sąsiednim budynkiem nr 281 zajrzyjmy na podwórze z wielkimi krzakami
leszczyny pospolitej (Corylus avellana L.) i brzozami brodawkowatymi (Betula pendula
Roth)
Kolejna posesja nr 283 zadziwia nagromadzeniem przez właścicieli, na dość
ograniczonym obszarze, ogromnej kolekcji iglaków, głównie drzew: Ŝywotników zachodnich,
cyprysików Lawsona (Chamaecyparis lawsoniana Parl.), świerków kłujących (Picea pungens
Eng.), w odmianach glauca i argentea oraz jałowców dekoracyjnych (Juniperus sp.).
Dojrzymy tutaj takŜe sosny czarne (Pinus nigra Arnold) i sosnę kosówkę (Pinus montana
Mill.).

Stąd tylko kilkaset metrów dzieli nas do ulicy Pawła Kubiny i kościoła ewangelicko-
augsburskiego. Dawniej domy stojące na tym odcinku oraz po lewej stronie ulicy Kubiny
nazywano Kolonią Jakubowskiego.
Kolonia Ficinus
Kolonia Ficinus (Kolonia „Ficinus”, Ficinus, Ficynus) nazwę swą zawdzięcza
G[eorgowi?] Ficinusowi, radcy górniczemu (bergratowi) i dyrektorowi generalnemu
(landratowi) 12 w dobrach hrabiego Henckel von Donnersmarcka, będącemu nominalnie
zastępcą właściciela w sprawach majątkowych, a w latach 1861-1866 takŜe pierwszemu
przewodniczącemu Górnośląskiego Związku Przemysłowców Górniczo-Hutniczych. Osiedle
robotnicze wybudowano z jego inicjatywy w latach 1860-1867, dla pracowników kopalni
„Gottesesegen” 13 („Błogosławieństwo BoŜe”) 14 .
12
Ficinus jako protestant stawiał przeszkody przy budowie kościoła pw. św. Wawrzyńca i Antoniego, ale uległ
woli mocodawcy.
13
Kopalnia, naleŜąca do bytomsko-siemianowickiej gałęzi rodu Donnersmarcków, powstała w roku 1802
14 Nazwa polska nadana w 1922 roku.

Kolonia – obecnie najstarszy na terenie Górnego Śląska zachowany zespól
budownictwa patronackiego - składała się z 16 jednopiętrowych, wolnostojących domów z
kamienia i cegły, nieotynkowanych, wzniesionych w układzie kalenicowym, na planie
prostokąta z przybudówkami 15 , podpiwniczonych, zasiedlanych przez 4 rodziny. KaŜdy z
budynków miał dwa wejścia od strony południowej i północnej, osobno dla lokatorów parteru i
piętra. Osadę cechował charakter wiejski. Do kaŜdego domu naleŜała parcela ziemi uprawnej.
1867 rok. W Wirku zakończono – prowadzona od 1860 roku – budowę kolonii
„Ficinus”, składającej się z 16 kamienno-ceglanych domów robotniczych czterorodzinnych.
Kolonia ta stanowi obecnie jedyny w swoim rodzaju zespół zabytkowy na Górnym Śląsku (...)
[A. Ratka, Od Villa Nova do Wirku].
Materiał domów jest rzadkością 16 , to naturalny piaskowiec. Mieszkania były bardzo
proste, składały się z przedsionka, duŜej kuchni i małej izby, ale jak na swoje czasy był to
wysoki standard. W jednym budynku były cztery mieszkania – dwa na parterze i dwa na
piętrze. Równolegle do pasa familoków stały zabudowania gospodarcze [P. Nadolski,
Niezbędnik Miejski. Ruda Śląska].
15 Najprawdopodobniej późniejszymi.
16 Autor mocno się myli. Piaskowiec był bardzo popularnym tworzywem pozyskiwanym w wielu
kamieniołomach, m. in. w Halembie, Kochlowicach, Bykowinie, stosowanym do budowania domów i na
okładziny kościołów.

Aktualnie kolonię, znajdującą się w końcowym stadium rewitalizacji, przekształcono w
pasaŜ handlowo-usługowy, pod nazwą PasaŜ Kubiny. Obiekt wpisano do rejestru zabytków,
pod nr A/1231/78. Od 19 października 2006 Ficinus znajduje się wraz z osiedlami
robotniczymi w Giszowcu i Nikiszowcu na Szlaku Zabytków Techniki Województwa
Śląskiego.
Kościół ewangelicko-augsburski
Zwany popularnie „Ewangelikiem” kościół imienia Odkupiciela w Wirku – świątynia
parafii ewangelicko-augsburskiej przy ulicy 1 Maja 291. Projekt sporządził architekt Henry z
Wrocławia, budowę prowadził mistrz Hemmann z Bielszowic. Kamień węgielny wmurowano
23 czerwca 1901 r., budowę ukończono w 1902 r.

Kościół (...) ceglany, na kamiennym cokole, o licu klinkierowym. Fasada (od strony
zachodniej) - pięcioosiowa, dwuelementowa. Od strony północnej flankuje ją wieŜa, na rzucie
kwadratu, umieszczona niesymetrycznie w północno-zachodnim naroŜniku świątyni. W jej
przyziemiu znajdują się przedsionek oraz główne wejście - portal w kształcie arkady zamkniętej

łukiem ostrym, zwieńczony trójkątnym szczytem. WieŜa w górnej części dwuosiowej zwieńczona
jest czworobocznym hełmem. Część centralna, trzyosiowa, została zwieńczona trójkątnym
szczytem. Główny jej element to wielka ostrołukowa arkada, wypełniona trójpolowym
maswerkiem. Elewacja wschodnia - identycznie rozwiązana jak fasada, z tą róŜnicą, Ŝe jej
główny element to wielka rozeta. Elewację południową rozczłonkowuje usytuowany w jej
zachodnim naroŜniku dwuosiowy ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem. Oskarpowany, o
arkadowym gzymsie koronującym.

Kościół jest budowlą salową, o trzyprzęsłowym korpusie nawowym przekrytym
sklepieniem łupinowym, o charakterze krzyŜowo-Ŝebrowym, wspartym na wspornikach o
dekoracji roślinnej i jednoprzęsłowym wydzielonym prezbiterium (prostokątnym), przekrytym
sklepieniem krzyŜowoŜebrowym. We wnętrzu zachowało się pierwotne, neogotyckie, kompletne

wyposaŜenie: ołtarz, ambona oraz chór z prospektem organowym - połączone ze sobą. To
rozwiązanie, właściwe dla niektórych świątyń protestanckich, jest rzadkością na obszarze
przemysłowej części Górnego Śląska i zasługuje na uwagę, jak równieŜ chrzcielnica, ławki (w
układzie amfiteatralnym), drewniana empora dla wiernych wraz z ławkami (równieŜ w
układzie amfiteatralnym) od strony zachodniej oraz (w większej części zachowane) witraŜe
geometryczne. Obiekt otoczony jest pierwotnym ogrodzeniem [Sztuka sakralna Rudy Śląskiej].
Nad portalem świątyni dostrzegamy niemiecką inskrypcję: Ein feste Burg ist unser
Got czyli „PotęŜną twierdzą jest nasz Bóg”, często tłumaczoną jako: „Warownym grodem jest
nasz Bóg”. To fragment pieśni napisanej w 1529 roku przez Martina Lutra, która z czasem
stała się hymnem Reformacji. Według luterańskiej tradycji, została ułoŜona w trakcie podróŜy
na sejm Rzeszy w Augsburgu i stanowi wolne tłumaczenie Psalmu 46. Pieśń jest chętnie
wykonywana podczas naboŜeństw w większości kościołów protestanckich (m.in. luteranie,
baptyści, metodyści, adwentyści, kalwini, wolni chrześcijanie). Zawsze towarzyszy ona
uroczystościom z okazji Święta Reformacji, w dniu 31 października
[http://pl.wikipedia.org/wiki/Warownym_grodem_jest_nasz_Bóg].
Plaza i okolice
Plaza, Plaza Center, Ruda Śląska Plaza, to centrum rozrywkowo-usługowe pomiędzy
ulicami 1 Maja, Obrońców Westerplatte, Kupiecką i Jarosława Dąbrowskiego, oddane do
uŜytku 6 listopada 2001 roku. Na powierzchni ponad 20 tysięcy m kw. znajduje się Cinema
City (8 sal kinowych), Famtasy Park (kręgielnia, bilard, salon gier komputerowych, gier
multimedialnych), kawiarnie, restauracje, market spoŜywczy sieci Ahold 17 , pawilon ze sprzętem
AGD, sklep elektroniczny. Przy Plazie wybudowano parking na 650 samochodów [Plaza
otwarta, „Wiadomości Rudzkie”, 7.11.2001].
Niegdyś obszar zajmowany obecnie przez supermarket oraz sąsiednie pawilony
handlowe był terenem targowiskowym i odgrywającym waŜną rolę komunikacyjną. Tutaj
rozpościerała się stacja Wirek Nowowiejski na trasie kolejki wąskotorowej. Według
informacji przekazanych przez Jana Kołodzieja, wielkiego miłośnika kolejnictwa rudzkiego 18
i śląskiego duŜa stacja Górnośląskiej Kolei Wąskotorowej na linii głównej Tarnowskie Góry
– Repty – Karb - Bobrek – Orzegów – Chebzie - Nowy Bytom - Wirek (nazwy współczesne).
Linię tą, jako jedną z dwóch linii głównych Towarzystwa Kolei Górnośląskiej
17 Obecnie Carrefour.
18 Termin ten stosuję w odniesieniu do obecnego organizmu miejskiego, w skład którego weszły niegdyś
samodzielne miasta i gminy.

(Oberschlesische Eisenbahn) otwarto w roku 1854. Cały system kolejki wykonano według
projektu firmy „Bracia Oppenfeld” z Wrocławia na podstawie koncesji z 24 marca 1851 r.
Wcześniej, bo na przełomie XVIII i XIX stulecia było to wiele mniejszych kolei
konnych. W roku 1855 zastosowano tu pierwsze produkowane seryjnie parowozy
wąskotorowe. Pomimo planowanego pierwotnie charakteru pracy, jakim był m.in. dowóz
towarów do kolei normalnotorowej, kolej wąskotorowa działała samodzielnie. Łączyła z sobą
niemal wszystkie duŜe zakłady przemysłowe na Śląsku. Rozstaw szyn GKW wynosił 30 cali
pruskich (785 mm). Istniejące jeszcze dziś i eksploatowane odcinki tej kolei są najstarszą,
nieprzerwanie czynną koleją wąskotorową na świecie.

Równia stacyjna stacji Wirek Nowowiejski rozciągała się na północ od terenu
dzisiejszej „Plazy”. Ze stacji tory prowadziły do wireckich hut Donnersmarcka, do
„szamotowni”, do huty Hugo, głównych warsztatów Rudzkiego Zjednoczenia PW, oraz
wzdłuŜ ulicy Katowickiej do zakładów w pobliŜu Zgody. Stacja istniała jeszcze po II wojnie
światowej.
Kolej wąskotorowa biegła wschodnim skrajem obecnej ulicy Kupieckiej dawnej
Pocztowej (Postsrasse).
Na obecnej ulicy Henryka Sienkiewicza opuszczano szlabany. Niedaleko przebiegała
teŜ linia tramwajowa, obecnie przesunięta na ulicę Odrodzenia.
Na północnym odcinku obecnej ulicy Dąbrowskiego wznosił się długaśny „spichlerz”
– nieistniejący dzis budynek przy, stojący jeszcze kilkanaście lat temu na terenie zajętym
aktualnie pod parkingi supermarketu Plaza.

Zdjęcie ze zbiorów Krystiana Gałuszki
Początkowo stanowił halę cynkowni Liebe Hoffnung czynnej do 1925 r., następnie po
likwidacji huty, od 1934 roku, miejską halę targową. Na parterze handlowali katolicy na
piętrze śydzi. Mieli tu około sto stanowisk. Na parterze była duŜa restauracja, którą w 1931
roku prowadził Jacoby Sally [Kop-RSZD3]. Po II wojnie światowej obiekt przekształcono na
magazyny zboŜowe; zburzono w latach 90. XX wieku.
Synagoga
Po dawnej boŜnicy Ŝydowskiej w Wirku nie pozostał najmniejszy ślad. Miejsce, na
którym stała nie jest dokładnie znane. Nie wiadomo, czy pokrywają je dziś chaszcze dzikiego
zielska, czy bruk parkingu samochodowego. Zamiast prób opisu i komentarzy przytaczam
obszerne fragmenty publikacji Barbary i Adama Podgórskich, zamieszczonej na łamach
„Wiadomości Rudzkich”, 7 i 28 maja 2008 roku.
„Nie ma w Rudzie Śląskiej mroczniejszej tajemnicy, niŜ skrywająca wiadomości o
Ŝydowskiej boŜnicy w Wirku, istniejącej ongiś przy obecnej ulicy Kupieckiej. Chcąc
dowiedzieć się czegokolwiek na jej temat, wykonaliśmy ogrom pracy, kontaktując się z
mnóstwem instytucji i osób.
Pisaliśmy do śydowskiego Instytutu Historycznego i Towarzystwa Społeczno-
Kulturalnego śydów w Polsce, do Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Izraelskiej.
Kontaktowaliśmy się z profesorem Marcinem Wodzińskim w Uniwersytecie Wrocławskim,

autorem programu dla międzynarodowego zespołu mającego zajmować się solidną
dokumentacją synagog na Śląsku. Dotarliśmy do profesora Janusza Spyry w cieszyńskiej filii
Uniwersytetu Śląskiego. Wszyscy odpowiadali uprzejmie, lecz krótko: Nie mamy Ŝadnych
informacji! Tylko listy do Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego i Muzeum Górnictwa
Węglowego w Zabrzu, gdzie ponoć pracują znawcy problemu, zostały całkowicie
zignorowane. No cóŜ, jacy eksperci, taka kultura reakcji.
Pozostało nam ograniczyć się początkowo do szczątkowych wiadomości
pozostawionych przez Jana S. Dworaka, który zanotował, Ŝe synagoga w Wirku powstała w
1891 roku, a została spalona przez hitlerowców we wrześniu 1939 roku. I to było wszystko!
Próbowaliśmy docierać do wiekowych rudzian, pytając, co się stało ze świątynia: czy ją
wysadzono w powietrze, czy spalono, czy rozebrano cegła po cegle? Nikt, nic nie wiedział.
Była sobie synagoga i znikła. śaden problem!
Najwięcej światła rzucił Franciszek Bukal, były radny, który urodził się i mieszkał w
Wirku, przy obecnej ulicy Magdziarza. Mało tego, mieszkał w kamienicy, w której mieszkała
równieŜ rodzina Ŝydowskiego krawca. Był on nie tylko znakomitym fachowcem, ale i wysoce
nieortodoksyjnym Izraelitą, bowiem uwielbiał kotlety schabowe, na które chadzał po kryjomu
do mamy Pana Franciszka, płacąc za nie szczodrze.
Franciszek Bukal kolegował się z jego synem, Miał 8 lat gdy wybuchła wojna.
Któregoś wrześniowego dnia chłopcy dowiedzieli się, Ŝe synagogę „szprengło”. Niemieckie:
In die Luft sprengen, znaczyło ‘wysadzić w powietrze’, na przykład dynamitem. I taki właśnie
los spotkał wirecką boŜnicę. Ludzie chodzili potem oglądać kupę gruzów, widniejącą za
metalowym płotem z kutych prętów.

Dziś po świątyni nie ma ani śladu na powierzchni ziemi. W głębi zachowały się
pewnie resztki fundamentów. Obecnie na tym miejscu jest parking, wykorzystywany jako
targowisko w kaŜdy czwartek 19 . Nie zostało takŜe nic z okolicznych budowli zajmowanych
przez śydów: chederu, domu rabina i koszernego sklepu mięsnego.
Na domiar złego nie zachowały się Ŝadne dokumenty dotyczące synagogi, ani samej
gminy Ŝydowskiej, istniejącej od pierwszej polowy XIX wieku, a będącej filią rabinatu
istniejącego w Królewskiej Hucie, wcześniej zaś naleŜącej do synagogi bytomskiej. Być moŜe
sami śydzi uciekając przed wojenną nawałnicą zdołali wywieźć i ukryć swe archiwa. Być
moŜe, zagrabili je hitlerowcy i leŜą gdzieś w przepastnych magazynach Staatsarchiv w
Berlinie. Oby! 20
Gmina wirecka, która miała w Nowej Wsi swoją salę modlitewną juŜ w roku 1840,
skupiała od 1862 roku takŜe śydów czarnoleśnych. Więcej szczegółów podaje Krzysztof
Gołąb w udostępnionej nam rozprawce: Mniejszość Ŝydowska na Górnym Śląsku. Stosunki
demograficzne, struktura społeczno zawodowa i majątkowa. Czytamy tam: W 1857 roku
śydzi z Wirku bezskutecznie próbowali utworzyć samodzielną gminę dla miejscowości: Wirek,
Bielszowice, Kochłowice i Bykowina. Następnie próbowano przyłączyć wspomniane
19 Jest to informacja mylna. autorzy ustali bowiem potem, Ŝe synagoga stała z tyłu obecnego domu przy ulicy
Kupieckiej nr 5; dom ten widnieje zresztą na publikowanej fotografii, udostępnionej przez Przemysława
Noparlika.
20 Z archiwum tego nadeszła odpowiedź, Ŝe nie posiada ono Ŝadnych materiałów na ten temat.

miejscowości do gminy mikołowskiej, a w drugiej części, zwłaszcza Nowej Wsi do gminy w
Bytomiu. Swoją prośbę ponowili w 1862 roku, kupili ziemię pod budowę boŜnicy. W 1862
roku utworzono filię gminy królewskohuckiej w Wirku, w którym w 1891 roku wzniesiono dom
modlitewny. Filia ta obejmowała miejscowości: Rudę, Rudzką Kuźnię, Biskupice, Makoszowy,
Rudę Porębę, Sośnicę, Kłodnicę oraz Wirek, Bykowinę, Kochłowice, Radoszowy, Halembę,
Nową Wieś, Bielszowice, Kończyce i Pawłów.
Najwięcej informacji o synagodze znajdujemy, co mogłoby w pewnym stopniu
dziwić, na stronie internetowej parafii pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca i Świętego
Antoniego w Wirku. Nas to nie dziwi, `poniewaŜ ksiądz proboszcz Franciszek Zając,
wielokrotnie podkreślał, Ŝe z górą wiekiem temu trzy społeczności wyznaniowe;
rzymskokatolicka, ewangelicko–augsburska i Ŝydowska Ŝyły tu w duchu prawdziwie
ekumenicznym. Nieomal jednoczenie wznosiły swoje świątynie. A kiedy w roku 1901
wbudowano kamień węgielny pod ewangelicki kościół Odkupiciela, pieniądze na jego
budowę dawały zgodnie i z serca: parafia katolicka i gmina Ŝydowska!
Teraz kolejna rewelacja. Na posiadanej przez nas niemieckiej mapie przemysłowej
dawnego Schwarzwaldu z marca 1898 roku, sporządzonej we Wrocławiu, widnieje sygnatura
Synagoge czyli synagoga w okolicach obecnego Czarnego Lasu i to w regionie obecnego
kościoła Świętego Ducha. Natomiast nie ma synagogi w Wirku!
Powróćmy jeszcze na chwilę do synagogi w Wirku, Nowej Wsi czy słuszniej
Antonienhucie. Do chwili obecnej znano jedno - jedyne przedstawienie tej świątyni, na
zdjęciu wykonanym około 1930 roku, a prezentowanym w opracowaniu ikonograficznym J.S.
Dworaka [1983]. Nieskromnie komunikujemy zatem, Ŝe zdołaliśmy powiększyć „stan
posiadania”, aŜ do 300%!!!. Dzięki uprzejmości Panów Michała Lubiny i Zdzisława Sobieraja
w Muzeum Miejskim w Rudzie Śląskiej nieoczekiwanie odnaleźliśmy pocztówkę z przełomu
XIX i XX stulecia przedstawiającą ówczesną ulicę Pocztową w Antonienhucie. Na drugim
planie widniej fragment „naszej” synagogi.
Drugą rewelacyjna niespodziankę zafundował nam Przemysław Noparlik, znajdując w
starym albumie pewnego mieszkańca Kochłowic, prześliczne zdjęcie tej synagogi, w ujęciu
od tyłu.
Mamy więc doskonałą moŜliwość wyobraŜenia sobie tej okazałej synagogi
wzniesionej w stylu architektury neomauretańskiej, modnej wówczas i charakterystycznej dla
innych świątyń Ŝydowskich na Górnym Śląsku. Była zbudowana z cegły i zwieńczona jedną
wielką oraz dwiema mniejszymi, sferycznymi kopułami. Szkoda, Ŝe przepadła przez
zbrodniczą ideologię i podłość”.

Ulica Jarosława Dąbrowskiego
Przed wojną wraz z obecną ulicą Henryka Sienkiewicza (dawniej m. in.
Morgenrotherstrasse) stanowiła główne centrum handlowe Wirku. Poprzednie nazwy Hutten
Str., Hutnicza, Karola Miarki. Z początku XIX wieku powstały przy tej ulicy dwie cynkownie
„Liebe” i „ Hoffnung” (Miłość, Nadzieja); w 1857 połączyły się w hutę cynku „Liebe –
Hoffnung”. Pozostała po niej hałda za pawilonem „Domino”.
Miejska Biblioteka Publiczna
Pod numerem 18 mieszczą się wspólnie dwie odrębne nieruchomości. Pierwsza to
budynek stanowiący obecnie własność prywatną, druga - siedziba Miejskiej Biblioteki
Publicznej w Rudzie Śląskiej. Niegdyś znajdowała się w tym miejscu znana wirecka oberŜa u
Witoli.
Tak pisze o tym Krystian Gałuszka:
Posiadał on 21 kamienicę, która miała jeden numer, ale składała się jakby z dwóch
budynków. I być moŜe jeden z nich powstał w roku 1881, a drugi w 1889 roku. W budynku, w
którym obecnie znajduje się biblioteka, mieściła się restauracja i hotel, a w budynku obok,
której obecnym właścicielem jest PSS Społem w Rudzie Śląskiej, mieściła się sala -
21 Witola.

powiedzmy widowiskowa - gdzie odbywały się róŜnego rodzaju imprezy, począwszy od walk
bokserskich, poprzez wszelkiego rodzaju zabawy i potańcówki, a kończąc na występie Chóru
"Lutnia", Chóru "Słowiczek", czy teŜ przedstawieniach teatrów amatorskich. W ogrodzie były
stoliki i coś w rodzaju altanek i tam co niedzielę koncertowała orkiestra dęta kopalni
„Wanda-Lech", bądź grajkowie-amatorzy. W świadomości mieszkańców funkcjonowało
pojęcie "u Witoli", a oznaczało oba budynki stojące obok siebie w ciągu ulicy Dąbrowskiego,
tym bardziej, Ŝe ten mini kompleks naleŜał do jednego właściciela i posiadał jeden numer
administracyjny. (...)
Po drugiej wojnie światowej pozbawiono właścicieli własności, a ich samych
wysiedlono do Niemiec. (...) Po przejęciu własności przez władzę ludową sztucznie podzielono
własność Witolów. Na domiar złego w latach siedemdziesiątych, ze względu na skutki szkód
górniczych wyburzono całkowicie budynek naleŜący do PSS Społem w Rudzie Śląskiej, której
fronton był chyba najładniejszy w całym ciągu ulicy Dąbrowskiego, a w jego miejsce
wybudowano sklep w manierze architektury lat siedemdziesiątych (ciekawe, co wtedy robił
konserwator zabytków) [Miejska Biblioteka Publiczna w Rudzie Śląskiej}.
Poczytajmy jeszcze o samym gmachu MBP: O budowli architekt Łukasz Głodny
pisze: "Jest to architektura utrzymana w duchu dziewiętnastowiecznego eklektyzmu z wyraźną
manierą klasycystyczną. Fasada główna obiektu jest akcentowana środkowym ryzalitem.
Ryzalit ten przez dwie kondygnacje traktowany jest portykowo. Zwracają uwagę cztery
pilastry pseudokorynckie dźwigające wydatny gzyms, a raczej fragment gzymsu, nie
doprowadzony nawet do granic ryzalitu. Nad nim znajduje się skromniejszy gzyms
rozciągnięty juŜ na całą szerokość elewacji (zwrócić naleŜy uwagę na podkreślający go pas
wolich oczek). WyŜej ryzalit traktowany jest trójdzielnie, ale środkowe okno będące
elementem podziału jest ślepe, wypełnione płaskorzeźbą i obrzeŜone małym portykiem z
pilastrami zwęŜającymi się ku dołowi. Ryzalit zakończony jest szczytem. Kompozycja fasady
jest symetryczna." [Za: K. Gałuszka: Miejska Biblioteka Publiczna w Rudzie Śląskiej]
W budowli tej moŜna się dopatrzeć neoklasycyzmu z elementami innych styli. W duŜej
sali często odbywały się przedstawienia teatralne, potańcówki i zabawy. W sali tej jeszcze w
latach pięćdziesiątych XX wieku, druŜyna bokserska „Wawelu” Wirek rozgrywała swoje
mecze. Obecnie w budynku dawnego hotelu, od 1985 roku mieści się Biblioteka Centralna
Miasta Ruda Śląska, powstała w 1959 roku po połączeniu miejskich bibliotek w Rudzie i
Nowym Bytomiu. (...) W 1990 roku budynek był remontowany z powodu szkód górniczych. W

1996 roku przywrócono historyczny kształt elewacji frontowej oraz zawieszono płaskorzeźbę 22
autorstwa rzeźbiarza Marka Walczaka [Kop-RSZD3].
Poczta wirecka
Zabytkowy budynek stojący na rogu ulicy Pocztowej i J. Dąbrowskiego.
22 Jest o płaskorzeźba z masy plastycznej, imitująca odlew z brązu.

Niestety nie zachowały się Ŝadne informacje, ani dokumenty na jego temat. W pobliŜu
znajdują się cztery dorodne kasztanowce zwyczajne, a po drugiej stronie ulicy oraz przez
pawilonem Hermes skupiska boŜodrzewów gruczołowych, nazywanych równieŜ ajlantami
gruczołowatymi lub boŜodrzewami chińskimi (Ailanthus altissima (Mill.) Swingle).

Ulicą Pocztową dostajemy się do ulicy Juliana Ursyna Niemcewicza, potem w lewo
ponownie do ulicy Sienkiewicza, skąd juŜ tylko krok dzieli nas do Szybu Andrzeja, chyba
najbardziej charakterystycznej budowli w Wirku.
Szyb Andrzeja
Szyb Andrzej, szyb Andrzeja, Aschenborn, Aschenbornschacht – dawny szyb
wydobywczy Aschenborn (nazwa od 1922 roku) kopalni „Błogosławieństwo BoŜe”
(Gottesegen) w Wirku, zamkniętej w 1926 r. Zachowała się wieŜa szybowa wzniesiona w
latach 70. XIX wieku, poddana w 2007 r. zabezpieczeniu konserwatorskiemu. Ma ona kształt
wieŜy obronnej typu Malakoff 23 , o rzucie kwadratowym, czterokondygnacyjnej, o wysokości
około 28 m. NaleŜy do nielicznych tego typu pamiątek architektury przemysłowej na Górnym
Śląsku. Wpisana do rejestru zabytków (A/1226/78).
23 Nazwa pochodzi od tzw. „wieŜy małachowskiej”, wzorowanej na Kurhanie małachowskim pod Sewastopolem
na Krymie.

Pierwotna jego nazwa to Aschenborn, która pochodziła od nazwiska dyrektora
zakładu górniczego. Budowę szybu rozpoczęto w 1870 roku. Posiadał jednopiętrową klatkę
wyciągową. Od lat 50. napędzano go maszyną parową systemu kołowrotowego, wyposaŜoną
w hamulec manewrowy. Wyprodukowano ją w firmie „Minzer” w Katowicach. Do budynku
nadszybia od strony zachodniej (...) dobudowano halę maszyny wyciągowej wraz z
magazynem podręcznym i rozdzielnią. Od strony południowej znajdowała się kotłownia,
maszynownia, wydział elektryczny oraz budynek warsztatu mechanicznego. Pomiędzy
kotłownią a szybem wiodły tory kolejki wąskotorowej, która posiadała budynek
lokomotywowni. Od strony zachodniej zlokalizowano basen osadnikowy oraz łaźnię wraz z
markownią. Od północnej wiodły tory kolejowe z sortownią oraz zabudowania szkoły i policji.
W 1971 roku KWK Pokój uzyskała zgodę Okręgowego Urzędu Górniczego w Bytomiu na
likwidację szybu Andrzej. Jakiś czas pełnił on jeszcze funkcję wentylacyjną dla pokładu 405.
(...) Zrąb szybu znajdował się na poziomie 293 m, a końcowa głębokość wynosiła 365 m. To
obiekt o przekroju beczkowatym, o wymiarach 5230 x 4820 mm, w obudowie z cegły z
prowadnikami dębowymi i przedziałem drabinowym. Budynek nadszybia jest z cegły, a został
wymurowany na planie kwadratu o boku 14 m, wysokości 23,4 m. Pierwotnie dach miał 4,4
m, co łącznie dawało wysokość 28 m – w typie wieŜy basztowej. Mury są bardzo grube,
dochodzące nawet powyŜej metra, WieŜa wzniesiona jest na fundamencie sięgającym 6
metrów poniŜej poziomu terenu. Była ona wyposaŜona w koła linowe o średnicy 4 metrów.
Zwieńczona jest wysuniętą poza lico koroną (krenelaŜem), która została utworzona poprzez

stopniowe wysunięcie cegieł. Pierwotnie została nakryta dachem ostrosłupowym o konstrukcji
stalowej, który posiadał iglicę. WieŜa posiada trzy kondygnacje. Piętro komponowane jest
duŜymi oknami, zaś na poddaszu występują małe otwory [Danuta Szmidt: Szyb Andrzej,
„Wiadomości Rudzkie” 27.01. 1999].

Jan Kołodziej słusznie zauwaŜa, Ŝe kopalnia Gottessegen była zakładem, pełniącym dla
okolicznych kopalń Donnersmarcków funkcję jednostki centralnej. Do znajdującej się tutaj
sortowni dostarczano kolejkami linowymi urobek z kopalni „Hugo-Zwang” oraz z szybu
„Graf Arthur”.

Istnieją perspektywiczne plany, a raczej marzenia przekształcenia Szybu Andrzej na
nowoczesną siedzibę Miejskiej Biblioteki Publicznej. Przed budowla znajduje sie nieciekawy
zieleniec sięgający aŜ do ronda Powstańców Śląskich. Niedaleko przystanku, obok
tranformatorowni rośnie jednak rzadka w Rudzie Śląskiej topola biała czyli białodrzew
(Populus alba L.).
Kierujemy się teraz w ulicę Katowicką. W okolicach Kauflandu warto zwrócić uwagę
na nowe nasadzenie 10 klonów pospolitych w odmianie złotolistnej oraz resztki starej alei
złoŜonej z topoli piramidalnych czyli włoskich (Populus pyramidalis Salisb.). 16 ładnych
takich topól rośnie w rejonie niedalekiej ulicy Okopowej i kompleksu POD „Tulipan”. Dwie
niestety prawdopodobnie samowolnie ścięto.
Pozostawiając Kaufland po lewej stronie, schodzimy nieco w dół, do zieleńca przy
ulicy Juliana Tuwima.
WyŜej połoŜona część zieleńca jest gęsto zadrzewiona i kryje pomnik ku czci
nauczycieli. którzy zginęli podczas II wojny światowej. Występują tutaj dość licznie graby
(Carpinus betulus L.), nieczęste w mieście, kasztanowce zwyczajne, lipy drobnolistne i
szerokolistne, morwy białe (Morus alba L.), klony pospolite, topole włoskie, jeden
rachityczny świerk pospolity, jedna brzoza brodawkowata, z krzewów śnieguliczka biała
(Symphoricarpus albus Blake), jaśminowiec wonny (Philadelphus coronarius L.),

pęcherznica kalinolistna (Physocarpus opulifolius Maxim) i suchodrzew tatarski (Lonicera
tatarica L.).
około 25 m.
Wśród tych roślin wyróŜnia się wielka topola późna o obwodzie 381 cm i wysokości

Kiedyś przy ulicy Tuwima (Schul-Straße) znajdowało się wiele zabytkowych
kamienic, wskutek zniszczeń górniczych wyburzonych oraz stare szkoły podstawowe. Była to
kiedyś bardzo reprezentacyjna ulica wirecka, to co z niej pozostało stanowi skromną resztkę
dawnej świetności.

Schodząc dalej ulicą Katowicka mijamy ulice Juliana U. Niemcewicza. Na naroŜnej
posesji widzimy szpaler wysokich leszczyn, a na przeciw nich na niewielkim stoku rośnie
stoku irga pomarszczona (Cotoneaster bullatus Boid).
Od pawilonu Hermes w dół, na zachód rozpościerają się
Planty Antoniego Gutsfelda
nazwane na cześć długoletniego proboszcza parafii wireckiej w latach (1894-1922) i
budowniczego obecnego kościoła pod wezwaniem świętych Wawrzyńca i Antoniego.
PodąŜajmy w dół ulicy Katowickiej, porośniętej kiedyś szpalerem drzewiastych
głogów pośrednich (Crataegus xmedia Bechst). Obecnie większość z nich wypadła, a reszta
usycha wskutek zatrucia gleby i powietrza wywołanego natęŜonym ruchem samochodowym.
W otoczeniu domu handlowego „Hermes” i baru piwnego rośnie ajlant o średnicy
pierśnicowej 55 cm oraz morwa biała (Morus alba L.) o średnicy 47 cm. W zieleni występują
teŜ lipy drobnolistne, lipy szerokolistne, inaczej wielkolistne (Tilia platyphyllos Scop. syn. T.
grandifolia Ehrh.), jesiony wyniosłe, klony zwyczajne. Od zachodniej strony budynku
zachowało sie skupisko kilkunastu morw białych. Dochodzimy do stadionu KS. Wawel. przed
nim, od południa rośnie aleja lip i świerk kłujący srebrzysty, w okolicach bramy wejściowej
natomiast, akacje czyli grochodrzewy. Stadion leŜy na zasypanym korycie dawnej rzeki
Strugi, płynącej niegdyś od Czarnego Lasu i opisanej w ścieŜce nowowiejskiej.
W pobliŜu stadionu stoi

Pomnik Czynu Powstańczego, odsłonięty 10 października 1961 roku, wykonany
według projektu artysty plastyka Stanisława Konarzewskiego, wzniesiony ze składek
mieszkańców zakładów pracy. Napis na tablicy: Bohaterom 1919 – 1945 o wyzwolenie
społeczne i narodowe, społeczeństwo Rudy Śląskiej. Aktu odsłonięcia dokonał Ryszard

Nieszporek, przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej, w obecności generała Jerzego
Ziętka i Edwarda Gierka, pierwszego sekretarza Komitetu wojewódzkiego Polskiej
Zjednoczonej Partii Robotniczej.
Wracając w kierunku Kauflandu obserwujemy po prawej stronie hałdę pocynkową,
nazywaną przez dawnych mieszkańców Michnią.
Na jej "szczycie", według relacji Józefa Osmendy, posadowione były Bytomskie
Zakłady Naprawcze P.W., a jeszcze wcześniej tzw. Hymszajd - dawne zakłady metalowe.
Na południe od nich, w stronę ulicy Antoniego Nowary do niedawna stały uŜytkowane
jako magazyny materiałów budowlanych, hale huty cynku. Wiekowe obiekty zostały
uszkodzone przez szkody górnicze i brak wszelkich remontów. PoniewaŜ ich dalsze
utrzymanie okazało się niemoŜliwe zostały wyburzone. W 2007 roku Miejski Konserwator
Zabytków zarządził wykonanie dokumentacji inwentaryzacyjnej obiektów, a takŜe
zdemontowania kilku dźwigarów stalowych i zdeponowania ich na terenie szybu Mikołaj, w
celu don wykorzystania przy odbudowie tych obiektów. Niestety do tej pory ze względów
finansowych nie przystąpiono do odbudowy hal.
WyŜej w trójkącie obecnych ulic Katowickiej i Nowary, tam gdzie znajduje sie stacja
benzynowa oraz supermarket sieci „Kaufland” funkcjonowała Szamota, szamotownia, czyli
zakład produkujący ceramiczne wyroby ogniotrwałe, krzemianowo-szamotowe.

W 1860 roku Donnersmarck stał się jej 24 wyłącznym właścicielem. Ponadto zbudował
na terenie Wirku kilka zakładów pomocniczych, jak cegielnia, fabryka mufli, szamotownia i
wytwórnia wyrobów glinianych, która jednak w 1870 roku została zupełnie zniszczona przez
poŜar. (...) Szamotownia w Wirku została w 1928 roku zakupiona (wraz z hutami cynku) przez
Śląskie Kopalnie i Cynkownie. Po unieruchomieniu hut w rejonie Wirku zamierzano
zlikwidować równieŜ i ten zakład, ostatecznie jednak właściciele zdecydowali się na
przekształcenie go z początkiem 1933 roku w odrębne przedsiębiorstwo - spółkę z ograniczoną
odpowiedzialnością, pod nazwą Fabryka Szamoty [Szef-RŚ].
Według relacji Jana Kołodzieja funkcjonowała ona po II wojnie światowej; docierali
tutaj pieszo do pracy mieszkańcy (w większości kobiety) np. z Kłodnicy.
Nie będziemy jednak powracali tak daleko. Skierujemy się ścieŜką przy hałdzie w
stronę kościoła pod wezwaniem świętych Wawrzyńca i Antoniego, opisanego w pracy
poświęconej nowowiejskiej części Wirku.
Hałdę porastają głównie brzozy brodawkowate, robinie akacjowate, lipy drobnolistne,
klony zwyczajne i jawory, jesiony wyniosłe, a takŜe jabłonie (Malus sp.). Wszystko to wygląda
dość malowniczo.
Dochodzimy do zieleńca noszącego nazwę Plantów Czajkowskiego, jako Ŝe leŜą przy
ulicy noszącej imię wielkiego rosyjskiego kompozytora.
24 Fabryki bieli cynkowej w Wirku.

Za ulicą Katowicką i budynkiem naleŜącym niegdyś do Telekomunikacji Polskiej
wznosi się imponująca hałda zwana niegdyś Hampel.

Gdybyśmy poszli w gorę ulicą Katowicka dostrzeglibyśmy resztki po hucie Hugo. Przy
zieleńcu w trójkącie tworzonym przez ulice Antoniego Nowary i Janusza Korczaka rosną w
przewadze topole hybrydowe (Populus x) i lipy szerokolistne, w podszycie natomiast
pojedyncze jarzęby pospolite, czeremchy amerykańskie, czarne bzy i głogi jednoszyjkowe.
Przy ulicy Nowary, prawie na wprost wjazdu do magazynów supermarketu wyróŜnia się
wielkością topola kanadyjska późna mierząca 350 cm w obwodzie pierśnicowym i około 30 m
wysokości.
Pod nią kończymy wirecką wycieczkę, ze smutną świadomością, Ŝe zajrzeliśmy tylko w
niektóre zakątki tej niezwykłej i starodawnej dzielnicy, chyba najbardziej zmienioną przez
współczesność. Warto do Wirku powracać i odkrywać go wciąŜ na nowo. Na pocieszenie
podniecać się moŜemy wizją przyszłości Wirku przedstawiona na starej pocztówce znalezionej
w witrynie internetowej Miejskiego Konserwatora Zabytków w Rudzie Śląskiej.
LITERATURA I SKRÓTY BIBLIOGRAFICZNE

AŜ dotąd pomagał nam Pan. Księga pamiątkowa wydana z okazji 100-lecia Parafii Ewangelicko-Augsburskiej im.
Odkupiciela w Rudzie Śląskiej – Wirku, Ruda Śląska, b. d. w (2002?) .
Ks. F. Brzoza: Parafia świętego Wawrzyńca we Wirku, b.m. , 1950, mps.
Henryk Buszman: Od Szwarcwaldu i Czarnego Lasu do Nowego Bytomia, w: „Wiadomości Rudzkie”, 31. 03.
1999
Henryk Buszman: Uprzemysłowienie Wirku od 1798 do 1922 roku. Dokończenie, w: „Wiadomości Rudzkie”,
14.09.1994
[Dwo-DWMNB] - Jan S. Dworak: Druga wersja monografii Nowego Bytomia złoŜona Śląskiemu Instytutowi
Naukowemu celem naukowego redagowania i wydania drukiem (w 1959), Ruda Śląska 1959, mps. w Bibliotece
Śląskiej w Katowicach, sygn.: R 1819 III
J. S. Dworak: Najstarsze wiadomości z dziejów miasta, [w:] Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował
Andrzej Szefer, Katowice 1970
Johann Christian Görlitz: Nowe geograficzno-statystyczno-topograficzne opisanie pruskiego Śląska, Głogów
1821; za: B. Szczech: Źródła do dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Hor-ODRŚ] - Jerzy Horwat: Obecne dzielnice Rudy Śląskiej w świetle urbarzy bytomskich z lat 1498 i 1532, w:
Materiały do dziejów Rudy Śląskiej, redakcja naukowa: Piotr Greiner i Michał Lubina, Ruda Śląska 2007
[Knie1830]- Johann Georg Knie: Alfabetyczno-statystyczno-topograficznego przegląd wszystkich wsi, osad,
miast i innych miejscowości królewskiej pruskiej prowincji Śląsk, Wrocław 1830; za: B. Szczech: Źródła do
dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Knie 1845] - Johann Georg Knie: Alfabetyczno-statystyczno-topograficznego przegląd wszystkich wsi, osad,
miast i innych miejscowości królewskiej pruskiej prowincji Śląsk, Wrocław 1845; za: B. Szczech: Źródła do
dziejów Rudy. Śląskiej w drukach końca XVIII oraz pierwszej połowy XIX wieku
[Kop- RSZD3] - Bernard Kopiec: Zarys dziejów Rudy Śląskiej. Część 3.. Kochłowice, Wirek, Bykowina,
Halemba, Stara Kuźnia, Kłodnica, Ruda Śląska 20010, msp. udostępniony przez Autora.
A. Koziellek: Kronika parafii Antonienhütte/Wirek, Kochłowice dnia 13.12.1942. Tłum. ks. Joachim Smołka,
msp. w posiadaniu parafii Kościoła pw. św. Wawrzyńca i św.. Antoniego w Rudzie Śląskiej Wirku.
[Koz-KOCH] - Ks. Alojzy Koziełek, Kochłowice i Kłodnica, Nowa Wieś, Bykowina, Halemba oraz Stara Kuźnia,
Kochłowice 1944/45, msp. Miejska Biblioteka Publiczna, Ruda Śląska
[Kub-RŚPM]- Anna Kubajak: Ruda Śląska. Przyroda miasta, Ruda Śląska 2002
Ludwik Musioł: Kochłowice. Gmina i parafia (Jako suplement do Kroniki Kochłowic ks. Alojzego Koziełka),
Katowice 1964, rkp. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, sygn. R 1285 III
[Nad-PRŚ] - Przemysław Nadolski: Pomniki Rudy Śląskiej do 1945 roku i ich późniejsze losy, w: „Rudzki
Rocznik Muzealny 2001” Ruda Śląska 2002
Paweł Łata: Architektura i przestrzeń sakralna świątyni chrześcijańskiej na przykładzie kościoła świętych
Wawrzyńca i Antoniego w Rudzie Śląskiej – Wirku, Ruda Śląska 2009.
Miejska Biblioteka Publiczna w Rudzie Śląskiej, opracowanie i redakcja Krystian Gałuszka, Ruda Śląska 1999
[Pier-HGH] - Józef Piernikarczyk: Historja górnictwa i hutnictwa na Górnym Śląsku, t I, Katowice 1933; t. II
Katowice 1936
[Prus-SMPŚG] - Konstanty Prus: Spis miejscowości polskiego Śląska Górnego. Nazwy wszystkich gmin, obszarów
dworskich oraz osad i kolonji znaczniejszych, Bytom 1920
Antoni Ratka: Od osady Villa Nova do Wirku, w: Jesteśmy z wireckiego liceum. 1933/34 – 2003/04. 70-lecie II
Liceum Ogólnokształcącego im. Gustawa Morcinka. Ruda Śląska 2004.
Antoni Ratka: Słowniczek nazw miejscowych. Kiedy zaniknęła nazwa Nowa Wieś? [w:] „Wiadomości Rudzkie”
17.05.1995
Ruda Śląska. Zarys rozwoju miasta, opracował Andrzej Szefer, Katowice 1970
[RŚ-PI] - Jan S. Dworak, Antoni Ratka: Ruda Śląska. Przewodnik – informator, Ruda Śląska 1974
[Stan] - Przemysław Stanko: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej do końca XVI wieku w archiwach polskich i
czeskich, w: Materiały do dziejów Rudy Śląskiej, redakcja naukowa Piotr Greiner i Michał Lubina, Ruda Śląska
2007
Sztuka sakralna Rudy Śląskiej, redakcja naukowa Barbara Szczypka-Gwiazda i Michał Lubina, Ruda Śląska
2005
Ks. Franciszek Zając: Kościół pod wezwaniem świętego Wawrzyńca w Rudzie Śląskiej Wirku [w:] Przezacny
Ŝywot świętego Wawrzyńca patrona bibliotekarzy biedaków i innych takŜe, z okazji rocznic nadobnych wydany
A.D. MMIX w mieście Ruda Śląska na Górnym Śląsku, redakcja Krystian Gałuszka, Ruda Śląska 2009