Acta Polono- Ruthenica XII 2007 - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

UNIWERSYTET WARMIÑSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE 

UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN 

Acta 

Polono- 

Ruthenica 

XII 

2007 

WYDAWNICTWO 

UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO 

OLSZTYN 2007

Komitet Redakcyjny 

Bazyli Bia³okozowicz (Olsztyn), Wiktor Choriew (Moskwa), Jan Czykwin (Bia³ystok), 

Andrzej Ksenicz (Zielona Góra), Czes³aw Lachur (Opole), Natalia Lichina (Kaliningrad), 

Joanna Mianowska (Bydgoszcz), Leontij Mironiuk (Olsztyn), Iwona Anna Ndiaye (Olsztyn, sekretarz), 

Walenty Pi³at (Olsztyn, przewodnicz¹cy), Tatiana Rybalczenko (Tomsk), Micha³ Sarnowski (Wroc³aw), 

Andrzej Sitarski (Poznañ), Swiet³ana Waulina (Kaliningrad), Alicja Wo³odŸko-Butkiewicz (Warszawa) 

Recenzenci 

Joanna Mianowska, Czes³aw Lachur 

Redaktor tomu 

Walenty Pi³at 

Redaktor wydawniczy 

El¿bieta Pietraszkiewicz 

Projekt ok³adki 

Barbara Lis-Romañczukowa 

Adres redakcji 

Instytut Neofilologii 

ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn 

tel./fax. (0-89) 527-58-47, e-mail: rus.human@uwm.edu.pl 

ISSN 1427–549 X 

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego 

Wydawnictwo UWM 

ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn 

tel. (0-89) 523 36 61, fax (0-89) 523 34 38 

www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/ 

e-mail: wydawca@uwm.edu.pl 

Ark. wyd. 18,9; ark. druk. 16 

Druk: Zak³ad Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 707

UWM Derywaty rzeczownikowe PRACE z podstawowym JÊZYKOZNAWCZE -æ- w jêzyku Ignacego Krasickiego ZESZYT VI 3 

2004 

Od Redaktora 

Oddajemy pod os¹d Szanownych Czytelników kolejny tom „Act Polono-Ruthenica”, 

który zawiera interesuj¹ce i – jak siê nam wydaje – wrêcz nowatorskie studia 

z zakresu polsko-wschodnios³owiañskich kontaktów kulturowych, jêzykoznawczych 

i literaturoznawczych. Pewnym uzupe³nieniem tej problematyki s¹ teksty niejako 

odbiegaj¹ce od profilu naukowego czasopisma, ale i one – mamy nadziejê – 

wzbogacaj¹ materia³, który jest przedmiotem badañ wielu slawistów. Z satysfakcj¹ 

te¿ chcemy odnotowaæ, ¿e nasze czasopismo znajduje czytelników nie tylko w Polsce. 

Cieszy siê tak¿e zainteresowaniem badaczy zachodnioeuropejskich, nie mówi¹c 

ju¿ o odbiorcach rosyjskich, bia³oruskich i ukraiñskich. Jesteœmy otwarci na publikacje 

autorów polskich i oczywiœcie rosyjskich, ukraiñskich, bia³oruskich, litewskich, 

³otewskich, estoñskich, zachodnioeuropejskich i amerykañskich. Serdecznie 

zapraszamy do zamieszczania artyku³ów w kolejnych rocznikach „Act Polono-Ruthenica”. 

Walenty Pi³at

4 

Maria Biolik

Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku 1918–1939 

Literaturoznawstwo 

5

6 Tadeusz Zienkiewicz

UWM w Olsztynie Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku Acta 1918–1939 Polono-Ruthenica XII, 2007 7 

ISSN 1427-549X 

Tadeusz Zienkiewicz 

Olsztyn 

Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku 

1918–1939 

Rosyjsk¹ mniejszoœæ narodow¹ w Polsce tworzyli mieszkaj¹cy tu od dawna 

urzêdnicy, ziemianie, ludzie wolnych zawodów. W latach 20. XX wieku utworzyli 

oni swoje pierwsze stowarzyszenia, m.in. Ðóññêîå Íàðîäíîå Îáúåäèíåíèå 

(ÐÍÎ), a w roku 1932 powo³ali Ñîþç Ðóññêèõ Ìåíøûíñòâåííûõ Îðãàíèçàöûé 

(CPMO) 1 . Po roku 1917 przyby³o do Polski wiele tysiêcy emigrantów, wœród 

których niema³y procent stanowi³a inteligencja, w tym inteligencja twórcza. Osiedlili 

siê tu tak¿e wojskowi, a niektórzy z nich walczyli z bolszewikami po stronie 

polskiej. 

Emigracja rosyjska skupia³a siê w miastach na terenie ca³ej Polski: od Torunia 

i Sosnowca po Wilno, Baranowicze i Ostróg. Do najwa¿niejszych oœrodków 

nale¿y zaliczyæ Warszawê, Wilno, Brzeœæ, Piñsk, Baranowicze, Grodno, £uck, 

Równe, Sarny, Lwów, £ódŸ. Rosjanie osiedlali siê g³ównie w województwach 

wschodnich, w pobli¿u granic z ZSRR, myœl¹c wci¹¿ o powrocie. Na ziemiach 

tych, stanowi¹cych niegdyœ gubernie zachodnie, mniejszoœæ rosyjska mieszka³a 

od dawna i byli te¿ ziemianie, którym w³adze polskie zwróci³y maj¹tki 2 . 

Emigranci w wielu oœrodkach przejêli inicjatywê w zakresie organizowania 

¿ycia kulturalnego (prasa, teatr, sekcje literacko-artystyczne, grupy literackie itp.). 

Na ziemiach pó³nocno-wschodnich g³ównym oœrodkiem ¿ycia spo³ecznego i kulturalnego 

Rosjan by³o Wilno, w centralnej Polsce – Warszawa, na po³udniu – 

Lwów. Warszawa, a tak¿e Wilno wywiera³y najwiêkszy wp³yw na œrodowiska 

rosyjskie w innych miastach, w których powstawa³y stowarzyszenia, bêd¹ce nieraz 

oddzia³ami, filiami organizacji dzia³aj¹cych w wymienionych wy¿ej oœrodkach. 

W wielu miejscowoœciach dzia³alnoœæ rozpoczêto od tworzenia stowarzyszeñ 

o charakterze opiekuñczym. W roku 1921 powsta³o ogólnopolskie Russkoje 

B³agotworitielnoje Obszczestwo (RBO), przy którym powo³ywano ró¿norodne 

1 „Sprawy Narodowoœciowe” 1931, nr 1. ÑÐÌÎ wyda³ odezwê o kierunkach pracy, zob. 

„Sprawy Narodowoœciowe” 1932, nr 1, s. 71. 

2 Do Rosjan nale¿a³o 9,3% maj¹tków w woj. poleskim, zob. J. Tomaszewski, Z dziejów Polesia 

1921–39, Zarys stosunków spo³eczno-ekonomicznych, Warszawa 1963, s. 43.

8 Tadeusz Zienkiewicz 

sekcje, w tym kulturalne. By³a to tzw. organizacja mniejszoœciowa. Aktywnoœæ 

wykazywa³y te¿ organizacje m³odzie¿owe, w latach 30. w kilku miastach dzia³a- 

³o Ðóññêîå Îáùåñòâî Ìîëîäåæè (ROM), które wy³oni³o siê ze stowarzyszeñ 

studenckich. Wiktor Skrunda, analizuj¹c okolicznoœci powstania ROM-u, zwraca 

uwagê, ¿e organizacja ta mia³a charakter mniejszoœciowy i ¿e jej program 

wyrós³ z konfliktu „ojców” (pierwszego pokolenia) i „dzieci” (trzeciego pokolenia). 

Studenci, absolwenci szkó³ i uniwersytetów, licz¹cy wówczas 20–30 lat, 

kierowali siê aktualnymi realiami polskiej rzeczywistoœci, odrzucaj¹c postawê 

tymczasowoœci pokolenia ojców. Zgodnie z przyjêtymi za³o¿eniami programowymi, 

przedmiotem szczególnej troski mia³o byæ wychowanie dla sprawy narodowej, 

st¹d akcentowanie problemów historii i kultury. ROM k³ad³ nacisk na 

samokszta³cenie, w oddzia³ach organizowano m.in. regularne spotkania (tzw. 

÷àøêà ÷àÿ), wyk³ady, wieczory literackie 3 . Geneza i program ROM-u okreœla³y 

charakter, proponowane i upowszechniane formy dzia³alnoœci tej organizacji, 

a tak¿e pogl¹dy jej cz³onków, co znalaz³o swój wyraz w utworach literackich. 

Aktywnoœæ œrodowiska rosyjskiego zale¿a³a nie tylko od liczebnoœci Rosjan 

w danej miejscowoœci. W Warszawie w roku 1937 mieszka³o oko³o 7 tys. Rosjan, 

ale tylko oko³o 400 nale¿a³o do Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynnoœci 

4 . W Lidzie ludnoœæ rosyjska stanowi³a kilkaset osób, w latach 1935–1936 

zarówno RBO, jak i m³odzie¿owa organizacja ROM zaprzesta³y dzia³alnoœci 

z powodu braku cz³onków 5 . 

W okresie miêdzywojennym Piñsk by³ stolic¹ województwa poleskiego do 

po¿aru, który zniszczy³ miasto w 1921 r. Od tego roku miastem wojewódzkim 

zosta³ Brzeœæ nad Bugiem. W 1931 r. Piñsk liczy³ 33,5 tys. mieszkañców, z tego 

¯ydzi stanowili 73% 6 i byæ mo¿e 10% Rosjanie (w województwie poleskim 

mieszka³o ich 16 tys. 7 , powiecie piñskim – 4 267). Urodzony w Piñsku Ryszard 

Kapuœciñski w powieœci Imperium napisa³, ¿e w tym ma³ym miasteczku Polacy 

stanowili zaledwie kilka procent mieszkañców i w wiêkszoœci byli elementem 

nap³ywowym (wojskowi, urzêdnicy, ksiê¿a, nauczyciele) i ¿e by³o to najbardziej 

¿ydowskie miasto na Kresach 8 . Rosjanie natomiast tworzyli ca³kiem du¿¹ grupê 

3 W. Skrunda, Rosyjska „mniejszoœciowa” organizacja m³odzie¿owa w Polsce miêdzywojennej 

(ROM). Okolicznoœci powstania, „Studia Rossica V”, Warszawa 1977, s. 163–177. 

4 Dzia³alnoœæ RNO, Rosyjskie Towarzystwo Dobroczynnoœci, „Sprawy Narodowoœciowe” 

1937, s. 197. 

5 „Sprawy Narodowoœciowe” 1936, nr 1–2. 

6 Drugi powszechny spis ludnoœci z dnia 9 grudnia 1932 r., woj. poleskie, „Statystyka Polski”, 

seria C, z. 87, Warszawa 1937. 

7 J. Tomaszewski, op. cit., s. 29. 

8 Zob. R. Kapuœciñski, Imperium, Warszawa 2006, rozdz. I: Pierwsze spotkanie (1939–67). 

Piñsk, s. 39.


narodowoœciow¹. Byli to zarówno emigranci, jak i mieszkaj¹ca tu od lat mniejszoœæ 

rosyjska (ìåñòíûå). Informator miasta Piñska, wydany w roku 1936, 

podaje nazwiska ludzi ró¿nych profesji. Wœród adwokatów, lekarzy, in¿ynierów 

spotkaæ mo¿na nazwiska rosyjskie. Trudno stwierdziæ, czy byli to dawniej 

mieszkaj¹cy w Piñsku Rosjanie, czy te¿ emigranci. 

Piñsk w przesz³oœci, ale i w latach miêdzywojennych, by³ wa¿nym oœrodkiem 

prawos³awnego ¿ycia religijnego. W XVI wieku w 15-tysiêcznym Piñsku naliczono 

14 cerkwi. Zbudowany w roku 1263 Leszczyñski Œwiêto-Uspienski Monastyr 

istnia³ na przedmieœciu Piñska jeszcze do koñca XIX wieku i uwa¿any by³ za 

ostojê obrz¹dku wschodniego na Polesiu 9 . W XIX wieku by³o w mieœcie kilka 

cerkwi prawos³awnych i klasztorów, w tym dawnych koœcio³ów rzymskokatolickich 

zamienionych na cerkwie. W s³ynnym kolegium jezuickim, w którym uczy³ 

siê poeta i biskup Adam Naruszewicz, od 1800 r. mieœci³ siê prawos³awny monastyr 

Bogojawleñski, w okresie dwudziestolecia miêdzywojennego zwrócony jezuitom 

(po wojnie umieszczono tu urzêdy, galeriê obrazów, Muzeum Polesia) 10 . 

Poza tym by³y jeszcze dwie œwi¹tynie: sobór przy ul. Dominikañskiej i cerkiew 

pw. œw. Barbary (dawny koœció³ i klasztor pobernardyñski) przy ul. Królowej 

Bony, dzia³a³ tak¿e Konsystorz Duchowny Prawos³awny i Urz¹d Parafialny Prawos³awny 

11 . Miejscowy chór archirejski wystêpowa³ w Piñsku kilkakrotnie, m.in. 

uczestniczy³ w koncercie organizowanym przez RBO w roku 1935. W roku 1925 

utworzono tu Prawos³awny Bogos³awski Oddzia³ Uniwersytetu Warszawskiego 

(Ïðàâîñëàâíûé Áîãîñëàâñêèé Îòäåë Âàðøàâñêîãî Óíèâåðñèòåòà). 

Œrodowisko rosyjskie w okresie miêdzywojennym wykazywa³o doœæ du¿¹ 

aktywnoœæ. Rosyjscy mieszkañcy Piñska wspó³pracowali z pras¹ warszawsk¹: 

„Íà ðóáåæå”, „Çà ñâîáîäó”, „Må÷”, „Mîëâà”, a tak¿e warszawsko-wileñsk¹ – 

„Ðóññêîå ñëîâî” i „Íàøå âðåìÿ”, w których zamieszczali informacje (z adnotacj¹ 

„od w³asnego korespondenta”), artyku³y, utwory literackie. Najczêœciej publikacje 

takie pojawia³y siê na ³amach pisma „Ìå÷” – tygodnika reprezentuj¹cego 

doœæ wysoki poziom i z pewnoœci¹ czytanego w Piñsku, gdy¿ mo¿na by³o go 

na miejscu zaprenumerowaæ 12 . Najbardziej œcis³e kontakty mia³ Piñsk z Warszaw¹, 

i to nie tylko z pras¹, ale i warszawskimi organizacjami, których cz³onkowie 

odwiedzali Polesie, uczestniczyli w ¿yciu kulturalnym œrodowiska rosyjskiego. 

9 Â. Ìîñåé÷óê, Èñòîðèÿ Ïèíñêîãî Ñâÿòî-Óñïåíñêîãî Ëåùèíñêîãî ìîíàñòûðÿ, Ñåðãèåâ 

2002. 10 Zob. G. R¹kowski, Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Bia³orusi, Warszawa 

1997, s. 183–186. 

11 Wykazy i adresy koœcio³ów, instytucji, organizacji itp. zawiera wydany w roku 1936 Infor- 

mator miasta Piñska. 

12 Prenumeratê prowadzi³(a) Z. Sanukiewicz, Piñsk, ul. Koœciuszki 155 (zob. „Ìå÷” 1934, nr 5). 

9


Trudno stwierdziæ, czy w rosyjskim ¿yciu kulturalnym, podobnie jak 

w innych miastach (np. w Wilnie), uczestniczyli ¯ydzi pos³uguj¹cy siê na co 

dzieñ, tak¿e w okresie miêdzywojennym, jêzykiem rosyjskim i zainteresowani 

kultur¹ rosyjsk¹. Wydawanie druków rosyjskich w Piñsku mo¿liwe by³o dziêki 

temu, ¿e ¿ydowscy drukarze zachowali czcionki rosyjskie i to u nich drukowa³ 

swoje tomiki wierszy W. Korotyszewski. 

Ðóññêîå Áëàãîòâîðèòåëüíîå Îáùåñòâî powsta³o w Piñsku w 1923 r. By³a 

to – jak ju¿ wspomniano – organizacja mniejszoœciowa, licz¹ca 200 cz³onków 13 . 

Funkcjê przewodnicz¹cego w roku 1934 pe³ni³ in¿. K. Piotrowski, a w latach 

nastêpnych I.G. Dymicz. Organizacja ta udziela³a pomocy materialnej, inicjowa- 

³a wydarzenia kulturalne, a od listopada 1934 r. prowadzi³a bibliotekê, której 

jedno pomieszczenie przeznaczono na klub dla cz³onków towarzystwa i m³odzie¿owej 

organizacji ROM 14 . Wa¿niejsze uroczystoœci odbywa³y siê w sali Teatru 

Holcmanów przy ul. Krajowskiego. Dzia³alnoœæ RBO usta³a w roku 1938 

b¹dŸ 1939. 

Ogóln¹ charakterystykê kultury emigracyjnej zawiera ksi¹¿ka Marka Rajewa 

Ðîññèÿ çà ðóáåæîì... 15 Jego dewiza: ñîõðàíèòü, ðàçâèòü è ïðèóìíîæèòü 

ðóññêóþ êóëüòóðó odnosi siê w pe³ni i do œrodowiska rosyjskiego w Piñsku, 

zarówno do postawy emigracyjnej, jak i mniejszoœciowej. 

Przegl¹daj¹c informacje o dzia³alnoœci RBO i ROM-u nie tylko w Piñsku, 

mo¿na stwierdziæ, ¿e najczêœciej tematyk¹ spotkañ i wieczorów literackich by³a 

twórczoœæ Puszkina. Istnia³ swoisty kult tego poety, a rocznicê jego œmierci w 

roku 1937 uczyniono najwiêkszym œwiêtem rosyjskiego œrodowiska na œwiecie 

16 , tak¿e w wielu polskich miastach, szczególnie na ziemiach pó³nocnowschodnich 

Rzeczypospolitej 17 . 

W roku 1936 w Piñsku, podobnie jak w kilkunastu innych miastach, powo- 

³ano Komitet Puszkinowski. W przygotowaniach do obchodów rocznicy œmierci 

poety uczestniczyli równie¿ Polacy. Rocznica przypada³a 10 lutego 1937 r., 

13 Zob. „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 24. 

14 „Ìîëâà” 1934, nr 191. 

15 Ì. Ðàåâ, Ðîññèÿ çà ðóáåæîì. Èñòîðèÿ êóëüòóðû ðóññêîé ýìèãðàöèè 1919–1939, New 

York Oxford – Ìîñêâà 1994, s.122. Szerzej: Ã. Ñòðóâå, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè, Ïàðèæ 

– Ìîñêâà 1996. 

16 Ñ. Ëèôàð, Ìîÿ çàðóáåæíàÿ ïóøêèíÿíà, Ïàðèæ 1966; Ì. Ðàåâ, op. cit., s. 124; zob. te¿ 

informacje w pismach „Ðóññêîå ñëîâî”, „Ìå÷” z roku 1937. 

17 T. Zienkiewicz, Obchody setnej rocznicy œmierci Puszkina na ziemiach pó³nocno-wschodniej 

Rzeczypospolitej, „Acta Polono-Ruthenica III”, Olsztyn 1998, s. 253–262. W roku 1937 na 

³amach pism „Miecz” i „Russkoje S³owo” zamieszczano informacje o Dniach Puszkinowskich 

w wielu oœrodkach, tak¿e poza województwami pó³nocno-wschodnimi, m.in. w Warszawie, Krakowie, 

Poznaniu, Toruniu, Bydgoszczy, £odzi, Lwowie, £ucku, Równem, Sarnach, Sosnowcu.


w Piñsku postanowiono jednak przenieœæ g³ówne uroczystoœci na 7 marca 

ze wzglêdu na mo¿liwoœæ przyjazdu do miasta tenora mediolañskiej La Scali – 

M. Zabiejdy-Semickiego. Organizatorem uroczystoœci by³ I.G. Dymicz, autor 

portretu Puszkina, który umieszczono na scenie, a wspó³pracowa³ z nim in¿ynier 

architekt Grzegorz Merson. W dniu 7 marca z rana odprawiono w soborze liturgiê 

(panichidê). Wieczorem w Teatrze Holcmanów odby³y siê g³ówne uroczystoœci, 

które rozpoczêto deklamacj¹ wiersza poety Pomnik. Potem referat w jêzyku 

rosyjskim wyg³osi³ adwokat Pawe³ Kry¿ycki, a w jêzyku polskim nauczyciel 

gimnazjum Jan Kraushar – autor szkicu Dzieje miasta Piñska zamieszczonego 

w Informatorze miasta Piñska z roku 1936. J. Kraushar mówi³ o wk³adzie Puszkina 

do kultury europejskiej. Czêœæ artystyczn¹ rozpoczêto od deklamacji wiersza 

M. Lermontowa Œmieræ poety, a nastêpnie recytowano fragmenty JeŸdŸca 

miedzianego i Po³tawy. Chór katedralny wykona³ pieœñ Na œmieræ Puszkina do 

s³ów i muzyki M. Lisicyna, pieœni chóralne z oper Rusa³ka i Eugeniusz Oniegin, 

duety z Eugeniusza Oniegina i Pikowej damy. Zaproszony goœæ z La Scali odœpiewa³ 

arie z Rusa³ki, Rus³ana i Ludmi³y oraz z opery Eugeniusz Oniegin. Poza 

tym m³odzie¿ szkolna deklamowa³a wiersze w jêzyku rosyjskim i polskim oraz 

przedstawiono sceny z dramatu Borys Godunow 18 . 

W 1932 r. m³odzi Rosjanie utworzyli kó³ko literackie. Na spotkaniu, o którym 

informuje „Moëâà” 19 , referat pt. Ïîýòû „çâýíà” wyg³osi³ Dmitrij Majkow, 

w³asne wiersze czytali Dmitrij Majkow i Wasilij Korotyszewski. Podobny 

wieczór zorganizowano 22 listopada, wówczas to by³y oficer Pa³-Kiticz (niew¹tpliwie 

pseudonim) czyta³ kilka rozdzia³ów swojej ksi¹¿ki, a w³asne wiersze 

deklamowa³ W. Korotyszewski. We wrzeœniu tego roku obchodzono Dzieñ Studenta. 

Utworzono te¿ sekcje dramatyczn¹ i muzyczn¹. 

Kó³ko literackie ju¿ w roku 1932 podlega³o RBO i przybra³o nazwê 

„Êóëüòóðíî- ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê”. Powo³ano zarz¹d w sk³adzie: D. Majkow, 

G. Szpudenko, W. Korotyszewski, J. Zajac, Z. Szczyrkowska. Spotkania 

odbywa³y siê w bibliotece 20 . 

Z informacji zamieszczanych na ³amach pisma „Må÷” wynika, ¿e w latach 

1934–1936 w zebraniach uczestniczy³ goœæ z Warszawy – poeta Dmitrij Majkow, 

który kierowa³ pracami ROM-u 21 . W 1934 r. do zarz¹du weszli: K. Piotrowski, 

J. Wasilewska, M. Olszewska, P. Kry¿ycki, P. Dymicz, Karpowicz, 

w roku 1936 – T. Wo³oszko, D. Syrowatko, G. Majewski 22 . W spotkaniu ze 

18 O przebiegu uroczystoœci ku czci Puszkina informuje „Ðóññêîå ñëîâî” 1937, nr 28 i 54. 

19 „Ìîëâà” 1932, nr 139. 

20 „Ìîëâà”1932, nr 205. 

21 Zob. „Ìå÷” 1934, nr 29 i 30; 1936, nr 18; „Ìîëâà” 1932, nr 139 i 205. 

22 „Ìå÷” 1936, nr 18. 

11


starost¹ Cedziñskim brali udzia³: kierownik ROM-u D. Majkow, Z. Sztyrkowski, 

K. Niewiadomski 23 . 

24 listopada 1934 r. obchodzono, podobnie jak i w innych oœrodkach w Polsce 

i w œwiecie, Dzieñ Kultury Rosyjskiej. Na program uroczystoœci z³o¿y³y siê 

wyk³ady: D. Majkowa Èäåè Äíÿ Ðóññêîé Êóëüòóðû, A. Borysewicza Ïóøêèí 

è Ïåòð Âåëèêèé, Z. Sztyrkowskiego Ëåðìîíòîâ è îñíîâíûå ìîòèâû åãî 

òâîð÷åñòâà, ponadto deklamowano I. Turgieniewa Ðóññêèé ÿçûê, S. Jesienina 

Ïåñíè i A. B³oka Ðîññèÿ (w wykonaniu Majkowa). W wieczorze uczestniczy³ 

chór mêski ROM-u kierowany przez A. Borysewicza. Powtórzono wystawiany 

ju¿ program Ñöåíû ó ôîíòàíà. Wieczór koñczy³a tradycyjna ÷àøêà ÷àÿ i zabawa 

24 . W uroczystoœciach uczestniczyli cz³onkowie zarz¹du RBO. 

W 1934 r. sekcja literacka organizowa³a Wieczory Puszkinowskie (Åæåíåäåëüíèê 

Ïóøêèíñêèå âå÷åðà). Zazwyczaj na ich program sk³ada³y siê informacje 

bibliograficzne dotycz¹ce ¿ycia i twórczoœci Puszkina, deklamacje, czytanie fragmentów 

utworów, wyk³ady. W grudniu tego roku odby³ siê pi¹ty wieczór. Zorganizowano 

te¿ konkurs na najlepszy ðàçñêàç utworu Puszkina. 

W latach 1935–1936 na ³amach mniejszoœciowego pisma warszawsko-wileñskiego 

„Ðóññêîå ñëîâî” drukowano stroniczkê literack¹ pt. „Ãîëîñ ìîëîäåæè”, 

redagowan¹ przez grupê m³odych poetów. W sk³ad redakcji wchodzili: L. Kowalenko, 

W.M. Korotyszewski, A. Subbotin, A. Surkow. Pismo to nosi³o podtytu³: 

„Íåçàâèñèìàÿ ëèòåðàòóðíàÿ ñòðàíèöà Ðóññêîãî Î-âà Ìîëîäåæè”. Dodatek ten 

ukazywa³ siê raz w miesi¹cu. Do roku 1936, do momentu przeniesienia redakcji 

z Warszawy do Wilna, z pismem wspó³pracowa³ i na jego ³amach publikowa³ 

swoje wiersze wspomniany ju¿ poeta z Piñska Wasilij Korotyszewski. W grudniu 

tego roku przekszta³cono ten dodatek w czasopismo nosz¹ce tytu³ „Ãàçåòà ÐÎÌ-a 

– îðãàí Ðóññêîãî Îáúåäèíåíèÿ Ìîëîäåæè â Ïîëüøå”, wydawane w roku 1937 

w Warszawie. Publikowa³ w nim Dmitrij Majkow. W sk³ad redakcji wchodzili 

cz³onkowie tej organizacji z Warszawy, Wilna i Grodna. Pismo to drukowa³o 

w ka¿dym numerze doniesienia Èç æèçíè ÐÎÌ-a. W rubryce tej brak informacji 

o oddziale w Piñsku. Niew¹tpliwie dzia³alnoœæ tej organizacji w latach 1937–1938 

zanika, o czym donosi pismo „Sprawy Narodowoœciowe” 25 . 

W Piñsku przy ulicy Jasio³dowskiej 7 mieszka³ poeta Wasilij Korotyszewski, 

autor dwóch tomików wierszy: ×îðòîâà äþæèíà (Íàáðîñêè) i Èíòèìíîå. 

Ñòèõè 26 . Prócz tego drukowa³ swoje wiersze w prasie warszawskiej: „Íà 

23 Zob. „Ìå÷” 1934, nr 5. 

24 „Ìå÷” 1934, nr 29. 

25 Zob. „Sprawy Narodowoœciowe” 1938, nr 3. 

26 Â. Êîðîòûøåâñêèé, ×îðòîâà äþæèíà. Íàáðîñêè, Piñsk 1927, nak³.autora, druk Glauberman 

(dalej skrót: ×.Ä.); Â. Êîðîòûøåâñêèé Èíòèìíîå. Ñòèõè, Ïèíñê 1932, nak³. autora, druk 

Dolinko (dalej skrót: È).


ðóáåæå”, „Çà câîáîäó” i w warszawsko-wileñskich pismach „Ðóññêîå ñëîâî” 

i „Íàøå âðåìÿ” (w rubryce „Óãîëîê ïîýòîâ”), w ukazuj¹cym siê w Wilnie tygodniku 

„Èñêðà”, w zbiorku Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå, wydanym 

w Warszawie w roku 1937. Swoje wiersze czyta³ te¿ na zebraniach kó³ek literackich 

(Ëèòåðàòóðíûé êðóæîê i Êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê) w roku 

1932 w Piñsku. Nale¿a³ do warszawskiego ugrupowania literackiego „Ñâÿùåííàÿ 

ëèðà”. Nawi¹za³ te¿ kontakt z Wilnem. W roku 1937 wybrany zosta³ na sekretarza 

Ko³a Autorów (Kðóæîê àâòîðîâ), skupiajacego twórców tak¿e spoza Wilna. Ko³o 

to, kierowane przez Dorofieja Bochana, dzia³a³o przy sekcji literacko-artystycznej 

(Ëèòåðàòóðíî àðòèñòè÷åñêàÿ ñåêöèÿ) Wileñskiego Rosyjskiego Towarzystwa 

(Âèëåíñêîå Ðóññêîå Îáùåñòâî). Bli¿szych informacji o tym poecie brak. By³ 

emigrantem, na co wskazuj¹ s³owa poety: „Ìû ïðûåìûøè ÷óæäîé çåìëè”: 

ß îäèí. Íèêòî íå çíàåò 

×òî ñîâñåì ÿ çäåñü îäèí. 

[...] 

ß î ãðóñòíîì çàáûâàþ, 

Ñíåæíûé âåòåð ãðóñòü óì÷àë. 

ß òåïåðü óæ íå ìå÷òàþ 

ß î òîì... î ÷åì ìå÷òàë. 

(×. Ä., s. 5) 

Pesymizm, którym przepe³nione s¹ jego wiersze, ma niew¹tpliwie Ÿród³o 

w trudnych warunkach bytowania i w osamotnieniu. I w innych wierszach pisa³: 

Â ìîåé ìàëåíüêîé êîìíàòêå êðàøåíûé ïîë; 

Íà ïîëó ïîæeëòåâøèé îêóðîê ëåæèò, 

À íàä íèì ìîé ïîäåðæàííûé ïèñüìåííûé ñòîë, 

Íàä ñòîëîì æå ãîðÿùàÿ ëàìïà âèñèò. 

[...] 

È çà íèì êàê ïîýò âäîõíîâëåííûé òâîðèò. 

(×.Ä., s. 15) 

ß ñeãîäíÿ ïîâåøóñü â ñàðàå, 

Íåóäà÷íûé è æàëêèé àêòåð, 

Âñå êîíðàêòû ÿ ñ æèçíüþ ñðûâàþ 

È ñî ñìåðòüþ ïèøó äîãîâîð. 

(×.Ä., s. 14) 

13


Ten smutek, miejscami rozpacz, ma i inne Ÿród³o. W tomiku ×îðòîâà 

äþæèíà jest wiersz stanowi¹cy jakby rozliczenie z niedawn¹, kultywowan¹ 

wci¹¿ w œrodowisku emigracji przesz³oœci¹. W. Korotyszewski manifestuje w nim 

postawê „trzeciego pokolenia”, swój stosunek do owej tymczasowoœci ojców: 

ß, ñâîèìè ñëîâàìè íåñìåëûìè, 

Çà îòâåðæåííûõ áðàòüåâ áîðþñü, 

Ãîé, çåëåíûå, êðàñíûå, áåëûå, 

Âû îòíÿëè ó íàñ íàøó Ðóñü. 

Âàøèå âîçãëàñû, ïåñíè óíûëûå 

Íå âåðíóò íàì åÿ, íå âåðíóò 

È íàäåæäû çàìàí÷èâî – ìèëûå 

Ïîñòåïåííî ñ ãîäàìè çàìðóò. 

Âåñü âàø ïîäâèã – ðåçíÿ ðàçóäàëàÿ 

Îáåçñëàâèëà ãîðäûé íàø êðàé – 

È âåëèêàÿ ñòàëà – êðîâàâàÿ, 

À äåâèçîì eÿ óìèðàé ! 

Ýõ, çåëåûå , êðàñíûå, áåëûå... 

Ìû, ïðèåìûøè ÷óæäîé çåìëè, 

Øëåì óïðåêè ñâîè íåóìåëûå, 

È î òåõ, ÷òî çà Ðóñü óìeðëè. 

(×.Ä. s. 13) 

Tomik pt. Èíòèìíîå zawiera przewa¿nie wiersze mi³osne: wspomnienia 

chwil z ukochan¹, ale i smutek po rozstaniu. Towarzysz¹ temu czêsto obrazy 

przyrody (zima, jesienny deszcz, las), pojawiaj¹ siê motywy ludowych pieœni 

(Ïîëíà ìîÿ êîðîáóøêà). Jedyny utwór napisany proz¹ autor zatytu³owa³ 

Ñêàçêà çèìíÿÿ: 

ß æèâó â ìàëåíüêîì äîìèêå ëåñíèêà, îêðóæåííîì áåëûìè áåðåçàìè, 

íå÷àÿííî çàòåñàâøèìèñÿ â ãóñòóþ çåëåíóþ òîëïó åëåé è ñîñåí. Ñåãîäíÿ, êàê 

â÷åðà, ïîä óíûëóþ ìåëîäèþ âåòðà áóøóåò ìÿòåëü. 

[…] ß cobceì îäèí â ìàëåíüêîì äîìèêå. Çà îêíîì íåóñòàííûå æàëîáû âåòðà, 

çëîé õîõîò ìÿòåëè, äà ãðóñòíà ñêàçêà çèìíÿÿ. (È. s. 32) 

Tomik ten zamyka wiersz refleksyjny pt. Äóøà ÷åëîâå÷åñêàÿ, ukazuj¹cy 

walkê k³amstwa i prawdy w duszy cz³owieka. 

Na ³amach pisma „Ðóññêîå ñëîâî” Korotyszewski zamieœci³ kilka wierszy 27 

oraz artyku³ Ìûñëè î ðóññêîé ëèòåðàòóðå 28 , zaœ w wileñskim piœmie „Èñêðà” 

27 ×àñ ïîäðàçcâåòíûé, „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 48; Áåëàÿ ìîëèòâà, ibidem, nr 258. 

28 „Ðóññêîå ñëîâî” 1935, nr 128.


utwór oparty na motywach polskiej legendy pt. Îäåðæèìûé 29 . W cytowanej 

ju¿ Antologii rosyjskiej poezji 30 opublikowa³ wiersz Âîðîáüè. 

Poet¹ zwi¹zanym ze œrodowiskiem warszawskim, ale tak¿e z Piñskiem by³ 

Dmitrij Majkow. Mieszka³ on w Warszawie (na Saskiej Kêpie przy ul. Szczuczyñskiej 

) i by³ cz³onkiem grupy poetyckiej „Ñâÿùåííàÿ ëèðà”. Uczestniczy³ 

w pracach ugrupowania „Ëèòåðàòóðíîe ñîäðóæåñòâo” i publikowa³ na ³amach 

prasy warszawskiej: „Çà câîáîäó”, „Íà ðóáåæå”, „Ñåãîäíÿ”, „Mîëâà”, „Må÷” 

(wymieniany jest jako sta³y wspó³pracownik pisma), „Ãàçåòà ÐÎÌ-à”, „Ðîäíîå 

ñëîâî” oraz warszawsko-wileñskiej gazety „Ðóññêîå ñëîâî” 31 . Jak mo¿na wnioskowaæ 

z doniesieñ zamieszczanych w pismach „Ìå÷” i „Mîëâà”, by³ bardzo 

aktywnym cz³onkiem ROM-u w Piñsku, a na zebraniach kó³ek literackich 

(Ëèòåðàòóðíûé êðóæîê i Êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüíûé êðóæîê) wyg³asza³ referaty 

i czyta³ swoje wiersze. Majkow kierowa³ organizacj¹ ROM-u i jego sekcj¹ 

literack¹, byæ mo¿e by³ inspiratorem powstania filii tej organizacji w Piñsku. 

Dok³adnych informacji o nim brak. „Ãàçåòà ÐÎÌ-à” zamieœci³a w numerze 3 

z roku 1937 reklamê jego tomiku poezji Áåçäàðîæüå, a w numerze 4 – adres 

zamieszkania i kilka informacji o tym poecie, podaj¹c roku urodzenia (1906) 

i wspominaj¹c o jego wspó³pracy z pras¹ warszawsk¹. 

W atmosferze rozgoryczenia, utraty wiary w powrót do ojczyzny, w dawne 

idea³y, wyra¿anej w twórczoœci wielu poetów, nastêpuje zwrot do religii 32 . Prze- 

¿ycia religijne pojawiaj¹ siê w utworach poety z Piñska Stanis³awa Mackiewicza. 

Drukowa³ on wiersze w pismach warszawskich i wileñskich 33 , czyta³ swoje 

utwory na zebraniu kó³ka literackiego w roku 1932. Nale¿a³ do grupy poetyckiej 

„Câÿùåííàÿ ëèðà”. Bli¿szych informacji o tym poecie brak. 

W tomie Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè wydanej w roku 1937 zamieœci³ wiersz 

pt. Ñòóïåíè: 

Áûëè äíè, äíè æàäíîãî èñêàíèÿ, 

Áðîñèâ ïûëü è øóì çåìíûõ äîðîã, 

ß óøåë â äàëåêèå ñêèòàíèÿ – 

Â òå êðàÿ, îòêóäà ñâåòèò Áîã, 

29 „Èñêðà” 1937, nr 17. 

30 Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå, èçä. Ñîþçà ðóññêèõ ïèñàòåëåé è æóðíàëèñòîâ 

â Ïîëüøå, Âàðøàâà 1937. 

31 Kilka jego wierszy, w tym Íèâà w: Antologia poezji rosyjskiej 1917–1945, „Acta Rossica”, 

wyd. 2, Mochola 2002, [online] . 

32 Zob. szerzej: T. Zienkiewicz, „È íàñ èçãíàííèêîâ â ìîëèòâàõ ïîìÿíè...”. O poezji emigracji 

rosyjskiej w Polsce miêdzywojennej, „Acta Polono-Ruthenica VIII”, Olsztyn 2003, s. 124–126. 

33 Zob. „Ðîäíîå ñëîâî” 1926, nr 13; „Ìå÷” 1935, nr 13; 1936, nr 10; „Ìîëâà” 1932, nr 196; 

„Ðóññêîå ñëîâî” 1938, nr 169, 229, 259; „Íàø ïóòü” 1937, nr 45. 

15


Ñòèõëî âñå. Ïîãàñëè çîâû òåëà 

È íåíóæíûì ñòàë ðîäèìûé äîì… 

Êàê ñâå÷à, äóøà ìîÿ ãîðåëà… 

Ïåðåä Òåì, ê Êîìó ÿ ñ âåðîé øåë... 

È âîççâàí ê Íåìó ÿ ñòðàñòî: „Îò÷å!” 

[...] 

Äàé óçðåòü î÷àì Òâîå ëèöî! 

È íèêòî.íèêòî ìíå íå îòâåòèë, 

È íèêòî çàâåñû íå ïîäíÿë... 

È ìîÿ äóøà çàòîñêîâàëà 

×åëîâ÷üåé, òåìíîé, çëîé òîñêîé, 

È çëîæèëà êðûëüÿ, è óïàëà 

Â òëåí è ìðàê îáèòåëè ðîäíîé... 

È òåïåðü, óæå âäàëè îò íåáà. 

Çäåñü, ãäå Áîã òàê ñòðàøíî ïðîñò è ãðóá, 

Îöåíèë ÿ âêóñ âèíà è õëåáà 

Çâîí ìå÷à è ðàäîñòü æåíñêèõ ãóá... 

È óæå- íè æàëîá, íè ñîìíåíèé... 

Ìàòü – Çåìëÿ, ÿ – òâîé, ÿ– òîëüêî òâîé, 

Äà ñâÿòÿòñÿ âñå òâîè ñòóïåíè 

Îò çàðè äî íî÷è ãðîáîâîé. 34 

Niektóre jego wiersze przyjmuj¹ formê modlitwy. W numerze wielkanocnym 

pisma „Ìå÷” z roku 1936 zamieœci³ wiersz pt. Íàøà ïàñõà, bêd¹cy modlitw¹–proœb¹ 

do ukrzy¿owanego Chrystusa. 

Refleksje nad ¿yciem zawieraj¹ i inne jego wiersze, m.in. Êðåñò ó äoðîãè 

czy Sic transit: 

Ïîçàäè, êàê ñîí, êàê ýõî – 

Òðóáû ñëàâû,ãðîìû áèòâ, 

Äûì êàäèëèö,áðûçãè ñìåõà, 

Øåëåñò cëåç,îãîíü ìîëèòâ. 

Òèøå! ... Âå÷åð íåäàëå÷å... 

Íèêóäà óæ íå ñïåøà, 

Æäè ñïîêîéíî ñðòàøíîé âñòðå÷è, 

Ïðèìåðåííàÿ äóøà. 35 

Rosjanie w Piñsku utrzymywali przez pewien czas szko³ê realn¹. Ponadto 

podjêli próbê wydawania pism. W przesz³oœci ukazywa³o siê tu kilka tytu³ów. 

34 Àíòîëîãèÿ ðóññêîé ïîýçèè â Ïîëüøå..., s. 29. 

35 „Ðîäíîå ñëîâî” 1926, nr 13, s. 9.


W latach 1910–1916 wydawano: „Ïèíñêèé ëèñòîê”, „Ïèíñêèé ãîëîñ”, 

„Òåëåãðàììû”, „Îáúåäèíåíèå”. O pismach rosyjskich ukazuj¹cych siê w Piñsku 

w latach miêdzywojennych niewiele wiadomo. Tylko pojedyncze numery 

zachowa³y siê w bibliotekach i archiwach Bia³orusi 36 . Wydawany w roku 1932 

„Ïèíñêèé ãîëîñ”, redagowany i wydawany przez N.I. Biereznickiego, by³ 

öåðêîâíî-îáùåñòâåííûì îðãàíîì. W latach 1931–1932 ukazywa³o siê pismo 

„Ïîä íåáîì Ïîëåñüÿ. Îðãàí ðóññêîé ìûñëè íà Ïîëåñüå”, redagowane przez 

P. Ninicza, a tak¿e „Êëþ÷” (powielane). Informator miasta Piñska z roku 1936 

nie wymienia ¿adnego z tych pism, ogranicza siê do prasy polskiej i ¿ydowskiej. 

W województwie poleskim bardziej prê¿nym oœrodkiem kultury rosyjskiej 

by³ Brzeœæ. Znajdowa³o siê tu gimnazjum rosyjskie, które w roku 1934 kszta³ci³o 

180 uczniów. Du¿¹ aktywnoœæ wykazywa³o RBO i m³odzie¿owe ROM, istnia³o 

Ko³o Literackie im. A. Puszkina (od 1934 r. – Puszkina i Mickiewicza), sekcja 

dramatyczna wystawiaj¹ca sztuki teatralne, g³ównie klasyków rosyjskich, chór 

rosyjski „S³awa”. Wydawano te¿ kilka pism. 

W maj¹tku Ruda w pobli¿u Brzeœcia mieszka³ prozaik, poeta, cz³onek zarz¹du 

Zwi¹zku Pisarzy i Dziennikarzy Rosyjskich w Warszawie (Ñîþç ðóññêèõ 

ïèñàòåëåé è æóðíàëèñòîâ), wspó³pracuj¹cy z wieloma pismami warszawskimi 

– ksi¹¿ê Lew £yszczyñski-Trojekurow – autor kilku tomów poezji: Ñêàçêè 

î êóìà÷å (1920), Öåïè æåì÷óçíûå (1924). 

Ðåçþìå 

Ðóññêàÿ êóëüòóðíî-ëèòåðàòóðíàÿ æèçíü â Ïèíñêå 1918–1939 

Ïèíñê â òå÷åíèè ìíîãèõ âåêîâ áûë îäíèì èç ãëàâíûõ öåíòðîâ ïðàâîñëàâíîé âåðû íà 

Ïîëåñüå. Òàêîå çíà÷åíèå èìåë òîæå â ãîäàõ 1918–1939. Ïèíñê áûë ãîðîäîì, â êîòîðîì æèëî 

â ýòî âðåìÿ 11% ðóññêèõ (73% åâðååâ, 16% îñòàëüíûå íàöèè). Ðóññêàÿ êóëüòóðíîëèòåðàòóðíàÿ 

æèçíü áûëà îðãàíèçîâàíà Ðóññêèì Áëàãîòâàðèòåëüíûì Îáùåñòâîì è Ðóññêèì 

Îáùåñòâîì Ìîëîäåæè. Â Ïèíñêå äåéñòâîâàë ëèòåðàòóðíûé êðóæîê, áûëà ðóññêàÿ 

áèáëèîòåêà, à òàêæå áûëè îðãàíèçîâàíû òàêèå ìåðîïðèÿòèÿ, êàê Äåíü ðóññêîé êóëüòóðû, 

Ïóøêèíñêèå äíè, Ïóøêèíñêèå âå÷åðà, Äåíü ñòðàíû è äð. Ëèòåðàòóðíàÿ ñðåäà áûëà 

íåáoëüøàÿ. Çäåñü æèëè ïîýòû Âàñèëèé Êîðîòûøåâñêèé è Ñòàíèñëàâ Ìàöêåâè÷, â ðóññêîé 

ëèòåðàòóðíîé æèçíè â Ïèíñêå ïðîæèâàþùèé â Âàðøàâå ïîýò Äìòðèé Ìàéêîâ. 

36 Pisma „Ïîä íåáîì Ïîëåñüÿ” 1931, nr 1–7; 1932, nr 1; „Ïèíñêèé ãîëîñ” 1932 z 25 wrzeœnia 

znajduj¹ siê w zbiorach archiwum w Brzeœciu (Äçÿðæà¢íû àðõ³â Áðýñöêàé âîáëàñò³). 

17


Summary 

The Russian cultural life in Pinsk 1918–1939 

For many centuries Pinsk was one of the most important Orthodox centers on Polesie; also in 

years 1919–1939. In that period, in city lived 11% of Russians (73% of Jews, 16% other nationalities). 

Russian cultural and literary life was organized by local NGO’s like Russian Benevolent 

Society or Russian Youth Society. Also, in Pinsk functionated literary club and Russian library. 

Every year, many activities and cultural events were organized, f.e. Day of Russian Culture, 

Pushkin Day, Student’s Day. Although the literary environment was small, in Pinsk lived many 

famous poets and writers, like Wasilij Korotyszewski, Stanis³aw Mackiewicz. Also the Pinsk 

cultural life was supported from Warsaw by Dimitri Majkow.

UWM w Olsztynie Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî „Êàçêà ïðî êàëèíîâó Acta Polono-Ruthenica ñîï³ëêó”... XII, 2007 19 

ISSN 1427-549X 

Irena Betko 

Olsztyn – Kijów 

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî Êàçêà ïðî êàëèíîâó 

ñîï³ëêó: ïðîáëåìà ãåíåòèêî-³íòåðòåêñòóàëüíîãî 

ï³äãðóíòÿ ìèñòåöüêèõ ïîøóê³â ïèñüìåííèö³ 

Çà ñïîñòåðåæåííÿì Óìáåðòî Åêî, ôåíîìåí ³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ ó õóäîæí³é 

êóëüòóð³ áóâ ïðèñóòí³é çàâæäè. Àëå äîï³ðó â äîáó ïîñòìîäåðí³çìó Þë³ÿ 

Êð³ñòåâà òà ³íø³ äîñë³äíèêè âîçâîäÿòü éîãî â ðàíã îäíîãî ç ôóíäàìåíòàëüíèõ 

ïîíÿòü òåîð³¿ òåêñòó ÿê ìíîæèííîñò³, ìîçà¿êî-ïîë³ôîí³÷íî¿ ñóêóïíîñò³ 

³íøèõ òåêñò³â 1 . Ó ñâîþ ÷åðãó àíàë³ç õóäîæí³õ òâîð³â ï³ä êóòîì çîðó 

óÿâíåííÿ ¿õ ³íòåðòåêñòóàëüíèõ âçàºìîçâ’ÿçê³â ðåïðåçåíòóº îäíó ç ïðîâ³äíèõ 

òåíäåíö³é ñó÷àñíîãî ë³òåðàòóðîçíàâñòâà 2 . 

1 Äèâ.: J. Kristeva, Semèiotiké. Recherches pour une semanalyse, Paris 1969; Eadem 

(Þ. Êðèñòåâà), Áàõòèí, ñëîâî, äèàëîã è ðîìàí, [â:] Îò ñòðóêòóðàëèçìà ê ïîñòñòðóêòóðàëèçìó: 

Ôðàíöóçñêàÿ ñåìèîòèêà, ñîñò. Ã.Ê. Êîñèêîâ, Ìîñêâà 2000; M. Foucault, 

S³owa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, prze³. T. Komendant, A. Tatarkiewicz, Gdañsk 

2005; Ð. Áàðò, S/Z, Ìîñêâà 1994; Æ. Æàíåòò, Ôèãóðû: Ðàáîòû ïî ïîýòèêå, â 2 ò., Ìîñêâà 

1998; M. Glowiñski, O intertekstualnoœci, „Pamiêtnik Literacki” 1986, z. 4; S. Balbus, Intertekstualnoœæ 

a proces historycznoliteracki, Kraków 1990; Í.À. Ôàòååâà, Èíòåðòåêñòóàëüíîñòü 

èåå ôóíêöèè â õóäîæåñòâåííîì äèñêóðñå, „Èçâåñòèÿ Àêàäåìèè íàóê. Ñåðèÿ ëèòåðàòóðû 

è ÿçûêà” 1997, ò. 56, ¹ 5, ñ. 12–21; Eadem, Òèïîëîãèÿ èíòåðòåêñòóàëüíûõ ýëåìåíòîâ 

è ñâÿçåé â õóäîæåñòâåííîé ðå÷è, „Èçâåñòèÿ Àêàäåìèè íàóê. Ñåðèÿ ëèòåðàòóðû è ÿçûêà” 

1998, ò. 57, ¹ 5, ñ. 25–38 òà ³í. 

2 Äèâ., çîêð.: Ò. Ãóíäîðîâà, Ï³ñëÿ÷îðíîáèëüñüêà á³áë³îòåêà: Óêðà¿íñüêèé ë³òåðàòóðíèé 

ïîñòìîäåðí, Êè¿â 2005; Ë. Áåðáåíåöü, Òåêñò-ïàñòèø ó òâîð÷îñò³ Þð³ÿ Àíäðóõîâè÷à, 

„Ñëîâî ³ ÷àñ” 2007, ¹ 2, ñ. 49–59; Þ. Áåçõóòðèé, Ìèòåöü ³ âëàäà. Ìîòèâè é ³íòåðòåêñò 

â îïîâ³äàíí³ Ì. Õâèëüîâîãî „Ë³ëþë³”, „Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 5, ñ. 47–56; Ì. Ðóäåíêî, 

Åêñòðàä³ºãåòè÷íèé äèñêóðñ „Âñòóïíî¿ íîâåëè” Ì. Õâèëüîâîãî: ³íòåðòåêñòóàëüíà 

ñòðàòåã³ÿ, „Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 5, ñ. 57–63; Ò. Îñòàï÷óê, ²íòåðòåêñòóàëüíå ïðî÷èòàííÿ 

ðîìàíó Þ. Òàðíàâñüêîãî „Òðè áëüîíäèíêè ³ ñìåðòü” íà òë³ ðîìàíó Ò. Ìàííà „×àð³âíà ãîðà”, 

„Ñëîâî ³ ÷àñ” 2003, ¹ 11, ñ. 44–50; Ý. Øóëüö, Ýïèãðàô â àñïåêòå èíòåðòåêñòóàëüíîñòè (íà 

ìàòåðèàëå „Òðåõ ïîâåñòåé” Íèêîëàÿ Ôèëèïïîâè÷à Ïàâëîâà), [â:] Dialog, gra, intertekst w literatutach 

wschodnios³owiañskich, pod red. H. Mazurek, Katowice 2004, ñ. 36–44; È.Ñ. Ñêîðîïàíîâà, 

Ðóññêàÿ ïîñòìîäåðíèñòñêàÿ ëèòåðàòóðà: íîâàÿ ôèëîñîôèÿ, íîâûé ÿçûê, èçä. 2, 

äîïîëíåííîå, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2002, ñ. 46–47, 101–102, 375–376 òà ³í.; Ðîìàí Â. Ïåëåâèíà 

„×àïàåâ è Ïóñòîòà” êàê îáúåêò èíòåðïðåòàöèé: Ïîñîáèå äëÿ ñòóäåíòîâ-ôèëîëîãîâ, ñîñò. 

è àâòîð èíòåðïðåòàöèè È.Ñ. Ñêîðîïàíîâà, Ìèíñê 2004 òà ³í.

20 Irena Betko 

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó (1999) 

óòâîðþº íàâêîëî ñåáå íàäçâè÷àéíî øèðîêå ïîëå ì³æòåêñòîâèõ çâ’ÿçê³â. Òóò 

çíàéäåìî óñ³ ï’ÿòü òèï³â âçàºìîä³¿ òåêñò³â, ùî ¿õ îêðåñëèâ Æåðàð Æàíåòò: 

âëàñíå ³íòåðòåêñòóàëüí³ñòü, ÿêà â ðîçãëÿäóâàíîìó òâîð³ óÿâíþº çíà÷íó 

ê³ëüê³ñòü ÿâíèõ ³ ïðèõîâàíèõ öèòàò, à òàêîæ ÷èñëåíí³ àëþç³¿; ïàðàòåêñòóàëüí³ñòü 

òà àðõèòåêñòóàëüí³ñòü, íà ÿê³ âêàçóþòü â³äïîâ³äíî ïðîìîâèñòèé 

çàãîëîâîê òâîðó òà éîãî ñïåöèô³÷íà æàíðîâà ³äåíòèô³êàö³ÿ; íàðåøò³, 

ìåòàòåêñòóàëüí³ñòü, ùî ìåæóº ç ã³ïåðòåêñòóàëüí³ñòþ é ïîëÿãàº íà íàäçâè÷íî 

êðèòè÷íèõ (àæ äî íåïðèìèðåííîãî çàïåðå÷åííÿ) íàâ’ÿçàííÿõ äî ðÿäó 

êóëüòîâèõ òâîð³â óêðà¿íñüêî¿ ³ ñâ³òîâî¿ êëàñèêè, à òàêîæ äî òåêñò³â 

ôîëüêëîðíèõ ³ ñàêðàëüíèõ òîùî. Äåÿê³ ç öèõ ì³æòåêñòîâèõ çâ’ÿçê³â â³ä³ãðàþòü 

îñîáëèâî ³ñòîòíó ðîëü ó õóäîæí³é ñòðóêòóð³ òâîðó, ³ òîìó äî íèõ âàðòî 

ïðèäèâèòèñü óâàæí³øå. 

Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó âåëèêîþ ì³ðîþ ìîæå áóòè ïðî÷èòàíà 

ç ïîçèö³é ðåë³ã³éíîãî (³ íàâ³òü øèðøå – çàãàëüíîêóëüòóðîñîôñüêîãî) 

ñêåïòèöèçìó. Îäèí ³ç ñèìâîë³êî-ïîíÿò³éíèõ ïîëþñ³â ïàðàáîë³÷íîïðèò÷åâîãî 

³ñòîðèçìó öüîãî òâîðó óòðèìóþòü íàñòóïí³ ïðîìîâèñò³ ìîòèâè 

Ñâÿòîãî Ïèñüìà 3 : íå ëèøå Êà¿í ³ Àâåëü (1 Ì. 4: 1–16), àëå òàêîæ øåðåã 

Áîæèõ Çàïîâ³äåé („ß – Ãîñïîäü, [...] ùî êàðàº çà ïðîâèíó áàòüê³â íà ñèíàõ, 

[...] Øàíóé ñâîãî áàòüêà òà ìàò³ð ñâîþ, [...] Íå âáèâàé! Íå ÷èíè ïåðåëþáó! 

Íå êðàäè! Íå ñâ³äêóé íåïðàâäèâî íà ñâîãî áëèæíüîãî! Íå æàäàé [...] 

âñüîãî, ùî áëèæíüîãî òâîãî!” – 2 Ì. 20: 5, 12–17) òîùî. 

Ðàçîì ç òèì ö³ë³ñíèé ³íòåðòåêñòóàëüíèé êîíòåêñò Êàçêè ïðî êàëèíîâó 

ñîï³ëêó õàðàêòåðèçóºòüñÿ ñïðàâä³ ïîñòìîäåðíîþ øèðîòîþ ä³àïàçîíó, íà ùî 

çâåðíóëè óâàãó â÷åí³. „²íòåëåêòóàëüíà êàçêà Çàáóæêî”, íà äóìêó Òàìàðè 

Ãóíäîðîâî¿, ÿâëÿº ñîáîþ „ôîëüêëîðíó ´îòè÷íó ïîâ³ñòü” [à òî÷í³øå – 

¿¿ ñòèë³çàö³þ – ². Á]; àíàë³çóþ÷è ³äåþ âáîãîäóõîñò³, îäíó ç öåíòðàëüíèõ 

ó öüîìó òâîð³, äîñë³äíèöÿ çàçíà÷àº ¿¿ í³öøåàíñüêó ãåíåçó („õðèñòèÿíñüêèé 

Áîã – Áîã ñëàáêèõ”), à ñöåíó, „ó ÿê³é Ãàííà âáèâàº ñåñòðó Îëåíêó”, ââàæàº 

„ñëèâå æ³íî÷èì âàð³ÿíòîì ãîíò³âñüêî¿ öèòàòè ç Øåâ÷åíêà” 4 [ìàºòüñÿ íà 

óâàç³ ïîåìà Ãàéäàìàêè – ². Á.]. Âàäèì Ñêóðàò³âñüêèé âáà÷àº â ðîçãëÿäóâàí³é 

ïîâ³ñò³ åìáëåìàòè÷íî-÷àñîâå çàâåðøåííÿ íàðîäíèöüêî¿ òðàäèö³¿ íàö³îíà- 

3 Òóò ³ äàë³ ïîñèëàííÿ íà Ñâÿòå Ïèñüìî ³ öèò. çà: Á³áë³ÿ, àáî Êíèãè Ñâÿòîãî Ïèñüìà 

Ñòàðîãî é Íîâîãî Çàïîâ³òó, ³ç ìîâè äàâíüîºâðåéñüêî¿ òà ãðåöüêî¿ íà óêðà¿íñüêó íàíîâî 

ïåðåêëàäåíà, Ìîñêâà 1988. 

4 Äèâ.: Ò. Ãóíäîðîâà, Ôåì³í³ñòè÷íèé ïîñòìîäåðí, [â:] Eadem, Ï³ñëÿ÷îðíîáèëüñüêà 

á³áë³îòåêà..., ñ. 132–134.

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî „Êàçêà ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó”... 

ëüíî¿ ë³òåðàòóðè – ¿¿ ñâîºð³äíå ä³àëåêòè÷íå „çíÿòòÿ” 5 . Â³ðà Àãåºâà âêàçóº íà 

ïðîáëåìíèé ïåðåãóê äàíîãî òâîðó ç äðàìàòóðã³ºþ Ëåñ³ Óêðà¿íêè (Îäåðæèìà, 

Â êàòàêîìáàõ, Êàì³ííèé ãîñïîäàð) é ïî÷àñòè ç ïñèõîëîã³÷íîþ ïîâ³ñòþ 

Ìàðêà Âîâ÷êà Òðè äîë³, à òàêîæ ç ðîìàíîì ñàìî¿ Çàáóæêî Ïîëüîâ³ 

äîñë³äæåííÿ ç óêðà¿íñüêîãî ñåêñó 6 . Í³ëà Çáîðîâñüêà íàãîëîøóº òàê³ 

³íòðèãóþ÷³ êîîðäèíàòè ³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ ðîçãëÿäóâàíî¿ ïîâ³ñò³, ÿê òðàãåä³¿ 

Àãàìåìíîí Åñõ³ëà ³ Ìåäåÿ Åâð³ï³äà, Ãàìëåò Ó³ëüÿìà Øåêñï³ðà, à êð³ì òîãî 

ðîìàí Îëåñÿ Óëüÿíåíêà Äîô³í Ñàòàíè 7 . Ó ñâîþ ÷åðãó, Àãåºâà ðîçáóäîâóº 

ôåì³í³ñòè÷íèé, à Ãóíäîðîâà ³ Çáîðîâñüêà – ôðîéäèñòñüêî-ïñèõîàíàë³òè÷íèé 

äèñêóðñè öüîãî áàãàòîïðîáëåìíîãî é áàãàòîâèì³ðíîãî òåêñòó 8 . 

Àëå ïåðåäóñ³ì ïèñüìåííèöÿ â³äøòîâõóºòüñÿ â³ä øèðîêîâ³äîìî¿ 

óêðà¿íñüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè Êàëèíîâà ñîï³ëêà 9 . Îñê³ëüêè öåé ôîëüêëîðíèé 

òåêñò, ïðàâäîïîä³áíî, ÿâëÿº ñîáîþ ï³äñâ³äîìî „â³äðåäàãîâàíèé” ³ äîñòîñîâàíèé 

äî çàñàä ïàòð³àðõàëüíî¿ ³äåîëîã³¿ „óëàìîê ñòàðîäàâíüîãî ì³ôó” 

(êîðèñòóþ÷èñü îêðåñëåííÿì ì³ôîëîã³÷íî¿ øêîëè), ìîæíà ïðèïóñòèòè, ùî 

ë³òåðàòóðíà âåðñ³ÿ Çàáóæêî ó ïåâíîìó ñåíñ³ àïåëþº äî çàãóáëåíîãî ó òåìðÿâ³ 

ñòîë³òü (³ çàõîâàíîãî ó ãëèáèíàõ êîëåêòèâíîãî íåñâ³äîìîãî) îòîãî ïðàïåðâ³ñíîãî, 

ìàòð³àðõàëüíîãî çì³ñòó àâòåíòè÷íîãî ì³ôó. 

Òèì ÷àñîì ó ïîøèðåíîìó â íàø³ äí³ „êàíîí³÷íîìó” âàð³àíò³ êàçêè 

³äåòüñÿ ïðî ï³äñòóïíå âáèâñòâî ñìèðåííî¿ é ðîáîòÿùî¿ ä³äîâî¿ äî÷êè (ùî 

ðåïðåçåíòóº ïàòð³àðõàëüíèé ³äåàë òîòàëüíî „ïðèáîðêàíî¿”, áåçàïåëÿö³éíî 

ñàìîæåðòîâíî¿ æ³íî÷î¿ íàòóðè) çàâèäþùîþ ³ ë³íèâîþ áàáèíîþ äî÷êîþ 

(êîòðà º ïîðîäæåííÿì ïàí³÷íî-³íôàíòèëüíîãî ñòðàõó ÷îëîâ³êà ïåðåä 

íåïîãàìîâíî-ðóéí³âíèì, ³íôåðíàëüíî-ñòèõ³éíèì æ³íî÷èì íà÷àëîì) òà ïðî 

ðîçêðèòòÿ öüîãî çëî÷èíó ÷àðîä³éíèì ñïîñîáîì. Ñàìå öþ âåðñ³þ ïîêëàäåíî 

â îñíîâó ë³ðî-åï³÷íîãî â³ðøà Ë³íè Êîñòåíêî Êàëèíîâà ñîï³ëêà, ³ ñàìå ç ö³ºþ 

ïîåòè÷íîþ ³íòåðïðåòàö³ºþ òàê ÷è ³íàêøå ïîëåì³çóº Çàáóæêî. 

5 Äèâ.: Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Íåëüîòíà ïîãîäà. Çàì³ñòü ïåðåäìîâè òà çàì³ñòü ìîíîãðàô³¿, 

[â:] Î. Çàáóæêî, Ñåñòðî, ñåñòðî: Ïîâ³ñò³ òà îïîâ³äàííÿ, ïåðåäì. Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Êè¿â 

2004, ñ. 17. 

6 Äèâ.: Â. Àãåºâà, Æ³íî÷èé ïðîñò³ð: Ôåì³í³ñòè÷íèé äèñêóðñ óêðà¿íñüêîãî ìîäåðí³çìó: 

Ìîíîãðàô³ÿ, Êè¿â 2003, ñ. 297–298, 300–301. 

7 Äèâ.: Í. Çáîðîâñüêà, Êîä óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè: Ïðîåêò ïñèõî³ñòîð³¿ íîâ³òíüî¿ 

óêðà¿íñüêî¿ ë³òåðàòóðè: Ìîíîãðàô³ÿ, Êè¿â 2006, ñ. 457–461. 

8 Íåîáõ³äíî ï³äêðåñëèòè, ùî ë³òåðàòóðíî-êðèòè÷í³ ñòàòò³ òà äîñë³äæåííÿ, âèêëèêàí³ äî 

æèòòÿ ïåâíèì õóäîæí³ì òâîðîì, ñòàíîâëÿòü îäèí ³ç íàé³ñòîòí³øèõ àñïåêò³â éîãî 

³íòåðòåêñòóàëüíîñò³ – äèâ.: J. Slawiñski, Intertekstualnoœæ, [w:] S³ownik terminów literackich, 

pod red. J. S³awiñskiego, wyd. 2, poszerzone i poprawione, Wroc³aw 1988, s. 201. 

9 Äèâ.: Êàëèíîâà ñîï³ëêà, [â:] Óêðà¿íñüê³ íàðîäí³ êàçêè, Êè¿â 1954. 

21


Ðîçâèâàþ÷è ôîëüêëîðíó êîë³ç³þ, Êîñòåíêî íàä³ëÿº ä³äîâó äî÷êó, îêð³ì 

òðàäèö³éíèõ „³êîííèõ” öíîò, ïåðåäóñ³ì íåïîâòîðíîþ ñàìîóñâ³äîìëåíîþ 

³íäèâ³äóàëüí³ñòþ é óêðàé îðèã³íàëüíèì ñïîñîáîì ìèñëåííÿ ç åëåìåíòàìè 

ñòî¿÷íîãî ôàòàë³çìó (çîêðåìà, íåïîõèòíîþ â³ðîþ â îñòàòî÷íó ïåðåìîãó 

âèùî¿ ñïðàâåäëèâîñò³). Àâòîðêà ãëèáîêî, çàõîïëåíî é ñï³â÷óòëèâî „âæèâàºòüñÿ” 

â öåé îáðàç: 

Ìè ç íåþ ðàçîì ï³äåì ïî ãðèáè. 

Âîíà ìåíå íåíàâèäèòü, ÿ çíàþ. 

Øóìëÿòü ìåí³ áåðåçè ³ äóáè, 

Øóìëÿòü â³òðè Ñëàâóòè÷à é Äóíàþ. 

– Îé, ñòåðåæèñÿ, ä³â÷èíî, ¿¿! 

Âîíà òîé í³æ âçÿëà íå äëÿ îïåíüê³â. 

Òàì ÷îðíîë³ññÿ, òàì ãëóõ³ ãà¿, 

í³ì³ ïðîâàëëÿ ³ äîù³ ñë³ïåíüê³. 

Âîíà ëåäà÷à áàáèíà äî÷êà. 

À òè äî÷êà íåíàâèñíà, òè ä³äîâà. 

Âîíà òîãî ëèø ò³ëüêè ³ ÷åêà, 

êîëè âè äî ãóùàâèíè ï³ä³éäåòå. 

Ãåé, îçèðíèñü!.. À í³êîëè ìåí³. 

Òà é áåðåãòèñü áóëà á ìåí³ îõîòà. 

Íåíàâèñòü ¿é âèñîòóº âñ³ äí³, 

à â ìåíå çàâæäè º ÿêàñü ðîáîòà. 

Ñïîê³éíà ÿ. Àæ ì³íèòüñÿ âîíà. 

Âñå ì³æ äåðåâ ñêðàäàºòüñÿ ó ïóù³. 

Íîæà âèéìàº, à òîãî é íå çíà: 

òàê³, ÿê ÿ, áåççàõèñí³, – íåìðóù³. 10 

Ó ô³íàë³ íàðîäíî¿ êàçêè ïðàâäó ïðî çëî÷èí „âèñï³âóº” ÷àðîä³éíà 

ñîï³ëêà, ÿêó îäèí ç ìàíäð³âíèõ ÷óìàê³â âèð³çàâ ç ã³ëêè êàëèíè, ùî âèðîñëà 

íàä ò³ëîì çàìîðäîâàíî¿ ä³äîâî¿ äî÷êè. Ç ö³º¿ ðîçâ’ÿçêè Êîñòåíêî ðîáèòü 

óí³âåðñàëüíî-íàä÷àñîâèé ïîåòèêî-ô³ëîñîôñüêèé âèñíîâîê ïðî ëþäñüêó 

êðèâäó ³ Áîæó ïðàâäó: 

Êîëè æ ìåíå â ÿëèííèêó ãóñò³ì 

òàêè óá’º îòà áðåõëèâà ä³âêà, – 

ìèíóòü â³êè... Êàëèíîâà ñîï³ëêà 

âñþ ïðàâäó ñêàæå ãîëîñîì ìî¿ì. 11 

10 Ë. Êîñòåíêî, Íåïîâòîðí³ñòü, Êè¿â 1980, ñ. 90. 

11 Ibidem.


Íàòîì³ñòü Çàáóæêî ð³øó÷å íå ïîãîäæóºòüñÿ ç òàêîþ ³íòåðïðåòàö³ºþ. Ó ô³íàëüíîìó 

ôðàãìåíò³ ¿¿ ïîâ³ñò³ îñòàííº ñëîâî íàëåæèòü ñàìå áàáèí³é, à íå 

ä³äîâ³é äî÷ö³, ùî ¿¿ ãîëîñîì „òîíêî, ñëèâå ïî-äèòÿ÷îìó æàë³áíî” ñï³âàº 

êàëèíîâà ñîï³ëêà: „ïîìàëó-ìàëó, ÷óìà÷å / áàòåíüêó / ìàò³íêî, ãðàé, íå âðàçè 

ìîãî ñåðäåíüêà âêðàé, ìåíå ñåñòðèöÿ ç ñâ³òó çãóáèëà, â ìîº ñåðäåíüêî 

ãîñòðèé í³æ óñòðîìèëà”. Âèñëóõàâøè öüîãî îäêðîâåííÿ – ï³ñí³, „ÿêî¿ í³õòî 

íå ìàâ ñïîêîíâ³êó”, â ÿê³é ñïîâíèëàñÿ ñëàâà îøóêàíî¿ ä³â÷èíè â ¿¿ êíÿçåâ³, 

Ãàííóñÿ „ñêàçàëà íàéïðèòîìí³øèì íà ñâ³ò³ ãîëîñîì, ïîêàçóþ÷è íà ÷óìàê³â 

ïàëüöåì: à âîíè – âñþ íåïðàâäó ðîçêàæóòü, òàê ³ ï³äå ñâ³òîì ãóëÿòè” 

(ñ. 121) 12 . Âëàñíå, ³äåÿ íåïðàâäè, ùî ¿¿ òåíäåíö³éíî âèêðèâàº ïèñüìåííèöÿ, 

äåêëàðóºòüñÿ âæå â ñàìîìó òèòóë³ òâîðó çà ïîñåðåäíèöòâîì êîìïîíåíòó 

êàçêà, êîòðèé íàáóâàº â äàíîìó êîíòåêñò³ íåãàòèâíèõ çì³ñòîâèõ êîíîòàö³é 

(áðåõíÿ, ô³êö³ÿ òîùî). 

Òèì ÷àñîì ïðàâäà ó ïîëåì³÷íî çàãîñòðåí³é, ç óðàõóâàííÿì 

„ìàòð³àðõàëüíèõ” âèòîê³â âåðñ³¿ Çàáóæêî âèãëÿäàº íàñòóïíèì ÷èíîì. 

Äîøóêóþ÷èñü íàéãëèáøèõ ïåðâí³â ì³ôó, àâòîðêà âèâîäèòü íå çâåäåíèõ, ÿê 

ó êàçö³, àëå ð³äíèõ ñåñòåð, ùî â³ä³ãðàº â ¿¿ ïîâ³ñò³ íàäçâè÷àéíî âàæëèâó 

ñèìâîë³êî-ðåë³ã³éíó ðîëü, ïðè ÷îìó ãîëîâíîþ ãåðî¿íåþ ó íå¿ ñòàº âëàñíå 

„áàáèíà”, òîáòî ìàìèíà äî÷êà – ñòàðøà Ãàííóñÿ. Ñàìå â ¿¿ îáðàç „âæèâàºòüñÿ” 

ïèñüìåííèöÿ, íàä³ëÿþ÷è ¿¿ ñïðàâä³ áàãàòîþ, ñêëàäíîþ, ö³êàâîþ 

é íåïîâòîðíîþ ³íäèâ³äóàëüí³ñòþ. Âîíà „ëåäü íå ç êîëèñêè ïîêàçóâàëà íà 

êðàñóíþ, ³ òàêîþ é çðîáèëàñÿ âåëüìè õóòêî” (ñ. 76), ó íå¿ „âñå â ðóêàõ 

ãîð³ëî-çàìèëóºøñÿ”, à ç ðîêàìè âèÿâèëîñÿ, ùî íà äîäàòîê Ãàííà-ïàííà 

ïîñ³äàº íàäïðèðîäí³ çä³áíîñò³ – „÷óº ï³ä çåìëåþ âîäó”, áà÷èòü ôåíîìåíè 

äóõîâíîãî ñâ³òó òîùî. ¯¿ ÿñêðàâà ³íäèâ³äóàëüí³ñòü, îäíàê, âèÿâëÿº 

àìá³âàëåíòí³ âëàñòèâîñò³, â³ä ñàìîãî íàðîäæåííÿ íåñó÷è íà ñîá³ òåìíó 

â³äì³òèíó: „Âîíà âðîäèëàñÿ ç ì³ñÿöåì íà ëîá³” (ñ. 71). Ñèìâîë³êó öüîãî 

òàºìíè÷îãî çíàêó ï³çí³øå ðîçòëóìà÷óº çàãàäêîâà ïðî÷àíêà-ïàí³ìàòêà: 

ä³â÷èíó „Áîã íàä³ëèâ ñèëîþ, ç ÿêî¿ âåëèêà ñïîêóñà ìîæå ïîñòàòè, íå ïî 

ò³ëó, à ïî äóõó”, ³ òîìó íàéêðàùå áóëî á ¿é ³ùå çàðàç, ó ï³äë³òêîâîìó â³ö³, 

ï³òè ç ïàí³ìàòêîþ (÷è íå ñàìîþ Áîãîðîäèöåþ, êîòðà, ÿê ñï³âàºòüñÿ 

â Àêàô³ñò³, º „îõîðîíà ä³âàì”, „ä³âè÷îñòè ï³äïîðà” òà „ä³âèöü âèõîâíèöÿ 

÷óäîâà” 13 ) „äî ìîíàñòèðÿ [...] â ÷åðíèö³”, áî, – ïèòàº ãîñòÿ, – „÷èì ñòàíåø 

12 Òåêñò Êàçêè ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó öèò. çà: Î. Çàáóæêî, Ñåñòðî, ñåñòðî: Ïîâ³ñò³ òà 

îïîâ³äàííÿ, ïåðåäì. Â. Ñêóðàò³âñüêèé, Êè¿â 2004. Òóò ³ äàë³ ñòîð³íêà âêàçóºòüñÿ â òåêñò³ 

ó äóæêàõ. 

13 Äèâ.: Àêàô³ñò äî Ïðåñâÿòî¿ Áîãîðîäèö³, ²êîñ 10-é, [â:] Õâàë³ì Ãîñïîäà: Ìîëèòîâíèê, 

âèä. 2, Ðèì 1960, ñ. 364. 

23


áîðîíèòèñÿ, êîëè ïèòèìå ç òâîº¿ êðèíèö³ õòî çàõî÷å, à òè ïðî òå é íå 

çíàòèìåø” (ñ. 81). Öå ïèòàííÿ, îäíàê, çàëèøèëîñÿ áåç â³äïîâ³ä³, îñê³ëüêè 

Ãàííà-ïàííà âîë³ëà é äàë³ áóòè äî÷êîþ ñâîº¿ ð³äíî¿ „Ìàìè Ìàð³¿”, ÷åêàþ÷è 

êîëî íå¿ íà ñâîþ íåñàìîâèòî ùàñëèâó êàçêîâó äîëþ, ùî é ìàòåð³ ìàëà áóòè 

íàðîãîäîþ çà ¿¿ çìàðíîâàíèé ó ïàð³ ç íåëþáîì â³ê, ³ íå ïðèéìàþ÷è ò³º¿ 

ðÿò³âíî¿ ïåðñïåêòèâè, êîòðó ðîçêðèâàëà ïåðåä íåþ ðåë³ã³éíà ïîñòàâà. Äàíó 

êîë³ç³þ Àãåºâà ðîçãëÿäàº ç ôåì³í³ñòè÷íèõ ïîçèö³é: „ªäèíèì ñïîñîáîì 

óíèêíóòè áóäåííîãî æ³íî÷îãî ïðèä³ëó äëÿ Ãàííóñ³ ì³ã áè ñòàòè ìîíàñòèð. 

² âîíà íå ðàç øêîäóâàëà, ùî öèì øàíñîì çíåõòóâàëà. Â ³äåàëüí³é 

ìîíàñòèðñüê³é ñï³ëüíîò³ æ³íêà ìàëà øàíñè ìàéæå íåîáìåæåíî¿ ðåàë³çàö³¿ 

ñâî¿õ ñàìå æ³íî÷èõ ÿêîñòåé [...] Àëå ìîíàñòèðñüêà öíîòà îçíà÷àº çðå÷åííÿ 

âëàñíî¿ ò³ëåñíîñò³. Õî÷ ÿêàñü æ³íî÷à ñâîáîäà óìîæëèâëþºòüñÿ ëèøå ÷åðåç 

çàïåðå÷åííÿ ñòàò³ [...] ³ öèì çàïðîïîíîâàíèì äîëåþ øàíñîì âèðâàòèñÿ 

ç áóäåíùèíè ö³íîþ çðå÷åííÿ ñòàò³ é ò³ëåñíîñò³ Ãàííà ñêîðèñòàòèñÿ íå 

íàñì³ëèëàñÿ ÷è íå çìîãëà” 14 . 

Ïîñòàòü ñòàðøî¿ ñåñòðè, áóäó÷è öåíòðàëüíîþ, âò³ì, íå ìàº ñàìîäîñòàòíüîãî 

õàðàêòåðó. Âàæëèâå õóäîæíüî-ñèìâîë³÷íå íàâàíòàæåííÿ íåñå íà 

ñîá³ òàêîæ îáðàç ìîëîäøî¿ ñåñòðè. Îñê³ëüêè â ðîçãëÿäóâàíîìó òâîð³ 

âèðàçíî ïðîñòóïàþòü ðåôëåêñè ïðîòîì³ôó áëèçíþê³â-àíòàãîí³ñò³â, ìîæíà 

ïðèïóñòèòè, ùî ÷³ëüíà ïàðà ñåñòåð, ïåðâ³ñòêà Ãàííà-ïàííà é ì³çèíî÷êà 

Îëåíêà-çì³þ÷êà, ôàêòè÷íî ðåïðåçåíòóº íå äâ³ îñîáè, àëå îäíó ïñèõîëîã³÷íî 

ñêîìïë³êîâàíó é âíóòð³øíüî êîíôë³êòíó ³íäèâ³äóàëüí³ñòü. Â³äòàê 

ìîëîäøà Îëåíêà – „ä³äîâà”, òîáòî òàòîâà äî÷êà ïîñë³äîâíî ïîñòàº ÿê ò³íü 

Ãàííóñ³ (â àðõåòèïàëüíî-þíã³àíñüêîìó ñåíñ³ 15 ). Âîíà, „çðîñòàþ÷è 

â ïîñò³éíîìó çàò³íêó ñåñòðè”, áóëà „êâîëåíüêà çìàëêó, ³ ïëàêñóíêà”, 

à çãîäîì ç íå¿ ñòàëà „ïîñèäþùà äèòèíà”, òîáòî àí³ íàäòî áèñòðà, àí³ 

ñïðèòíà». Öå çîâí³ „ïî-ñâîºìó ñëàâíå ä³â÷à” õàðàêòåðèçóþòü „ïðèãëóøåí³, 

ñïîëîâ³ë³ áàðâè (íà ïðîòèâàãó ïåêó÷î-ÿñêðàâ³é ñåñòð³)” (ñ. 87). Ï³äðîñòàþ÷è, 

Îëåíêà-ò³íü í³ íà êðîê íå â³äñòóïàº â³ä ñåñòðè – „íå ïóñêàº ó ¿¿, 

Ãàííóñèíó, âëàñíó äîëþ – í³áè ðåâíå ïèëüíóâàëà ÿêî¿ñü ìåæ³, çà êîòðîþ 

é ìàëî ïî÷èíàòèñÿ äëÿ Ãàííóñ³ ùîñü ñâîº, îñ³áíå, äî ÷îãî çàñü äóìêîþ 

äîñêî÷èòè ³ Îëåíö³, ³ âñ³ì âçàãàë³ ä³â÷àòàì, ³ òóé-òóé ñåñòðà äî ö³º¿ ìåæ³ 

çáëèæàëàñÿ, ÿê Îëåíêà, ïîâèñàþ÷è íà í³é óñ³ìà ñâî¿ìè äîêóêàìè, òÿãëà 

¿¿ íàçàä, ó íåïðîëàçí³ õàòí³ áóäí³, ÿê êîðîâó çà íàëèãà÷” (ñ. 97). Ìîëîäøà 

ñåñòðà ôàêòè÷íî æèâèòüñÿ â³òàëüíîþ åíåðã³ºþ ñòàðøî¿, ââàæàþ÷è öå çà 

14 Â. Àãåºâà, Æ³íî÷èé ïðîñò³ð..., ñ. 299–300. 

15 Äèâ.: D. Sharp, Cieñ, [w:] idem, Leksykon pojêæ i idei C.G. Junga, t³um. J. Prokopiuk, 

Wroc³aw 1998, s. 43–46.


ÿâèùå ö³ëêîì ïðèðîäíå é íàâ³òü òðàêòóþ÷è ñâîþ æèâèòåëüêó ç ïîãîðäîþ. 

Çîêðåìà, ¿é ñïðàâëÿþòü ïîñàã ç ãðîøåé, çàðîáëåíèõ Ãàííóñåþ „çà âîäó”, 

âîíà íàâ³òü äîáèâàºòüñÿ â³ä áàòüê³â äîçâîëó ðîçïî÷àòè ä³âóâàííÿ ìàéæå 

îäíî÷àñíî ç³ ñòàðøîþ ñåñòðîþ, à çãîäîì ï³äñòóïíî íàíîñèòü ¿é ñìåðòåëüíî¿ 

îáðàçè, çàðó÷óþ÷èñü ïåðøîþ, ³ íà äîäàòîê ç òèì ïàðóáêîì, ÿêèé, 

áóäó÷è íåã³äíèì Ãàííóñèíîãî êîõàííÿ, òÿæêî ¿¿ ñêðèâäèâ. 

Ç ñàìîãî äèòèíñòâà ñåñòðè „íåçãóðò ì³æ ñîáîþ ëþáèëèñÿ, ³ ùî á³ëüø³ 

ï³äðîñòàëè, òî äóæ÷å äàâàëîñÿ âçíàêè çàêëàäåíå ì³æ íèìè ïîòàºìíå 

íàï’ÿòòÿ” (ñ. 77). ² õî÷à â³äïîâ³äàëüí³ñòü çà ñïðîâîêîâàí³ ìàëîþ âçàºìí³ 

ñóòè÷êè ïîíîñèëà ñàìå Ãàííóñÿ ÿê ñòàðøà ³ òîìó „ðîçóìí³øà”, âñå-òàêè 

íàéá³ëüøî¿ ïñèõîëîã³÷íî¿ øêîäè ¿é çàâäàâàâ íå òàê ñë³ïèé ãí³â áàòüê³â, ÿê 

òå, ùî Îëåíêà çìàëå÷êó âì³ëà ïðîâîêóâàòè íåêîíòðîëüîâàíèé âèõ³ä òåìíèõ 

³íñòèíêò³â ç äíà ñåñòðèíî¿ äóø³. Ç öèõ áîë³ñíèõ êîíôðîíòàö³é ç ò³ííþ 

Ãàííà-ïàííà, îäíàê, âì³ëà âèíîñèòè òÿæê³ ³ñòèíè ñàìîï³çíàííÿ ³ âíóòð³øíüîãî 

äîñâ³äó, ùîïðàâäà, êóïëåí³ àæ íàäòî äîðîãîþ ö³íîþ, áî „çàðàç 

ïî òàêèõ õàòí³õ çàêîëîòàõ âîíà ïåðåñòàâàëà ÷óòè âîäó – áà é ñåáå ñàìó 

ïåðåñòàâàëà ÷óòè, ìîâ ï³äì³íåíà íà ÷àñ îïîñ³äàþ÷îþ áåçëèêîþ, ÿê õìàðà, 

îáèäîþ” (ñ. 88). Àëå „ïîò³ì, ó õâèëèíè ïðîñâ³òëåííÿ” ä³â÷èíà „äóìàëà 

ñîá³, ç òîþ ïðîç³ðëèâ³ñòþ, ÿêó ÷àñîì äàº äóìêàì ðîçïóêà, ùî íàñïðàâä³ 

ºäèíå, ÷îãî Îëåíêà äîìàãàºòüñÿ, – òî ïîáà÷èòè Ãàííóñèíó çë³ñòü, ÿê 

âèõîäèòü íàçâåðõ, ò³ëüêè öüîãî, é í³÷îãî á³ëüøå, í³áè òà çë³ñòü áóëà ãóñêîþ, 

êîòðó Îëåíö³ äîðó÷èëè ïàñòè [...] – îò Îëåíêà ¿¿ é ïàñëà, ³ ãóñêà 

âèãóëþâàëàñÿ é íàïàñàëàñÿ – äîñõî÷ó. ² çíàé ãëàäøàëà” (ñ. 78). 

Òàêèì ÷èíîì, ìîëîäøà ñåñòðà, ïåðñîí³ô³êóþ÷è â îñíîâíîìó îò³ 

ïåðèôåð³éí³ – ñëàáê³, áë³ä³, í³ê÷åìí³ é íåäîëóã³ – ò³íüîâ³ ïðîÿâè ùîäî 

ñòàðøî¿, ³ñòîòíî ïîñïðèÿëà ïñèõîëîã³÷íî äåñòðóêòèâíîìó ïðîöåñó 

îòîòîæíåííÿ ³íäèâ³äóàëüíîñò³ Ãàííè-ïàííè ç ³íøîþ, íàñïðàâä³ ãð³çíîþ 

ò³ííþ. Àäæå „ãóñêà” Ãàííóñèíî¿ çëîñò³ ïîñòóïîâî âèðîñëà íà ò³íü 

„âá³éíèö³”, ùî çíèùèëà îáîõ ñåñòåð ïðàêòè÷íî íà âñ³õ ìîæëèâèõ ð³âíÿõ 

áóòòÿ – ñîö³àëüíîìó, ïñèõ³÷íîìó, äóõîâíîìó é íàâ³òü ñóòî ô³çè÷íîìó, áî 

é ò³ëà ä³â÷àò ïî ñìåðò³ êîæíî¿ ç íèõ çíèêàþòü áåçñë³äíî. ² ò³ëüêè ó „ñâ³ò³ 

ñèìâîë³â” ³ñòîð³ÿ ¿õíüî¿ âîðîæíå÷³ çàêàðáóâàëàñü ÿê òåìíà çà çì³ñòîì, 

àìá³âàëåíòíî íåîäíîçíà÷íà ïðèò÷à. 

Ïîêàçîâî, ùî â ì³ðó òîãî, ÿê ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ñòàðøî¿ ñåñòðè âñå 

ãëèáøå ïîãëèíàºòüñÿ êðèâàâî-÷îðíîþ ò³ííþ, íà ñâ³òëî äåííå íåñïîä³âàíî 

³ ïåðåìîæíî âèõîäèòü ñîö³àëüíî ³íòåãðîâàíà Îëåí÷èíà ïåðñîíà 16 . Öÿ 

16 Äèâ.: D. Sharp, Persona, [w:] ibidem, s. 124–126. 

25


„÷åìíà òà äîáðà äèòèíà [...] òðèìàëàñÿ çàâæäè ð³âíî é ïîã³äíî, ìèëî 

âñì³õàëàñÿ äî ñòàðøèõ ³ ùå ìèë³øå – äî ïàðóáê³â: ñîðîì’ÿçëèâî îïóñêàþ÷è 

î÷³ [...] ïî÷àâøè â÷àùàòè íà âóëèöþ, Îëåíêà äóæå ñêîðî îáðîñëà 

òîâàðèøêàìè, âîíè õîäèëè â ãóðò³” (ñ. 96, 98, 93). Âîíà, „âæå ùî æ 

ïðèâ³òí³øà”, í³áè áóëà ïîêëèêàíà êîìïåíñóâàòè â î÷àõ ëþäåé ãîðäîâèòó 

ïîñòàâó âèñîêî ï³äíåñåíî¿ íàä îòî÷åííÿì Ãàííè-ïàííè, ÿêà â ö³ëîìó 

ñïðàâëÿº ñóïåðå÷ëèâå âðàæåííÿ – ïðèòÿãóº, çàõîïëþº é íàâ³òü çàâîðîæóº, 

àëå é îäíî÷àñíî â³äøòîâõóº, îáðàæàº ³ ïîíèæóº, âèêëèêàº çàçäð³ñòü 

³ ï³äñâ³äîìó íåïðèÿçíü: „Ãàííóñþ æ çàãàëîì óâàæàíî çà ãîðä³âíèöþ 

é òðàêòîâàíî õî÷ ³ øàíîáëèâî, ïðîòå íà â³ääàë³, – ñàìà ¿¿ âðîäà âèð³çíÿëà 

¿¿ ç-ïîì³æ áóäü-ÿêîãî ãóðòà”. Öå ñîö³àëüíî-ïñèõîëîã³÷íå â³ä÷óæåííÿ 

ä³â÷èíà ïåðåæèâàëà äîñèòü áîë³ñíî – „ïî÷óâàëà ñåáå ìîâ ñåðåä òåìíîãî 

áîðó – òî÷åíîþ ç ìàõó âîçíåñåíèì ÷àãàðíèêîì çàãàëüíî¿ áåçìîâíî¿ 

íåïðèÿçí³, í³áè òîâàðèøêè ðàçîì ç’ºäíóâàëè ðóêè, óòâîðþþ÷è êîëî, 

â ÿêîìó äëÿ íå¿ íå áóëî ì³ñöÿ, – äîñòîòó òàê, ÿê çàâæäè âèõîäèëî íà çàáàâ³: 

êðóã íå¿ âîäèëè òàíîê íà ãà¿âêè, âèáèðàëè íà Ëåëþ é «òîïîëþ», âîíà 

íåçì³ííî íåñëà ³ ïåðøèé ñí³ï, ³ îáæèíêîâèé â³íîê, òîáòî áóëà ì³æ 

ä³â÷àòàìè íà÷å îáðàíà íàïîêàç, äëÿ ïîõâàëüáè, – íàéïðèêìåòí³øà, àëå â³ä 

òîãî ìîâáè é íå ñâîÿ, à – îñòîðîíü â³ä ðåøòè” (ñ. 93–94). 

Íàéá³ëüøèé æå ñïðîòèâ ó ïàòð³àðõàëüíîìó ñîö³óì³ âèêëèêàëî òå, ùî, íà 

çàãàëüíó äóìêó, „ðîçã³ðøòèêàíà áàáèíà äî÷êà [...] ãîðäóº òà ìåíäæóº 

íàéêðàùèìè íà ñåë³ ïàðóáêàìè, ÿê öèãàí ê³íüìè, íåâ³äü íà êîãî ÷åêàþ÷è”. 

Àëå òèì á³ëüøå ³ìïîíóâàëà îäíîñåëüöÿì òà ñìèðåííà ìàñêà, çà ÿêîþ 

äáàéëèâî é îáà÷íî õîâàëàñÿ „íà ëþäÿõ” Îëåíêà, „îñîáëèâî âèðàçíî 

í³ÿêîâ³þ÷è ïðè òèõ, êîòð³ çàñèëàëèñÿ äî Ãàííóñ³ é ä³ñòàëè îäêîøà: õòî 

á ïîäóìàâ, ÷óëàñÿ ïåðåä íèìè, çà ïðàâîì êðåâíîñò³, âèíóâàòîþ é òàê äåë³êàòíî 

ïðàãíóëà çàãëàäèòè â ³ìåí³ ðîäèíè çàâäàíó ¿ì óðàçó – ìîâ, çà ñòàðèì çâè÷àºì, 

áåç÷åñòÿ ñïëàòèòè. Â íåäîâã³ì ÷àñ³ öå é ïîì³÷åíî áóëî” (ñ. 96, 98). 

Îñìèñëþþ÷è ÷³ëüíèé ïðèò÷åâèé ìîòèâ ñåñòðîâáèâñòâà, ïèñüìåííèöÿ 

ïîºäíóº õóäîæíüî-ñèìâîë³÷í³ ïåðâí³ óêðà¿íñüêî¿ íàðîäíî¿ êàçêè ³ á³áë³éíî¿ 

îïîâ³ä³ ïðî Êà¿íà ³ Àâåëÿ. Öþ ìîòîðîøíó ³ñòîð³þ, çà ïñèõîëîã³÷íèì 

ñöåíàð³ºì ÿêî¿ ñêëàëîñÿ ³ ¿¿ âëàñíå æèòòÿ, Ãàííóñÿ âïåðøå ïî÷óëà â³ä 

áàòüêà òîãî ïàì’ÿòíîãî äíÿ, êîëè â³í íåî÷³êóâàíî ïðèâ³ç ¿é „ç ÿðìàðêó 

øîâêîâèõ áèíä, ÷åðâîíèõ ³ ñèí³õ, ÿê ñïðàâæí³é ä³âö³”. Ùàñëèâà, „âæå é íå 

Ãàííóñÿ, à çîâñ³ì Ãàííà-ïàííà, [...] ïîíåñëà ñâîþ ðàä³ñòü [...] äî ì³ñÿöÿ”, 

³ ñàìå òîä³ çàóâàæèëà íà íüîìó çàãàäêîâ³ ïëÿìè. Âàñèëü âèòëóìà÷èâ äî÷ö³, 

ùî „òî áðàò áðàòà ï³äíÿâ íà âèëà, [...] îò Áîã ¿õ ³ ïîñòàâèâ óãîð³ íàä çåìëåþ, 

ùîá ëþäè áà÷èëè é íå çàáóâàëè ãð³õà”. Öÿ ³ñòîð³ÿ âèêëèêàëà ó ä³â÷èíêè


áåçë³÷ íåäèòÿ÷èõ ïèòàíü („ÿê ìîæå Áîã â³÷íî òðèìàòè ¿õ òàì, íà ì³ñÿö³, 

íàäòî òîãî, íà âèëàõ, – ÷è æ éîìó íå áîëèòü? ×îìó ¿õ íå ðîçð³çíåíî [...] 

ÿêùî ¿õ âèñòàâëåíî òàì íà êàðó, òî ÷îìó îáîõ ñêàðàíî îäíàêîâî?..”), 

â³äïîâ³ä³ íà ÿê³ ¿¿ áàòüêî, çâè÷àéíèé, „ÿê ³ âñ³”, ãðå÷êîñ³é, íå çíàâ (ñ. 78–79). 

Ç íàñòóïíèì ðîêîâèì ïèòàííÿì: ÷îìó çãëÿíóâñü Ãîñïîäü íà Àâåëåâó 

æåðòâó, à íà Êà¿íîâó íå çãëÿíóâñü? – Ãàííóñÿ ï³øëà äî ïàíîòöÿ 

ó íàéñêðóòí³øó õâèëèíó ñâîãî æèòòÿ, êîëè ùîéíî çàñâàòàëè ¿¿ ìîëîäøó 

ñåñòðó, à âîíà â ñâî¿ â³ñ³ìíàäöÿòü ðîê³â „çàðàç æå, ìàõîì” îïèíèëàñÿ „ñåðåä 

ïåðåñòàðê³â, ïåðåá³ðö³â, ÿêèì óæå çàñü ãðåáóâàòè òèì, ùî íå äî ëþáîâè” 

(ñ. 106). Â³äïîâ³äü ïàíîòöÿ, „ùî Áîã áà÷èâ Êà¿íà, ÿêèé â³í º, îòî é ó÷èíèâ 

ñïèò éîãî ãîðäèí³, ïîíèçèâøè â î÷àõ áðàòà éîãî” (ñ. 110), îäíàê, íå 

çàäîâîëüíèëà ä³â÷èíè. Äîï³ðó ç âóñò äèÿâîëà, ÿêîìó ñòàëà çà æ³íêó, ïî÷óëà 

òå, ùî õîò³ëà: „ùî ò³ëüêè í³ê÷åìíèì ñâî¿ì ñòâîð³ííÿì Â³í ³ ïðèÿº, ò³ëüêè 

âáîã³ äóõîì éîìó ëþá³ [ïîð.: „Áëàæåíí³ óáîã³ äóõîì, áî ¿õíº Öàðñòâî 

Íåáåñíå” – Ìò. 5: 3 – ². Á.], à íàéë³ïøèõ ³ íàéäóæ÷èõ, íàéâèáîðí³øèõ, ÿê 

ä³àìàíòè â çåìí³é êîðîí³, – çíàé ãîíèòü, ³ ïîíèæóº, ³ òàâðîì ïðîêë³ííèì 

íàçíà÷óº îä ìàëèõ ñâî¿õ” (ñ. 116). Â³äòàê ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ãåðî¿í³ 

îñòàòî÷íî ïîãëèíàºòüñÿ ò³ííþ á³áë³éíîãî ïåðøîâáèâö³, ³ êîëè çíàâ³ñí³ëà 

Ãàííóñÿ ïî ñòðàò³ ñåñòðè ïîâåðòàºòüñÿ äîäîìó, íà çàïèòàííÿ áàòüêà 

(„à Îëåíêà æ äå”) ç ¿¿ âóñò ïàäàº Êà¿íîâà â³äïîâ³äü (“à çâ³äêè ÿ çíàþ, [...] 

àáî ÿ ¿é ñòîðîæà?..” – ñ. 119, ïîð.: 1 Ì. 4: 9). 

Ó çàãàëüíîõóäîæíüîìó êîíòåêñò³ Êàçêè ïðî êàëèíîâó ñîï³ëêó âèÿâëÿ- 

ºòüñÿ, ùî ³íäèâ³äóàëüí³ñòü ãîëîâíî¿ ãåðî¿í³ îáòÿæåíà ÷èñëåííèìè 

êîíôë³êòàìè, ïî÷èíàþ÷è â³ä âóçüêîïîáóòîâèõ, ïåðåäóñ³ì ðîäèííîñîö³àëüíèõ 

(ç ñåñòðîþ é áàòüêîì, à òàêîæ ç îäíîñåëüöÿìè), ³ ê³í÷àþ÷è íà 

øèðîêî ñâ³òîãëÿäíèõ (ç ïàòð³àðõàëüíîþ ñèñòåìîþ ö³ííîñòåé ³ íàâ³òü 

ç ñàìèì Áîãîì, êîòðèé ¿¿ îñâÿ÷óº). Ñåðåä ³íøèõ íà îñîáëèâó óâàãó 

çàñëóãîâóº òîé âíóòð³øí³é, ïñèõîëîã³÷íèé êîíôë³êò ó äóø³ ãåðî¿í³, ùî 

îáóìîâëþºòüñÿ ñêëàäíèì ïëåòèâîì ìàòåðèíñüêîãî é áàòüê³âñüêîãî 

êîìïëåêñ³â ¿¿ ïàòð³àðõàëüíîãî ðîäó. Âî³ñòèíó, „âîðîãè ÷îëîâ³êîâ³ – äîìàøí³ 

éîãî!” (Ìò. 10: 36). Òàê, ãëèáèííîïñèõîëîã³÷íå êîð³ííÿ òðàãåä³¿ ñÿãàº 

íåïðîñòèõ ñòîñóíê³â ìàòåð³ Ìàð³¿ ç ¿¿ áàòüêîì, ÿêèé ìàâ ñâ³é ïîãëÿä íà òå, 

ùî º äîáðèì äëÿ éîãî äî÷êè, é íå äîçâîëèâ ¿é âèéòè çàì³æ çà òîãî, ç êèì 

âîíà êîõàëàñÿ. Ö³º¿ îáðàçè Ìàð³ÿ íå âèáà÷èëà áàòüêîâ³ íàâ³òü ïî éîãî 

ñìåðò³, ùî êèíóëî ôàòàëüíó ò³íü íå ò³ëüêè íà ¿¿ âëàñíó çìàðíîâàíó äîëþ, 

à é íà æèòòÿ ¿¿ ðîäèíè, çáóäîâàíî¿ ç íåëþáîì íà çëî áàòüêîâ³ – ùîá çíàâ. 

² òîìó êîæåí ç ÷ëåí³â ö³º¿ ðîäèíè ïî-ñâîºìó ñòàâ çàêëàäíèêîì: ÷åðåç òå 

ïåêëî ðîçïà÷ó é êðèâäè, ùî éîãî âñå æèòòÿ íîñèëà â ñîá³ Ìàð³ÿ, ÷îëîâ³ê, 

27


êîòðèé ùèðî ¿¿ êîõàâ, íå äî÷åêàâñÿ â³ä íå¿ í³ ëþáîâ³, àí³ ïîâíî¿ õàòè ä³òåé, 

ïðî ÿêèõ ïðèñòðàñíî ìð³ÿâ, òîä³ ÿê äðóãà äî÷êà Îëåíêà áóëà „âñå’äíî ùî 

êèíóòà Âàñèëåâ³ íà â³ä÷³ïíîãî” (c. 76). 

Àëå íàéá³ëüøó êàðó çà ãð³õè Ìàð³¿ ïàðàäîêñàëüíèì ÷èíîì ïîíåñëà 

ñàìå ¿¿ óëþáëåíà äî÷êà Ãàííóñÿ, ÿêà ³ îá’ºêòèâíî, ³ ñóá’ºêòèâíî ìàëà 

ç ëèõâîþ êîìïåíñóâàòè âñå, ÷îãî ëèõà äîëÿ ïîçáàâèëà ¿¿ ìàò³ð. Ïåðåäóñ³ì 

íåâèðàçíî ï³ääàºòüñÿ ñóìí³âó áàòüê³âñòâî Âàñèëÿ, áî ïî íåâäàëîìó 

ñâàòàííþ Ìàð³ÿ òàéêîìà îäèí ëèø ðàç ç³éøëàñÿ „ç íåñóäæåíèì äðóãîì”, 

à Ãàííà-ïàííà çðîñòàëà „ìàìèíîþ äî÷êîþ, àâæåæ ïàê ìàìèíîþ, áî ÷è¿ 

á áè÷êè íå ñêàêàëè, à òåëÿòêî íàøå, é áàòüêî ëèø òîä³ âàæèòü, êîëè ìàòè íà 

òå äîçâîëèòü” (ñ. 74–75). Âò³ì, ó ñâîºìó ìàòåðèíñüêîìó åãîöåíòðèçì³, ùî 

çîâí³ áóâ äåêëàðîâàíèé ÿê æåðòîâíà ëþáîâ, Ìàð³ÿ ôàêòè÷íî ñòàëà æèòè 

äî÷÷èíèì æèòòÿì, íà÷å ñâî¿ì âëàñíèì. Ïðî öå âèðàçíî ñâ³ä÷èòü íàñòóïíà 

¿¿ ôàíòàç³ÿ: „ïîïåðåäó â óÿâ³ ñòåëèëàñÿ ãîðîá³æíà, ìîâ ïî ïðîìåíþ, 

ñîíÿ÷íà ñòåæêà, àæ ó ãîëîâ³ ëîñêîòíî ïàìîðî÷èëîñÿ [...] ïî ò³é ñòåæö³ 

ñòóïàëà Ãàííóñÿ, é ö³ëèé ñâ³ò çàãëÿäàâñÿ íà ¿¿ âðîäó é êíÿæó ïîñòàâó, à õòî 

æ òî òàì òàêèé ïðèòóëèâñÿ ççàäó? – áà, ÷è íå çíàºòå, òà òî æ ¿¿ ìàòè, – 

àâæåæ, ñòàòå÷íî êèâàº Ìàð³ÿ, òàêîæ óñÿ â ñð³áë³-çëîò³, ïàâîþ âèïëèâàþ÷è 

íàïåðåä” (ñ. 83–84). Âò³ì, íåùàñëèâà ìàòè íå ìîæå âèõîâàòè ùàñëèâî¿ 

äî÷êè, ÿêèõ áè ÷àð³âíèõ êàçîê ¿é íå îïîâ³äàëà, áî ðàçîì ç ïàëêîþ ëþáîâ’þ 

íåîäì³ííî ïåðåäàñòü äèòèí³ é ñâî¿ íåðîçâ’ÿçàí³ ïðîáëåìè (äóøåâí³ é 

äóõîâí³) òà íåïîäîëàí³ êîíôë³êòè (âíóòð³øí³ é çîâí³øí³). ² òî âëàñíå 

„Ìàìà Ìàð³ÿ” íåñâ³äîìî ñòàëà äëÿ ñâîº¿ íàä æèòòÿ êîõàíî¿ ïåðâ³ñòêè 

îäíèì ³ç äæåðåë îò³º¿ âåëèêî¿ ñïîêóñè „íå ïî ò³ëó, à ïî äóõó”, ïåðåä ÿêîþ 

ñâîãî ÷àñó çàñòåð³ãàëà ïðî÷àíêà, àäæå: „Ùî ò³ëüêè çâ’ÿæåòå íà çåìë³, 

çâ’ÿçàíå áóäå íà íåá³, ³ ùî ò³ëüêè ðîçâ’ÿæåòå íà çåìë³, ðîçâ’ÿçàíå áóäå íà 

íåá³” (Ìò. 18: 18). 

„Ìàòåðèíñüêèé” ï³äòåêñò ðîçãëÿäóâàíîãî òâîðó, çäàºòüñÿ, ìîæå ìàòè 

ùå ïðèíàéìí³ îäíå âåëüìè ñèìâîë³÷íå ïðî÷èòàííÿ, ùî ñÿãàº ãëèáèí 

ïñèõîëîã³¿ òâîð÷îñò³ é óÿâíþºòüñÿ ÿê ïðèõîâàíà ïîëåì³êà ïðîâ³äíî¿ 

ïðåäñòàâíèö³ ë³òåðàòóðè íîâî¿ õâèë³ ç ïåðøîðÿäíîþ ïîñòàòòþ ïîêîë³ííÿ 

ø³ñòäåñÿòíèê³â, „ÿêó çà æèòòÿ çâàíî „ãåí³àëüíîþ” 17 . Òàê, ïîñòìîäåðíà 

„³íòåëåêòóàëüíà êàçêà”, êð³ì âèùåçãàäàíîãî â³ðøà Êîñòåíêî Êàëèíîâà 

ñîï³ëêà, ó ïåâíèé ñïîñ³á òàêîæ êîíòåêñòóàë³çóºòüñÿ ç ¿¿ ³ñòîðè÷íèì ðîìàíîì 

ó â³ðøàõ Ìàðóñÿ ×óðàé, êóëüòîâèì òåêñòîì äîáè ï³çíüîãî ñîöðåàë³çìó. 

17 Äèâ.: Î. Çàáóæêî, Çà ùî ìè ëþáèìî Ëåñþ? Óêðà¿íñüêà æ³íêà ÿê êóëüòóðíèé ãåðîé: 

Ñòàòü ³ ò³ëåñí³ñòü, [â:] Ãåíäåðíà ïåðñïåêòèâà, óïîðÿä. Â. Àãåºâà, Êè¿â 2004, ñ. 48.


Îáèäâà òâîðè âîñêðåøàþòü, ïî÷àñòè íàâ³òü ñòèë³ñòè÷íî, çáëèæåí³ â ÷àñ³ 

åïîõè ³ñòîðè÷íîãî ìèíóëîãî Óêðà¿íè – â³äïîâ³äíî ïåð³îä íàö³îíàëüíîâèçâîëüíî¿ 

â³éíè ï³ä ïðîâîäèì Áîãäàíà Õìåëüíèöüêîãî é äîáó Ãåòüìàíùèíè; 

îáèäâà ñïîâíåí³ ïàëêîãî ïàôîñó ïðîòèñòàâëåííÿ âèùî¿ ïðàâäè 

(òàê, ÿê ¿¿ ðîçóì³þòü àâòîðêè) ëþäñüê³é êðèâä³. Êîñòåíêî „ðåñòàâðóº” 

ñòîð³íêè äîêóìåíò³â íåïðàâåäíîãî ñóäà íàä Ìàðóñåþ, ÿê³, íå âèêëþ÷åíî, 

ìîãëè çàãèíóòè âë³òêó 1658 ð. ï³ä ÷àñ ïîæåæ³ ó Ïîëòàâ³ 18 , òîä³ ÿê Çàáóæêî 

íå ìåíø ïðèíöèïîâî, ïîñë³äîâíî é ñï³â÷óòëèâî â³äñòîþº ïîçèö³þ Ãàííóñ³ 

(âåëèêîþ ì³ðîþ æåðòîâíó) íà òîìó ñóä³, ùî ÷èíèòü íàä íåþ ïàòð³àðõàëüíà 

òðàäèö³ÿ. 

Ïàðàëåë³ ì³æ ïðîòàãîí³ñòêàìè îáîõ òâîð³â òàêîæ äîñèòü âèðàçí³: îáèäâ³ 

º îñîáèñòîñòÿìè íåïåðåñ³÷íèìè â óñ³õ â³äíîøåííÿõ, îáîì áîë³ñíî äîêó÷àº ¿õ 

íåäîëóãå ñ³ëüñüêå îòî÷åííÿ, çðåøòîþ, îáîº ñòàþòü óáèâöÿìè: Ãàííóñÿ – ñâîº¿ 

ñåñòðè, Ìàðóñÿ – êîõàíîãî Ãðèöÿ, êîòðèé ó äèòèíñòâ³ áóâ ¿é ÿê áðàò. Ðàçîì 

ç òèì ãåðî¿íÿ Çàáóæêî â áàãàòüîõ â³äíîøåííÿõ ïðîòèñòàâëåíà ãåðî¿í³ 

Êîñòåíêî: ÿêùî Ìàðóñÿ ×óðàé ïîñë³äîâíî âèïðàâäîâóºòüñÿ, àïîëîãåòèçóºòüñÿ, 

ãåðî¿çóºòüñÿ ³ íàâ³òü ñàêðàë³çóºòüñÿ 19 , òî Ãàííà-ïàííà 

çìàëüîâóºòüñÿ ÿê ïîñòàòü ïðèíöèïîâî àìá³âàëåíòíà. ² âëàñíå öÿ àìá³âàëåíòí³ñòü 

òàê ÷è ³íàêøå çáèâàº ç ïàíòåëèêó äîñë³äíèê³â, êîòð³ íåñâ³äîìî 

ïðàãíóòü ³íòåðïðåòóâàòè äàíó ïîñòàòü îäíîçíà÷íî: àáî ïåðåâàæíî ïîçèòèâíî 

(Àãåºâà, Ñêóðàò³âñüêèé, Ãóíäîðîâà), àáî âèêëþ÷íî íåãàòèâíî (Çáîðîâñüêà). 

Òàêîæ íà òë³ àðõåòèïàëüíî-âñåïåðåìàãàþ÷îãî ïîåòè÷íîãî ãåí³ÿ Ìàðóñ³ 

×óðàé âèðàçíèì äèñîíàíñîì çâó÷èòü ï³ñíÿ êàëèíîâî¿ ñîï³ëêè, ÿêî¿ Ãàííàïàííà 

„äî÷åêàëàñü” â³ä ñâîãî „êíÿçÿ”, ³ òàê ñàìî â ¿¿ ïðèíöèïîâîìó 

íåáàæàíí³, à ï³çí³øå â íåìîæëèâîñò³ éòè äî ìîíàñòèðÿ â³äëóíþþòü ìîòèâè 

Ìàðóñèíî¿ ïðîù³ äî Êèºâî-Ïå÷åðñüêî¿ Ëàâðè. 

Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Çàáóæêî º òâîðîì âíóòð³øíüî êîíôë³êòíèì. 

Ìèñòåöüêî-ô³ëîñîôñüêèé àíàë³ç ïîêàçîâèõ ïàðàäèãì ïàòð³àðõàëüíî¿ 

êóëüòóðè äîêîíóºòüñÿ ïèñüìåííèöåþ â êîíòåêñò³ â³ä÷àéäóøíîãî îïîðó 

ñïåöèô³÷íîãî õóäîæíüîãî ìàòåð³àëó, ùî âò³ëþºòüñÿ ñïîñîáîì âçàºìíîãî 

íàêëàäàííÿ ñòàðî- é íîâîçàâ³òí³õ êîë³ç³é íà êîë³ç³¿ óêðà¿íñüêîãî êàçêîâîãî 

ôîëüêëîðó (ç óðàõóâàííÿì äåÿêèõ àñïåêò³â íàö³îíàëüíîãî ³ ñâ³òîâîãî 

êðàñíîãî ïèñüìåíñòâà). Âæå ñàì çàäóì òâîðó ÷ðåâàòèé òðàãåä³ºþ: ìîæíà 

18 Äèâ.: Ë. Êîñòåíêî, ßêáè çíàéøëàñü íåîïàëèìà êíèãà. Ðîçä³ë ïåðøèé, [â:] Eadem, 

Ìàðóñÿ ×óðàé: ²ñòîðè÷íèé ðîìàí ó â³ðøàõ, Êè¿â 1990, ñ. 5–28. 

19 Çâåðí³ìî óâàãó, çîêðåìà, íà ñèìâîë³êó äàðóíêó, ùî éîãî Ìàðóñÿ ï³ä ÷àñ ïðîù³ ä³ñòàº 

â³ä ìàíäð³âíîãî äÿêà ïåðåä éîãî çíèêíåííÿì: öå íå ùî ³íøå, ÿê „â ÷åðâîí³ êâ³òè õóñòî÷êà 

òåðíîâà” (³bidem, ñ. 127) – ñâîºð³äíèé „æ³íî÷èé” åêâ³âàëåíò òåðíîâîãî â³íöÿ. 

29


ñêàçàòè, ïîñëóãîâóþ÷èñü ïðîìîâèñòèì îêðåñëåííÿì êëàñèêà, ùî íà ñâî¿é 

äîðîç³ äî ñïðàâæíüîãî ïåêëà ïðîòàãîí³ñòêà ïðîõîäèòü ÷åðåç óñ³ ïåêåëüí³ 

êîëà „³ä³îòèçìó ñ³ëüñüêîãî æèòòÿ”. Äîêîð³ííî ïåðåîñìèñëþþ÷è îäíîïëîùèííó 

ôîëüêëîðíó ôàáóëó, ïèñüìåííèöÿ çàãëèáëþºòüñÿ ó íàéòåìí³ø³ 

çàêàìàðêè êîëåêòèâíîãî íåñâ³äîìîãî, óÿâíþþ÷è ïðèìõëèâå àðõåòèïàëüíå 

ñïëåòåííÿ äîáðà ³ çëà, ñàêðàëüíîãî ³ ïðîôàííîãî, à òàêîæ ñìèñëó é àáñóðäó 

â öàðèí³ ëþäñüêî¿ äóø³. 

Streszczenie 

Mikropowieœæ-parabola Oksany Zabu¿ko „Baœñ o fujarce kalinowej” 

– problem genetyczno-intertekstualnego t³a artystycznych poszukiwañ pisarki 

W artykule podjêto próbê okreœlenia najwa¿niejszych wskaŸników genetyczno-intertekstualnego 

kontekstu rozpatrywanego utworu. W swoich poszukiwaniach artystycznych Oksana Zabu¿ko 

zwraca siê do motywów znanych ze Starego i Nowego Testamentu, do w¹tków folkloru ukraiñskiego 

itd. Centralne postacie tej filozoficznej baœni nawi¹zuj¹ tak¿e do archetypów cienia 

i persony Jungowskiej psychologii g³êbi. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje ukryta polemika Zabu¿ko 

z Lin¹ Kostenko. 

Summary 

The long short story parable by Oksana Zabuzhko „A fairy tale about the cranberry pipe” 

– the problem of the genetic-intertextual fundament of the writer’s artistic search 

The article is devoted to the analysis of the genetic-intertekstual kontext of this Zabuzhko’s 

tale, in wich writer does her artistic search. Zabuzhko uses the motives of Old and New Testament, 

the subjects of Ukrainian folklore and so on. Also the protagonists of this philosophical tale may 

be interpretated as the archetypes of the Shadow and of the Person (in the context of the psychology 

of depth by Carl Gustav Jung). The particular importance has the hidden polemic between 

Zabuzhko and Lina Kostenko.

UWM w Olsztynie Paj¹k w folklorze wiejskim Acta Polono-Ruthenica XII, 2007 31 

ISSN 1427-549X 

Agnieszka Go³êbiowska-Suchorska 

Bydgoszcz 

Paj¹k w folklorze rosyjskim* 

W wierzeniach tradycyjnych paj¹k (ìèçãèðü, ïàóê) kojarzony by³ z istot¹ 

³¹cz¹c¹ w sobie w³aœciwoœci kreacyjne, tzn. cechy prz¹dki (wysnuwa niæ z w³asnego 

cia³a) i tkacza (wyplata sieæ), oraz destrukcyjne (zabójca much). Jego 

wizerunek pojawia³ siê w folklorze rosyjskim raczej rzadko. W zbiorze bajek 

Aleksandra Afanasjewa zamieszczono tylko dwa takie utwory, przy czym za 

pierwowzór obu tekstów uznano ¿artobliwe pieœni 1 . Dok³adna interpretacja folklorystycznego 

wizerunku paj¹ka wymaga odwo³ania siê do innych przekazów 

twórczoœci ludowej zwi¹zanych z t¹ postaci¹ lub jej atrybutami. 

Ludowe pogl¹dy na temat paj¹ka, jak twierdzi Aleksander Gura w monografii 

dotycz¹cej symboliki zwierz¹t w tradycji s³owiañskiej 2 , nie s¹ jednorodne 

i ³¹cz¹ sprzeczne s¹dy. Teksty folklorystyczne o wtórnej chrzeœcijañskiej etiologii 

ukazywa³y paj¹ka jako postaæ pozytywn¹, najczêœciej obroñcê Œwiêtej Rodziny, 

ukrywaj¹cego za swoj¹ pajêczyn¹ uciekinierów w drodze do Egiptu. Ale 

jednoczeœnie podobne teksty ludowe, równie¿ o genezie chrzeœcijañskiej, przedstawia³y 

negatywny obraz paj¹ka jako trikstera, który k³amliwie donosi³ Bogu, 

jakoby ludzie nie szanowali chleba 3 albo wystêpowa³ przeciwko Matce Boskiej, 

oplataj¹c j¹ pajêczyn¹ i chwal¹c siê, ¿e przêdzie cieniej ni¿ Bogurodzica. Opowieœci 

takie by³y zapewne prób¹ znalezienia chrzeœcijañskich uzasadnieñ dla tradycyjnych 

nakazów b¹dŸ zakazów zabijania paj¹ków 4 . Jednym z takich nakazów by³o 

* Niniejszy tekst stanowi fragment rozprawy doktorskiej na temat mitologemu nici w tradycyjnym 

folklorze rosyjskim, której obrona odby³a siê w roku 2007 na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego 

w Bydgoszczy. 

1 Tezê o takiej genezie przedstawiono w uwagach do tekstów bajek rosyjskich zebranych przez 

A. Afanasjewa: Íàðîäíûå ðóññêèå ñêàçêè À.Í. Àôàíàñüåâà â òðåõ òîìàõ, ïîäãîò. Ë.Ã. Áàãàð 

è Í.Â. Íîâèêîâ, ò. I, Ìîñêâà 1985, s. 458 (dalej skrót: Af.) Wed³ug katalogu bajek rosyjskich, 

opartego na systemie A. Aarnego, bajki o paj¹ku pojawiaj¹ siê tylko w zbiorze A. Afanasjewa. Zob. 

Í.È. Àíäðååâ, Óêàçàòåëü ñêàçî÷íûõ ñþæåòîâ ïî ñèñòåìå Ààðíå, Ëåíèíãðàä 1929, nr 283. 

2 À.Â. Ãóðà, Ñèìâîëèêà æèâîòíûõ â ñëàâÿíñêîé íàðîäíîé òðàäèöèè, Ìîñêâà 1997, 

s. 504–509. Por. tak¿e: P. Kowalski, Leksykon: znaki œwiata. Omen, przes¹d, znaczenie, Warszawa–Wroc³aw 

1998, s. 412–414. 

3 J.S. Wasilewski, Tabu a paradygmaty etnologii, Warszawa 1989, s. 190. 

4 À.Â. Ãóðà, op. cit., s. 504.

32 Agnieszka Go³êbiowska-Suchorska 

têpienie paj¹ków m.in. z powodu jadowitoœci wyra¿aj¹cej siê poprzez polowanie 

na muchy. Zabijaj¹c paj¹ka, tkaj¹cego przeciwnika Boga, mo¿na by³o – wedle 

ludowego przys³owia – zyskaæ odpuszczenie 40 grzechów: „Ìèçãèðÿ óáüåøü – 

ñîðîê ãðåõîâ èçáóäåøü” 5 . Ale w niektórych rejonach S³owiañszczyzny, na 

przyk³ad na Polesiu, zakazywano zabijania paj¹ków, motywuj¹c to ich demiurgiczn¹ 

funkcj¹ 6 . I w³aœnie taka pozytywna przedchrzeœcijañska ocena przewa¿a- 

³a w folklorze rosyjskim. 

Popularn¹ s³owiañsk¹ ozdob¹ bo¿onarodzeniow¹ by³y s³omiane paj¹ki podwieszane 

pod sufitem jako symbol Demiurga-Tkacza. Ozdoby te nazywano m.in. 

„œwiatem”, co wskazywaæ mog³o na kojarzenie pajêczyny ze struktur¹ kosmicznej 

tkaniny, a koncentrycznego uk³adu pajêczych nici z centryczn¹ budow¹ Kosmosu. 

Szczêœcie zapewniaæ mia³y te¿ paj¹ki zawieszane pod sufitem w czasie 

wesela, pojmowanego w kulturze tradycyjnej jako pocz¹tek nowego ¿ycia. Wykonywano 

je z nici ozdobionych kolorowymi s³omkami i papierkami, przytwierdzano 

w centralnym punkcie sufitu, a w kierunku k¹tów przeci¹gano nici 7 . 

W ten sposób tworzono symboliczny niebosk³on nad nowo powstaj¹cym mikrokosmosem 

– rodzin¹. Nieprzypadkowo w rosyjskich zagadkach ludowych, wykorzystuj¹cych 

system tzw. s³ów podstawionych 8 , zamiennikiem paj¹ka (poszukiwanej 

odpowiedzi), zastêpuj¹cym bezpoœrednie nazwanie zaszyfrowanej informacji, 

by³ tkacz pracuj¹cy bez warsztatu i r¹k: „À êòî òêåò áåç ñòàíêà è ðóê?” 9 . Metaforycznym 

obrazem sieci pajêczej by³o w zagadkach sito uszyte równie¿ bez pomocy 

r¹k i zawieszone pod sufitem: „Íà ïîòîëêå, Â óãîëêå, Âèñèò ñèòî, Íå 

ðóêàìè øèòî” (Zag. nr 1773). W tym enigmatycznym opisie podkreœlony zosta³ 

zwi¹zek paj¹ka i jego sieci z najwy¿sz¹ w sensie topograficznym czêœci¹ pomieszczenia 

– sufitem, choæ pajêcze sieci znaleŸæ mo¿na w ka¿dym zak¹tku 

chaty, równie¿ nad pod³og¹. W innej zagadce o paj¹ku, zbudowanej na metaforze 

wykorzystuj¹cej obraz zamiataj¹cego starca, zaakcentowano zwi¹zek poszukiwanej 

odpowiedzi z ãîðíèöåé: „Ñòàðèê ìåòåò ïî ãîðíèöå, Ìåòëû ñòîÿò ïî 

îêîëèöå” (Zag. nr 1772). Ãîðíèöà to pomieszczenie, które ze wzglêdu na w³aœciwoœci 

zabudowy gospodarstw rosyjskich 10 interpretowaæ mo¿na jako miejsce 

5 Â. Äàëü, Ïîñëîâèöû ðóññêîãî íàðîäà, Ìîñêâà 1957, s. 948 (dalej skrót: Pos³.). 

6 À.Â. Ãóðà, op. cit., s. 505. 

7 Å.Í. Åëåîíñêàÿ, Ñêàçêà, çàãîâîð è êîëäîâñòâî â Ðîññèè, Ìîñêâà 1994, s. 201. 

8 Okreœlenie wprowadzone przez W. Anikina, patrz: Â.Ï. Àíèêèí, Þ.Ã. Êðóãëîâ, Ðóññêîå 

íàðîäíîå ïîýòè÷åñêîå òâîð÷åñòâî, Ëåíèíãðàä 1983, s. 105. 

9 Çàãàäêè ðóññêîãî íàðîäà. Ñáîðíèê çàãàäîê, ïðèò÷, è çàäà÷, ñîñò. Ä.Í. Ñàäîâíèêîâ, 

Ìîñêâà 1995, nr 1770 (dalej skrót: Zag.). 

10 Ðóññêèé íàðîä, åãî îáû÷àè, îáðÿäû, ïðåäàíèÿ, ñóåâåðèÿ è ïîýçèÿ, ñîáð. Ì. Çàáûëèíûì, 

Ìîñêâà 1880, Ðåïðèíòíîå âîñïðîèçâåäåíèå: Ñèìôåðîïîëü 1992, s. 455.

Paj¹k w folklorze wiejskim 

najwy¿sze w sensie topograficznym, tzn. na piêtrze, lub te¿ najwy¿sze w sensie 

semantycznym, tzn. czysta, odœwiêtna czêœæ izby, sakralne centrum domu, w którym 

dokonywa³y siê najwa¿niejsze wydarzenia rodzinne 11 . Paj¹k w œwiadomoœci 

ludowej wi¹zany by³ wiêc ze stref¹ sacrum ze wzglêdu na kosmogoniczn¹ specyfikê 

czynnoœci tkania/przêdzenia oraz lokalizacjê w najwy¿szej czêœci domu – 

kopii œwiata 12 . Zapewne z takich wyobra¿eñ zrodzi³ siê obyczaj przenoszenia do 

nowej chaty starej pajêczyny – symbolu mikrokosmosu, za jaki uwa¿ano rodzinê 

13 . Niæ, umo¿liwiaj¹ca paj¹kowi przemieszczanie siê we wszystkich kierunkach, 

nadawa³a siê tak¿e do pe³nienia roli ³¹cznika miêdzy strefami œwiata. 

W ko³ysankach na przyk³ad po nitce/pajêczynie/sznurze schodzi³y do usypianego 

dziecka z zaœwiatów sen i drzemka: 

Áàþ-áàþøêè-áàþ, Ñîí øåë ïî íèòêå, 

Ñïè, êàê ó áîãà â ðàþ! Äðåìà ïî ïàóòèíêå, 

Ñîí èäåò ïî ëàâîöêå, Íèòêà óðâàëàñü, 

Äðåìà ïî ëóöêàì, Ïàóòèíêà ïðîðâàëàñü. 

Ïî âåðåâîöêàì. Ñîí äà äðåìà 

Òû uäu-êîñÿ, äðåìà, Ïàëè Âàíå íà ãëàçà 

Ïðÿìî Âàíå íà ãëàçà; Ñïè, Âàíÿ, ïîêðåï÷å, 

Ïîêðåï÷å ñïè, 

Äðóãèõ íå áóäè. 14 

W anegdotach ludowych sznur z pajêczyny by³ œrodkiem przemieszczania siê 

z nieba na ziemiê. Na przyk³ad zaradny ch³op, któremu uda³o siê dojœæ do nieba 

dziêki gigantycznym pêdom grochu, wykorzysta³ jako drogê powrotn¹ sznur wypleciony 

z pajêczyny unosz¹cej siê w powietrzu w okresie tzw. babiego lata: 

Íà÷àë ñîáèðàòü ïàóòèíó, ÷òî ëåòàåò ëåòîì ïî âîçäóõó; ñîáðàë ïàóòèíó è ñâèë 

âåðåâî÷êó; çàöåïèë ýòó âåðåâî÷êó çà êðàé íåáà è ñòàë ñïóñêàòüñÿ (Af. nr 420). 

11 Ë.Ã. Íåâñêàÿ, Ñåìàíòèêà äîìà è ñìåæíûõ ïðåäñòàâëåíèé â ïîãðåáàëüíîì ôîëüêëîðå, 

[w:] Áàëòî-ñëàâÿíñêèå èññëåäîâàíèÿ 1981, Ìîñêâà 1982, s. 115. 

12 Znacz¹cy jest tak¿e fakt, i¿ – jak podaje A. Gura – jedwabnika snuj¹cego nici, podobnie 

jak paj¹ka, lud wyró¿nia³ spoœród innych robaków, uznaj¹c go za stworzenie czyste: À.Â. Ãóðà, 

op. cit., s. 347. We wspó³czesnym folklorze polskim zachowa³y siê wierzenia wskazuj¹ce na uto¿samianie 

nici pajêczych i w³ókien lnu – w czasie wielkiego postu nie obmiatano pajêczyn, wierz¹c, 

¿e im s¹ one d³u¿sze, tym wy¿szy urodzi siê len. Szerzej patrz: S. Niebrzegowska, Przestrach od 

przestrachu. Roœliny w ludowych przekazach ustnych, Lublin 2000, s. 234. 

13 Í.À. Êðèíè÷íàÿ, Íèòü æèçíè. Ðåìèíèñöåíöèè îáðàçîâ áîæåñòâ ñóäüáû â ìèôîëîãèè 

è ôîëüêëîðå, îáðÿäàõ è âåðîâàíèÿõ, Ïåòðîçàâîäñê 1995, s. 26. 

14 Ïîòåøêè. Ñ÷èòàëêè. Íåáûëèöû, ñîñò., âñòóï. ñòàòüÿ è êîììåíò. À.Í. Ìàðòûíîâà, 

Ìîñêâà 1989, nr 18 i 20. 

33


Przedstawione ludowe skojarzenia pozwalaj¹ okreœliæ genezê wizerunku paj¹ka 

zachowanego w bajkach ludowych. Jeden z wariantów bajki Paj¹k ze zbioru 

Aleksandra Afanasjewa oparty zosta³ na motywie zwyciêstwa paj¹ka nad 

muchami i komarami. Paj¹k-tkacz pojawi³ siê w chwili kryzysu, by podstêpnie 

zwalczyæ mêcz¹ce ludzi owady: 

Â ñòàðû ãîäû, â ñòàðîïðåæíèå, â êðàñíó â¸ñíó, â òåïëûå ëåòà ñäåëàëàñü òàêàÿ 

ñîìîðîòà, â ìèðå òÿãîòà: ñòàëè ïðîÿâëÿòüñÿ êîìàðû äà ìîøêè, ëþäåé êóñàòü, 

ãîðÿ÷óþ êðîâü ïðîïóñêàòü. Ïðîÿâèëñÿ ìèçãèðú, óäàëîé äîáðûé ìîëîäåö, 

ñòàë íîæêàìè òðÿñòè äà ìåð¸æêè ïëåñòè, ñòàâèòü íà ïóòè, íà äîðîæêè, êóäà 

ëåòàþò êîìàðû äà ìîøêè (Af. t. I, nr 85). 

Realistyczny obraz ³owcy much posiada³ w folklorze g³êbokie mitologiczne 

korzenie. Muchy i komary uznawano za stworzenia nieczyste, nêkaj¹ce ludzi 

i zwierzêta. Wszystkie owady, poza pszczo³¹ i bo¿¹ krówk¹, postrzegane by³y 

jako istoty chtoniczne, a ich pochodzenie wi¹zano z przeciwnikiem Gromow³adcy 

15 . Na ¿¹danie paj¹ka jedna z bajkowych much zmusi³a owady do ucieczki, 

wykorzystuj¹c formu³y zaklêæ-zamawiañ odsy³aj¹cych choroby poza ludzk¹ 

ekumenê – pod zgni³e pnie czy k³ody osiki 16 : 

„Îé åñè âû, êîìàðû è ìîøêè! Óáèðàéòåñü ïîä îñèíîâî êîðèùå: ïðîÿâèëñÿ 

ìèçãèðü, ñòàë íîæêàìè òðÿñòè, ìåð¸æêè ïëåñòè, ñòàâèòü íà ïóòè, íà 

äîðîæêè, êóäû ëåòàþò êîìàðû äà ìîøêè; âñåõ èçëîâèò!” Îíè ïîëåòåëè, 

çàáèëèñü ïîä îñèíîâî êîðèùå, ëåæàò ÿêî ìåðòâû (Af. nr 85); 

Ïîäèòå âû â òåìíûå ëåñà, íà ãíèëûå êîëîäû, è äî ñåãî ðàáà Áîæüåãî (èìÿ) 

âàì äåëà íåò 17 ; 

[…] â äðåìó÷èå áîëîòà, â ïåíüÿ, â êîëîäüÿ, â ãîðüêó îñèíó 18 . 

15 Á.À. Óñïåíñêèé, Ôèëîëîãè÷åñêèå ðàçûñêàíèÿ â îáëàñòè ñëàâÿíñêèõ äðåâíîñòåé, 

Ìîñêâà, 1982, s. 86. 

W obrazach niektórych owadów zwi¹zek z si³¹ nieczyst¹ jest eksponowany w nazwie. Wa¿ka, 

w przeciwieñstwie do bo¿ej krówki (áîæüÿ êîðîâêà), okreœlana jest jako wierzchowiec diab³a – 

„koza czorta” lub „koñ czorta”, jej rosyjskie okreœlenie ñòðåêîçà ³¹czone jest ze s³owami Ñòðè 

(áîã) i êîçà, ang. dragon-fly oznacza dos³ownie ‘mucha smoka’. Ìèôû íàðîäîâ ìèðà. 

Ýíöèêëîïåäèÿ, ãëàâ. ðåä. Ñ.À. Òîêàðåâ, ò. I, Ìîñêâà 1987. 

16 Por. uwagi W. Korszunkowa o wp³ywie tekstów zamawiañ na dzieciêcie rymowanki: Â.À. Êîðøóíêîâ, 

Ìèôîðèòóàëüíûå îñíîâû âîñòî÷íîñëàâÿíñêîãî äåòñêîãî ôîëüêëîðà: Çàãîâîðíàÿ 

ôîðìóëà â ïîòåøêå „Ñîðîêà”, [online] . 

17 Âåëèêîðóññêèå çàêëèíàíèÿ, ñîñò. Ò. Ãîðîâàÿ, Ìîñêâà 1998, s. 92. 

18 Cyt. za: Ò.Í. Ñâåøíèêîâà, Î íåêîòîðûõ òèïàõ çàãîâîðíûõ ôîðìóë, [w:] Ìàëûå ôîðìû 

ôîëüêëîðà. Ñáîðíèê ïàìÿòè Ã.Ë.Ïåðìÿêîâà, ðåä. Å.Ì.Ìåëåòèíñêèé è äð., Ìîñêâà 1995, s. 127. 

Por. tak¿e okreœlenie wiedŸmy ïîäêîëîäíàÿ w bajce Bia³a kaczuszka: Ïîãóáèëà âàñ âåäüìà 

ñòàðàÿ, Âåäüìà ñòàðàÿ, çìåÿ ëþòàÿ, Çìåÿ ëþòàÿ, ïîäêîëîäíàÿ (Af. nr 265).


Wp³yw zamawiañ na tekst bajki nie by³ przypadkowy. Paj¹k jako tkaczwybawca, 

który wprowadza porz¹dek, wystêpuje tu w roli analogicznej do Demiurga-Tkacza 

i znachora, wypêdzaj¹cego choroby na podobieñstwo Stwórcy. 

Owady z bajki o paj¹ku podzielone zosta³y na dwie kategorie: przeciwników 

– wys³anników zaœwiatów (muchy i komary) i mimowolnych pomocników 

zwi¹zanych z ludzkimi siedliskami (karaluch, œwierszcz, pluskwa). Bajkowy 

tkacz zwabi³ muchy i komary do pu³apki za poœrednictwem pomocników. Podstêpnie 

powiadomione przez pluskwê o znikniêciu niebezpieczeñstwa owady 

wysz³y spod osinowych korzeni i wpad³y prosto w pajêczynê. Insekty wykorzystane 

przez paj¹ka do realizacji fortelu têpiono zwykle jako szkodniki, ale 

w wierzeniach kojarzono je tak¿e z dobrobytem i dostatkiem, którego patronem 

w mitologii wschodnios³owiañskiej by³ pierwotnie Weles. Dlatego w przepowiedniach 

ludowych ich pojawienie zapowiada³o poprawê sytuacji: „Ïðóñàêè 

è òàðàêàíû ðàçìíîæàþòñÿ – ê äîáðó” (Pos³. s. 79); „×åðíûå òàðàêàíû 

çàâîäÿòñÿ – ê ïðèáûëè” (Pos³. s. 78). Na zwi¹zek owadów, przede wszystkim 

karaluchów i szczypawek, z Welesem wskazuje tak¿e ich metaforyczny zamiennik 

– byd³o. OdnaleŸæ go mo¿na m.in. w bajkach: 

Òóò ÿ, äîáðûé ìîëîäåö, òðîè ñóòêè ïðîëåæàë; íèêòî ìåíÿ íå çíàë, íå âèäàë, 

òîëüêî çíàëà-âèäàëà ìåíÿ ðîãàòàÿ ñêîòèíà – òàðàêàí äà æóæåëèöà (Af. 

nr 425) 19 ; 

w monologach weselnego dru¿by: 

Ïîæàëóé, ñâàòóøêî è ñâàõîíüêà, ê íîâîáðà÷íîìó êíÿçþ õëåáà êóøàòü; ó íàñ 

äâîð-îò ïîä îêîøêîì, à èçáà-òî ó âîðîò; ó íàñ-òî ðîãàòûå ñêîòèíû – òàðàêàí 

äà æóæåëèöà, à ìåäíûå-òî ïîñóäû – êðåñò äà ïóãîâèöà; à õëåáà-òî ó íàñ ïðî 

âàñ òðè ñóñåêà (Af., t. III, s. 405); 

oraz w zagadkach, np. o pchle: 

Íè ñåñòü íà êîíüêà, Íè ïîãëàäèòü êîíüêà (Zag. nr 1752a, por. nr 1752). 

Wszy, jako paso¿yty nierozerwalnie zwi¹zane z cia³em ¿ywego cz³owieka, 

uznawano za symbol si³ witalnych i bogactwa. W przepowiedniach i porzekad³ach 

rosyjskich uto¿samiano je z pieniêdzmi i szczêœliwym trafem: „Åñòü 

19 Por. tak¿e tekst: Ñåâåðíûå ñêàçêè. Ñáîðíèê Í.Å. Îí÷óêîâà: â 2 êí., Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 

1908, ðåïðèíò Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1998, ks. 1, s. 134. 

35


âîøü, à áóäåò è ãðîø; Ïî äâå âøè íà ùåïîòü” 20 . Te niezmiernie ¿ywotne 

stworzenia, g³ównie pch³y, karaluchy i szczypawki, ³¹czy³a – jak zauwa¿y³a 

Anna Brzozowska-Krajka – symbolika ruchu, odnowy ¿ycia 21 . Paj¹k, wykorzystuj¹cy 

przedstawicieli wrogiej mu kategorii do dzia³añ przeciwko sobie nawzajem, 

przedstawiony zosta³ jako pogromca si³ chtonicznych pos³uguj¹cy siê sprytem 

i tkackimi umiejêtnoœciami. 

Drugi wariant bajki Paj¹k, wzbogacony o motyw pogrzebu owadów, tak¿e 

opiewa³ zwyciêstwo ³owcy-tkacza nad owadami nêkaj¹cymi ludzi: 

Â íûíåøíèå âðåìåíà ïðîÿâèëàñü íîâà ðîìîäà: êîìàðû, ìóõè ëåòàëè, 

â êðèíêàõ ìîëîêî áîëòàëè. Ìèçãèðü íà òî îñåðäèëñÿ, íà ñïèíó ëîæèëñÿ; 

íàñòàâèë ìåð¸æêè íà âñå ïóòè-äîðîæêè. Ëåòèò ïåñòðàÿ îñà, ÷åñòíàÿ âäîâà; 

ñâåðõó ïàëà, â ñåòü ïîïàëà. Ìèçãèðü ïîäñêî÷èë äà ãîëîâó îòðóáèë. 

Ñîáèðàëèñü êîìàðû äà ìóõè: êòî ïîïîì, êòî ñêóäåëüíèêîì, à êòî 

ïëàêàëüùèêîì; îòïåëè êîñòè, ïîëîæèëè â òðîøíè, ïîíåñëè òå êîñòè â ñåëî 

Êîìàðîâî (Af. nr 86). 

W tradycji ludowej znany by³ obyczaj nazywany ïîõîðîíû íàñåêîìûõ. 

Polega³ on na symbolicznym têpieniu szkodników przez pogrzebanie w ma³ym 

pojemniku jednego lub kilku z nich. Jak stwierdzi³ Borys Uspienski, obyczaj ten by³ 

pog³osem pogrzebu mitycznego przeciwnika Gromow³adcy – Welesa 22 . W omawianym 

tekœcie ofiar¹ paj¹ka pad³a osa, owad ze wzglêdu na zdolnoœæ ¿¹dlenia 

zaliczany do tej samej grupy szkodników co komar. 

Motywy paj¹ka w twórczoœci ludowej pozwalaj¹ zinterpretowaæ jego wizerunek 

jako transformacjê archetypu mitycznego Demiurga-Tkacza. Tkanie – 

czynnoœæ dystynktywn¹ dla paj¹ka – postrzegano jako akt tworzenia, ustalania 

struktury Kosmosu. Walkê paj¹ka z insektami przedstawiano w bajkach na wzór 

dzia³añ Demiurga przywracaj¹cego prawid³owy porz¹dek w œwiecie. O zwi¹zku 

paj¹ka ze sfer¹ sacrum œwiadcz¹ tak¿e ludowe wyobra¿enia o pajêczej nici jako 

drodze z nieba na ziemiê. 

20 Â.È. Äàëü, Òîëêîâûé ñëîâàðü æèâîãî âåëèêîðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1956. 

21 A. Brzozowska-Krajka, Symbolika dobowego cyklu powszedniego w polskim folklorze tradycyjnym, 

Lublin 1994, s. 109. Autorka przytacza jako ilustracjê ¿artobliwe polskie po¿egnania 

wieczorne, w których przywo³anie pche³, karaluchów czy szczypawek mia³o zapewniæ zachowanie 

si³ witalnych w czasie nocy, uto¿samianej z czasow¹ œmierci¹, np.: „Dobranoc, pch³y na noc, 

a szczypawki do zabawki”; „Dobranoc, wszystkie pch³y na noc! A scypawki do zabawki, karaluchy 

pod poduchy, karakule na przytule”. 

22 Á.À. Óñïåíñêèé, op. cit., s. 86


Ðåçþìå 

Ïàóê â ðóññêîì ôîëüêëîðå 

Äàííàÿ ñòàòüÿ ÿâëÿåòñÿ ïîïûòêîé îáîáùèòü îïûò, ïîëó÷åííûé àâòîðîì â ïðîöåññå 

èññëåäîâàíèÿ èçîáðàæåíèé ïàóêà â ðóññêîì ôîëüêëîðå â êîíòåêñòå ìèôîëîãåìû íèòè. 

Àíàëèç íàðîäíîãî òâîð÷åñòâà îáíàðóæèâàåò ïîñòîÿííóþ ñâÿçü ïàóêà ñî ñôåðîé sacrum. 

Ïàóê, îáëàäàþùèé èñêóññòâîì òêàíüÿ è ñïîñîáíîñòüþ ê ïåðåäâèæåíèþ âî âñåõ 

íàïðàâëåíèÿõ, âûñòóïàåò â ñêàçêàõ â ðîëè ñïàñèòåëÿ. Â ðåçóëüòàòå åãî ïîäâèãîâ â ìèðå 

âîçâðàùàåòñÿ ïîðÿäîê. Õðèñòèàíñêèå ýòèîëîãè÷åñêèå ëåãåíäû íåðåäêî èçîáðàæàþò ïàóêà 

êàê òðèêñòåðà, âûñòóïàþùåãî ïðîòèâ Áîãà. Â öåëîì ðÿäå ôîëüêëîðíûõ òåêñòîâ ïàóòèíà 

ñëóæèò ïóòåâîäíîé èëè ñïàñèòåëüíîé íèòüþ, ñîåäèíÿþùåé íåáî è çåìëþ. Ôîëüêëîðíûå 

ïðåäñòàâëåíèÿ î ïàóêå âîñõîäÿò ê ìèôîëîãè÷åñêîìó îáðàçó Äåìèóðãà-Òêà÷à. 

Summary 

A spider in Russian folklore 

The article is a synthesis of the research on a spider creation in Russian folklore as far thread 

mythologem is concerned. As traditional oral folk composition genres analysis proves there are 

spider relations to a sphere of sacrum. The spider, able to weave and move in all directions, is seen 

in fairy-tales as a saviour. The result of its activities is restoring of order in the world. Christian 

legends of aethiology show the spider as a trickster acting against God. In many genres of folk 

literature its web functions as a guide, saviour or liason between earth and heaven. Folk ideas 

connected with the spider stored in traditional folklore are genetically connected with mythological 

weaving-cosmogony idea and demiurge-weaver creation. 

37

38 Agnieszka Go³êbiowska-Suchorska

UWM w Olsztynie Ãîãîëåâñêèå òðàäèöèè â ïðîçå Ñåðãåÿ Acta Çàëûãèíà Polono-Ruthenica XII, 2007 39 

ISSN 1427-549X 

Irena Rudziewicz 

Olsztyn 

Ãîãîëåâñêèå òðàäèöèè â ïðîçå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà 

Ðàçâèòèå ëèòåðàòóðû ñâÿçàíî êàê ñ îñîáåííîñòÿìè ëèòåðàòóðíîãî 

ïðîöåññà äàííîãî ïåðèîäà, òàê è ñ èçìåíåíèÿìè îáùåñòâåííûõ èíòåðåñîâ 

è ïîòðåáíîñòåé. Âèäíî ýòî â òâîð÷åñòâå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà (1913–2000), 

êîòîðîå òÿãîòååò ê ôîðìàì, áëèçêèì êëàññè÷åñêîìó ðåàëèçìó, òâîð÷åñòâó 

ðóññêèõ ïèñàòåëåé-êëàññèêîâ 1 , ìåæäó ïðî÷èì äîñòèæåíèÿì Íèêîëàÿ 

Ãîãîëÿ (1809–1852). Òâîð÷åñêè èñïîëüçóÿ òàê íàçûâàåìûé ôàíòàñòè÷åñêèé 

ðåàëèçì, Çàëûãèí îñâàèâàåò, ðàçâèâàåò è ïðîäîëæàåò òðàäèöèè Ãîãîëÿ, 

îòòàëêèâàÿñü îò íèõ, ñòàíîâèòñÿ íà ïóòü èõ îáíîâëåíèÿ. 

Â ïðîèçâåäåíèÿõ Çàëûãèíà ïîñëåäíèõ ëåò î÷åâèäíà ëèòåðàòóðíàÿ 

òðàäèöèÿ, âèäíû ýëåìåíòû ñëåäîâàíèÿ êëàññè÷åñêîé ïðîçå, îñîáåííî 

ïðèíöèïàì Ãîãîëÿ, êîòîðûé, ïî ñëîâàì ñîâðåìåííîãî ïèñàòåëÿ, „óãàäàë 

ñòîëüêî ïóòåé, ñòîëüêî âîçìîæíîñòåé, çàëîæåííûõ â ëèòåðàòóðå [...] óãàäàë 

íå òåîðåòè÷åñêè, à ðåàëèçóÿ êàæäóþ âîçìîæíîñòü â êîíêðåòíîì è îïÿòüòàêè 

áåññìåðòíîì ïðîèçâåäåíèè” 2 . 

Ïðè ïîìîùè ôàíòàñòèêè, ýëåìåíòîâ ðåàëèçìà, âûðàæåííûõ â ôàíòàñòè÷åñêîì 

îáðàìëåíèè, Çàëûãèí, ïîäîáíî Ãîãîëþ, íàèáîëåå íàãëÿäíî, 

óáåäèòåëüíî è ïîëíî îòðàæàåò è îïèñûâàåò îêðóæàþùóþ äåéñòâèòåëüíîñòü, 

ëþäåé êîíöà ÕÕ âåêà, ïîêàçûâàåò îòðèöàòåëüíîå è ðàçðóøèòåëüíîå 

âîçäåéñòâèå íà ÷åëîâå÷åñòâî èíäèâèäóàëèçìà, áåçîòâåòñòâåííîãî îòíîøåíèÿ 

ê ïðèðîäíîé ñðåäå, ýãîèñòè÷åñêèõ è áåçíðàâñòâåííûõ êîíòàêòîâ ñ æèâîé 

ïðèðîäîé. 

Â ïðîçå Çàëûãèíà ïîñëåäíèõ ëåò íàáëþäàåòñÿ è ïîòðåáíîñòü ðàçâèòèÿ 

íîâûõ ýëåìåíòîâ óñëîâíîñòè, íåîáõîäèìîñòü îáíîâëåíèÿ è ðàñøèðåíèÿ 

ýñòåòè÷åñêèõ âîçìîæíîñòåé, îáðàçîâàíèÿ èíûõ æàíðîâûõ ôîðì, áëàãîäàðÿ 

1 Ñì. è. äð.: È. Ðóäçåâè÷, Çàëûãèí è ×åõîâ. Íåêîòîðûå ïðîáëåìû òâîð÷åñêîãî 

ñëåäîâàíèÿ êëàññè÷åñêîé òðàäèöèè, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Filologia Rosyjska”, Rzeszów 

1989, z. 7(68) c. 155–163; idem, Òðàäèöèè Ìàêñèìà Ãîðüêîãî â òâîð÷åñòâå Ñåðãåÿ 

Çàëûãèíà, „Acta Polono-Ruthenica VIII”, Olsztyn 2003, c. 139–149; idem, Íåêîòîðûå àñïåêòû 

òâîð÷åñêîãî ñëåäîâàíèÿ Òîëñòîâñêèì òðàäèöèÿì â ïðîçå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà, [â:] Lew To³stoj 

i kultury s³owiañskie, pod red. B. Bia³okozowicza, Olsztyn 2005, c. 63–72. 

2 Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðíûå çàáîòû, Ìîñêâà 1979, ñ. 207.

40 Irena Rudziewicz 

îáðàùåíèþ â ñôåðó íàóêè, ôàêòîâ, äîêóìåíòîâ, èñïîëüçîâàíèþ îñîáåííîñòåé 

ýññå, î÷åðêà, ïóáëèöèñòèêè, íàó÷íûõ òðóäîâ è èññëåäîâàíèé. 

Ïðèáëèæåíèå Çàëûãèíà ê èñòîêàì õóäîæåñòâåííîé è íðàâñòâåííîé 

êóëüòóðû ïðîèçâåäåíèé Ãîãîëÿ ñêàçûâàåòñÿ â ðàñøèðåíèè ñêàçî÷íûõ 

îáðàçîâ, ôàíòàñòè÷åñêèõ ýëåìåíòîâ, â ðàçâèòèè îáðàçíîãî ìûøëåíèÿ, âî âñ¸ 

áîëåå ãëóáîêîì ïîíèìàíèè èñòîðèè, ìåñòà ÷åëîâåêà â îáùåñòâå è ïðèðîäíîì 

ìèðå. Èññëåäóÿ ïðååìñòâåííîñòü ëèòåðàòóðíûõ òðàäèöèé Ãîãîëÿ â òâîð÷åñòâå 

Çàëûãèíà, ñëåäóåò ïîä÷åðêíóòü èñïîëüçîâàíèå òðàäèöèîííûõ 

ôîðìóë ñêàçêè, ñêàçî÷íûõ ôîðì äëÿ ïðîÿâëåíèÿ àñïåêòîâ ðåàëèçìà, äëÿ 

ÿðêîãî, ÷¸òêîãî è ïðàâäèâîãî ïðåäñòàâëåíèÿ îêðóæàþùåé ëþäåé îáñòàíîâêè. 

Ïèñàòåëè, ïîêàçûâàÿ íàñòîÿùåå, ïîñòîÿííî âîçâðàùàëèñü â ïðîøëîå 

è áóäóùåå, ñóùåñòâîâàëè „â äâóõ îðáèòàõ: ñîâðåìåííîé è èñòîðè÷åñêîé”. 

Îíè ÷óâñòâîâàëè „ñîâðåìåííîñòü, å¸ ïóëüñ, å¸ ïðîáëåìû, íî â òî æå âðåìÿ, 

ïî÷òè êàê èñòîðèê, òîëüêî ñâîèìè ñðåäñòâàìè, íî ïîñòîÿííî ïðîâîäèëè 

ïàðàëëåëè ìåæäó íàñòîÿùèì è ïðîøëûì, ïóñòü èíîãäà íåäàë¸êèì, íî âñ¸òàêè 

ïðîøëûì” 3 . 

Ïðè àíàëèçå ïðîáëåì ïðååìñòâåííîñòè â ëèòåðàòóðå, àíàëîãèé 

è òåêñòóàëüíûõ ñîçâó÷èé ìåæäó îòäåëüíûìè ïðîèçâåäåíèÿìè è ðàçëè- 

÷íûìè ïèñàòåëÿìè î÷åíü âàæíûì, ñîãëàñíî òåîðèè À. Áóøìèíà, ÿâëÿåòñÿ 

âîçìîæíîñòü âûÿâëåíèÿ íå òîëüêî îòäåëüíûõ ýëåìåíòîâ ñõîäñòâà, à ïðåæäå 

âñåãî îòêðûòèå òîãî, ÷òî „õàðàêòåðèçóåò îáùíîñòü òâîð÷åñêèõ çàìûñëîâ, 

åäèíñòâî èëè áëèçîñòü èäåéíî-ýñòåòè÷åñêèõ ïðèíöèïîâ” 4 . 

Çàëûãèí óâåðåí, ÷òî ñîâðåìåííûå ðóññêèå ïèñàòåëè, â òîì ÷èñëå è îí 

ñàì – ýòî ïðååìíèêè òâîð÷åñòâà íàðîäíîãî, âûðàçèòåëè ðóññêîãî õàðàêòåðà, 

ðóññêîé íàðîäíîé äóøè, à äàæå, ñ÷èòàåò ïèñàòåëü, „å¸ êëàññè÷íîñòè. Íå 

çíàþ êòî êàê, íî ÿ óâåðåí â òîì, ÷òî íàøà êëàññèêà ñóùåñòâóåò è íûí÷å. ×òî 

îíà – ñðåäè íàñ” 5 , âîçäåéñòâóåò êàê íà ñîâðåìåííûõ ïèñàòåëåé, òàê è íà 

ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà. Ïðîèñõîäèò ýòî ïîòîìó, ÷òî „÷åëîâå÷åñêîå ñîçíàíèå 

ïðîäîëæàåò íóæäàòüñÿ â ðåàëèçìå, â í¸ì îíî âèäèò âûõîä èç ñîçäàâøåãîñÿ 

ïîëîæåíèÿ”. Çàëûãèí ïîëàãàåò, ÷òî „ïèñüìî Òîëñòîãî èëè ×åõîâà íå äîëæíî 

ïîâòîðÿòüñÿ íûí÷å, ðåàëèçì íå áûë áû ñàìèì ñîáîé, åñëè áû îêàçàëñÿ ãëóõ 

ê íîâûì ïîòðåáíîñòÿì íîâûõ ëþäåé, íî åãî äåëî – ïî-ïðåæíåìó íàçûâàòü 

âåùè ñâîèìè èìåíàìè è äåëàòü ýòî ðàäè æèçíè íà Çåìëå” 6 . 

Çàëûãèí ìíîãîêðàòíî îòìå÷àë âîçðàñòàíèå âîëíû èíòåðåñà ñðåäè 

ñîâðåìåííûõ ïèñàòåëåé ê òâîð÷åñòâó Ãîãîëÿ, ïîä÷¸ðêèâàë âíèìàíèå 

3 Ibidem, ñ. 344. 

4 À. Áóøìèí, Íàóêà î ëèòåðàòóðå, Ìîñêâà 1980, ñ. 117. 

5 Ñ. Çàëûãèí, Ïîçèöèÿ, Ìîñêâà 1988, ñ. 278. 

6 Ibidem, ñ. 280.


„êîòîðîå ñîâðåìåííàÿ ëèòåðàòóðà ïðîÿâëÿåò ê ñâîèì ïåðâîèñòî÷íèêàì: î÷åíü 

ìíîãîå â íåé, íûíåøíåé, èä¸ò îò Ãîãîëÿ” 7 . Îí „ñîçäàë òàáëèöó ÷åëîâå÷åñêèõ 

îáðàçîâ è õàðàêòåðîâ”; „áûë ïðåäòå÷åé åñëè íå âñåõ òàê î÷åíü ìíîãèõ 

ñîâðåìåííûõ ëèòåðàòóðíûõ íàïðàâëåíèé”; „îí ïîëíîñòüþ óìåë ïîä÷èíèòü 

ñàòèðå íå òîëüêî ñàðêàçì, íî è öåëóþ ãàììó ÷óâñòâ è íàïðàâëåíèé”; îòêðûë 

„ðàçíîîáðàçèå æàíðîâ è íàïðàâëåíèé” è â íèõ âûðàçèë „äî áîëè çàîñòðåííîå 

êðèòè÷åñêîå îòíîøåíèå ê äåéñòâèòåëüíîñòè” 8 . 

Â ñâîèõ âûñêàçûâàíèÿõ î Ãîãîëå Çàëûãèí ìíîãîêðàòíî ïîä÷¸ðêèâàë 

ïðåâîñõîäíîå óìåíèå àâòîðà Ì¸ðòâûõ äóø îïèñûâàòü ïðèðîäó. Â ýòîì 

âèäèò âçàèìîñâÿçü êëàññè÷åñêîãî òâîð÷åñòâà Ãîãîëÿ è ñîâðåìåííîñòè. 

Ïåéçàæ êàê äëÿ Ãîãîëÿ, òàê è äëÿ ñàìîãî Çàëûãèíà áûë íåîáõîäèì äëÿ 

ðàñêðûòèÿ äóøè ãåðîÿ, å¸ ñóùíîñòè, ãëóáèíû ÷åëîâå÷åñêîé ïñèõèêè, 

îòíîøåíèÿ ê æèçíè, äóõîâíîãî ìèðà ëè÷íîñòè. Äëÿ îáîèõ ïèñàòåëåé 

ïåéçàæ íå áûë ñàìîöåëüþ. Èñïîëüçîâàëè åãî äëÿ âûäåëåíèÿ ñâîåãî ãåðîÿ 

èç îêðóæàþùåãî ìèðà, ñðåäè äðóãèõ ïåðñîíàæåé, îãðàíè÷åíèÿ ìåñòà 

äåéñòâèÿ, åãî îïðåäåëåíèÿ. 

Ââîäÿ â äåéñòâèå ãåðîåâ ïðîèçâåäåíèÿ Òàðàñ Áóëüáà, Ãîãîëü ðèñóåò 

ìåñòî èõ ïðåáûâàíèÿ, äà¸ò ïîäðîáíûé è îáðàçíûé óòðåííèé ïåéçàæ ñòåïè, 

êîòîðûé ïîäåéñòâîâàë íà íèõ îæèâëÿþùåå, ðàçáóäèë ýíåðãèþ, ñèëó, 

æåëàíèå àêòèâíîñòè, ïîñòóïêîâ è äåéñòâèé. 

Ñîëíöå âûãëÿíóëî äàâíî íà ðàñ÷èùåííîì íåáå è æèâèòåëüíûì, 

òåïëîòâîðíûì ñâåòîì ñâîèì îáëèëî ñòåïü. Âñ¸, ÷òî ñìóòíî è ñîííî áûëî íà 

äóøå ó êàçàêîâ, âìèã ñëåòåëî; ñåðäöà èõ âñòðåïåíóëèñü, êàê ïòèöû. 

Ñòåïü ÷åì äàëåå, òåì ñòàíîâèëàñü ïðåêðàñíåå [...]. Íè÷åãî â ïðèðîäå íå 

ìîãëî áûòü ëó÷øå. Âñÿ ïîâåðõíîñòü çåìëè ïðåäñòàâëÿëàñü çåëåíî-çîëîòûì 

îêåàíîì, ïî êîòîðîìó áðûçíóëè ìèëëèîíû ðàçíûõ öâåòîâ [...]. Âîçäóõ áûë 

íàïîëíåí òûñÿ÷üþ ðàçíûõ ïòè÷üèõ ñâèñòîâ. Â íåáå íåïîäâèæíî ñòîÿëè 

ÿñòðåáû, ðàñïëàñòàâ ñâîè êðûëüÿ è íåïîäâèæíî óñòðåìèâ ãëàçà ñâîè â òðàâó. 

Êðèê äâèãàâøåéñÿ â ñòîðîíå òó÷è äèêèõ ãóñåé îòäàâàëñÿ áîã âåñòü â êàêîì 

äàëüíåì îçåðå. Èç òðàâû ïîäûìàëàñü ì¸ðòâûìè âçìàõàìè ÷àéêà è ðîñêîøíî 

êóïàëàñü â ñèíèõ âîëíàõ âîçäóõà [...] 9 . 

Ïðèðîäíûé ìèð è ó Çàëûãèíà âûñòóïàåò îáû÷íî êàê ñðåäà, êàê ôîí, 

îïðåäåëÿþùèé äåéñòâèÿ è äóøåâíîå ñîñòîÿíèå ãåðîåâ. Ïåéçàæè óòî÷íÿþò 

îáñòàíîâêó äåéñòâèÿ, ÿâëÿþòñÿ ñâîåîáðàçíûì ïðåäñêàçàíèåì äðàìàòè÷åñêèõ 

7 Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðíûå..., c. 206. 

8 Ibidem, ñ. 206, 298, 209, 211. 

9 Í. Ãîãîëü, Òàðàñ Áóëüáà, [â:] idem, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â ñåìè òîìàõ, ò. 2, Ìîñêâà 

1966, ñ. 52-53. 

41


ñîáûòèé, îñòðûõ ñþæåòíûõ êîëëèçèé, âûðàæàþò äâèæåíèå âðåìåíè 

è ñòîëêíîâåíèå õàðàêòåðîâ, èäåé è âçãëÿäîâ. Îïèñàíèÿ ðîäíîé ïðèðîäû 

ñëèâàþòñÿ, òðàíñôîðìèðóþòñÿ è åñòåñòâåííûì îáðàçîì ïåðåõîäÿò 

â õàðàêòåðèñòèêó ãåðîåâ, ïîä÷¸ðêèâàÿ èõ áîãàòûé äóøåâíûé ìèð. 

Ñòîÿë ìàðò ìåñÿö äåâÿòüñîò òðèäöàòü ïåðâîãî ãîäà. Íåäåëþ áóðàíèëî 

ñèëüíî, çàìåëî äîðîãè, èçáû ïî ñàìûå êðûøè çàìåëî. Ïîñëå áóðàí 

óòèøèëñÿ [...]. Ïîãîäà íàñòàëà ÿñíàÿ, ìóæèêè ãîâîðèëè – ýòî ïîñëåäíèé 

â íûíåøíþþ çèìó èãðàë áóðüÿí. Òåïåðü óäàðèòü ìîã åù¸ ìîðîçåö ïðîùàëüíûé, 

ëèáî ñðàçó ïîéä¸ò ê òåïëó [...]. 

Äî òîãî õîðîø, äî òîãî ïðåêðàñåí âîëüíûé ìèð, äî òîãî ïåâó÷ è ñíåæíûì 

õðóñòîì, è íî÷íîé òèøèíîé, à áîëüøå âñåãî ëþáèò îí ìîë÷àòü î ñóäüáå òâîåé. 10 

Êàê âèäíî, ó îáîèõ ïèñàòåëåé îñîáîå ìåñòî îòâåäåíî ïåéçàæó, êîòîðûé 

ïðîíèçûâàåò èõ ïðîèçâåäåíèÿ, óñèëèâàåò çâó÷àíèå ðàçìûøëåíèé ãåðîåâ, 

óâåëè÷èâàåò èõ çíàíèÿ è ïîíèìàíèå ïðîèñõîäÿùåãî. Ñî÷åòàíèå êîíêðåòíîïåéçàæíûõ 

ïðèìåò, æèâîïèñíûõ îïèñàíèé ÿâëåíèé íàòóðû ñóùåñòâóåò 

íàðÿäó ñ îáîáùåííûìè ðàçäóìüÿìè ïåðñîíàæåé, íàâåÿííûìè ÷àùå âñåãî 

óâèäåííûìè ïðèðîäíûìè êàðòèíàìè, ïîñëåäñòâèÿìè äåéñòâèé çàêîíîâ 

ïðèðîäû. Ýòè îïèñàíèÿ êàê ó Ãîãîëÿ, òàê è ó Çàëûãèíà íå òîëüêî æèâîïèñíû, 

çðèòåëüíû, ëèðè÷íû è ãðàíäèîçíû, íî åù¸ è óäèâèòåëüíî êðàñî÷íû 

è îçâó÷åíû. Ïèñàòåëè èñïîëüçóþò âñþ ãàììó ÿðêèõ êðàñîê è ðàçíîîáðàçíûõ 

çâóêîâ. Èõ ãåðîè ìíîãîêðàòíî ÷åðïàþò ñâîþ ñèëó è çíà- 

÷èìîñòü â èçó÷åíèè è íàáëþäåíèè ïðèðîäû, îïèñàííîé îáû÷íî æèâî, 

îáàÿòåëüíî, òåïëî, ñ òî÷íûìè äåòàëÿìè, ýìîöèîíàëüíî, ëèðè÷íî, ïîýòè÷íî, 

æèâîïèñíî è ñ øèðîêîé çâóêîâîé ãàììîé. 

Äëÿ Ãîãîëÿ â Ì¸ðòâûõ äóøàõ ëèðè÷åí, ÷óäåí è ãðàíäèîçåí Äíåïð ïðè 

òèõîé ïîãîäå, ïîëíûé îñëåïèòåëüíûõ êðàñîê, ÿðêèé êàðòèí, ðåçêîãî ñâåòà. 

Îïèñàíèå ïðèâîäèò â âîñòîðã, çàñòàâëÿåò çàäóìàòüñÿ, âñìîòðåòüñÿ 

â îêðóæàþùèé ìèð, ïåðåäàòü äâèæåíèå ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëè, åãî ýñòåòè÷åñêèé 

ïîäõîä è íðàâñòâåííîñòü â êîíôëèêòàõ ñ ëþäüìè è ïðèðîäîé. 

Äèàëîã Óñòèíîâà ñ ïðèðîäîé â ðîìàíå Çàëûãèíà Êîìèññèÿ îïèðàåòñÿ 

íà ìàñòåðñêè íàïèñàííûå ïåéçàæíûå êàðòèíû, îñîáåííî âåñåííåãî ïîëÿ, 

ïàõîòû, âèäîâ Áåëîãî Áîðà. Îáðàçû óâèäåííîãî ïðèðîäíîãî ìèðà, 

ïîäðîáíûå êðàñî÷íûå è îçâó÷åííûå îïèñàíèÿ ïåéçàæåé ïðèâîäÿò 

ê ðàçäóìüÿì î ñìûñëå æèçíè, î ñïðàâåäëèâîñòè, ê ýìîöèîíàëüíîé ðåàêöèè 

10 Ñ. Çàëûãèí, Íà Èðòûøå, [â:] idem, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â 4-õ òîìàõ, ò. 1, Ìîñêâà 

1979, ñ. 477, 501.


ãåðîÿ, âûçâàííîé ôèëîñîôñêèìè ðàçäóìüÿìè, ïñèõîëîãè÷åñêèì ñîñòîÿíèåì 

äóøè. Ïîä âëèÿíèåì ïðèðîäû Óñòèíîâ ðàçìûøëÿåò íàä çàãàäêàìè æèçíè, 

èùåò ïóòè ê èõ ïîíèìàíèþ, áü¸òñÿ íàä âå÷íûìè âîïðîñàìè æèçíè è ñìåðòè. 

Â åãî íàáëþäåíèÿõ íàä ïðèðîäíûì ìèðîì æèâ¸ò è ïóëüñèðóåò íàïðÿæ¸ííàÿ 

÷åëîâå÷åñêàÿ ìûñëü â ïîèñêàõ èñòèíû, êðàñîòû, ïðàâäû è ñïðàâåäëèâîñòè, 

óñèëèâàåòñÿ ìå÷òà, ÷òîáû ÷åëîâå÷åñêóþ „æèçíü íà ýòîé çåìëå òîæå ëàäíî 

è õîðîøî óñòðîèòü”. 

Íûí÷å âðåìÿ îñåííåå, çàìîðîçêè óæå áûëè, èíåè áûëè, ñíåæîê áûë, à âîò 

çèìû íå áûëî, íå òîðîïèëàñü çèìà ñî ñâîèì ïðèõîäîì, è â îáåä ñîëíûøêî 

ãðåëî çåìëþ àêêóðàòíî êàæäûé äåíü, ïàøíÿ îòõîäèëà îò íî÷íûõ çàìîðîçêîâ 

è, óñòàëàÿ, ïðèíèìàëàñü äûøàòü, Óñòèíîâ ïðåäïîëàãàë, ÷òî â ýòàêèå ÷àñû îí 

ñìîæåò å¸ ïîïàõàòü, ñäâîèòü ëåòíèé ïàð [...] è ÷òî ãëàâíåå, ÷åì åãî 

ñîáñòâåííîå ïàøåííîå äåëî, Óñòèíîâó íå âñòðå÷àëîñü. Äà è ÷òî ìîæåò áûòü 

ãëàâíåå õëåáà? 11 

Îáðàùåíèå ê îðèãèíàëüíîìó è ñâîåîáðàçíîìó òâîð÷åñòâó Çàëûãèíà 

äà¸ò âîçìîæíîñòü ãîâîðèòü î âîñïðèÿòèè ïèñàòåëåì ðàçíîîáðàçíûõ 

òðàäèöèé ðóññêîé êëàññè÷åñêîé ëèòåðàòóðû, â òîì ÷èñëå è Ãîãîëÿ, êîòîðûå 

ñâîäÿòñÿ ê îáùíîñòè èäåéíûõ è òâîð÷åñêèõ çàäà÷, ê îáùåìó ýñòåòè÷åñêîìó 

è íðàâñòâåííîìó îòíîøåíèþ ê äåéñòâèòåëüíîñòè è ÷åëîâå÷åñêîé ëè÷íîñòè, 

èäóò îò ñõîäñòâà ñòèëåâîé ìàíåðû, ýïè÷åñêîãî ìàòåðèàëà, íðàâñòâåííîôèëîñîôñêèõ 

âçãëÿäîâ è õóäîæåñòâåííûõ ïðè¸ìîâ. Ïèñàòåëè ïðèñòàëüíî 

è ïîñòîÿííî âãëÿäûâàþòñÿ è èññëåäóþò íðàâñòâåííûå îñíîâû ëè÷íîñòè 

ãåðîåâ, ðàñêðûâàþò ïðîòèâîðå÷èÿ âíóòðè ñîçíàíèÿ ñâîèõ ðàçíîîáðàçíûõ 

ïåðñîíàæåé, îáû÷íî ëþäåé ïðîñòûõ, îáûêíîâåííûõ, âåäóò ïîèñêè îñíîâ 

÷åëîâå÷åñêîãî ïîâåäåíèÿ. 

Â ðàçíûõ èñòîðè÷åñêèõ, ñîöèàëüíûõ, âðåìåííûõ óñëîâèÿõ, ïîñòîÿííî 

îáíîâëÿÿ è èñïîëüçóÿ ðàçëè÷íûå æàíðîâûå âîçìîæíîñòè è õóäîæåñòâåííûå 

ïðè¸ìû ïèñàòåëè íåïðåðûâíî îáðàùàëè âíèìàíèå íà èñêëþ÷èòåëüíîñòü 

è íåïîâòîðèìîñòü õàðàêòåðîâ ëþäåé, óòâåðæäàëè íåîáõîäèìîñòü áîðüáû çà 

âûñîêóþ íðàâñòâåííîñòü ÷åëîâåêà, åãî äóõîâíîñòü è ñëèòíîñòü ñ ìèðîì 

ïðèðîäû. Èçîáðàæàÿ âíóòðåííèé ìèð ãåðîåâ, èõ äóõîâíûå ñîìíåíèÿ, 

íðàâñòâåííûå êðèòåðèè ïîâåäåíèÿ, ïèñàòåëè ðèñîâàëè ñâîþ ýïîõó, âåëè 

ïîèñêè îòâåòîâ íà íàèáîëåå íàñóùíûå è îñòðûå êîíôëèêòû ñâîåãî 

âðåìåíè, ñòðåìèëèñü ðàçðeøèòü âàæíåéøèå íàöèîíàëüíûå, íðàâñòâåííûå, 

ôèëîñîôñêèå, èñòîðè÷åñêèå è îáùåñòâåííûå ïðîáëåìû è ïðîòèâîðå÷èÿ, 

âîïðîñû è ñïîðû. 

11 Ñ. Çàëûãèí, Ñîáðàíèå..., ò. 4, Ìîñêâà 1980, ñ. 112, 107. 

43


Èñïîëüçóÿ æèâîïèñíûé ÿçûê, ñâîåîáðàçíóþ îáðàçíóþ ñèñòåìó, èäåéíûé 

ïîäòåêñò è õóäîæåñòâåííóþ òî÷íîñòü, ïèñàòåëè ïîäíèìàëè îáùóþ äëÿ 

÷åëîâå÷åñòâà âñåõ âðåì¸í òåìó áîðüáû ñâåòëîãî, äîáðîãî, ãóìàííîãî ìèðà 

ñ æåñòîêèì, íåñïðàâåäëèâûì, ìeðòâÿùèì áûòîì, çà íðàâñòâåííûå çàêîíû 

è íîðìû, çà ñïðàâåäëèâûå è ãóìàííûå ôîðìû æèçíè. Çàëûãèí, êàê è Ãîãîëü 

„÷óâñòâóåò ñîâðåìåííûé ñòèëü, – ñòèëü òâîð÷åñêèé è ïîâñåäíåâíûé, ñòèëü 

âñåé îêðóæàþùåé åãî æèçíè, îí ñòðåìèòñÿ èõ óëîâèòü íàèáîëåå òî÷íî 

è âûðàçèòü íàèáîëåå ïîëíî, â òî æå âðåìÿ îí âñåãäà íàõîäèòñÿ âî âëàñòè 

òâîð÷åñêîé òðàäèöèè [...]” 12 . 

Èäåè ìîðàëüíîé ôèëîñîôèè ìíîãèõ ãåðîåâ Ñèáèðèàäû Çàëûãèíà âî 

ìíîãîì ñõîäíû, ñîîòâåòñòâóþò íðàâñòâåííîìó ìèðó ãîãîëåâñêèõ 

Ïåòåðáóðãñêèõ ïîâåñòåé. Îïèñàíèÿ ãëàâíûõ ãåðîåâ ñòàíîâÿòñÿ ñðåäñòâîì 

èçîáðàæåíèÿ èõ âíóòðåííåé æèçíè, äóõîâíûõ ïåðåæèâàíèé è óñòðåìëåíèé. 

Ìíîãîïëàíîâûå ïàðàëëåëè è ñõîäñòâà, ïðèíöèïû õóäîæåñòâåííîé 

îáðàçíîñòè âîçíèêàþò ìåæäó ïîäõîäîì ïèñàòåëåé ê íðàâñòâåííîñòè 

ãåðîåâ, èõ ñòðåìëåíèÿì ê îáíîâëåíèþ îáùåñòâà, ìèðà, ñàìîãî ÷åëîâåêà, 

âûðàæàþòñÿ â ïîèñêàõ ãàðìîíèè ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè ñ îáùåñòâîì è ìèðîì 

ïðèðîäû. 

Çíà÷èòåëüíûå è ðàçíîîáðàçíûå ñâÿçè ìåæäó ïèñàòåëÿìè îòíîñÿòñÿ 

ê ôèëîñîôñêèì è ìîðàëüíûì êîíöåïöèÿì æèçíè, ê ïèñàòåëüñêîé ýñòåòèêå, 

ê áëèçîñòè è ðîäñòâåííîñòè òâîð÷åñêèõ çàäà÷ è ïîäõîäà ê ìèðó 

îêðóæàþùåé ñðåäû, îïðåäåëÿþòñÿ ïîèñêàìè ïîëîæèòåëüíûõ è íðàâñòâåííûõ 

îñíîâ ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè, ìîðàëè â êàæäîé ëè÷íîñòè è ïîçèòèâíûõ 

ñòîðîí îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèé. 

Çàëûãèí â íîâîì îñâåùåíèè, íà íîâîì ýòàïå ðàçâèòèÿ ðóññêîãî 

îáùåñòâà, â íîâîå èñòîðè÷åñêîå âðåìÿ èññëåäóåò è îñâåùàåò ìíîãèå 

îáðàçû è ñþæåòíûå ñèòóàöèè õàðàêòåðíûå äëÿ Ãîãîëÿ. Îí, êàê è ðóññêèé 

êëàññèê, ñîçäà¸ò ñâîè ïðîèçâåäåíèÿ, „èçó÷àÿ îáùåñòâî, ðåàëüíûé áûò, 

ðåàëüíûå ñèòóàöèè”, à íà îñíîâå çíàíèé è ôàêòîâ, ðåàëüíûõ ñëó÷àåâ 

è ñîáûòèé ïûòàåòñÿ îáúÿñíèòü „ñìûñë æèçíè è âce òå íðàâñòâåííûå óñòîè, 

âñå òå çàêîíû ïîâåäåíèÿ ëþäåé, ñîáëþäàÿ êîòîðûå [...] îíè áóäóò 

è ñ÷àñòëèâû, è ñïðàâåäëèâû, è áëàãîðîäíû” 13 . 

Òâîðöîâ ñáëèæàåò ìûñëü î äîëãå ïèñàòåëåé ïåðåä íàðîäîì, ðàçäóìüÿ 

î íåîáõîäèìîñòè ïðåäñòàâëÿòü ëþäåé íðàâñòâåííûõ, ðàçìûøëÿþùèõ 

î äîáðå è çëå, êðàñîòå è èñêóññòâå, ïðèðîäå è îáùåñòâå. Íåçàâèñèìî îò 

12 Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðíûå..., ñ. 345. 

13 Ibidem, ñ. 224, 228.


ëèòåðàòóðíûõ æàíðîâ, èçîáðàæàåìûõ õàðàêòåðîâ, ãåðîåâ, ñèòóàöèé, òåì 

íðàâñòâåííîñòü äëÿ îáîèõ ïèñàòåëåé áûëà îñíîâàíà íà ìîðàëüíî-ýòè÷åñêîé 

ïàìÿòè ïîêîëåíèé, îñîáåííî êðåñòüÿíñòâà, âëèÿëà íà ñìûñë, öåííîñòü, 

îïðàâäàíèå ÷åëîâå÷åñêîé æèçíè, å¸ ñóùåñòâîâàíèe. Íåâûäóìàííûå 

æèçíåííûå ñèòóàöèè, äîñòîâåðíûå äèíàìè÷íûå ïðîèñøåñòâèÿ, ðàçíîîáðàçíûå 

õàðàêòåðû, ñîöèàëüíî-áûòîâûå ïîäðîáíîñòè èñïîëüçóþò 

ïèñàòåëè äëÿ îòðàæåíèÿ ïðàâäèâûõ îòíîøåíèé ìåæäó ëþäüìè. 

Î÷åíü õàðàêòåðíîå ñî÷åòàíèå ôàíòàñòè÷åñêîãî ñ ðåàëüíûì â ïîýìå 

Ãîãîëÿ Ì¸ðòâûå äóøè â ïðåäñòàâëåíèè è õàðàêòåðèñòèêå äâîðÿí 

è ïîìåùèêîâ ðóññêîé ïðîâèíöèè íàõîäèì è â ïðîèçâåäåíèÿõ Çàëûãèíà. 

Èññëåäîâàòü ðóññêèõ ïîìåùèêîâ íà÷èíàåò Ãîãîëü ñ îáðàçà Êîðîáî÷êè. ×åðåç 

õàðàêòåðèñòèêó Íîçäðåâà, ðåàëüíî-ôàíòàñòè÷åñêîå îïèñàíèå Ñîáàêåâè÷à 

äîõîäèò äî ïî÷òè íåïðàâäîïîäîáíîãî, ôàíòàñòè÷åñêîãî îïèñàíèÿ 

ñêàçî÷íî-çàêîëäîâàííîãî äâîðà Ïëþøêèíà, êîòîðûé îõðàíÿåòñÿ ïðåäåëüíî 

ñêóïûì, áåçäóõîâíûì, âíóòðåííå ïóñòûì è ì¸ðòâûì õîçÿèíîì. Ýòî 

ñî÷åòàíèå ðåàëèñòè÷åñêîãî, ïîäðîáíîãî îïèñàíèÿ îòäåëüíûõ ãåðîåâ ñî 

ñêàçî÷íî-ãèïåðáîëè÷åñêèì îáîáùåíèåì õàðàêòåðíî è äëÿ ìíîãèõ ïðîèçâåäåíèé 

Çàëûãèíà. Òàêîé æå ïðè¸ì ñîçäàíèÿ îäíîâðåìåííî è ðåàëüíîãî 

è ôàíòàñòè÷åñêîãî, ïåðåõîäà èç ìèðà ðåàëüíîãî â ìèð ôàíòàçèè è ñêàçêè 

èñïîëüçîâàë Çàëûãèí â ñâî¸ì ôàíòàñòè÷åñêîì ïîâåñòâîâàíèè Îñüêà – 

ñìåøíîé ìàëü÷èê. 

Â ýòîì ïðîèçâåäåíèè íàèáîëåå ÿðêî ïðîÿâèëñÿ èíòåðåñ Çàëûãèíà 

ê ñêàçêå, â êîòîðîé àâòîð ïðèìåíÿåò „ôàíòàñòè÷åñêèé ïðè¸ì ÷àùå âñåãî 

ê ìàòåðèàëó ñîâðåìåííîìó, è äàæå – ê íàèáîëåå çëîáîäíåâíîìó” 14 . 

Îáðàùàÿñü ê õóäîæåñòâåííîé óñëîâíîñòè, òâîð÷åñêîìó ýêñïåðèìåíòó, 

ñêàçî÷íûì ýëåìåíòàì, ïèñàòåëü îñòà¸òñÿ âåðåí æèçíåííûì îáñòîÿòåëüñòâàì, 

ôîðìàì ðåàëüíîãî áûòà, ïîäðîáíûì íàáëþäåíèÿì. Ñêàçî÷íîñòü è óñëîâíîñòü 

âðàñòàþò â ðåàëèñòè÷åñêóþ òêàíü ïðîèçâåäåíèÿ, ñëóæàò óãëóáëåííîé, 

ïñèõîëîãè÷åñêîé, èíäèâèäóàëüíîé õàðàêòåðèñòèêå ãåðîåâ, ñòàíîâÿòñÿ 

ýëåìåíòàìè õóäîæåñòâåííîé ñèñòåìû. 

Ïîâåñòü Îñüêà – ñìåøíîé ìàëü÷èê – ýòî ôèëîñîôñêàÿ àëëåãîðèÿ, ãäå 

íàñòóïèëî ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ðåàëüíîñòè è ôàíòàñòèêè íà „âíóòðåííåì, 

èäåéíî-ôèëîñîôñêîì óðîâíå”. Äëÿ ïåðåäà÷è âñåõ ÷åðò â æèçíè ëè÷íîñòè 

è ñîâðåìåííîãî îáùåñòâà, ïðèíåñåííûõ ýïîõîé ÍÒÐ, Çàëûãèí èñïîëüçóåò 

õóäîæåñòâåííûé ýêñïåðèìåíò, ïðèáåãàåò ê óñëîâíîé îáðàçíîñòè è óñëîâíîôàíòàñòè÷åñêèì 

ïðè¸ìàì, ïåðåïëåòàÿ ôàíòàñòèêó è ðåàëüíîñòü, ñòàëêèâàÿ 

14 Ibidem, ñ. 91. 

45


ñòèõèþ ôàíòàñòèêè è ðåàëüíîãî èñêóññòâà, ÷òî áûëî õàðàêòåðíî è äëÿ 

ìíîãèõ ïðîèçâåäåíèé Ãîãîëÿ (Ìèðãîðîä, Âå÷åðà íà õóòîðå áëèç Äèêàíüêè, 

Òàðàñ Áóëüáà). 

Ôàíòàñòè÷åñêèå è ðåàëüíî-áûòîâûå ýëåìåíòû, êîíòðàñòû äîáðà è çëà, 

òðàãè÷åñêîãî è êîìè÷åñêîãî èñïîëüçóþò ïèñàòåëè äëÿ âûðàæåíèÿ 

âíóòðåííåé ïñèõîëîãèè ãåðîåâ, äëÿ ïîêàçà ðåàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè 

è îáîáùåíèÿ òèïè÷íûõ ÷åðò ðóññêîãî õàðàêòåðà. 

Ñâÿçü ñêàçî÷íîãî ìèðà è ôàíòàñòèêè ñ ðåàëèñòè÷åñêîé òðåçâîñòüþ òàê 

õàðàêòåðíîé äëÿ íåïîâòîðèìîãî, îñîáîãî ìèðà ãîãîëåâñêèõ ïðîèçâåäåíèé 

âèäíà è â òâîð÷åñòâå Çàëûãèíà. Â ðîìàíå Êîìèññèÿ (1975) è â íåêîòîðûõ 

ïîñëåäóþùèõ ñâîèõ ïðîèçâåäåíèÿõ ïèñàòåëü èñïîëüçîâàë ôîðìû ôàíòàñòè÷åñêîé 

îáðàçíîñòè, õóäîæåñòâåííóþ óñëîâíîñòü, ôîëüêëîðíî-ñêàçî÷íûå 

ñþæåòû è ýëåìåíòû ïîýòè÷åñêîé ñèìâîëèêè, ïîä÷¸ðêèâàÿ äóõîâíîíðàâñòâåííûå 

ïîèñêè ãåðîåâ. Âñåõ ïåðñîíàæåé Çàëûãèí ïðîâåðÿåò 

è èñïûòûâàåò èõ îòíîøåíèåì ê òðàäèöèîííûì öåííîñòÿì: ê òðóäó, êðàñîòå 

è ëþáâè, ïðèðîäå, äðóãîìó ÷åëîâåêó è âîîáùå æèçíè. 

Ñêàçêè, ëåãåíäû, ïðèò÷è, âûñòóïàþùèå â ðîìàíå Êîìèññèÿ, óñèëèâàþò 

äóõîâíûå öåííîñòè, íðàâñòâåííûå èñòèíû, æèçíåííûé îïûò è ôèëîñîôèþ 

æèòåëåé ñåëà, ôîðìèðóþò èõ ïàìÿòü, çàñòàâëÿþò âñïîìèíàòü èñòîðèþ 

ñâîåãî ïðîèñõîæäåíèÿ, óòâåðæäàþò íàðîäíóþ ìóäðîñòü, óêàçûâàþò íà 

íåîáõîäèìîñòü ñâÿçè ñ ïðèðîäîé è ñ äðóãèìè ëþäüìè, ÷òî ñîçäà¸ò 

àòìîñôåðó åäèíñòâà è ïîìîãàåò „æèòü ìåæäó ñîáîþ äðóæíî, ñåìåéíî, íå 

äåëàòü áîëüøèõ ãðåõîâ îäèí ïðîòèâ äðóãîãî” 15 . 

Ãåðîåâ, ñóùåñòâóþùèõ â íàñòîÿùåì, â ðåàëüíî-èñòîðè÷åñêîì 

ïðîñòðàíñòâå è âðåìåíè, ïèñàòåëü ïðîâåðÿåò ÷åðåç ñêàçî÷íûé ìèð 

ïðåäàíèé è ëåãåíä, â ñâåòå íðàâñòâåííîãî îïûòà íàðîäà, ðàñêðûâàÿ èõ 

âíóòðåííèé ìèð , äóõîâíûå èñêàíèÿ, ñòðåìëåíèÿ è ìå÷òû î áóäóùåì. Ìèô, 

ñêàçêè, ëåãåíäû íåïîñðåäñòâåííî âõîäÿò â ñîâðåìåííóþ æèçíü ãåðîåâ, äëÿ 

áîëåå ãëóáîêîãî å¸ ïîñòèæåíèÿ è ïîëíîãî ïîíèìàíèÿ; ñêàçî÷íîå è ðåàëüíîå 

ïîñòîÿííî ïåðåñåêàþòñÿ, óãëóáëÿÿ ñîäåðæàíèå õàðàêòåðîâ. 

Àêòóàëüíàÿ ïðîáëåìàòèêà ñî÷åòàåòñÿ ñ òèïàìè íàðîäíîãî ñîçíàíèÿ, 

ñâÿçàííîãî ñ „ôîðìàìè íàðîäíî–ïîýòè÷åñêîãî ìûøëåíèÿ, òÿãîòåþùåãî 

ê ñèìâîëèêå, èíîñêàçàíèþ, óñëîâíîñòè” 16 . Êàê è ó Ãîãîëÿ âñå äðàìàòè÷åñêèå 

ïðîòèâîðå÷èÿ, êîíôëèêòû æèçíè, òðóäíîñòè ðåàëüíîãî áûòà 

ñâÿçàíû ñ íàðîäíûìè ïðåäñòàâëåíèÿìè î íðàâñòâåííûõ íîðìàõ è çàêîíàõ 

15 Ñ. Çàëûãèí, Ñîáðàíèå..., ò. 4,. Ìîñêâà 1980, ñ. 93. 

16 Ò. Âàõèòîâà, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà è ðàçâèòèå ïðîçû 60-70-õ ãîäîâ, „Ðóññêàÿ 

ëèòåðàòóðà” 1979, ¹ 2, ñ. 229.


÷åëîâå÷åñêîé æèçíè, ñ íàðîäíûìè èçîáðàæåíèÿìè ñóùíîñòè äîáðà è çëà. 

Â ñòðåìëåíèè óòâåðæäàòü â æèçíè ñâåòëîå, äîáðîå, ãàðìîíè÷åñêîå è ñ÷àñòëèâîå 

Çàëûãèí, êàê è Ãîãîëü, îïèðàåòñÿ è èñïîëüçóåò íàðîäíûå ïîýòè- 

÷åñêèå ñðåäñòâà, îáðàùàåòñÿ ê ôîëüêëîðó, ê ñþæåòíûì ìîòèâàì íàðîäíîãî 

òâîð÷åñòâà. 

Â ÿçûêîâîé è îáðàçíîé ñèñòåìå ðîìàíà Êîìèññèÿ, êàê è âî ìíîãèõ 

ïðîèçâåäåíèÿõ Ãîãîëÿ, ñêàçêè, ôàíòàñòèêà çàíèìàþò çíà÷èòåëüíîå ìåñòî, 

óñèëèâàÿ èõ ýïè÷íîñòü, ôîëüêëîðíîñòü, ýìîöèîíàëüíîñòü, ñêàçîâîñòü, 

ïîä÷¸ðêèâàÿ ðîëü ñèìâîëîâ, àëëåãîðèé, ãðîòåñêà, èíîñêàçàíèé è ïîäòåêñòà, 

âëèÿþò íà êîìïîçèöèîííûé ñòðîé òåêñòà. Êîìèññèÿ – ýòî ìíîãîñëîéíîå, 

ãàðìîíè÷åñêîå öåëîå, ñîñòîÿùåå èç äâóõ ïîâåñòâîâàòåëüíûõ ïëàñòîâ: 

êîíêðåòíîãî, èñòîðè÷åñêîãî, àâòîðñêîãî è ñêàçîâîãî, ïðî÷íî ñïëàâëåííûõ 

âîåäèíî äëÿ áîëåå ïîëíîãî è ¸ìêîãî ðàñêðûòèÿ ìèðîîùóùåíèÿ ïåðñîíàæåé, 

âîññîçäàíèÿ äèíàìèêè ïðîèñõîäÿùåãî. 

Â ïîñëåäíèõ ïðîèçâåäåíèÿõ Çàëûãèí ïðîäîëæàåò îñâàèâàòü, ðàçâèâàòü 

è îáíîâëÿòü ëèòåðàòóðíûå ïðè¸ìû è ïðèíöèïû ôàíòàñòè÷åñêîãî ðåàëèçìà 

Ãîãîëÿ, ñêàçî÷íûå ýëåìåíòû è ôîðìû åãî òâîð÷åñòâà. Èñïîëüçóÿ ôàíòàñòèêó, 

òðàäèöèîííóþ ôîðìóëó ñêàçêè, ñëåäóÿ ãîãîëåâñêèì ïðèíöèïàì 

ñîçäàíèÿ ãåðîåâ, Çàëûãèí àêòèâíî è îðãàíè÷åñêè âêëþ÷àåòñÿ â ïðîáëåìû 

äåéñòâèòåëüíîñòè, â ñïîðû è ïîëåìèêó ïîñëåïåðåñòðîå÷íîé ýïîõè, 

äîêàçûâàåò íåîáõîäèìîñòü ñîõðàíåíèÿ âñåõ íðàâñòâåííûõ íîðì è çàêîíîâ 

äëÿ ãàðìîíè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñòâà. 

Îïèðàÿñü íà õóäîæåñòâåííûå ïðè¸ìû ãîãîëåâñêîãî òâîð÷åñòâà ñî÷åòàíèÿ 

ðåàëèñòè÷åñêîãî ñîäåðæàíèÿ ñ ýëåìåíòàìè ñêàçî÷íîé ïîýòèêè, Çàëûãèí 

â ïîñëåäíèõ ñâîèõ ðàññêàçàõ (Êîðîâèé âåê, Ñàííûé ïóòü, Íàøè ëîøàäè, 

Ôåñòèâàëü, Ìîé ëåòàðãèðîâàííûé ïàïà è ÿ ñàì, Àíåêäîòû èç æèçíè 

Êóäàøêèíà À.ß. è äðóãèå) ïîêàçûâàåò îòðèöàòåëüíûå è ðàçðóøèòåëüíûå 

ðåçóëüòàòû âîçäåéñòâèÿ èíäèâèäóàëèçìà, áåçîòâåòñòâåííîñòè, áåçíðàâñòâåííîñòè, 

÷ðåçìåðíîãî óâëå÷åíèÿ òåõíèêîé êàê íà ëè÷íîñòü, òàê è íà 

îáùåñòâî. Â ñâîèõ ñóæäåíèÿõ è ïîçèöèÿõ îñòà¸òñÿ ñàìîñòîÿòåëüíûì, 

îðèãèíàëüíûì è òðåáîâàòåëüíûì â óòâåðæäåíèè íðàâñòâåííîãî èäåàëà 

â ñîâðåìåííîì ÷åëîâå÷åñêîì õàðàêòåðå, â ïîêàçå ñóðîâîé è òðóäíîé ïðàâäû 

âðåìåíè, æåñòîêîé ðåàëüíîñòè îêðóæàþùåé äåéñòâèòåëüíîñòè. 

Êàê âèäíî, âîçäåéñòâèå Ãîãîëÿ íà òâîð÷åñòâî Çàëûãèíà áûëî 

ðàçíîîáðàçíûì. Ïèñàòåëü íåïîñðåäñòâåííî âûðàçèë ñâî¸ îòíîøåíèå ê ðóññêîìó 

êëàññèêó â ðàáîòå, àíàëèçèðóþùåé ëè÷íîñòü, õóäîæåñòâåííûå 

äîñòèæåíèÿ è ìåñòî àâòîðà Ì¸ðòâûõ äóø â ëèòåðàòóðíûì ïðîöåññå, 

îáðàùàÿ îñîáîå âíèìàíèå íà ãåíèàëüíîñòü è òðàãåäèéíîñòü ñóäüáû Ãîãîëÿ. 

47


„[...] Ïîíèìàíèþ è îùóùåíèþ ãîãîëåâñêîé òðàäèöèè, – óòâåðæäàåò Çàëûãèí, 

– ïðåäñòîèò åù¸ äàëüíåéøàÿ ýâîëþöèÿ, ïàðàëëåëüíàÿ, à ìîæåò áûòü, 

è ñëèòàÿ ñ ïðåäñòîÿùåé ýâîëþöèåé è ñóäüáîé ÷åëîâå÷åñòâà” 17 , à âîïðîñ îá 

åãî îáðàçíîé ñèñòåìå, êîíêðåòíîé õóäîæåñòâåííîé òðàäèöèè â ñîâðåìåííîé 

ëèòåðàòóðå, î ðåàëüíîì âëèÿíèè íà ìíîãèõ ïèñàòåëåé îñòà¸òñÿ àêòóàëüíûì. 

“Äà, òðàäèöèè æèâû, – ïîä÷¸ðêèâàåò Çàëûãèí, – îíè æèâû âñåãäà, íå 

áûëî åù¸ ñëó÷àÿ, ÷òîáû òðàäèöèè, êîòîðûå ñîçäàëè ïàìÿòíèêè ìèðîâîãî 

èñêóññòâà, ñàìè, ñîçäàííûå èìè, èñ÷åçàëè áåññëåäíî. 

Îíè æèâóò, ó÷àò, ïðèîáðåòàþò è òåðÿþò è â íàøèõ ãëàçàõ, è ñàìè ïî ñåáå, 

òîëüêî ìû íå óìååì êàê ñëåäóåò íàáëþäàòü çà èõ æèçíüþ, îáíàðóæèâàòü èõ 

ñóùåñòâîâàíèå è çíà÷åíèå ñåãîäíÿ, â íàøåì áûñòðîòåêóùåì âðåìåíè” 18 . 

Streszczenie 

Tradycje gogolowskie w prozie Siergieja Za³ygina 

W artykule przedstawiono stosunek Siergieja Za³ygina do twórczych dokonañ Niko³aja Gogola. 

Porównuj¹c wybrane utwory obu pisarzy, pokazano formy oddzia³ywania i niektóre elementy 

wp³ywu poetyki Gogola na twórczoœæ Za³ygina. Skoncentrowano uwagê na widocznych zale¿noœciach 

w podejœciu do spraw moralnych i w stosunku bohaterów do otaczaj¹cej rzeczywistoœci. 

Szczególn¹ uwagê zwrócono na fantastyczno-bajkowe aspekty wystêpuj¹ce pod wp³ywem tradycji 

klasyka rosyjskiego w ostatnich utworach wspó³czesnego pisarza. 

Summary 

Gogol’s traditions in Sergey Zalygin’s prose 

In the article an attempt was made to present Sergey Zalygin’s attitude to Gogol’s literary 

output. On the basis of a comparative analysis of both writers« selected Works, relationships, form 

of effect and particular element of the influence of Gogol’s poetic on Zalygin’s output were show. 

Special attention was paid to fantasy and fairy-like aspects manifesting themselves under the 

influence of tradition on the part of the Russian classic in the last works of the contemporary 

writer. Some relations and interrelationships between the two writers connected with moral matters 

and heroes’ attitude to the surrounding reality were concentrated on. 

17 Ñ. Çàëûãèí, Ëèòåðàòóðíûå..., ñ. 229. 

18 Ibidem, ñ. 365.

UWM w Olsztynie Îá ýâîëþöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà â òâîð÷åñòâå Íèêîëàÿ Acta Polono-Ruthenica Ëåñêîâà... XII, 2007 49 

ISSN 1427-549X 

Beata Trojanowska 

Bydgoszcz 

Îá ýâîëþöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà â òâîð÷åñòâå 

Íèêîëàÿ Ëåñêîâà è Èâàíà Øìåëåâà 

×èòàÿ ïðîèçâåäåíèÿ ïðåäñòàâèòåëåé äâóõ ðàçíûõ ëèòåðàòóðíûõ ýïîõ- 

Íèêîëàÿ Ëåñêîâà (1831–1895) è Èâàíà Øìåëåâà (1873–1950) íåòðóäíî 

çàìåòèòü ìíîãèå àíàëîãèè, ðåàëèçóåìûå èìè â ëèòåðàòóðíîé ïðàêòèêå. Îíè 

êàñàþòñÿ ñôåðû ñþæåòà, ÿçûêà, ëèòåðàòóðíîãî ñòèëÿ, æàíðà è ñïîñîáà 

êîíñòðóêöèè ëèòåðàòóðíîãî ïåðñîíàæà. Ëåñêîâ è Øìåëåâ – ýòî áûòîïèñàòåëè, 

èçîáðàçèòåëè „íàöèîíàëüíî-õàðàêòåðíîãî” â ðóññêîé æèçíè. Èì 

óäàëîñü âîïëîòèòü â ëèòåðàòóðó ñóòü ðóññêîãî áûòà, íàðîäíûé ìåíòàëèòåò, 

òèïè÷íóþ ðóññêóþ êóëüòóðó â ìîìåíò âàæíûõ äëÿ Ðîññèè íðàâñòâåííûõ, 

ïîëèòè÷åñêèõ è ñîöèàëüíî-ãðàæäàíñêèõ ïåðåìåí ñ òî÷êè çðåíèÿ ïðîñòîãî 

ðóññêîãî ÷åëîâåêà. 

Ëèòåðàòóðíîé èëëþñòðàöèåé òàêîãî ïðåäñòàâëåíèÿ „ïðîñòîãî ðóññêîãî 

÷åëîâåêà” ìîãóò ÿâëÿòüñÿ èìåííî ïðàâåäíèêè. Ññûëàÿñü íà ðóññêóþ êóëüòóðó, 

ýòî ñëîâî îáîçíà÷àåò „ñâÿòûõ ïðåáûâàþùèõ â ìèðå, íå â îòøåëüíè÷åñòâå èëè 

ìîíàøåñòâå, à â îáû÷íûõ óñëîâèÿõ ñåìåéíîé è îáùåñòâåííîé æèçíè” 1 . 

Ïðàâåäíèêàìè íàçûâàëè òàêæå ëèöà, ìåñòíî ÷òèìûå êàê ñâÿòûå, íî 

åùå íå êàíîíèçèðîâàííûå Öåðêîâüþ. Ñëîâî ïðàâåäíèê îáðàçîâàíî îò ñëîâà 

ïðàâäà. Ïðàâåäíèêàìè íàçûâàåì òåõ, êîòîðûå èëè ïîñòèãëè âûñøóþ 

Áîæüþ ïðàâäó-èñòèíó, èëè ñòðåìÿòñÿ å¸ äîñòè÷ü. Îíè îáðàçþò îòäåëüíóþ 

êàòåãîðèþ êàê â ïîýòèêå ïðîçû Ëåñêîâà, òàê è Øìåëåâà. 

Öåëü ñòàòüè – îõàðàêòåðèçîâàòü äàííóþ êàòåãîðèþ, îïðåäåëèòü ñõîäñòâà 

è ðàçíèöû â ïðåäñòàâëåíèè ïðàâåäíèêîâ â òâîð÷åñòâå âûøåíàçûâàåìûõ 

ïèñàòåëåé, ó÷èòûâàÿ: 1) òðàäèöèþ òåìû ïðàâåäíèêà â ëèòåðàòóðíîé 

ïðàêòèêå Ëåñêîâà è Øìåëåâà, 2) ïðîèñõîæäåíèå è ïðîôåññèè ïðàâåäíèêîâ, 

3) èõ íàðóæíîñòü, êîñòþì, 4) îáëèê æèçíè 2 . 

1 Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü, ðåä. Ô.À. Áðîêãàóçü, È. ß. Åôðîíü, Ñ. Ïåòåðáóðã 1898, 

ò. XXIVA, ñ. 850. 

2 Àñïåêò îíîìàïîýòèêè ðåàëèçîâàí â îáðàçå ïðàâåäíèêà áûë ïðåäñòàâëåí àâòîðîì äàííîé 

ñòàòüè íà XVIII Äíÿõ Ðóñèñòîâ â Óíèâåðñèòåòå â Îëîìóíåöå â ñåíòÿáðå 2005 ãîäà è âûøåë 

îòäåëüíîé ñòàòüåé: Ëèòåðàòóðíûå ñâÿçè: ïðàâåäíèêè â òâîð÷åñòâå Íèêîëàÿ Ëåñêîâà è Èâàíà 

Øìåëåâà, „Rossica Olomucensia XLIV” 2005, 2. èast, Olomouc 2006, ñ. 529–534.

50 Beata Trojanowska 

Äëÿ àíàëèçà öåëåñîîáðàçíî âûáðàòü íåñêîëüêî ñàìûõ çíà÷èìûõ ïî 

íàøåìó ìíåíèþ, ïðîèçâåäåíèé ïèñàòåëåé. Â ñëó÷àå Íèêîëàÿ Ëåñêîâà – ýòî 

ðàññêàç Ïàâëèí (1874), ïîâåñòè Îäíîäóì (1879) è Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê 

(1889). Èç ëèòåðàòóðíîé ïðàêòèêè Èâàíà Øìåëåâà ñäåëàíà ïîïûòêà 

îõàðàêòåðèçîâàòü äâà ïðîèçâåäåíèÿ ðàííåãî ïåðèîäà åãî òâîð÷åñòâà: 

ïîâåñòü ×åëîâåê èç ðåñòîðàíà (1911), ðàññêàç Ãðàæäàíèí Óêëåéêèí (1907), 

à òàêæå ïðîèçâåäåíèå çíà÷èìîå â ýâîëþöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà ó Øìåëåâà 

Áîãîìîëüå (1930–1931). 

Òðàäèöèÿ òåìû ïðàâåäíèêà â òâîð÷åñòâå 

Í. Ëåñêîâà è È. Øìåëåâà 

Ñïåöèôèêà ðóññêîé êóëüòóðû îïèðàåòñÿ íà áåñïðåñòàííîì ïîèñêå 

èäåàëà. Ñòðåìëåíèå ê èäåàëó, ñîçäàâàíèå ëèòåðàòóðíîãî ïåðñîíàæà èëè 

ìèðà íàïîäîáèå èäåàëà ìîæíî ñ÷èòàòü ñóãóáî ðóññêîé ÷åðòîé ëèòåðàòóðû. 

Ó òàêîãî èìåííî ïåðñîíàæà åñòü îïðåäåëåííûå ôóíêöèè. „Èäåàëüíûé 

ãåðîé”, â ýòîì è ïðàâåäíèê, îáû÷íî ñòàëêèâàåòñÿ ñî çëûì îêðóæàþùèì 

ìèðîì è ñòàíîâèòñÿ äëÿ âñåõ ëþäåé îáðàçöîì íðàâñòâåííûõ, ãðàæäàíñêèõ 

èëè ðåëèãèîçíûõ íîðì ïîâåäåíèÿ. 

Ó Ëåñêîâà äëÿ ïðèìåðà, ãåðîé åãî ïîâåñòè, Àëåêñàíäð Ðûæîâ ÿâëÿåòñÿ 

íîñèòåëåì âûñîêèõ íðàâñòâåííûõ êà÷åñòâ, ñðåäè „ãàäîñòåé è ìåðçîñòåé” 

òîãäàøíåé ðóññêîé æèçíè, ÿâëÿåòñÿ îïîðîé íà áóäóùåå. Ïèñàòåëü èñêàë 

îáðàçöîâ ñâîèõ ïðàâåäíèêîâ â îáûäåííîñòè. Ïðîòîòèïîì ëèòåðàòóðíîãî 

ïåðñîíàæà Ðûæîâà ÿâëÿåòñÿ ðóññêèé êâàðòàëüíûé èç ïðîâèíöèîíàëüíîãî 

ãîðîäêà. È äðóãîé ðàññêàç, Ïàâëèí, âîçíèê íà îñíîâå ìàòåðèàëîâ 

è âïå÷àòëåíèé îò ïîåçäêè ïèñàòåëÿ ëåòîì 1872 ãîäà íà Âààëàì- ìîíàñòûðñêèå 

îñòðîâà íà Ëàäîæñêîì îçåðå, ïîäîáíî êàê è åãî ïîâåñòü Î÷àðîâàííûé 

ñòðàííèê. Ïðàâåäíèêè Ëåñêîâà ïîêàçàíû èì êàê îáû÷íûå ëþäè, äàëåêè îò 

èäèëëè÷åñêèõ è ñõåìàòè÷åñêèõ ïðåäñòàâëåíèé, ó íèõ åñòü ïîðîêè è íåäóãè, 

îíè òàêæå ñïîñîáíû ñîâåðøàòü ãðåõè. Â ñëó÷àå ãåðîÿ ïðîèçâåäåíèÿ 

Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê – Èâàíà Ôëÿãèíà äîïóñêàåòñÿ äàæå óáèéñòâî 

öûãàíêè Ãðóøè. Ëåñêîâ, ññûëàÿñü íà æèçíåííûå ïðîòîòèïû ñâîèõ 

ëèòåðàòóðíûõ ãåðîåâ è âîñïîëüçóÿñü ýëåìåíòàìè íàñòîÿùèõ ÷åëîâå÷åñêèõ 

èñòîðèé, äåëàåò ñâîåãî ïðàâåäíèêà áîëåå ðåàëüíûì, áîëåå áëèçêèì ÷èòàòåëþ 

è áîëåå ïîíÿòíûì. Ó íåãî âîçíèê öåëûé „ïðàâåäíè÷åñêèé öèêë” 

ïðîèçâåäåíèé ñ öåëüþ ïîêàçàòü êàê äîáðî, â îáëèêå õîòÿ íåìíîãèõ 

ïðàâåäíûõ, ìîæåò ïîáåäèòü çëî â îêðóæàþùåì ìèðå. Ïðè ýòîì, êàê

Îá ýâîëþöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà â òâîð÷åñòâå Íèêîëàÿ Ëåñêîâà... 

çàìå÷àåò èññëåäîâàòåëü òâîð÷åñòâà Ëåñêîâà, Ãîðåëîâ 3 , ïèñàòåëü: „ââîäèë 

ïîíÿòèå »ïðàâåäíèê« â âîëüíóþ ñôåðó îáûäåííîé æèçíè, íå îãðàíè÷åííóþ 

ðàìêàìè öåðêîâíîêàíîíèçèðîâàííîé ñâÿòîñòè”. 

Åãî ïðàâåäíèêè – ýòî ëþäè, èùóùèå íåêóþ âûñøóþ èñòèíó 

÷åëîâå÷åñêîãî áûòèÿ â îáûäåííîñòè è ñîåäèíÿþùèå â ñåáå ðåëèãèîçíûå 

(ïðàâåäíèê – ñâÿòîé) è íàðîäíûå ñâÿçè (ïðàâåäíèê – íàðîäíîìèôîëîãè÷åñêèé 

ïåðñîíàæ) 4 . Íåëüçÿ çàáûâàòü, ÷òî íà öåëîå òâîð÷åñòâî 

Ëåñêîâà, à â ýòîì è íà õóäîæåñòâåííóþ êàòåãîðèþ ïîñòàíîâêè ëèòåðàòóðíîãî 

ãåðîÿ èìåëè âëèÿíèå ëèòåðàòóðíûå äîñòèæåíèÿ äðóãèõ ðóññêèõ 

ïèñàòåëåé: Èâàíà Òóðãåíåâà, Íèêîëàÿ Ãîãîëÿ, Ôåäîðà Äîñòîåâñêîãî, 

Àíòîíà ×åõîâà è Ëüâà Òîëñòîãî. 

Èõ ëèòåðàòóðíîå íàñëåäñòâî áûëî òàêæå áëèçêî Èâàíó Øìåëåâó. 

Â äîðåâîëþöèîííûé ïåðèîä òâîð÷åñòâà ïèñàòåëÿ â êîíöåïöèè ïîñòàíîâêè 

ëèòåðàòóðíîãî ïåðñîíàæà ÿâíî îùóòèìû ïåðåêëè÷êè ñ „ìàëåíüêèì 

÷åëîâåêîì” Ãîãîëÿ è ãåðîÿìè ïðîèçâåäåíèé Äîñòîåâñêîãî. Ãëàâíûå 

ïåðñîíàæè ðàííåãî òâîð÷åñòâà Øìåëåâà: ãðàæäàíèí Óêëåéêèí èç ðàññêàçà 

Ãðàæäàíèí Óêëåéêèí è ßêîâ Ñîôðîíû÷ Ñêîðîõîäîâ, ãåðîé ïîâåñòè 

×åëîâåê èç ðåñòîðàíà, ÿâëÿþòñÿ ïðèìåðàìè ðåàëèçàöèè êîíöåïöèè 

ìàëåíüêîãî ÷åëîâåêà – ïðàâåäíèêà â äóõå ñîöèàëüíî-ãðàæäàíñêèõ ïåðåìåí 

Ðîññèè íà÷àëà XX âåêà. Ñàïîæíèê Óêëåéêèí, æèâóùèé â ìàòåðèàëüíîé 

è äóõîâíîé íèùåòå „æäåò îáëåã÷åíèÿ îò îáåùàííûõ öàðñêèì ìàíèôåñòîì 

17 îêòÿáðÿ 1905 ãîäà ñâîáîä è ïðàâ” 5 . 

Îí, êàê è ìíîãèå ðóññêèå ëþäè ðàçî÷àðîâàëñÿ â „äåìîêðàòè÷åñêîì”, 

êîòîðîå ïðèíåñëî áåçâëàñòèå íàðîäíûõ äåïóòàòîâ. Îáðàç Óêëåéêèíà 

ïðîäîëæàåò ïî Ìèõàéëîâó 6 ãóìàíèñòè÷åñêóþ òðàäèöèþ òåìû „ìàëåíüêîãî 

÷åëîâåêà” îáîãàùàÿ å¸ ãîðüêîâñêèì íàïðàâëåíèåì ãåðîÿ-áîñÿêà. Îäíàêî 

ñ äðóãîé ñòîðîíû, ïåðñîíàæ Óêëåéêèíà – ïëóòà, áðîäÿãè è íàêîíåö áåçóìöà 

è íèùåãî, ãëóáîêî ñâÿçàí ñ ðóññêîé äóõîâíîé êóëüòóðîé è îòðàæàåìûì 

â íåé îáðàçîì „þðîäèâîãî âî Õðèñòå”. 

Êîíöåïöèÿ ïðàâåäíèêà ó Ëåñêîâà è ó Øìåëåâà èíîãäà ðåàëèçóåòñÿ 

â ñþæåòíîì ïðîñòðàíñòâå äîðîãè, ïóòè, ïàëoìíè÷åñòâà è â ýòîì îòíîøåíèè 

îíà áëèçêà „õîæäåíèè” – æàíðó äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðû. Æèçíü Èâàíà 

3 À. À. Ãîðåëîâ, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà è ôîëüêëîð. Êîíåö XIX â., Ëåíèíãðàä 1987, ñ. 131. 

4 Ýòà ñâÿçü îñîáî îùóòèìà â õàðàêòåðèñòèêå ãåðîÿ ðàññêàçà Ëåñêîâà Íåñìåðòåëüíûé 

Ãîëîâàí (1880), íàïîìèíàþùåé â âåëèêîðóññêèõ ñêàçêàõ íåñìåðòåëüíîãî âåëèêàíà. Èâàí 

Ôëÿãèí èç ïîâåñòè Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê íàïîìèíàåò ðóññêîãî áîãàòûðÿ Èëüþ Ìóðîìöà. 

5 Î. Ìèõàéëîâ, Îá Èâàíå Ùìåëåâå, [â:] Ñî÷èíåíèÿ, ïîâåñòè è ðàññêàçû, ò. I, Ìîñêâà 

1989, ñ. 15. 

6 Ibidem. 

51


Ôëÿãèíà â öåëîì ïðåäñòàâëÿåò æèçíåííûé ïóòü ãåðîÿ, à åãî ìíîãèå 

ïåðèïåòèè – ýòî ïðîñòî õîæäåíèÿ ïî ìóêàì. Ïðàâåäíèêà Ëåñêîâà íàäî áû 

ïîíèìàòü êàê ñòðàííèêà, êîòîðûé íàêîíåö íàõîäèò ñâîé ñìûñë æèçíè. 

Â ñëó÷àå Øìåëåâà, ïðàâåäíîñòü ãåðîÿ åãî ïîâåñòè Áîãîìîëüå – Ìèõàèëà 

Ïàíêðàòû÷à Ãîðêèíà – ðàñêðûâàåòñÿ îñîáî â ìîìåíò õîæäåíèÿ íà áîãîìîëüå 

èç Çàìîñêâîðå÷üÿ â Òðîèöå-Ñåðãèåâó ëàâðó. Ìîòèâ ðåàëüíîãî ïóòè äàí 

Øìåëåâûì, â îòëè÷èå îò äâóõ ïåðâûõ àíàëèçèðóåìûõ ïðîèçâåäåíèé, â äóõå 

ïðàâîñëàâíîé âåðû è ýòî îíà ñîçäà¸ò ñïåöèôè÷åñêèé õàðàêòåð åãî ïðàâåäíèêà 

â ðîäå ïàëîìíèêà, äóõîâíîãî âîæäÿ è ðóññêîãî áîãàòûðÿ. 

Íà äàííîì ýòàïå íàáëþäåíèé îáíàðóæòâàþòñÿ íåêèå îáùèå ñõîäñòâà 

â ñïîñîáå êîíñòðóêöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà êàê ó Ëåñêîâà, òàê è ó Øìåëåâà. 

Îáà ïèñàòåëÿ ññûëàþòñÿ íà äðåâíåðóññêèå ëèòåðàòóðíûå òðàäèöèè, ðóññêóþ 

äóõîâíóþ êóëüòóðó, ó÷èòûâàÿ õðèñòèàíñêèå è íàöèîíàëüíûå èñòîêè. Îíè 

ïðåäñòàâëÿþò ñâîèõ ãåðîåâ íà ôîíå ñóùåñòâåííûõ íðàâñòâåííûõ, ñîöèàëüíûõ 

è ïîëèòè÷åñêèõ êîíôëèêòîâ ñîâðåìåííîé èì ýïîõè, íàäåëÿÿ èõ 

ïîëîæèòåëüíûìè ÷åðòàìè è äåëàÿ îïîðîé íà áóäóùåå. Íà õàðàêòåð îáðàçîâ 

ëèòåðàòóðíûõ ïðàâåäíèêîâ ó Ëåñêîâà è Øìåëåâà èìåëè âëèÿíèå è õóäîæåñòâåííûå 

äîñòèæåíèÿ âûäàþùèõñÿ ðóññêèõ òâîðöîâ ïðåäûäóùèõ âðåìåí, 

à òàêæå âïå÷àòëåíèÿ îò ïóòåøåñòâèé ïî Ëàäîæñêîìó îçåðó, íà Âààëàì. 

Ïðè÷¸ì, îáùåé ÷åðòîé ñîçäàííûõ ïèñàòåëÿìè îáðàçîâ ïðàâåäíèêîâ ÿâëÿåòñÿ 

ãóìàíèñòè÷åñêèé ïîäõîä ê ÷åëîâåêó, â ýòîì è ê ïðàâåäíèêó, êîòîðûé 

ñòàíîâèòñÿ íåñîìíåííî öåíòðîì ñîçäàâàåìîãî èìè ìèðà. 

Îáðàòèìñÿ ê áîëåå êîíêðåòíûì ïðèìåðàì. 

Ïðîñõîæäåíèå è ïðîôåññèè 

Ñîçäàâàåìûå ïèñàòåëÿìè ëèòåðàòóðíûå îáðàçû ïðàâåäíèêîâ, òÿãîòåþò 

ê íàöèîíàëüíûì èñòîêàì. Îíè ïðîñòûå ëþäè, äëÿ ïðèìåðà, îôèöèàíòû: 

Ïàâëèí è Ñêîðîõîäîâ, êðåïîñòíûå: Èâàí Ãîðêèí, Èâàí Ôëÿãèí, ðåìåñëåííèêè: 

Óêëåéêèí, ÷èíîâíèêè: êâàðòàëüíûé Ðûæîâ. Ïðàâåäíèêè Ëåñêîâà è 

Øìåëåâà ïîÿâëÿþòñÿ êàê â „ãîðîäñêîì”, òàê è â „äåðåâåíñêîì” ïðîñòðàíñòâàõ, 

ïîòîìó, ÷òî ïðàâåäíèêè êàê íîñèòåëè äîáðà íóæíû âåçäå. Îíè 

÷àñòî æèâóò â áëèçêîì êîíòàêòå ñ íàòóðîé, ÿâëÿþòñÿ ïðåäñòàâèòåëÿìè 

ñîöèàëüíûõ íèçîâ. Î ìàòåðè êâàðòàëüíîãî Ðûæîâà ñêàçàíî: „[...] äîðîãî 

ñòîèëà: îíà áûëà èç òåõ ðóññêèõ æåíùèí, êîòîðàÿ â áåäå íå ñðîáååò, ñïàñåò; 

êîíÿ íà ñêàêó îñòàíîâèò, â ãîðÿùóþ èçáó âîéäåò” 7 . 

7 Í. Ñ. Ëåñêîâ, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â îäèííàäöàòè òîìàõ, Ìîñêâà 1957, ò. IV, ñ. 212.


Â ýòîé æåíñêîé õàðàêòåðèñòèêå îáíàðóæèâàþòñÿ ñàìûå çíà÷èòåëüíûå 

÷åðòû ðóññêîãî íàðîäà: ïðîñòîòà, çäîðîâüå, òðåçâîñòü, îòâàãà, „ñïîñîáíîñòü 

ëþáèòü ãîðÿ÷î è âåðíî”. Øìåëåâñêèé ãåðîé, Ãîðêèí, ïðåäïî÷èòàåò 

äóõîâíûé ìèð ÷åëîâåêà íàä çåìíûì. È ïîýòîìó âî âðåìÿ ãîðÿ÷åé ðàáî÷åé 

ïîðû èäåò íà áîãîìîëüå ñïàñàòü ñâîþ äóøó. Ãîðêèí âîñïðèÿòèå Áîãà 

è èäåþ áîãîìîëüÿ îïèñûâàåò ïðîñòûì ÿçûêîì: „äåëî-òîïóäû, à îíà-òóäû!”. 

Øìåëåâ, íà ïðèìåðå Ãîðêèíà ïîêàçûâàåò, êàê ïðàâîñëàâèå ïîâëèÿëî íà 

ìèðîâîççðåíèå ïðîñòîãî íàðîäà. Ðåëèãèÿ âíîñèò â æèçíü øìåëåâñêîãî 

ïåðñîíàæà ïîðÿäîê è îïðåäåëåííóþ ñèñòåìó öåííîñòåé, ïîìîãàåò ïðè ýòîì 

îòëè÷èòü äîáðî îò çëà. 

Èìåííî, æèâÿ â ýòîé ñðåäå ïðàâåäíèêè ÿâëÿþòñÿ ñîçäàòåëÿìè íîâîãî 

íàöèîíàëüíîãî ñàìîîïðåäåëåíèÿ è ÿâëÿþòñÿ îáëàäàòåëÿìè ñàìûõ âûñîêèõ 

íðàâñòâåííûõ êà÷åñòâ. È Ëåñêîâ, è Øìåëåâ, çàìå÷àÿ â ñâîè ýïîõè ðàñïàä 

ñòàðûõ îáùåñòâåííûõ ñâÿçåé, ïûòàþòñÿ ñîçäàòü íîâûå òèïû ïðàâåäíèêîâ. 

Ýòè ìîäåëè âîçíèêàþò íà íàðîäíîé ïî÷âå è îñíîâàõ äóõîâíîé ðóññêîé 

òðàäèöèè. 

Íàðóæíîñòü. Êîñòþì 

Óïîìÿíóòûé âûøå Èâàí Ôëÿãèí- ãëàâíûé ïåðñîíàæ ïîâåñòè 

Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê, âíåøíå ïîõîæ íà ðóññêîãî áîãàòûðÿ, ãåðîÿ 

áûëèííûõ ýïîñîâ, Èëüþ Ìóðîìöà. Ïî ñëàâÿíñêîé ìèôîëîãèè „èìåííî îí 

ñîâåðøèë íàèáîëüøåå êîëè÷åñòâî ïîäâèãîâ, ÷òî äàåò åìó ïðàâî 

ïðåäñòàâèòåëüñòâîâàòü çà âñå ðóññêîå áîãàòûðñòâî [...]” 8 . Èâàí Ôëÿãèí ïðè 

ýòîì áûë îãðîìíîãî ðîñòà, êðåïêîãî òåëîñëîæåíèÿ, îáëàäàë ìîãó÷åé ñèëîé. 

Ëåñêîâ ïðåäñòàâëÿåò åãî ñëåäóþùå: „[...] îí áûë â ïîëíîì ñìûñëå ñëîâà 

áîãàòûðü, è ïðèòîì òèïè÷åñêèé, ïðîñòîäóøíûé, äîáðûé ðóññêèé áîãàòûðü, 

íàïîìèíàþùèé äåäóøêó Èëüþ Ìóðîìöà â ïðåêðàñíîé êàðòèíå 

Âåðåùàãèíà è â ïîýìå ãðàôà À. Ê. Òîëñòîãî. Îí áûë îäåò â ïîñëóøíè÷üåì 

ïîäðÿñíèêå ñ øèðîêèì ìîíàñòûðñêèì ðåìåñëåííûì ïîÿñîì è â âûñîêîì 

÷åðíîì ñóêîííîì êîëïà÷êå” 9 . 

Ïðîñòîòà è ñìåøàíèå ýëåìåíòîâ îäåæäû ïðèñóùèõ çàîäíî ñâåòñêîìó 

÷åëîâåêó è ìîíàõó, óêàçûâàåò íà åãî ñëîæíóþ ñóäüáó è ñòðåìëåíèå ê àñêåòè÷åñêîìó 

îáëèêó æèçíè. 

8 Ñëàâÿíñêàÿ ìèôîëîãèÿ. Ñëîâàðü-ñïðàâî÷íèê, ðåä. Ë. Âàãóðèíà, Ìîñêâà 1998, ñ. 196. 

9 Í. Ñ. Ëåñêîâ, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé..., ò. IV, ñ. 386–387. 

53


Â ýòèõ îòíîøåíèÿõ èíòåðåñíûì êàæåòñÿ è øìåëåâñêèé ãåðîé ïîâåñòè 

Áîãîìîëüå. Êðåïîñòíîé Ãîðêèí, ãîòîâÿñü ê õîæäåíèþ íà áîãîìîëüå 

„ïèäæà÷îê íàäåë ñâåæèé è ãîëîâó íàìàñëèë” 10 . Îí â ïóòü áåðåò ñ ñîáîé 

ðóáàõó, ïîëîòåíöå, õîëùîâûå ïîðòÿíêè è áîëüøîé ïðèâÿçíîé ìåøîê. 

Ãîðêèí, íàäåâàÿ òàêîé êîñòþì, ïîä÷åðêèâàåò çíà÷èìîñòü íå òîëüêî âñòðå÷è 

ñ Áîæüåé Ìàòåðüþ â Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðå, íî ïîêàçûâàåò, ÷òî è ñàìî 

õîæäåíèå îáëàäàåò óæå ïðèçíàêîì ñàêðàëüíîñòè è âîçâûøåííîñòè. 

Ïðèòîì, ó íåãî áîëüøîé æèçíåíûé îïûò, îí çíàåò âñ¸ Çàìîñêâîðå÷üå è âî 

âðåìÿ ïóòè âîçëàãàåò íà ñåáÿ ôóíêöèþ äóõîâíîãî âîæäÿ. Ãîðêèí îáëàäàåò 

íàðîäíîé „ïðîñòîé” ìóäðîñòüþ, êîòîðàÿ ìîëîäîìó õîçÿèíó-ñïóòíèêó åãî 

ïóòåøåñòâèÿ ïîìîãàåò ïðèáëèçèòüñÿ ê Áîãó. Çäåñü, êàê ýòî áûâàëî ðàíüøå 

ó Ëåñêîâà è øìåëåâñêîãî ãåðîÿ íàçûâàþò „÷óäàêîì” è íå ïîíèìàþò åãî 

ðåøåíèÿ îòïðàâèòüñÿ íà áîãîìîëüå. 

Åãî íàðóæíîñòü ïðèâëåêàòåëüíà. Ó Ãîðêèíà áîðîäêà, ñèìâîëèçèðóþùàÿ 

æèçíåííûé îïûò, ìóäðîñòü, à ëèöî ÿñíîå è äîâîëüíîå. 

Íåêèå ïðàâåäíèêè Ëåñêîâà è Øìåëåâà íàäåâàþò ñîãëàñíî ñâîåé 

ïðîôåññèè- ôîðìåííóþ îäåæäó. Ëåñêîâñêèé Ïàâëèí ïîÿâëÿåòñÿ â ïåñòðîé 

ëèâðåè, îôèöèàíò Ñêîðîõîäîâ â âå÷íîì ñëóæåáíîì êîñòþìå ñ íåáðèòûìè, 

ïî ïðèêàçó çàâåäóùåãî ðåñòîðàíîì, áàêàìè. Ýòà îäåæäà èíäèâèäóàëèçèðóåò 

èõ è ïîä÷åðêèâàåò çíà÷èìîòü ðàáîòû â èõ æèçíè è çàâèñèìîñòü 

îò íå¸. Ó êâàðòàëüíîãî Ðûæîâà íå áûëî ïîäõîäÿùåãî ìóíäèðà è îí 

îñòàâàëñÿ „â ïîëîñàòîì òèêîâîì áåøìåòå ñ êðþ÷êàìè, â æ¸ëòûõ íàíêîâûõ 

øòàíàõ è â ïðîñòîé êðåñòüÿíñêîé øàïêå, à íà çèìó èìåë îâ÷èííûé 

íàãîëüíûé òóëóï” 11 . Åãî îäåæäà ïðîñòàÿ è èçíîøåííàÿ, à íåêèå å¸ 

ýëåìåíòû ïðèñóùè êðåñòüÿíàì. 

Â öåëîì ïîä÷¸ðêèâàåò îíà ÷óäàêîâàòîñòü ãåðîÿ è åãî ðàâíîäóøèå 

ê ìàòåðèàëüíûì öåííîñòÿì. Ïðèòîì Ëåñêîâ íà ñâîåãî ãåðîÿ-ïðàâåäíèêà 

óìååò ïîñìîòðåòü ñ íåêîé èðîíèåé è øóòëèâîñòüþ. Ïðèìåðîì òàêîãî 

íåñòàíäàðòíîãî ïîäõîäà â ïðåäñòàâëåíèè ýòîãî òèïà ïåðñîíàæà ÿâëÿåòñÿ 

ñöåíà âèçèòà Ëàíñêîãî, êîãäà íà îäîëæåííîì ìóíäèðå Ðûæîâà ïîÿâëÿþòñÿ 

ïîëîñàòûå ïÿòíà îò ñâåæåâûêðàøåííîãî øëàãáàóìà. 

Ñòðàííîñòüþ îáëàäàåò òàêæå ñëåäóþùèé øìåëåâñêèé ïåðñîíàæ – 

Óêëåéêèí. Ó íåãî „äâîéíàÿ” âíåøíÿÿ õàðàêòåðèñòèêà. Êîãäà-òî îí 

„ñòàðàòåëüíî ðàñ÷åñûâàë âèõðû ìåäíûì ãðåáåøêîì è íà÷èùàë ñêèïó÷èå 

ñàïîãè äî æàðó. Íîñèë ñòðî÷åíóþ êîñîâîðîòêó, ïî ïðàçäíèêàì ñìîðêàëñÿ 

10 È. Ñ. Øìåëåâ, Ñî÷èíåíèÿ, Ìîñêâà 1989, ò. II, ñ. 196. 

11 Í. Ñ. Ëåñêîâ, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé..., ò. VI, ñ. 220.


â êðàñíûé ïëàòîê è çàõîäèë â ïàðèêìàõåðñêóþ »ïîäðîâíÿòüñÿ«” 12 . Ñî 

âðåìåíåì åãî íàðóæíîñòü è îäåæäà ìåíÿþòñÿ. Ó Óêëåéêèíà îò÷åòëèâî 

âèäíû êîñòëÿâûå íîãè, îñòðûå êîëåíè, âïàëàÿ ãðóäü è ñîãíóòàÿ ñïèíà: „Îí 

âñåãäà ãðÿçíûé, ñ çàïàõîì ëóêà, êèñëîòû, âèííîãî ïåðåãàðà, ñàïîæíîãî âàðà 

è ïîòíîé çàòõëîñòè” 13 . Òàêîé âíåøíèé ìåòàìîðôîç ãåðîÿ-ïðàâåäíèêà 

ó Øìåëåâà óêàçûâàåò íà äèíàìèçì ïåðñîíàæà, ñëîæíîñòü åãî íàòóðû: „[...] 

â Óêëåéêèíå áûëè îäíî â äðóãîì òàèâøèåñÿ äâà ñóùåñòâà. Îäíî- ãëóáîêî 

âíóòðè, íå ñîçíàâàåìîå, à ëèøü ÷óâñòâóåìîå. Äðóãîå áûëî ÿâíîå, îí ñàì, 

îáûäåííûé Óêëåéêèí” 14 . 

Ïåðåõîä ãåðîÿ „èç ÷èñòîòû â ãðÿçü” óêàçûâàåò òàêæå íà ñîöèàëüíóþ 

äåãðàäàöèþ ïåðñîíàæà. Íî, êàê ýòî ïîä÷¸ðêèâàåò Øìåëåâ, ýòî è åñòü 

÷åëîâåê, ñîçäàííûé „ïî îáðàçó è ïîäîáèþ” Áîæüåìó. Ïîòåðÿâ íàäåæäó íà 

óëó÷øåíèå îáëèêà ñâîåé æèçíè, îí áðîäèò ïî ãîðîäó, „óñòðàèâàåò ñêàíäàëû” 

è íà ïðîñüáó ñîáðàííûõ æåíùèí ãîâîðèò ñìåøíûå ïîãîâîðêè âðîäå: „Âåñ¸ëûå 

áàðûøíè! [...] Íå íàìíèòå ãðóäêè, îñòàâüòå ìàíåíüêî äëÿ Ìèøóòêè!” 15 . 

Â öåëîì, äåôåêòèâíàÿ íàðóæíîñòü Óêëåéêèíà, åãî áåçóìèå è àôôåêòàöèÿ 

èììîðàëèçìà òÿãîòåþò ê ìîäåëè ðóññêèõ þðîäèâûõ âî Õðèñòå 16 . Ïîâåäåíèå 

Óêëåéêèíà êàê ïðàâåäíèêà – ýòî ñïîñîá çàùèòû ïåðåä ëþäüìè, áåññèëèåì 

ñâîåé íè÷òîæíîé æèçíè, ïîïûòêà ñêàçàòü ïðàâäó äðóãèì ïóòåì. 

Îáëèê æèçíè 

Â ëèòåðàòóðíûõ ïðåäñòàâëåíèÿõ ïðàâåäíèêîâ ó Ëåñêîâà ïðåîáëàäàþò 

ìîäåëè ïî÷òè àñêåòè÷åñêîãî îáðàçà æèçíè. Ìíîãèå ãåðîè-ïðàâåäíèêè æèâóò 

ïðàêòè÷åñêè ìîíàøåñêîé æèçíüþ. Øâåéöàð Ïàâëèí Ïåòðîâ Ïåâóíîâ æèë 

â îäèíî÷åñòâå, „â íåáîëüøîé, íî î÷åíü ÷èñòî ñîäåðæèìîé êîìíàòå, ñêðûòîé 

çà êîëëîíàäîþ ïðîñòîðíîãî ïàðàäíîãî àíòðå” 17 . Äàëüøå àâòîð ðàññêàçà, 

íàçûâàÿ ìåñòî æèòåëüñòâà Ïàâëèíà, ïîëüçóåòñÿ òàêæå òåðìèíîì „êëåòêà”, 

÷òî óêàçûâàåò íà å¸ íåáîëüøèå ðàçìåðû. Ïðèòîì îíà âñåãäà çàïåðòà, ÷òî 

ïðèäà¸ò å¸ âëàñòåëèíó ïðèçíàê çàãàäî÷íîñòè è òàèíñòâåííîñòè. Ïàëèí áûë 

„óìåðåí â ïèùå” è íå ïèë íè÷åãî êðîìå âîäû è ìîëîêà. Ñâîè îáÿçàííîñòè 

12 È. Ñ. Øìåëåâ, Ñî÷èíåíèÿ..., ò. I, ñ. 37. 

13 Ibidem, c.56. 

14 Ibidem, c. 56. 

15 Ibidem, c. 33. 

16 Î þðîäèâûõ âî Õðèñòå ïîäðîáíî ïèøåò Ã. Ôåäîòîâ â ñâîåé êíèãå Ñâÿòûå äðåâíåé 

Ðóñè, Ðîñòîâ-íà-Äîíó 1999, ñ. 217–257. 

17 Í. Ñ. Ëåñêîâ, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé..., ò. V, ñ. 217–218. 

55


øâåéöàðà âûïîëíÿë âñåãäà äîáðîñîâåñòíî. Èñòîðèÿ åãî ñóäüáû îòêðûâàåò 

íàñòîÿùèå ÷åðòû õàðàêòåðà: ñïîñîáíîñòü ïîñâÿòèòüñÿ äðóãèì, 

áåñêîðûñòíîñòü â îêàçàíèè ïîìîùè, ñî÷óâñòâèå ê íåñ÷àñòüþ áëèæíåãî, 

ãîòîâíîñòü ëèøèòü ñåáÿ âñåãî âî èìÿ äðóãîãî ÷åëîâåêà è íàêîíåö ìîãó÷óþ 

âîëþ. Ïàâëèí – áûâøèé êðåïîñòíîé âûêóïèë íà âîëþ ñâîþ ìàòü è ðîäíûõ, 

ñíÿë èì ïîñòîÿëûé äâîð è îáåñïå÷èâàë ìàòåðèàëüíî äî èõ âíåçàïíîé ñìåðòè 

îò õîëåðû. Äàëüøå îí ðåøèë ïîìî÷ü ñèðîòå Ëþáå. Æåíèòüáà íà íåé èìåëà 

÷èñòî ôîðìàëüíûé õàðàêòåð. Óçíàâ î å¸ ñòðàñòíîé ëþáâè ê Äîäå, îí îòäà¸ò 

ñâîþ æåíó è ñàì êàê áû „èñ÷åçàåò èç ìèðà”. Ïèøåò áûâøåé æåíå 

òðîãàòåëüíûå ïèñüìà âðîäå ïîñëàíèé ôèëîñîôñêî-ìèñòè÷åñêîãî õàðàêòåðà 

ñ öåëüþ ñïàñòè å¸ äóøó. Ýòèì ïóòåì ãåðîé ïðèáëèæàåòñÿ ê ñâÿòûì 

àïîñòîëàì 18 . Ïàâëèí ïîïàäà¸ò â ìîíàñòûðü è ñòàíîâèòñÿ ÷åëîâåêîì ñóðîâûì 

è ìîë÷àëèâûì. Íà ãëàçàõ ÷èòàòåëÿ Ïàâëèí ïðîõîäèò ñëîæíûé ïóòü îò 

„ñâåòñêîãî” ñ ñóãóáî ðåëèãèîçíîìó îáëèêó æèçíè. 

Çàòî ãåðîé ïîâåñòè Îäíîäóì Ëåñêîâà, Àëåêñàíäð Ðûæîâ, ñîäåðæèò 

â ñåáå ÷åðòû äðóãîãî òèïà ñâÿòûõ, áåññðåáðåíèêîâ 19 . Îí êâàðòàëüíûé 

â íåáîëáøîì ãîðîäêå Ñîëèãàëè÷å, æèâ¸ò êàê íàñòîÿùèé ïðàâåäíèê. Ðûæîâ 

ñëàâèòñÿ ñâîèì áåñêîðûñòèåì, îòêàçîì îò ìàòåðèàëüíîãî áëàãîïîëó÷èÿ 

ðàäè ñâîèõ óáåæäåíèé. Îí íå ïðèíèìàåò âçÿòîê êàê âñå, ðàáîòàåò ðåòèâî 

è èñïðàâíî: „÷åñòíî ñëóæèë âñåì è îñîáåííî íå óãîæäàë íèêîìó; â ìûñëÿõ 

æå ñâîèõ îò÷èòûâàëñÿ Åäèíîìó, â êîãî íåèçìåííî è êðåïêî âåðèë, èìåíóÿ 

åãî ó÷ðåäèòåëåì è õîçÿèíîì âñåãî ñóùåãî” 20 . 

Âåðà â Áîãà è ó÷åíèå Áèáëèè íà âñþ æèçíü îïðåäåëèëè åãî äóõîâíîå 

íàïðàâëåíèå. Ïðèòîì Ðûæîâ ñî ñâîåé æåíîé æèâ¸ò î÷åíü ñêðîìíî è áåäíî: 

„×àþ îíè íå ïèëè è íå ñîäåðæàëè åãî â çàâîäå, à ìÿñî åëè òîëüêî ïî áîëüøèì 

ïðàçäíèêàì- â îñòàëüíîå æå âðåìÿ ïèòàëèñü õëåáîì è îâîùàìè” 21 . Åãî 

îäåæäà è æèëü¸ òàêæå ïîä÷¸ðêèâàþò íåïðèâÿçàííîñòü ãåðîÿ ê ìàòåðèàëüíûì 

öåííîñòÿì. 

Åäèíîìûñëèå, âûòåêàþùåå èç ïðàâîñëàâèÿ, ñâîéñòâåííî è äðóãîìó 

ãåðîþ-ïðàâåäíèêó – Ìèõàèëó Ãîðêèíó. Îí ïîêàçàí Øìåëåâûì êàê ÷åëîâåê 

âñ¸çíàþùèé, æèçíåííî óìíûé, õîòÿ è íåîáðàçîâàííûé. Åãî õîçÿèí íà 

18 Ïàâëèí êàê áû ïðèçâàí Õðèñòîì äëÿ òîãî, ÷òîáû âîçâåùàòü Åâàíãåëèå è èçãîíÿòü 

áåñîâ îò ëþáèìîé Ëþáû. Òåðìèí „àïîñòîë” ñôîðìóëèðîâàí ïî: Â. Ì. Æèâîâ, Ñâÿòîñòü, 

Ìîñêâà 1994, ñ. 15–17. 

19 Â íîâåëëèñòèêå Íèêîëàÿ Ëåñêîâà åñòü ðàññêàç îçàãëàâëåí Èíæåíåðû-áåññðåáðåíèêè 

(1887) è ïðåäñòàâëÿåò èìåííî òàêîé æå òèï ïðàâåäíèêà. 

20 Í. Ñ. Ëåñêîâ, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé..., ò. VI, ñ. 226. 

21 Ibidem, c. 225.


èçâåñòèå î íàìåðåííîì õîæäåíèè ê Òðîèöå-Ñåðãèåâîé ëàâðå â ðàçãàð 

ïîëåâûõ ðàáîò, íàçûâàåò åãî „÷óäàêîì”. 

„×óäàêîâàòîñòü” áûëà âûðàçèòåëüíîé ÷åðòîé ìíîãèõ ëèòåðàòóðíûõ 

ïðåäñòàâëåíèé ïðàâåäíèêîâ Øìåëåâà. Ýòî ïåëåãðèìñòâî Ãîðêèíà ê ñâÿòûì 

ìåñòàì èñïîëíÿåò ðîëü èñêóïëåíèÿ ãðåõîâ ãåðîÿ, î÷èùåíèÿ ïåðåä Áîãîì. 

Îí îáâèíÿåò ñåáÿ â ñìåðòè ó÷åíèêà. 

Åãî äîìàøíÿÿ óñàäüáà íàïîìèíàåò ðàçìåðàìè êàìîðêó è ñðàçó æå 

îòêðûâàåò ñâîé ðåëèãèîçíûé õàðàêòåð, êîòîðûé Âàíÿ îïèñûâàåò ñëåäóþùå: 

„È âñ¸ ÿ çíàþ â åãî êàìîðêå; è êàðòèíó Ñòðàøíîãî ñóäà íà ñòåíêå [...] 

»è Õîæäåíèÿ ïî ìûòàðñòâàì ïðåïîäîáíîé Ôåîäîðû« è íàéäåííûé ãäå-òî 

íà ðàáîòàõ, íà ñãíèâøåì ãðîáå, ìåäíûé, ëèòîé, î÷åíü ñòàðèííûé êðåñò 

ñ »àäàìîâîé ãëàâîé«” 22 . 

Ïî íàøåìó ìíåíèþ, êàêèå-òî ÷åðòû áåññðåáðåíèêà è ìó÷åíèêà 

õàðêòåðíû äëÿ ãåðîÿ „ïðàâåäíè÷åñêîãî òèïà” â ïîâåñòè Øìåëåâà ×åëîâåê èç 

ðåñòîðàíà – ßêîâà Ñêîðîõîäîâà. Îí ÷åñòíûé è áåñêîðûñòíûé ÷åëîâåê, êîãäà 

íàø¸ë áîëüøóþ ñóììó äåíåã íà ðàáîòå – îòäàë èõ. Åãî ëè÷íàÿ ñóäüáà 

íàïîìèíàåò âåðåíèöó íåñ÷àñòíûõ è ãîðüêèõ ñîáûòèé-ñòðàäàíèé: ïðîáëåìû 

ñ ñûíîì, ñàìîóáèéñòâî ñîñåäà Êðèâîãî, áîëåçíü è ñìåðòü æåíû, áåççàêîííàÿ 

æèçíü äî÷åðè ñ âëàñòåëèíîì ìàãàçèíà, çàáîòà î âíó÷êå, âðåìåííàÿ ïîòåðÿ 

ðàáîòû, ðàçëóêà ñ ñûíîì. Ñèë ê ïðåîäåëåíèþ çåìíûõ ìóê Ñêîðîõîäîâ èùåò 

â ïðàâîñëàâèè. Â ðàçãîâîðå ñ ñûíîì Íèêîëàåì îòåö ïðîèçíîñèò ñëåäóþùèå 

ñëîâà: „[...] à åñëè áû ÿ ðåëèãèè íå ïðèçíàâàë, ÿ áû äàâíî îò÷àÿëñÿ æèçíè è 

ïîêîí÷èë áû, ìîæåò áûòü, äàæå ñàìîóáèéñòâîì!” 23 . Æèçíü Ñêîðîõîäîâà 

ïðîñòàÿ è ÷åñòíàÿ, à åãî êâàðòèðà, à òî÷íî ãîâîðÿ îäíà êîìíàòà íàïîìèíàåò 

„êîâ÷åã Çàâåòà: êóäà íè âîéäåøü- âñå ïîñòåëè” 24 . Ñûí Íèêîëàé êàêîå-òî 

âðåìÿ ñïèò â ïðîõîäå, à äî÷ü çà øèðìî÷êîé â óãîëêå ñòîëîâîé. Äâå îñòàëüíûõ 

êîìíàòû ñíèìàþò ÷óæèå ëþäè. 

Ñêîðîõîäîâ, âñòðå÷àþùèé â æèçíè ìíîãèõ ëþäåé íà ðàáîòå è èñïûòàâøè 

ìíîãîå â ëè÷íîé æèçíè, äåëàåòñÿ ôèëîñîôîì, ïñèõîëîãîì ÷åëîâå÷åñêèõ 

õàðàêòåðîâ, èñêàòåëåì ïðàâäû. Êîãäà îí ïðèåõàë â ÷óæîé ãîðîäîê 

ïîáëàãîäàðèòü íåçíàêîìîãî ñòàðè÷êà çà ñïàñåíèå ñûíà, òîò êàê áû âëîæèë 

â íåãî ñèÿíèå ïðàâäû: „È âîò êîãäà äëÿ ìåíÿ îñâåòèëîñü âñ¸. Ñèëà îò 

Ãîñïîäà. [...] Àõ, êàê áû ëåãêî áûëî æèòü, åñëè áû âñå ïîíèìàëè ýòî è õðàíèëè 

â ñåáå” 25 . 

22 È. Ñ. Øìåëåâ, Ñî÷èíåíèÿ, ò. II, ñ. 50. 

23 Ibidem, c. 122. 

24 Ibidem, c. 177. 

25 Ibidem, c. 236. 

57


Äðóãîé òèï ïðàâåäíèêà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé Èâàí Ôëÿãèí – ãëàâíûé 

ïåðñîíàæ ïîâåñòè Ëåñêîâà Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê. Åãî îáðàç ñîäåðæèò 

â ñåáå íåñêîëüêî ðàçíûõ êóëüòóðíî-ëèòåðàòóðíûõ êîðíåé. Âî-ïåðâûõ, ñâÿçü 

ñî ñëàâÿíñêîé ìèôîëîãèåé – íàðóæíîñòü è ñèëà Èëüè Ìóðîìöà, âåðà 

â ÷óäåñà è ñâÿçü ñ ïðèðîäíûì ìèðîì. Âî-âòîðûõ, ÿâíûå êîííîòàöèè 

ñ àâàíòþðíûì òèïîì ïåðñîíàæà âðîäå Äîí Êèõîòà Ñààâåäðà Ñåðâàíòåñà. 

Â-òðåòüèõ, íàöèîíàëüíûé è äóõîâíûé õàðàêòåð ãåðîÿ âîññòàíîâëåí íà 

òðàäèöèèè àãèîãðàôè÷åñêîãî æàíðà äðåâíåðóññêîé ëèòåðàòóðû – æèòèÿ. 

Èñòîðèÿ äåòñòâà Èâàíà Ôëÿãèíà íàïîìèíàåò æèçíåîïèñàíèÿ ìíîãèõ 

ñâÿòûõ, à ñõîäíûå ýëåìåíòû ýòèõ æèòèé ýòî: ðàíåå ñèðîòñòâî, ìîëåííûé 

ñûí, îáåùàíûé ñûí. Ãåðîé ïðîèçâåäåíèÿ Î÷àðîâàííûé ñòðàííèê ïûòàåòñÿ 

âî ÷òî áû òî íè ñòàëî èçáåæàòü ïðåäíàçíà÷åíèÿ. Îí êàê ìîëåííûé ñûí 

äîëæåí îòäàòüñÿ Áîãó è ñòàòü ìîíàõîì, íî îí âûáèðàåò ñëîæíóþ æèçíü 

ñòðàííèêà è èñêàòåëÿ ïðàâäû. Åãî îáëèê æèçíè áîãàò ìíîãèìè 

ïåðèïåòèÿìè, îïûòàìè è ýìîöèîíàëüíûìè èñïûòàíèÿìè. Ýòîò òèï 

ïðàâåäíèêà îòëè÷àåòñÿ îò âñåõ ïðåäûäóùèõ è ó Ëåñêîâà, è ó Øìåëåâà. Êàê 

ñïðàâåäëèâî çàìå÷àåò èññëåäîâàòåëüíèöà òâîð÷åñòâà àâòîðà Î÷àðîâàííîãî 

ñòðàííèêà – Âèäóýöêàÿ: „Ôëÿãèí – íå èäåàëüíûé ãåðîé, à æèâîé, 

ïîëíîêðîâûé ÷åëîâåê, âîïëîùàþùèé â ñåáå ðóññêèé íàöèîíàëüíûé 

õàðàêòåð ñî âñåìè åãî äîñòîèíñòâàìè è íåäîñòàòêàìè. Ýòî õàðàêòåð 

ïàðàäîêñàëüíûé, èìïóëüñèâíûé è íåïðåäñêàçóåìûé. Ïîâåäåíèåì Ôëÿãèíà 

ðóêîâîäèò íå ðàññóäîê, à ýìîöèîíàëüíûå ïîðûâû” 26 . 

Îäíàêî òî÷êà çðåíèÿ ãåðîÿ íà ãðåõ è ïðàâåäíîñòü íå âñåãäà ñîâïàäàåò 

ñ öåðêîâíîé. Ïðèìåðîì ìîæåò áûòü óáèéñòâî èì öûãàíêè Ãðóøè. 

Ïîäâîäÿ èòîãè, îáðàç Èâàíà Ôëÿãèíà óêàçûâàåò íà ñóùåñòâåííûå 

÷åðòû ìíîãèõ ëåñêîâñêèõ ïðàâåäíèêîâ: áëèçîñòü ê îáûäåííîé æèçíè, 

íåñîâåðøåíñòâî ãåðîåâ, ïðåäðàñïîëîæåíèå ê ãðåõó, àáñóðäíîñòü ïîâåäåíèÿ, 

ýìîöèîíàëüíîñòü, óõîä îò öåðêîâíûõ êàíîíîâ. 

Àëîãèçì æèçíåííûõ ðåøåíèé ñâîéñòâåí è äëÿ ïðàâåäíèêà èç ðàññêàçà 

Øìåëåâà – Óêëåéêèíà. Åãî ëèòåðàòóðíîå ïðåäñòàâëåíèå â êàêîé-òî ñòåïåíè 

ññûëàåòñÿ íà òðàäèöèþ þðîäèâûõ âî Õðèñòå. 

Â ëèòåðàòóðíûõ ïðåäñòàâëåíèÿõ ïðàâåäíèêîâ Ëåñêîâà è Øìåëåâà 

ìíîãî ñõîäñòâ è àíàëîãèé. Â èçáðàííûõ äëÿ àíàëèçà ïðîèçâåäåíèÿõ ÿâíî 

îùóòèìà ëèíèÿ ýâîëþöèè ëèòåðàòóðíîãî ïîëîæèòåëüíîãî ïåðñîíàæàïðàâåäíèêà 

îò ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêîãî ïóòè ê ãíåñåîëîãè÷åñêèì 

è ýòè÷åñêèì èñòîêàì ðóññêîãî ïðàâîñëàâèÿ. Ïðè÷åì, Ëåñêîâ ïûòàÿñü 

26 È. Ï. Âèäóåöêàÿ, Íèêîëàé Ñåìåíîâè÷ Ëåñêîâ, Ìîñêâà 2000, ñ. 45.


ñîçäàòü ïðàâåäíèêà, î÷åíü ÷àñòî îïèðàåòñÿ íà äðåâíþþ ñëàâÿíñêóþ 

ìèôîëîãèþ, à åãî òðàêòîâêà õðèñòèàíñòâà èìååò áîëåå èíñòðóìåíòàëüíûé 

è âûáîðî÷íûé õàðàêòåð, ÷åì ê ïðèìåðó, ó Øìåëåâà. 

Â ñëó÷àå Øìåëåâà ïðàâîñëàâíàÿ âåðà ÿâëÿåòñÿ êëþ÷îì ê ïðàâåäíîé 

ðóññêîé æèçíè, îíà â ñîñòîÿíèè ñîåäèíèòü ïðîøëîå ñ íàñòîÿùèì è ðóññêèì 

áóäóùèì, ñïàñòè ðóññêèé íàðîä. 

Ó Ëåñêîâà åãî ïðàâåäíèêè âñå ñïîñîáíû ê ãåðîè÷åñêèì äåéñòâèÿì, â 

ñðåäå ïðèíèìàþò àâòîíîìíîå ïîëîæåíèå. Ó øìåëåâñêèõ ãåðîåâ ýòè äâà 

àñïåêòà ðåàëèçóþòñÿ ïî-ðàçíîìó. Óêëåéêèí òîëüêî â ìîìåíò êðàéíåé 

îáåçäîëåííîñòè, ïîãðóæàÿñü â áåçóìèè, áîðåòñÿ çà ñâîþ àâòîíîìíîñòü. 

Îôèöèàíò Ñêîðîõîäîâ – äóøà áëàãîðîäíàÿ, ÷èñòàÿ è ïîðÿäî÷íàÿ. Îí ðåçêî 

îñóæäàåò ëèöåìåðèå è õèùíè÷åñòâî ëþäåé, êîòîðûì ïîñòîÿííî ñëóæèò. 

Åãî íåçàâèñèìîñòü, êàê è â ñëó÷àå Óêëåéêèíà, ðåàëèçóåòñÿ íå â ñîöèàëüíîì 

àñïåêòå, à íðàâñòâåííî-ýòè÷åñêîì, äóõîâíîì. Èìåííî òàêàÿ àâòîíîìíîñòü 

õàðàêòåðíà è äëÿ äðóãîãî øìåëåâñêîãî ïåðñîíàæà- Ãîðêèíà, êîòîðûé 

îòðàâëÿåòñÿ íà áîãîìîëüå â ðàçãàð ïîëåâûõ ðàáîò. Îí âåðíûé õðàíèòåëü 

ïðàâîñëàâíîãî óêëàäà æèçíè è âîñïèòàòåëü àâòîáèîãðàôè÷åñêîãî Âàíè. 

Èìåíà è ôàìèëèè ëèòåðàòóðíûõ ïåðñîíàæåé – ïðàâåäíèêîâ, èõ íàðóæíîñòü 

è îäåæäà î÷åíü ÷àñòî èìåþò çíàêîâûé õàðàêòåð è ÿâëÿþòñÿ ñâîåãî ðîäà èõ 

„âèçèòíûìè êàðòî÷êàìè”. Îíè óêàçûâàþò íà âûïîëíÿåìóþ èìè ïðîôåññèþ 

èëè àñêåòè÷åñêèé îáëèê æèçíè, ñîöèàëüíûé ñòàòóñ ãåðîÿ, ìèôî-õðèñòèàíñêèå 

êîííîòàöèè, îòêðûâàþò ìåíòàëèòåò ðóññêîãî íàðîäà. 

Ñòîèò äîáàâèòü, ÷òî â òâîð÷åñêîì ñîçíàíèè îáîèõ ïèñàòåëåé îùóùàåòñÿ 

ïðèñóòñòâèå ôåíîìåíà Âààëàìà, êîòîðûé ïîâëèÿë òàêæå íà 

ïîñòàíîâêó ïîýòèêè èõ ïðàâåäíè÷åñêèõ ãåðîåâ. Ëèòåðàòóðíûå ïðåäñòàâëåíèÿ 

èçáðàííûõ äëÿ àíàëèçà „ïîëîæèòåëüíûõ ëèö” ïîñòåïåííî óõîäÿò îò 

ñîöèàëüíîé æåñòîêîñòè áóäíè÷íîãî äíÿ è ïðèáëèæàþòñÿ ê âå÷íîìó, 

óíèâåðñàëüíîìó ìèðó äóõîâíîñòè. 

Streszczenie 

O ewolucji obrazu „œwi¹tobliwego” w twórczoœci Miko³aja Leskowa i Iwana Szmielowa 

Artyku³ traktuje o koncepcji „prawiednika” – œwi¹tobliwego w twórczoœci dwóch pisarzy 

rosyjskich: Miko³aja Leskowa i Iwana Szmielowa. Stanowi próbê prezentacji literackich postaci 

„mê¿ów sprawiedliwych”, odzwierciedlonych w literackiej praktyce wymienionych twórców, 

z uwzglêdnieniem takich kategorii, jak: pochodzenie spo³eczne, zawód, wygl¹d zewnêtrzny, ubranie, 

sposób ¿ycia oraz œwiatopogl¹d religijny i moralny. 

59


Na podstawie wybranych przyk³adów literackich autorka dochodzi do wniosku, ¿e interesuj¹cy 

j¹ typ postaci œwi¹tobliwego zarówno w twórczoœci Leskowa, jak i Szmielowa wykazuje wiele 

cech wspólnych, a przy tym wyró¿nia siê dynamicznoœci¹ kreowanych bohaterów. Na ewolucjê 

postaci pocz¹tkowo mia³y wp³yw warunki socjalne i historyczne, póŸniej zaœ religijne i duchowe. 

Summary 

The evolution of the image of pravednik in the literary output 

of Nicolay Leskov and Ivan Shmelev 

The article discusses the conception of pravednik (the pious one) in the literary output of 

two Russian writers – Nicolay Leskov (1831–1895) and Ivan Shmelev (1873–1950). 

It is an attempt at presenting literary characters of „righteous men” reflected in the literary 

practice of the above-mentioned writers which takes into account the following categories: social 

background, occupation, appearance, clothes, life style, and moral and religious outlook. 

Based on the chosen literary examples, the author comes to a conclusion that the type of the 

pious character in which she is interested shares a lot of common features in the literary output of 

both Leskov and Shmelev. Apart from this, it is characterized by the dynamics of created heroes. 

At first, the evolution of the characters was affected by social and historical conditions, and later 

by religious and spiritual ones.

UWM w Olsztynie Ê ïðîáëåìå „Ñâîåãî” è „×óæîãî” – îáðàç åâðåÿ â Acta áåëîðóññêîé Polono-Ruthenica ñêàçêå XII, 2007 61 

ISSN 1427-549X 

Julia Czerniawskaja 

Miñsk 

Ê ïðîáëåìå „Ñâîåãî” è „×óæîãî” – îáðàç åâðåÿ 

â áåëîðóññêîé ñêàçêå 

1. Ýòíè÷åñêèé ñàìîîáðàç – ìàðêåð èäåíòè÷íîñòè 

Îäíà èç ñàìûõ âîñòðåáîâàííûõ òåì ñîâðåìåííîãî ãóìàíèòàðíîãî 

äèñêóðñà – òåìà ýòíè÷åñêîé ñàìîèäåíòèôèêàöèè. Êðàåóãîëüíûé âîïðîñ, íà 

êîòîðûé äî ñèõ ïîð íå äàëè îòâåòà íè ýòíîïñèõîëîãè, íè ýòíîñîöèîëîãè, – 

ââèäó ÷åãî îíà âûñòðàèâàåòñÿ? Âåäü èäåíòèôèöèðîâàòü ñåáÿ, îñîáóþ 

÷åëîâå÷åñêóþ ðåàëüíîñòü, ñ ýòíîñîì – ðåàëüíîñòüþ êîëëåêòèâíîé è â çíà- 

÷èòåëüíîé ñòåïåíè „âîîáðàæàåìîé” (òåðìèí Áåíåäèêòà Àíäåðñîíà) ìîæíî 

ëèøü â òîì ñëó÷àå, åñëè åñòü ìåäèàòîð, ïîñðåäíèê, êîòîðûé ïðèäàåò 

÷åëîâåêîðàçìåðíîñòü îáùíîñòè – íàäëè÷íîñòíîé âåëè÷èíå. Âåðîÿòíî, îäíèõ 

ëèøü ñðåäñòâ ñîöèîëîãèè è ïñèõîëîãèè äëÿ ðåøåíèÿ ýòîé ïðîáëåìû 

íåäîñòàòî÷íî: òðåáóåòñÿ âêëþ÷èòü â äèñêóðñ èäåíòè÷íîñòè ïîíÿòèå 

êóëüòóðû è òî, â ÷åì îíà âûðàæàåòñÿ â æèçíè ðÿäîâîãî ýòíîôîðà. Ïîýòîìó 

â ïîèñêàõ îòâåòà íà ýòîò âîïðîñ ìû ñî÷ëè íåîáõîäèìûì îáðàòèòüñÿ 

ê êóëüòóðîëîãèè, ïðè÷åì ê „êóëüòóðîëîãèè ïîâñåäíåâíîñòè”: âåäü èäåíòè÷íîñòü 

âîçíèêàåò èìåííî â ïðîñòðàíñòâå ïîâñåäíåâíîñòè äà è âïîñëåäñòâèè 

ïîñòîÿííî êîððåêòèðóåòñÿ ïðàêòèêàìè áûòîâîãî âçàèìîäåéñòâèÿ, 

îáùåïðèíÿòûìè ìîäåëÿìè ïîâåäåíèÿ è ëåæàùèìè â èõ îñíîâå îáûäåííûìè 

öåííîñòíî-íîðìàòèâíûìè ïðåäñòàâëåíèÿìè. 

×òî áû ìîãëî áûòü îòïðàâíîé òî÷êîé èäåíòèôèêàöèè? Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, 

÷òî çíà÷èìóþ ðîëü çäåñü ìîãóò èãðàòü òèïîëîãè÷åñêèå õàðàêòåðèñòèêè 

„ýòíè÷åñêîé ëè÷íîñòè”, îòðàæåííûå â òåêñòàõ êóëüòóðû è ñïîñîáíûå 

ê ñàìîâîñïðîèçâåäåíèþ ýòîãî „ãàáèòóñà” (òåðìèí Ïüåðà Áóðäüå) íà íîâûõ 

âèòêàõ ðàçâèòèÿ îáùíîñòè. Óñòîé÷èâîñòü òàêèõ õàðàêòåðèñòèê ñâÿçàíà 

ñ òåì, ÷òî îíè ñóùåñòâóþò â âèäå âîîáðàæàåìîãî ÷åëîâå÷åñêîãî òèïà, êîòîðûé 

ìû íàçîâåì „ýòíè÷åñêèì ñàìîîáðàçîì” (ÝÑ). Îäíà èç ïåðâè÷íûõ 

õàðàêòåðèñòèê ëþáîãî ÝÑ (îáðàçà „Ìû”) –ïðîòèâîïîñòàâëåíèå, à çàòåì 

è ñîïîñòàâëåíèå ñ íåêèìè „Îíè” – ×óæèìè è Äðóãèìè. Îñîáåííî ïðîäóêòè-

62 Julia Czerniawskaja 

âíîé ìîæåò ñòàòü ïîïûòêà ïîíèìàíèÿ òîãî, êàê îáðàç ×óæîãî âîñïðèíèìàåòñÿ 

â òîì ñëó÷àå, åñëè „×óæàê” æèâåò â òåõ æå óñëîâèÿõ, ÷òî è „Ìû”, íî ïðè ýòîì 

èñïîâåäóåò èíûå íîðìû è ïîâåäåí÷åñêèå ïðàêòèêè. Àíàëèç ýòîé ïðîáëåìû, 

ïðîâåäåííûé íà ìàòåðèàëå áåëîðóññêèõ ñîöèàëüíî-áûòîâûõ ñêàçîê ðóáåæà 

XIX–XX âåêîâ, – öåëü íàñòîÿùåé ñòàòüè. Íàèáîëüøåå ÷èñëî îòâå÷àþùèõ 

íàøåé öåëè òåêñòîâ ñîäåðæèòñÿ â òðåõ ñáîðíèêàõ Àëåêñàíäðà Ñåðæïóòîâñêîãî 

è ó Ìèõàëà Ôåäåðîâñêîãî. 

2. Ñâîè ×óæèå – êòî îíè? 

×óæîé – íå òîëüêî âíåøíÿÿ õàðàêòåðèñòèêà. ×óæîé – ýòî âíóòðåííÿÿ 

êàòåãîðèÿ, âõîäÿùàÿ â ñòðóêòóðó ñàìîãî ÝÑ: â åå îòñóòñòâèå Ìû-îáðàç áûë 

áû íåâîçìîæåí 1 . Ýòî îáúÿñíÿåòñÿ âíóòðåííèì óñòðîéñòâîì êóëüòóðû: 

„êóëüòóðà ïî ñàìîé ñâîåé ïðèðîäå ïîäðàçóìåâàåò íàëè÷èå ïðèíöèïèàëüíî 

ðàçëè÷íûõ è âçàèìîíåïåðåâîäèìûõ ÿçûêîâ” 2 . ×óæîé èçíà÷àëåí: îí íå 

„ïðèäóìàí” êóëüòóðîé, à „çàëîæåí” ïðèðîäîé. Íî ïî ìåðå ðàçâèòèÿ 

êóëüòóðû ýòîò îáðàç ìåíÿåòñÿ – ïî íàïðàâëåíèþ ê Äðóãîìó, ÷üÿ „èíàêîâîñòü” 

(òåðìèí Ýììàíþýëÿ Ëåâèíàñà) ïðåäñòàâëÿåòñÿ öåííîé, âçàèìîäîïîëíÿþùåé 

ïî îòíîøåíèþ ê ñàìîáûòíîñòè „Ìû”. 

Ïî íàøåìó ïðåäïîëîæåíèþ, ïðîìåæóòî÷íîé ôîðìîé ìåæäó ×óæèì 

è Äðóãèì ÿâëÿþòñÿ „Ñâîè ×óæèå” – òå ãðóïïû âíóòðè ñîáñòâåííîãî ñîöèóìà, 

êîòîðûå, áóäó÷è õîðîøî çíàêîìûìè, âñå æå îñòàþòñÿ „íå-îñâîåííûìè”. Ýòè 

×óæèå „âêðàïëåíû” â ñèñòåìó „íàøåãî”, íî îòãðàíè÷åíû îò íåãî â ñèëó 

ðåëèãèîçíîãî è/èëè ýòíè÷åñêîãî ñâîåîáðàçèÿ, à òàêæå (÷òî äàæå áîëåå 

âàæíî) – êîíêðåòíûõ, âèçóàëüíûõ õàðàêòåðèñòèê. Ïî÷åìó ýòî áîëåå âàæíî? 

Ïîòîìó ÷òî íè ðàçâåðíóòîãî ïîíÿòèÿ ýòíè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòè, íè 

ãëóáèííîãî ïðåäñòàâëåíèÿ î ïðèíöèïàõ, ðàçäåëÿþùèõ ðåëèãèè (êîíôåññèè), 

âçãëÿä íîñèòåëÿ òðàäèöèîííîé êóëüòóðû íå îòìå÷àåò: îí ïðîñòî íå âëàäååò 

èíôîðìàöèåé î íèõ 3 . Ïîòîìó îí ôèêñèðóåòñÿ íà çðèìûõ ðàçëè÷èÿõ 

1 Íåîáõîäèìîñòü „Îíè” äëÿ „Ìû”, åùå â 70-õ ãã. ÕÕ â. îòìå÷åííàÿ Á.Ô. Ïîðøíåâûì, 

ÿâëÿåòñÿ àêñèîìàòè÷íîé äëÿ ñîâðåìåííûõ ýòíîïñèõîëîãèè, ýòíîñîöèîëîãèè è ýòíîêóëüòóðîëîãèè. 

2 Þ.Ì. Ëîòìàí, Ïîâòîðÿåìîñòü è óíèêàëüíîñòü â ìåõàíèçìå êóëüòóðû, [â:] Èñòîðèÿ 

è òèïîëîãèÿ ðóññêîé êóëüòóðû, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 2002, ñ. 69. 

3 Íå ñëó÷àéíî â íàðîäíûõ ïðåäñòàâëåíèÿõ âîñòî÷íûõ ñëàâÿí, êàê ïîêàçàëà Î. Áåëîâà 

â ñòàòüå Î „æèäàõ” è „æèäîâñêîé âåðå” [online] 

oáðàçû „÷óæîé” âåðû ñìåøèâàþòñÿ: òàê, áàïòèñòû, õëûñòû, ñòàðîâåðû, áåñïîïîâöû 

âîñïðèíèìàþòñÿ êàê ïî÷èòàòåëè „åâðåéñêîãî” Áîãà.

Ê ïðîáëåìå „Ñâîåãî” è „×óæîãî” – îáðàç åâðåÿ â áåëîðóññêîé ñêàçêå 

â ïîâåäåíèè è îáû÷àÿõ. Â òî æå âðåìÿ „Ìû-ýòíîñ” è „Îíè-ýòíîñ” ìîãóò 

ïåðåñåêàòüñÿ â äðóãèõ õàðàêòåðèñòèêàõ – â ñèëó ñõîäñòâà áûòà, êëèìàòà, 

ëàíäøàôòà, òèïà õîçÿéñòâîâàíèÿ, ïîâñåäíåâíûõ êîíòàêòîâ è ò.ä. 

Ñâîé ×óæîé – ýòî çâåíî, îòêîëîâøååñÿ îò íåêèõ „×óæèõ”, íî óæå 

çíàêîìîå. Ïðè ýòîì Ñâîé ×óæîé íå àññèìèëèðîâàí: ïîýòîìó â ñëó÷àå åãî 

îïèñàíèÿ òåêñòû êðàñíîðå÷èâî ïîä÷åðêèâàþò èìåííî îòëè÷èå. Âåðîÿòíî, 

ýëåìåíòû ñõîäñòâà ïðåäïîëàãàþòñÿ ïîäñïóäíî: òàê, íàïðèìåð, â áåëîðóññêèõ 

ñêàçêàõ ÷àñòî óïîìèíàåòñÿ áåäíîñòü öûãàíà è åâðåÿ, íî îñíîâíàÿ ôèêñàöèÿ 

èäåò èìåííî íà äèôôåðåíöèèðóþùèõ õàðàêòåðèñòèêàõ (ÿçûêå èëè àêöåíòå, 

ðåëèãèîçíûõ îáû÷àÿõ, ìàíåðå îäåâàòüñÿ, ìîäåëÿõ ïîâåäåíèÿ è ò.ä.). 

3. Åâðåé êàê ×óæîé 

Íàèáîëåå ÿðêèé îáðàç Ñâîåãî ×óæîãî â êóëüòóðå áåëîðóññêîé äåðåâíè 

– Åâðåé 4 . Îòìåòèì èñòîðè÷åñêè ïîäòâåðæäåííûé ôàêò: îòíîøåíèÿ 

áåëîðóñîâ è åâðååâ, æèâóùèõ â Áåëàðóñè, ïðàêòè÷åñêè íå áûëè îìðà÷åíû 

êîíôëèêòíîñòüþ 5 . Èçâåñòíî, ÷òî íà òåððèòîðèè Áåëàðóñè åâðåè íà÷àëè 

çàñåëÿòüñÿ ñî âðåìåí ïðàâëåíèÿ ßãàéëû, ïîñëå Êðåâñêîé óíèè; â îñíîâíîì 

ýòî áûëè áåæåíöû èç Ãåðìàíèè. Ñ ýòîãî ïåðèîäà íà áåëîðóññêèõ çåìëÿõ 

íà÷èíàåòñÿ îáøèðíûé êóëüòóðíûé âçàèìîîáìåí ìåæäó äâóìÿ íàðîäàìè 

(â ÿçûêîâîé, ðåëèãèîçíîé, ïîâåäåí÷åñêîé è äð. ñôåðàõ) 6 . Â ýòîì ñëó÷àå 

íåèçáåæíà òà èëè èíàÿ ñòåïåíü âçàèìîóïîäîáëåíèÿ ýòíîñîâ (÷òî – â ñëó÷àå 

áåëîðóññêèõ åâðååâ – îòìå÷àåò, íàïðèìåð, Àäàì Êèðêîð), òàê ÷òî ìîæíî 

ãîâîðèòü î „ñâîåì” êîìïîíåíòå â „÷óæîì” ýòíè÷åñêîì õàðàêòåðå 7 è íàîáîðîò. 

Â òî æå âðåìÿ íà ôîíå ñõîäñòâà áûòà, èìóùåñòâåííîãî ñòàòóñà è ò.ä. 

îò÷åòëèâî âûðàæàþòñÿ ðàçëè÷èÿ, êîòîðûå â ñêàçêàõ ãèïåðáîëèçèðóþòñÿ – 

è â ñèëó íàãëÿäíîñòè, è â ñîîòâåòñòâèè ñ çàêîíàìè æàíðà. 

Êàêîâ æå îáðàç ñêàçî÷íîãî Åâðåÿ? Ïåðâîå, ÷òî áðîñàåòñÿ â ãëàçà, – ýòî 

êíèæíîñòü, íîñÿùàÿ ñïåöèôè÷åñêè ðåëèãèîçíûé õàðàêòåð. Êàê ïðàâèëî, 

4 Íåñìîòðÿ íà íåãàòèâíóþ êîííîòàöèþ, êîòîðîé îáëàäàåò ñëîâî „æèä” â ñîâðåìåííûõ 

áåëîðóññêîì è ðóññêîì ÿçûêàõ, ìû âûíóæäåííî èñïîëüçóåì åãî â öèòàòàõ. 

5 Ïðÿìîå äîêàçàòåëüñòâî ýòîãî – áîëüøîå êîëè÷åñòâî ñðåäè áåëîðóñîâ ò.í. „ïðàâåäíèêîâ 

ìèðà” – ëþäåé, ñïàñàâøèõ åâðåéñêèå ñåìüè â ãîäû âòîðîé ìèðîâîé âîéíû. 

6 Oòcûëaeì ÷èòàòåëÿ ê êëàññè÷åñêîé ñòàòüå Çì. Áÿäóëè Æûäû íà Áåëàðóñ³: áûòàâûÿ 

øòðûõ³ (Ìåíñê, äðóêàðíÿ ß. À. Ãðûíáëàòà, 1918), ãäå ïðèâåäåíû ìíîão÷èñëeííûå ïðèìåðû 

òàêîãî âçàèìîäåéñòâèÿ â ÿçûêå è ôîëüêëîðå. 

7 Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî òåðìèí „ýòíè÷åñêèé (íàöèîíàëüíûé) õàðàêòåð” ïðåäñòàâëÿåòñÿ íàì 

ïîâåðõíîñòíûì (è íå ñëó÷àéíî îí âûçûâàåò íàðåêàíèÿ øèðîêîãî êðóãà èññëåäîâàòåëåé), ìû 

åãî óïîòðåáëÿåì â ñèëó åãî äàâíåé îáùåïðèçíàííîñòè è øèðîêîãî èñïîëüçîâàíèÿ. 

63


ýòî êà÷åñòâî ïåðñîíèôèöèðîâàíî â îáðàçå ðàââèíà (âïðî÷åì, èíîãäà ýòî 

áûâàåò ïðîñòî „íàâó÷íû” åâðåé) , ê êîòîðîìó ëþäè îáðàùàþòñÿ ïî ëþáîìó 

ïîâîäó. Ðåçóëüòàò âñåãäà îäèí: „Ðàá³í ñÿäçå¢ íàä áóáëÿþ äà ìûñëÿâà¢” 8 . 

Äëÿ Ìóæèêà îáðàùåíèå ê ñâÿùåííûì êíèãàì â ïîèñêàõ îòâåòà íà âîïðîñ, 

êîòîðûé ðåøàåòñÿ ñ ïîìîùüþ óìà è òðóäîâîãî îïûòà, ïðåäñòàâëÿåòñÿ 

äîñòîéíûì íàñìåøêè. 

Òàê, ìîëî÷íèê, êîðîâû êîòîðîãî ïåðåñòàëè äàâàòü ìîëîêî, èäåò çà 

ñîâåòîì ê ðàââèíó. „Òîé ÷ûòà¢, ÷ûòà¢ Á³áëþ äà é êàæý: »Ãýòî åëÿê ññå òâàå 

êàðîâû«. ² ðàäç³öü ðàá³í ïàõöÿðó ¢çÿöü àò óñ³õ êàðî¢ ïàòðîõó òàãî, øòî 

äàðàì âûë³âàåööà, íàë³öü ó êàøýðíû ãàðø÷îê, ó ïÿòí³öó çâàðûöü, à ¢ øàáàñ 

óæûâàöü ðàçàì ç ãóãåëÿì, à øòî àñòàíåööà, äàê òûì âûøìàðàâàöü ó êàðî¢ 

âûì’å. Ïàäçÿêóâà¢ ïàõöÿð ðàá³íó, çðàá³¢ ðûõòûê òàê, ÿê ¸í ðàäç³¢, àëå 

í³÷îãà íå ïàìàãàå” 9 . Â èòîãå ïîìîãàåò äåðåâåíñêèé ïüÿíèöà, çà òðè êâàðòû 

ñàìîãîíà âûñëåäèâøèé âèíîâíèêà. Â ðîëè äåòåêòèâà íå ñëó÷àéíî 

âûñòóïàåò ïüÿí÷óæêà: äàæå ñàìûé ïðåçðåííûé „ñâîé” áîëåå ñìûøëåí, ÷åì 

ñàìûé îáðàçîâàííûé „÷óæîé”. Áîëåå òîãî, îí óìåí âîïðåêè îáðàçîâàíèþ: 

ýòî è ïðèçâàíà ïîä÷åðêíóòü îïïîçèöèÿ „Ó÷åíûé Åâðåé – Ìóæèê-ïüÿíèöà”. 

Îáðàòèì âíèìàíèå è íà ãðîòåñêíûé õàðàêòåð ïðåäëàãàåìîãî ñðåäñòâà – 

óïîòðåáëåíèÿ òîãî, „øòî äàðàì âûë³âàåööà” ñ ïðàçäíè÷íîé ïèùåé. Ýòà 

ïðîòèâîïîëîæíîñòü ýëåìåíòàðíûì ÷åëîâå÷åñêèì ïðàâèëàì ïðèçâàíà 

óñóãóáèòü „÷óæäîñòü” Åâðåÿ. Íà ïåðâûé âçãëÿä, èñïîëüçîâàíèå ýêñêðåìåíòîâ 

â ïèùó îçíà÷àåò ïðåíåáðåæèòåëüíîå îòíîøåíèå ê îáû÷àÿì ×óæîãî. 

Îäíàêî òàêîé ïðåäðàññóäîê ìîæíî ðàññìàòðèâàòü ãëóáæå. Àíòèïèùà – 

ïðèìåòà „ïîòóñòîðîííoñòè”. Íå ñëó÷àéíî äåïåãèðû (äåìîíû-ëþäîåäû 

â òóíãóññêîì ôîëüêëîðå) ïèòàþòñÿ íå÷èñòîòàìè 10 . Ïåðåâîðà÷èâàíèå 

îáûäåííîãî – îò÷åòëèâûé ïðèçíàê íå ïðîñòî àíòèòåòè÷íîñòè ×óæîãî, íî 

è åãî ñâÿçè ñ çàïðåäåëüíûì ìèðîì. Íå ñëó÷àéíî ðàçëè÷íûå âèäû 

àíòèïèùè, „íåñúåäîáíîé åäû” ïðåäëàãàþò ñâîèì ïîäîïå÷íûì „âåäçüìàðû” 

– ëþäè, íàõîäÿùèåñÿ íà ïîãðàíè÷üå ÿâè è íàâè 11 . ×óæîé – æèâåò ëè îí 

â „äèâüèõ” çåìëÿõ, èëè â ñîñåäíåé ïîêîñèâøåéñÿ èçáå – íå îò ìèðà ñåãî. 

Î áëèçîñòè ×óæîãî ê „òîìó ñâåòó” ñâèäåòåëüñòâóåò ðÿä áåëîðóññêèõ 

îáû÷àåâ. Òàê, ïðè ðÿæåíèè (íà Êîëÿäû, Ïàñõó è ò.ä.) ïîëåññêèå êðåñòüÿíå 

8 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢ Ñëóöêàãà ïàâåòà, Ì³íñê 2000, ñ. 114. 

9 Ibidem, ñ. 216. 

10 Âñïîìíèì, ÷òî äóøè ïîêîéíèêîâ â Ñêàçàíèè î Ãèëüãàìåøå åäÿò ãëèíó – ñóáñòàíöèþ, 

èç êîòîðîé áûë íåêîãäà ñîçäàí ÷åëîâåê. 

11 Òàêæå çäåñü ìîæíî âñïîìíèòü „êóëèíàðèþ” çàãîâîðîâ. Âî ìíîãîì ïî òîìó æå îáðàçöó 

ñòðîÿòñÿ è ñðåäíåâåêîâûå öåõîâûå ìàãè÷åñêèå ðåöåïòû.


íàäåâàëè ìàñêè åâðåÿ, öûãàíà, òàòàðèíà è äð., ïðè÷åì ìàñêà öûãàíà áûëà 

÷åðíîé, à ìàñêà åâðåÿ – áåëîé. È ÷åðíûé, è áåëûé öâåò â îáùåñëàâÿíñêèõ 

ïîâåðüÿõ óñòîé÷èâî ñîîòíîñÿòñÿ ñ çàãðîáíûì ìèðîì. Â íåêîòîðûõ ðàéîíàõ 

ýòîò ñìûñë äîïîëíÿëñÿ êðèâèçíîé ìàñêè åâðåÿ, à òàêæå ãîðáîì, 

„óêðàøàþùèì” ôèãóðó: ïîñëåäíåå áûëî ïðèçâàíî ïîêàçàòü áëèçîñòü åâðåÿ 

ê ÷åðòó. Â ñâåòå ýòîãî ñîâåò ðàââèíà íå ïðîñòî ñìåøîí: â íåì ñîäåðæèòñÿ 

íàìåê íà çàïðåòíûå, ìàãè÷åñêèå çíàíèÿ, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ïðåðîãàòèâîé 

×óæîãî. Ñêîðåå ñìåõ ïðèçâàí àìîðòèçèðîâàòü ñòðàõ ïåðåä íåèçâåñòíîñòüþ, 

îïàñíîñòüþ, òàÿùèìèñÿ â ãëóáèíàõ åãî îáðàçà. 

Îäíàêî Åâðåé – íå ïðîñòî ×óæîé. Îí – äàâíèé çíàêîìåö, Ñâîé ×óæîé: 

îòñþäà – ïðîÿâëåííîå ñêàçî÷íèêîì çíàíèå åâðåéñêîãî áûòà (ãóãåëü, 

êîøåðíàÿ ïîñóäà) è ðåëèãèîçíûõ îáðÿäîâ (øàááàò). Îá ýòîì 

ïðîìåæóòî÷íîì ïîëîæåíèè ñâèäåòåëüñòâóåò è ðå÷åâàÿ õàðàêòåðèñòèêà 

ñêàçî÷íûõ åâðååâ. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ñêàçêà ïåðåäàåò ñïåöèôè÷åñêèé 

àêöåíò: „À öàìó âè íå ïðèâåçàëè êîíåé?” 12 ; „Öóåñ..., ÿ âåäàþ, ñòî òû äîáðû 

öàëàâåê, âåäàþ, ñòî òû ëåïñ àò óñ³õ çíàåññà” 13 . Îòìåòèì, îäíàêî, ÷òî åâðåé 

ãîâîðèò ïî-áåëîðóññêè, âêðàïëåíèÿ èäèø â åãî ðå÷è ðåäêè è ñâÿçàíû, 

â îñíîâíîì, ñ îáðÿäîâîé òåðìèíîëîãèåé. 

Âîò íà ýòèõ-òî âîîáðàæàåìûõ „âåñàõ” ìåæäó çàïðåäåëüíîñòüþ 

÷óæäîñòè è áûòîâîé áëèçîñòüþ êîëåáëåòñÿ è îáðàç Åâðåÿ â ãëàçàõ áåëîðóññêîãî 

êðåñòüÿíñòâà, è îòíîøåíèå ê íåìó Ìóæèêà. Èòàê, Åâðåé îáðàçîâàí 

è íà÷èòàí. Ýòîé ÷åðòå îïïîíèðóåò ïðîñëåæèâàþùååñÿ â ñêàçêàõ íåäîâåðèå 

êíèæíîìó çíàíèþ ñî ñòîðîíû Ìóæèêà. Êíèæíîå çíàíèå îòäàëÿåò îò 

æèòåéñêîé ìóäðîñòè, îò îïûòà ïðåäêîâ è – ãëàâíîå – îò òðóäîâîãî ýòîñà. Íå 

ñëó÷àéíî ó÷åíûé ñûí Ìóæèêà â ñêàçêàõ, êàê ïðàâèëî, áåçäåëüíèê. Òàêèì 

æå áåçäåëüíèêîì ïðåäñòàåò è ó÷åíûé Åâðåé. Òàê, â ñêàçêàõ Æûä è ßê 

øêîëó áóäàâàë³ îí îïèñàí êàê ÷åëîâåê, ïàðÿùèé â ýìïèðåÿõ (÷òî êîñâåííî 

äîêàçûâàåò åãî ïðèíàäëåæíîñòü íå ê „ìèðó ñåìó”, à ê íåêîåìó „èíîìó”), 

è ïîòîìó íåïðèñïîñîáëåííûé ê çäðàâîé è ïðîäóêòèâíîé æèçíè. Òàêîâà 

îáÿçàòåëüíàÿ ñòîðîíà àâòîñòåðåîòèïà: æèçíü, êîòîðóþ ïðîæèâàåò Ìûýòíîñ, 

ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íàèáîëåå (åñëè íå åäèíñòâåííûé) ïðàâèëüíûé èç 

âñåõ âîçìîæíûõ âàðèàíòîâ. Îñîáåííî ÿâñòâåííî ýòî âèäíî íà ïðèìåðå 

×óæîãî èëè Ñâîåãî ×óæîãî. 

Âîò êàê ðèñóåòñÿ îí â ñêàçêå: „Æû¢ ñàáå æûä ñëà¢íû äà ãó÷íû äà 

âåëüì³ íàâó÷íû. ¨í í³÷îãà íå ãëÿäçå¢, òîëüê³ íà Á³áë³ ñåäçå¢, áî òàê³ ðîçóì 

12 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢, Ì³íñê 1999, ñ. 35. 

13 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢ Ñëóöêàãà ïàâåòà…, ñ. 217. 

65


ìà¢, øòî é íà ñâåò íå ïàç³ðà¢; íà çÿìë³ ³ ïàä çÿìë¸þ ¢ñ¸ çíà¢ ³ í³êîãà íå 

ïûòà¢” 14 . Òåì íå ìåíåå ýòîò „ìóäðåö” íè â ìàëîé ñòåïåíè íå ðàçáèðàåòñÿ 

â ïîâàäêàõ êîðîâ, ÷òî âûçûâàåò ó ñêàçî÷íèêà èðîíèþ: „¨í òàê³ ï³ñüìåííû, 

òàê³ íàâó÷íû, òàê³ ðàçóìíû, øòî çà ðîçóìàì ³ ñâåòó íå áà÷ûöü” 15 . Íå 

ìåíüøèé ïîâîä äëÿ þìîðà – áåñïðåêîñëîâíîå ïî÷òåíèå, âûêàçûâàåìîå 

ðåáå ñî ñòîðîíû åãî „ïàñòâû” è ñâÿòàÿ âåðà â öåííîñòü åãî ñîâåòîâ. 

Íàïðîòèâ, êðåñòüÿíèí â ñîìíèòåëüíûõ ñëó÷àÿõ íå ïðîñèò ñîâåòà ó Ïîïà 

(Êñåíäçà), à ïûòàåòñÿ ñïðàâèòüñÿ ñ ïðîáëåìîé ñàìîñòîÿòåëüíî. Æèçíü 

÷óæèì óìîì ïðåäñòàâëÿåòñÿ åìó íåëåïîé. 

Ïðè íàñìåøëèâîì îòíîøåíèè ê ÷óæîé ðåëèãèè â íåé âñåãäà ïðåäïîëàãàåòñÿ 

ìèñòèöèçì. Òàê, â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîëåññêèìè âåðîâàíèÿìè, â íî÷ü 

íà Éîì-Êèïïóð („õàïóí”) ×åðò ïîõèùàåò Åâðåÿ è ìó÷àåò åãî â ëåñó èëè íà 

áîëîòå. Ïðåäâàðèòåëüíî îí çàäóâàåò ïîìèíàëüíûå ñâå÷è, ÷òîáû ïîõèùåíèå 

÷åëîâåêà îñòàâàëîñü íåçàìå÷åííûì. Ïîòîìó åâðåè ïðèãëàøàþò íà ìîëèòâó 

õðèñòèàíèíà ñ öåðêîâíîé ñâå÷îé 16 . Äîêàçàòåëüñòâî ýòîìó ìû âñòðå÷àåì 

è â ñêàçêàõ: „Òóò ÿêðàç ïàäûøë³ àñåíüí³å ñâÿòà. Ñàáðàëîñî â òóþ êàð÷ìó, 

äçå ñëóæû¢ óäàëû õëîïåö, âåëüì³ ìíîãî ÿ¢ðýÿ¢ ñà ¢ñåå àêðóã³. Âåäàìî, 

áàÿööà, êàá ³õ ÷îðò íå ¢õàï³¢ ³ çà¢æäû íàéìàþöü ñàáå õðûø÷îíàãà 

÷àëàâåêà íà ñüâÿòà, êàá ¸í àáàðàíÿ¢ ³õ àò ÷àðöåé. Ñàáðàë³ñà äà é ìûñëþþöü, 

øòî öåïåð ³ì íåìà ÷àãî áàÿööà ÷àðöåé, áî ¢ ³õ å õðûø÷îíû 

÷àëàâåê” 17 . 

Çäåñü âîçìîæíû äâà âûâîäà. Âî-ïåðâûõ, îò÷åòëèâî íàáëþäàåòñÿ ñâÿçü 

Åâðåÿ ñ ×åðòîì. Êàçàëîñü áû, ×åðò â äàííîì ñëó÷àå âûñòóïàåò íåäðóãîì 

Åâðåÿ. Íî åñòü ïðåäûñòîðèÿ, êîòîðàÿ óñëîæíÿåò ñèòóàöèþ 18 . Îíà ñâÿçàíà 

ñ áèáëåéñêîé ïðèò÷åé î çîëîòîì òåëüöå. Ïî ïðåäàíèþ, Ìîèñåé ðàçáèë 

ñîçäàííîãî åâðåÿìè çîëîòîãî òåëüöà, èñòîëîê åãî â ïîðîøîê è íàêàçàë âñåì 

åãî ïèòü. Âåðîÿòíî, ýòèì îí ïûòàëñÿ óâåëè÷èòü ñèëû åâðååâ (äåëî 

ïðîèñõîäèò âî âðåìÿ ñòðàíñòâèÿ ïî ïóñòûíå). Íî êîëäîâñòâî íå áûâàåò 

áåçíàêàçàííûì: ïîýòîìó ïåðåä èçóìëåííûìè åâðåÿìè âíîâü ïðåäñòàë 

ðàçáèòûé òåëåö (×åðò), è åâðåè ïîøëè çà íèì. Äëÿ òîãî, ÷òîáû ñîáðàòü ñâîé 

íàðîä, Ìîèñåé çàêëþ÷èë äîãîâîð ñ ×åðòîì: âìåñòî òîãî, ÷òîáû çàáðàòü 

ðàçîì âñåõ, îí ïðåäëîæèë ×åðòó îòäàâàòü êàæäûé ãîä ïî äâà åâðåÿ. Íà òó 

14 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢…, ñ. 92–93. 

15 Ibidem, ñ. 93. 

16 M. Federowski, Lud bia³oruski na Rusi Litewskiej, Kraków 1897, t. 1, ñ. 238. 


18 Ýòî ïîâåðüå ìîæíî âñòðåòèòü è ó Ì. Ôåäåðîâñêîãî (op. cit., ñ. 238), è ó Ï. Äåìèäîâè÷à 

(Ï. Äåìèäîâè÷, Èç îáëàñòè âåðîâàíèé è ñêàçàíèé áåëîðóñîâ, [â:] Ýòíîãðàôè÷åñêîå 

îáîçðåíèå, Ìîñêâà 1896, ¹ 1, êí. 28, ñ.119-120.


æå ñâÿçü ñ íå÷èñòûì óêàçûâàåò è ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî Åâðåé íîñèò 

øëÿïó äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðÿòàòü ïîä íåé ðîæêè. ×òî êàñàåòñÿ ðåëèãèîçíîñòè 

Åâðåÿ, òî îíà âîâñå íå ïðîòèâîðå÷èò ýòîìó: ðåçîííî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî 

çäåñü ñðàáàòûâàåò òî æå óáåæäåíèå, ÷òî è â óñòîé÷èâîì íàðîäíîì 

ïðåäñòàâëåíèè î ìîëèòâå Ïîïà (îí òàê ìíîãî ìîëèòñÿ ïîòîìó, ÷òî ãðåøåí 

è çà íèì ÷åðò õîäèò ïî ïÿòàì). Â ñèòóàöèè ñ åâðåéñêîé ðåëèãèîçíîñòüþ îíî 

åùå áîëåå óñóãóáëÿåòñÿ ÷óæäîñòüþ âåðû. 

Âòîðîé âûâîä ïðîèñòåêàåò èç ôàêòà ïðèãëàøåíèÿ êðåùåííîãî ÷åëîâåêà 

íà ñáîðèùå åâðååâ. Ýòî ïðåäñòàâëåíèå ãëóáîêî ñèìâîëè÷íî: îíî îçíà÷àåò 

îñîçíàííóþ íåîáõîäèìîñòü „Ìû” äëÿ „×óæîãî”. (Êàê ìû óâèäèì 

âïîñëåäñòâèè, ×óæîé íå ìåíåå íóæåí „Ìû-ýòíîñó”). Óæå èç ïðèâåäåííîãî 

ïîâåðüÿ î÷åâèäíî, ÷òî åâðåéñêàÿ âåðà íå âñåãäà äåéñòâåííà – âåðîÿòíî, 

ïîñêîëüêó, ïî ìíåíèþ Ìóæèêà, èìååò â îñíîâå äîãîâîð ñ ×åðòîì. Â ñêàçêàõ 

ôàêò òàêîãî äîãîâîðà ÷ðåâàò: ñ îäíîé ñòîðîíû, îí äàåò áîëüøèå 

âîçìîæíîñòè, à ñ äðóãîé – âîñòðåáóåò íåïîñèëüíîé ïëàòû. Â ñëó÷àå 

ñ èóäàèçìîì ñèòóàöèÿ åùå áîëåå óñóãóáëÿåòñÿ â ñèëó åâàíãåëüñêèõ íàïëàñòîâàíèé 

íà ôîëüêëîðíûå òåêñòû: òàê, íàïðèìåð, â ñêàçêó ïðîíèêàþò 

ðåìèíèñöåíöèè, ñâÿçàííûå ñ Ãîëãîôîé è, ïî ìíåíèþ êðåñòüÿíèíà, 

äîêàçûâàþùèå íåïðàâîòó „ÿ¢ðýéñêàé âåðû”. 

Oäíaêî âåðíåìñÿ ê ñìûñëîâîìó ñîîòâåòñòâèþ „ðåëèãèîçíîå (êíèæíîå) 

çíàíèå – áåçäåëüå – åâðåéñòâî”. Øèðîêî èçâåñòåí ôàêò, ÷òî â àáñîëþòíîì 

áîëüøèíñòâå åâðîïåéñêèõ ñòðàí (öàðñêàÿ Ðîññèÿ – íå èñêëþ÷åíèå) 

åâðåéñêàÿ äèàñïîðà áûëà ëèøåíà ïðàâ íà âëàäåíèå è îáðàáîòêó çåìëè. Âî 

ìíîãîì ýòî ÿâèëîñü ïðè÷èíîé òîãî, ÷òî åâðåè îñâàèâàëè ãîðîäñêèå 

ïðîôåññèè, ëèáî æå – ïðîôåññèè, íå ñâÿçàííûå ñ çåìëåé (òîðãîâëÿ, øèòüå, 

âûäåëêà êîæ, ñîäåðæàíèå ïîñòîÿëîãî äâîðà è ò.ä.). Îòñþäà – ñòåðåîòèï 

„åâðåéñêîé ëåíè”, ðàñïðîñòðàíåííûé â êðåñòüÿíñêîé ñðåäå. Îäíàêî, êàê 

îòìå÷àåò Çì. Áÿäóëÿ â ðàáîòå Æûäû íà Áåëàðóñ³, â íåêîòîðûõ áåëîðóññêèõ 

ãóáåðíèÿõ åâðåè ïîëó÷èëè õîòü è îãðàíè÷åííîå, íî ïðàâî íà êðåñòüÿíñêèé 

íàäåë. Ðåçîííî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî îòíîøåíèå ê åâðåÿì â Áåëàðóñè 

ñòðîèëîñü, îäíîâðåìåííî èñõîäÿ èç äâóõ „òî÷åê îòñ÷åòà”: âî-ïåðâûõ, èç 

íàëè÷èÿ ðåëèãèîçíîãî îáðàçîâàíèÿ (è òàëìóäè÷åñêè-èíòåðïðåòàòèâíîãî 

õàðàêòåðà „êíèæíîñòè”) è, âî-âòîðûõ, èç íåóìåëîñòè íåîôèòîâ-åâðååâ â 

êðåñòüÿíñêîé ðàáîòå. 

Âïðî÷åì, íàñìåøêà íàä ëåíüþ è íåóìåëîñòüþ Åâðåÿ, êàê ïðàâèëî, 

ëèøåíà çëîáû. Âûðàæåííàÿ íåäîáðîæåëàòåëüíîñòü è àãðåññèâíûå ïðèçûâû 

ïî îòíîøåíèþ ê íåìó â áåëîðóññêîé ñêàçêå âñòðå÷àþòñÿ ñðàâíèòåëüíî 

ðåäêî. Íå ñëó÷àéíî áðîäÿ÷èé ñþæåò î ðàñïÿòèè Õðèñòà åâðåÿìè â ñêàçêàõ 

67


íå ðàñïðîñòðàíåí, à „ôîêóñ” òåêñòîâ, ãäå óïîìèíàåòñÿ Ãîëãîôà, ñìåùåí 

â ñòîðîíó îò åâðåéñêîé òåìû. Òàê, â ñêàçêå Ëàñòà¢ê³ ýòî ñîáûòèå, ñêîðåå, 

ïîäàíî êàê ïðîáëåìà òåîäèöåè. Çàäàâàÿ âîïðîñ, ïî÷åìó ëàñòî÷êè âûñîêî 

ëåòàþò è êðè÷àò, ñêàçî÷íèê îòâå÷àåò íà íåãî òàê: ïòèöû ñïîðÿò ñ Áîãîì. 

Êîãäà ðàñïèíàëè Õðèñòà, ëàñòî÷êè äâàæäû âîðîâàëè ãâîçäè, êîòîðûìè 

ïàëà÷è ïûòàëèñü ïðèáèòü Åãî ðóêè ê êðåñòó. Íî íà òðåòèé ðàç Áîã çàïðåòèë 

èì ýòî äåëàòü. Ñ òåõ ïîð ëàñòî÷êè, âçëåòàÿ êàê ìîæíî âûøå, ãíåâíî 

„âûãîâàðèâàþò” Áîãó çà æåñòîêîñòü. Òàêèì îáðàçîì ñ èñïîëíèòåëåé êàçíè 

àêöåíò ïåðåíåñåí íà Áîãà. Â ÷åì ïðè÷èíà òàêîãî ñäâèãà? Íà íàø âçãëÿä, 

íàèáîëåå êîððåêòíîå îáúÿñíåíèå çäåñü – òðàäèöèîííûé êðåñòüÿíñêèé 

ôàòàëèçì. Ñ ýòîé òî÷êè çðåíèÿ, èñïîëíèòåëü ìîæåò äåéñòâîâàòü ëèøü â òîì 

ñëó÷àå, åñëè äåéñòâèå ïðåäíà÷åðòàíî Áîãîì. Òàê ÷òî „ñäâèã”, î êîòîðîì ìû 

ãîâîðèì, òàèò â ceáe áîëåå çíà÷èìûé ïëàñò, ñâÿçàííûé ñ âåðîé è â öåëîì ñ 

ìèðîâîççðåíèåì áåëîðóñà. Â ýòîì ñìûñëå äàæå òå, êòî ðàñïÿë Õðèñòà, 

íåñìîòðÿ íà âñþ ÷óäîâèùíîñòü ñâîåé ôóíêöèè, äåéñòâîâàëè ñ „ðàçðåøåíèÿ” 

Áîãà: èíà÷å Îí äàë áû ëàñòî÷êàì âîçìîæíîñòü ñïàñòè Èèñóñà. Îäíàêî ýòîãî 

íå ïðîèçîøëî, è åäèíñòâåííîå, ÷åì ìîæíî îáúÿñíèòü òàêîå ïîâåäåíèå 

Âñåâûøíåãî – ïîïóëÿðíîé ìàêñèìîé „Áîã âåäàå, øòî ðîá³öü”. Â ëþáîì 

ñëó÷àå åâàíãåëüñêàÿ âèíà íå ïåðåíîñèòñÿ íà ñîñåäà-åâðåÿ. Ñóùåñòâóåò 

ñòðîãèé âîäîðàçäåë ìåæäó áèáëåéñêèìè åâðåÿìè, ðàñïÿâøèìè Õðèñòà, 

è Åâðååì-ñîñåäîì, ò.å. ìåæäó àáñîëþòíî ×óæèì è Ñâîèì ×óæèì. 

4. Åâðåé êàê Ñâîé 

Â ÷åì æå ñîñòîèò ýòî „ñâîå” â ïðèìåíåíèè ê Åâðåþ? Âî-ïåðâûõ, âî 

ìíîãèõ ñêàçêàõ Åâðåé, êàê è ñàì Ìóæèê, áåäåí. Åãî ðàáîòà (äàæå åñëè îí 

„êàð÷ìàð”, „ëàíäàð”) 19 ïðèíîñèò åìó ñîâñåì íå áîëüøèå äèâèäåíäû: âåäü 

åãî êëèåíòû – êðåñòüÿíå. Êðîìå òîãî, ïî ñâèäåòåëüñòâó Çì. Áÿäóëè (Æûäû 

íà Áåëàðóñ³: áûòàâûÿ øòðûõ³), òðàêòèðû íå ïðèíàäëåæàëè êîð÷ìàðÿì: 

îíè àðåíäîâàëè èõ ó ïàíà. 

Äàæå â ñàòèðè÷åñêèõ îïèñàíèÿõ Åâðåÿ ÷àñòî ïîä÷åðêèâàåòñÿ eão 

áåäíîñòü. Òàê, â ñêàçêå Õâàðîáà íàä õâàðîáàì³ „òðàñöà” (ëèõîðàäêà) 

ïðåäñòàåò â îáðàçå õóäîé, èçìîæäåííîé åâðåéêè. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ñàìà 

19 ×àñòî ýòíè÷åñêàÿ ïðèíàäëåæíîñòü ñêàçî÷íîãî Åâðåÿ äàæå íå óïîìèíàåòñÿ; åãî òàê 

è íàçûâàþò – „êàð÷ìàð”, „ëàíäàð”. Ýòî îçíà÷àåò, ÷òî ñàìà ïî ñåáå ýòè÷íîñòü äëÿ áåëîðóñà 

ãîðàçäî ìåíåå çíà÷èìà, íåæåëè ñîöèàëüíûé ñòàòóñ. Áîëåå òîãî, ïî íàøåìó óáåæäåíèþ, 

â îáùåñòâåííîì ñîçíàíèè áåëîðóññêîãî êðåñòÿíèíà ýòè õàðàêòåðèñòèêè ñìåøèâàþòñÿ.


àññîöèàöèÿ „òðàñöû” è åâðåéêè âðÿä ëè ïîëîæèòåëüíà: â áåëîðóññêîì ÿçûêå 

ñëîâî „òðàñöà” ñåìàíòè÷åñêè ñâÿçàíî ñ íàçîéëèâîñòüþ, íàäîåäëèâîñòüþ 

(Ïðû÷àï³ëàñÿ òðàñöà...), è ýòè ÷åðòû ñêàçêè óñòîé÷èâî ïðèïèñûâàþò Åâðåþ: 

„Ïðû÷àï³¢ñÿ êà ìíå ßíêåëü ×àðàâàòû äà ïî÷à¢ êó÷ûöü, êàá ÿ àòâ¸ç 

ó Ïåòðûêà¢. Øòî òóò ðàá³öü, íåëüãà àäêàñíóööà àä æûäà” 20 . 

Ñ äðóãîé ñòîðîíû, „òðàñöà” âûçûâàåò ñî÷óâñòâèå – „çåë¸íàÿ, õóäàÿ, îò 

áû òàÿ æûäî¢êà, øòî àíó÷û çá³ðàå. Äðûæûöü áû àñ³íà, ³ êàæý òîíåíüê³ì, 

ï³ñêëÿâûì ãàëàñêîì” 21 . Âðÿä ëè ðåàëèçì ýòîãî îáðàçà – ïëîä òàëàíòà 

ñêàçî÷íèêà: ëîãè÷íåå ïðåäïîëîæèòü, ÷òî òàêèõ åâðååê áåëîðóññêèé 

êðåñòüÿíèí ìíîãîêðàòíî âñòðå÷àë â äåéñòâèòåëüíîñòè. Ìîæíî âñïîìíèòü 

è áåäíîãî Êîð÷ìàðÿ èç ñêàçêè Ïðîø÷à, êîòîðûé â ñîòðóäíè÷åñòâå ñ Ïîïîì 

ïðèäóìàë ðåëèãèîçíîå ÷óäî – ïóñòèë ïî ðåêå îáðàçîê, óñòàâëåííûé 

ñâå÷àìè. Ïîäîáíûì æå îáðàçîì â íåêîòîðûõ ñêàçêàõ äåéñòâóåò è Ìóæèê 

(Ìóæûê, ïàí ³ êñ¸íäç, Àá çëîäçåþ Êë³íó è äð.). 

Åñëè â îáðàçå „òðàñöû” ñåìàíòè÷åñêîå óäàðåíèå ïàäàåò íà çíàêîìóþ 

Ìóæèêó áåäíîñòü (åâðåéêà, ñîáèðàþùàÿ îíó÷è, âïîëíå ñîîòâåòñòâóåò 

òèïàæó áåäíîé âäîâû-áåëîðóñêè, åñëè, êîíå÷íî, èñêëþ÷èòü ìîìåíò èðîíèè 

â îòíîøåíèè ê ×óæîìó), òî â îáðàçå „áåäíîãî êîð÷ìàðÿ” óïîð – íà 

õèòðîñòè, ïðè÷åì, àíàëîãè÷íîé õèòðîñòè Ìóæèêà, êàêîé îíà ïðåäñòàåò 

â áîëüøåé ÷àñòè ñêàçîê. 

Ìåæäó ýòèìè êà÷åñòâàìè – õèòðîñòüþ è áåäíîñòüþ – ñóùåñòâóåò 

ñâîåãî ðîäà ïðîïîðöèÿ. Îíà ñòðîèòñÿ íå èçíóòðè (îò ïåðñîíàæà ñêàçêè – 

Åâðåÿ), à èçâíå, ñî ñòîðîíû íàáëþäàòåëÿ-Ìóæèêà. Åñëè Åâðåé áåäåí, òî îí, 

êàê ïðàâèëî, „ïî-ìóæè÷üè” õèòåð (Ïðîø÷à), è îòíîøåíèå ê íåìó 

ïîçèòèâíî. Ýòî ðàâíîñòîðîííåå îòíîøåíèå áåäíÿêà ê áåäíÿêó, èñêëþ- 

÷àþùåå âçàèìíûå ïðåòåíçèè è îáìàí. Â ýòîì ñëó÷àå Ìóæèê äàæå ëþáóåòñÿ 

õèòðîñòüþ Åâðåÿ. Åñëè æå Êîð÷ìàðü èëè Êóïåö áîãàò, òî íà íåãî ïåðåíîñÿòñÿ 

„÷óæäûå” ÷åðòû Áîãà÷à è Ïàíà. 

Òàê, ñêàçêà Ìóæûê ³ æûä ñòðîèòñÿ íà ïðîòèâîñòîÿíèè „ëàíäàðà” 

è ïàðàáêà – áîãàòîãî Åâðåÿ è áåäíîãî Ìóæèêà. „Ëàíäàð” áåñêîíå÷íî 

îáìàíûâàåò Ïàðàáêà â äåíåæíûõ âîïðîñàõ, ÷òî íå ñòîëü óæ òðóäíî, 

ïîñêîëüêó ïîñëåäíèé – ïüÿíèöà. Òåì íå ìåíåå, âêëþ÷èâ êðåñòüÿíñêèé 

òàëàíò õèòðîñòè, Ìóæèê áåðåò ðåâàíø: èñïîëüçóÿ åâðåéñêèé êóëüò 

ñåìåéñòâåííîñòè, âûòÿãèâàåò ó áîãà÷à ëîøàäåé è îäåæäó – ÿêîáû äëÿ òîãî, 

÷òîáû ïîñëàòü ýòî äîáðî åãî ðîäèòåëÿì íà òîò ñâåò 22 . ×òî çäåñü âàæíåå – 

20 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Ïðûìõ³ ³ çàáàáîíû áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢, Ì³íñê 1998, ñ. 246. 

21 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢…, ñ. 38. 

22 Ibidem, ñ. 72–73. 

69


áîãàòñòâî èëè „åâðåéñòâî”? Âåðîÿòíî, ïåðâîå. Ýòî äîêàçûâàåòñÿ õîòÿ áû 

òåì, ÷òî àíàëîãè÷íûì îáðàçîì Ìóæèê îáõîäèòñÿ ñ Ïàíîì (ñêàçêà Áðàõíÿ). 

Ñêàæåì áîëåå: ÷àñòî „êàð÷ìàðó” („ëàíäàðó”) âîâñå íå ïðèïèñûâàåòñÿ 

íèêàêèõ îñîáûõ íåäîñòàòêîâ, êðîìå ñàìîãî ôàêòà: ýòî óæå ñ÷èòàåòñÿ 

âïîëíå ðåçîííûì îñíîâàíèåì äëÿ òîãî, ÷òîáû áîãàòñòâî ïðèóìåíüøèòü. 

Çäåñü ñðàáàòûâàåò ïîïóëÿðíûé ìîòèâ, îáû÷íî îòíîñèìûé ê Ïàíó èëè 

Áîãà÷ó: „¨í ó íàñ ïàêðà¢, à ìû ñâàå äàáðî âîçüìåì íàçàä. Äàê ãýòî æ íå 

ãðýõ” 23 . Òîãäà óì è õèòðîñòü, ïðèñóùèå êîð÷ìàðþ â ñëó÷àå åãî áåäíîñòè, 

èñ÷åçàþò: îíè ñòàíîâÿòñÿ ïðèíàäëåæíîñòüþ Ìóæèêà. Ýòî äîêàçûâàåò, ÷òî 

ãëàâíûé íåäîñòàòîê áîãàòîãî Åâðåÿ – íå „åâðåéñòâî”, à áîãàòñòâî. 

Â ýòîì ñëó÷àå Ìóæèê âêëþ÷àåò èñïûòàííûé ñêàçî÷íûé ìåõàíèçì îáìàíà 

è îñòàâëÿåò åãî â äóðàêàõ 24 . Òàê, â ñêàçêå Çàâîöê³å êîí³ Ìóæèê, ñ÷àñòëèâûé 

îáëàäàòåëü õîðîøèõ êîíåé, îáúÿñíÿåò ãîðîæàíàì, ÷òî êîíè çàâîäñêèå, 

ïîñêîëüêó îí ñàì èõ „çàâåë”, ò.å. âûñèäåë, êàê êóðèöà, èç ÿèö. Â êà÷åñòâå 

ÿèö îí ïðåäúÿâëÿåò òûêâû. Íàêîíåö, îäèí èç ëþáîïûòñòâóþùèõ ïîêóïàåò 

„ÿéöà” è ïðèíèìàåòñÿ èõ âûñèæèâàòü, ìå÷òàÿ î òîì, „ÿê ¸í áóäçå åçäç³öü íà 

çàâîöê³õ êîíÿõ, ÿê ¸í ç ³õ çðîá³öü äîáðû »ã³øýôò«” 25 . Ïðîöåññ âûñèæèâàíèÿ 

äëèòñÿ òðè íåäåëè è çàêàí÷èâàåòñÿ ïîçîðíûì ïðîâàëîì. 

Ïåðâûì äåëîì â ýòîé ñêàçêå áðîñàåòñÿ â ãëàçà òî, ÷òî Åâðåé íèãäå íå 

íàçâàí „åâðååì”. Â îäíîì ìåñòå îí èìåíóåòñÿ êóïöîì, â äðóãîì ìóæèêîì. 

Ñîáñòâåííî „åâðåéñòâî” îòîáðàæàåòñÿ òîëüêî â ðå÷åâîé õàðàêòåðèñòèêå, äà è 

òà íàáðîñàíà ìåëêèìè øòðèõàìè („îé, ãàëóáö³ê³”, „ã³øåôò”, „óñòóï³ñ”). Âñÿ 

îñòàëüíàÿ ðå÷ü Åâðåÿ ïåðåäàíà ïî-áåëîðóññêè. Ýòî åùå ðàç äîêàçûâàåò íàøó 

ìûñëü, ÷òî ãëàâíîå â Åâðåå – íå ýòíè÷åñêàÿ, à ñîöèàëüíàÿ õðàðàêòåðèñòèêà. 

Èìåííî åãî îáåñïå÷åííîñòü âêóïå ñ ãîðîäñêèì ïðîèñõîæäåíèåì – 

íåïîñðåäñòâåííàÿ ïðè÷èíà ãëóïîñòè, êîòîðóþ îí è ïðîÿâëÿåò. Äðóãàÿ ÷åðòà 

êóïöà, âîêðóã êîòîðîé è ðàçâîðà÷èâàåòñÿ ñêàçî÷íîå äåéñòâî, – 

íåêîìïåòåíòíîñòü â êðåñòüÿíñêîì õîçÿéñòâå. Ñîáñòâåííî, îíà-òî è âûñìåèâàåòñÿ. 

Ïîäîáíûå óïðåêè áåëîðóñ âûñêàçûâàåò äàëåêî íå òîëüêî Åâðåþ, 

à âñåì, êòî çàíÿò íå ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûìè ðàáîòàìè – íà÷èíàÿ îò Ïàíà 

è Ïîïà è êîí÷àÿ ñîáñòâåííûì ñûíîì-ðàçóìíèêîì, ò.å. ëåíòÿåì. 

Â ïðåñëîâóòîì ñïàèâàíèè íàðîäà Ìóæèê (â îòëè÷èå îò íåêîòîðûõ 

èññëåäîâàòåëåé) òîæå íå ñêëîíåí âèíèòü Åâðåÿ, âî âñÿêîì ñëó÷àå, íå 


24 Ìîæíî ðåçîííî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî áîãàòîìó óì (è õèòðîñòü êàê åãî ïðîÿâëåíèå) 

íåçà÷åì: èõ â îïðåäåëåííîé ìåðå çàìåíÿþò äåíüãè. Óì – îðóäèå áåäíÿêà ïî ïðèíöèïó „ãîëü 

íà âûäóìêó õèòðà”. 

25 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Êàçê³ ³ àïàâÿäàíí³ áåëàðóñà¢ Ñëóöêàãà ïàâåòà…, ñ. 116.


èñêëþ÷èòåëüíî åãî. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ôàêò „êîð÷ìàðñòâà” Åâðåÿ – îáùåå 

ìåñòî áåëîðóññêîé ñêàçêè (âïðî÷åì, è áåëîðóññêîé æèçíè â öàðñêîé 

Ðîññèè), Ìóæèê ÷åòêî îñîçíàåò âîçìîæíîñòü âûáîðà. Òàê, â ñêàçêå 

Ïàëåøóê³ é ïàëåâ³ê³, ðàçóìíî è ñòðîéíî âñêðûâàþùåé ïðè÷èíû 

îáùåñòâåííûõ áåäñòâèé 26 , êîãäà ëþäè áëàãîäàðÿ ñâîåìó ýãîèñòè÷åñêîìó 

ïîâåäåíèþ îêàçàëèñü â òóïèêå è „ñòàëà ¢ ³õ æûòêà ãàðýé ÿê ïàä ïàíàì³” 27 , 

ïîÿâëÿþòñÿ òîðãîâöû-åâðåè ñ çàäîðíîé ïðèïåâêîé: „Ì³ êóïöû ç ìåñòà 

ñëà¢íàãî Áðýñòà, ìàåì òàâàðû – ïà ÷àðöû ãàðû, ðîçíûÿ ç¸ëê³, ñòóæê³ äà 

ãîëê³; øòî õòî çàõî÷ý, âîçüìå çà êëî÷÷ý”. Ñêàçî÷íèê ïîäðîáíî îïèñûâàåò 

ïîêóïíîé àæèîòàæ ñðåäè æåíùèí è ïüÿíñòâî ìóæ÷èí. „Îò ñ òàå ïàðû, – 

ïîäâîäèò îí èòîã, – àòà¢áàâàë³ñà ÿ¢ðý³ ¢ êîæíàé â¸ñöû äà é çáóäàâàë³ ñàáå 

êàð÷ìû äà êðîìê³... Ï’þöü ìóæûê³ äà âåñåëÿööà, à ïðà ðàáîòó é çàáûë³” 28 . 

Îòìåòèì, ÷òî äî ïîÿâëåíèÿ åâðååâ ãåðîè ñêàçêè ñîâåðøèëè ðåâîëþöèþ, 

ïîñëå ÷åãî îêàçàëèñü ðàáàìè àë÷íîñòè, ëåíè è âîëè ê âëàñòè. Â ñêàçêå 

îò÷åòëèâî ïðîâîäèòñÿ ìûñëü î òîì, ÷òî ïîëîæåíèå, â êîòîðîì îêàçûâàåòñÿ 

íàðîä, çàñëóæåíî èì ñàìèì è ÷òî âûáîð – òðóäèòüñÿ, çàòåâàòü áóíòû èëè 

ïèòü – êàæäûé äåëàåò ñàìîñòîÿòåëüíî. Òàê, ïåðåä ëèöîì ×óæîãî (Åâðåÿ) 

ïðîñòóïàþò ÷ðåçâû÷àéíî çíà÷èìûå ÷åðòû áåëîðóññêîãî ÝÑ – ñàìîêðèòè÷íîñòü 

è îòâåòñòâåííîñòü çà ïðîèñõîäÿùåå âîêðóã. 

Ëèøü íàðîä, îáëàäàþùèé ýòèìè êà÷åñòâàìè, ìîæåò íå ïðîñòî îòêàçàòüñÿ 

îò îáâèíåíèÿ ×óæèõ – à è âîñïèòàòü ñâîå îòíîøåíèå ê íèì êàê 

ê Äðóãèì, è ïîòîìó íå ñëó÷àéíî â áåëîðóññêîé ñêàçêå âñòðå÷àåòñÿ íåìàëî 

ïîëîæèòåëüíûõ îáðàçîâ Åâðåÿ. Òàêîâûì îêàçûâàåòñÿ íàçîéëèâûé ßíêåëü, 

êîòîðûé ùåäðî ïëàòèò êðåñòüÿíèíó, îòâåçøåìó åãî â Ïåòðèêîâ: „Ðàä 

ßíêåëü ×àðàâàòû, çàïëàö³¢ óìî¢ëåíûå äçåöÿòü çëîòûõ äà ÿø÷ý àïðû÷ òàãî 

äà¢ ìíå äîáðóþ êâàòýðêó” 29 . Òàêîâ ëàíäàð èç ñêàçêè Æîíêà, äåëÿùèéñÿ 

ñ äîâåð÷èâûì Ìóæèêîì ïîëåçíîé „ìóäðîñòüþ” – íå âåðèòü êîíþ â äîðîãå, 

à æåíå äîìà. Áåçóñëîâíî ïîçèòèâåí õèòðûé êîð÷ìàðü èç ñêàçêè Ïðîùà – 

âî-ïåðâûõ, òåì, ÷òî áåäåí, âî-âòîðûõ, òåì, ÷òî íàõîä÷èâ. Äàæå ó íåëåïîãî 

êóïöà, ïîñëóøíî âûñèæèâàþùåãî ÿéöà, íå îòíÿòü íè äîáðîæåëàòåëüíîñòè, 

íè äîâåð÷èâîñòè. Ê ñëîâó, íàèâíîñòü, äîâåð÷èâîñòü Åâðåÿ – ïîæàëóé, îäíà 

èç öåíòðàëüíûõ åãî ÷åðò, îñâåùåííûõ â áåëîðóññêîé ñêàçêå (Çàâîöê³å êîí³, 

Êàð÷ìàð ³ ìóæûê, Áàÿçë³âû, Ìóæûê, öûãàí ³ ÿ¢ðýé è ìí. äð.). Êàçàëîñü áû, 

26 Ýòè áåäû ïðîèñõîäÿò îòòîãî, ÷òî „êîæûí ïíåööà ïàíàâàöü” è íèêòî íå èäåò íà 

êîìïðîìèññ ñ äðóãèìè. 


28 Ibidem. 

29 À.Ê. Ñåðæïóòî¢ñê³, Ïðûìõ³ ³ çàáàáîíû áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢…, ñ. 246–247. 

71


ýòî äîëæíî îïðîêèíóòü âñå íàøè ïðåäñòàâëåíèÿ î ìèôîëîãèçèðîâàííîì 

îáðàçå Åâðåÿ – õèòðîì ïðîéäîõå. Îäíàêî ýòîãî íå ïðîèñõîäèò: Ñâîé ×óæîé 

(Åâðåé) óìåí è ïðîéäîøëèâ íà ôîíå ×óæèõ, íî ñêàçî÷íûé Ìóæèê óìíåå 

Åâðåÿ, ÷òî îí è äîêàçûâàåò äåëîì (â òîì ÷èñëå, îáìàíîì). 

5. Åâðåé êàê ðåàëüíîñòü 

Ïîäûòîæèâ ñêàçàííîå, ìîæíî îáîñíîâàííî ïðåäïîëîæèòü: îòíîøåíèå 

ê Ñâîåìó ×óæîìó â áåëîðóññêîé ñêàçêå êîëåáàòåëüíî, ñèòóàòèâíî. Îíî 

çàâèñèò íå ñòîëüêî îò ãëóáèííûõ ðåëèãèîçíûõ èëè ýòíè÷åñêèõ ðàçëè÷èé, 

ñêîëüêî îò êîíêðåòíîãî ïîâåäåíèÿ ïåðñîíàæà â îïðåäåëåííîì õðîíîòîïå. 

Èìåííî ïîýòîìó ìîòèâ „áèáëåéñêîé” âèíû åâðååâ â áåëîðóññêîé ñêàçêå, äà 

è â æèçíè, ðåäóöèðîâàí ïî ñðàâíåíèþ, íàïðèìåð, ñ òðàäèöèîííîé ðóññêîé 

êóëüòóðîé. Ñîöèîêóëüòóðíûå ïðè÷èíû ýòîãî, äóìàåòñÿ, ñâÿçàíû, ñ „÷åðòîé 

îñåäëîñòè”, ïðîõîäÿùåé ïî Áåëàðóñè, áëàãîäàðÿ ÷åìó áåëîðóñû è åâðåè 

èñòîðè÷åñêè íàõîäèëèñü â ïëîòíîé ñåòè áûòîâûõ âçàèìîäåéñòâèé è óçíàâàëè 

äðóã äðóãà íå ïîíàñëûøêå, à â ïîâñåäíåâíîé ïðàêòèêå. 

Èçâåñòíî, ÷òî ÷åì áîëåå „äàëüíèì” îêàçûâàåòñÿ ×óæîé, òåì áîëåå 

ìèôîëîãè÷åí (è ñòðàøåí) åãî îáëèê: äîñòàòî÷íî âñïîìíèòü „äèâüèõ ëþäåé”, 

íàïîìèíàþùèõ çàãðîáíûõ ìîíñòðîâ. Îòíîøåíèå ê „áëèæíåìó” ×óæîìó 

áîëåå êîíêðåòíî è ðåàëèñòè÷íî. Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî íà íåì îñòàåòñÿ 

îòïå÷àòîê „íåïîíÿòíîñòè” è ñàìà îíà âîñòðåáóåò îáúÿñíåíèÿ (ïåðâè÷íî 

òàêîå îáúÿñíåíèå èìååò ìèôîëîãè÷åñêóþ êîìïîíåíòó è, ñëåäîâàòåëüíî, 

ñâÿçûâàåòñÿ ñ „ìàãèçìîì ÷óæäîñòè”), òêàíü ïîâñåäíåâíîãî îáùåíèÿ ýòó 

÷óæäîñòü ñãëàæèâàåò, áëàãîäàðÿ ÷åìó âîçìîæíî äàæå èñïîëüçîâàíèå 

îïðåäåëåííîé ñòåïåíè „íå÷èñòîòû” ×óæîãî ñåáå âî áëàãî, î ÷åì äàëåå. 

Â îñòàëüíîì æå ê Ñâîåìó ×óæîìó ïðèëàãàþòñÿ òå æå òðåáîâàíèÿ, ÷òî è ê Ñâîåìó 

(â âîïðîñàõ áîãàòñòâà, òðóäà è ò.ä.). Îòíîøåíèå ê íåìó âàðüèðóåòñÿ ñ ó÷åòîì 

ñîáëþäåíèÿ èëè íåñîáëþäåíèÿ ýòèõ òðåáîâàíèé. 

Îá ýòîì æå ñâèäåòåëüñòâóåò î÷åâèäåö, ðåàëüíî æèâøèé â òî âðåìÿ 

(êîíåö XIX – íà÷àëî ÕÕ ââ.) è â òîì ìåñòå (áåëîðóññêàÿ äåðåâíÿ), êîòîðîå 

ìû ðåêîíñòðóèðóåì, èñõîäÿ èç òåêñòîâ áåëîðóññêèõ ñêàçîê: „...â ñóíäóêå 

áûë êîìïëåêò âûõîäèâøåãî â Õàðüêîâå æóðíàëà »Ìèðíûé òðóä«. Ýòî áûë 

ðåàêöèîííûé, øîâèíèñòñêèé æóðíàë. Ìíîãî âíèìàíèÿ îí îòäàâàë åâðåÿì, 

êîòîðûå óáèâàëè õðèñòèàíñêèõ äåòåé, ÷òîáû èõ êðîâü âëèòü â ìàöó, 

è ôðàíêìàñîíñòâó. Îäíàæäû ó íàñ áûë â ãîñòÿõ äÿäüêèí çÿòü, ïðåæäå äüÿê, 

à íûíå óæå ïîï. »Ìèðíûé òðóä« ýòîìó ïîïó êàê ðàç ïîäõîäèë ïî âîççðåíèÿì,


âèäèìî, è îí ñ÷èòàë, ÷òî [...] æèäû è ôðàíêìàñîíû – ýòî ñàìàÿ ñòðàøíàÿ áåäà 

äëÿ ÷åëîâå÷åñòâà. Ñåâ çà ñòîë ñ îòöîì, îí çàâåë ðàçãîâîð î ôðàíêìàñîíàõ, 

è îòåö ìîã ïðîäåìîíñòðèðîâàòü ñâîþ êîìïåòåíòíîñòü â ýòîé ïðîáëåìå. Îäíàêî 

â æèçíè ó íåãî íå áûëî íèêàêîé íàöèîíàëüíîé âðàæäåáíîñòè è õîðîøèì åãî 

ïðèÿòåëåì áûë êóçíåö Àáðàì èç Ãðè÷èíà, õîòÿ ïðèãëàñèòü ê ñåáå â ãîñòè 

Àáðàìà åìó, âåðîÿòíî, íèêîãäà íå ïðèõîäèëî â ãîëîâó” 30 . 

Òàêèì îáðàçîì, ×óæîé è Ñâîé ×óæîé âî ìíîãîì ðàçëè÷àþòñÿ. ×óæîé – 

â ñèëó òåððèòîðèàëüíîé äàëüíîñòè è/ èëè äàâíîñòè – íå ïðîñòî îòëè÷åí îò 

„Ìû-ýòíîñà”, íî íåðåäêî è „íå÷åëîâå÷åí” 31 (ñâèäåòåëüñòâî ýòîé àíòè- 

÷åëîâå÷íîñòè – ìèôè÷åñêàÿ êðîâü õðèñòèàíñêèõ ìëàäåíöåâ, ÿêîáû 

äîáàâëÿåìàÿ â ìàöó). Áîëåå òîãî, ïðåäñòàâèòåëü „Ìû-ýòíîñà” íå ïîäâåðãàåò 

ñîìíåíèþ ñóùåñòâîâàíèå òàêîé „íåëþäè” è äàæå èìååò ôàêòîëîãè÷åñêèå 

ïîäòâåðæäåíèÿ ýòîìó (â âèäå óñòíûõ ïðåäàíèé èëè æóðíàëà „Ìèðíûé 

òðóä”). Íà ïðàêòè÷åñêîì æå óðîâíå âñå ýòè óæàñû íå èìåþò îòíîøåíèÿ 

ê „Àáðàìó èç Ãðè÷èíà” è íå ìîãóò ïðèâåñòè ê êîíôëèêòó ñ íèì. 

6. Ñâîé ×óæîé êàê íåîáõîäèìîñòü 

Îäíàêî íå ñëåäóåò çàáûâàòü, ÷òî íàø ïåðñîíàæ ÿâëÿåòñÿ íå Ñâîèì 

(ïîýòîìó êðåñòüÿíèíó íå ïðèõîäèò â ãîëîâó ïðèãëàñèòü Àáðàìà â ãîñòè), 

à Ñâîèì ×óæèì. Â ýòîé ÷óæäîñòè è, ãëàâíîå, â åå ñåðäöåâèíå – „ïîòóñòîðîííoñòè”, 

„çàïðåäåëüíîñòè” – ñóùåñòâóåò ìîìåíò ñòðîãîé ôóíêöèîíàëüíîñòè 

×óæîãî ïî îòíîøåíèþ ê Ñâîåìó. Ïîòîìó-òî ñêàçêè ïîä÷åðêèâàþò 

èõ ðàçëè÷èÿ (äàæå åñëè íåò ïðÿìîãî óêàçàíèÿ íà ýòíè÷íîñòü, 

â êà÷åñòâå ìàðêåðà èñïîëüçóþòñÿ àêöåíò, äåòàëè áûòà è îáðÿäà è ò.ä.). 

Â ÷åì æå ñîñòîèò ýòà ôóíêöèîíàëüíîñòü? Âî-ïåðâûõ, â íåîáõîäèìîñòè 

çíàíèé. Îòíîøåíèå Ìóæèêà ê çíàíèþ, ïðîñëåæèâàþùååñÿ â ñêàçêàõ, 

êîëåáàòåëüíî: ñ îäíîé ñòîðîíû, îíî ãðàíè÷èò ñ íàðóøåíèåì òðàäèöèîííîãî 

òðóäîâîãî êîäåêñà è â öåëîì êðåñòüÿíñêîãî ýòîñà, à ñ äðóãîé 

âîñòðåáîâàíî ñ òî÷êè çðåíèÿ ðàçâèòèÿ êóëüòóðû. Ïîñêîëüêó â òðàäèöèîííîì 

ñîçíàíèè èííîâàöèÿ èçíà÷àëüíî íåñåò íà ñåáå îòïå÷àòîê 

íåïðàâåäíîñòè (äàæå âåçåíèå â äåëàõ ñêàçêà ñâÿçûâàåò ñ íå÷èñòîé ñèëîé), 

30 Ì. Óëàø÷ûê, Ç ñÿìåéíàé õðîí³ê³, [â:] Âûáðàíàå, Ì³íñê 2000, ñ. 275–276. 

31 Õîòÿ áû â êà÷åñòâå ñíîñêè âñòàâèì çàìå÷àòåëüíóþ âûäåðæêó èç ñêàçêè, 

äîêàçûâàþùóþ îáîñíîâàííîñòü íàøèõ âûâîäîâ â îòíîøåíèè „íå-ëþäñêîãî” ñîäåðæàíèÿ 

äàëüíåãî ×óæîãî: „áåëû ðóñüê³ öàð çàâàÿâà¢ ÿêîåñü ÷óæîå öàðñòâî, àëå òàì óñå ÷îðíûå ëþäç³, 

àðàïû ö³ øòî, à ìîî òî é ñà¢ñ³ì íå ëþäç³, à íàëïû, ö³ ÿêîå ë³õî”. 

73


òî íîâîââåäåíèå â òðàäèöèîííûé îáèõîä – îñîáåííî åñëè îíî áûëî áûñòðûì 

– ÷àñòî îñóùåñòâëÿëîñü Äðóãèìè è äàæå ×óæèìè: â îòëè÷èå îò Ìóæèêà, îíè 

â ñèëó ìåíüøåé ñâÿçàííîñòè íîðìîé, èìåëè âîçìîæíîñòü íàðóøàòü õîä 

ñîáûòèé. Ýòî ìîã áûòü Ìîñêàëü, ïîáûâàâøèé â äàëüíèõ êðàÿõ 

è ïðèâíîñÿùèé íîâûå ïóòè â òðàäèöèîííûé òèï äåéñòâîâàíèÿ; ýòî ìîãëè 

áûòü Ñûí êðåñòüÿíèíà, îòäàííûé â íàóêó, Öûãàí, Åâðåé èëè Íåìåö. 

„Íåïðàâîìåðíîñòü” íîâîãî çíàíèÿ íå îçíà÷àëà åãî áåñïîëåçíîñòè. Áîëåå 

òîãî, ïîñêîëüêó ñâÿçü ×óæîãî ñ ïîòóñòîðîííèìè ñèëàìè – àêñèîìà íàðîäíîãî 

ñîçíàíèÿ, òî èñïîëüçîâàëèñü íå òîëüêî íîâûé àðòåôàêò èëè èííîâàòèâíîå 

óìåíèå: èñïîëüçîâàëèñü ñàìà åãî îñîáàÿ ïðèðîäà. Ñâîé ×óæîé ÿâëÿåòñÿ 

„çàêîííûì” íàðóøèòåëåì ïðèâû÷íîãî óêëàäà. Â ñèëó òîãî, ÷òî ïîìèìî ÷åðò, 

ñáëèæàþùèõ åãî ñ Ìóæèêîì, ñóùåñòâóþò è îòäàëÿþùèå, è ãëàâíàÿ èç íèõ – 

ïîòóñòîðîííåå íà÷àëî, îí îáëàäàåò äàðîì ìàãè÷åñêîãî âîçäåéñòâèÿ. Îíî 

ìîæåò áûòü îòðèöàòåëüíûì: ïîòîìó, íàïðèìåð, äíè åâðåéñêèõ ïðàçäíèêîâ íà 

Ïîëåñüå ñ÷èòàëèñü íåïîäõîäÿùèìè äëÿ ìíîãèõ ðàáîò: òàê, íà Êóùè íå 

êâàñèëè êàïóñòó, èáî ñ÷èòàëîñü, ÷òî îíà ñãíèåò 32 . Â Ïðûìõàõ ³ çàáàáîíàõ 

áåëàðóñà¢-ïàëåøóêî¢ Ñåðæïóòîâñêèé ïðèâîäèò ñëåäóþùåå ïîâåðüå: åñëè 

ñåÿòü ðîæü ïåðåä Éîì-Êèïïóð, êîãäà åâðåè ìîëÿòñÿ â ñèíàãîãå, òî îíà íå 

óðîäèòñÿ. Òåì íå ìåíåå, âîâñå íå âñå êîëäîâñêèå äåéñòâèÿ Ñâîåãî ×óæîãî 

ïðèçíàâàëèñü âðåäîíîñíûìè: íàïðèìåð, â Ñòîëèíñêîì ðàéîíå äî íåäàâíåãî 

âðåìåíè ñ÷èòàëîñü, ÷òî çíàõàðü-åâðåé ìîæåò ïîáåäèòü âåäüìó. Òåì ñàìûì 

ïðèçíàâàëîñü, ÷òî „÷óæîå” êîëäîâñòâî ñèëüíåå ñâîåãî è ìîæåò áûòü 

ïîëåçíûì. Âñïîìíèì îáðàòíûé ïðèìåð, êàê åâðåè èç ñêàçêè Âåäçüìàð 

ñïàñàþòñÿ îò ×åðòà ñ ïîìîùüþ êðåùåíîãî ÷åëîâåêà. Çäåñü ìîæíî ãîâîðèòü 

î „çåðêàëüíîñòè” è âçàèìîîáðàçíîñòè: íå ñëó÷àéíî â ñëó÷àå òÿæåëîãî 

çàáîëåâàíèÿ èëè ïðè íåîáõîäèìîñòè ìåñòè îáèä÷èêó ñóùåñòâîâàë „âåðíûé” 

ñïîñîá äîáèòüñÿ áëàãîïðèÿòíîãî èñõîäà – ïîæåðòâîâàòü äåíüãè íà 

„ÿ¢ðýéñêóþ øêîëó” (ñèíàãîãó) 33 . 

Èòàê, Ñâîé ×óæîé íåîáõîäèì â ñòðóêòóðå ñàìîñîçíàíèÿ è ýòíè÷åñêîãî 

ñàìîîáðàçà (ÝÑ): èìåííî íàëè÷èå ýòîé ôèãóðû â òîëùå òðàäèöèîííîé 

êóëüòóðû ïîçâîëÿåò ñäåëàòü øàã îò ìèñòè÷åñêîé, õàîñîìíîé ôèãóðû ×óæîãî 

ê Äðóãîìó – òîìó, ÷üÿ ðîëü íå îïïîçèöèîííà, à äîïîëíèòåëüíà ïî îòíîøåíèþ 

ê êóëüòóðå „Ìû-ýòíîñà”. Îäíàêî â îáðàçå Ñâîåãî ×óæîãî ñîäåðæèòñÿ òîò 

âàæíûé êîìïîíåíò, êîòîðûé â îáðàçå Äðóãîãî îòñóòñòâóåò. Åñëè Äðóãîé 

ïðîÿñíÿåò ïîçèöèþ „Ìû” â òåðìèíàõ ñîïîñòàâëåíèÿ (êàê ×óæîé – 

â òåðìèíàõ ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ), òî â ñëó÷àå Ñâîåãî ×óæîãî äåéñòâóþò îáå 

32 M. Federowski, op. cit., ñ. 381. 

33 Ibidem, ñ. 273, 276.


ìîäåëè – è ïðîòèâîïîñòàâèòåëüíàÿ, è ñîïîñòàâèòåëüíàÿ. Ïîòîìó, ïî íàøåé 

ìûñëè, îáðàç Ñâîåãî ×óæîãî â íåêîòîðîì ñìûñëå ïðîäóêòèâíåå êàæäîãî èç 

ýòèõ äâóõ îáðàçîâ, âçÿòûõ â îòäåëüíîñòè. Îí äàåò âîçìîæíîñòü îöåíèòü 

ñâîåîáðàçèå „Ìû-ýòíîñà” ñ ðàçíûõ òî÷åê çðåíèÿ; ïðîÿñíèòü íå òîëüêî 

ñîáñòâåííóþ ñèñòåìó îáÿçàòåëüíîãî è íåäîïóñòèìîãî, ñèìïàòèé è àíòèïàòèé 

(ïî Ìàêñó Øåëåðó, „ïîðÿäîê ëþáâè è ïîðÿäîê íåíàâèñòè”), òàê 

è ïðîìåæóòî÷íûå, áîëåå òîíêèå ñòðóêòóðû è áîëåå ìÿãêèå îïïîçèöèè 

(íàïðèìåð, „æåëàòåëüíîãî – íåæåëàòåëüíîãî”, „âîñòðåáîâàííîãî – íåâîñòðåáîâàííîãî” 

è ò.ä.). Ñëîâîì, áëàãîäàðÿ îáðàçó ×óæîãî â ÝÑ, êàê è â öåëîì 

â òðàäèöèîííóþ êóëüòóðó, ïðèâíîñèòñÿ ìîìåíò âûáîðà – íå â ñìûñëå 

âñåîáùåãî íîðìàòèâíîãî ïîíÿòèÿ îá îáÿçàòåëüíîñòè, íî â ñìûñëå âîçìîæíîñòè 

ñàìîñòîÿòåëüíîé îöåíêè òîãî èëè èíîãî ÷åëîâåêà, òîé èëè èíîé 

ñèòóàöèè ñî ñòîðîíû ýòíîôîðà. Ýòîìó ñëóæèò àìáèâàëåíòíîñòü Ñâîåãî 

×óæîãî: îíà ïîðîæäàåò ïðîñòîð äëÿ ðàçíîìûñëèÿ, äëÿ èíòåðïðåòàöèè, äëÿ 

ñâîåîáðàçèÿ ëè÷íîñòíûõ òðàêòîâîê, ñóùåñòâóþùèõ âíóòðè åäèíîé ýòíè- 

÷åñêîé êàðòèíû ìèðà. 

Streszczenie 

Z problematyki „swój” i „obcy” – postaæ ¯yda w bia³oruskiej bajce 

Autorka tego artyku³u prowadzi badania nad œwiadomoœci¹ narodow¹ Bia³orusinów ujawniaj¹c¹ 

siê w folklorze. Integralne postacie baœni ludowych: Ch³op, Baba, Pan, Cygan oraz ¯yd 

sk³adaj¹ siê na etniczny samoobraz Bia³orusina. Niniejszy artyku³ prezentuje ¯yda jako bohatera 

wielu baœni oraz wyznacza jego miejsce w strukturze stworzonego przez badaczkê modelu etnicznego 

œwiata Bia³orusinów na prze³omie XIX-XX wieku. 

Summary 

To the problem of „own” and „foreigner” – the image of Jew in in Belarusian tale 

The article considers the character of the incomer as a constituent part of the ethnic selfimage 

of the nation. The story is about the image of Jew as seen with eyes of Belarusian peasantry 

as imprinted in tales collected by folklorists on the verge of the 19th and 20th centuries. It is 

represented by „the Mine Foreigner” living in the same life and financial conditions as a Belarusian 

peasant, from one point, and different form a Belarusian due to another ethnic and confessional 

membership and the relevant customs, from another point. The character of Jew in Belarusian 

tale is defined through binary oppositions mine vs. foreigner, wealth vs. poverty, cunning vs. 

naivete, etc. Cultural necessity of foreigner inside his/her own nation is defined by two functions, 

the function of comparison (and relevant specification of own identity) and function of 

complementarity as soon as he/she posesses skills that aboriginals do not posess. Differences 

between the Mine Foreigner vs. Foreign or Another characters are stated. 

75

76 Julia Czerniawskaja

UWM w Olsztynie Misja literatury emigracyjnej („pierwsza fala” emigracji Acta Polono-Ruthenica rosyjskiej) XII, 2007 77 

ISSN 1427-549X 

Iwona Anna Ndiaye 

Olsztyn 

Misja literatury emigracyjnej 

(„pierwsza fala” emigracji rosyjskiej) 

Charakteryzuj¹c „pierwsz¹ falê” emigracji rosyjskiej, nale¿y podkreœliæ masowoœæ 

zjawiska 1 , d³ugoœæ jego trwania, wielopokoleniowoœæ, zmiennoœæ adresów 

oœrodków odgrywaj¹cych rolê centrów kulturalnych rosyjskiej diaspory w poszczególnych 

okresach. W³adimir Kozlitin podkreœla, ¿e by³a to najbardziej masowa, 

najbardziej upolityczniona i najbardziej elitarna emigracja: „Oíà áûëà ñàìàÿ 

ìàññîâàÿ (îõâàòèâøàÿ áîëåå 2 ìëí. ÷åëîâåê), ñàìàÿ ïîëèòèçèðîâàííàÿ 

(áîëüøèíñòâî åå ó÷àñòíèêîâ ïîêèäàëè ðîäèíó íå æåëàÿ ïðèçíàâàòü 

áîëüøåâèñòñêèé ðåæèì, ñïàñàÿñü îò ïðåñëåäîâàíèé ïîëèòè÷åñêèõ 

ïðîòèâíèêîâ), ñàìàÿ ýëèòíàÿ (2/3 åå ñîñòàâà ñîñòàâëÿëè ëèöà ñî ñðåäíèì 

è âûñøèì îáðàçîâàíèåì, ïðåäñòàâëÿâøèå èíòåëëåêòóàëüíóþ, õîçÿéñòâåííóþ, 

ïîëèòè÷åñêóþ è êóëüòóðíóþ ýëèòó), ñàìàÿ çíà÷èòåëüíàÿ ïî ñâîåìó âêëàäó 

â îòå÷åñòâåííóþ êóëüòóðó” 2 . Gieorgij Adamowicz tak¿e wi¹za³ wyj¹tkowoœæ emigracji 

rosyjskiej z faktem, ¿e by³a „äåòèùåì ðóññêîé èíòåëëèãåíöèè, 

1 Emigracja porewolucyjna by³a zjawiskiem masowym, ale brakuje precyzyjnych danych. Janina 

Sa³ajczykowa pisze: „Emigracja rosyjska okresu porewolucyjnego by³a te¿ zapewne najliczniejsza 

ze wszystkich dotychczasowych. Nie ma jednak zgodnoœci, gdy chodzi o dane liczbowe podawane 

przez ró¿ne organizacje i instytucje. Mark Rajew przytacza nastêpuj¹ce liczby: Amerykañski 

Czerwony Krzy¿ w listopadzie 1920 roku poda³ cyfrê 1 965 500 osób; niemiecki historyk Hans von 

Rimscha podaje na rok 1921 liczbê 2 935 000. W roku 1930 Liga Narodów poda³a, ¿e w Europie 

znajduje siê 500 tysiêcy uchodŸców z Rosji, natomiast biura krajowe do spraw uchodŸców podawa³y 

829 tysiêcy oraz 50 tysiêcy na Dalekim Wschodzie” – zob. J. Sa³ajczykowa, Prozaicy pierwszej 

fali emigracji rosyjskiej 1920–1940, Gdañsk 2003, s. 14. Por. Ì. Ðàåâ, Ðîññèÿ çà ðóáåæîì. 

Èñòîðèÿ êóëüòóðû ðóññêîé ýìèãðàöèè 1919–1939, Ìîñêâà 1994, s. 38. Wed³ug Marka S³onima 

po roku 1917 Rosjê opuœci³o ponad milion osób. (zob. M. Slonim, Modern Russian Literatury, 

New York 1953, s. 397); W³adimir Abdank-Kossowski twierdzi³, ¿e w ci¹gu piêciu lat po rewolucji 

kraj opuœci³o oko³o 3 mln Rosjan (zob. Â. Àáäàíê-Êîññîâñêèé, Ðóññêàÿ ýìèãðàöèÿ. Èòîãè çà 

òðèäöàòü ïÿòü ëåò, „Âîçðîæäåíèå” 1956, t. 51, s. 127); z kolei J. Cze³yszew pisze: „Çà 

ðóáåæîì ê íà÷àëó 1920-õ ãîäîâ îêàçàëîñü ïðèìåðíî îò òðåõ äî ÷åòûðåõ ìèëëèîíîâ áåæåíöåâ 

èç Ðîññèè” (cyt. wg: Å. ×åëûøåâ, Ïðîëîã, [w:] Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ, ñîñò. 

è îòâåò. ðåä. Î. Ìèõàéëîâ, Ìîñêâà 1993, s. 32). Dla porównania Wielka Encyklopedia Radziecka 

z 1933 r. pod has³em „bia³a emigracja” podaje liczbê 860 tys. 

2 Â. Ä. Êîçëèòèí, Ðóññêàÿ è óêðàèíñêàÿ ýìèãðàöèÿ â Þãîñëàâèè (1919–1945 ãã.), Õàðüêîâ 

1996, s. 5.

78 Iwona Anna Ndiaye 

èñòîðè÷åñêîãî ôåíîìåíà òîæå â ñâîåì ðîäå åäèíñòâåííîãî” 3 . Amerykañski 

pisarz, który jako jeden z pierwszych wprowadzi³ do obiegu czytelniczego sformu³owanie 

„Rosja poza Rosj¹”, pisze: „Ýòà íàöèÿ íàñ÷èòûâàåò îêîëî 

ìèëëèîíà ÷åëîâåê – ñàìûõ, âåðîÿòíî, êóëüòóðíûõ â ìèðå... Ó ýòîé íàöèè 

íåò ïðàâèòåëüñòâà. Ñòîëèöà åå – Ïàðèæ, åå äèïëîìàòè÷åñêèé öåíòð – 

Æåíåâà...” 4 . Z kolei Zinaida Gippius tak charakteryzowa³a w roku 1930 „Rosjê 

Nr 2”: „[…] jedna i ta sama Rosja, jeœli chodzi o sk³ad, tak w ojczyŸnie, jak i za 

granic¹: rodowa szlachta, pañstwowi i innego rodzaju urzêdnicy, kupcy, drobna 

i bogata bur¿uazja, duchowieñstwo, inteligencja reprezentuj¹ca ró¿ne dziedziny 

dzia³alnoœci – polityczn¹, kulturaln¹, naukow¹, techniczn¹ itd. – armia (od stopni 

wy¿szych do ni¿szych), lud pracuj¹cy (od warsztatu i od ziemi) – przedstawiciele 

wszystkich klas, warstw, stanowisk i stanów posiadania, a tak¿e wszystkich 

trzech (lub nawet czterech) pokoleñ – s¹ obecni w rosyjskiej emigracji” 5 . 

„Pierwsza fala” emigracji stworzy³a podwaliny pod przysz³e pokolenia rosyjskiej 

diaspory i mo¿e siê poszczyciæ wieloma talentami oraz znakomitymi 

odkryciami w ró¿norodnych dziedzinach nauki i techniki 6 . Na ten sam okres 

przypadaj¹ najwiêksze sukcesy rosyjskiej kultury emigracyjnej 7 . Wœród wielu 

dziedzin, które na emigracji osi¹gnê³y najwy¿szy stopieñ rozwoju, istotne miejsce 

zajmuje literatura. ¯ycie literackie emigracji rosyjskiej cechowa³o rozbicie 

na oœrodki, niejednolity charakter, w mniejszym stopniu podzia³y polityczne. 

Rosyjskie kolonie powstawa³y na piêciu kontynentach, a zatem w naturalny 

3 Ã. Àäàìîâè÷, Âêëàä ðóññêîé ýìèãðàöèè â ìèðîâóþ êóëüòóðó, Ïàðèæ 1961, s. 8. 

4 W. Chapin-Huntingon, Russia – out of Russia, Boston 1933. Cyt. wg: Ò. Àëåêñèíñêàÿ, Ðóññêàÿ 

ýìèãðàöèÿ 1920–1939 ãîäà, [w:] Ðóññêèé Ïàðèæ, s. 88. Por. idem, Ðóññêàÿ ýìèãðàöèÿ 

1920–1939 ãã., „Âîçðîæäåíèå” 1956, nr 60, s. 33–41. 

5 Podajê w t³umaczeniu Janiny Sa³ajczykowej. Zob.: J. Sa³ajczykowa, op. cit., s. 14. Por. 

À. Àãàñòàñüåâ, Íåóòîëåííàÿ ëþáîâü, „Ìîñêâà” 1990, nr 7, s. 175–176. 

6 Zob. m.in.: Â. Ï. Áîðèñîâ, Èñòîêè è ôîðìèðîâàíèå ðîññèéñêîãî íàó÷íîãî çàðóáåæüÿ, 

[w:] Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðîññèéñêîé ýìèãðàöèè. 1917–1940, ïîä. ðåä. Å. Ï. ×åëûøåâà 

è Ä. Ì. Øàõîâñêîãî, t. 2, Ìîñêâà 1994, s. 284–291; Ã. È. Ëþáèíà, Ôîðìèðîâàíèå ðîññèéñêîé 

íàó÷íîé äèàñïîðû â Ïàðèæå, [w:] ibidem, s. 301–309; Â. À. Òåñåìíèêîâ, Áåëãðàä êàê îäèí èç 

íàó÷íûõ öåíòðîâ ðîññèéñêîãî çàðóáåæüÿ, [w:] ibidem, s. 325–331; Á. È. Êîçëîâ, Òâîð÷åñêîå 

íàñëåäèå ðîññèéñêèõ ó÷åíûõ è èíæåíåðîâ çà ðóáåæîì â êîíòåêñòå îòå÷åñòâåííîé 

è ìèðîâîé êóëüòóðû, [w:] ibidem, s. 411–421; Ðîññèéñêèå ó÷åíûå è èíæåíåðû â ýìèãðàöèè, 

ïîä ðåä. Â. Ï. Áîðèñîâà, Ìîñêâà 1993; Ðîññèéñêàÿ íàó÷íàÿ ýìèãðàöèÿ. Äâàäöàòü ïîðòðåòîâ, 

ñîñò. À. Â. Áÿëêî, Í. Â. Óñïåíñêàÿ, ïîä ðåä. Ã. Ì. Áîíãàðäà-Ëåâèíà, Â. Å. Çàõàðîâà, Ìîñêâà 

2001; Íàóêà, êóëüòóðà è ïîëèòèêà ðóññêîé ýìèãðàöèè. Ñáîðíèê ñòàòåé è ìàòåðèàëîâ 

Âñåðîññèéñêîé íàó÷íîé êîíôåðåíöèè. Ñàíêò-Ïåòåðáóðã, 24–26 èþíÿ 2002, ïîä ðåä. 

È. À. Øîìðàêîâà, Ï. Í. Áàçàíîâà, ò. 162: Ñàíêò-Ïåòåðáóðãñêèé óíèâåðñèòåò êóëüòóðû 

è èñêóññòâ. Òðóäû, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2004. 

7 Zob. m.in.: Êóëüòóðà Ðîññèéñêîãî çàðóáåæüÿ, ïîä ðåä. À. Êâàêèí, Ý. Øóëåïîâà, Ìîñêâà 

1995; À. Ë. Ãóðåâè÷, Êóëüòóðíî-ðåëèãèîçíàÿ äåÿòåëüíîñòü ðóññêîé ýìèãðàöèè. Ïî 

ìàòåðèàëàì èñòîðèè Ðóññêîãî ñòóäåí÷åñêîãî äâèæåíèÿ, Ìîñêâà 2005.

Misja literatury emigracyjnej („pierwsza fala” emigracji rosyjskiej) 

sposób tworzy³y z³o¿one i ró¿norodne zjawiska w sensie kulturowym, literackim 

oraz geograficznym 8 . Najbardziej zró¿nicowane rosyjskie szko³y artystyczne powstawa³y 

w Europie Zachodniej (Berlin, Pary¿) oraz na Dalekim Wschodzie 

(Harbin, Szanghaj). Ka¿de centrum emigracji rosyjskiej konsolidowa³o œrodowiska 

literackie w ramach lokalnych inicjatyw kulturalnych. 

Przejawem d¹¿noœci do instytucjonalizowania ¿ycia literackiego by³o powstawanie 

w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku grup poetyckich, stowarzyszeñ 

i organizacji. W ten sposób emigracyjny ruch literacki – zrodzony spontanicznie, 

bêd¹cy realizacj¹ potrzeb psychicznych i narodowych, chocia¿ 

pozostaj¹cy w rozproszeniu – zyska³ ramy organizacyjne. Narodzinom emigracyjnego 

ruchu literackiego nie towarzyszy³y jednak ¿adne manifesty twórcze czy 

jednolity program artystyczny. Spory o istotê sztuki, tak charakterystyczne w latach 

dwudziestych dla literatury w radzieckiej metropolii, na emigracji zyska³y 

nowy wymiar. Ponadto, jak s³usznie zauwa¿a Andriej Mochola, literatura emigracyjna 

by³a zró¿nicowana pod wzglêdem generacyjnym i ideologicznym. Twórców 

dzieli³o równie¿ pojmowanie w³asnego statusu w historii literatury rosyjskiej i europejskiej 

oraz stosunek do literatury powstaj¹cej w sowieckiej metropolii 9 . Zasadniczo 

na ówczesne ¿ycie literackie sk³ada³y siê spotkania autorskie, wieczory 

poetyckie, dyskusje, prelekcje itp. Poeci skupiali siê tak¿e wokó³ salonów literackich 

10 . Powy¿sze formy aktywnoœci twórczej wydaj¹ siê naturaln¹ konsekwencj¹ 

izolacji kulturowej i jêzykowej, cechuj¹cej rzeczywistoœæ emigracyjn¹. 

8 Opis poszczególnych centrów emigracji rosyjskiej doczeka³ siê ju¿ wielu dog³êbnych opracowañ. 

Zob. m.in. ksi¹¿kê Gleba Struvego, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè (Pary¿ – Moskwa 1996), 

od której zaczê³o siê poznawanie literatury emigracyjnej w Rosji i w Polsce, a tak¿e opracowanie 

Lucjana Suchanka (Emigracja rosyjska XX wieku, [w:] Rosjoznawstwo, pod red. L. Suchanka, Kraków 

2004) oraz najnowsz¹ monografiê Bronis³awa Kodzisa (Ëèòåðàòóðíûå öåíòðû ðóññêîãî 

çàðóáåæüÿ 1918–1939. Ïèñàòåëè. Òâîð÷åñêèå îáúåäèíåíèÿ. Ïåðèîäèêà. Êíèãîïå÷àòàíèå, 

München 2002), w której autor przedstawia szeroki obraz ¿ycia literackiego emigracji rosyjskiej 

w okresie miêdzywojennym, prezentuje dwanaœcie g³ównych oœrodków diaspory, najwa¿niejszych 

twórców, stowarzyszenia literackie, wydawnictwa i pisma, a tak¿e zapoznaje z dzia³alnoœci¹ teatraln¹, 

kulturalno-oœwiatow¹, spo³eczno-polityczn¹ i religijn¹. Zob. tak¿e: idem, Ïðîöåññ ðàçâèòèÿ ðóññêîé 

çàðóáåæíîé ëèòåðàòóðû 1918–1939 ãîäîâ. Ïðåäâàðèòåëüíûå èòîãè, [w:] Obraz œwiata 

i cz³owieka w literaturze i myœli emigracji rosyjskiej, pod red. A. Dudka, Kraków 2003. Na uwagê 

zas³uguje ponadto opracowanie dotycz¹ce rozwa¿añ metodologicznych nad dylematem Rosja – Zachód 

w kontekœcie emigrantologii, przygotowane dla uczczenia siedemdziesi¹tej rocznicy urodzin 

profesora Lucjana Suchanka, wybitnego uczonego, filologa, twórcy emigrantologii: Kultura rosyjska 

w ojczyŸnie i diasporze, pod red. L. Luburskiej, Kraków 2007. 

9 A. R. Mochola, ¯ycie literackie emigracji rosyjskiej w Czechos³owacji (1921–1945), [online] 

, s. 1; por. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego. 

Prace Historycznoliterackie”, pod red. W. Waleckiego, Kraków 2000. 

10 Do najs³ynniejszych w tym okresie nale¿a³y spotkania literackie u Zinaidy Gippius (1869–1945) 

i Dymitra Mere¿kowskiego (1865–1941) w Pary¿u („Çåëåíàÿ ëàìïà”), Tamary Wieliczkowskiej 

(1908–1990); u Lidii Wo³yncewej (1890–1973) w Rownem, u Dymitra Fi³osofowa (1872–1940) 

w Warszawie („Äîìèê â Êîëîìíå”) oraz u Jeleny Grot (1891–1968) w San Francisco. 

79


Fenomen kultury rosyjskiej by³ tak samo unikatowy jak fenomen emigracji 

literackiej. Rosyjsk¹ emigracjê od wszystkich pozosta³ych odró¿nia nie tylko 

masowoœæ i skala, ale tak¿e jej systemowoœæ. To nie by³ zwyczajny „od³amek” 

Rosji, lecz jakby „ca³a” kultura rosyjska w zmniejszonej postaci przeniesiona 

w inn¹ przestrzeñ. Kultura rosyjska w takich miejscach, jak Pary¿, Berlin, Harbin, 

kontynuowa³a swój autonomiczny ¿ywot, ze wszystkimi swoimi cechami, ze 

wszystkimi swoimi przeciwieñstwami, opozycjami, póŸniejszymi roz³amami 

i zwi¹zkami. Dysponuj¹c samodzielnoœci¹, stosunkowo wyraŸnie zaznaczy³a 

swoje granice. O wiele bardziej znacz¹ca okazywa³a siê linia ³¹cz¹ca przedstawicieli 

„pierwszej fali” nie z nowym œrodowiskiem, lecz z tym pozostawionym 

w kraju. Pocz¹tkowo rosyjska œwiadomoœæ emigracyjna w znacznym stopniu 

by³a zorientowana na – jak siê wydawa³o – niedalek¹ przysz³oœæ, w której mia³ 

upaœæ re¿im bolszewicki, a nastêpnie, gdy rozwia³y siê wszelkie iluzje, nadal na 

tê sam¹ przestrzeñ, lecz ju¿ jako historiê, pamiêæ. 

Inn¹ przyczyn¹ konserwatywno-zachowawczej pozycji rosyjskich emigrantów 

by³a ich przynale¿noœæ do innego, wschodnioeuropejskiego area³u cywilizacyjnego, 

innej konfesji (prawos³awie), innej przestrzeni lingwistyczno-kulturowej. 

W wypadku emigracji ponownie zadzia³a³ mechanizm przyci¹gania-odpychania 

w stosunku do Europy Zachodniej, od zawsze cechuj¹cy kulturê rosyjsk¹, i regulowa³ 

on, czêsto przesadnie, samoidentyfikuj¹c¹ zachowawczoœæ. Przypomnijmy, 

¿e pierwsze wiersze napisane przez Marinê Cwietajew¹ na emigracji, odnotowa³y 

nie paradn¹ fasadê Europy, lecz œwiat biedy i bezprawia, w którym 

„áü¸òñÿ æèçíü áåç ÷åõëà” 11 . Dla wygnanych nie ma ju¿ oczarowania pejza¿em, 

uroku „obcego” – temat ten przenika emigracyjn¹ twórczoœæ i powtarza siê 

w artyku³ach krytycznych Gieorgija Iwanowa, Gieorgija Adamowicza, Borysa 

Pop³awskiego i wielu innych rosyjskich emigrantów. Ulegaj¹cy zmianie kontekst 

polityczny, narodowa apokalipsa okazuj¹ siê „duchow¹ tragedi¹” twórczego 

i ludzkiego „ja”. O utracie Zachodu pisa³ w swoim czasie Fiodor Stiepun: 

„Èçãíàíèåì â Åâðîïó ìû îêàçàëèñü èçãíàííèêàìè è èç Åâðîïû. Ëþáÿ 

Åâðîïó, ìû »ðóññêèå åâðîïåéöû«, î÷åâèäíî ëþáèëè åå òoëüêî êàê 

ïðåêðàñíûé ïåéçàæ â ñâîåì »Ïåòðîâîì îêíå«; óøåë ðîäíîé ïîäîêîííèê èçïîä 

ëîêòåé – óøëî î÷àðîâàíèå ïåéçàæà” 12 . 

11 Rosyjska emigrantka przejmuj¹co mówi o ludziach ciê¿ko doœwiadczonych przez ¿ycie. 

Szczególnie w tym kontekœcie wyró¿niaj¹ siê antybur¿uazyjne utwory: Szczuro³ap (Êðûñîëîâ, 

1925), Poemat schodów (Ïîýìà ëåñòíèöû, 1926). 

12 Myœl tê powtórzy³ inny „rosyjski Europejczyk”, poeta i krytyk Gieorgij Adamowicz: 

„Åâðîïà ïëåíèòåëüíà äëÿ ðóññêîãî ñîçíàíèÿ. Âñåãäà òàê áûëî. È âñå ëó÷øèå ëþäè îá ýòîì 

ãîâîðèëè. Íî òîëüêî ñêâîçü Ðîññèþ îíà ïëåíèòåëüíà”. Cyt. wg: Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî 

çàðóáåæüÿ..., ðåä. O. Í. Ìèõàéëîâ, s. 226–227.


W œlad za rozczarowaniem Zachodem – „Çäåñü äàæå êàìíè ñîííî óñòàþò. 

/ Êîëîêîëà, è òå íå î÷åíü ãîëîñèñòû” 13 (Matka Maria) – wœród wielu emigrantów 

roœnie poczucie niezrozumienia, niemo¿noœci funkcjonowania w realiach 

kapitalistycznego uzale¿nienia od pieni¹dza, wyja³awiaj¹cego i niszcz¹cego jednostkê 

ludzk¹, sprowadzaj¹cego cz³owieka do poziomu „niewolnika swoich rzeczy”, 

zaspokajaj¹cego zaledwie najbardziej elementarne potrzeby. 

ß âåðþ â Ðîññèþ. Òàì æèçíü èäåò, 

Òàì áüþòñÿ ñêðûòûå ñèëû. 

À çäåñü ó íàñ òåìíûõ äíåé õîðîâîä, 

Âëåêóùèõ çàïàõ ìîãèëû. 

ß âåðþ â Ðîññèþ. Íå íàì, íå íàì 

Ãîòîâèòü åé äíè èíûå. 

Âåäü âñå, ÷òî âåðøèòñÿ, òàê òîëüêî òàì, 

Â äàëåêîé Ñâÿòîé Ðîññèè. 14 

Tak oddawa³a nastroje wielu przedstawicieli rosyjskiej diaspory m³oda poetka 

Irina Knorring, wywieziona z Rosji w wieku 14 lat, zmar³a w 1943 r. w okupowanym 

przez Niemców Pary¿u. 

Przynale¿noœæ œrodowiska pisarzy, ich sytuacja i miejsce w ¿yciu spo³ecznym 

epoki stawa³y siê czynnikami decyduj¹cymi o charakterze uprawianej twórczoœci 

i stawianych jej celach. Dlatego te¿ literatura emigracyjna uwa¿a³a sam¹ 

siebie za stró¿a i kontynuatora najlepszych tradycji literatury rosyjskiej koñca 

XIX wieku. Na tej podstawie mówi siê o transformacji tradycji, jak równie¿ 

pr¹dów i kierunków literackich prze³omu wieków, które na emigracji uzyska³y 

now¹ wartoœæ 15 . Ten bezprecedensowy w historii wzlot myœli twórczej trudno 

t³umaczyæ jedynie czysto materialnymi czynnikami (ostr¹ konkurencj¹, koniecznoœci¹ 

walki o elementarne œrodki prze¿ycia). Poprzez swoj¹ dzia³alnoœæ i postawê 

emigranci pragnêli udowodniæ ca³emu œwiatu, a nade wszystko sobie, ¿e nie 

bacz¹c na ciê¿kie doœwiadczenia, które sta³y siê jej udzia³em, ich ojczyzna nie 

tylko nie zginê³a, ale jak dawniej dysponowa³a ogromnym potencja³em moralnych 

si³ twórczych i w tym skrywa³o siê ziarno jej przysz³ego odrodzenia. Uznaj¹c 

siebie za nieod³¹czn¹ czêœæ Rosji, kontynuowali swoj¹ aktywnoœæ dla przysz³oœci. 

Porównuj¹c pisarzy radzieckich z emigracyjnymi, Gieorgij Adamowicz 

13 Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ. Àíòîëîãèÿ: â 6-òè òò., ò. 1: 1920–1925, 

âñòóïèòåëüíàÿ ñòàòüÿ è íàó÷. ðåä. À. Ë. Àôàíàñüåâ, Ìîñêâà 1990, s. 35. 

14 Ibidem. 

15 A. R. Mochola, op. cit. 

81


przyznaje: „Ó íàñ, â ýìèãðàöèè, òàëàíòîâ, êîíå÷íî, íå áîëüøå. Íî ó íàñ 

îñòàëàñü íåïðèêîñíîâåííîé ëè÷íàÿ òâîð÷åñêàÿ îòâåòñòâåííîñòü – æèâîòâîðÿùåå 

óñëîâèå âñÿêîãî äóõîâíîãî ñîçèäàíèÿ, ó íàñ îñòàëîñü ïðàâî âûáîðà, 

ñîìíåíèÿ è èñêàíèÿ, è ïîýòîìó â íåêîòîðûõ îáëàñòÿõ íàì â ñàìîì äåëå 

ñóæäåíî áûëî ïðåäñòàâëÿòü òó Ðîññèþ, ãîëîñ êîòîðîé íà ðîäíîé çåìëå áûë 

â òå÷åíèå ñîðîêà ñ ëèøíèì ëåò çàãëóøåí” 16 . 

Z kolei Edward Brown w ksi¹¿ce Literatura rosyjska po rewolucji podaje 

nastêpuj¹ce czynniki warunkuj¹ce osobliwoœci literatury emigracyjnej: 

– koniecznoœæ umocnienia twórczoœci jako swojego rodzaju protestu, 

– wolnoœæ od cenzury, 

– brak bezpoœrednich kontaktów z rosyjskim czytelnikiem i osi¹gniêciami 

literackimi w ojczyŸnie, 

– bezpoœredni kontakt z nierosyjskim œrodowiskiem socjalnym i literackim, 

– a jako czynnik najwa¿niejszy wskazuje – doœwiadczenie literackie w warunkach 

¿ycia na emigracji 17 . 

Literatura ukszta³towana w takich warunkach, pomimo rozproszenia na ca- 

³ej kuli ziemskiej, pozbawiona narodowej przestrzeni, zdo³a³a zachowaæ i rozwijaæ 

najcenniejsze tradycje kultury narodowej. Wraz z poszczególnymi etapami 

tej „drogi przez mêkê” wykrystalizowa³ siê tak¿e kulturowy ³añcuch: powstanie 

w diasporze rosyjskich centrów, organizacji spo³ecznych, czasopism, gazet, kó³ 

literackich, wydawnictw 18 . Jednym s³owem, okreœlona atmosfera niezbêdna do 

powstania dorobku literackiego. W stosunkowo krótkim czasie rosyjska diaspora 

stworzy³a swoj¹ odrêbn¹ historiê, z kolejnymi okresami: prób¹ „przeciwstawienia” 

– rezygnacj¹ – ucieczk¹ – rozproszeniem – nostalgi¹ – ocen¹ przesz³oœci – 

uœwiadomieniem misji. 

Aby emigracja nie przekszta³ci³a siê w zwyk³¹ ucieczkê do miejsc, gdzie ¿yje 

siê ³atwiej i bezpieczniej, powinna mieæ swoje g³êbokie wyt³umaczenie, zewnêtrzne 

– w czynach, wewnêtrzne – w œwiadomoœci. Sens w³asnego istnienia, uœwiadamiany 

przez samych emigrantów, przekszta³ci³ siê w misjê: „Â »ðóññêîì èñõîäå« 

– óøëè ñî ñâîèõ íàñèæåííûõ ìåñò ìèëëèîíû ëþäåé, […] ëþäè ýòè 

ðàññåÿëèñü ïî ìèðó, íåñÿ ñ ñîáîé âñþäó ýëåìåíû ñòàðîé ðóññêîé êóëüòóðû, 

ñïàñåííîé îò êàòàñòðîôè÷åñêîãî øêâàëà. È ïîòîìó, êóäà áû èõ íè çàíîñèëî, 

îíè íåñëè ñ ñîáîé àðîìàò ðîäèíû, êîòîðûé âûòðàâëÿëñÿ äîìà îãíåì è ìå÷îì, 

16 Ã. Àäàìîâè÷, Âêëàä ðóññêîé ýìèãðàöèè â ìèðîâóþ êóëüòóðó, Ïàðèæ 1961, s. 13. 

17 E. Brown, Russian Literature since the Revolution, London 1982; podajê wg: À. À. Èîíèíà, 

Îáùàÿ õàðàêòåðèñòèêà ëèòåðàòóðû ðóññêîãî çàðóáåæüÿ (ïåðâàÿ âîëíà) â îöåíêå ñîâðåìåííîé 

àíãëî-ÿçû÷íîé ñëàâèñòèêè, Ìîñêâà 1995, s. 22. 

18 Zob. Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ..., s. 30–31.


è êàçàëèñü íå ñòîëüêî ïðîòèâíèêàìè âëàñòè, ñêîëüêî õðàíèòåëÿìè íàöèîíàëüíîé 

òðàäèöèè” 19 – pisa³ W³adimir Dawatc. 

Poczucie misyjnoœci by³o zgodne z ogóln¹ tendencj¹ ca³ej nowo¿ytnej literatury 

rosyjskiej, która od Proroka (Ïðîðîê) Puszkina do autora Ciê¿kiej liry 

(Òÿæåëàÿ ëèðà) W³adys³awa Chodasiewicza, jak przekonuje Igor Suchych, autor 

eseju zatytu³owanego Literatura rosyjska: œwiadectwo?, proroctwo?, prowokacja? 

20 , rodzi³a siê pod znakiem idei s³owa rozumianego jako proroctwo, idei poety, 

pisarza jako mêdrca, proroka, mêczennika. Do wzorca proroka nawi¹zywano w³aœnie 

na emigracji: „prawdziwi prorocy, którzy na serio potraktowali uœwiêcon¹ 

przez tradycjê narodow¹ misjê pisarza […] – znaleŸli siê w opozycji: w podziemiu, 

na emigracji. Rosyjska idea literatury, s³owa jako napêdu wszystkiego, stanowi 

– w przeœwiadczeniu petersburskiego literaturoznawcy – jeden z narodowych 

mitów kulturowych Rosji” 21 . A zatem misja rosyjskiej emigracji powsta³a nie dlatego, 

¿e emigranci zapragnêli j¹ stworzyæ, lecz dlatego, ¿e nie sposób by³o od niej 

uciec: „Áåç âîçâûøåííîãî ñîçíàíèÿ èçâåñòíîé ñâîåé ìèññèè, ñâîåãî ïîñëàííè÷åñòâà 

– íåò ýìèãðàöèè, åñòü òîëïà áåæåíöåâ, èùóùèõ ðîäèíû òàì, ãäå 

ëó÷øå” 22 – pisa³ W³adys³aw Chodasiewicz w maju 1933 r. 

Misja literatury emigracyjnej zawiera³a siê przede wszystkim w pos³annictwie, 

które pojmowano jako przekaz tradycji kulturowych. Opuszczaj¹cym ojczyznê 

towarzyszy³o przekonanie, ¿e wkrótce do niej powróc¹ 23 , dlatego szczególny 

nacisk k³adli na zachowanie narodowej to¿samoœci 24 . Emigranci rosyjscy 

chêtnie porównywali siê do dzieci Izraela, którzy „chronili” ojczyznê w samych 

sobie. Rosja to oni – emigranci. Jak podkreœla Anna WoŸniak 25 , spoœród wielu 

pokoleñ emigrantów ró¿nych narodów, które tak¿e doœwiadczy³y wygnania, tu- 

³actwa, pielgrzymstwa, jedynie emigracja rosyjska postrzega³a siebie jako 

19 Â. Äàâàòö, Ãîäû. Î÷åðêè ïÿòèëåòíåé áîðüáû, Áåëãðàä 1926; cyt wg: Å. Ï. ×åëûøåâ, 

Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðîññèéñêîé ýìèãðàöèè, [w:] Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ..., ðåä. 

Î. Í. Ìèõàéëîâ, s. 5. 

20 Ì. Ñóõèõ, Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà: ñâèäåòåëüñòâî?, ïðîðî÷åñòâî?, ïðîâîêàöèÿ?, 

„Çâåçäà” 1998, nr 4. 

21 K. Lis, Topos poety-proroka w poezji rosyjskiej romantycznej, „Studia Rusycystyczne Akademii 

Œwiêtokrzyskiej”, pod red. A. Jankowskiego, t. 11, Kielce 2002, s. 40. 

22 Â. Õîäàñåâè÷, Ëèòåðàòóðà â èçãíàíèè. Êîëåáëåìûé òðåíîæíèê, Ìîñêâà 1991, s. 442. 

23 Zob. Á. Çàéöåâ, Èçãíàíèå, [w:] Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà â ýìèãðàöèè, ïîä ðåä. 

Í. Ïîëòàðàöêîé, Ïèòòñáóðã 1972, s. 3. 

24 Ï. Å. Êîâàëåâñêèé, Çàðóáåæíàÿ Ðîññèÿ. Èñòîðèÿ è êóëüòóðíî-ïðîñâåòèòåëüñêàÿ 

ðàáîòà çà ïîëâåêà. 1920–1970, Ïàðèæ 1971; Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðóññêîé ýìèãðàöèè, 1917–1940, 

ïîä ðåä. Å. Ï. ×åëûøåâà, Ä. Ì. Øàõîâñêîãî, 1–2, Ìîñêâà 1994; À. Ã. Ñîêîëîâ, Ñóäüáû ðóññêîé 

ëèòåðàòóðíîé ýìèãðàöèè 1920-õ ãã., Ìîñêâà 1991, s. 12–37. 

25 A. WoŸniak, Wstêp, [w:] Duchowoœæ i sacrum w literaturze emigracyjnej S³owian Wschodnich, 

pod red. A. WoŸniak, M. Kaweckiej, Lublin 2002, s. 7. 

83


„Nowy Izrael” w niewoli babiloñskiej, jako „jeszcze jeden statek »myflower«, 

uwo¿¹cy ze zbezczeszczonej ojczyzny ziarna przysz³ego odrodzenia moralnego 

(tak w XVII w. purytanie zmierzali z Europy do brzegów Nowego Œwiata)” 26 . 

Na œwiadomoœæ narodow¹ sk³adaj¹ siê: historia, kultura, jêzyk, poczucie 

wspólnoty i wiara, a wspania³ym ich noœnikiem jest literatura 27 . Dlatego te¿, jak 

zauwa¿a Monika ¯ydek, pisarze „pierwszej fali” emigracji rosyjskiej kontynuowali 

przede wszystkim tradycje dziewiêtnastowiecznej literatury rosyjskiej, ale 

du¿e znaczenie mia³ równie¿ prze³om modernistyczny ze swoimi specyficznymi 

koncepcjami sztuki, filozofii i religii. W utworach emigracyjnych odnajdujemy 

tak¿e liczne nawi¹zania do literatury staroruskiej, która przechowuje archetypy 

spraw najcenniejszych dla Rosjanina, czyli to, co za Bogdanem Suchodolskim 

wolno nazwaæ „¿yw¹ tradycj¹” 28 . Jednak¿e misjê mo¿na rozumieæ zgo³a odmiennie, 

podkreœlaj¹c, ¿e – niezale¿nie od pora¿ki w wojnie domowej – miliony 

Rosjan przejawia³y nieprzejednan¹ wrogoœæ wobec bolszewickiego re¿imu i jego 

ideologii, udowadniaj¹c œwiatu, ¿e zaprzecza on rosyjskim wartoœciom, tradycjom, 

rosyjskiej œwiadomoœci. By³a to zatem, po pierwsze, misja ratowania 

rosyjskiej godnoœci, po drugie, misja walki z si³ami zniszczenia (komunizmu). 

Z powy¿szych jednoznacznie wynika³a i trzecia – misja poœwiadczaj¹ca istnienie 

z³a (totalitaryzmu) gro¿¹cego ca³ej ludzkoœci. 

W³aœnie w takich trzech aspektach widzia³ sens istnienia rosyjskiej emigracji 

Iwan Bunin i zawar³ to w swojej mowie Misja emigracji rosyjskiej, wyg³oszonej 

16 lutego 1924 r. w Pary¿u: „[...] ìû òàê èëè èíà÷å íå ïðèíÿëè æèçíè, 

âîöàðèâøåéñÿ ñ íåêîòîðûõ ïîð â Ðîññèè, áûëè â òîì èëè èíîì íåñîãëàñèè, 

â òîé èëè èíîé áîðüáå ñ ýòîé æèçíüþ è, óáåäèâøèñü, ÷òî äàëüíåéøåå 

ñîïðîòèâëåíèå íàøå ãðîçèò íàì ëèøü áåñïëîäíîé, áåññìûñëåííîé 

ãèáåëüþ, óøëè íà ÷óæáèíó... 

Ìèññèÿ – ýòî çâó÷èò âîçâûøåíî. Íî ìû âçÿëè è ýòî ñëîâî âïîëíå 

ñîçíàòåëüíî, ïàìÿòóÿ åãî òî÷íûé ñìûñë... Íàñ, ðàññåÿííûõ ïî ìèðó, îêîëî 

òðåõ ìèëëèîíîâ. Èñêëþ÷èòå èç ýòîãî ãðîìàäíîãî ÷èñëà äåñÿòêè è äàæå 

ñîòíè òûñÿ÷ ïîïàâøèõ â ýìèãðàíòñêèé ïîòîê óæå ñîâñåì íåñîçíàòåëüíî, 

ñîâñåì ñëó÷àéíî; èñêëþ÷èòå òåõ, êîòîðûå, áóäó÷è ïðîòèâíèêàìè (âåðíåå, 

ñîïåðíèêàìè) íûíåøíèõ âëàäûê Ðîññèè, ñóòü îäíàêî èõ êðîâíûå áðàòüÿ; 

26 Æ. Íèâà, Ðóññêèå èçãíàííèêè, [w:] idem, Âîçâðàùåíèå â Åâðîïó. Ñòàòüè î ðóññêîé 

ëèòåðàòóðå, ïåðåâîä ñ ôðàíö. Å. Ý. Ëÿìèíîé, Ìîñêâà 1999, s. 265. 

27 Zob. has³o: „œwiadomoœæ narodowa”, [w:] Encyklopedia, t. 18, pod red. J. Rawicza, 

Z. Bydliñskiej-Czernuszczyk, E. Maziarskiej, W. Ostrowskiej, E. Jewdokimowa, W. Gorlewskiego, 

M. Kossakowskiego, PWN, Warszawa 1996, s. 239–240. 

28 M. ¯ydek, Wizerunek œwiêtego w twórczoœci emigrantów rosyjskich „pierwszej fali”, 

[w:] Wielkie tematy w literaturach s³owiañskich, „Slavica Wratislaviensia” 2003, t. CXXII, s. 181.


èñêëþ÷èòå èõ ïîñîáíèêîâ, â íàøåé ñðåäå ïðåáûâàþùèõ ñ öåëüþ ïîêîðèòü 

íàñ ïåðåä ëèöîì ÷óæåçåìöåâ è ðàçëàãàòü íàñ: îñòàíåòñÿ âñå-òàêè íå÷òî 

òàêîå, ÷òî äàæå îäíîé ñâîåé ÷èñëåííîñòüþ ãîâîðèò î ñòðàøíîé âàæíîñòè 

ñîáûòèé, ðóññêóþ ýìèãðàöèþ ñîçäàâøèõ, è äàåò ïîëíîå ïðàâî ïîëüçîâàòüñÿ 

âûñîêèì ÿçûêîì. Íî ÷èñëåííîñòü íàøà äàëåêî íå âñå. Åñòü åùå íå÷òî, ÷òî 

ïðèñâàèâàåò íàì íåêîå çíà÷åíèå. Èáî ýòî íå÷òî çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî 

ïîèñòèíå ìû íåêèé ãðîçíûé çíàê ìèðó è ïîñèëüíûå áîðöû çà âå÷íûå, 

áîæåñòâåííûå îñíîâû ÷åëîâå÷åñêîãî ñóùåñòâîâàíèÿ, íûíå íå òîëüêî 

â Ðîññèè, íî è ïîâñþäó ïîøàòíóâøèåñÿ. 

Åñëè áû äàæå íàø èñõîä èç Ðîññèè áûë òîëüêî èíñòèíêòèâíûì 

ïðîòåñòîì ïðîòèâ äóøåãóáñòâà è ðàçðóøèòåëüñòâà, âîöàðèâøåãîñÿ òàì, òî 

è òîãäà íóæíî áûëî ñêàçàòü: »Âçãëÿíè, ìèð, íà ýòîò âåëèêèé èñõîä 

è îñìûñëè åãî çíà÷åíèå. Âîò ïåðåä òîáîé ìèëëèîí èç ÷èñëà ëó÷øèõ ðóññêèõ 

äóø, ñâèäåòåëüñòâóþùèõ, ÷òî íå âñÿ Ðîññèÿ ïðèåìëåò âëàñòü, íèçîñòü 

è çëîäåÿíèÿ åå çàõâàò÷èêîâ; ïåðåä òîáîé ìèëëèîí äóø, îáëå÷åííûõ 

â ãëóáî÷àéøèé òðàóð, äóø, êîèì áûëî äàíî âèäåòü ãèáåëü è ñðàì îäíîãî èç 

ñàìûõ ìîãóùåñòâåííûõ çåìíûõ öàðñòâ è çíàòü, ÷òî ýòî öàðñòâî åñòü ïëîòü 

è êðîâü èõ... «. 

[...] Ñîòíè òûñÿ÷ èç íàøåé ñðåäû âîññòàëè âïîëíå ñîçíàòåëüíî 

è äåéñòâåííî ïðîòèâ âðàãà, íûíå ñòîëèöó ñâîþ èìåþùåãî â Ðîññèè, íî 

ïðèòÿçàþùåãî íà ìèðîâîå âëàäû÷åñòâî, ñîòíè òûñÿ÷ ïðîòèâîáîðñòâîâàëè 

åìó âñÿ÷åñêè, â ïîëíóþ ìåðó ñâîèõ ñèë, ìíîãèìè ñìåðòÿìè çàïå÷àòëåëè 

ñâîå ïðîòèâîáîðñòâî – è åùå íåèçâåñòíî, ÷òî áûëî áû â Åâðîïå, åñëè áû íå 

áûëî ýòîãî ïðîòèâîáîðñòâà. [...] 

Íî òåì íå ìåíåå ìèññèÿ ðóññêîé ýìèãðàöèè... ìèññèÿ ýòà çàêëþ÷àåòñÿ 

íûíå â ïðîäîëæåíèè ýòîãî íåïðèÿòèÿ âðàãîâ Ðîñcèè è â îæèäàíèè äíÿ, 

êîãäà Àíãåë îòâàëèò êàìåíü îò ãðîáà åå... Ãîâîðèëè – ñêîðáíî è òðîãàòåëüíî 

– ãîâîðèëè íà äðåâíåé Ðóñè: »Ïîäîæäåì, ïðàâîñëàâíûå, êîãäà Áîã 

ïåðåìåíèò îðäó«. Äàâàéòå ïîäîæäåì è ìû. Ïîäîæäåì ñîãëàøàòüñÿ íà 

íîâûé »ïîõàáíûé«ìèð ñ íûíåøíåé îðäîé” 29 . 

Iwan Bunin, jak i wiêkszoœæ emigrantów, nie móg³ wiedzieæ, ¿e oczekiwanie 

przeci¹gnie siê na wiele dziesiêcioleci. Misja, o której mówi³ rosyjski noblista, 

znalaz³a swoisty wyraz w umocnieniu siê prawos³awia. Tê misjê Michai³ Nazarow 

okreœli³ mianem „misji ziarna” („åñëè ïøåíè÷íîå çåðíî, ïàäøè â çåìëþ, 

29 È. Áóíèí, Ìèññèÿ ðóññêîé ýìèãðàöèè, [w:] idem, Ïóáëèöèñòèêà 1918–1953 ãîäîâ, ïîä 

ðåä. Î. Í. Ìèõàéëîâà, Ìîñêâà 1998, s. 148. Zob. tak¿e: idem, Ìèññèÿ ðóññêîé ýìèãðàöèè, 

„Ñëîâî” 1990, nr 10. Por. Ì. Íàçàðîâ, Ïðîáëåìû âîñïèòàíèÿ ìîëîäåæè â ýìèãðàöèè, „Ðóññêàÿ 

ìûñëü” 26 wrzeœnia 1986. 

85


íå óìðåò, òî îñòàíåòñÿ îäíî; à åñëè óìðåò, òî ïðèíåñåò ìíîãî ïëîäà”, Èí, 

XII, 24 30 ). Poeta i krytyk literacki Jurij Terapiano, jak wielu innych pisarzy 

emigracyjnych, misjê literatury rosyjskiej widzia³ w tym, a¿eby w przysz³oœci, 

kiedy zmieni¹ siê okolicznoœci, przekazaæ przedrewolucyjn¹ kulturê nowym pokoleniom, 

chocia¿ w ograniczonym stopniu. Rozpatruj¹c znaczenie emigracji 

dla samej Rosji, Michai³ Nazarow wyró¿nia trzy podstawowe funkcje: pierwsza 

– to zachowanie pamiêci o przedrewolucyjnej Rosji i jej œwiadomoœci narodowej, 

pozostawanie w miarê mo¿liwoœci swoistym „blokiem pamiêci” swojej nacji, 

zachowanie poza granicami ojczyzny „ma³ej Rosji”; druga – pomoc si³om 

antykomunistycznym w kraju; trzecia – uœwiadomienie znaczenia rewolucji 

w historii ogólnoœwiatowej. 

Misjê literatury emigracyjnej jej twórcy rozumieli w ró¿ny sposób, lecz 

wszyscy byli zgodni co do jednego: u jej podstaw le¿a³o umocnienie zasady 

swobody twórczej jako przeciwwagi wobec si³ zniewalaj¹cych literaturê. Przypomnijmy 

interesuj¹c¹ w tym kontekœcie dyskusjê wywo³an¹ wyst¹pieniem Zinaidy 

Gippius Literatura rosyjska na wygnaniu (Ðóññêàÿ ëèòåðàòóðà 

â èçãíàíèè, referat wyg³oszony w 1927 r. w ramach spotkañ salonu literackiego 

„Çåëåíàÿ ëàìïà” w Pary¿u). Rosyjska emigrantka odnotowywa³a umiejêtnoœæ 

uczenia siê absolutnej wolnoœci s³owa jako fakt szczególnej odmiany misji literatury 

rosyjskiej na wygnaniu: „Íàó÷èòüñÿ ñâîáîäå – ÷òî ýòî çíà÷èò?... Ýòî 

çíà÷èò íàéòè äëÿ ñåáÿ, äëÿ âñåõ è äëÿ êàæäîãî ìàêñèìóì åå ìåðû, 

ñîîòâåòñòâóþùèé âðåìåíè. À âûó÷èòüñÿ ñâîáîäå – ïîæàëóé, ãëàâíàÿ 

çàäà÷à, çàäàííàÿ ýìèãðàöèè” 31 . Z uczuciem wielkiej goryczy zauwa¿y³a ponadto: 

„Íåêîãäà õîçÿèí çåìëè ðóññêîé, Ïåòð, ïîñûëàë ìîëîäûõ íåäîðîñëåé 

â Åâðîïó – íà ëþäåé ïîñìoòðåòü, ïîó÷èòüñÿ »íàóêàì«. À ÷òî åñëè è íàñ 

êàêîé-òî Õîçÿèí ïîñëàë òóäà æå, òîæå ïîó÷èòüñÿ – ìåæäó ïðî÷èì è íàóêå 

ìàëî íàì çíàêîìîé – Ñâîáîäå? È íåäîðîñëè ïëàêàëèñü. È íåäîðîñëÿì ïóòü 

íàçàä áûë çàêàçàí, ïîêà ñâîåãî íå èñïîëíÿò. Ìû òóò ñòîíåì ñ óòðà äî 

âå÷åðà: »Ðîññèÿ, Ðîññèÿ«, ê íåé òÿíåìñÿ, äà åùå ãîðäèìñÿ – ìû ñòîèì 

ëèöîì ê Ðîññèè. À ÷òî, åñëè îòäàâàÿ âñå íàøå âðåìÿ íà ýòî ñòîÿíèå, ìû òàê 

è îñóæäåíû ñòîÿòü è íèêàêîé Ðîññèè íå ïîëó÷èì” 32 . 

30 Ì. Íàçàðîâ, Ìèññèÿ ðóññêîé ýìèãðàöèè, Ñòàâðîïîëü 1992, s. 6. Zob. tak¿e: 

Ä. Êîíñòàíòèíîâ, Ìèññèÿ ðîññèéñêîé ýìèãðàöèè, [w:] Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðîññèéñêîé 

ýìèãðàöèè..., t. 2, s. 221–226. 

31 Þ. Òåðàïèàíî, Ëèòåðàòóðíàÿ æèçíü ðóññêîãî Ïàðèæà çà ïîëâåêà (1924–1974): Ýññå, 

âîñïîìèíàíèÿ, ñòàòüè, Ïàðèæ – Íüþ-Éîðê 1987, s. 52. 

32 Ibidem, s. 69. Kontynuacjê rozwa¿añ Zinaidy Gipppius stanowi artyku³ wstêpny pt. Îïûò 

ñâîáîäû, który poetka przygotowa³a do tomu Ëèòåðàòóðíûé ñìîòð, wydanego w 1939 r. pod redakcj¹ 

Dymitra Mere¿kowskiego. Autorka analizuje w nim, na ile zmienia³y siê historycznie warunki funkcjonowania 

twórcy w przed- i porewolucyjnej Rosji w aspekcie szeroko rozumianej kategorii wolnoœci.


WypowiedŸ Zinaidy Gippius to jeden z wielu g³osów w powszechnej w tym 

œrodowisku dyskusji o stanie duchowym rosyjskiej emigracji 33 . Zadaniem literatury 

by³o zatem zachowanie i odtworzenie poprzedniej spójnoœci. Tak¹ rolê zaczê³o 

w owym czasie odgrywaæ czasopismo „Ñîâðåìåííûå çàïèñêè” (Pary¿ 1920–1940) 34 . 

W kontekœcie wspomnianej dyskusji szczególne miejsce zajmowa³ problem m³odzie¿y 

literackiej. Nina Berberowa twardo broni³a prawa m³odzie¿y do nazywania 

siê rosyjsk¹ i jednoczeœnie pisania nie o Rosji, lecz o swoim emigracyjnym ¿yciu. 

Polemizowa³a z Zinaid¹ Gippius: „Ìîæíî âñþ æèçíü ïèñàòü î äæàñ-áàíäå, 

îñòàâàÿñü ðóññêèì ïèñàòåëåì”. M³odzie¿ – twierdzi³a pocz¹tkuj¹ca pisarka – nie 

mo¿e dopuœciæ do tego, by „åå âñåðüåç óâåðèëè, ÷òî îíà ìåðòâà, èáî æèâåò 

â Åâðîïå, â êîòîðîé âñå ðóññêèå çàäûõàþòñÿ. Îíà ñ÷èòàåò èçãíàíèå 

òðàãåäèåé... È, cîçíàòåëüíî îòíîñÿñü ê ýòîé òðàãåäèè, îíà æåðòâóåò ñâîèì 

ïðåáûâàíèåì â Ðîññèè ðàäè òîãî ãëóáîêîãî äåëà, êîòîðîãî òàì ñåé÷àñ äåëàòü 

íåëüçÿ” 35 . Wiêkszoœæ przedstawicieli „pierwszej fali” emigracji rosyjskiej tak 

w³aœnie pojmowa³o swoj¹ misjê, szczególnie na pocz¹tkowym jej etapie. Tê funkcjê 

literatura emigracyjna wype³ni³a w dostatecznym stopniu: w bogatej memuarystyce 

i utworach artystycznych, podobnie jak i niegdyœ w literaturze klasycznej, 

odzwierciedli³a, zachowuj¹c jej duchowe cennoœci, rosyjsk¹ cywilizacjê, która – 

jak siê zdawa³o – w Rosji zosta³a utracona na zawsze... 

Powy¿sze zadanie mog³o byæ samozachowawczo realizowane dopóty, dopóki 

¿yli i dzia³ali ludzie, którzy poprzedni¹ Rosjê pamiêtali, którzy stali siê spadkobiercami 

ogólnonarodowej pamiêci. A takich stopniowo by³o coraz mniej. 

Kontynuowanie powy¿szej funkcji nie mia³o sensu bez kontaktów z Wielk¹ 

Rosj¹. Dlatego te¿ niezwykle istotna by³a te¿ druga funkcja: pomoc tym si³om 

w ojczyŸnie, które przeciwstawia³y siê komunistycznemu eksperymentowi. Najbardziej 

aktywnie wyra¿a³a siê ona w d¹¿eniu przedstawicieli rosyjskiej diaspory 

wspólnie z si³ami w Rosji do osi¹gniêcia zmian politycznych. W wype³nieniu 

tej funkcji mo¿na widzieæ przejaw moralnego d³ugu emigracji wobec Ojczyzny. 

I wreszcie trzecia funkcja emigracji – twórcza: uœwiadomienie tragicznego 

doœwiadczenia rewolucji jako doœwiadczenia ogólnoœwiatowego, zdanie sobie 

sprawy z tego, do czego jest zdolny cz³owiek w ró¿nych systemach spo³ecznych, 

33 Zob. m.in.: Í. À. Áîãîìîëîâ, Îá îäíîé ëèòåðàòóðíî-ïîëèòè÷åñêîé ïîëåìèêå 1927 ã., 

[w:] Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðîññèéñêîé ýìèãðàöèè..., t. 2, s. 25–33; È. Â. Êîíäàêîâ, Ðóññêàÿ 

ýìèãðàöèÿ êàê ôåíîìåí êóëüòóðû, [w:] ten¿e, Ââåäåíèå â èñòîðèþ ðóññêîé êóëüòóðû, Ìîñêâà 

1997, s. 419–422. 

34 Zob.: „Ñîâðåìåííûå çàïèñêè”, [w:] Ëèòåðàòóðíàÿ ýíöèêëîïåäèÿ ðóññêîãî çàðóáåæüÿ 

(1918–1940), ïîä. ðåä. À. Í. Íèêîëþêèíà, ò. 2, ÷. III: C-ß, Ìîñêâà 1998, s. 20–33. 

35 Cyt. za: Â. Â. Àãåíîñîâ, Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî çàðóáåæüÿ (1918–1996), Ìîñêâà 1998, 

s. 32–33. 

87


odkrycia nowego poziomu „idei rosyjskiej” jako syntezy doœwiadczenia ogólnoludzkiego. 

W³aœnie na podstawie tego doœwiadczenia mo¿na okreœliæ duchowy 

stan ca³ej ludzkoœci, zrozumieæ gro¿¹ce jej nowe niebezpieczeñstwa w tragicznym 

XX wieku. 

Podsumowanie takiego aspektu w doœwiadczeniach rosyjskiej emigracji mo- 

¿emy odnaleŸæ w pracach publicysty i historyka Cerkwi – Gieorgija Fiedotowa: 

„Ñ òîé ãîðû, ê êîòîðîé ïðèáûë íàø êîâ÷åã, íàì îòêðûëèñü ãðàíäèîçíûå 

ïåðñïåêòèâû: âîèñòèíó «âñå öàðñòâà ìèðà è ñëàâà èõ» – âåðíåå, èõ ïîçîð 

[...] ìû îäíè ìîæåì âèäåòü îáà ñêëîíà – â Åâðîïó è â Ðîññèþ: äåéñòâèòåëüíîñòü, 

êàê îíà åñòü, áåç ðóìÿí è ïðèêðàñ” 36 . Stanowisko Fiedotowa przywo³ujemy 

nieprzypadkowo. Wszak ogromn¹ rolê w tym procesie odegra³a prawos³awna 

Cerkiew – w³aœnie ona sta³a siê duchowym rdzeniem rosyjskiej emigracji, 

bez niej wype³nienie wymienionych wy¿ej funkcji by³oby trudne 37 . 

Droga emigracyjnych rozterek nieuchronnie wiod³a do Cerkwi, bo – jak pyta 

retorycznie bohaterka w filmie Pokuta (Ïîêàÿíèå) Tengiza Abuladze – „có¿ to 

za droga, która nie wiod³aby do Cerkwi?” 38 . Dlatego rosyjscy uchodŸcy twierdzili, 

¿e najlepsze cechy inteligencji rosyjskiej wynikaj¹ z tradycji cerkiewnej 39 . 

W chrzeœcijañstwie dostrzegali oni szczególn¹ si³ê, mog¹c¹ odrodziæ Rosjan; 

wysunêli has³o ekumenizacji ¿ycia („âîöåðêîâëåíèå âñåé æèçíè”) 40 . 

„Ìû íå â èçãíàíèè, ìû â ïîñëàíèè” 41 – pisa³a Nina Berberowa. Symboliczne 

s³owa rosyjskiej poetki wielokrotnie powtarzali emigranci, którzy trakto- 

36 Ã. Ôåäîòîâ, Ðîññèÿ, Åâðîïà è ìû, „Íîâûé ãðàä” 1932, nr 2. 

37 W dziele podejmowania misji, rozumianej jako zachowanie tradycji, du¿e znaczenie odegra- 

³a Cerkiew. W latach dwudziestych i trzydziestych Rosjanie przekonywali, ¿e misj¹ emigracji rosyjskiej 

„pierwszej fali” by³o pos³annictwo religijne. Tezy te propagowano na ³amach czasopism 

religijnych („Ïóòü”, „Âåñòíèê Ðóññêîãî Õðèñòèàíñêîãî Äâèæåíèÿ”, „Íîâûé ãðàä”). Zob. na ten 

temat: A. WoŸniak, Wstêp, [w:] Duchowoœæ i sacrum..., s. 7–8; Á. Åìåëüÿíîâ, À. È. Íîâèêîâ, 

Ðóññêàÿ ôèëîñîôèÿ ñåðåáðÿíîãî âåêà. Êóðñ ëåêöèé, Åêàòåðèíáóðã 1995; Ì. Ðàåâ, Öàðñòâî 

Áîæèå âíóòðè íàñ åñòü. Öåðêîâü è ðåëèãèÿ â äèàñïîðå, [w:] idem, Ðîññèÿ çà ðóáåæîì: 

èñòîðèÿ êóëüòóðû ðóññêîé ýìèãðàöèè. 1919–1939, Ìîñêâà 1994. 

38 Tengiz Abu³adze (1924–1994) – gruziñski re¿yser filmowy. Alegoryczny dramat polityczny 

Pokuta stanowi rozrachunek z epok¹ stalinowsk¹. Zob. P. Przesmycki, Trzy drogi, „W Drodze” 

2002, nr 4 (344). 

39 E. Kucharska, J. Mianowska, „Ñâÿòàÿ Ðóñü” â òâîð÷åñòâå ïèñàòåëåé ïåðâîé âîëíû 

ýìèãðàöèè, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria IX, Warszawa 1998, s. 180. 

40 Ðóññêîå ðåëèãèîçíîå ñîçíàíèå â èçãíàíèè (íà ìàòåðèàëå òåàòðîëîãèè Á. Ê. Çàéöåâà 

„Ïóòåøåñòâèå Ãëåáà”), [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria X: Literaturoznawstwo. Kulturologia. 

Folklorystyka, Warszawa 2003, s. 208. Zob. tak¿e: Í. Çåðíîâ, Çàêàòíûå ãîäû, „Ñåãîäíÿ” 

22 lutego 1994, s. 9; idem, Ðóññêîå ðåëèãèîçíîå âîçðîæäåíèå XX âåêà, Ïàðèæ 1991; À.Â. Ïîïîâ, 

Òðè çàâåòà: äóõîâíîå íàñëåäèå ðóññêîé èíòåëëèãåíöèè â ýìèãðàöèè, [w:] Ìàòåðèàëû 

êîíôåðåíöèè: Ðîññèéñêàÿ èíòåëëèãåíöèÿ: êðèòèêà èñòîðè÷åñêîãî îïûòà, Åêàòåðèíáóðã 2001. 

41 Niezale¿nie od naszego przekonania, ¿e autork¹ tych s³ów jest Nina Berberowa, w literaturze 

przedmiotu pojawiaj¹ siê i inne sugestie. Zdaniem niektórych historyków literatury autorstwo


wali emigracjê jako „ïîñîëüñòâî Ðîññèè â Åâðîïó è ñ äðóãîé ñòîðîíû, – êàê 

ïðèáåæèùå íàöèîíàëüíîé êóëüòóðû è èäåéíî-äóõîâíàÿ îñíîâà áóäóùåãî 

âîçðîæäåíèÿ îòå÷åñòâà” 42 . Sens poetyckiej formu³y mo¿na interpretowaæ tak¿e 

w nowym kontekœcie, wszak duchowe bogactwa, stworzone w warunkach owego 

„pos³annictwa” na wygnaniu, staj¹ siê czêœci¹ kultury narodowej tak¿e czasów 

wspó³czesnych. Wadim Krejd, wspó³czesny poeta i znawca rosyjskiej literatury 

na wychodŸstwie, tak pisa³ o misji emigracji w przedmowie do tomu 

Wspomnienia o srebrnym wieku: „Artyœci emigranci oderwani zostali od ojczystej 

gleby, zaœ ci, co pozostali w Rosji, pozbawieni byli atmosfery wolnoœci. 

Jednak¿e emigracja widzia³a swoj¹ misjê w zachowaniu duchowych wartoœci 

tak niedawno odrodzonej Rosji i w przekazaniu tego dziedzictwa wyzwolonej 

Rosji” 43 . W wywiadzie, opublikowanym na ³amach czasopisma „Çâåçäà”, Igor 

Frojanow podkreœla: „ß âèæó ìèññèþ ðóññêîé ýìèãðàöèè ïðåæäå âñåãî 

â òîì, ÷òîáû îíà ïî ìåðå ñâîèõ ñèë äîíîñèëà äî çàïàäíîé îáùåñòâåííîñòè 

ïðàâäó î Ðîññèè è ðóññêîì íàðîäå” 44 . Wziêcie na siebie mesjañskiej roli 

skarbnicy narodowej tradycji literackiej stanowi³o wybór trudny, ale konieczny. 

Dlatego te¿ symboliczna „kotwica”, do której odwo³ywa³ siê Gieorgij Adamowicz 

w przedmowie do jednej z pierwszych antologii poezji emigracyjnej, zosta- 

³a podniesiona, a nie rzucona 45 . A zatem zatoniêcie na bezkresnych obcych wodach 

niebytu i têsknoty nie mia³o miejsca. 

Wype³nienie wielop³aszczyznowej misji wymaga³o spe³nienia szczególnych 

warunków istnienia za granic¹. Rosyjska emigracja stworzy³a i rozwija³a system 

szkolnictwa narodowego na wszystkich poziomach edukacji, od podstawowego 

do akademickiego. Powstawa³y tak¿e towarzystwa naukowe, regularnie odbywa- 

tych wymownych s³ów nale¿y przypisaæ Dymitrowi Mere¿kowskiemu, który mia³by je wypowiedzieæ 

w 1921 r. (zob. „Çåëåíàÿ ëàìïà”. Áåñåäà III, „Íîâûé êîðàáëü” 1927, nr 2, s. 41). Przywo- 

³uje je w swojej ksi¹¿ce Roman Gul (zob. Î. Êîðîñòåëåâ, Àïîëîãèÿ ýìèãðàöèè Ðîìàíà Ãóëÿ, 

[w:] Ð. Ãóëü, ß óíåñ Ðîññèþ, t. 1: Ðîññèÿ â Ãåðìàíèè, Ìîñêâà 2001, s. 9; por. À. Íèêîëþêèí, 

„Íå â èçãíàíèè, à â ïîñëàíèè: ìèññèÿ ëèòåðàòóðû”, [w:] Êóëüòóðíîå íàñëåäèå ðîññèéñêîé 

ýìãðàöèè…, s. 14). W literaturze przedmiotu odnajdujemy tak¿e zapewnienia, ¿e autork¹ przytoczonych 

s³ów by³a Zinaida Gippius (por. T. Zienkiewicz, „I nas izgnannikow w molitwach pomiani...” 

(o poezji emigracji rosyjskiej w Polsce miêdzywojennej), „Studia Rossica”, t. 5, Warszawa 

1997; Êóëüòóðíàÿ ìèññèÿ Ðîññèéñêîãî çàðóáåæüÿ. Èñòîðèÿ è ñîâðåìåííîñòü, îòâ. ðåä. 

Ò. À. Ïàðõîìåíêî, Ìîñêâà 1999, s. 31 oraz Å. Ï. ×åëûøåâ, Ïðîëîã, [w:] Ëèòåðàòóðà ðóññêîãî 

çàðóáåæüÿ..., ðåä. Î. Í. Ìèõàéëîâ, s. 28). 

42 Êóëüòóðíàÿ ìèññèÿ Ðîññèéñêîãî çàðóáåæüÿ..., s. 31. 

43 Zob. Âîñïîìèíàíèÿ î ñåðåáðÿíîì âåêå, ñîñò. Â. Êðåéä, Ìîñêâà 1993, s. 7 (podajê 

w t³umaczeniu Jana Or³owskiego, zob.: ten¿e, Wspomnienia literackie pisarzy „pierwszej fali” 

emigracji rosyjskiej, [w:] Literatura emigracyjna Rosjan, Ukraiñców i Bia³orusinów, pod red. 

A. WoŸniak, L. Puszaka, Lublin 2001, s. 27). 

44 Wywiad przeprowadzi³ Wiktor Olewicz – zob. [online] . 

45 ßêîðü (Àíòîëîãèÿ ïîýçèè), ñîñò. Ã. Â. Àäàìîâè÷, Ì. Ë. Êàíòîð, Áåðëèí 1936. 

89


³y siê zjazdy akademickie, prowadzono dyskusje. Aktywnie wspierano i rozwijano 

tradycje narodowe we wszelkich dziedzinach sztuki (studia baletowe, trupy 

teatralne, towarzystwa muzyczne, rosyjskie konserwatoria, wytwórnie filmowe, 

wieczory literackie, a nawet tradycyjne spotkania „przy samowarze” itp.). Zagranica 

rosyjska posiada³a w³asne rosyjskojêzyczne organy prasowe, wydawnictwa 

literackie. Dzia³a³y liczne towarzystwa i stowarzyszenia polityczne, wojskowe, 

sportowe, kulturalne, zawodowe, charytatywne itd. 

Podkreœlmy: misja, któr¹ wype³ni³a „pierwsza fala” emigracji, to uniwersum, 

które do dzisiaj stanowi zasadnicze wartoœci dla kolejnych pokoleñ emigracyjnych. 

Cele s³u¿enia „idei rosyjskiej” by³y okreœlane przez rosyjskich intelektualistów 

niezwykle szeroko i obejmowa³y wszystkie aspekty ¿ycia spo³ecznego. 

Powy¿sze idee znalaz³y g³êbokie odzwierciedlenie w rosyjskiej poezji emigracyjnej, 

jej zaanga¿owaniu, poetyce, motywach wiod¹cych, filozoficznoœci. Dlatego 

Gieorgij Iwanow nazywa emigrantów „sol¹ ziemi”, czym nawi¹zuje do 

Ewangelii Chrystusa i jego Aposto³ów: 

…Óçíàåò ëè êîãäà-íèáóäü îíà, 

Ìîÿ íåâåðîÿòíàÿ ñòðàíà, 

×òî áûëî ñîëüþ êàòîðæíîé çåìëè? 

À âïðî÷åì, ñîëè âñþäó ãðîø öåíà. 

Ïðîñûïàëè – ìåòåëêîé ïîäìåëè. 46 

Iwanow mówi o tych, którzy wyszli ca³o z rewolucyjnej zawieruchy, ale 

jednoczeœnie stracili najwa¿niejsze – prawo do ¿ycia i tworzenia w ojczyŸnie. 

Mówi o tych „ñîêðîâèùàõ äóõà, êîòîðûõ ëèøèëàñü Ðîññèÿ, èçãíàâ ëó÷øèõ 

èç ëó÷øèõ ñâîåé õóäîæåñòâåííîé èíòåëëèãåíöèè” 47 . Dlatego te¿ najwa¿niejszym 

i decyduj¹cym dla rosyjskich emigrantów, uwa¿aj¹cych siê za spadkobierców 

kultury narodowej, pozostawa³ moralny bodziec postêpowania, uœwiadomienie 

sobie w³asnej, jeœli nie mesjañskiej, to bezsprzecznie wyj¹tkowej, misji 

historycznej. 

W literaturze przedmiotu utrwali³ siê pojêciowy ³añcuch: emigracja „pierwszej”, 

„drugiej”, „trzeciej fali”, w którym decyduj¹ca jest kwestia ram czaso- 

46 Ã. Èâàíîâ, Òîðæåñòâåííî êîí÷àåòñÿ âåñíà..., [w:] „Ìû æèëè òîãäà íà ïëàíåòå 

äðóãîé...”. Àíòîëîãèÿ ïîýçèè ðóññêîãî çàðóáåæüÿ. 1920–1990, ñîñò. Å. Â. Âèòêîâñêèé, t. 2, 

Ìîñêâà 1994, s. 26. 

47 Ë. Ï. Ìîèñååâà, „Ìû æèëè òîãäà íà ïëàíåòå äðóãîé...”. Òåìà Ðîññèè â ïîýçèè ðóññêîãî 

çàðóáåæüÿ ïåðâîé âîëíû ýìèãðàöèè, „Îáùåñòâåííûå íàóêè è ñîâðåìåííîñòü” 1997, 

nr 3, s. 169.


wych. W takim ujêciu terminologicznym na marginesie pozostaje zatem ich to¿samoœæ, 

a przecie¿ emigracja w latach 1917–1922 z Rosji i emigracja ze Zwi¹zku 

Radzieckiego w drugiej po³owie XX wieku maj¹ ma³o ze sob¹ wspólnego. 

Przy czym chodzi nie o odmienne warunki historyczne, lecz przede wszystkim 

o ich kulturowe znaczenie. Emigracja „pierwszej fali” wyró¿nia siê liczebnoœci¹ 

i masowoœci¹, ale nie w tym zawiera³a siê jej specyfika. Intelektualiœci, którzy 

opuœcili Rosjê w wyniku rewolucji i wojny domowej, utworzyli unikatow¹ spo- 

³ecznoœæ, której wyj¹tkowoœæ polega³a na odrêbnej historycznej misji. Jeden 

z emigrantów, W³adimir Abdank-Kossowski, pisa³ w gazecie „Âîçðîæäåíèå”: 

„Íè îäíà ýìèãðàöèÿ… íå ïîëó÷àëà ñòîëü ïîâåëèòåëüíîãî íàêàçà ïðîäîëæàòü 

è ðàçâèâàòü äåëî ðîäíîé êóëüòóðû, êàê çàðóáåæíàÿ Ðóñü” 48 . Zachowanie 

i rozwój rosyjskiej kultury i tradycji „srebrnego wieku” wynosi emigracjê 

„pierwszej fali” na pozycjê kulturowego fenomenu. Wszak zarówno „druga”, 

jak i “trzecia” fala emigracji nie stawia³y przed sob¹ ogólnych kulturowo-narodowych 

celów. 

Pozostaje jeszcze kwestia oceny owej misji z dzisiejszej perspektywy. 

W prowadzonych na ten temat dyskusjach przewa¿a opinia, ¿e misjê zachowania 

kultury emigracja wype³ni³a jedynie czêœciowo. O ile bezsporny pozostaje fakt 

powrotu do kraju – chocia¿ w ograniczonym wymiarze – literatury, sztuki, muzyki, 

o tyle zachowanie przez kolejne pokolenia i przekazanie œwiat³ych przedrewolucyjnych 

idea³ów jest poddawane w w¹tpliwoœæ. Odwo³uj¹c siê zatem do 

barwnego okreœlenia Gieorgija Iwanowa, idee „pierwszej fali” powróci³y 

„â Ðîññèþ ñòèõàìè”, ale moralny powrót nie nast¹pi³. „[...] Ìèññèÿ ýìèãðàöèè 

– podreœla Iwan To³stoj – âûïîëíåíà áûëà â ýìèãðàöèè, íî äëÿ 

Ðîññèè ýòî ñòàëî ÷åì-òî ìóçåéíûì. Ýìèãðàöèÿ âåðíóëàñü â âèäå ìóçåÿ” 49 . 

Przyczyny? Zdaniem wspó³czesnego historyka i teologa Andrieja Zubowa, cieniem 

k³adzie siê d³ugich siedemdziesi¹t radzieckich lat, które przynios³y radykalne 

duchowne zmiany rosyjskiego spo³eczeñstwa: „Íàøå ñîãëàñèå íà çëî 

è ëîæü â ñîâåòñêèé ïåðèîä, à â ñòàëèíñêîå âðåìÿ – ñîãëàñèå íà óáèéñòâî, âñå 

ýòî íå ìîãëî ïðîñòî òàê áûòü è óéòè, è ìû, êàê ÷åëîâåê, âûøåäøèé èç áàíè, 

ñìûâ âñþ ãðÿçü ïîñëå äíÿ òÿæåëîé ðàáîòû, ñòàëè áû ÷èñòåíüêèìè 

è ãîòîâûìè ê ñâîáîäíîìó âîñïðèÿòèþ è Áåðäÿåâà, è òîãî æå Ãåîðãèÿ Èâàíîâà, 

48 Â. Àáäàíê-Êîññîâñêèé, „Âîçðîæäåíèå”, [Ïàðèæ] 1956, nr 52, s. 121. Cyt. wg: 

Ë. Ã. Áåðåçîâàÿ, Êóëüòóðà ðóññêîé ýìèãðàöèè 1920–30-õ ãã.: êóëüòóðíàÿ ìèññèÿ ïîðåâîëþöèîííîé 

ýìèãðàöèè êàê íàñëåäèå ñåðåáðÿíîãî âåêà, „Íîâûé èñòîðè÷åñêèé âåñòíèê” 2001, 

nr 3; zob. [online] . 

49 Rozmowê z Andriejem Zubowym na antenie radia „Ñâîáîäà” przeprowadzi³ Iwan To³stoj – 

zob. Êóëüòóðà è êîíòð-êóëüòóðà. Ãîñòü ïðîãðàììû – ìîñêîâñêèé èñòîðèê è òåîëîã Àíäðåé 

Çóáîâ, [online] . 

91


è òîãî æå Èëüèíà, è òåõ æå ïîëèòè÷åñêèõ ìûñëèòåëåé äà è îáùåñòâåííûõ 

ïîëèòè÷åñêèõ äåÿòåëåé ðóññêîãî çàðóáåæüÿ. [...] À âîò òåïåðü ïðèõîäèò âíîâü 

âñÿ ýòà èíàÿ Ðîññèÿ, ýìèãðàíòñêàÿ Ðîññèÿ, íî åå âîñïðèíèìàþò-òî ëþäè 

ñ ñîâåðøåííî èñêîâåðêàííûìè äóøàìè. Ãëàâíîå, ÷òî èñêîâåðêàííûìè íå 

êåì-òî èçâíå, à äîáðîâîëüíî êîâåðêîâàâøèìè ñàìè ñåáÿ, ïîòîìó ÷òî èíà÷å 

âûæèòü áûëî íåëüçÿ çäåñü, êàê èì êàçàëîñü. È âîò ýòè ëþäè ñ èñêîâåðêàííûìè 

äóøàìè, îíè îïðàâäûâàþò ñåáÿ, îíè ãîâîðÿò, ÷òî ýòî íîðìàëüíî, 

÷òî îíè äåëàëè, ÷òî íåëüçÿ èì áûëî äåëàòü èíà÷å. Ïîñëå ýòîãî è Áåðäÿåâ, 

è îòåö Ñåðãeé Áóëãàêîâ, è Èëüèí, è ïîçäíèé Ãåîðãèé Èâàíîâ, è âñÿ ðóññêàÿ 

ýìèãðaöèÿ, êðîìå òåõ, êòî øåë íà êîìïðîìèññ ñ áîëüøåâèçìîì, òèïà ÷àñòè 

åâðàçèéñòâà, âñÿ ðóññêàÿ ýìèãðàöèÿ èõ îáâèíÿåò ñàìèì ôàêòîì ñâîåãî 

ñóùåñòâîâàíèÿ: âîò îíà, äðóãàÿ Ðîññèÿ. È ÷òîáû ýòî îáâèíåíèå íå ðàçðóøàëî 

ïîñòñîâåòñêîãî ÷åëîâåêà, îí ñòàðàåòñÿ íå ïðèíèìàòü â ñåáÿ. Ôîðìàëüíî âåäü 

ýìèãðàöèÿ âîøëà. Êàêîé-íèáóäü Ðóøàéëî öèòèðóåò Áåðäÿåâà, åìó òàì 

íàïèñàëè åãî ñïè÷ðàéòåðû. Ñåé÷àñ ýòî ïðîñòî ìîäíî, ÷òî-òî ïðîöèòèðîâàòü 

èç òîãî. Âñå – îò Ïóòèíà äî ÷åëîâåêà ñðåäíåãî ïîëèòè÷åñêîãî çâåíà – ïðîñÿò 

ïîäûñêàòü èì öèòàòêó. À ëþäè-òî îñòàëèñü ñîâåòñêèå, è â ýòîì ïðè÷èíà òîãî, 

÷òî ïîêà ýìèãðàöèÿ ñâîþ ñîçèäàòåëüíóþ ðîëü, ê êîòîðîé îíà ñåáÿ ãîòîâèëà, 

íå ñûãðàëà” 50 . 

Przyznaj¹c moskiewskiemu historykowi racjê, wyraŸmy g³êbokie przekonanie, 

¿e nie wszystko jeszcze stracone. Przed nami przysz³oœæ, zw³aszcza przed 

nowym pokoleniem, które nie jest moralnie zwi¹zane z komunizmem i w wiêkszym 

stopniu otworzy siê na emigracjê. Tym bardziej ¿e ju¿ teraz mo¿emy 

odnotowaæ jakoœciow¹ zmianê. Praktycznie na wszystkich poziomach, poczynaj¹c 

od programów telewizyjnych, a na politycznych wyst¹pieniach koñcz¹c, ca³e 

spo³eczeñstwo rosyjskie zwraca siê ku temu, co by³o przed rokiem 1917, oraz do 

tego, co po roku 1917 pozostawa³o w kontrkulturze, w tym i emigracji. Próby 

odbudowywania mostów obserwujemy na poziomie oficjalnym, kulturowym, 

jêzykowym oraz bytowym. Powy¿sze fakty przekonuj¹, ¿e we wspó³czesnej kulturze 

rosyjskiej dzieje siê coœ optymistycznego, obserwujemy bowiem d¹¿enie 

wszystkich warstw spo³eczeñstwa do powrotu i stopienia siê z tym, co mia³o 

miejsce przed rokiem 1917. Do tradycji. Do historycznych korzeni. 

50 Ibidem.


Ðåçþìå 

Ìèññèÿ ýìèãðàíòñêîé ëèòåðàòóðû („ïåðâàÿ âîëíà” ðóññêîé ýìèãðàöèè) 

Ñ ïåðâûõ ëåò ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðåä ïîñëåðåâîëþöèîííîé ýìèãðàöèåé („ïåðâàÿ âîëíà”) 

âîçíèêàåò âîïðîñ îñîáîãî ìèðî÷óâñòâîâàíèÿ. Ó÷àñòíèêè è ñîçäàòåëè ýìèãðàíòñêîé 

ëèòåðàòóðû åå ìèñññèþ ïîíèìàëè ïî-ðàçíîìó, íî ñõîäèëèñü â òîì, ÷òî â îñíîâå ëåæèò 

óòâåðæäåíèå ïðèíöèïà ñâîáîäû òâîð÷åñòâà. Ìèññèþ ýìèãðàíñòêîé ëèòåðàòóðû, ïî ñëîâàì 

Íèíû Áåðáåðîâîé, ñ÷èòàëà ñåáÿ íå „â èçãíàíèè, à â ïîñëàíèè”. Äóõîâíûå öåííîñòè, 

ñîçäàííûå â òîì „ïîñëàíèè” ðóññêîé äèàñïîðû â èçãíàíèå ñòàíîâÿòñÿ ÷àñòüþ íàöèîíàëüíîé 

êóëüòóðû íûíåøíåãî âðåìåíè. 

Summary 

The mission of the emigrants’ literature 

(„the first wave” of the Russian emigration) 

Since the first years before the post-revolutionary emigration („the first wave”), the problem 

of the special assignment given by history appeared. Authors of the emigration literature understood 

its mission differently, however, they did agree on this one point: the principle of artistic 

freedom is the underlying reason for the emigrants’ literature. Alluding to Nina Berberowa’s wellknown 

formula, it is not about exile, but about the mission. Spiritual values of the „mission” of the 

Russian diaspora are becoming a part of the national culture in contemporary times. 

93

94 Iwona Anna Ndiaye

UWM w Olsztynie Procesy spo³eczno-polityczne zachodz¹ce na Acta Ukrainie Polono-Ruthenica ... XII, 2007 95 

ISSN 1427-549X 

Pawe³ Pietnoczka 

Olsztyn 

Procesy spo³eczno-polityczne zachodz¹ce na Ukrainie 

w œwietle publicystyki Myko³y Riabczuka 

Jednym z najbardziej znanych wspó³czesnych ukraiñskich publicystów jest 

bez w¹tpienia Myko³a Riabczuk (ur. 1953). Swoj¹ przygodê z pisarstwem zaczyna³ 

jako poeta i prozaik, nastêpnie zaj¹³ siê krytyk¹ literack¹, a od kilkunastu lat 

jest przede wszystkim publicyst¹ i eseist¹. Opublikowa³ zbiór tekstów krytycznoliterackich 

Ïîòðåáà ñëîâà (1985), zbiorek poezji Çèìà ó Ëüâîâ³ (1989), a 

tak¿e tom Äå³íäå, ò³ëüêè íå òóò, wydany dopiero w 2002 r., choæ zawieraj¹cy 

opowiadania napisane w latach 1971–1984. Znaczna czêœæ tej twórczoœci publicystycznej 

i eseistycznej zosta³a zawarta w ksi¹¿kach: Â³ä Ìàëîðîñ³¿ äî 

Óêðà¿íè: ïàðàäîêñè çàï³çí³ëîãî íàö³ºòâîðåííÿ (2000), Äèëåìè óêðà¿íñüêîãî 

Ôàóñòà: ãðîìàäÿíñüêå ñóñï³ëüñòâî ³ „ðîçáóäîâà äåðæàâè” (2000), Äâ³ 

Óêðà¿íè: ðåàëüí³ ìåæ³, â³ðòóàëüí³ â³éíè (2003), Çîíà â³ä÷óæåííÿ: 

óêðà¿íñüêà îë³ãàðõ³ÿ ì³æ Ñõîäîì ³ Çàõîäîì (2004). 

Istotne miejsce w dorobku Myko³y Riabczuka zajmuje publicystyka o charakterze 

spo³eczno-politycznym, odnosz¹ca siê do zmian zachodz¹cych na Ukrainie 

po odzyskaniu niepodleg³oœci w 1991 r. Tej problematyce w ca³oœci zosta³a 

poœwiêcona ksi¹¿ka Çîíà â³ä÷óæåííÿ: óêðà¿íñüêà îë³ãàðõ³ÿ ì³æ Ñõîäîì 

³ Çàõîäîì 1 . Zamieszczone w niej teksty publicystyczne z lat 1994–2004 charakteryzuj¹ 

procesy zachodz¹ce nad Dnieprem w czasie prezydentur £eonida Krawczuka 

i £eonida Kuczmy. Chocia¿ ta twórczoœæ przepe³niona jest ironi¹, to 

przede wszystkim autor wyra¿a zaniepokojenie sytuacj¹ spo³eczno-polityczn¹ 

w jego ojczyŸnie. Wœród wielu nieprawid³owoœci zachodz¹cych wówczas na 

Ukrainie publicysta wymienia m.in. wyobcowanie spo³eczeñstwa, które zasz³o, 

wed³ug jego oceny, na trzech p³aszczyznach: etnokulturowej, zwanej tak¿e jêzykowo-kulturow¹, 

politycznej i ekonomicznej. 

Odnosz¹c siê do pierwszej z tych p³aszczyzn, Riabczuk dokonuje najpierw 

podzia³u spo³eczeñstwa ukraiñskiego na sowietofilów i ukrainofilów, a nastêpnie 

wskazuje, ¿e w³adza odizolowa³a siê jednoczeœnie od obu tych grup. Dla sowie- 

1 Ì. Ðÿá÷óê, Çîíà â³ä÷óæåííÿ: óêðà¿íñüêà îë³ãàðõ³ÿ ì³æ Ñõîäîì ³ Çàõîäîì, Êè¿â 2004.

96 Pawe³ Pietnoczka 

tofilów nie do przyjêcia by³o to, ¿e ludzie w³adzy starali siê mówiæ po ukraiñsku 

i przyjêli symbole uwa¿ane przez nich za nacjonalistyczne. Ukrainofile widzieli 

zaœ w tym udawan¹ ukraiñskoœæ, za któr¹ stoi rzeczywista sowieckoœæ. 

Wyobcowanie polityczne publicysta dostrzega w tym, ¿e w³adza przez ca³y 

okres niepodleg³oœci nie potrafi³a wyjaœniæ obywatelom, ¿e to od nich zale¿y, 

kto bêdzie rz¹dzi³ krajem. W³aœciwiej by³oby jednak stwierdziæ, ¿e nie chcia³a, 

gdy¿ wyboru spo³eczeñstwo dokonywa³o na podstawie informacji, które uzyskiwa³o 

za poœrednictwem mediów 2 , a te – jak podkreœla autor na przyk³adzie 

telewizji – od rana do wieczora promowa³y osoby przyjazne autorytarnemu re¿imowi, 

zaœ nie dopuszcza³y do g³osu tych, którzy mogliby mu zagroziæ. 

Ekonomiczne wyobcowanie mia³oby zaœ polegaæ na tym, ¿e sytuacja finansowa 

danej osoby zale¿a³a nie od jej umiejêtnoœci czy pracowitoœci, lecz g³ównie 

od kontaktów z w³adz¹. To w³aœnie dziêki dobrym uk³adom szybko mo¿na 

by³o staæ siê majêtnym. Dlatego te¿, zdaniem Riabczuka, ukraiñscy oligarchowie 

nie chcieli dzieliæ siê z ludnoœci¹ wiedz¹ o metodach osi¹gniêcia bogactwa. 

Publicysta dowodzi, ¿e postsowiecki re¿im na Ukrainie przypomina³ pod 

wieloma wzglêdami neokolonialn¹ w³adzê, która paso¿ytuje na kontrolowanym 

przez siebie terenie. Ukraiñski aparat w³adzy zosta³ porównany do tych funkcjonuj¹cych 

w pañstwach afrykañskich, azjatyckich i latynoamerykañskich. 

Wszystkie one wzbogacaj¹ siê na eksporcie surowców i pó³produktów, a pieni¹dze 

przechowuj¹ w zagranicznych bankach, zamiast inwestowaæ u siebie w kraju. 

Przyczyny nieanga¿owania siê ukraiñskich elit w rozwój kraju najlepiej charakteryzuj¹ 

nastêpuj¹ce s³owa: „Âîíè íå îáëàøòîâóþòü êóðîðò³â ó Êðèìó ÷è 

Êàðïàòàõ, áî ¿çäÿòü â³äïî÷èâàòè íà Ìàëüîðêó òà â Êàííè. Âîíè íå 

³íâåñòóþòü ó øêîëè é óí³âåðñèòåòè, áî ¿õí³ ä³òè âæå äàâíî æèâóòü 

³ íàâ÷àþòüñÿ çà êîðäîíîì. Âîíè íå äáàþòü ïðî ìåäèöèíó, áî ë³êóþòüñÿ 

ó Í³ìå÷÷èí³, Àâñòð³¿ ÷è, â íàéã³ðøîìó ðàç³, ó »öåêîâñüê³é« ë³êàðí³ ïðè 

àäì³í³ñòðàö³¿ ïðåçèäåíòà. Âîíè íå ïðàãíóòü âèðîáëÿòè ÿê³ñí³ ³ äåøåâ³ àâòà, 

áî êóïóþòü çà êîðäîíîì íàéäîðîæ÷³. Âîíè íàâ³òü äîáðèõ äîð³ã íå 

ïîòðåáóþòü, áî ïîäîðîæóþòü çà ìåæ³ Êèºâà, ÿê ïðàâèëî, ë³òàêîì, à òîìó 

é îáëàøòîâóþòü ëèøå Êè¿â òà äîðîãó äî Áîðèñïîëÿ” 3 . 

Znaczny krytycyzm wobec ukraiñskiej w³adzy widoczny jest w artykule Çà 

ºäèíó „Ìó´àá³þ” àáî ïàðàäîêñè ç³ìáàá³âñüêî¿ äåìîêðàò³¿, w którym Riabczuk 

porównuje swoj¹ ojczyznê do Zimbabwe. W sposób niezwykle ironiczny 

2 O stanie wolnoœci s³owa na Ukrainie za prezydentury £. Kuczmy zob. np.: ª. Çàõàðîâ, 

Ñâîáîäà ñëîâà ïî-óêðà¿íñüêè: õî÷ ÿêàñü º..., „Êðèòèêà” 2001, nr 9, s. 4-7; Î. Âèííèêîâ, 

„Ðèíîê ³äåé” ³ öåíçóðà â Óêðà¿í³, „Êðèòèêà” 2001, nr 9, s. 7–10. 

3 Ì. Ðÿá÷óê, Çîíà â³ä÷óæåííÿ, [w:] idem, Çîíà..., s. 9.

Procesy spo³eczno-polityczne zachodz¹ce na Ukrainie ... 

zaznacza, ¿e pañstwo ukraiñskie, jako m³odsze od pañstwa afrykañskiego, nie 

mog³o cieszyæ siê wieloma „wolnoœciami” znanymi przez Zimbabwe. Do tych 

„wolnoœci” zalicza mo¿liwoœæ wielokrotnego wybierania swojego Mugabe po 

uprzednim wyproszeniu z kraju „k³amliwych” zachodnich dziennikarzy i obserwatorów, 

którzy nie mogli zrozumieæ „specyfiki miejscowych procesów pañstwowotwórczych”. 

Jednoczeœnie wskazuje tak¿e podobieñstwa, a wœród nich 

imitacyjny charakter demokracji oraz brak mo¿liwoœci demokratycznej zmiany 

istniej¹cego re¿imu, gdy¿ rz¹dz¹cy mogli ³amaæ prawo wyborcze w takiej mierze, 

jaka by³a niezbêdna do utrzymania w³adzy. 

Riabczuk zwraca uwagê na fakt, ¿e ukraiñskie elity autorytarne przedstawia- 

³y siebie na arenie miêdzynarodowej jako reprezentantów pañstwa demokratycznego. 

Z drugiej jednak strony, stara³y siê ograniczaæ tê demokracjê: „…âîíè 

ïðîñâåðäëþþòü ä³ðêó â ïîëèâ’ÿíîìó âåäð³, ÿêà ìóñèòü áóòè äîñòàòíüî 

ìàëîþ, ùîá íå ïîì³òèëè êîíòðîëåðè, é îäíî÷àñ äîñòàòíüî âåëèêîþ, ùîá 

íåîáõ³äíà ê³ëüê³ñòü âîäè âèëèëàñü” 4 . W³adza musia³a wiêc znaleŸæ z³oty œrodek 

w ograniczaniu demokracji, gdy¿ pomy³ka w jedn¹ lub drug¹ stronê poci¹ga³a 

za sob¹ nieprzyjemne konsekwencje: „…â îäíîìó âèïàäêó àâòîðèòàðíèé 

ðåæèì ìîæå íàðàçèòèñü íà ì³æíàðîäí³ ñàíêö³¿ òà ³çîëÿö³þ, ÿê öå òðàïèëîñÿ 

ç ïðîñòîäóøíèì êîëãîñïíèêîì Ëóêàøåíêîì, ó äðóãîìó – ìîæå ïðîñòî 

âòðàòèòè âëàäó, ÿê öå òðàïèëîñÿ ç íàäì³ðíèì õèòðóíîì Ì³ëîøåâ³÷åì” 5 . 

Dlatego te¿ autor uwa¿a, ¿e demokratyczne wybory wi¹za³y siê dla ukraiñskich 

elit z ogromnym niebezpieczeñstwem, gdy¿ mog³y doprowadziæ do utraty przez 

nie w³adzy. Tylko umiejêtne stosowanie represji wobec opozycji pozwoli³oby j¹ 

utrzymaæ. Charakter wyborów nad Dnieprem najlepiej oddaj¹ nastêpuj¹ce s³owa: 

„...êîæí³ âèáîðè, òàêèì ÷èíîì, ïåðåòâîðþþòüñÿ äëÿ óêðà¿íñüêî¿ âëàäè 

íà òàêå ñîá³ õîä³ííÿ ïî ì³ííîìó ïîëþ, äå êîæåí êðîê ìîæå âèÿâèòèñü 

îñòàíí³ì” 6 . 

Ukraina ponownie zostaje porównana do Zimbabwe w artykule „Áåçëàä” 

çàðàäè „çëàãîäè” àáî ùå ðàç ïðî ç³ìáàá³âñüê³ ïàðàäîêñè. Do powtórnego 

postawienia ojczyzny w jednym rzêdzie z tym afrykañskim pañstwem zmusi³ 

Riabczuka przebieg wyborów parlamentarnych w 2002 r., podczas których rz¹dz¹cy 

wielokrotnie dopuœcili siê ³amania prawa wyborczego. Powy¿szy artyku³ 

koncentruje siê nie tylko na fa³szerstwach wyborczych, ale tak¿e zwraca szczególn¹ 

uwagê na ambiwalentnoœæ ukraiñskiego spo³eczeñstwa, na jego rozdarcie 

4 Ì. Ðÿá÷óê, Çà ºäèíó „Ìó´àá³þ”, àáî Ïàðàäîêñè ç³ìáàá³âñüêî¿ äåìîêðàò³¿, [w:] idem, 

Çîíà..., s. 13. 

5 Ibidem. 

6 Ibidem, s. 19. 

97


miêdzy „dwoma œwiatami”, „dwoma wariantami przysz³oœci”, które autor 

umownie nazywa europejskim i rosyjsko-turkmeñskim. Z jednej strony chwali 

naród za to, ¿e pomimo nacisków administracyjnych oraz prania mózgu przez 

media pañstwowe i nale¿¹ce do oligarchów, popar³ w wyborach proporcjonalnych 

partie opozycyjne. Z drugiej strony podkreœla, ¿e ten sam naród nie potrafi³ 

siê sprzeciwiæ k³amstwu, zastraszaniu administracyjnemu w wyborach wiêkszoœciowych. 

Wskazuj¹c na dwie wyraŸnie odmienne Ukrainy, których skrajnymi punktami 

s¹ Donbas i Galicja, publicysta zaznacza tak¿e, ¿e istnieje trzecia czêœæ – 

reprezentowana przez centralne regiony kraju. Dowodem na istnienie tej trzeciej 

Ukrainy maj¹ byæ wyniki g³osowania m.in. w obwodzie winnickim i po³tawskim, 

gdzie kandydaci z ugrupowania proprezydenckiego otrzymali tylko kilka 

procent poparcia, zaœ w okrêgach jednomandatowych zdobyli niemal wszystkie 

miejsca. To w³aœnie centralne regiony s¹ najbardziej ambiwalentne. To w³aœnie 

jest ta czêœæ kraju: „…ÿêà âæå íàâ÷èëàñü ñêëàäàòè äóëü îë³ãàðõ³÷í³é âëàä³, 

ãîëîñóþ÷è çà ïàðò³éíèìè ñïèñêàìè, àëå ùå íå íàâàæèëàñü âèòÿãíóòè 

¿¿ ç êèøåí³, ãîëîñóþ÷è çà íàêèíåíèõ âëàäîþ ìàæîðèòàðíèê³â” 7 . 

Wyniki g³osowania Riabczuk nazywa „polityczn¹ schizofreni¹”, a jej przyczyn 

doszukuje siê w tym, ¿e Ukraina nie sta³a siê pañstwem prawa, wiêc 

obywatele nie maj¹ zaufania do instytucji pañstwowych. Zaznacza, ¿e zarówno 

na Ukrainie postsowieckiej, jak i sowieckiej najwa¿niejsze by³o „prawo telefoniczne” 

oraz obowi¹zuj¹ca ideologia, wczeœniej marksistowsko-leninowska, 

a póŸniej ideologia tzw. çëàãîäè, czyli stabilnoœci. Najpierw nielojalnoœæ obywateli 

by³a karana przez KGB, a nastêpnie m.in. przez „ïîäàòêîâèõ 

òåðîðèñò³â”, czyli administracjê podatkow¹. Jako istotn¹ ró¿nicê miêdzy sowieckim 

i postsowieckim autorytaryzmem na Ukrainie wymienia zintegrowanie 

z Zachodem, wynikaj¹ce z tego, ¿e postsowieckie elity pragn¹ posiadaæ nieruchomoœci 

za granic¹ i zak³adaæ tam rachunki bankowe. W zwi¹zku z mo¿liwoœci¹ 

dostêpu do zachodnioeuropejskich dóbr ukraiñskie elity zosta³y zmuszone 

do zap³acenia pewnej ceny, m.in. imitowania praw opozycji. O ile I sekretarz 

KC KPU Wo³odymyr Szczerbicki rozprawia³ siê z opozycj¹, nie ogl¹daj¹c siê na 

OBWE, to prezydent niepodleg³ej Ukrainy £eonid Kuczma ju¿ nie móg³ pozwoliæ 

sobie na dzia³ania mog¹ce zaniepokoiæ Zachód. Zosta³ on zmuszony: 

„…îçèðàòèñÿ íà âñ³õ òèõ çàõ³äíèõ áàëàêóí³â, êîòð³ ãåäü óæå çàá³ìáàëè 

á³äîëàõó ñâî¿ìè ïîðàäàìè òà ïîâ÷àííÿìè” 8 . Nie mog¹c znieœæ wra¿liwoœci 

7 Ì. Ðÿá÷óê, „Áåçëàä” çàðàäè „çëàãîäè” àáî ùå ðàç ïðî ç³ìáàá³âñüê³ ïàðàäîêñè, 

[w:] idem, Çîíà..., s. 33. 

8 Ibidem, s. 35.


Zachodu na ³amanie prawa, prezydent niejednokrotnie wypowiada³ siê o prozachodniej 

orientacji w polityce zagranicznej jako pomy³ce, któr¹ nale¿y poprawiæ 

poprzez silniejsze integrowanie siê „…ç Ðîñ³ºþ é ³íøèìè àç³àòñüêèìè 

ïîáðàòèìàìè...” 9 , którzy lepiej rozumiej¹ sytuacjê na Ukrainie. 

Gorzkich s³ów pod adresem kieruj¹cych pañstwem Myko³a Riabczuk nie 

szczêdzi tak¿e w artykule Òðåò³é øëÿõ ó òðåò³é ñâ³ò. Stwierdza w nim m.in., ¿e 

ukraiñska w³adza: „…çîâñ³ì íå çàö³êàâëåíà â ÷³òêîñò³ é îäíîçíà÷íîñò³ 

ïðîãðàì ñóñï³ëüíîãî ðîçâèòêó. Íàâïàêè ¿¿ ñòèõ³ºþ º õàîñ, ðîçáàëàíñîâàí³ñòü, 

äå´ðàäàö³ÿ âñ³õ ñóñï³ëüíèõ ñòðóêòóð. Öå ñàìå òà êàëàìóòíà âîäà, â ÿê³é âîíà 

ëîâèòü ñâîþ äîñèòü òëóñòó ðèáêó...” 10 . 

Wed³ug publicysty, to w³aœnie w celu podtrzymania chaosu rz¹dz¹cy zwlekali 

z uchwaleniem konstytucji, likwidacj¹ systemu sowieckiego, budow¹ pañstwa 

prawa czy przyjêciem nowej ordynacji wyborczej, która zagwarantowa³aby 

przedstawicielstwo w parlamencie odpowiadaj¹ce nastrojom spo³ecznym. Autor 

stwierdza, ¿e rz¹dz¹ca oligarchia nie by³a zainteresowana powrotem do komunizmu, 

ale tak¿e prawdziwym kapitalizmem, gdy¿ w³aœnie pozostawanie „pomiêdzy” 

pozwala³o jej „ëîâèòü ñâîþ äîñèòü òëóñòó ðèáêó”, czyli powiêkszaæ 

swoje maj¹tki i pozostawaæ u sterów w³adzy. Riabczuk podkreœli³, ¿e rz¹dz¹cy 

nie tylko chcieli zachowaæ ten stan rzeczy, ale i przekonaæ spo³eczeñstwo, i¿ 

gwarantuje on „çëàãîäó”, a jest to najlepsza droga rozwoju kraju. Ten kurs – ani 

komunistyczny, ani kapitalistyczny – preferowany przez w³adze ukraiñskie, zosta³ 

okreœlony jako trzecia droga, która: „...âåäå í³äå ³íäå, ò³ëüêè ïðîñò³ñ³íüêî 

â òðåò³é ñâ³ò” 11 . 

Na jedn¹ z g³ównych przyczyn wszystkich nieszczêœæ dotykaj¹cych Ukrainê, 

Riabczuk zwraca uwagê w artykule Ñâîáîäà ÿê îêðàºöü õë³áà. Odnosz¹c 

siê do historii XX wieku, wskazuje, ¿e Ukraiñców, którym zale¿a³o na niepodleg³oœci 

kraju, by³o zawsze mniej od tych, którym by³a ona niepotrzebna i ta 

sytuacja nie uleg³a zmianie tak¿e w 1991 r. Wyniki grudniowego referendum 

zaœwiadczy³y bowiem nie o pragnieniu niepodleg³oœci, lecz o uleganiu wiêkszej 

czêœci narodu nomenklaturze pozostaj¹cej przy w³adzy. Na dowód swojej tezy 

autor przypomina, ¿e w marcu tego¿ roku a¿ dwie trzecie g³osuj¹cych, zgodnie 

z wol¹ w³adz, opowiedzia³o siê za utrzymaniem ZSRR, a tylko jedna trzecia za 

niepodleg³oœci¹ Ukrainy. Na podstawie wyników tych dwóch referendów Riabczuk 

dochodzi do niepokoj¹cych wniosków, a mianowicie stwierdza, ¿e spoœród 

g³osuj¹cych w grudniu za niepodleg³oœci¹ tylko co trzeci zawsze jej oczekiwa³, 

9 Ibidem. 

10 Ì. Ðÿá÷óê, Òðåò³é øëÿõ ó òðåò³é ñâ³ò, [w:] idem, Çîíà..., s. 95. 

11 Ibidem, s. 98. 

99


natomiast dwie trzecie nie wyrazi³o swojej woli, lecz wolê w³adz: „Íàòîì³ñòü 

äâ³ ³íø³ òðåòèíè öå ãîëîñè ëþäåé, ÿê³ íàñïðàâä³ íå áóëè í³ »ïðîòè« í³ »çà«, 

ÿê³ í³êîëè íå ìàëè âèðàçíèõ ïåðåêîíàíü, ³ òîìó çàâæäè ãîëîñóâàëè òàê, 

ÿê òîãî õî÷å íà÷àëüñòâî: ó áåðåçí³ – çà Ñîâºòñüêèé Ñîþç, ó ãðóäí³ – çà 

íåçàëåæí³ñòü” 12 . 

Jednoczeœnie z grudniowym referendum odby³y siê wybory prezydenckie, 

które potwierdzi³y istniej¹cy podzia³ spo³eczeñstwa. Zdecydowana wiêkszoœæ 

opowiedzia³a siê nie za kandydatem niepodleg³oœciowej opozycji – Wiaczes³awem 

Czornowi³em, lecz za cz³owiekiem starej nomenklatury – £eonidem Krawczukiem. 

W ten sposób Ukraina znalaz³a siê na rozdro¿u „...ì³æ ªâðîïîþ 

é Àç³ºþ, ì³æ äåìîêðàò³ºþ é äèêòàòóðîþ” 13 . 

Chocia¿ Myko³a Riabczuk bez w¹tpienia jest euroentuzjast¹, to jednak przesta³ 

przyjmowaæ na powa¿nie deklaracje g³oszone przez ukraiñskie kierownictwo 

odnoœnie europejskiego wyboru Ukrainy i daje temu wyraz w artykule Ùå 

ðàç ïðî „íàøó çàõ³äíó îð³ºíòàö³þ”. Dzia³alnoœæ rz¹dz¹cych zmierzaj¹c¹ w 

kierunku urzeczywistnienia europejskich aspiracji Kijowa publicysta nazywa 

„ãðîòåñêîâîþ áëàçåíàäîþ”, która doprowadzi³a do miêdzynarodowej izolacji 

Ukrainy. Jednak jest zarazem œwiadomy tego, ¿e grupa obywateli, dla której 

priorytetem w polityce zagranicznej jest zacieœnienie wspó³pracy z Zachodem, 

stanowi mniejszoœæ. Pozycjê zajêt¹ przez wiêkszoœæ opowiadaj¹c¹ siê za zbli¿eniem 

g³ównie z Rosj¹, ale i Bia³orusi¹ t³umaczy tym, ¿e dla „ïåðåâàæíî¿ ìàñè 

ñîâºòèçîâàíîãî íàñåëåííÿ, ÿêå âñå æèòòÿ ïðîæèëî â ³çîëÿö³¿ â³ä 

íîðìàëüíîãî ñâ³òó ³ ÿêå íàäàë³ â ö³é ðîçóìîâ³é ³çîëÿö³¿ ïåðåáóâàº (íå áåç 

àêòèâíî¿ äîïîìîãè ïîñòêîìóí³ñòè÷íèõ âîëîäàð³â), ïèòàííÿ ³íòå´ðàö³¿ â 

çàõ³äíèé ñâ³ò (÷è äîâ³÷íîãî â³ä íüîãî â³äëó÷åííÿ) âçàãàë³ íå ñòî¿òü: ³äåàëîì 

óêðà¿íñüêîãî ãîìî ñîâºò³êóñà º »ïîðÿäîê«, óîñîáëåíèé Ñòàë³íèì-Ïóò³íèì 

÷è Ëóêàøåíêîì ³ íà äåñÿòü ðîê³â âèùà çàðïëàòà, ÿêó í³áèòî îòðèìóþòü 

áðàòè ïî ðîçóìó ó ñóñ³äí³õ êàçàðìàõ” 14 . 

W przytoczonym fragmencie zwraca uwagê fakt, ¿e dla Riabczuka pañstwo 

sowieckie nie by³o normalnym krajem i ten brak normalnoœci zosta³ równie¿ 

zauwa¿ony w niepodleg³ej Ukrainie. Przyczyni³a siê do tego postkomunistyczna 

w³adza, która skutecznie utrzymywa³a znacz¹c¹ czêœæ spo³eczeñstwa w izolacji od 

zachodniego œwiata. Zsowietyzowani Ukraiñcy nie po¿¹daj¹ ³adu zachodnioeuropejskiego, 

podoba im siê taki, który istnia³ za Stalina lub te¿ ³ad funkcjonuj¹cy 

obecnie w pañstwie rosyjskim czy bia³oruskim. Myko³a Riabczuk, jak i wiêkszoœæ 

12 Ì. Ðÿá÷óê, Ñâîáîäà ÿê îêðàºöü õë³áà, [w:] idem, Çîíà..., s. 218. 

13 Ibidem, s. 219. 

14 Ì. Ðÿá÷óê, Ùå ðàç ïðî „íàøó çàõ³äíó îð³ºíòàö³þ”, [w:] idem, Çîíà..., s. 186.


101 

ukraiñskich euroentuzjastów, zdawa³ sobie sprawê z faktu, ¿e Ukraina z tak¹ 

w³adz¹, a tak¿e takim spo³eczeñstwem nie mia³a ¿adnych szans na wejœcie do 

struktur europejskich. Jednak¿e nie by³ przekonany, czy w przypadku gruntownych 

zmian, jakie zasz³yby nad Dnieprem, œwiat zachodni zechcia³by przyj¹æ 

w swoje szeregi Ukrainê. Podkreœla przy tym, ¿e gdy „öèâ³ë³çîâàíèé ñâ³ò” 

mówi odnoœnie integracji „nie” lub „nigdy”, to ukraiñscy „çàõ³äíÿêè” nie mog¹ 

siê obra¿aæ na Zachód, gdy¿ to „...íå Óêðà¿íà éîìó ïîòð³áíà, à â³í – 

Óêðà¿í³” 15 . 

Rozwa¿aj¹c szanse przyst¹pienia ojczyzny do zachodnich struktur, Riabczuk 

zauwa¿a, ¿e pod wieloma wzglêdami, w tym pod wzglêdem poziomu ¿ycia, 

Ukraina przypomina Rumuniê czy Albaniê, a wiêc powinna mieæ takie same 

szanse na zintegrowanie siê z Zachodem jak te kraje. Przypomina te¿ wspó³obywatelom 

o kilku znacz¹cych ró¿nicach, które maj¹ bardzo wa¿ne znaczenie dla 

Zachodu: „...â æîäíîìó àëáàíñüêîìó ÷è ðóìóíñüêîìó ì³ñòå÷êó íåìà 

ïàì’ÿòíèê³â Ëºí³íó òà âóëèöü éîãî ³ìåí³, í³õòî íå ñâÿòêóº òàì íà 

äåðæàâíîìó ð³âí³ þâ³ëå¿â ÿêîãî íåáóäü Õîäæ³, ×àó÷åñêó ÷è ð³÷íèö³ 

»âîçç’ºäíàííÿ« ç Îòîìàíñüêîþ ³ìïåð³ºþ, í³õòî ç îô³ö³éíèõ îñ³á íå ïèøå 

çàõîïëåíèõ ïåðåäìîâ äî êíèæîê ïðî ãåðî¿â ³ç ì³ñöåâî¿ øòàç³ ÷è ñåêóð³òàòå, 

³, çâ³ñíî, ì³ñöåâ³ ïðåçèäåíòè íå ë³òàþòü ùîì³ñÿöÿ äî Ìîñêâè...” 16 . W ten 

sposób Riabczuk os¹dza przede wszystkim stosunek w³adz i wspó³obywateli do 

historii. Rumunia i Albania zerwa³y z komunistyczn¹ przesz³oœci¹, zaœ nad Dnieprem 

pozosta³y nie tylko pomniki Lenina czy ulice nosz¹ce jego imiê, ale tak¿e 

œwiêtowano na szczeblu pañstwowym rocznicê zawarcia ugody perejas³awskiej 

17 czy rocznicê urodzin Wo³odymyra Szczerbickiego, nazywanego przez 

publicystê „îñòàíí³ì ìîñêîâñüêèì ´àóëÿéòåðîì â ÓÑÑÐ”, natomiast wysoki 

urzêdnik pañstwowy napisa³ wstêp do ksi¹¿ki przedstawiaj¹cej w pozytywnym 

œwietle dzia³alnoœæ sowieckich s³u¿b bezpieczeñstwa (autor mia³ tu na myœli 

by³ego szefa donieckiej obwodowej administracji pañstwowej, a póŸniejszego 

premiera – Wiktora Janukowicza). Krytyce zosta³ poddany tak¿e sposób uprawiania 

polityki zagranicznej przez prezydenta £eonida Kuczmê. Publicysta 

wrêcz zasugerowa³, ¿e najwa¿niejsze dla Ukrainy decyzje zapada³y nie w Kijowie, 

lecz nadal w Moskwie. 

Do jubileuszu Szczerbickiego Riabczuk odnosi siê tak¿e w tekœcie 

Çíàêóâàííÿ ïîë³òè÷íîãî ïðîñòîðó. Uznaje to na równi z obchodami rocznicy 

ugody perejas³awskiej i og³oszeniem Roku Rosji na Ukrainie za dzia³ania propa- 

15 Ibidem, s. 187. 

16 Ibidem, s. 187–188.


gandowe. Dziêki temu rz¹dz¹cy mogli umocniæ swoje pozycje przed zbli¿aj¹cymi 

siê wyborami prezydenckimi w 2004 r. wœród tzw. ludnoœci sowieckiej, a wiêc tej 

czêœci elektoratu, któr¹ autor identyfikuje nie z narodem ukraiñskim, lecz z narodem 

sowieckim – „produktem” powsta³ym w wyniku zamierzonych dzia³añ w³adz 

ZSRR, maj¹cych na celu utworzenie nowego cz³owieka („ðàáà”, „ñîâêà”, „ãîìî 

ñîâºò³êóñà”) scharakteryzowanego jako: „...ñïðàãëîãî äåøåâî¿ êîâáàñè, 

ñòàá³ëüíîñò³ ³ ñâÿùåííîãî ïðàâà í³÷îãî íå çíàòè é í³ çà ùî íå 

â³äïîâ³äàòè...” 18 . Dlatego te¿, zdaniem autora, ludzie ci nie bêd¹ mieli nic przeciwko 

jubileuszowi Szczerbickiego, pomnikom Lenina czy nawet cynicznym 

rozmowom „áàíäèòñüêèõ åë³ò” nagranym przez majora Myko³ê Melnyczenkê – 

by³ego ochroniarza £eonida Kuczmy. 

Myko³a Riabczuk dochodzi do wniosku, ¿e mo¿e Ukraiñcy zas³ugiwali na 

takich rz¹dz¹cych jakich mieli, ale jednoczeœnie podkreœla, ¿e szkoda mu tej 

mniejszoœci, która pragnê³a zmian w ojczyŸnie: „Ìîæëèâî, öåé ëþä 

³ çàñëóãîâóº òèõ ïðàâèòåë³â, ÿêèõ ìàº, ³ ò³º¿ çëèäåííî¿, çàíåäáàíî¿ é óñ³ìà 

çíåâàæåíî¿ êðà¿íè, ÿêó ò³ëüêè é ìîæíà ïîð³âíþâàòè ç »áðàòí³ìè«, íå ìåíø 

»ñîâêîâèìè« Ðîñ³ºþ òà Á³ëîðóññþ. Àëå ìåí³ ùèðî æàëü ò³º¿ ìåíøèíè, òèõ 

òðèäöÿòü â³äñîòê³â, êîòð³ ïðàãíóòü ³íøî¿ Óêðà¿íè ³ ãîòîâ³ çà íå¿ áîðîòèñü, 

à íå ãèá³òè âñå æèòòÿ ï³ä ùåðáèöüêèìè-êðàâ÷óêàìè-êó÷ìàìè òà ³íøèìè 

ïåðñîíàæàìè ìàëîðîñ³éñüêîãî ïàíîïòèêóìó” 19 . 

Do problemu sowieckoœci Ukrainy publicysta wróci³ tak¿e w artykule Ùî 

ïîêàçàëè äâà „÷îðí³ â³âòîðêè”? W lipcu 1995 r. milicja pobi³a uczestników 

procesji pogrzebowej 20 . Odnosz¹c siê do tych zajœæ, autor zaznacza, ¿e nie mo¿na 

tej milicji nazwaæ ukraiñsk¹, lecz reliktem sowieckiej w³adzy nielicz¹cej siê 

z prawami obywateli. Podobne stanowisko zaj¹³ wobec armii, której te¿ nie 

17 Decyzja £. Kuczmy o uczczeniu na szczeblu pañstwowym rocznicy zawarcia ugody perejas³awskiej 

wywo³a³a na Ukrainie o¿ywion¹ dyskusjê. Zob. np.: Ñ. Ìàõóí, Þâ³ëåé Ïåðåÿñëàâñüêî¿ 

ðàäè – â³äçíà÷àºìî ÷è ñâÿòêóºìî, „Äåíü” 2002, nr 128, [online] ; 

Â. Ëèçàí÷óê, Íà ÿêó „ðàäó” êëè÷óòü Ïðåçèäåíòà ðàäíèêè?, ibidem, [online] ; ². Ãâàíü, Óêðà¿íà â³äçíà÷àòèìå ñâ³é „ïðîïàùèé ÷àñ”, „Äåíü” 2002, nr 134, [online] 

; Ñ Áîâêóí, Òÿãàð ðàäÿíñüêî¿ ìåíòàëüíîñò³, „Äåíü” 2002, nr 139, [online] 

; Ä. Ìàðòèíîâ, „Íå òðåáà áàëàìóòèòè âîäó!..”, ibidem, [online] 

. 

18 Ì. Ðÿá÷óê, Çíàêóâàííÿ ïîë³òè÷íîãî ïðîñòîðó, [w:] idem, Çîíà..., s. 183. 

19 Ibidem, s. 184. 

20 Do u¿ycia si³y przez milicjê dosz³o podczas uroczystoœci pogrzebowej patriarchy prawos³awnego 

Wo³odymyra. Wiêcej: Ìèòðîïîëèò Ô³ëàðåò, ×îðíèé â³âòîðîê: ÷îìó öå ñòàëîñü?, [online] 

; ß. Ìóçè÷åíêî, Ìèíàº 10 ðîê³â ç ÷àñó òðàã³÷íèõ 

ïîä³é 18 ëèïíÿ íà Ñîô³éñüêîìó ìàéäàí³, „Óêðà¿íà ìîëîäà” 14 lipca 2005, [online] ; 

Þ. Äîðîøåíêî, ×îðíèé â³âòîðîê, [online] .


103 

uwa¿a³ za ukraiñsk¹, gdy¿ tylko kilkanaœcie procent kadry oficerskiej, wed³ug sonda¿u 

z 1994 r., deklarowa³o gotowoœæ do obrony niepodleg³oœci kraju. Powy¿sze 

fakty sk³oni³y publicystê do stwierdzenia, ¿e Ukraina, podobnie jak Bia³oruœ, otrzyma³a 

w spadku „àðì³þ ÿíè÷àð³â”, dla których wa¿niejsze s¹ tradycje sowieckie, a 

nie ukraiñskie. Chocia¿ „ukraiñscy janczarzy” w przeciwieñstwie do bia³oruskich nie 

zrezygnowali z symboli narodowych na rzecz sowieckich, to jednak – zauwa¿a 

Riabczuk – nie mo¿na s¹dziæ, ¿e wybrali ukraiñskoœæ kosztem sowieckoœci. Zmiana 

samych nazw nie zmieni³a sposobu dzia³ania i mentalnoœci: „…õî÷ áè ñê³ëüêè 

ïåðåéìåíîâóâàëè ÎÌÎÍ ó »Áåðêóò«, â³í çàëèøèòüñÿ ñîâºòñüêèì ÎÌÎÍîì – 

³ çà âíóòð³øíüîþ ñóòòþ, ³ çà çîâí³øíüîþ ïîâåä³íêîþ. ² õî÷ áè ñê³ëüêè íå 

íàçèâàëè Âåðõîâíèé Ñîâºò Âåðõîâíîþ Ðàäîþ, âîíà â³ä òîãî âñå îäíî íå 

ñòàíå ºâðîïåéñüêèì ïàðëàìåíòîì” 21 . Drogê, któr¹ musi pokonaæ Ukraina sowiecka, 

aby staæ siê Ukrain¹ ukraiñsk¹, Riabczuk okreœla jako d³ug¹. Zaznacza przy 

tym, ¿e droga sowieckiej Bia³orusi do bia³oruskiej Bia³orusi jest jeszcze d³u¿sza, 

mo¿e nawet nie do pokonania. 

Swój stosunek do œrodków masowego przekazu, a dok³adniej rzecz ujmuj¹c 

– do wiêkszoœci ukraiñskich gazet i wszystkich informacyjnych programów telewizyjnych, 

publicysta przedstawia w tekœcie Íàøå ì³ñöåâå Âàòåðëîî. Zwraca 

uwagê na fakt, ¿e umiejêtnoœæ niszczenia zarodków spo³eczeñstwa obywatelskiego 

polega m.in. na niedopuszczaniu do niezale¿noœci œrodków masowego 

przekazu. Tê umiejêtnoœæ, wed³ug jego oceny, doskonale przyswoi³a postkomunistyczna 

w³adza na Ukrainie, która by³a w stanie skutecznie zwalczaæ nielojalne 

wydawnictwa czy niezale¿ny prywatny biznes. W tym celu wykorzystywa³a 

przede wszystkim kontrolê podatkow¹, a tak¿e milicjê. Nadzoruj¹c œrodki masowego 

przekazu, w³adza mog³a bez przeszkód manipulowaæ spo³eczeñstwem i utrzymywaæ 

je „…ó íåãðîìàäÿíñüêîìó, íåäî³íôîðìîâàíîìó, äåçîð³ºíòîâàíîìó, 

ðîç’ºäíàíîìó ñòàí³” 22 . 

Opisuj¹c sytuacjê spo³eczno-polityczn¹ na Ukrainie w okresie prezydentur 

£eonida Krawczuka i £eonida Kuczmy, Myko³a Riabczuk bardzo czêsto negatywnie 

ocenia rz¹dz¹ce wówczas elity, okreœlaj¹c je nawet jako „áàíäèòñüê³”, 

„êðèì³íàëüí³”. Podkreœla, ¿e to one przyczyni³y siê do panuj¹cego nad Dnieprem 

chaosu w sferach spo³eczno-politycznej i gospodarczej. Niejednokrotnie 

daje do zrozumienia, ¿e wymiana tych elit by³a niemal¿e niemo¿liwa, gdy¿ za 

pomoc¹ œrodków masowego przekazu mog³y one bez przeszkód manipulowaæ 

opini¹ publiczn¹. Pomimo tylu gorzkich s³ów kierowanych pod adresem spo³e- 

21 Ì. Ðÿá÷óê, Ùî ïîêàçàëè äâà „÷îðí³ â³âòîðêè”?, [w:] idem, Çîíà..., s. 101. 

22 Ì. Ðÿá÷óê, Íàøå ì³ñöåâå Âàòåðëîî, [w:] idem, Çîíà..., s. 211.


czeñstwa i w³adz, w tym tak¿e prezydentów, publicysta nie traci³ do koñca nadziei 

na to, ¿e na Ukrainie mog¹ zajœæ istotne zmiany. Jak siê mia³o okazaæ, ta wymiana 

elit – tak d³ugo oczekiwana przez Riabczuka – rozpoczê³a siê wreszcie w 2004 r. 

w wyniku pomarañczowej rewolucji. 

Ðåçþìå 

Ñîöèàëüíî-ïîëèòè÷åñêèå ïðîöåññû, ïðîèñõîäÿùèå íà Óêðàèíå â ñâåòå ïóáëèöèñòèêè 

Íèêîëàÿ Ðÿá÷óêà 

Ãëàâíàÿ öåëü ñòàòüè – îòíîøåíèå Íèêîëàÿ Ðÿá÷óêà ê èçìåíåíèÿì, ïðîèñõîäÿùèì íà 

Óêðàèíå ïîñëå âîññòàíîâëåíèÿ íåçàâèñèìîñòè â 1991. Ïóáëèöèñò ïîäâåðãíóë îñòðîé êðèòèêå 

óêðàèíñêóþ âëàñòü çà ñïîñîá âåäåíèÿ âíóòðåííåé è âíåøíåé ïîëèòèêè. Îáâèíèë å¸ çà 

êîððóïöèþ, õàîñ è áåñïðàâèå, ïðèñóòñòâóþùèå â åæåäíåâíîé æèçíè. Íå ùàäèë îí òàêæå 

ãîðüêèõ ñëîâ â àäðåñ îáùåñòâà, óïðåêàÿ åãî çà òî, ÷òî îíî íå ñìîãëî çàìåíèòü ïðàâÿùèõ ýëèò. 

Summary 

Social and political processes in the Ukraine in the light of the publicism of Mykola Ryabchuk 

The aim of the article is to show the attitude of Mykola Ryabchuk towards the transformations 

in the Ukraine after the regaining of the independence in 1991. The publicist expresses 

severe criticism of the Ukrainian authorities for the way of pursueing interior and exterior politics. 

He accused them of corruption, chaos and lawlessness present in the everyday life. He also doesn’t 

spare the bitter words towards the society claiming that it couldn’t bring about the substitution of 

the ruling elites.

UWM w Olsztynie Literatura polska w s³owiañskiej bibliotece wydawnictwa Acta Polono-Ruthenica „Wahazar” XII, 2007 105 

ISSN 1427-549X 

Andriej Bazylewski 

Moskwa 

Literatura polska w s³owiañskiej 

bibliotece wydawnictwa „Wahazar” 

Od razu jasno postawiê sprawê: autoreklama nie jest zwyczajem „Wahazara”. 

Jako ¿e kiedyœ wymyœli³em to wydawnictwo i nadal dzia³am pod jego szyldem, 

pragnê podzieliæ siê kilkoma spostrze¿eniami i przyk³adami z w³asnej 

praktyki – chocia¿by na zasadzie kolejnego przyczynku do odwiecznego apelu 

„o skuteczn¹ walkê z wiatrakami”. Po piêtnastu latach istnienia oficyny i wydaniu 

w przek³adzie na rosyjski ponad dwóch tuzinów polskich ksi¹¿ek czas ju¿ na 

pewne podsumowania. Nie podejmujê siê oceny oferty wydawnictwa i analizy 

jej odbioru. Raczej wypada mi jako redaktorowi naczelnemu i jednoczeœnie 

dyrektorowi zamieœciæ tekst programowy lub coœ w rodzaju teoretycznego autokomentarza 

1 . 

Zanim dok³adniej przedstawiê pracê „Wahazara”, chcia³bym nieco miejsca 

poœwiêciæ uzasadnieniu racji jego bytu. Mo¿na by to nazwaæ manifestem ex post 

i to wy³¹cznie ex post, poniewa¿ – poza ukryt¹ konsekwencj¹ – realizacji ka¿dej 

idei zawsze towarzyszy szczypta niezaplanowanej przypadkowoœci. 

Bior¹c „na warsztat” tekst jako badacz, t³umacz czy edytor, zawsze kierowa- 

³em siê przede wszystkim wra¿eniem artystycznym. Refleksja co do przes³ania 

dzie³a rodzi siê póŸniej, na pocz¹tku jest zauroczenie. Dzia³am pod wp³ywem 

formy wypowiedzi, a forma przecie¿ jest sugestywna tylko wtedy, kiedy treœæ 

odpowiada naturalnej dialektyce bytu. Staram siê unikaæ rzeczy tendencyjnych. 

Wy³awiam z potoku literatury i przeszczepiam na grunt ojczysty to, w czym rozpoznajê 

istotn¹ wartoœæ, czasem – nutê nie doœæ s³yszaln¹ u nas. Przyswajam „obce” 

– to, co jest pominiête albo niedookreœlone przez moj¹ rodzim¹ kulturê, i dzielê siê 

tym z ludŸmi swojego krêgu jêzykowego. Zapoznanie siê poprzez sztukê z optyk¹ 

innego narodu pozwala wiele rzeczy widzieæ jaœniej. Oto bodaj¿e najwa¿niejsza 

motywacja wszystkich moich zajêæ interpretacyjnych, translatorskich i wydawni- 

1 W aneksie zob. bibliografiê polskiej literatury opracowanej przez autora i wydanej glównie 

w „Wahazarze” oraz listê wywiadów z tym¿e (niekiedy kuriozalnych), opublikowanych w polskiej 

prasie.

106 Andriej Bazylewski 

czych. Nieodzownym efektem jest sprzê¿enie zwrotne: gdy poszerzaj¹ siê duchowe 

granice innego kraju, jest go w œwiecie jakby wiêcej, ni¿ by³o. 

Polsk¹ poezj¹ zaj¹³em siê kiedyœ z pobudek idealistycznych, kierowany intuicyjnym 

przeczuciem i bezinteresown¹ ¿¹dz¹ poznania. Podczas studiów na 

polonistyce Uniwersytetu Moskiewskiego – chocia¿ sam je œwiadomie wybra- 

³em – wagarowa³em bezwstydnie, za to namiêtnie czyta³em polskie ksi¹¿ki. Ju¿ 

wówczas upatrzy³em sobie paru poetów, których wiersze poma³u zacz¹³em przek³adaæ. 

Zafascynowa³a mnie te¿ twórczoœæ Stanis³awa Ignacego Witkiewicza, 

która – z ró¿nym stopniem natê¿enia – towarzyszy³a mi przez wiele lat. Pierwsze 

przek³ady by³y owocem m³odzieñczej buty. Z czasem nieco siê dokszta³ci³em, 

w sukurs przysz³a nabyta wprawa, wiêc nie wykluczam, ¿e w moim tzw. dorobku 

nazbiera³o siê trochê rzeczy, które s¹ coœ warte. Przek³ada³em g³ównie poezjê 

drugiej po³owy XX wieku. Osobiste porachunki z poezj¹ polsk¹ prawie skoñczy- 

³em, ale nadal staram siê j¹ œledziæ i nie zrzekam siê miana jej popularyzatora. 

Czegó¿ szuka³em i co znalaz³em w polskiej poezji? 

Najpierw rzecz oczywista: Polska i Rosja to czêœci wielkiej Slawii – wspólnego 

kilkunastu narodom terytorium duchowego. Pax Slavica nie jest ¿adn¹ 

chimer¹, ma œwietn¹ historiê – nie tê „znaczon¹ budowlami i spisan¹”, ale „z³o- 

¿on¹ w duchu” (¿e siê pos³u¿ê s³owami Mickiewicza). Zw³aszcza wobec dzisiejszego 

natarcia drapie¿nej pustki i konsumpcji roœnie znaczenie wewnêtrznego 

oporu narodów s³owiañskich, niezale¿nie od tego, ¿e zwalczaj¹ siê nawzajem 

i od tego, w jakie tymczasowe uk³ady zosta³y uwik³ane ich kraje. Narody te s¹ 

trawione samouwielbieniem, trwaj¹ we wzajemnych animozjach i cywilizacyjnym 

rozdwojeniu, ugrzêz³y w serwilizmie wobec mo¿nych tego œwiata. Jednak – 

chcia³oby siê wierzyæ – nadchodz¹ czasy przymierza. Najwy¿szy czas na prawdziw¹ 

rozmowê. Razem na pewno zdo³amy zmieniæ fa³szywy kierunek, który 

chwilowo obra³y dzieje. Swoj¹ pracê rozpatrujê jako cz¹stkê tworzenia konstruktywnej 

alternatywy w dobie agresywnej debilizacji i chaotyzacji œwiata. 

Z wdziêcznoœci¹ obserwujê pracê kolegów z Polski i innych krajów s³owiañskich, 

którzy du¿o robi¹ dla krzewienia rosyjskiej kultury artystycznej na 

swoim terenie. Pragn¹³bym, ¿eby i wydawnictwo „Wahazar” odegra³o czynn¹ 

rolê w przekraczaniu granic œwiadomoœci narodowych, budowaniu wspólnej 

przestrzeni odrodzenia. Gospodarczo bezsensowna dzia³alnoœæ s³u¿y bowiem 

istotnej komunikacji i zwalczaniu destruktywnych ksenofobicznych mitów. Polska 

– chocia¿ czêsto próbowano j¹ widzieæ jako „przedmurze” – w rzeczywistoœci, 

dziêki swoim wielkim artystom, jest czu³¹ membran¹, retranslatorem wzajemnych 

wp³ywów miêdzy Wschodem a Zachodem – i na tym m.in. polega 

specyfika jej heterogenicznej kultury. Polska kultura jest przesi¹kniêta ¿ywio³o-

Literatura polska w s³owiañskiej bibliotece wydawnictwa „Wahazar” 

107 

w¹ filozofi¹ ruchu, czynu – nie kontemplacji, nie wyczekiwania. Byæ mo¿e ten 

ogólnoetniczny aktywizm jest kluczem do polskiego bytu narodowego. Mimo ¿e 

s¹ plusy i minusy takiej postawy, to mi w zasadzie imponuje. Pewnie zbiega siê 

z moj¹ w³asn¹ przekor¹. 

Bliskie jest to zreszt¹ ambiwalentnym preferencjom rosyjskiego czytelnika, 

który na równi z refleksyjn¹ narracj¹ i kontemplacyjn¹ obrazowoœci¹ lubi wartk¹ 

metaforyczn¹ psychodynamikê i nag¹ emocjonaln¹ mowê. Popyt czytelniczy 

na polsk¹ literaturê jest w Rosji wysoki, ksi¹¿ki s¹ z ciekawoœci¹ oczekiwane. 

Wœród dzie³ literatury polskiej s¹ takie, co maj¹ albo potencjalnie mog³yby mieæ 

u nas szeroki zakres oddzia³ywania. Nie chodzi o brukowe (czy ledwie ponadbrukowe) 

hity – te rozejd¹ siê zawsze, gdziekolwiek i w ka¿dym nak³adzie. 

Polska ma coœ do powiedzenia Rosji nie tylko w jêzyku popularnych gatunków 

i doraŸnej polityki. Wspólnota dotyczy rzeczy g³êbszych, o których siê nie powie 

w paru s³owach (dlatego nie poruszam tu szczegó³owo tego tematu). Kultura 

polska odbierana jest u nas jako zjawisko samoistne i wspó³mierne do kultury 

ojczystej, jako ¿ywy noœnik treœci integracyjnych, wartoœci wzajemnego zrozumienia. 

Przek³ad i wydawanie literatur s³owiañskich ma w Rosji bogat¹ tradycjê. 

Mimo to pod koniec epoki radzieckiej liczne wa¿ne dzie³a pozostawa³y nam 

nieznane – b¹dŸ to przez przypadek, b¹dŸ to z powodów pozaliterackich. Zreszt¹ 

wówczas samozniewolona gwardia speców, kln¹c re¿im i usprawiedliwiaj¹c siê 

brakiem wolnoœci, za przyzwoite honoraria za³atwia³a w³asne interesy. Zakres 

uzale¿nienia od demitologizowanego dziœ systemu bywa³ na szczêœcie ró¿ny. 

Zw³aszcza prezentacja poezji tzw. bratnich krajów nie by³a mocn¹ stron¹ polityki 

wydawniczej. Tak czy inaczej „bia³ych plam” – i to ró¿nej proweniencji – 

by³o pod dostatkiem, co w pe³ni dotyczy³o tak¿e literatury polskiej. Nie najlepiej 

siê dzia³o (obustronnie) na odcinku wymiany literackiej „Polska – Rosja”. 

Czego brakowa³o Rosjanom? Nasz czytelnik u progu lat 90. zna³ przede 

wszystkim polskich romantyków (niektórych) i pozytywistów. Najmniej obecna 

by³a literatura staropolska: œredniowiecze, odrodzenie, barok oraz oœwiecenie – 

i to jest zrozumia³e i wybaczalne, gdy¿ przek³ad i edycja tekstów tamtych epok 

s¹ najbardziej pracoch³onne, wymagaj¹ najwy¿szych kwalifikacji. Autorów wieku 

XX dobierano doœæ ostro¿nie. W sumie o literaturze polskiej tego okresu 

wiedziano niedu¿o. Stosunkowo najwiêcej o prozie, o dramacie zaœ najmniej. 

Zasadniczo przek³ady pozwala³y czytelnikowi siê zorientowaæ, czym jest dramatopisarstwo 

polskie, jednak luk by³o (i pozostaje) sporo. Dramat nadal jest znany 

w œcis³ym gronie na³ogowych czytelników i teatromanów. Teatry ¿ó³wim krokiem 

zabieraj¹ siê np. za Witkiewicza (ju¿ prawie w ca³oœci u nas wydanego).


Nieco szumu jest wokó³ Gombrowicza i Mro¿ka, ale bardzo rzadko wydawano i 

wystawiano Ró¿ewicza. 

O poezji do niedawna by³o wiadomo niewiele wiêcej. Czym pod koniec lat 

80. by³a dla czytelnika rosyjskiego polska poezja XX wieku? Kilka (zreszt¹ nie 

najgorszych) nazwisk w ro¿nych kombinacjach – to wszystko, co zazwyczaj 

proponowano w czasach wydawniczego pañstwowego monopolu. Bez przesady 

mo¿na powiedzieæ: wszystko, co rosyjski czytelnik wiedzia³ o polskiej poezji 

ostatnich dziesiêcioleci, to fakt, ¿e ona istnieje. Filozoficznie nasycona, spo³ecznie 

czynna, niestandardowa formalnie poezja nie by³a faworyzowana. Artystyczn¹ 

wartoœæ przek³adanych utworów uwzglêdniano bynajmniej nie w pierwszej 

kolejnoœci (dobrze, je¿eli brano j¹ pod uwagê w ogóle). Ci zaœ autorzy, którzy 

jednak byli wydawani, nierzadko docierali do czytelnika w postaci okrojonej, 

przylizanej. I có¿, ¿e wœród t³umaczy zdarzali siê dobrzy poeci... Dzieje wydawania 

poezji polskiej po rosyjsku œciœle odtwarzaj¹ klimat tamtych dziesiêcioleci. 

Dzieje recepcji dobrze natomiast oddaje przys³owie: „jak siê nie ma, co siê 

lubi to siê lubi, co siê ma”. Có¿ mieliœmy do dyspozycji? 

Od 1946 do 1987 r. wydawano przewa¿nie ksi¹¿ki lub dzie³a zebrane tych 

autorów, którzy pod koniec drugiej wojny œwiatowej albo ju¿ odeszli, albo mieli 

od 40 do 70 lat (Tuwim, Broniewski, Szenwald, Staff, Iwaszkiewicz, Ga³czyñski, 

Dobrowolski, Leœmian, I³³akowiczówna, Przyboœ, Kasprowicz, S³obodnik, 

Pawlikowska-Jasnorzewska, Piechal). Najwiêcej by³o Tuwima i Broniewskiego. 

Poczynaj¹c od roku 1954 (w ró¿nych okresach – st¹d dziwne s¹siedztwa) mniej 

lub bardziej szczegó³owo przybli¿ano twórczoœæ: Woroszylskiego, Mandaliana 

(pierwsi debiutanci po wojnie), Ró¿ewicza, Ozgi-Michalskiego, Baczyñskiego 

(ci trzej mieli osobne ksi¹¿ki) oraz Szymborskiej. „Pokolenie 56” rezentowa³y 

tomiki Grochowiaka, Harasymowicza, Poœwiatowskiej, Grzeœczaka (wspólny 

tom z roku 1979). I to wszystko, jeœli chodzi o mniej wiêcej obszerne wybory 

poezji (co prawda, trochê by³o znacznie krótszych zestawów w czasopismach). 

Do listy osi¹gniêæ nale¿y dodaæ nieliczne antologie: retrospektywna dwutomowa 

Polska poezja (1963) obejmuj¹c¹ okres od Reja do po³owy wieku XX, 

zbiory Polskije piesni – narodnyje i riewolucionnyje (1954), Iz polskoj poeziji: 

stichi o mirie, dru¿bie, Sowietskom Sojuzie (1959), Polskije fraszki (1964) i Polskaja 

lirika w pieriewodach russkich poetów (1969). Zreszt¹ ¿adna z nich nie 

zawiera³a wierszy autorów m³odszych od wy¿ej wymienionych weteranów pióra 

(z „rocznika 1920”). Po ukazaniu siê w roku 1972 antologii Sowriemiennaja 

polskaja poezija, w której nareszcie garœæ takich wierszy siê znalaz³a, rosyjski 

czytelnik w ogóle prawie nie mia³ mo¿liwoœci chocia¿by powierzchownego poznania 

nowych nazwisk (pojedyncze publikacje w pismach z rzadka siê zdarza³y,


109 

ale to nie zmienia³o ogólnego obrazu). Na tym czas dla nas stan¹³ – w³aœciwie 

ani jeden poeta debiutuj¹cy w Polsce po roku 1960 nie by³ przyzwoicie przedstawiony 

w rosyjskich przek³adach. Lata 70. i 80. pod tym wzglêdem stanowi³y 

jednolit¹ bia³¹ plamê, przeszyt¹ przez z³owieszczo wykropkowane linie „czarnych 

list” (indeksów), czyli – by³o jak by³o, choæ bywa³o gorzej. 

To sytuacja chyba unikatowa na tle audytorium œwiatowego – tak d³ugie 

trwanie w niewiedzy o wspó³czesnych twórcach zyskuj¹cych s³awê. No dobrze, 

je¿eli nie czytaliœmy najnowszej polskiej poezji, to w jaki sposób byliœmy jednak 

zorientowani? Czy¿by du¿o i ciekawie opowiadali nam o niej krytycy? 

Niestety, niedu¿o, a i niezbyt ciekawie – prac syntezuj¹cych prawie nie by³o, 

poza wstêpami do paru ksi¹¿ek i aluzjami do zbiorków w prasie nieomal ¿aden 

z polskich poetów nie zosta³ zaszczycony odrêbnym szkicem. Tzw. naukowe 

dociekania w nik³ym stopniu dotyczy³y rzeczy naprawdê wa¿nych dla odbiorcy 

spoza krêgu wtajemniczonych. W nie tak dawnych, ju¿ postradzieckich czasach 

na³o¿enie siê wymuszonej przez wolny rynek gatunkowej degradacji wydawanych 

ksi¹¿ek na obszerne zaleg³oœci minionego okresu sta³o siê nie lada wyzwaniem 

dla zwolenników upowszechniania kultury polskiej w Rosji. Czy najnowsze 

edytorstwo zmieni³o tê sytuacjê? Chyba tak, bo co nieco siê w ksiêgarniach 

pojawi³o. Widoczny jest jednak snobistyczny przechy³ w preferencjach wydawców, 

zwi¹zany ze stymulowanym sukcesem niektórych autorów na œwiatowym 

targowisku literackim. 

Nowych, sensownych ksi¹¿ek w ostatnim piêtnastoleciu nie by³o du¿o 

(zw³aszcza w porównaniu z przeklinanym okresem totalitarnym), a to, co siê 

ukazywa³o, wygl¹da³o doœæ skromnie na tle b³yszcz¹cej fasady noworuskich 

bibliowidziade³ek a la Zachód. Pod liberaln¹ katarynkê i weso³e ogniki palonego 

parlamentu we wszystkim serwowano nam poni¿enie, zamêt i zgubê. To, z czym 

mamy do czynienia po zniszczeniu „realnego socjalizmu”, przypomina pobojowisko, 

gdzie od lat rej wodz¹ jawni i tajni maruderzy. Otó¿ do obowi¹zku ludzi 

kultury nale¿y przeciwstawianie siê nacieraj¹cej têpocie, zach³annoœci i cynizmowi. 

Polega to zw³aszcza na wiernym przedstawieniu tradycji kulturalnej. 

W sytuacji rozbicia trzeba znajdowaæ objawy ca³oœci. Komunikacja ponad nowo 

powsta³ymi zakazami, wbrew postêpuj¹cej komercjalizacji i unifikacji ¿ycia kulturalnego, 

wbrew sterowanej dewaluacji tekstów i kultury jest domen¹ ma³ych 

grup oporu. Tak¹ jednostk¹ mo¿e byæ kr¹g przyjació³, rodzina, zespó³ artystów, 

równie¿ wydawnictwo. Czêœciowo koryguj¹cy wp³yw na sytuacjê wywiera³y 

i wywieraj¹ w³aœnie niezale¿ne ma³e oficyny. 

W okresie rynkowej transformacji zarówno stare, jak i nowe wydawnictwa masowo 

rezygnowa³y z publikacji „nierentownych” dzie³ pisarzy Europy Wschodniej.


Nowe czasy stanowczo nakazywa³y zaj¹æ siê tani¹ wyprzeda¿¹ fachowych umiejêtnoœci. 

W efekcie du¿o ciekawych projektów ugrzêz³o na bezdro¿ach „pieriestrojki”. 

Postanowiliœmy coœ na ruinach zbudowaæ. Zapowiedzi¹ przysz³ego wydawnictwa 

by³ niedu¿y tom utworów scenicznych Stanis³awa Ignacego 

Witkiewicza (1989), który zawiera³ m.in. dramat Gyubal Wahazar, czyli na prze- 

³êczach bezsensu. W roku 1990 z okazji prapremiery Szewców ukaza³a siê jednodniówka 

teatralna, sygnowana przez Asocjacjê Dzia³añ Pokojowych im. G. Wahazara. 

Ten okazjonalny druk, jeszcze w pe³ni samizdatowy, uwa¿am za pierwsz¹ 

publikacjê oficyny. Rok póŸniej z planu wydawnictwa „Chudo¿estwiennaja literatura” 

– ju¿ po z³amaniu tekstu, tu¿ przed oddaniem do drukarni – usuniêto 

obszern¹ ksi¹¿kê Witkiewicza Teatr. Wówczas to powsta³ „Wahazar” i w ten 

sposób Witkacy zosta³ honorowym patronem wydawnictwa, które przybra³o 

imiê bohatera jego sztuki. Poczynaj¹c od 1992 r. wydajemy „Kolekcjê literatury 

polskiej”, od 2003 r. – dwujêzyczn¹ „Polsko-rosyjsk¹ bibliotekê poetyck¹”. Inicjatywa 

ta w ci¹gu 15 lat zaowocowa³a 28 ksi¹¿kami i obie serie s¹ kontynuowane. 

Podstawowy zr¹b wydanych tytu³ów to poezja i groteska – przede wszystkim 

dzie³a XX-wieczne, ale i wczeœniejsza klasyka – wszystko po raz pierwszy 

w przek³adzie na rosyjski. Przekazano czytelnikowi utwory 30 autorów, najwiêcej 

wydano wyborów wspó³czesnych poetów. 

Inicjatywy „Wahazara”, pomyœlane jako konkretna „akcja ratownicza”, staraj¹ 

siê wzbogaciæ rosyjsk¹ kulturê. Oficyna, za³o¿ona w 1991 r. przez grupê 

entuzjastów, jest ju¿ – o dziwo – jednym z najstarszych prywatnych wydawnictw 

w Rosji. Literatura polska nie jest jedynym przedmiotem zainteresowañ 

„Wahazara”, ale dominowa³a w jego produkcji w pierwszym dziesiêcioleciu 

istnienia firmy i nadal jest systematycznie lansowana. Profil dzia³alnoœci edytorskiej 

obejmuje pe³niejsz¹ prezentacjê istotnych – czêsto przemilczanych wczeœniej 

– dzie³ innych literatur s³owiañskich na rosyjskim terenie jêzykowym. 

Dobór tekstów odbywa siê wed³ug badawczo-artystycznego i oœwiatowego programu, 

opartego na kryterium swoistoœci i uniwersalizmu wobec dzisiejszych 

wyzwañ. Polskie serie stanowi¹ integraln¹ czêœæ biblioteki s³owiañskiej, która 

ma na celu kreowanie wspólnego pola informacyjnego, przeciwdzia³anie prymitywizacji 

i rozszerzenie dostêpu rosyjskiego spo³eczeñstwa do tych wybitnych 

zjawisk literackich, które nie s¹ dostatecznie obecne w obiegu czytelniczym. 

Wœród naszych autorów s¹ pisarze renomowani – tak¿e ci, którzy nie doczekali 

siê gromkiego rozg³osu, ale ciesz¹ siê zas³u¿on¹ s³aw¹, a ich miejsce w kulturze 

jest niekwestionowane: Stanis³aw Misakowski, Jan Rybowicz, Tomasz 

Gluziñski, Andrzej Zaniewski. W³aœnie wprowadzenie ich dzie³ do obiegu czytelniczego 

w Rosji uwa¿am za najwiêksze osi¹gniêcie wydawnictwa. Szczegól-


111 

nym zadaniem by³a rehabilitacja Karola Wojty³y jako poety – nie jest bowiem 

tajemnic¹, ¿e w tzw. krêgach intelektualistów (nawet niekoniecznie wolnomyœlicieli) 

do niedawna uchodzi³o za bon ton uwa¿aæ go za grafomana. Zdo³aliœmy 

poniek¹d odk³amaæ wyobra¿enia o spuœciŸnie pisarzy, a w kilku przypadkach – 

mniej wiêcej spójnie przedstawiæ utwory rozsiane w prasie i tomach zbiorowych. 

W antologii Sdie³ano w Polsze – nie wydanej na razie, ale podsumowuj¹cej 

moj¹ przygodê kolekcjonera i t³umacza poezji polskiej XX wieku – znajduj¹ 

siê utwory wielu autorów, na których krytyka patrzy³a z wysoka, œwiadomie nie 

zauwa¿a³a lub po prostu przegapi³a. 

Daleki jestem od tego, ¿eby negowaæ znaczenie tych odcieni, które wnieœli np. 

Mi³osz czy Szymborska do duchowego autoportretu cz³owieka wspó³czesnego 

(czego dowodem s¹ wydane przez „Wahazar” wybory poezji). Niemniej w tym 

portrecie niema³o jest innych cech i barw – umykaj¹cych poœpiesznej uwadze. 

Wbrew temu, co twierdzi grono tzw. znawców, tak¿e inni poeci, nie tylko ci „ze 

œwiecznika”, nale¿¹ do œcis³ej czo³ówki. Œmiem mniemaæ, ¿e kilku takich uda³o mi 

siê dostrzec. Moim zdaniem, istotne jest nie tylko twórcze wyra¿anie w³asnej 

osobowoœci, ale i niek³amanej melodii czasu – bez prowincjonalnej ma³ostkowoœci 

i egotycznych zapêdów. Wiadomo – pycha rozpiera kar³ów, ci zaœ, którzy 

naprawdê czuj¹ iskrê bo¿¹, mog¹ nawet tego nie zauwa¿aæ, bo s³u¿¹ s³owu, a przeto 

– prawdzie. Chylê czo³o przed tymi poetami i pragnê zachêciæ do ich czytania. 

Tak¿e w oryginale – st¹d m.in. dwujêzyczna seria poetycka „Wahazara”. 

Powoli spe³nia siê nasze strategiczne zadanie – wydanie najwa¿niejszych 

utworów Witkacego po rosyjsku (nazwa oficyny zosta³a usprawiedliwiona dopiero 

w dziewi¹tym roku jej istnienia). Koncentrujemy siê na publikacji utworów 

tzw. trudnych (przeto ¿ycie wydawnictwa te¿ nie jest ³atwe, co zreszt¹ 

krzepi). Kreujemy autonomiczn¹ przestrzeñ artystyczn¹, usi³ujemy przeciwdzia- 

³aæ nieuniknionym smutkom obecnych czasów, daæ odtrutkê, œrodek przeciw 

uœmiercaniu poezji – tym, którzy tego potrzebuj¹. Pulsuj¹cy niepokój o treœæ 

duchow¹ ¿ycia, troskê o prawdziwe wartoœci, g³êbok¹ powagê wymowy na tle 

jaskrawej ró¿norodnoœci i urzekaj¹cego humoru wypowiedzi – to, co kiedyœ 

dostrzeg³em w polskiej literaturze jako czytelnik – teraz jako badacz, t³umacz 

i wydawca próbujê przekazaæ ludziom mojego kraju. Promocji kolejnych tomów 

towarzysz¹ wieczory poetyckie, prezentacje w radiu i prasie. 

Wydawnictwo stale zaopatruje biblioteki Rosji i krajów oœciennych w dzie³a 

literatury polskiej w przek³adach na rosyjski. Drukowane w nak³adach od jednego 

do dziesiêciu tysiêcy egzemplarzy ksi¹¿ki s¹ w wiêkszej czêœci rozprowadzane 

nieodp³atnie (przekazywane sieci bibliotecznej, rozdawane podczas imprez 

literackich). W „Wahazarze” studenci slawistyki odbywaj¹ akademickie praktyki


translatorskie, bêd¹ce elementem kszta³cenia sprawnoœci komunikacyjnej i poznawania 

kultury i mentalnoœci innych narodów. Ukoronowaniem dzia³alnoœci wydawnictwa 

sta³o siê utworzenie w roku 2000 – po wielu mozolnych trudach – Funduszu 

Ksi¹¿kowego im. Józafata Ogryzki. Pod auspicjami tej szacownej instytucji, której 

zosta³em prezesem z racji pe³nionych obowi¹zków, s³owiañska biblioteka stanê³a 

wreszcie na nogach, zaczêto opracowywanie po³udniowos³owiañskich serii: „Kolekcja 

Literatury Serbskiej” i „Serbsko-Rosyjska Biblioteka Poetycka”. Na równi 

z „Kolekcj¹ Literatury Polskiej” i „Polsko-Rosyjsk¹ Bibliotek¹ Poetyck¹” s¹ to zasadnicze 

pozycje w ofercie „Wahazara”. W miarê mo¿liwoœci biblioteka bêdzie 

poszerzana o inne literatury s³owiañskie (przede wszystkim o bia³orusk¹). 

Podstawowym celem „Wahazara” pozostaje wzbogacanie ogólnos³owiañskiego 

obszaru artystyczno-informacyjnego, stawienie oporu zalewowi bana³u i prymitywizmu. 

Chcielibyœmy przyczyniæ siê do odtworzenia atmosfery bezinteresownego 

przyjaznego dialogu. Nade wszystko pragn¹³bym, ¿eby tok wydarzeñ 

zaprzeczy³ maksymie Misakowskiego, którego poezje wybrane pt. Nie powiedzia- 

³em otworzy³y kiedyœ polsk¹ kolekcjê „Wahazara”: „Je¿eli masz coœ do powiedzenia 

– zamknij usta. Na pewno ciê us³ysz¹”. Có¿, bywa³o i tak. A jednak mamy do 

wyboru ciekawsz¹ drogê. Us³yszmy siê nawzajem – rozmawiaj¹c! Mówmy do 

siebie wbrew temu, co wyprawiaj¹ politycy – ¿eby zachowaæ nasz¹ wspóln¹ przysz³oœæ 

i wymiar naszego cz³owieczeñstwa. To, co robimy, jest kropl¹ w morzu 

tego, co jest konieczne do zrobienia i znikom¹ czêœci¹ tego, co ju¿ teraz by³oby do 

zrobienia mo¿liwe. Istnieje sporo inicjatyw – bardziej lub mniej zaawansowanych. 

Tych pomys³ów jest naturalnie wiêcej ni¿ szans na ich szybk¹ realizacjê. 

„Wahazar” pe³ni zadania poszukiwawcze i badawcze, dlatego jego preferencje 

i samo istnienie wywo³uj¹ alergiê u ludzi, przyzwyczajonych do innego 

obrazu literatury. A propos: ciekawa sprawa – mitologia „bia³ych plam” do dziœ 

ca³kiem sprawnie s³u¿y jako lokomotywa komercyjnego podkrêcania popytu, zaœ 

likwidacja mitu – poprzez prezentacjê literackiego zjawiska takiego, jakim jest – 

uchodzi nawet za faux pas. Nie wiem, co na to inni proletariusze pracy umys³owej, 

ale jestem zdania, ¿e programowe samoupokorzenie przez cha³turê nadal 

jest, niestety, cech¹ wyró¿niaj¹c¹ tzw. twórcz¹ inteligencjê. Od¿egnywa³em siê 

zawsze od zawodowstwa – w sensie zarabiania na ¿ycie prac¹ twórcz¹. Nie 

zmieni³em zdania. Gdybym (przypuœæmy rzecz niemo¿liw¹) w polskiej literaturze 

czasem nie znajdowa³ tego, czego poszukujê w poezji w ogóle, nie zajmowa³bym 

siê ni¹ wcale – tym siê ró¿niê od fachowców przek³adu. W podobny 

sposób „Wahazar” ró¿ni siê od wydawnictw komercyjnych. 

„Mózgowe kory to wstrêtne nowotwory” – zauwa¿y³ kiedyœ bohater Witkacego. 

Zupe³nie s³usznie. Zaiste dziwne s¹ niekiedy tych nowotworów wytwory.


113 

Oto proszê... Czy¿ nie ³atwiej by³oby, id¹c za przyk³adem wielu, zmieniæ profil 

i zaj¹æ wydawaniem efektownych baniek mydlanych? (Chocia¿ do tego nie ka¿dy 

siê nadaje, nawet przy szczerych chêciach. Zdarzaj¹ siê tacy, co wbili sobie 

do g³owy, ¿e musz¹ wcieliæ w ¿ycie jakiœ szalony pomys³, wiêc nic innego im 

nie pozostaje.) Trzeba byæ nieco szurniêtym, ¿eby bez zaplecza finansowego 

uruchomiæ przedsiêbiorstwo jawnie nieop³acalne. Kierujê wydawnictwem, ale to 

za du¿o powiedziane. Poza mn¹ na etacie jest tylko ksiêgowa. A i pojêcie etatu 

jest tu umowne, poniewa¿ pracownicy „Wahazara” nie s¹ op³acani. Wszystkie 

funkcje administracyjne i edytorskie pe³ni siê spo³ecznie, a dochody zostaj¹ 

spo¿ytkowane na produkcjê kolejnych ksi¹¿ek. Nikt tu nie otrzymuje ¿adnych 

dóbr materialnych (poza skromn¹ rekompensat¹ wysi³ku t³umaczy – najczêœciej 

w formie egzemplarzy danej publikacji). 

Uwa¿am, ¿e podejœcie do wydawnictwa artystycznego jak do firmy mog¹cej 

byæ finansowo samowystarczaln¹, z gruntu rzeczy zakrawa na profanacjê. Dzia- 

³alnoœæ podobnych komórek jest mo¿liwa i ma perspektywê pod warunkiem 

sta³ego udzia³u mecenasów. Wychylenie siê poza obrêb koncepcji artystycznej 

niechybnie oznacza upadek. Zaczyna siê transformacja sumienia w etaty, forsê, 

rozg³os... I nic ju¿ nie mo¿e stan¹æ na przeszkodzie tej radosnej i wci¹gaj¹cej 

grze pró¿noœci. „Wahazar” od pocz¹tku jest na krawêdzi zapaœci finansowej, ale 

wbrew ma³o sprzyjaj¹cym okolicznoœciom wydawnictwo istnieje i dzia³a. Powstanie 

i produktywna dzia³alnoœæ tej utopii wydawniczej w latach najmniej 

sprzyjaj¹cych bezinteresownym poczynaniom kulturotwórczym œwiadczy, na 

równi z mnóstwem innych faktów, o tym, ¿e – wbrew natarciu dehumanizuj¹cej 

globalizacji – przybiera na sile tendencja do kszta³towania otwartej wspólnoty 

kultur s³owiañskich, nie ulegaj¹cej etnicznym szablonom, ideomitom, inercji 

zamierzch³ych waœni. Wystarcza niewygas³a zdolnoœæ niektórych twórców do 

pracy dla idei. Zwyciê¿a jak zawsze solidarnoœæ dziwaków, którzy nawet dziœ 

nie potrafi¹ ¿yæ inaczej. 

Na pocz¹tku nie mieliœmy ¿adnych œrodków na dzia³alnoœæ, a i teraz mamy 

ich mniej ni¿ ci, co jêcz¹, ¿e wszystko jest w rozsypce (i tkwi¹ w bezruchu). 

Podobne inicjatywy albo koñcz¹ siê fiaskiem, albo znajduj¹ sobie opiekunów. 

Sporadycznie otrzymywa³em niewielkie sumy od polskich instytucji kulturalnych. 

Te dotacje nieco ³agodzi³y napiêcia finansowe, zw³aszcza podczas druku 

pierwszych tomów. Systematyczne wydawanie polskiej kolekcji nikogo tak naprawdê 

nie obchodzi³o – wrêcz przeciwnie, nieraz dawano mi do zrozumienia, i¿ 

to moja prywatna sprawa. Generalnie d³ugo by³em zdany na w³asne si³y we 

wszystkim, co dotyczy³o poszukiwania pieniêdzy, produkcji ksi¹¿ek i ich dystrybucji. 

Umielibyœmy mo¿e nawet zarobiæ, gdyby znalaz³ siê odpowiedni partner


w Polsce, niekoniecznie z bran¿y wydawniczej. Ale takiego partnera w epoce 

dzikiego kapitalizmu nie spotka³em. Ma³o kto potrafi dostrzec imperatyw przysz³oœci, 

kiedy nie daje to natychmiastowego zysku. Wielu niby chcia³o nam 

jakoœ pomóc... ale im siê odechcia³o. Dzielili siê okruchami zazwyczaj ci, którzy 

nie mieli nic – czyli tacy jak my. Nikt z tych, co mieli realne mo¿liwoœci, z t¹ 

pomoc¹ nie spieszy³, chocia¿ s³ysza³em niejedn¹ deklaracjê z ust „zachwyconych” 

niedosz³ych dobroczyñców. 

„Egocentryczna” i jedynie estetycznie motywowana na starcie dzia³alnoœæ 

„Wahazara” po latach okaza³a siê po¿yteczna dla wielu, otrzyma³a wymiar spo- 

³eczny. Nie mo¿na jednak by³o ci¹gle zabiegaæ o ja³mu¿nê. Przed laty czu³em siê 

zobowi¹zany do wydania paru rzeczy i zosta³o to spe³nione z nawi¹zk¹, tak ¿e 

mog³em spokojnie uznaæ ten rozdzia³ ¿ycia za zamkniêty. Po kryjomu ¿ywi³em 

nadziejê, ¿e uda mi siê jeszcze utorowaæ drogê pewnym pomys³om, ale te¿ myœla- 

³em, i¿ „Wahazar” – jako wydawnictwo mieszcz¹ce siê w szufladzie mojego biurka 

– pozostanie efemeryd¹ ostatniej dekady ubieg³ego wieku. Jednak wiosn¹ 1999 r., 

kiedy w³adze naszych krajów po raz kolejny zapomnia³y o interesach w³asnych 

narodów, folguj¹c natowskiemu najazdowi na Jugos³awiê, wstrz¹snê³o mn¹ uczucie 

wstydu. Zrozumia³em, ¿e nie mam prawa przerywaæ swojej prywatnej „walki 

z wiatrakami”. Powiedzia³em sobie: õâàòèò âàëÿòü äóðàêà, trzeba powa¿nie zaj¹æ 

siê literatur¹ serbsk¹, ¿eby choæ trochê odpokutowaæ grzech bezwstydnego 

okrucieñstwa wobec naszych braci. Tak zaczê³a powstawaæ trzytomowa „Antologia 

Poezji Serbskiej”. Jej pierwszy tom „Wahazar” wyda³ w 2004 r., jak równie¿ 

pierwszy dwujêzyczny serbsko-rosyjski zbiór wierszy Svejesen Radovana Karad¿icia, 

któremu terrorystyczna miêdzynarodówka wyznaczy³a rolê koz³a ofiarnego 

za w³asne zbrodnie. Obecnie serbskie serie s¹ intensywnie kontynuowane – ukaza³ 

siê drugi tom „Antologii” (2006), dwujêzyczne wybory wierszy Vitomira Nikolicia 

(2005), Branislava Crnæevicia (2006) i inne ksi¹¿ki. 

Równoczeœnie „Wahazar” jeszcze g³êbiej wszed³ w tematykê polsk¹. Nie na 

d³ugo przedtem, wskutek samotnoœci, braku pewnego gruntu finansowego oraz 

niemo¿liwoœci szerszej dystrybucji ksi¹¿ek, zdecydowa³em siê na zawieszenie 

wszystkich polskich projektów poza rozpoczêt¹ publikacj¹ 7 tomów Pism Witkacego. 

Postanowi³em, ¿e polska kolekcja bêdzie kontynuowana o tyle, o ile 

bêdê móg³ dzia³aæ w granicach zdrowego rozs¹dku, nie wpadaj¹c w fanatyzm 

(inaczej bowiem Witkacy, jako patron wydawnictwa, by³by oburzony – a nie 

chcia³em przyci¹gaæ gniewu zaœwiatów). I w³aœnie w wigiliê nowego tysi¹clecia 

¿ycie nagle podsunê³o nowe rozwi¹zania i priorytety. Niespodziewanie spotka- 

³em ludzi, na których mi tak zale¿a³o. Nie trzeba im by³o udowadniaæ, ¿e dzia³alnoœæ 

„Wahazara” jest godna poparcia. To fundacja „Slavica Orientalia”, z któr¹


115 

za³o¿yliœmy „Polsko-Rosyjsk¹ Bibliotekê Poetyck¹”, i Wy¿sza Szko³a Humanistyczna 

w Pu³tusku – koedytor ostatnich poetyckich tomów „Kolekcji Literatury 

Polskiej” (Norwid, Ga³czyñski, Leœmian). Poza tym zaczêliœmy œciœle wspó³pracowaæ 

z wydawnictwem Rosyjskiej Akademii Sztuki Teatralnej „GITIS”, z moskiewsk¹ 

oficyn¹ „RIPOL Klassik” i toruñsk¹ „WAM”. 

„Lepiej nic nie robiæ – ni¿ robiæ nic” – powiedzia³ kiedyœ Norwid. Mia³ na 

myœli tych, co dzia³aj¹ bez przekonania w sprawie, której nie s¹ oddani, któr¹ 

przez to pozbawiaj¹ perspektyw. Szanse na wzajemne zrozumienie Polaków 

i Rosjan s¹ dobrze ugruntowane, a mo¿liwoœci potencjalnie ogromne. Czy zostan¹ 

wykorzystane, czy zaprzepaszczone – zale¿y od tych, którzy pojmuj¹ sedno 

sprawy i ponosz¹ odpowiedzialnoœæ za przebieg wydarzeñ (tzn. od tych, którzy 

zaliczaj¹ siê do inteligencji, „sumienia narodu”). Wzajemne zainteresowanie 

i szacunek trzeba pielêgnowaæ. Jako badacz literatury odczuwam silny niedosyt, 

kiedy zajmujê siê tylko analiz¹ obcojêzycznych tekstów. Powinno jej bowiem 

towarzyszyæ przedstawienie utworu – bez wydawania dzie³ obcej literatury filologiczne 

spekulacje wokó³ nazwisk, trendów, poetyki zakrawaj¹ na mistyfikacje 

podobne do politycznych. Po to, ¿eby obraz Polski by³ wyrazisty, jaskrawy 

i poci¹gaj¹cy, konieczna jest sta³a i solidna jej obecnoœæ w rosyjskiej kulturze. 

Chodzi wcale nie o to, ¿eby literatura polska królowa³a na listach bestsellerów, 

lecz o to, ¿eby rosyjski czytelnik odbiera³ jej istnienie jako naturalny kontekst, 

a dostêpna panorama by³a bliska rzeczywistoœci. 

Pozytywnej informacji zawsze jest za ma³o, szczególnie jeœli chodzi o stosunki 

Polska – Rosja, obci¹¿one wielowiekowymi „sporami S³owian miêdzy 

sob¹” (jak to kiedyœ uj¹³ Puszkin). Intrygi i rozgrywki trwaj¹ i nie ma co liczyæ 

na nag³¹ zmianê i magiczne remedium dla oszo³omów. Ale trzeba d¹¿yæ do tego, 

¿eby nowe czasy sta³y siê etapem konstruktywnych i istotnie przyjaznych kontaktów 

miêdzy naszymi narodami – bez pauz, przemilczeñ i przeinaczeñ; etapem 

sta³ego dop³ywu wieœci o tym, co jest wa¿ne i trwa³e, a nie sztucznie promowane, 

marginesowe i przemijaj¹ce, o tym prawdziwym, co mo¿e s³u¿yæ pojednaniu 

– nie rozproszeniu. Trzeba nareszcie wydaæ i to, i owo... na nowo przedstawiæ 

tego i owego... Ale nie mówmy o tym, co dopiero ma czy mo¿e nast¹piæ, wszystko 

bowiem – jak zawsze – wisi na w³osku. Wydaje siê, ¿e – jak wszêdzie - 

najwiêksza rola w miêdzys³owiañskiej kulturalnej wymianie przypada prywatnym 

niezinstytucjonalizowanym inicjatywom i konkretnemu pozytywnemu 

dzia³aniu poszczególnych ludzi. ¯ywiê nadziejê, ¿e przed nami jeszcze niejedna 

razem zdobyta wy¿yna. Zawsze bowiem jesteœmy razem. Ìè ñìî óâåê çàjåäíî. 

Ìè âñåãäà âìåñòå. Ofensywa trwa – to zapowiada niespodzianki.


Aneks 

A. Wydania literatury polskiej, opracowane przez Andrieja Bazylewskiego 

(wybór i redakcja; wstêpy, pos³owia, komentarze, czêœæ przek³adów): 

1. St. I. Witkiewicz, Sapo¿niki: Dramy, M.: Izwiestija, 1989, 192 s. 

2. Polskije poety: A. Œwirszczyñska, T. Ró¿ewicz, M. Bia³oszewski, A. Bursa, E. Stachura, 

M.: Raduga, 1990, 312 s. 

3. St. I. Witkiewicz, Sapo¿niki: Niepieriodiczieskij zawisimyj organ. M.: AND im. G. Wahazara, 

1990, 16 s. 

4. J. Rybowicz, Wychod iz c’my: Rasskazy, ML: Raduga, 1990, 312 s. 

5. S. Misakowski, Ja nie skaza³: Soczinienija w stichach i prozie, M.: Wahazar, 1992, 400 s. 

(Kolekcja literatury polskiej, Seria poetycka, t. 1). 

6. J. Rybowicz, Strana naoborot: Stichotworienija i proza, M.: Wahazar, 1992. 224 s. (Kolekcja 

literatury polskiej, Seria poetycka, t. 2). 

7. D. Olbrychski, Pominaja W³adimira Wysockogo, M.: Wahazar, 1992, 96 s. (Kolekcja literatury 

polskiej, Seria pamiêtników, t. 1). 

8. Polskaja poezija: XX wiek. Antologija, t. 1: W. Szymborska, J. Twardowski, Z. Herbert, 

T. Karpowicz, T. Gluziñski, M.: Wahazar, 1993, 344 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria 

poetycka, t. 3). 

9. C. Mi³osz, „Tak ma³o” i drugije stichotworienija, M.: Wahazar, 1993, 192 s. (Kolekcja 

literatury polskiej, Seria poetycka, t. 4). 

10. S Lem, Skazki robotów, M.: Wahazar, PAIMS, 1993, 240 s. (Kolekcja literatury polskiej, 

Seria prozy, t. 1). 

11. K. Wojty³a, Kripta: Izbrannaja poezija, M: Wahazar, 1994, 96 s. (Kolekcja literatury polskiej, 

Seria poetycka, t. 5). 

12. Polskaja poezija: XX wiek. Antologija, t. 2: E. Lipska, R. Wojaczek, J. Baran, L.A. Moczulski, 

S. Barañczak, M.: Wahazar, 1995, 288 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria poetycka, t. 5). 

13. S. Mro¿ek, Kak ja sra¿a³sia i drugije nie mienieje udiwitielnyje istoriji iz raŸnych knig 

i ¿urna³ow, M.: Wahazar, 1992, 400 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria prozy, t. 2). 

14. St. I. Witkiewicz, Gyubal Wahazar i drugije nieewklidowy dramy, „Pisma”, t. 1, M: Wahazar; 

GITIS 1999, 360 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria dramatu, t. 1). 

15. Polskaja poezija: XX wiek. Antologija, t. 3: W. Woroszylski, S. Grochowiak, T. Nowak, 

E. Bryll, J.M. Rymkiewicz, M.: Wahazar, 1999, 336 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria 

poetycka, t. 6). 

16. St. J. Lec, Nabrosok niebytija. Izbrannyje soczinienija: poezija, aforizmy, proza, 

M.: Wahazar; RIPOL Klassik, 2000, 512 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria poetycka, t. 7). 

17. St. I. Witkiewicz. Metafizika dwug³awogo tielionka i proczije komiediji s trupami, „Pisma”, 

t. 2, M.: Wahazar; GITIS, 2000, 376 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria dramatu, t. 2). 

18. S. Mro¿ek, Testarium: Izbrannyje pjesy i proza, M.: Wahazar; Art-Fleks, 2001, 832 s. 

(Kolekcja literatury polskiej, Seria dramatu, t. 3). 

19. C.K. Norwid, Piligrim, ili Posliedniaja skazka (Poezija i proza), M.: Wahazar; RIPOL 

Klassik; Pu³tusk: WSH, 2002, 432 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria poetycka, t. 8). 

20. St. J. Lec, Niepricziosannyje myœli (Aforizmy), M.: Wahazar; RIPOL K³assik, 2003, 380 s. 

(Kolekcja literatury polskiej, Seria poetycka, t. 9). 

21. St. I. Witkiewicz, Narkotiki; Jedinstwiennyj wychod, „Pisma”, t. 3, M.: Wahazar; RIPOL 

Klassik, 2003, 480 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria prozy, t. 3). 

22. A. Zaniewski, „Tylko tych kilka twarzy...” / „Tolko eti nieskolko lic...”, M.: Wahazar; 

W.: Slavica Orientalia, 2003, 96 s. (Polsko-rosyjska biblioteka poetycka, t. 1).


117 

23. St. I. Witkiewicz, Nienasytimost’, „Pisma” t. 4, M.: Wahazar; RIPOL Klassik, 2003, 640 s. 

(Kolekcja literatury polskiej, Seria prozy, t. 4). 

24. K.I. Ga³czyñski, Far³andija, ili Putieszestwije w Tiemnograd (Poezija, proza, tieatr), 

M.: Wahazar; RIPOL Klassik; Pu³tusk: WSH, 2003, 880 s. (Kolekcja literatury polskiej, 


25. S. Misakowski, Zmarzniêta ziemia / Zamiorzszaja ziemlia, M.: Wahazar; Toruñ: WAM, 

2004, 112 s. (Polsko-rosyjska biblioteka poetycka, t. 2). 

26. J. Rybowicz, Dobra wiadomoœæ. Choroszaja nowosc’, M.: Wahazar; Toruñ: WAM, 2005, 

132 s. (Polsko-rosyjska biblioteka poetycka, t. 3). 

27. St. I. Witkiewicz. Bezymiannoje diejanje i ostalnyje sfiericzieskije tragiediji, „Pisma”, t. 5, 

M.: Wahazar; GITIS, 2005, 408 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria dramatu, t. 4). 

28. St. I. Witkiewicz, Proszczanije s osienju, „Pisma”, t. 6, M.: Wahazar; RIPOL Klassik, 2005, 

512 s. (Kolekcja literatury polskiej, Seria prozy, t. 5). 

29. T. Gluziñski, Za co giniemy / Za czto my gibniem, M.: Wahazar; Toruñ: WAM, 2005, 128 s. 

(Polsko-rosyjska biblioteka poetycka, t. 4). 

30. A. Bursa, Uœmiech podgard³a / U³ybka gor³om, M.: Wahazar; Toruñ: WAM, 2006, 112 s. 


31. E. Stachura, Gdziekolwiek jesteœ / Gdie by ty ni by³, M: Wahazar; Toruñ: WAM, 2006, 128 s. 


32. B. Leœmian, Biezludnaja ballada, ili S³owa dla pieœni bez s³ów (Poezija, drama, proza), 

M.: Wahazar; RIPOL Klassik; Pu³tusk: WSR 2006, 912 s. (Kolekcja literatury polskiej, 


B. Wywiady z Andriejem Bazylewskim w prasie polskiej: 

1. Mam s³aboœæ do groteski (A. Baczewska), „Razem” 1985, nr 28. 

2. Andriej Bazyliewski o sobie (J. Baran), „Wieœci” Kraków, 23 listopada 1986, nr 47. 

3. Wiersze, wierszyki, wierszyd³a (A. Baczewska), „¯ycie Warszawy” 5–6 marca 1988, nr 54. 

4. T³umacz to d³u¿nik (K. Rozner) „PrzyjaŸñ” 1988, nr 32. 

5. Wolny przek³ad (J. Soroka), „Dziennik Pojezierza: Magazyn”, Olsztyn, 21–23 paŸdziernika 

1988, nr 207. 

6. Witkacy – to nazwisko zawsze wi¹za³o siê z krymina³em... (E. Konieczna), „Echo Krakowa” 

13 grudnia 1989, nr 234. 

7. Dielat’ to, wo czto wierisz (A. Grabarczyk), „Polsza” 1990, nr 3. 

8. Wprowadzi³em Witkacego do... Moskwy (A. Ziemianin), „Echo Krakowa” 6 listopada 1990, 

nr 215. 

9. Inwazji polskiej ci¹g dalszy (F. Bryzgin), „¯ycie Codzienne” 23 kwietnia 1993, nr 95. 

10. Wahazar czeka (A. Baczewska), „¯ycie Warszawy” 19 maja 1993, nr 115. 

11. Zachwyci³ mnie Niemen œpiewaj¹cy Norwida (R. Bubnicki), „Rzeczpospolita” 10–11 lipca 

1993, nr 159. 

12. Nie zanieczyszczaæ œrodowiska kulturalnego! (J. Baran), „Gazeta Krakowska” 4 listopada 

1994, nr 255. 

13. Firma „Wahazar” (I. Bo³tuæ), „Pokaz” 1995, nr 1. 

14. Dzieliæ sie Polsk¹ (J. Strza³ka), „Tygodnik Powszechny” 30 lipca 1995, nr 31. 

15. Trwaæ wysi³kiem woli (J. Baran), „Dziennik Polski”, 15 maja 1998, nr 113. 

16. „Potajemne szczurów piski...” (M. Owiak), „Kontrnatarcie” ¯yrardów 1999, nr 4. 

17. Teraz Norwid... (G. Wiœniewski), „Nowe Kontrasty” 2001, nr 6. 

18. Nietypowy (P. Mitzner), „Rzeczpospolita” 24–25 listopada 2001, nr 275. 

19. Powinniœmy trzymaæ siê razem... (S. Stanik), „Nowa Myœl Polska” Warszawa 4–11 stycznia 

2004, nr 1–2. 

20. Czytelnicy jeszcze nie wymarli (J. Gizella), „Kraków” 2005, nr 6–7.


Ðåçþìå 

Ïîëüñêàÿ ëèòåðàòóðà â ñëàâÿíñêîé áèáëèîòåêå èçäàòåëüñòâà „Âàõàçàð” 

Èçäàòåëüñòâî „Âàõàçàð” ñ 1992 ãîäà âûïóñêàåò â ïåðåâîäå íà ðóññêèé ÿçûê „Êîëëåêöèþ 

ïîëüñêîé ëèòåðàòóðû”, ñ 2003 – äâóÿçû÷íóþ „Ïîëüñêî-ðóññêóþ ïîýòè÷åñêóþ áèáëèîòåêó”. 

Ýòè ñåðèè (íàðÿäó ñ „Êîëëåêöèåé ñåðáñêîé ëèòåðàòóðû” è „Ñåðáñêî-ðóññêîé ïîýòè÷åñêîé 

áèáëèîòåêîé”) ñîñòàâëÿþò èíòåãðàëüíóþ ÷àñòü ñëàâÿíñêîé áèáëèîòåêè, öåëü êîòîðîé 

– ñîçäàíèå åäèíîãî èíôîðìàöèîííîãî ïîëÿ, ïðîòèâîäåéñòâèå ïðèìèòèâèçàöèè 

îáùåñëàâÿíñêîãî êóëüòóðíîãî ïðîñòðàíñòâà. Èññëåäîâàòåëüñêàÿ, õóäîæåñòâåííàÿ è ïðîñâåòèòåëüñêàÿ 

äåÿòåëüíîñòü èçäàòåëüñòâà ÿâëÿåòñÿ ýëåìåíòîì êîíñòðóêòèâíîé àëüòåðíàòèâû 

â ýïîõó àãðåññèâíîé õàîòèçàöèè ìèðà, ñëóæèò îáùåíèþ íàä âíîâü âîçíèêàþùèìè çàïðåòàìè. 

Ïðîäóêòèâíîå ñóùåñòâîâàíèå ýòîé èçäàòåëüñêîé óòîïèè ñâèäåòåëüñòâóåò, íàðàâíå ñ ìíîæåñòâîì 

èíûõ ôàêòîâ, î òîì, ÷òî – âîïðåêè íàòèñêó äåãóìàíèçèðóþùåé ãëîáàëèçàöèè, âîïðåêè 

óïðàâëÿåìîé äåâàëüâàöèè òåêñòîâ êóëüòóðû – íàðàñòàåò òåíäåíöèÿ ê ôîðìèðîâàíèþ îòêðûòîé 

îáùíîñòè ñëàâÿíñêèõ (øèðå – âîñòî÷íîåâðîïåéñêèõ) êóëüòóð, íå ïîäâåðæåííîé ýòíè÷åñêèì 

øàáëîíàì, èäåîìèôàì, íåãàòèâíîé èíåðöèè. Íîâîå âðåìÿ ìîæåò ñòàòü ýòàïîì ïîèñòèíå 

äðóæåñêèõ êîíòàêòîâ ìåæäó íàðîäàìè – áåç ïàóç, óìîë÷àíèé è èñêàæåíèé, ýòàïîì ïîñòîÿííî 

ïðèõîäÿùèõ âåñòåé î òîì, ÷òî âàæíî è ïðî÷íî, à íå èñêóññòâåííî âûïÿ÷åíî, ìàðãèíàëüíî 

è ýôåìåðíî, î òîì èñòèííîì, ÷òî ìîæåò ïîìî÷ü îáúåäèíåíèþ – íå ðàñïûëåíèþ. 

Summary 

Polish literature in the slavonic library of „Wahazar” Publishers 

„Wahazar” Publishers from 1992 issues in Russian translation „Collection of the Polish 

Literature” and from 2003 – bilingual „Polish-Russian Poetic Library”. These series (as well as 

„Collection of the Serbian Literature” and „Serbian-Russian Poetic Library”) form integral part of 

the Slavonic library, which’s aim is to make united information-field and to resist primitivization 

of the whole-Slavonic cultural space. Research, artistic and enlightening activity of the Publishers 

is the element of constructive alternative in the epoch of aggressive chaotization of the world, 

serves for communication upon new-arisen prohibitions. Productive existence of this publishing 

utopia shows, on a level with large number of other facts, that in spite of onset of dehumanizing 

globalization, in spite of guided devaluation of culture texts – nowadays increases the tendency to 

form open community of Slavonic (and wider – East-European) cultures, which is not subjected to 

ethnic patterns, ideomyths, negative inertia. New times could become the stage of really friendly 

contacts between the peoples – without pauses, conceals and distortions, the stage of continually 

coming news about things which are important and lasting, not artificially played up, marginal and 

ephemeral, about those true things which can help to consolidation – not frittering away.

UWM w OlsztynieDramaturgia Niko³aja Kolady i jekaterynburgska Acta bohema... Polono-Ruthenica XII, 2007 119 

ISSN 1427-549X 

Jaros³aw Strycharski 

Olsztyn 

Dramaturgia Niko³aja Kolady i jekaterynburgska bohema 

na ³amach czasopisma Didaskalia w latach 2000-2003 

Nazwisko Niko³aja Kolady, jak równie¿ pojêcie „wspó³czesna dramaturgia 

rosyjska”, niewiele mówi¹ polskim krytykom i mi³oœnikom teatru, nie wspominaj¹c 

ju¿ o przeciêtnych zjadaczach chleba. Nie dziwi wiêc fakt, ¿e czasopisma 

zajmuj¹ce siê problemami teatru i szeroko rozumianej dramaturgii sporadycznie 

zamieszczaj¹ na swoich ³amach recenzje i omówienia sztuk naszych wschodnich 

s¹siadów. A szkoda, bo sztuki Niko³aja Kolady, Wasilija Sigariewa, Iwana Wyrypajewa 

czy braci Presniakowych robi¹ œwiatow¹ furorê, podbijaj¹ sceny teatrów, 

serca krytyków oraz widzów z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Rosyjski 

teatr i m³ode pokolenie dramaturgów, godnych nastêpców Wiktora Rozowa, 

Aleksandra Wampi³owa, Ludmi³y Pietruszewskiej, Niny Sadur, pomimo oskar¿eñ 

o tzw. czernuchê, niewybredn¹ leksykê, tematykê dotycz¹c¹ egzystencji marginesu 

spo³ecznego, ma do powiedzenia znacznie wiêcej, ni¿ na pierwszy rzut oka mo¿e 

siê nam wydawaæ 1 . 

Le¿¹cy na œrodkowym Uralu Jekaterynbrurg, radziecki Swierd³owsk, kojarzy 

siê przede wszystkim z bestialskim mordem rodziny carskiej, Uralmaszem i produkowanym 

przezeñ czo³giem T-34, którym nasi czterej pancerni z Szarikiem wpra- 

1 Na temat dramaturgii rosyjskiej koñca XX i pocz¹tku XXI wieku oraz wspó³czesnych dramaturgów 

zob. prace Walentego Pi³ata: Wspó³czesna dramaturgia rosyjska. Lata osiemdziesi¹te, 

Olsztyn 1995; Niko³aja Kolady ekstrawagancje w najnowszej dramaturgii rosyjskiej, „Przegl¹d 

Rusycystyczny” 1995; Na progu XXI wieku. Szkice o wspó³czesnej dramaturgii rosyjskiej, Olsztyn 

2000; „Szko³a” Niko³aja Kolady. O dramaturgii Olega Bogajewa i Wasilija Sigariewa, [w:] Dawna 

a nowa Rosja, red. R. Jurkowski, N. Kasparek, Warszawa 2002; a tak¿e prace Haliny Mazurek: 

ZnaleŸæ siê w Lörrach. O bohaterach sztuk Niko³aja Kolady, [w:] Od symbolizmu do postmodernizmu, 

red. P. Fast, B. Stepczyñska, Katowice 1999; Teatr szczeroœci Niko³aja Kolady, [w:] Tradycja 

i nowatorstwo w literaturach s³owiañskich, red. E. Kucharska, I. Kowalska-Paszt, Szczecin 2002; 

Teatr, ¿ycie, gra. Studia o pisarstwie dramaturgicznym Niko³aja Kolady, Katowice 2002; Najnowsza 

dramaturgia rosyjska. „Szko³a” Niko³aja Kolady, referat wyg³oszony na sympozjum naukowym 

zorganizowanym przez Uniwersytet Zielonogórski 1–2 czerwca 2005 r., (przygotowany do 

druku w tomie: Literatury i jêzyki wschodnios³owiañskie z perspektywy pocz¹tku XXI wieku II); 

Dramaturdzy z Jekaterynburga. „Szko³a Niko³aja Kolady”, Katowice 2007.

120 Jaros³aw Strycharski 

wiali w pop³och szeregi hitlerowców. Trudno uwierzyæ, ¿e to blisko dwumilionowe 

miasto sta³o siê prê¿nym oœrodkiem dramaturgicznym, na dorobek którego 

pracuj¹: Pañstwowy Instytut Teatralny, Centrum Sztuki Wspó³czesnej, Uniwersytet 

Humanistyczny, Teatr Dramatyczny i Teatr M³odego Widza (TJUZ), bêd¹cy 

jednoczeœnie organizatorem „Teatru Realnego” – drugiego co do wielkoœci 

i presti¿u festiwalu teatralnego w Rosji po moskiewskiej „Z³otej Masce”. To 

w³aœnie tutaj pracuj¹ takie s³awy, jak Lew Szulman, choreografka, laureatka 

wielu miêdzynarodowych nagród Tatiana Baganowa, dramaturdzy Niko³aj Kolada, 

Wasilij Siagariew czy wreszcie Oleg Bogajew. Sztuki tych ostatnich wprowadzi³y 

spore zamieszanie w teatralnym ¿yciu Rosji, nie schodz¹c z afiszy przez 

d³ugi, d³ugi czas. 

Diana Poskuta-W³odek w artykule pt. A w sercu czernucha przybli¿a czytelnikom 

sylwetkê Niko³aja Kolady i pokrótce omawia tematykê niektórych jego 

sztuk (Gramy w fanty, Proca, Beznadzieja, Martwa królewna, Kura czy A idŸ, 

aidŸ) 2 . Autorka koncentruje swoj¹ uwagê na jednej z najbardziej znanych sztuk 

Kolady – Merlin Mongo³ – od lat nie schodz¹cej z afisza moskiewskiego Sowriemiennika. 

Tytu³owa bohaterka tej sztuki – Olga, mieszkanka prowincjonalnej, 

obskurnej „chruszczowki”, podobnie jak jej zdegenerowana, wiecznie pijana siostra 

Inna, marzy o porzuceniu rodzinnego miasteczka i ucieczce do Petersburga. 

W realizacji marzenia ma pomóc delikatny i wra¿liwy Alosza – pisz¹cy „wielkie 

dzie³o” m³odzieniec, który wynajmuje pokój u matki sióstr. Niestety, lokator nie 

spe³nia pok³adanych w nim nadziei. W zderzeniu z proz¹ ¿ycia jego naiwna filozofia 

rozsypuje siê niczym domek z kart. Po zaledwie dwóch tygodniach spêdzonych 

w Szypi³owsku i zetkniêciu z adoratorem Olgi – Misz¹ jego z³udzenia legn¹ 

w gruzach. Przed opuszczeniem miasta ch³opak brutalnie gwa³ci Olgê. 

Diana Poskuta-W³odek recenzuje spektakl wyre¿yserowany przez Izabelê 

Cywiñsk¹ Jej zdaniem scenografia sugestywnie oddaje atmosferê miejsca – akcja 

sztuki rozgrywa siê w przeznaczonej do rozbiórki kamienicy. Zamierzony 

efekt wzmacniaj¹ stare, obskurne meble, zimne œwiat³a, nieprzyjazna kolorystyka 

zdjêæ. W ocenie autorki artyku³u na wyró¿nienie zas³uguj¹ wspania³e kreacje 

czwórki aktorów: Agnieszki Krukówny (Merlin), Kingi Preis (Inna), Adama 

Woronowicza (Alosza) i Przemys³awa Bluszcza (Misza). Stworzone przez nich 

postacie s¹ emocjonalnie rozbite, bezskutecznie próbuj¹ce posk³adaæ okruchy 

swych marzeñ w jedn¹ ca³oœæ. Liczne nieudane próby odwrócenia z³ego losu nie 

za³amuj¹ bohaterów sztuki, wrêcz przeciwnie – pozwalaj¹ dostrzec iskierkê nadziei 

tam, gdzie – jak siê wydaje – byæ jej nie powinno. Grana przez Krukównê 

2 D. Poskuta-W³odek, A w sercu czernucha, „Didaskalia”, kwiecieñ 2002, nr 48, s. 116–117.

Dramaturgia Niko³aja Kolady i jekaterynburgska bohema... 

121 

Merlin jest osob¹ roztargnion¹ i bezbronn¹, ¿yje nieustannie w cieniu i bez sprzeciwu 

poddaje siê otaczaj¹cej jej brutalnej rzeczywistoœci. Jak ka¿dy, pragnie byæ 

szczêœliwa, kochana, rozumiana. W³aœnie dlatego maluje usta dla Aloszy, ods³ania 

swe kobiece wdziêki, pije wódkê z „musztardówki”. Przeciwieñstwem Olgi jest 

Inna – skrzywdzona przez ¿ycie starsza siostra Merlin. Cierpienie tej postaci Kinga 

Preis odgrywa po mistrzowsku – jej kunszt aktorski sprawia, ¿e niektóre sceny 

nale¿¹ wy³¹cznie do niej. Wed³ug Poskuty-W³odek role mêskie s¹ ustawione na 

przeciwstawnych biegunach, przez co wydaj¹ siê trochê schematyczne. Niejednoznaczna 

treœæ sztuki ³agodzi w pewnym stopniu ten zabieg konstrukcyjny. Bydlê 

Miszka w finale sztuki z czu³oœci¹ przemawia do skrzywdzonej Merlin, natomiast 

nieœmia³y Alosza, gwa³c¹c Olgê i tym samym zadaj¹c k³am swoim naiwnym idea³om, 

niszczy samego siebie. Diana Poskuta-W³odek zauwa¿a, ¿e spektakl by³by 

jeszcze lepszy, gdyby nie zosta³a w nim st³umiona metafizyka zawarta w tekœcie 

sztuki. W efekcie ma³o wiarygodne wydaj¹ siê sceny z katastroficznymi obsesjami 

sióstr, a objawienia Merlin, w czasie których dziewczyna widzi brodatego Boga, 

mijaj¹ niezauwa¿enie. W scenie fina³owej spektaklu Cywiñskiej stoj¹ca na balkonie 

Merlin przywo³uje imiê Boga. 

Toruñski festiwal teatralny „Kontakt”, opisany przez Karolinê Maciejaszek 

w artykule W obronie serwisu z porcelany, nie po raz pierwszy zdominowa³y 

przedstawienia naszych s¹siadów z szeroko rozumianego Wschodu (od Rosji po 

Koreê) 3 . Absencja zachodnich dramaturgów, reprezentowanych na festiwalu tylko 

przez jeden szwajcarski teatr, nie wywo³a³a wiêc u widzów i krytyków zbytniego 

zdziwienia. Utrzymuj¹ca siê tendencja przeczy jednak za³o¿eniom, które 

przyœwieca³y inicjatorce festiwalu Krystynie Meissner. Trudno bowiem w tej 

sytuacji mówiæ o jakimkolwiek kontakcie. 

W czasie festiwalu zgromadzona publicznoœæ mog³a obejrzeæ m.in. spektakle: 

Eksperyment Czajka Pañstwowego Teatru Narodowego z Moskwy, Plastelina moskiewskiego 

Centrum Dramaturgii i Re¿yserii, Samotny Zachód toruñskiego Teatru 

im. Wilama Horzycy, Przypadek Klary wroc³awskiego Teatru Polskiego, 

Beczka prochu gdañskiego Teatru Wybrze¿e, Arystokraci Estoñskiego Teatru Dramatycznego 

oraz Sztuka, której nie ma Teatru-Festiwalu „Ba³tycki Dom”. 

Plastelina autorstwa Wasilija Sigariewa, m³odego, utalentowanego jekaterynburgskiego 

dramaturga, w re¿yserii Kiri³³a Sieriebriennikowa uznana zosta³a 

przez jury festiwalu, mimo zarzutów krytyków, za spektakl „najciekawiej przedstawiaj¹cy 

problemy naszych czasów”. Przedstawienie to, zdaniem Maciejaszek, 

dziêki swobodnemu potraktowaniu tekstu Sigariewa balansuje miêdzy grotesk¹ 

3 K. Maciejaszek, W obronie serwisu z porcelany, „Didaskalia”, czerwiec–lipiec 2002, nr 49/50, 

s. 37–41.


a poetycznymi, onirycznymi obrazami. Zabieg ten umo¿liwi³ re¿yserowi unikn¹æ 

tendencyjnoœci w przedstawieniu losów Maksa i nadaæ opowieœci charakter wieloznacznoœci. 

Œwiat otaczaj¹cy nastoletniego bohatera sztuki jest zarazem okrutny, 

jak i absurdalnie groteskowy. Przejaskrawione, oniryczne, surrealistyczne sceny 

nie tyle odzwierciedlaj¹ rzeczywistoœæ, ile obrazuj¹ subiektywny sposób postrzegania 

œwiata przez parê nastolatków, w tym ludzkiej œmiesznoœci czy g³upoty. 

W spektaklu Sieriebriennikowa antyrealistyczna poetyka s³u¿y podwa¿eniu wiarygodnoœci 

tej rzeczywistoœci, w zderzeniu z któr¹ ch³opiec brutalnie ginie. 

Katarzyny Osiñska w artykule Rosja: czas na zmiany pokrótce recenzuje Festiwal 

Teatralny „Z³ota Maska”, stanowi¹cy swoiste odbicie sytuacji panuj¹cej 

w teatrze oraz odzwierciedlenie trendów we wspó³czesnej dramaturgii rosyjskiej 4 . 

Rywalizacja o „Z³ot¹ Maskê” toczy siê w siedmiu sekcjach: teatru dramatycznego, 

opery, operetki, baletu, tañca nowoczesnego, teatrów lalkowych, a w kategorii 

„Innowacje” startuj¹ spektakle nie daj¹ce siê jednoznacznie sklasyfikowaæ. 

W 2002 r. w konkursie wziê³y udzia³ trzydzieœci cztery spektakle, w tym dwanaœcie 

dramatycznych. Nagrody w kategorii teatru dramatycznego przyznano starym 

mistrzom, g³ównym faworytom festiwalu i ich spektaklom – Mewie w re¿yserii 

Lwa Dodina oraz Piotrowi Fomience za re¿yseriê Wojny i pokoju. Podczas festiwalu 

widzowie mogli obejrzeæ m.in. B³azna Ba³akiriewa w re¿yserii Marka Zacharowa, 

jakucki epos O³oncho zaprezentowany przez Andrieja Borisowa i jego 

zespó³ z Jakucka czy Romeo i Juliê w re¿yserii Niko³aja Kolady w wykonaniu 

Teatru Dramatu w Jekatierynburgu. Taniec nowoczesny reprezentowa³y spektakle 

Kinomania, albo Czy istnieje ¿ycie na Marsie Teatru Tañca Wspó³czesnego z Czelabiñska, 

Rozbicie Rosyjskiego Baletu Kameralnego „Moskwa”, a tak¿e wyró¿niaj¹ce 

siê, zdaniem autorki, wysokim poziomem Spokojne ¿ycie wœród œledzi zespo³u Prowincjonalne 

Tañce z Jekaterynburga oraz odznaczaj¹cy siê „wysmakowanym piêknem 

i harmoni¹ plastyki” G³os Ekscentrik-Balet Siergieja Smirnowa z Jakaterynburga. 

Operê w ramach „Z³otej Maski” reprezentowa³ Teatr Maryjski z Legend¹ o niewidzialnym 

grodzie Kitie¿u i o dziewicy Fiewronii. Na uwagê zas³uguje równie¿ projekt 

Lilipucie Muzeum Idei Teatralnych wymyœlony przez Majê Krasnopolsk¹ i Iljê 

Eppelbauma, twórców teatru Cieñ. 

W ramach festiwalu po raz trzeci, z myœl¹ o zagranicznych obserwatorach, 

zorganizowano Russian case – przegl¹d spektakli uznanych za interesuj¹ce 

przez selekcjonerów programu. W jego sk³ad wesz³y zarówno sztuki rywalizuj¹ce 

o g³ówn¹ nagrodê, jak i nie bior¹ce udzia³u w konkursie. Zadaniem Russian 

case jest promocja rosyjskiego teatru i jego twórców, a tak¿e nawi¹zanie kontak- 

4 K. Osiñska, Rosja: czas na zmiany, ibidem, s. 91–95.


123 

tów z zachodnimi partnerami. Program przynosi zamierzone rezultaty – wiele ze 

spektakli prezentowanych na Russian case wystawiano na ca³ym œwiecie. 

W 2002 r. w ramach tego programu pokazano publicznoœci Plastelinê Wasilija 

Sigariewa w re¿yserii wspomnianego ju¿ Kiri³a Sieriebriennikowa. Zdaniem 

Osiñskiej, powsta³y pod egid¹ Centrum Dramaturgii i Re¿yserii spektakl, mimo 

i¿ jest wariantem scenicznym „nowego brutalizmu”, nie bulwersuje œmia³ymi 

scenami. Drastyczn¹ historiê upokarzanego i wykorzystywanego ch³opca Sieriebriennikow 

przedstawia w sposób metaforyczny, ³agodz¹c tym samym fabu³ê 

dramatu oraz drastycznoœæ poszczególnych scen. 

„Teatralne Dni Kobiet” Reminiscencje 2003 pokrótce omawia 

i charakteryzuje Beata Guczalska w artykule Feministki, raperki, baboch³opy 5 . 

Zmiana formu³y festiwalu teatrów alternatywnych na cykle edycji tematycznych 

zdaniem autorki przynios³a wymierne korzyœci, bowiem samo pojêcie „alternatywa”, 

wobec braku dynamiki i mnogoœci obecnych struktur teatralnych, nie oddaje 

jej pierwotnego sensu i traci na wyrazistoœci. Wed³ug Guczalskiej o wartoœci 

festiwalu zadecydowa³a prezentacja ró¿norodnych form wypowiedzi w ramach 

jednego tematu: aktorskie czytania dramatu s¹siadowa³y z recitalem, koncertem 

klubowym, pokazem instalacji plastycznej. Tradycyjny aktorski i re¿yserski 

warsztat miesza³ siê z nowoczesnoœci¹. W szranki stanê³y produkcje znanych 

scen zawodowych z interwencyjnymi spektaklami grup offowych. 

Jednym z najciekawszych spektakli zaprezentowanych publicznoœci podczas 

Reminiscencji by³a Martwa królewna Nikolaja Kolady w re¿yserii Paw³a Szkotaka. 

Tytu³ sztuki, nawi¹zuj¹cy do wiersza Puszkina, jest swoist¹ metafor¹. 

G³ówna bohaterka Rimma, podobnie jak puszkinowska martwa królewna, czeka 

a¿ ukochany królewicz swoj¹ mi³oœci¹ zbudzi j¹ ze snu. Baœniowa szklana trumna 

to gabinet weterynaryjny, azyl bohaterki, s³u¿¹cy nie do leczenia chorych 

zwierz¹t, lecz do uœmiercania ich w bestialski sposób pr¹dem. Ponadto w miejscu 

tym handluje siê wódk¹ i urz¹dza libacje. Wiod¹ca pijane dyskusje z psem 

Rimma zamiast litoœci wzbudza wstrêt z domieszk¹ zaciekawienia. Nie dziwi 

wiêc fakt, ¿e ludzie traktuj¹ j¹ z pogard¹ i ironiczn¹ protekcjonalnoœci¹. Odrzucona 

przez œwiat, znajduje swoj¹ przystañ na dnie ¿ycia w obskurnej, odpychaj¹cej 

rakarni. Proces upadku bohaterki odbywa siê czêœciowo za jej w³asn¹ zgod¹. 

Nieracjonalne dzia³ania Rimmy, skierowane na przekór innym ludziom albo 

samej sobie, s¹ swoist¹ manifestacj¹ jej zranionej wra¿liwoœci. Mi³oœæ do zwierz¹t 

wiedzie bohaterkê do ich zabijania, nie znajduj¹ce ujœcia emocje prowadz¹ 

5 B. Guczalska, Feministki, raperki, baboch³opy, „Didaskalia” kwiecieñ–czerwiec–sierpieñ 

2003, nr 54/55/56, s. 85–87.


do fascynacji œmierci¹ i do samobójstwa. Niestety, historie pisane przez ¿ycie, 

w odró¿nieniu od bajek, nie zawsze maj¹ szczêœliwe zakoñczenia. Baœniowy 

królewicz Maksym, przystojny dorobkiewicz, okazuje siê niegodny uczucia zakochanej 

w nim nieszczêœliwej kobiety. W fina³owej scenie, przemieniona pod 

wp³ywem mi³oœci bohaterka, nie doczekawszy ¿adnej reakcji z jego strony, zadaje 

sobie œmieræ. 

Zdaniem Guczalskiej, re¿yser Pawe³ Szkotak, oscyluj¹c miêdzy realizmem 

a poetyckoœci¹, psychologi¹ a grotesk¹, zdo³a³ unikn¹æ sentymentalizmu i przesadnej 

dos³ownoœci. Na wzór Czechowa za pomoc¹ pozbawionego patosu uczucia 

dostrzega wady i s³aboœci bohaterów, w ¿aden sposób jednak ich nie os¹dzaj¹c. 

Odtwórczyni g³ównej roli, Beacie Bandurskiej, uda³o siê przedstawiæ postaæ 

Rimmy w podwójnej perspektywie: zewnêtrznej – w jakiej postrzega j¹ otoczenie 

i wewnêtrznej – ukrytej, niedostêpnej, wra¿liwej. Ta skomplikowana rola 

wymaga od aktora nieco subtelnoœci, na miarê œwiadomoœci twórców spektaklu. 

„Dziwi to, ¿e sztuki Nikolaja Kolady (napisa³ ich oko³o siedemdziesiêciu), 

z powodzeniem grane w Rosji i na szerokim œwiecie, s¹ tak s³abo obecne w teatrze 

polskim. Autor potrafi³ bardzo trafnie uchwyciæ kontrast miêdzy zewnêtrzn¹ form¹ 

¿ycia – nêdzn¹, brzydk¹, ordynarn¹ – a wewnêtrzn¹ czystoœci¹, piêknem marzeñ. 

Jego bohaterowie ¿yj¹ w ciasnych, œmierdz¹cych mieszkaniach, w miastach, gdzie 

nie ma dok¹d wyjœæ ani gdzie pracowaæ. Pij¹, zapominaj¹ o ludzkiej godnoœci. S¹ 

naprawdê odpychaj¹cy, godni potêpienia. Ale maj¹ prawo do pragnieñ, nadziei, 

wiary w czyste uczucia. Zewnêtrzna forma, poprzez któr¹ ich postrzegamy, to nie 

wszystko, bo przynajmniej niektórym z nich udajê siê ocaliæ cz¹stkê nieska¿onego 

cz³owieczeñstwa, na przekór napieraj¹cej zewsz¹d ohydzie. Dysproporcja pragnieñ 

i codziennoœci dotyczy przecie¿ nie tylko wielkich obszarów rosyjskiego 

¿ycia. Bli¿ej nam do rzeczywistoœci sztuk Kolady, do jego bohaterów, zapijaczonych 

i biernych, którym czasem coœ œwita pod czaszk¹, ni¿ do wielu zachodnich 

dramatów wyros³ych z konsumpcyjnego przesytu” 6 . 

O Miêdzynarodowym Festiwalu „Divadelna Nitra” pisze Katarzyna Dudek 

w artykule Europejska babilonia 7 . Odbywaj¹cy siê na prze³omie paŸdziernika 

i wrzeœnia festiwal, dziêki nie narzuconej odgórnie linii tematycznej, doskonale 

godzi teatr tañca, spektakle dramatyczne oraz performance. W jego ramach zaprezentowano 

m.in. Medeê Hansa Hennego Jahna w re¿yserii Sandora Zostera, 

Bashê Neila LaBute’a w re¿yserii Jana Willema van den Bosha, Franka Nigela 

Charnocka, Stastna Babilonia Jose Montalvo, Trzy siostry Antoniego Czechowa 

6 Ibidem, s. 86. 

7 K. Dudek, Europejska babilonia, „Didaskalia” paŸdziernik 2003, nr 57, s. 72.


125 

w re¿yserii Czecha Miroslava Krobota, i S³owaka Svetozara Sprusynsky’ego. 

Temat Trzech sióstr w kompilacji z tekstem Wampi³owa Starszy syn zaprezentowa³ 

publicznoœci rosyjski re¿yser Jurij Pogrebniczko w sztuce Puticini et husari. 

Jedynym polskim spektaklem na festiwalu w Nitrze by³a Martwa królewna 

Niko³aja Kolady w re¿yserii Paw³a Szkotaka. Zdaniem autorki przedstawienie 

udowodni³o oryginalnoœæ inscenizacyjn¹ oraz dobr¹ kondycjê teatru polskiego. 

Na pochwa³ê zas³uguj¹ aktorzy, w szczególnoœci Beata Bandurska w roli Rimmy 

– tytu³owej bohaterki dramatu jekaterynburgskiego dramaturga. 

Artyku³ Odkrywanie Rosji: Jekaterynburg Katarzyny Osiñskiej poœwiêcony 

zosta³ odbywaj¹cemu siê co dwa lata w tym mieœcie (6–13 wrzeœnia) swoistemu 

przegl¹dowi rosyjskiej sceny teatralnej 8 . Stworzony przed osiemnastu laty przez 

Olega £ojewskiego festiwal „Teatru Realnego” prezentuje spektakle nie tylko 

miejscowe ale równie¿ z Nowosybirska, Omska, Czelabinska, Kazania, Barnau³u, 

Minusiñska, Worone¿a czy £yswy. W czasie festiwalu obok klasyków gatunku (Marivaux, 

Leskow, Czechow, Gorki czy Crommelynck) zgromadzonej publicznoœci 

przedstawiono Evitê Tabordy Raoula Damonte Copi, Zimê Jewgenija Griszkowca, 

Bardzo prost¹ historiê Marii £ado, Wyr¹b bambusów Teatru.doc, czy wreszcie Perski 

bez Nikolaja Kolady. Zdaniem Osiñskiej jekaterynburgski przegl¹d obrazuje 

ogrom zainteresowañ rosyjskich dramaturgów, ró¿norodnoœæ trendów i tematów 

oraz aktywnoœæ na teatralnej niwie wielu m³odych zdolnych twórców. 

Niestety, fatalne stosunki polsko-rosyjskie negatywnie wp³ywaj¹ nie tylko 

na wzajemne relacje na arenie miêdzynarodowej, odbijaj¹ siê równie¿ czkawk¹ 

w sferach – wydawaæ by siê mog³o – nie zwi¹zanych z ¿yciem politycznym obu 

krajów. Mowa o kulturze, nauce i sztuce. Niewystarczaj¹ca liczba publikacji 

poœwiêconych dramaturgii rosyjskiej, liczne krytyczne wypowiedzi na ten temat 

polskich literaturoznawców, teatralnych krytyków, teatrologów czy te¿ zwyk³ych 

mi³oœników teatru s¹ w tym przypadku najlepszym komentarzem. 

Ðåçþìå 

Äðàìàòóðãèÿ Íèêîëàÿ Êîëÿäû è åêòåðèíáóðãñêàÿ áîãåìà íà ñòðàíèöàõ æóðíàëà 

„Didaskalia” â 2000–2003 ãîäàõ 

Â ñòàòüå àâòîð àíàëèçèðóåò íåìíîãî÷èñëåííûå óïîìèíàíèÿ î ñîâðåìåííîé ðîññèéñêîé 

äðàìàòóðãèè, îäíèì èç öåíòðîâ êîòîðîé ÿâëÿåòñÿ óðàëüñêèé ãîðîä Åêàòåðèíáóðã. Íà 

îñíîâàíèè ïóáëèêàöèé ìîæíî ïîäòâåðäèòü òàêæå òåçèñ, ÷òî èìåííî Í.Êîëÿäà, êàê 

äðàìàòóðã è ðåæèññåð, âîñïèòàâøèé öåëóþ ïëåÿäó òàëàíòëèâûõ ìîëîäûõ äðàìàòóðãîâ, 

8 K. Osiñska, Odkrywanie Rosji: Jekaterynburg, ibidem, s. 100–104.


íåñìîòðÿ íà âåñüìà ñâîåîáðàçíûé ýñòåòè÷åñêèé è ïîýòè÷åñêèé ñïîñîá ïðåäñòàâëåíèÿ 

ïðîáëåìàòèêè, ÿâëÿåòñÿ íàèáîëåå èçâåñòíûì ñîâðåìåííûì äðàìàòóðãîì íå òîëüêî â Ðîññèè, 

íî è çà ðóáåæîì. 

Summary 

The plays of Nikolaj Kolada and the Yekatirenburg Bohemians as presented in 

„Didaskalia” magazine in 2000–2003 

In the article the author examines sparse mentions of the modern Russian drama which 

development has progressed much in Yekatirenburg. An analysis of the articles mentioning the 

modern drama proves the author’s statement about N. Kolada, having educated a group of talented 

playwrights and being the most popular modern dramatist in Russia as well as abroad in spite of 

his peculiar aesthetic and poetic outlook.

Îñîáåííîñòè ïîëüñêîé è ðîññèéñêîé „äîðîãè ê õðàìó” 

127 

Jêzykoznawstwo

128 Joanna Korzeniewska-Berczyñska

UWM w Olsztynie Îñîáåííîñòè ïîëüñêîé è ðîññèéñêîé „äîðîãè Acta ê Polono-Ruthenica õðàìó” XII, 2007 129 

ISSN 1427-549X 

Joanna Korzeniewska-Berczyñska 

Warszawa 

Îñîáåííîñòè ïîëüñêîé è ðîññèéñêîé 

„äîðîãè ê õðàìó” 

Â äàííîé ñòàòüå ðàññìàòðèâàåòñÿ âîïðîñ î ïîëüñêîé è ðîññèéñêîé 

ðåëèãèîçíîñòè. Îñíîâíîé ìàòåðèàë äëÿ àíàëèçà îòîáðàí íà îñíîâå 

ñâîåîáðàçíîãî àññîöèàòèâíîãî ýêñïåðèìåíòà, ïîñðåäñòâîì êîòîðîãî â 2004 ãîäó 

áûëè îïðîøåíû ïîëüñêèå è ðîññèéñêèå „âóçîâñêèå ãðóïïû” ÷èñëåííîñòüþ 

ïî ñòî ÷åëîâåê. Ñîäåðæàíèå âîïðîñà-ñòèìóëà, íà êîòîðûé íàäî áûëî 

ïðîðåàãèðîâàòü: Êàêèå âåðáàëüíûå àññîöèàöèè âûçûâàåò ñëîâî œwi¹tynia / 

/ õðàì? 

Â ïåðâóþ î÷åðåäü, ìû îáðàòèì âíèìàíèå íà ïîëüñêîå âîñïðèÿòèå 

áîãàòîé ñåìàíòèêè íîìèíàöèè œwi¹tynia. Çäåñü ïîëåçíî íàïîìíèòü, ÷òî 

Ïîëüøà ñ÷èòàåòñÿ òðàäèöèîííî ðåëèãèîçíîé, êàòîëè÷åñêîé ñòðàíîé; 

âåðóþùèìè íàçûâàþò ñåáÿ ñâûøå 90% íàñåëåíèÿ. 

Ïîëüñêèé êàòîëè÷åñêèé êîñòåë ïîäâåðãàëñÿ ñèëüíûì, à ïîòîì äîâîëüíî 

ñèëüíûì ðåïðåññèÿì ëèøü â ãîäû 1946–1956, êîãäà ó íàñ ñâèðåïñòâîâàë, à ñî 

âðåìåíåì, – ëèøü ïðîçÿáàë, ñòàëèíèçì. Îäíàêî íà÷èíàÿ ñ îòòåïåëè 1956 ãîäà 

Êîñòåë ñòàë ïîëüçîâàòüñÿ îòíîñèòåëüíîé ñâîáîäîé, à âåðîèñïîâåäàíèå, ïî 

êðàéíåé ìåðå, áåñïàðòèéíûõ, íå ïîäâåðãàëîñü ãîíåíèÿì âïëîòü äî áàðõàòíîé 

ðåâîëþöèè 1989 ãîäà. Âñå ýòî âðåìÿ Êîñòåë áûë äóõîâíûì âäîõíîâèòåëåì, 

òàêæå äëÿ íåâåðóþùèõ è ñîìíåâàþùèõñÿ. Îí ñòàë öåíòðîì îïïîçèöèîííîé 

èíòåëëåêòóàëüíîé ìûñëè è âûñøèì ìîðàëüíûì àâòîðèòåòîì. 

Íà÷èíàÿ ñ 1989 ãîäà, ýòîò îáðàç ïîñòåïåííî ìåíÿåòñÿ; íå âíèêàÿ 

â ïîäðîáíîñòè æåëàòåëüíî íàïîìíèòü, ÷òî îäèí èç ñàìûõ êðóïíûõ 

ñâÿùåííèêîâ-èíòåëëåêòóàëîâ íàçûâàåò ñîâðåìåííûé ñòàòóñ êàòîëè÷åñêîãî 

Êîñòåëà „dyktatur¹ cnotliwych” ò.å. (äèêòàòóðîé áëàãîíðàâíûõ) 1 . 

1 J. Tischner, Polski kszta³t dialogu, Kraków 2002. È. Òèøíåð – ôèëîñîô, ïðîôåññîð 

è íàñòîÿùèé äóõîâíûé îòåö. Åãî ìèðîïîíèìàíèå êðàéíå îòëè÷àåòñÿ îò ôóíäàìåíòàëèñòñêèõ 

óñòàíîâîê ÷àñòè èåðàðõîâ (è íå òîëüêî!) êàòîëè÷åñêîãî êîñòåëà. Êñòàòè, À. Ìåíü íàçûââàåò 

íîñèòåëåé ïîäîáíîé èäåîëîãèè èíêâèçèòîðàìè. Î íàçâàííûõ àâòîðàõ, ñì.: J. Korzeniewska- 

Berczyñska, Z problematyki mi³oœci do „cz³owieka nies³usznego” oczyma J. Tischnera i A. Mienia. 

Próba analizy antropolingwistycznej, „Studia Rossica VI”, Warszawa 1998, c. 63-69.

130 Joanna Korzeniewska-Berczyñska 

Èíòåðåñíûìè ìîãóò áûòü ðåçóëüòàòû ñîïîñòàâëåíèÿ ñêàçàííîãî ñ óðîâíåì 

îáûäåííîãî ñîçíàíèÿ â îáëàñòè îòíîøåíèÿ ê ðåëèãèè, ê óíèâåðñàëüíûì 

öåííîñòÿì, à çíà÷èò, è ê Êîñòåëó – èõ íîñèòåëþ. 

Èòàê, ñîãëàñíî íàøåìó èññëåäîâàíèþ, â ïîëüñêèõ âåðáûëüíûõ 

àññîöèàöèÿõ íà ñëîâî œwi¹tynia (èõ 120) ìîæíî îáîñîáèòü íåñêîëüêî 

òåìàòè÷åñêèõ ãðóïï. 

1. Œwi¹tynia – to Koœció³ i moja religia (44 âåðáàëüíûõ ðåàêöèè). 

Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî â àíêåòíûõ ëèñòàõ Koœció³ ÿâèòñÿ êàê ‘ìîÿ 

ðåëèãèÿ’; êàòîëèêàì ñâîéñòâåííà óáåæäåííîñòü â òîì, ÷òî èõ âåðîó÷åíèå – 

„ñàìîå ïðàâèëüíîå”. È òîëüêî â øåñòè ñëó÷àÿõ ðåàêöèè â íåêîòîðîì ñìûñëå 

óíèâåðñàëüíû: Koœció³ to ludzie, Koœció³ to wierz¹cy, Koœció³ to religia. 

2. Âòîðàÿ ïî êîëè÷åñòâó ðåàêöèé ãðóïïà îáúåäèíÿåò âåðáàëüíûå 

àññîöèàöèè, ñâÿçàííûå ñ âíåøíèìè ïðèçíàêàìè õðàìà, â òîì ÷èñëå 

ñ îáðÿäàìè (37 îòâåòîâ). Ïðèìåðû: o³tarz, kadzid³o, komunia œwiêta, œlub, 

bierzmowanie, pogrzeb. 

Ìîæíî ïðåäïîëàãàòü, ÷òî äëÿ îïðàøèâàåìûõ ðåëèãèîçíîñòü 

òåñíåéøèì îáðàçîì ñâÿçàíà ñ îáðÿäàìè è ðèòóàëàìè, êîòîðûå ñîïóòñòâóþò 

âàæíåéøèì ìîìåíòàì èõ çåìíîãî ñóùåñòâîâàíèÿ. Ìàãè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ, 

êîòîðîé îíè îáëàäàþò ïîçâîëÿåò ïîãðóæàòüñÿ â èíîé, áîëåå ñâåòëûé ìèð. 

3. Â î÷åðåäíîé ãðóïïå îòîáðàíû îòâåòû (35), ñâÿçàííûå ñ ñèìâîëè÷åñêèì 

âîñïðèÿòèåì œwi¹tyni êàê âîïëîùåíèÿ ðåëèãèîçíîãî êóëüòà. 

Êñòàòè, èõ ñîäåðæàíèå áëèçêî îöåíêå îáðÿäîâ è ðèòóàëîâ. Ýòî íàïðèìåð: 

z³oto i marmur, liturgia, krzy¿, pielgrzymowanie, œwiête obrazy, œwiece, duchowni, 

niebo, à òàêæå îáîáùàþùåå îïðåäåëåíèå – œwiêto duszy. 

4. Àññîöèàöèè òèïà: modlitwa, uduchowienie, spotkanie z Bogiem (24 ðåàêöèè) 

ìîæíî îòîæäåñòâëÿòü ñ âíóòðåííåé àòðèáóòèêîé, îòíîñÿùåéñÿ ê âûñøèì 

÷óâñòâàì, ê âûñøèì äóõîâíûì öåííîñòÿì. Ïîäîáíîå âîñïðèÿòèå 

îïðåäåëÿåòñÿ êàê wszechogarniaj¹ca cisza wewnêtrzna, skupienie i rozmyœlanie, 

spokój wewnêtrzny, b³ogos³awiony wp³yw i pobudzenie do rozmyœlañ. 

Àíàëèçèðóÿ ïîäîáíûå âûñêàçûâàíèÿ, ìîæíî ëèøíèé ðàç óáåäèòüñÿ, ÷òî 

ëþáîìó èç íàñ íåîáõîäèì õðàì êàê ìàãè÷åñêîå ìåñòî, ãäå ìîæíî 

îòðåøèòüñÿ îò „ñóåòû ñóåò”, è îòêàçàâøèñü îò ñëåïûõ ãîíîê çà ìèðàæàìè, 

îñòàòüñÿ íàåäèíå ñ âîïðîñîì: êòî ÿ, è ÷òî ñî ìíîé ïðîèñõîäèò? 

5. Òîëüêî ïÿòàÿ ïî êîëè÷åñòâó ðåàêöèé ãðóïïà (21) îáîñîáëÿåò 

â êîíòåêñòå çàäàííîãî âîïðîñà íîìèíàöèþ Bóg, ïðè÷åì ðÿäîì íåò íèêàêèõ 

äîïîëíÿþùèõ îïðåäåëåíèé. Îáîáùàÿ: Œwi¹tynia – to Bóg. 

Âûøåïðåäñòàâëåííûé ìàòåðèàë ïîäòâåðæäàåò èçâåñòíîå ïîëîæåíèå 

î òðàäèöèîííîì õàðàêòåðå ïîëüñêîé ðåëèãèîçíîñòè, î ïðèâÿçàííîñòè


131 

ê îáðÿäàì, è òîëüêî â ïîñëåäíþþ î÷åðåäü, îá îòîæäåñòâëåíèþ ñèìâîëà 

œwi¹tynia c âûñøèìè äóõîâíûìè öåííîñòÿìè, ñ èììàíåíòíîé ïîòðåáíîñòüþ 

îáîãàùåíèÿ ñâîåãî âíóòðåííåãî ìèðà. 

Ðàññìàòðèâàÿ âîïðîñ ñîâðåìåííîãî ðîññèéñêîãî âîñïðèÿòèÿ õðàìà, 

íåîáõîäèìî òàêæå ó÷åñòü íåêîòîðûå èñòîðè÷åñêèå, òðàäèöèîííûå 

ôàêòîðû. Ýòî ïðåæäå âñåãî ïåðèîä ñîâåòñêîãî äèêîãî è ñâèðåïîãî àòåèçìà, 

êîòîðûé, åñòåñòâåííî, îñòàâèë ãëóáîêèé îòïå÷àòîê â îáùåñòâåííîì 

ñîçíàíèè 2 ; îí ïðîÿâëÿë ñåáÿ íå â íðàâñòâåííûõ ïîèñêàõ ñîìíåâàþùèõñÿ, 

à â èñïîëíåíîì ïðåíåáðåæåíèÿ è íåíàâèñòè îòíîøåíèþ ê ðåëèãèîçíîé 

âåðå, à çàîäíî, – è ê åå äèñòèíêöèÿì. Íåñëó÷àéíî Ï. Ãóðåâè÷ ãîâîðèò 

î áåçðåëèãèîçíîì åäèíîìûñëèè, îá ýêñöåíòðè÷åñêèõ ëèêàõ ñîâåòñêîãî 

àòåèçìà 3 . Â ñîâðåìåííîé æå ïåðèîäèêå èìåþòñÿ ðåôëåêñèè òèïà: 

„Â òå÷åíèå ñåìèäåñÿòè ëåò âûðàáàòûâàëàñü îñîáåííàÿ öåííîñòíàÿ ñèñòåìà, 

êîòîðàÿ â êîðíå îòëè÷àëàñü îò õðèñòèàíñêîé ýòèêè [...] Âñ¸, äàæå 

10 çàîâåäåé, ñòàëî îòíîñèòåëüíî” [„Íåçàâèñèìàÿ ãàçåòà”, 13.01.94]. 

Êîíå÷íûé ðåçóëüòàò íàçîéëèâîé ñîâåòñêîé ïðîïàãàíäû íåíàâèñòè, 

â ïåðåñòðîå÷íîå âðåìÿ îïðåäåëÿåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: „ñåãîäíÿ [...] 

ïðîèñõîäèò ìàññîâîå îáðàùåíèå ê ðåëèãèè íà ïî÷âå ëþáîïûòñòâà, 

âûçâàííîãî óæå òåì, ÷òî âíåçàïíî îòêðûëè äàâíî è òùàòåëüíî çàìóðîâàííîå 

îêîøêî” [„Íåçàâèñèìàÿ ãàçåòà”, 15.06.91]. Íî âìåñòå ñ òåì íàäî 

îòäàâàòü ñåáå îò÷åò â òoì, ÷òî „çà íåñêîëüêî ëåò íå ïåðåäåëàåøüñÿ, õîòü âñå 

íàñåëåíèå îòïðàâü â öåðêîâü, êàê ðàíüøå â »êðàñíûå óãîëêè«” 

[„Ëèòåðàòóðíàÿ ãàçåòà”, 9.05.95]. 

Ïîòåðÿâøèé ñåáÿ „ïðîñòî ÷åëîâåê”, ñ òðóäîì èçáàâëÿåòñÿ îò ãðóçà 

ïðîøëîãî. Âîñïèòûâàåìûé ìíîãèìè äåñÿòèëåòèÿìè íà ðåëèãèè ìàðêñèçìàëåíèíèçìà, 

èäåîëîãèè ðàçðóøåíèÿ è ïîñèêîâ âðàãà, îí èùåò ñâîþ äîðîãó 

ê Õðàìó, õîòÿ îíà óõàáèñòà, íàìíîãî òðóäíåå ïîëüñêîé. 

Ñîãëàñíî îòîáðàííûì çäåñü àññîöèàòèâíûì ðåàêöèÿì, â ðîññèéñêîì 

êóëüòóðíîì ïðîñòðàíñòâå ïîíÿòèå õðàì îñìûñëåíî ïîñðåäñòâîì 180 àññîöèàöèé, 

ïðè÷åì îíè (ïî ñðàâíåíèþ ñ „ïîëüñêèìè”), èìåþò áîëåå 

ðàçíîîáðàçíûé õàðàêòåð. 

Èñõîäíûì ïóíêòîì äëÿ àíàëèçà íàäî ïðèíÿòü òó êëàññèôèêàöèþ, 

êîòîðàÿ ñîïóòñòâóåò îïèñàíèþ „ïîëüñêèõ àññîöèàöèé”, ïðè÷åì óæå íà ýòîì 

óðîâíå íàáëþäàþòñÿ íåêîòîðûå ðàçëè÷èÿ íå òîëüêî êîëè÷åñòâåííîãî 

õàðàêòåðà. 

2 Î ñîâåòñêîì àòåèçìå, è î äîðîãàõ, âåäóùèõ ê Õðàìó, ñì., íàïðèìåð: È. Êîæåíåâñêà- 

Áåð÷èíñêà, Îáðàç ÷åëîâåêà â êîíòèíóóìå ïóáëèöèñòèêè, Olsztyn 2001, passim. 

3 Ï. Ãóðåâè÷, Ôèëîñîôèÿ êóëüòóðû, Ìîñêâà 1995, passim.


1. Â ýòîé ãðóïïå (25 àññîöèàöèé) íàáëþäàåòñÿ ñîîòíîøåíèå õðàìà íå 

òîëüêî ñ ïðàâîñëàâíîé öåðêâîé, íî è ñ äðóãèìè êîíôåññèÿìè. Ýòî, 

íàïðèìåð: öåðêîâü, ïðàâîñëàâíûé õðàì, ñîáîð, õðèñòèàíñòâî, Ãîñïîäü, Áîã, 

íî è, ÷óæäî ïîëüñêîìó ñîçíàíèþ, „ïîëèêîíôåññèîííîå” âîñïðèÿòèå òèïà: 

êàòîëè÷åñêàÿ öåðêîâü, êèðõà, êîñòåë, ìå÷åòü. Ëèøü îäíà àññîöèàöèÿ 

àáñòðàãèðóåò îò ðåëèãèè: õðàì – ýòî âûñîêîå êàìåííîå çäàíèå. 

2. Ìíîãî âíèìàíèÿ (60 âåðáàëüíûõ ðåàêöèé) ïîñâÿùàåòñÿ âíåøíèì 

ïðèçíàêàì õðàìà, ïðè÷åì âíèìàíèå ñîñðåäîòî÷åíî íà òàêèõ àòðèáóòàõ, êàê 

(â óáûâàþùåì ïîðÿäêå): îðãàí, îðãàííàÿ ìóçûêà, èêîíû, ñâå÷è, ñâÿùåííèê, 

áîãîñëóæåíèå. Â òîì æå àñïåêòå íàáëþäàåòñÿ îáðàçíîå è ñèíòåçèðóþùåå 

âîñïðèÿòèå: ãîëóáîå íåáî, èêîíû, äóøà, ìîëèòâà, ïîêîé. 

3. Ñèìâîëè÷åñêîå âîñïðèÿòèå õðàìà (35 ðåàêöèé) ïî÷òè ëèøåíî ñóãóáî 

êîíôåññèîííîãî ýëåìåíòà, ïðè÷åì èíòåðåñíîé ìíå ïîêàçàëàñü àññîöèàöèÿ: 

ñîáîðíîñòü âñåõ â îáðàùåíèè ê Áîãó. Íà îñíîâå èíûõ âûñêàçûâàíèé ìû 

ìîæåì ñóäèòü, ÷òî îíî èìååò äîâîëüíî ðàçíîîáðàçíûé õàðàêòåð, íàïðèìåð: 

ìîùü, òîðæåñòâåííîñòü, ïðàçäíèê, êðàñîòà, òàéíà, ìîë÷àíèå. Òåì íå 

ìåíåå, çäåñü íàçûâàþòñÿ ïîëîæèòåëüíûå ýìîöèè è ñîñòîÿíèÿ, êîòîðûå 

íåîáõîäèìû ëþáîìó ÷åëîâåêó, èáî åãî òîñêà ïî äóøåâíîìó ïðàçäíèêó äàåò 

âîçìîæíîñòü îòäîõíóòü îò áóäíè÷íûõ çàáîò. 

4. Òåìàòè÷åñêàÿ ãðóïïà, îáúåäèíåííàÿ ïîíÿòèÿìè ìîëèòâà, äóõîâíîñòü, 

âñòðå÷à ñ Áîãîì, çàêëþ÷àåò â ñåáå ðåàêöèè, êîòîðûå îðãàíè÷åñêè 

ñâÿçàíû ñ íàöèîíàëüíûì ìåíòàëèòåòîì. Ýòî ïîäòâåðæäàåòñÿ ðàâíî 

êîëè÷åñòâîì (ñâûøå 70), êàê è ñåìàíòèêîé âåðáàëüíûõ ðåàêöèé. Çàìåòíî, 

÷òî â íàçâàííûõ ðàìêàõ îñîáîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ôåíîìåíó äóõîâíîñòè. 

Àññîöèàöèè âûðàæàþòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: íå÷òî âûñîêîå, äóõîâíîå, 

÷òî íàäî áåðå÷ü; âûñîêàÿ äóõîâíîñòü; äóõîâíîå âîçðîæäåíèå; âìåñòèëèùå 

äóõîâíîãî â âûñøåì åãî ïðîÿâëåíèè; ïðåîáðàçîâàíèå è âîñêðåøåíèå äóøè; 

÷èñòîòà äóøè; õðàíèëèùå, âìåñòèëèùå äóõà; ãàðìîíèÿ; ñàêðóì; âåëè÷èå; 

ïîêîé; òèøèíà; îòðåøåíèå îò ñóåòû ìèðîâîé; ïîãðóæåíèå â ñåáÿ; ñâåòëàÿ 

âåðà â äîáðî, âî ÷òî-òî ñâåòëîå; íàäåæäà íà ïðîñâåòëåííîñòü. È ëèøü 

â îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ çàìå÷àþòñÿ àññîöèàöèè òèïà: âñòðå÷à ñ Áîãîì, 

ãàðìîíèÿ è âîçâûøåííîñòü. 

Íåáåçûíòåðåñíî ñîïîñòàâèòü äàííûé ìàòåðèàë ñ ñåìàíòèêîé îòîáðàííûõ 

„ïåðåñòðîå÷íûõ ñëîâîñî÷åòàíèé” âðåìåí 1988–1989, âûðàæàþùèõ 

îñîçíàíèå ðåàëüíîñòè ñîâåòñêîãî íàñëåäèÿ, ïðîÿâëÿþùåãî ñåáÿ â äóõîâíîé 

ïîðî÷íîñòè. Ïðèìåðû (èç ãàçåòíî-ïóáëèöèñòè÷åñêîé ðå÷è): äóõîâíàÿ 

íåñàìîñòîÿòåëüíîñòü, ëèøåíèå äóõîâíîé îïîðû (ðàçðûâ ñ Ðóññêîé 

Ïðàâîñëàâíîé Öåðêâoé), äóõîâíîå ðàçðóøåíèå, äóõîâíûé èíôàíòèëèçì,


133 

äóõîâíîå óáîæåñòâî, äóõîâíîå óãíåòåíèå (ñàìîå ñòðàøíîå äëÿ ÷åëîâåêà), 

äóõîâíûé áåñïðåäåë, äóõîâíîå ñàìîóíè÷òîæåíèå ëè÷íîñòè, äóõîâíàÿ 

îäíîáîêîñòü, àìïóòèðîâàíèå õðèñòèàíñêîé äóõîâíîñòè, äóøåâíàÿ 

îïóñòîøåííîñòü, äóõîâíîå ïåïåëèùå, äóõîâíî – íðàâñòâåííàÿ äåãðàäàöèÿ. 

Ñîïîñòàâëÿÿ ýòîò ìàòåðèàë ñ ñîäåðæàíèåì îòîáðàííûõ àññîöèàòèâíûõ 

ðåàêöèé, ìîæíî ïðèéòè ê âûâîäó î ïîëîæèòåëüíûõ ðåçóëüòàòàõ ðîññèéñêèõ 

íðàâñòâåííûõ ïîèñêîâ, î íåêîòîðîì óòîëåíèè àêñèîëîãè÷åñêîãî ãîëîäà, 

êîòîðûé ñîïóòñòâîâàë „ðîññèéñêîìó ÷åëîâåêó” îñîáî âî âðåìÿ 

ïåðåñòðîéêè, à ïîòîì ñòàë äëÿ ÷àñòè îáùåñòâà íåîòúåìëåìîé ñîñòàâíîé 

íîâîãî ìèðîîùóùåíèÿ 

Êðàéíå ñêðîìíûé „ðîññèéñêèé îòâåòíûé ìàòåðèàë” íå äàåò îñíîâ äëÿ 

âûäåëåíèÿ ãðóïïû ðåàêöèé, ïàðàëëåëüíûõ ïîëüñêîé ïÿòîé ãðóïïå (ñì., ñ. 130, 

ïóíêò 5). 

Ìîæíî, ïîæàëóé, ãîâîðèòü îá îñîáåííîì ðîññèéñêîì âîñïðèÿòèè 

ïðîáëåìàòèêè õðàìà. Èìååòñÿ â âèäó íå òîëüêî êîëè÷åñòâî, íî è õàðàêòåð 

âûðàæåíèé ñî ñëâîì õðàì. Ýòî ìîæíî ïîíèìàòü êàê îäíî èç ïîäòâåðæäåíèé 

èçâå÷íîãî ðóññêîãî âëå÷åíèÿ ê äóõîâíîñòè 4 . Ïðèìåðû: õðàì íàóêè, õðàì 

áîæèé, õðàì ïðåìóäðîñòè Áîãà, õðàì ëþáâè, õðàì èñêóññòâà, õðàì ñïîðòà, 

õðàì ìóçûêè, áèáëèîòåêà – õðàì, ëåñ – õðàì, Òû ìîé õðàì (èç ëèðèêè 

Öâåòàåâîé, î ëþáèìîé æåíùèíå). 

Ñëåäóåò äîáàâèòü, ÷òî áîãàòàÿ ìåòàôîðèêà õðàìà ñòàëà 

ðàñïðîñòðàíÿòüñÿ ïàðàëëåëüíî äèñòðèáóöèè íåçàáûâàåìîé êèíîêàðòèíû 

Àáóëàäçå Ïîêàÿíèå. Îíà æå ñòàëà ñòèìóëîì äëÿ ïîÿâëåíèÿ, óæå â 1987 ãîäó, 

ýññå È. Êëÿìêèíà, Êàêàÿ óëèöà âåäåò ê Õðàìó? 5 . Ïîæàëóé ñ òåõ ïîð, õðàì 

ñòàë âîñïðèíèìàòüñÿ êàê ñåìàíòè÷åñêîå ÿäðî ìåòàôîðèêè ïîèñêîâ 

äóõîâíîñòè, ñìûñëà æèçíè, îòâåòà íà ìíîãî÷èñëåííûå ýêçèñòåíöèàëüíûå 

âîïðîñû. Ýòè êðîïîòëèâûå èñêàíèÿ îòîáðàæåíû â òàêèõ, íàïðèìåð, 

ìåòàôîðè÷åñêèõ âûðàæåíèÿõ: ñìóòíûé îáðàç óëèöû íå âåäóùåé ê õðàìó; 

ãíåòóùàÿ ìûñëü îá óëèöå, íå âåäóùåé ê õðàìó; â íåïîõîæåñòè ìû 

ïûòàëèñü óãàäàòü ñâîþ èñòèíó è ïðàâäó, ñâîþ óëèöó, âåäóùóþ ê õðàìó; 

õðàì äîáðà è ïðàâäû; ñòðîèòåëüñòâî õðàìîâ âíóòðè ñåáÿ 6 (êàê íàñóùíàÿ 

íåîáõîäèìîñòü). 

4 Ñëåäóåò ïîä÷åðêíóòü, ÷òî êîíöåïò „äóõîâíîñòü” (è ïðîèçâîäíûå) íå èìååò ïîëíîãî 

ñåìàíòè÷åñêîãî ýêâèâàëåíòà â ïîëüñêîì ÿçûêå, à ñîãëàñíî èññëåäîâàíèÿì À. Âåæáèöêîé, – 

òàêæå â äðóãèõ åâðîïåéñêèõ ÿçûêàõ: Anna Wierzbicka, Dusza –Soul i Mind. Dowody jêzykowe 

na rzecz etnopsychologii i historii kultury, [â:] Jêzyk – umys³ – kultura, pod red. J. Bartmiñskiego, 

Warszawa 1999, ñ. 522–544. 

5 È. Êëÿìêèí, Êàêàÿ óëèöà âåäåò ê õðàìó?, „Íîâûé ìèð” 1987, ¹ 7, ñ. 150–188. 

6 Ibidem.


Êóëüòîâàÿ êèíîêàðòèíà Àáóëàäçå ñûãðàëà ôóíêöèþ ëàêìóñîâîé áóìàãè, 

âûÿâëÿþùåé ñóòü äóõîâíî-íðàâñòâåííûõ ïîèñêîâ, êîòîðûå íåçàäîëãî 

çàâåðøèëèñü êðèêîì áîëüíîé, èçìó÷åííîé, èçíàñèëîâàííîé äóøè: Çà÷åì 

æå ýòà óëèöà, åñëè îíà íå âåäåò ê Õðàìó? 

Ñèñòåìàòè÷åñêîå èññëåäîâàíèå ñîâðåìåííîé ðóññêîñòè â åå ðàçíûõ 

àñïåêòàõ 7 , à òàêæå îáðàç ïîèñêîâ Õðàìà îòîáðàæåí â ïðîâåäåííîì 

ýêñïåðèìåíòå, äàþò íàì ïðàâî ïðåäïîëàãàòü, ÷òî òîñêà ïî Õðàìó ñòàëà 

îäíèì èç êëþ÷åâûõ ýëåìåíòîâ ìèðîñîçåðöàíèÿ ìíîãèõ ðîññèÿí. Íîâîïðèîáðåòåííîå 

îùóùåíèå äóõîâíîãî âàêóóìà, åñòåñòâåííî, íåðàâíîçíà÷íî 

âîçðîæäåíèþ äóõîâíîñòè. Òåì íå ìåíååå, ñàìî îùóùåíèå òàêîãî âàêóóìà 

åñòü ñâèäåòåëüñòâî äóõîâíîé æàæäû, êîòîðóþ ìîæíî óòîëèòü ëèøü 

â ïðîöåññå èíäèâèäóàëüíûõ, ñàìîñòîÿòåëüíûõ ïîèñêîâ. 

Ïîìèìî íåêîòîðûõ ðàçëè÷èé â âîñïðèÿòèè êîíöåïòà œwi¹tynia/õðàì 

íàäî îòìåòèòü, ÷òî â îáîèõ èññëåäóåìûõ ãðóïïàõ ñàìîå áîëüøîå êîëè- 

÷åñòâî àññîöèàöèé ñâÿçàíî ñ ðåëèãèîçíûìè îáðÿäàìè (ÐÎ). 

Çíàíèÿ î ôóíêöèÿõ ýòèõ îáðÿäîâ îñâîáîæäàåò íàñ îò ñóæäåíèÿ 

î ïîâåðõíîñòíîé íàáîæíîñòè 8 . Èòàê: 

• Ïîñðåäñòâîì ÐÎ ñîâåðøàåòñÿ àäàïòàöèÿ ê æèçíè â êîëëåêòèâå. 

• ÐÎ ñëóæàò ñïëî÷åíèþ ëþáîé îáùåñòâåííîñòè, ñ èõ ïîìîùüþ 

ñîâåðøàåòñÿ åå ðåàôèðìàöèÿ. 

• Èíòåíñèâíîñòü íàçâàííûõ ýìîöèé ñïîñîáñòâóåò óêðåïëåíèþ 

ìåæ÷åëîâå÷åñêèõ ñâÿçåé, îñëàáåâàþùèõ â áóäíè÷íîé æèçíè. 

• ÐÎ – ýòî çàîäíî êóëüòèâèðîâàíèå òðàäèöèè, è òàêèì îáðàçîì, 

- îáíîâëåíèå ñàìûõ ñóùåñòâåííûõ ñîñòàâíûõ îáùåñòâåííîãî ñîçíàíèÿ. 

• Îñîáåíîå çíà÷åíèå èìååò ýéôîðè÷åñêàÿ ôóíêöèÿ ÐÎ, ò.å, ïîääåðæêà 

â ëþáîé òðóäíîé, êðèçèñíîé æèçíåííîé ñèòóàöèè. 

Ðåçóëüòàòû íàøåãî ñêðîìíîãî ýêñïåðèìåíòà äàþò, ïîæàëóé, ïðàâî 

ãîâîðèòü î ðåëèãèîçíîñòè, ïîíèìàåìîé íåçàâèñèìî îò íàöèîíàëüíîé 

ïðèíàäëåæíîñòè, êàê ñâîåãî ðîäà ïàíàöåé, êîòîðûé äàðèò ÷åëîâåêó îòäûõ 

îò áóäíè÷íûõ çàáîò è âîçìîæíîñòü îcâoáoæäeíèÿ îò ëþáûõ äóøåâíûõ 

è äóõîâíûõ íåâçãîä. Â êðóïíîì ïëàíå – îíà äëÿ ìíîãèõ èç íàñ åñòü 

öåëåóñòðåìëåííîñòü êàê ôàêòîð, ðåøàþùèé î ñìûñëå æèçíè. 

7 Êðîìå ìíîæåñòâà ñòàòåé, ÿ èìåþ â âèäó òðè ñâîè ìîíîãðàôèè: Íîâàöèè â ÿçûêîâîé 

êàðòèíå ìèðà ðîññèéñêîãî ÷åëîâåêà. Íà îñíîâå ñîâðåìåííûõ ïóáëèöèñòè÷åñêèõ òåêñòîâ; 

Olsztyn 1996; Îáðàç ÷åëîâåêà â êîíòèíóóìå ïóáëèöèñòèêè, Olsztyn 2001; Ìîñòû êóëüòóðû. 

Äèàëîã ïîëÿêîâ è ðóññêèõ, Ìèíñê 2006. 

8 Ïî Ý. Äóðêãåéìó, çà: J. Szacki, Historia myœli socjologicznej, Warszawa 2003, c. 390.


135 

Ïàðàäîêñ ñîñòîèò â òîì, ÷òî ðåëèãèîçíîìó ÷åëîâåêó ñâîéñòâåííû 

òåðçàíèÿ, ñâÿçàííûå ñ îäíîé ñòîðîíû ñ îñîçíàíèåì ñîâåðøåíñòâà Âûñøåé 

Èäåè, à ñ äðóãîé, – ñ îñîçíàíèåì ñâîåãî íåñîâåðøåíñòâà. 

Streszczenie 

Specyfika polskiej i rosyjskiej „drogi do œwi¹tyni” 

Niniejszy tekst jest poœwiêcony problematyce polskiej i rosyjskiej religijnoœci badanej 

w aspekcie porównawczym. Autorka przeprowadzi³a eksperyment asocjacyjny na populacji licz¹cej 

100 osób. Dotyczy³ on momentalnych reakcji badanych na s³owo (odpowiednio) œwi¹tynia/ 

/õðàì. Uzyskane odpowiedzi s¹ przedmiotem analizy, która stanowi podstawê umo¿liwiaj¹c¹ sformu³owanie 

wniosków co do nielicznych podobieñstw oraz doœæ licznych ró¿nic miêdzy polskim 

i rosyjskim prze¿ywaniem religijnoœci. 

Summary 

The specificity of the Polish and Russian „way to the temple” 

The following text is on the Polish and Russian religiousness from the comparative aspect. 

The authoress carried out the associative experiment on the population of 100 people. It concerned 

the examination of immediate reactions on the word (respectively) temple/xpam. The acquired 

results are the subject of the analysis forming the basis for the conclusions concerning few 

similarities and many differences between attitude towards religiousness in Poland and Russia.

136 Joanna Korzeniewska-Berczyñska

UWM w Olsztynie Ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè ñ áåëûé è ÷åðíûé Acta â ðóññêîì Polono-Ruthenica ÿçûêå... XII, 2007 137 

ISSN 1427-549X 

Andrzej Narloch 

Poznañ 

Ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè ñ áåëûé è ÷åðíûé 

â ðóññêîì ÿçûêå (â ñîïîñòàâëåíèè ñ ïîëüñêèì bia³y è czarny) 

Ñóùåñòâîâàíèå ìåæäó îòäåëüíûìè îáúåêòàìè ìèðà îáùåãî ýëåìåíòà 

êà÷åñòâåííîé õàðàêòåðèñòèêè ÿâëÿåòñÿ îòïðàâíîé òî÷êîé äëÿ ìåíòàëüíîãî 

ñîïîñòàâëåíèÿ äâóõ ïðåäìåòîâ äåéñòâèòåëüíîñòè. Âûÿâëåíèå îáùåãî 

ïðèçíàêîâîãî êîìïîíåíòà ïîçâîëÿåò â çíà÷èòåëüíîé ìåðå îïðåäåëèòü 

ñóùíîñòü ñàìîãî ñðàâíåíèÿ, êàê îáðàçíîãî ïåðåíîñà îäíîãî ïðèçíàêà íà 

äðóãîé. Êàê ïðàâèëî, ïîäàâëÿþùàÿ ÷àñòü âíåøíåé èíôîðìàöèè äîõîäèò äî 

íàñ çðèòåëüíûì êàíàëîì, à ÷åëîâå÷åñêèé ìîçã ïîñòðîåí òàêèì îáðàçîì, ÷òî 

íåïðåðûâíî è ïîäñîçíàòåëüíî ñîïîñòàâëÿåò, îöåíèâàåò è ñðàâíèâàåò 

îêðóæàþùóþ äåéñòâèòåëüíîñòü. Ïðèâëåêàòåëüíîñòü ñðàâíèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé 

çàêëþ÷àåòñÿ â èõ áîãàòîé âûðàçèòåëüíîñòè è ýêñïðåññèâíîñòè, êðîìå 

òîãî ÿâëÿþòñÿ íîñèòåëÿìè íå òîëüêî ýñòåòè÷åñêèõ öåííîñòåé, íî òàêæå 

ýòíè÷åñêèõ è êóëüòóðíûõ òðàäèöèé. Ñðàâíåíèå ÿâëÿåòñÿ òàêæå ýêîíîìíûì 

è îáðàçíûì ñðåäñòâàì íàèìåíîâàíèÿ. 

Õàðàêòåðíîé ÷åðòîé êîëîðèñòè÷åñêèõ êîìïàðàòèâíûõ îáðàçîâàíèé 

â îáîèõ ÿçûêàõ ÿâëÿåòñÿ èñïîëüçîâàíèå â êà÷åñòâå öâåòîâîé áàçû îñíîâíûõ 

íàçâàíèé öâåòà. Âòîðè÷íûå öâåòîîáîçíà÷åíèÿ óïîòðåáëÿþòñÿ ðåæå 1 . Ââèäó 

øèðîòû ôàêòè÷åñêîãî ìàòåðèàëà â ïðåäëàãàåìîé ñòàòüå îáúåêòîì àíàëèçà 

ñòàëè ëèøü ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè â ðóññêîì è ïîëüñêîì ñ äâóìÿ 

àõðîìàòè÷åñêèìè öâåòàìè – áåëûé, ÷åðíûé / bia³y, czarny. Íàñòîÿùåå 

êðàòêîå èçëîæåíèå ÿâëÿåòñÿ ïîïûòêîé ïðåäñòàâèòü ñåìàíòè÷åñêóþ 

äèñòðèáóöèþ ñðàâíèòåëüíûõ êîëîðèñòè÷åñêèõ êîíñòðóêöèé â îáîèõ 

1 Ñðàâíèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé ñ êîìïîíåíòîì – âòîðè÷íûì öâåòîîáîçíà÷åíèåì, 

çíà÷èòåëüíî ìåíüøå, ñð.: àëûé, êàê êðîâü; àëûé, êàê ìàê; áàãðîâûé, êàê èíäþê; áàãðîâûé, êàê 

ñâåêëà; áóðûé, êàê ïëàñò çåìëè; ðûæèé, êàê àïåëüñèí; ðûæèé, êàê ìîðêîâêà; ñâèíöîâûé, êàê 

ìîðå – rudy jak marchewka; rudy jak wiewiórka; ró¿owy jak zorza; b³êkitny jak niebo; b³êkitny 

jak chabry; rumiany jak jab³uszko. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî â íàñòîÿùåé ñòàòüå íå 

ðàññìàòðèâàëèñü èíäèâèäóàëüíî-àâòîðñêèå ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè, äîïóñêàþùèå 

ïðàêòè÷åñêè íåîãðàíè÷åííûå êîìáèíàöèè ñîïîñòàâëåíèÿ äâóõ îáúåêòîâ íà áàçå öâåòà.

138 Andrzej Narloch 

ÿçûêàõ. Èçáðàííûé ôàêòè÷åñêèé ìàòåðèàë áûë èçâëå÷åí èç Ñëîâàðÿ 

ñðàâíåíèé ðóññêîãî ÿçûêà 2 , êîòîðûé ôèêñèðóåò ñâûøå 200 ñðàâíèòåëüíûõ 

îáîðîòîâ ñ ñåìàíòèêîé öâåòà, â òîì ÷èñëå ñ ïðèëàãàòåëüíûì áåëûé – 36, 

ñ ÷åðíûé – 31. Â ïîëüñêîì Ñëîâàðå ñðàâíåíèé Ìèðîñëàâà Áàíüêî 

ôèêñèðóåòñÿ âñåãî 97 ñðàâíèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé ñî çíà÷åíèåì öâåòà, 

15 êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ ñ ïðèëàãàòåëüíûì bia³y, è 18 ñ czarny 3 . 

Óñòîé÷èâûå ñðàâíèòåëüíûå îáîðîòû ÿâëÿþòñÿ èçäðåâëå èçâåñòíûì 

ïðèåìîì ñîïîñòàâëåíèÿ äâóõ îáúåêòîâ íà áàçå ñõîäñòâà, ïîäîáèÿ, 

òîæäåñòâà âíåøíèõ ïðèçíàêîâ ïðåäìåòîâ. Ïî îïðåäåëåíèþ Âàëåðèÿ 

Ìîêèåíêî, „ïóòåì ñðàâíåíèÿ ÷åëîâåê èçäàâíà ïîñòèãàë îêðóæàþùèé ìèð: 

ñîïîñòàâëåíèå íåèçâåñòíîãî èëè ìàëîèçâåñòíîãî ñ èçâåñòíûì è õîðîøî 

çíàêîìûì – îäèí èç äðåâíåéøèõ è íàäåæíåéøèõ ñïîñîáîâ íàèìåíîâàíèÿ” 

4 . Öåííîñòü ñðàâíèòåëüíûõ êîíñòðóêöèé çàêëþ÷àåòñÿ è â òîì, ÷òî 

îíè îäíîâðåìåííî îòðàæàþò âîñïðèÿòèå ÷åëîâåêîì îêðóæàþùåãî ìèðà. 

Öâåòîâîå ñîïîñòàâëåíèå â ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ îñóùåñòâëÿåòñÿ 

÷àùå âñåãî ñ ïîìîùüþ ñîþçîâ êàê / jak 5 . 

Ðåôåðåíòû, ò. å. öâåòîâûå îáðàçöû, ÷åðïàþòñÿ èç òðàäèöèîííûõ 

ïðåäñòàâëåíèé îá îêðóæàþùèõ ÷åëîâåêà ïðåäìåòàõ. Ïîýòîìó íå 

óäèâèòåëüíî, ÷òî â êàæäîì ÿçûêå ñóùåñòâóþò èçâåñòíûå îïðåäåëåííîìó 

ýòíîñó óñòîé÷èâûå ñðàâíèòåëüíûå îáîðîòû ñ êîìïîíåíòîì öâåòà. Êîìïàðàòèâíûå 

îáðàçîâàíèÿ, áàçèðóþùèåñÿ íà ñàìûå òèïè÷íûå è çàêîðåíèâøèåñÿ 

â ÿçûêå ìåíòàëüíûå ïðåäñòàâëåíèÿ, çàêðåïëåíû â ÿçûêîâîé 

ñèñòåìå ñ ìíîãèõ âåêîâ. Îïîðà íà öâåò îáúåêòà, êàê íîñèòåëÿ îïðåäåëåííîãî 

ïðèçíàêà, ëåãëà ó îñíîâ ïîÿâëåíèÿ âòîðè÷íûõ íàçâàíèé öâåòà, ñð. 

ìûøèíûé, ò.å. ‘öâåòà ìûøè; ñåðûé, êàê ìûøü’, òðàâÿíèñòûé, ò.å. ‘öâåòà 

òðàâû; çåëåíûé, êàê òðàâà’, cytrynowy, ò.å. ‘öâåòà ëèìîíà; æåëòûé, êàê 

ëèìîí’. 

Ñðàâíèòåëüíûå öâåòîâûå êîíñòðóêöèè øèðîêî óïîòðåáëÿþòñÿ êàê 

â ðóññêîì, òàê è â ïîëüñêîì ÿçûêàõ. Ïðàâäà, ÷àñòîòíîñòü íåêîòîðûõ – 

âûñîêà, äðóãèõ ìåíüøå, èíûå æå èñïîëüçóþòñÿ â íàðîäíîé, óñòàðåëîé èëè 

ïîýòè÷åñêîé ðå÷è, íàïð.: áåëûé êàê àëåáàñòð (óñòàð., êíèæ.), áåëûé êàê 

2 Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ñëîâàðü ñðàâíåíèé ðóññêîãî ÿçûêà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2003. 

3 M. Bañko, S³ownik porównañ, Warszawa 2004. Ñëåäóåò äîáàâèòü, ÷òî ñëîâàðíûé 

ìàòåðèàë îáîèõ èñòî÷íèêîâ îïèðàåòñÿ íà ñðàâíèòåëüíûå îáîðîòû, èçâëå÷åííûå èç ðàçëè÷íûõ 

ñëîâàðåé è ïðîèçâåäåíèé êëàññèêîâ ðóññêîé è ïîëüñêîé ëèòåðàòóðû. Íàìè òàêæå 

èñïîëüçîâàëèñü äàííûå íåêîòîðûõ äðóãèõ òîëêîâûõ ñëîâàðåé. 

4 Â.Ì. Ìîêèåíêî, Ñëîâàðü ñðàâíåíèé ðóññêîãî ÿçûêà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2003, ñ. 3. 

5 Ñðàâíèòåëüíîå çíà÷åíèå íîñÿò òàêæå äðóãèå ñîþçû è ñîþçíûå ñëîâà: ñëîâíî, êàê áû, 

âðîäå, âðîäå áû, jakby, jako, jakoby, niby, niczym è äð.

Ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè ñ áåëûé è ÷åðíûé â ðóññêîì ÿçûêå... 

139 

ïëàò (íàðîä.-ïîýò.), ÷åðíûé êàê ñàïîæíîå ãîëåíèùå (íàðîä.), bia³y jak alabaster 

(ïîýò.), czarny jak aksamit (ïîýò.). 

ßäðî êîëåðíûõ ñðàâíèòåëüíûõ îáîðîòîâ îáðàçóþò íàèáîëåå 

çàêðåïèâøèåñÿ â ÿçûêå êîíñòðóêöèè, êîòîðûå îòðàæàþò ñàìûå 

ðàñïðîñòðàíåííûå ñòåðåîòèïû î öâåòå îêðóæàþùèõ íàñ îáúåêòîâ. Îíè 

çàêðåïëåíû â ÷åëîâå÷åñêîì âîñïðèÿòèè. Òàêîå âîñïðèÿòèå äèôôåðåíöèðóåòñÿ 

â çàâèñèìîñòè îò ãåîãðàôè÷åñêîãî àðåàëà, êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèé, 

ìåñòíîñòè è êóëüòóðíî-áûòîâûõ ïîêàçàòåëåé. Äàííûå ôàêòîðû äåòåðìèíèðóþò 

íàëè÷èå â ÿçûêå íàèìåíîâàíèé âîçìîæíûõ ïðîòîòèïîâ. Ïî ñëîâàì 

Ðèøàðäà Òîêàðñêîãî, „ÿçûêîâîå ïîíèìàíèå öâåòîîáîçíà÷åíèé – ýòî 

âîñïðèÿòèå öâåòà ÷åðåç êóëüòóðíî ïðèíÿòûå îáúåêòû-îáðàçöû” 6 . Ê íàèáîëåå 

÷àñòîòíûì îòíîñÿòñÿ: czarny jak smo³a; czarny jak noc; czarny jak wêgiel; 

â ðóññêîì: ÷åðíûé, êàê íî÷ü; ÷åðíûé, êàê óãîëü; ÷åðíûé, êàê ñàæà. Áåëûé 

öâåò ïðîÿâëÿåò âûñîêóþ àêòèâíîñòü â êîíñòðóêöèÿõ: bia³y jak œnieg, bia³y jak 

mleko, bia³y jak p³ótno; â ðóññêîì ÿçûêå ê ñàìûì ðàñïðîñòðàíåííûì 

êîìïàðàòèâíûì îáîðîòàì ïðèíàäëåæàò: áåëûé, êàê ñíåã; áåëûé, êàê ìîëîêî; 

áåëûé, êàê ìåë. Óæå íà ïåðâûé âçãëÿä íàáëþäàþòñÿ çíà÷èòåëüíûå ñõîäñòâà 

â ïðîòîòèïè÷åñêîé ðåôåðåíöèè. Ïî îïðåäåëåíèþ Êðèñòèíû Âàøàêîâîé, 

„ïðîòîòèïè÷åñêóþ ðåôåðåíöèþ äàííîãî íàçâàíèÿ öâåòà îïðåäåëÿþò 

íàèáîëåå òèïè÷íûå, íàòóðàëüíûå, íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûå ñîîòíîøåíèÿ 

ýòîãî öâåòà, ò. å. íåêèå òèïû âåùåé, íàèëó÷øèå ïðèìåðû, îáðàçöû, êàêèå ýòî 

íàçâàíèå âûçûâàåò â ñîçíàíèè ãîâîðÿùèõ” 7 . Íå óäèâèòåëüíî çàòåì, ÷òî ýòè 

îáðàçöû íàïðÿìóþ îòðàæàþòñÿ â ñðàâíèòåëüíûõ îáîðîòàõ è òåì ñàìûì 

îòðàæàþò ïðîòîòèïè÷åñêîå ïðåäñòàâëåíèå öâåòà â ÿçûêîâîì ñîçíàíèè 

îïðåäåëåííîãî ñîöèóìà. Êàê óòâåðæäàþò ëèíãâèñòû, äëÿ áåëîãî è ÷åðíîãî 

â ðóññêîì è ïîëüñêîì ÿçûêàõ ïðîòîòèïàìè ñòàëè ñíåã è íî÷ü (â ðóññêîì 

âîçìîæíî, ÷òî è óãîëü) 8 . 

Ñðàâíèòåëüíûå îáîðîòû ðàçëè÷àþòñÿ ïî îáúåìó ñåìàíòè÷åñêîé 

äèñòðèáóöèè. Íåêîòîðûå âûðàæåíèÿ çàêðåïèëè çà ñîáîé îãðàíè÷åííûé 

íàáîð îáúåêòîâ, íà êîòîðûå ññûëàåòñÿ öâåò, èíûå íàñòîëüêî ñåìàíòè÷åñêè 

åìêè, ÷òî âêëþ÷àþò î÷åíü øèðîêèé äèàïàçîí âîçìîæíûõ ðåàëèçàöèé, 

îõâàòûâàÿ ðàçëè÷íûé êðóã ñåìàíòè÷åñêèõ ôàêòîâ. 

Ïî ñòåïåíè ñåìàíòè÷åñêîé äèñòðèáóöèè êîìïàðàòèâíûõ êîíñòðóêöèé 

ìîæåì âûäåëèòü: 1) ñâîáîäíûå, îõâàòûâàþùèå øèðîêóþ äèñòðèáóöèþ, 

6 R. Tokarski, Semantyka barw we wspó³czesnej polszczyŸnie, Lublin 1995, ñ. 168. 

7 K. Waszakowa, Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu 

porównawczego, [â:] Studia z semantyki porównawczej, nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty 

mentalne, pod red. R. Grzegorczykowej, K. Waszakowej, cz. I, Warszawa 2000, ñ. 22. 

8 Ñì. ðàáîòû: R. Tokarski, op. cit., ñ. 35–56; K. Waszakowa, op. cit., ñ. 25.


2) ÷àñòè÷íî ñâÿçàííûå, âêëþ÷àþùèå áîëåå îãðàíè÷åííûé íàáîð îáúåêòîâ, 

3)ñâÿçàííûå, îáúåäèíÿþùèå ñòðîãî îïðåäåëåííîå ñåìàíòè÷åñêîå îêðóæåíèå. 

Ãðóïïà ñâîáîäíûõ êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ âêëþ÷àåò øèðîêèé 

ñåìàíòè÷åñêèé êëàññ ïðåäìåòîâ. Êëàññ îáúåêòîâ, âêëþ÷àåìûõ â êà÷åñòâå 

ïðåäìåòà êîëîðèñòè÷åñêîãî ñðàâíåíèÿ, íå èìååò ñåìàíòè÷åñêîé îãðàíè- 

÷åííîñòè, íàïðèìåð, bia³y jak œnieg – ìîæåò îïðåäåëÿòü ïî÷òè ëþáîé 

ïðåäìåò, õàðàêòåðèçóþùèéñÿ ïðèçíàêîì ýòîãî öâåòà. Êàê â ðóññêîì, òàê 

è â ïîëüñêîì ÿçûêàõ ìîæíî îòìåòèòü ñâîáîäíûå êîìïàðàòèâíûå îáîðîòû 

ñ áåëûé, bia³y, ÷åðíûé, czarny. Ê íèì îòíîñÿòñÿ áåëûé êàê ìóêà; áåëûé, êàê 

îáëàêî; áåëûé, êàê ïîëîòåíöå; áåëûé, êàê ïîëîòíî; áåëûé, êàê ñàõàð; áåëûé, 

êàê ñíåã; áåëûé, êàê ñûð; áåëûé, êàê òâîðîã; áåëûé, êàê ôàðôîð. Â ïîëüñêîì 

ÿçûêå ñâîáîäíûé íàáîð îáúåêòîâ ñðàâíåíèÿ ñî ñëîâîì bia³y ìåíüøå. 

Íàìè íàéäåíû îáðàçîâàíèÿ bia³y jak œnieg, bia³y jak koœæ, bia³y jak papier, 

bia³y jak m¹ka. Çàòî êîìïàðàòèâíûå ñî÷åòàíèÿ ñî ñëîâîì ÷åðíûé âêëþ÷àþò 

ñëåäóþùèå ñî÷åòàíèÿ: ÷åðíûé êàê àíòðàöèò; ÷åðíûé, êàê àñôàëüò; 

÷åðíûé, êàê ñàïîæíîå ãîëåíèùå; ÷åðíûé, êàê âàêñà; ÷åðíûé, êàê âîðîí¸íàÿ 

ñòàëü; ÷åðíûé, êàê ä¸ãîòü; ÷åðíûé, êàê êîïîòü; ÷åðíûé, êàê íî÷ü; ÷åðíûé, 

êàê ñàæà; ÷åðíûé, êàê ñìîëà (ñìîëü); ÷åðíûé, êàê óãîëü. Â ïîëüñêîì ÿçûêå 

ìû îòìåòèëè êîíñòðóêöèè: czarny jak smo³a, czarny jak noc, czarny jak sadza, 

czarny jak wêgiel, czarny jak kir, czarny jak aksamit. Ñåìàíòè÷åñêèé íàáîð 

ïðîòîòèïîâ, âêëþ÷àåìûõ â êà÷åñòâå öâåòîâîãî îáðàçöà, ïîëó÷àåò â îáîèõ 

ÿçûêàõ îäèíàêîâûå ïðîòîòèïè÷åñêèå ðåôåðåíòû, ñð.: óãîëü – wêgiel, íî÷ü – 

noc, êîïîòü (ñàæà) – sadza, ñìîëà – smo³a. Èìåþòñÿ òàêæå îòäåëüíûå 

ðåôåðåíòû, íå èìåþùèå ñâîåãî ýêâèâàëåíòà â äðóãîì ÿçûêå, ÷òî ïîäòâåðæäàåò 

íåêîòîðûå ðàñõîæäåíèÿ â ìåíòàëüíîì âîñïðèÿòèè öâåòà. Â ñâîáîäíûõ 

êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòàõ îáúåêòû öâåòîâîãî ñðàâíåíèÿ ïðèíàäëåæàò 

ê íàèáîëåå ðàñïðîñòðàíåííûì öâåòîâûì ïðîòîòèïàì, ââèäó øèðîòû 

îõâàòûâàåìûõ èìè ÿâëåíèé. 

Âòîðàÿ ãðóïïà êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ îõâàòûâàåò êîëîðèñòè÷åñêèå 

êîíñòðóêöèè ñ îãðàíè÷åííîé äèñòðèáóöèåé. ×àñòè÷íàÿ ñâÿçàííîñòü 

çàêëþ÷àåòñÿ â âîçìîæíîñòè âñòóïàòü â ñâÿçü íå ñ ïîòåíöèàëüíî íåîãðàíè÷åííûì 

÷èñëîì îáúåêòîâ, à ñ îãðàíè÷åííûì ñåìàíòè÷åñêèì êëàññîì. 

Ýêçåìïëèôèêàöèîííûé ìàòåðèàë âêëþ÷àåò ñëåäóþùèå ñðàâíèòåëüíûå 

îáîðîòû: bia³y jak mleko – ïðè îïðåäåëåíèè êëàññà ñëîâ, âêëþ÷àþùåãî 

ñëîâà ñî çíà÷åíèåì ÿâëåíèé ïðèðîäû, ò.å. „î òóìàíå, ìãëå, òó÷å”, bia³y jak 

ser, „ïðåæäå âñåãî ïðè õàðàêòåðèñòèêå ëèöà èëè çóáîâ”. Â ðóññêîì ÿçûêå 

ê ÷àñòè÷íî ñâÿçàííûì ìîæíî îòíåñòè: áåëûé êàê èçâåñòü „î áåëîâàòîì 

íàëåòå, êîðêå, åäêîé ñâåòëîé ïûëè, èëè îá î÷åíü áëåäíîì ÷åëîâåêå”; áåëûé


141 

êàê ñåðåáðî „ïðåæäå âñåãî î ñâåòëîé, áëåñòÿùå áåëîé ïîâåðõíîñòè (ðåêå, 

îçåðå, çàëåäåíåâøåé äîðîãå) èëè î ñåäîé áîðîäå, âîëîñàõ”. Àíòîíèì áåëîãî 

– ÷åðíûé, òàêæå âêëþ÷àåò ÷àñòè÷íî ñâÿçàííûå êîìïàðàòèâíûå êîíñòðóêöèè. 

Ïðèâåäåì ïðèìåðû: ÷åðíûé, êàê íåôòü „î ãóñòîé è î÷åíü òåìíîé 

æèäêîñòè”; ÷åðíûé, êàê òàðàêàí „îá î÷åíü ÷åðíîì æèâîòíîì èëè 

÷åëîâåêå”; ÷åðíûé, êàê ÷åðíèëà „î ãóñòî-÷åðíîé âîäå, ãëàäè ðåêè, îçåðà 

è ò.ï.”; czarny jak heban, „î î÷åíü òåìíûõ âîëîñàõ è êîæå ÷åëîâåêà”, czarny 

jak œwiêta ziemia „îá î÷åíü ãðÿçíîì ÷åëîâåêå, åãî òåëå èëè îäåæäå”, czarny 

jak diabe³ „îá î÷åíü ãðÿçíîì ÷åëîâåêå èëè îá îäåòîì â ÷åðíîå ÷åëîâåêå” – 

â äàííûõ ïðèìåðàõ êðóã ñåìàíòè÷åñêèõ ðåàëèçàöèé ñâîäèòñÿ ê îïèñàíèþ 

ðàçíûõ ôàêòîâ, â ïîëüñêîì ê õàðàêòåðèñòèêå ñàìîãî ÷åëîâåêà è åãî îäåæäû, 

ñëåäîâàòåëüíî, âàæíîå ìåñòî îòâîäèòñÿ àíòðîïîöåíòðè÷åñêîé õàðàêòåðèñòèêå. 

Âîò, äðóãèå ðåàëèçàöèè îäíîé èç äâóõ õàðàêòåðèñòèê ÷åëîâåêà, âîïåðâûõ, 

ïî öâåòó êîæè (âîëîñ) è, âî-âòîðûõ, ïî öâåòó îäåæäû, ñð.: ÷åðíûé, 

êàê âîðîí „îá îäåòîì â ÷åðíîå ÷åëîâåêå” èëè „î ÷åðíîâîëîñîì 

è òåìíîëèöåì ÷åëîâåêå”; ÷åðíûé, êàê ãðà÷ „î ÷åðíîâîëîñîì è ñìóãëîì 

÷åëîâåêå” èëè „îá îäåòîì â ÷åðíóþ îäåæäó ÷åëîâåêå”; ÷åðíûé, êàê æóê 

(æó÷îê) „î ìàëåíüêîì ñìóãëîì è ÷åðíîâîëîñîì ÷åëîâåêå” èëè „îá îäåòîì 

â ÷åðíîå ìàëåíüêîì ÷åëîâåêå (ðåáåíêå)”; ÷åðíûé, êàê ýôèîï „î ÷åðíîêîæåì, 

ñìóãëîì ÷åëîâåêå” èëè „îá î÷åíü ãðÿçíîì, èñïà÷êàâøåìñÿ ÷åëîâåêå”; 

÷åðíûé, êàê ÷åðò „îá î÷åíü ñèëüíî èçìàçàâøåìñÿ, ãðÿçíîì ÷åëîâåêå” èëè 

„îá î÷åíü ÷åðíîì, ñìóãëîì ÷åëîâåêå”. Â îïèñûâàåìîé ãðóïïå âûÿâëÿþòñÿ 

áîëüøèå ðàçëè÷èÿ â ïðîòîòèïè÷åñêèõ îáúåêòàõ, íà êîòîðûå ññûëàåòñÿ 

êîìïàðàòèâíàÿ êîíñòðóêöèÿ ïðè óñòàíîâëåíèè ñõîäñòâà öâåòà. 

Õàðàêòåðíîé ÷åðòîé ñâÿçàííûõ îáîðîòîâ ÿâëÿåòñÿ èõ ñåìàíòè÷åñêàÿ 

íåñâîáîäíîñòü, ïðèêðåïëåííîñòü ê ñòðîãî îãðàíè÷åííîìó íàáîðó ëåêñåì. 

Ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî òèï ñâÿçàííûõ êîëîðèñòè÷åñêèõ ñðàâíåíèé îáîðîòîâ 

â áîëüøèíñòâå îòðàæàåò àíòðîïîöåíòðè÷åñêóþ îðèåíòèðîâêó, ÷òî ïîäòâåðæäàåòñÿ 

ñîîòíåñåíèåì êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ èñêëþ÷èòåëüíî ñ öâåòîì 

êîæè (ëèöà, ðóê), ãëàç è âîëîñ ÷åëîâåêà. Áîëüøèíñòâî óñòîé÷èâûõ 

êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ õàðàêòåðèçóåò öâåò ÷åëîâåêà: åãî âîëîñ, ãëàç, êîæè 

(ëèöà, ðóê è ò. ä.). Ññûëêà íà áåëûé öâåò êîæè èìååòñÿ â ñëåäóþùèõ 

âûðàæåíèÿõ: áåëûé, êàê àëåáàñòð; áåëûé, êàê ìðàìîð; áåëûé, êàê ñìåòàíà; 

â ïîëüñêîì: bia³y jak alabaster, bia³y jak koœæ s³oniowa, bia³y jak marmur. 

Çíà÷åíèå ïðèâåäåííûõ âûðàæåíèé ñâîäèòñÿ ê óêàçàíèþ èñêëþ÷èòåëüíî 

ñâåòëîãî îòòåíêà êîæè ÷åëîâåêà, åãî áëåäíîñòè. Îáîçíà÷àÿ öâåò êîæè, 

íåîäíîêðàòíî áåëûé èñïîëüçóåòñÿ â êà÷åñòâå ýëåìåíòà, ïåðåäàþùåãî 

ýìîöèîíàëüíîå è ôèçè÷åñêîå ñîñòîÿíèå ÷åëîâåêà, âûçâàííîå, ïðåæäå âñåãî,


áîëåçíüþ, ñòðàõîì, íåîæèäàííîé íåïðèÿòíîñòüþ è ò. ï., ñð.: áåëûé, êàê 

áóìàãà (ëèñò áóìàãè); áåëûé, êàê âîñê; áåëûé, êàê ìåë; áåëûé, êàê ïëàòîê 

(ïëàò); áåëûé, êàê ðóáàøêà; áåëûé, êàê ñêàòåðòü; bia³y jak kreda; bia³y jak 

op³atek; bia³y jak papier; bia³y jak p³ótno; bia³y jak przeœcierad³o. 

Ñîîòíåñåíèå ñ îïðåäåëåííûì ïðåäìåòîì ñîïðîâîæäàåòñÿ äîïîëíèòåëüíûìè 

êîííîòàöèÿìè, óêàçûâàþùèìè íà íååñòåñòâåííîñòü, èñêóññòâåííîñòü, 

ïðè÷èííîñòü öâåòà, ïðåäåëüíîñòü ýìîöèîíàëüíûõ ïåðåæèâàíèé 

÷åëîâåêà, ñð.: áåëûé, êàê ïðèâèäåíèå; áåëûé, êàê ïðèçðàê; áåëûé, êàê 

ñìåðòü; áåëûé, êàê ñòåíà (ñòåíêà). Òàêóþ ñåìàíòèêó íåñåò è ïðèëàãàòåëüíîå 

áëåäíûé, ñð.: áëåäíûé, êàê ìåðòâåö; áëåäíûé, êàê âîñê; áëåäíûé, 

êàê áóìàãà; áëåäíûé, êàê ñìåðòü. Â ïîëüñêîì ÿçûêå ðÿäîì ñî ñëîâîì bia³y 

èñïîëüçóåòñÿ ïðè âûðàæåíèè ýìîöèîíàëüíîãî ñîñòîÿíèÿ ÷åëîâåêà 

êîíñòðóêöèÿ ñ ïðèëàãàòåëüíûì blady, ñð.: blady (bia³y) jak œciana, blady jak 

trup, blady jak œmieræ, blady (bia³y) jak p³ótno, blady (bia³y) jak papier è ò.ä. 

Ó ïðèëàãàòåëüíûõ blady è áëåäíûé â áîëüøåé ñòåïåíè çàëîæåíà ñåìàíòèêà 

èñêóññòâåííîñòè, íååñòåñòâåííîñòè öâåòà êîæè, âûçâàííàÿ ýìîöèîíàëüíûì 

ñîñòîÿíèåì ÷åëîâåêà (ñòðàõîì, óäèâëåíèåì, íåîæèäàííîé íåïðèÿòíîñòüþ, 

áîëåçíüþ è ò. ï.). 

Â óñòîé÷èâûõ êîëîðèñòè÷åñêèõ êîíñòðóêöèÿõ êîìïàðàòèâíîãî õàðàêòåðà 

ñî ñëîâîì áåëûé, ôóíêöèîíàëüíàÿ íàïðàâëåííîñòü ñîñðåäîòî÷èâàåòñÿ 

ïðåæäå âñåãî íà âíóòðåííåì ñîñòîÿíèè ÷åëîâåêà, ÷àùå âñåãî îòðèöàòåëüíîãî 

õàðàêòåðà. Èíóþ õàðàêòåðèñòèêó ïðåäñòàâëÿþò êîíñòðóêöèè ñ àäúåêòèâîì 

÷åðíûé. Îïîðà íà ÷åðíûé öâåò ðåàëèçóåòñÿ ïðåæäå âñåãî äëÿ âûðàæåíèÿ 

ïèãìåíòàöèè êîæè, åå òåìíîòû, âûçâàííîé âîçäåéñòâèåì ñîëíöà, èëè ãðÿçüþ 

è ò. ï., à íå áîëåçíåííîñòüþ, ñòðàõîì, êàê ó îáîðîòîâ ñî ñëîâîì áåëûé. 

Ïðèâåäåì ïðèìåðû: ÷åðíûé, êàê àðàï; ÷åðíûé, êàê ãîëîâåøêà; ÷åðíûé, êàê 

íåãð; ÷åðíûé, êàê ÷åðò; ÷åðíûé, êàê öûãàí (öûãàíêà). Êîíñòðóêöèè íåñóò 

áèíàðíóþ ñåìàíòèêó: 1) ïðèðîæäåííîãî ïðèçíàêà – åñòåñòâåííîé ïèãìåíòàöèè 

êîæè, è 2) ïðèîáðåòåííîãî ïðèçíàêà – èçìåíåíèå öâåòà êîæè ïîä 

âîçäåéñòâèåì ñîëíöà èëè ïî ïðè÷èíå çàãðÿçíåííîñòè. Ñð., íàïð.: ÷åðíûé, êàê 

ýôèîï „î ÷åðíîêîæåì, î÷åíü ñìóãëîì ÷åëîâåêå” èëè „îá î÷åíü ãðÿçíîì, 

÷åðíîì (îò óãîëüíîé ïûëè, ñàæè, êîïîòè, íåôòè), èñïà÷êàâøåìñÿ ÷åëîâåêå”, 

÷åðíûé, êàê âîðîí „îá îäåòîì â ÷åðíîå ÷åëîâåêå” èëè „î ÷åðíîâîëîñîì 

è òåìíîëèöåì ÷åëîâåêå”. Íåîáõîäèìî ïîä÷åðêíóòü, ÷òî êîíêðåòíîå çíà÷åíèå 

êîìïàðàòèâíîé êîíñòðóêöèè àêòóàëèçèðóåòñÿ â çàâèñèìîñòè îò ñìûñëîâîãî 

è ñîäåðæàòåëüíîãî çàìûñëà àâòîðà. 

Ñëîâàðü ñðàâíåíèé ðóññêîãî ÿçûêà íå ôèêñèðóåò êîìïàðàòèâíûå 

êîíñòðóêöèè, îïðåäåëÿþùèå ÷åëîâåêà ïî áåëîìó öâåòó îäåæäû, íàìè


143 

îòìå÷åíû ëèøü îáîðîòû ñ ïðèëàãàòåëüíûì ÷åðíûé, ñð.: ÷åðíûé, êàê âîðîí 

„îá îäåòîì â ÷åðíîå ÷åëîâåêå”; ÷åðíûé, êàê æóê (æó÷îê) „îá îäåòîì 

â ÷åðíîå ìàëåíüêîì ÷åëîâåêå (îáû÷íî ðåáåíêå)”; ÷åðíûé, êàê ãðà÷ „îá 

îäåòîì â ÷åðíóþ îäåæäó ÷åëîâåêå”. 

Ôàêò ñóùåñòâîâàíèÿ ñâÿçàííîñòè êîëîðèñòè÷åñêèõ ñðàâíåíèé íå 

èñêëþ÷àåò ïåðåìåùåíèÿ îòäåëüíûõ òèïîâ â äðóãèå ãðóïïû, òàê êàê 

óñòàíîâëåíèå òî÷íûõ ãðàíèö ìåæäó íèìè ÿâëåíèå î÷åíü òðóäíîå, èõ 

ãðàíèöû çûáêè, îñîáåííî ïðè ñâîáîäíîì, èíäèâèäóàëüíî-àâòîðñêîì 

ïîäõîäå ê ÿçûêîâûì ôàêòàì. 

Â çàêëþ÷åíèå íàñòîÿùåãî êðàòêîãî èçëîæåíèÿ ìîæíî îòìåòèòü, ÷òî 

êîìïàðàòèâíûå êîëîðèñòè÷åñêèå îáîðîòû õàðàêòåðèçóþòñÿ ðàçíîé 

äèñòðèáóöèåé. ×àñòü èç íèõ âêëþ÷àåò î÷åíü øèðîêèé ñåìàíòè÷åñêèé 

äèàïàçîí ëåêñåì, êîòîðûå õàðàêòåðèçóåò ñðàâíèòåëüíàÿ êîíñòðóêöèÿ, äðóãèå 

îãðàíè÷èâàþò êðóã ïîòåíöèàëüíîé äèñòðèáóöèè ê îïðåäåëåííîìó êëàññó 

îáúåêòîâ, èíûå äîïóñêàþò îêðóæåíèå ñòðîãî íîðìèðîâàííîå. Áîëüøàÿ ÷àñòü 

êîëîðèñòè÷åñêèõ ñðàâíåíèé èìååò àíòðîïîöåíòðè÷åñêîå íàïðàâëåíèå, 

õàðàêòåðèçóÿ ÷åëîâåêà ïî öâåòîâîìó ïðèçíàêó, è ðåàëèçóåòñÿ âî âñåõ 

âûäåëåííûõ òèïàõ êîìïàðàòèâíûõ îáîðîòîâ. Â ñâÿçàííûõ êîëîðèñòè÷åñêèõ 

ñðàâíåíèÿõ âûðàæàåòñÿ èñêëþ÷èòåëüíî öâåòîâàÿ õàðàêòåðèñòèêà ÷åëîâåêà. 

Îòäåëüíîãî ðàññìîòðåíèÿ òðåáóåò åùå âîïðîñ ñòèëèñòè÷åñêîé îòíåñåííîñòè 

è ñôåðû óïîòðåáëåíèÿ, à òàêæå àêñèîëîãè÷åñêîé íàãðóçêè ñðàâíèòåëüíûõ 

îáîðîòîâ íà áàçå öâåòà. 

Streszczenie 

Konstrukcje porównawcze z áåëûé i ÷åðíûé w jêzyku rosyjskim 

(w zestawieniu z polskim bia³y i czarny) 

Materia³ do niniejszego artyku³u zosta³ wyekscerpowany z najnowszych s³owników porównawczych 

jêzyka rosyjskiego i polskiego, a tak¿e z innych s³owników, g³ównie objaœniaj¹cych. 

Kolorystyczne konstrukcje porównawcze to interesuj¹cy przedmiot badañ jêzykoznawczych 

– z jednej strony s¹ dogodnym narzêdziem do badañ nad kategoryzacj¹ ludzkiego spostrzegania, 

z drugiej stanowi¹ bogaty materia³ kulturoznawczy i oceniaj¹co-wartoœciuj¹cy. Niektóre z kolorystycznych 

wyra¿eñ porównawczych s¹ charakterystyczne tylko dla pewnego stylu jêzyka. 

W artykule przeprowadzono analizê dystrybucji semantycznej badanych konstrukcji w jêzyku 

rosyjskim i polskim. Z tego wzglêdu materia³ zosta³ podzielony na trzy grupy. Pierwsz¹ tworz¹ 

konstrukcje posiadaj¹ce nieograniczon¹ dystrybucjê, mog¹ce okreœlaæ pod wzglêdem barwy dowolny 

przedmiot rzeczywistoœci pozajêzykowej. Druga grupa koncentruje wokó³ siebie konstrukcje 

z ograniczon¹ ³¹czliwoœci¹, w których nastêpuje zawê¿enie potencjalnych obiektów do pewnej 

klasy wyrazów. Do ostatniej zaliczono wyra¿enia okreœlaj¹ce pod wzglêdem barwy tylko bardzo 

w¹sk¹ semantycznie grupê wyrazów. Czêstotliwoœæ u¿ycia tych czy innych wyra¿eñ porównawczych 

nie jest bezpoœrednio uzale¿niona od dystrybucji semantycznej omawianych konstrukcji.


Summary 

Comparative constructions with áåëûé and ÷åðíûé in Russian language 

(in comparison with Polish bia³y and czarny) 

The material to this article is based on the newest comparative dictionaries of Russian and 

Polish languages and also on other dictionaries, mostly explanatory dictionaries. Coloristic comparative 

constructions present a very interesting subject of linguistic research, from the one hand as 

a convenient instrument to research on human perception’s categorization. On the other handas 

a wide cultural and evaluative-estimating material. Some of the coloristic comparative expressions 

are characteristic for certain style of language only. 

A particular place in the article is taken up by the analysis of the semantic distribution of the 

analysed constructions in Russian and Polish language. With regard for it, the research material is 

divided onto three groups. The first group is constituted by constructions having an unlimited 

distribution, which can define with regard for the color any subject of an extralinguistic reality. 

The second group is assembling the constructions with a limited cohesion, in which group comes 

to reducing the potential objects to some class of expressions only. To the last group, can be 

included coloristic colorful expressions, defining with regard for the color, a semantically very 

limited group of words only. A frequency of using these or other comparative expressions is not 

directly dependant on a semantic distribution of the discussed constructions.

UWM w Olsztynie Z obserwacji nad kontekstowym rozumieniem tekstu Acta prawnego... Polono-Ruthenica XII, 2007 145 

ISSN 1427-549X 

Maciej Nawacki, Joanna Nawacka 

Olsztyn 

Z obserwacji nad kontekstowym rozumieniem 

tekstu prawnego jako podstaw¹ translacji 

Jêzykoznawstwo dostarcza naukom prawnym u¿ytecznych narzêdzi rozumienia 

i interpretacji tekstu. Problematyka jêzyków specjalistycznych, jakimi s¹ 

jêzyk prawny i prawniczy, w tym zagadnienia przek³adu tekstów prawa, tekstów 

prawniczych, zajmuje jednak¿e stosunkowo niewiele miejsca w pracach jêzykoznawczych 

1 . W odró¿nieniu od tekstów sporz¹dzonych w innych jêzykach specjalistycznych 

translacja tekstu prawa musi uwzglêdniaæ fakt, i¿ jego odbiór 

przez receptora dokonuje siê w dwóch warstwach: deskryptywnej i dyrektywnej 

2 . Istnienie dwóch poziomów recepcji tekstu prawnego stanowi o stopniu 

trudnoœci jego translacji, zagadnienia przek³adu tekstu prawnego czyni zaœ ciekawym 

polem badañ dla jêzykoznawcy. 

W obrocie prawnym przekraczaj¹cym granice kraju dominuj¹ teksty prawa 

sporz¹dzane w jêzykach pañstw s¹siednich. O ile przek³ad z jêzyków obowi¹zuj¹cych 

w Unii Europejskiej na jêzyk polski jest u³atwiony i uproszczony dziêki 

równowa¿noœci konwencjonalnej terminów 3 – narzucanej z racji funkcjonowania 

w jednym systemie prawa europejskiego, to przek³ad z jêzyków pañstw 

pozostaj¹cych poza wskazanym systemem z tego u³atwienia nie korzysta. Prezentowany 

artyku³ przedstawia zarys problematyki zwi¹zanej z translacj¹ tekstu 

prawa, korzysta przy tym z przek³adów tekstów prawnych z jêzyka prawnego 

rosyjskiego na jêzyk polski. Opisuje równie¿ metodê kontekstualnego rozumienia 

tekstu prawnego i doboru terminów jêzyka ogólnonarodowego jako równowa¿nych 

b¹dŸ ekwiwalentnych terminom t³umaczonym. Metodê istotn¹ z racji 

odbioru tekstu prawnego przez t³umacza na poziomie deskryptywnym. 

1 Tak te¿ J. Pieñkos, Podstawy juryslingwistyki. Jêzyk w prawie – prawo w jêzyku, Warszawa 

1999, s. 19–20, 35. Badania jêzyka prawnego prowadzone by³y dotychczas g³ównie przez logików 

w ramach semiotyki logicznej i prawników przy wykorzystaniu metod logicznych. Por. A. Malinowski, 

Polski jêzyk prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006, s. 38–43. 

2 Por. M. Zieliñski, Wyk³adnia prawa. Zasady. Regu³y. Wskazówki, Warszawa 2002, s. 85. 

3 Por. J. Pieñkos, op. cit., s. 39, 187–198.

146 Maciej Nawacki, Joanna Nawacka 

Proces przek³adu tekstu prawnego mo¿na przedstawiæ wed³ug nastêpuj¹cego 

schematu: 

nadawca 

N 

komunikat 

nadany 

Kn 

kod K 

wyrażenie 

W 

komunikat 

odebrany 

Ko 

tłumacz 

T= R 

przekład 

P komunikat 

(na poziomie nadany 

deskryptywnym) 

Kn1 

kod K1 

wyrażenie 

W1 

komunikat 

odebrany 

Ko1 

odbiorca 

receptor R1 

(na poziomie 

deskryptywnym 

i dyrektywnym) 

Droga, jak¹ przechodzi tekst prawny od nadawcy N do receptora R, zosta³a 

zbudowana w oparciu o ogólny schemat komunikacji jêzykowej 4 . Dla przejrzystoœci 

zrezygnowano z zamieszczenia na rysunku kana³u jêzykowego, którym 

z racji materii podlegaj¹cej przek³adowi jest noœnik pisemny komunikatu. Element 

pisemnoœci dominuje bowiem w komunikacji jêzykowej, jak¹ jest przekaz 

tekstu prawa, marginalizuj¹c cechy ustne. 

Nadawc¹ N w schemacie jest ustawodawca, szerzej prawodawca obcy – 

wysy³aj¹cy komunikat jêzykowy Kn przy wykorzystaniu kodu K, którym jest 

jêzyk narodowym nadawcy. Komunikat nadany jest redagowany w wyra¿eniu 

W, które nastêpnie podlega recepcji jako komunikat odebrany Ko. Specyfik¹ 

tekstu prawnego jest to, i¿ na przesy³any komunikat jêzykowy Kn sk³adaj¹ siê 

normy prawne odczytywane nastêpnie w drodze wyk³adni. Normy prawne w du- 

¿ym uproszczeniu to wypowiedzi dyrektywne, okreœlaj¹ce w swej treœci adresata, 

skierowany do adresata nakaz b¹dŸ zakaz zachowania siê w danych okolicznoœciach. 

Odbiór tekstu prawnego na poziomie deskryptywnym, tj. na poziomie 

jêzykowym, poziomie przepisów prawnych 5 , poprzedza recepcjê na poziomie 

znaczeniowo g³êbszym – dyrektywnym, na którym wymagane jest dla oznaczenia 

norm prawnych zastosowanie swoistych regu³ wyk³adni, regu³ walidacyjnych, 

gdzie treœæ odbieranej normy czêstokroæ odbiega od znaczenia jêzykowego 

wyra¿eñ W, w których przekazywany jest komunikat nadany 6 . 

4 Por. J. Pieñkos, op. cit., s. 83; M. Zieliñski, op. cit., s. 49. 

5 Dla potrzeb pracy przyjêto, i¿ przepis prawny to najmniejsza jednostka redakcyjna aktu 

prawnego. 

6 W doktrynie prawniczej rozró¿niane s¹ dwa jêzyki sk³adaj¹ce siê na jêzyk prawny: jêzyk 

przepisów prawnych i jêzyk norm prawnych (por. M. Malinowski, op. cit., s. 19). Nie sposób 

jednak¿e zgodziæ siê z tego rodzaju rozró¿nieniem. Prawodawca nadaje bowiem jeden komunikat 

przy zastosowaniu jednego kodu, którym jest jêzyk prawny. Nie nadaje dwóch i wiêcej komunikatów, 

w dwóch jêzykach. Dopiero odbiór nastêpuje na dwóch poziomach. Odbiór na poziomie dyrektywnym 

jest wynikiem z³o¿onego procesu wyk³adni, która obejmuje równie¿ wnioskowania 

prawnicze z norm o normach: a fortiori, a contrario, analogia. Odbiór na poziomie dyrektywnym 

jest jednak¿e odbiorem tego samego komunikatu nadanego w tym samym kodzie, co na poziomie 

deskryptywnym, jedynie przy zastosowaniu regu³ wykraczaj¹cych poza regu³y rozumienia jêzyko

Z obserwacji nad kontekstowym rozumieniem tekstu prawnego... 

147 

Odbiorc¹ tekstu prawnego jest zatem z za³o¿enia adresat normy prawnej 

pos³uguj¹cy siê tym samym kodem, co nadawca, aczkolwiek zwykle nie dysponuj¹cy 

to¿sam¹ kompetencj¹ socjolingwistyczn¹ 7 . Sytuacja, w której odbiorca 

nie rozumie nadanego komunikatu, nie przypisuje treœci wyra¿eniu W, skutkowa³aby 

bowiem nieskutecznoœci¹ prawa, czyni³aby prawo martwym. Pos³ugiwanie 

siê odmiennym kodem przez nadawcê ni¿ w³aœciwy odbiorca stanowi³oby 

równie¿ naruszenie aktualnych standardów pañstwa prawnego, by³oby sprzeczne 

z za³o¿eniem racjonalnego prawodawcy. Prawodawca racjonalny posiada zaœ 

wiedzê obejmuj¹c¹ wszystkie regu³y jêzyka, w którym formu³uje przepisy 8 . 

W sytuacji przek³adu receptorem jest jednak¿e t³umacz T, który nie jestem 

adresatem normy prawnej. Mo¿na pokusiæ siê o stwierdzenie, i¿ t³umacz jest 

odbiorc¹ zastêpczym. Rozwi¹zaniem idealnym z punktu widzenia skutecznoœci 

przek³adu by³aby zatem postawa t³umacza wyra¿aj¹ca siê w zrozumieniu wyra- 

¿enia W, tak jak w³aœciwy receptor [T=R]. Postawa ta zak³ada³aby jednak¿e 

koniecznoœæ posiadania przez t³umacza kompetencji nie tylko jêzykoznawczych, 

sprowadzaj¹cych siê do odbioru tekstu na poziomie deskryptywnym, ale równie¿ 

kompetencji prawniczych pozwalaj¹cych na odbiór na poziomie dyrektywnym. 

Inaczej mówi¹c, t³umacz musia³by byæ prawnikiem lub posiadaæ umiejêtnoœci 

z danej, czêstokroæ w¹skiej dziedziny prawa, pozwalaj¹ce na prawid³ow¹ rekonstrukcjê 

normy prawnej. W rzeczywistoœci nawet odbiorca w³aœciwy czêstokroæ 

jest zmuszony do korzystania z pomocy prawnika w odbiorze skierowanego do 

niego komunikatu, jego odbiór jest ograniczony do poziomu deskryptywnego. 

T³umacz dokonuje przek³adu okreœlonego aktu prawnego, jego czêœci b¹dŸ 

co najwy¿ej jednoczeœnie kilku aktów. Równie¿ z tej przyczyny odbiór przez 

niego komunikatu ograniczony jest do poziomu deskryptywnego. Prawid³owe 

odczytanie normy prawnej zak³ada bowiem stosowanie regu³ walidacyjnych, 

tj. dyrektyw obowi¹zywania normy prawnej w odniesieniu do innych aktów 

prawnych wy¿szej lub ni¿szej rangi, aktów wczeœniejszych b¹dŸ póŸniejszych, 

tj. aktów, które z uwagi na istniej¹ce miêdzy nimi a aktem t³umaczonym zale¿noœci 

wyznaczane to¿samymi albo przynajmniej czêœciowo pokrywaj¹cymi siê 

zakresami regulacji, mog¹ ograniczaæ zakres znaczeniowy okreœlonych wyra¿eñ 

wego. Normy s¹ nadawane w tym samym komunikacie, przy zastosowaniu tych samym wyra¿eñ, 

co przepisy. Rekonstrukcja norm, przy zastosowaniu swoistej sk³adni, odbywa siê natomiast nie 

w jêzyku prawnym, rozumianym jako jêzyk aktów prawnych, ale w jêzyku prawniczym. W tym 

ujêciu jêzyk norm prawnych jest metajêzykiem w stosunku do jêzyka prawnego. 

7 Por. J. Pieñkos, op. cit., s. 84. 

8 Przyjête dla potrzeb artyku³u za³o¿enie racjonalnego prawodawcy ogranicza siê wy³¹cznie do 

jego kompetencji socjolingwistycznej, nie jest równoznaczne z konstruktem tzw. prawodawcy idealnego 

b¹dŸ doskona³ego. Por. M. Zieliñski, op. cit., s. 83.


sk³adaj¹cych siê na komunikat nadany w stosunku do ich ekstensji w jêzyku 

ogólnonarodowym b¹dŸ nadawaæ znaczenie zgo³a odmienne. Mog¹ równie¿ czyniæ 

t³umaczenie danego aktu, jego czêœci dla potrzeb stosowania zbêdnym z uwagi 

na jego uchylenie. 

Normy prawne mog¹ byæ syntaktycznie rozcz³onkowane w przepisach aktu 

prawnego, ale tak¿e zawarte w przepisach rozsianych po ró¿nych aktach prawnych, 

co charakterystyczne jest m.in. dla norm o charakterze kompetencyjnym 9 . 

Tak¿e stosowanie regu³ wyk³adni systemowej, funkcjonalnej, celowoœciowej 

prowadzi do prze³amania znaczenia jêzykowego wyra¿eñ, wymaga zaœ znajomoœci 

aktów prawnych, w tym nie podlegaj¹cych t³umaczeniu, a nawet aktów spoza 

danej dziedziny prawa. T³umacz nie przek³ada systemu prawnego na system 

prawny w innym kodzie jêzykowym, tym samym ze wykazanych przyczyn jego 

recepcja bêdzie ograniczona do warstwy deskryptywnej aktu prawnego podlegaj¹cego 

przek³adowi. 

Odbiór dokonany przez t³umacza w warstwie deskryptywnej skutkuje dokonaniem 

przek³adu równie¿ w warstwie deskryptywnej. T³umacz nie dokonuje 

przek³adu normy prawnej z kodu K na kod K. Przek³adowi podlegaj¹ przepisy o 

ró¿nej postaci syntaktycznej z kodu K na przepisy w odpowiadaj¹cej im postaci 

syntaktycznej w kodzie K 1 . Przek³ad tekstu prawnego musi jednak¿e uwzglêdniaæ, 

i¿ odbiór komunikatu nadanego przez t³umacza Kn 1 bêdzie dokonany przez 

odbiorcê w³aœciwego R 1 , który ju¿ odbioru bêdzie dokonywa³ zarówno na poziomie 

deskryptywnym, jak te¿ g³êbszym znaczeniowo dyrektywnym. Prowadzi to 

do ciekawej konstatacji, i¿ komunikat nadany przez t³umacza Kn 1 , zawieraj¹cy 

te same wyra¿enia W 1 , nie bêdzie równoznaczny komunikatowi odebranemu 

Ko 1 . Nie oznacza to sytuacji niezrozumienia komunikatu nadanego przez receptora; 

odbiorca prawid³owo bêdzie identyfikowa³ treœæ komunikatu nadanego 

z komunikatem przez niego odebranym, bêdzie jednak¿e tê treœæ identyfikowa³ 

na poziomie deskryptywnym. Treœæ zaœ na poziomie dyrektywnym komunikatu 

odebranego Ko 1 winna byæ adekwatnie identyfikowana z treœci¹ komunikatu 

nadanego Kn od pierwotnego nadawcy, którym jest prawodawca obcy. Znajduje 

to uzasadnienie chocia¿by w nakazie stosowania regu³y wyk³adni mówi¹cej, by 

nadawaæ znaczenie okreœlonym odbieranym terminom obowi¹zuj¹ce w danej 

dziedzinie prawa. 

Sprowadzaj¹c wskazan¹ regu³ê do sytuacji przek³adu, receptor dla odbioru 

tekstu prawnego w warstwie dyrektywnej obowi¹zany jest nadawaæ odbieranym 

9 Problematykê syntaktycznego rozcz³onkowania norm w przepisach prawnych przedstawia 

M. Zieliñski, op. cit., s. 103–114.


149 

terminom nie takie znaczenie, jakie obowi¹zuje w dziedzinie prawa wchodz¹cej 

w sk³ad systemu prawa rodzimego odbiorcy, ale takie, jakie obowi¹zuje w dziedzinie 

prawa wchodz¹cej w sk³ad systemu prawa rodzimego nadawcy. Skutkuje 

to czêstokroæ koniecznoœci¹ nadawania terminom znaczenia odmiennego ni¿ 

wynikaj¹ce z odbioru w warstwie deskryptywnej, wbrew intuicjom prawniczym. 

Dotyczyæ to bêdzie w szczególnoœci terminów jêzyka ogólnonarodowego, których 

siê nie definiuje, a ich rozumienie mo¿e byæ odmienne w krêgu danych 

kultur prawnych. Nie podlegaj¹ zaœ temu terminy specjalistyczne sk³adaj¹ce siê 

na dan¹ nomenklaturê, gdy¿ terminy te zwykle s¹ definiowane przez prawodawcê, 

dotycz¹ ich równie¿ konwencje terminologiczne. 

Opisane granice procesu t³umaczenia tekstu prawnego nie daj¹ jednak¿e 

podstaw do twierdzenia, i¿ przek³ad nie jest w ogóle mo¿liwy, ani nie wskazuj¹ 

na ograniczenie roli t³umacza. Dokonuj¹c odbioru komunikatu w warstwie deskryptywnej, 

t³umacz tym bardziej musi dope³niæ starannoœci przek³adu w warstwie 

deskryptywnej, by umo¿liwiæ zrozumienie komunikatu na dwóch poziomach 

– deskryptywnym i dyrektywnym. Rola t³umacza ulega równie¿ rozszerzeniu 

o pomoc, jak¹ musi udzieliæ odbiorcy, który w celu odbioru tekstu prawnego 

w warstwie dyrektywnej potrzebuje czêstokroæ dodatkowych informacji 

odnoœnie do kultury i jêzyka, tj. do kodu, w jakim nadano pierwotnie komunikat. 

Do zrozumienia tekstu nadanego konieczne bywa rozszerzenie zakresu t³umaczeñ 

o inne akty prawne czy te¿ orzeczenia s¹dowe odnosz¹ce siê do aktu, teksty 

doktryny prawniczej. 

Nadawca komunikatu, jak by³o to ju¿ wy¿ej wspomniane, pos³uguje siê 

kodem, którym jest jêzyk narodowy i jego gramatyka, a œciœlej – odmian¹ jêzyka 

ogólnonarodowego, jak¹ jest jêzyk prawny. Takie zjawiska jêzykowe, jak polisemia, 

dwu- lub wieloznacznoœæ, s¹ w przypadku jêzyka prawnego absolutnie 

niepo¿¹dane. Jêzyk prawny z za³o¿enia jest bowiem jêzykiem ostrym, w którym 

dochodzi do eliminacji wieloznacznoœci w celu uzyskania klarownoœci przekazu, 

aczkolwiek eliminacja ca³kowita nie jest mo¿liwa, a w niektórych sytuacjach 

nawet nie jest wskazana. Nieostroœæ s³ownictwa prawnego wynika równie¿ ze 

zmiennoœci, p³ynnoœci pojêæ prawnych w ewoluuj¹cym, ¿ywym systemie prawa. 

T³umacz zmuszony jest tym samym zmierzyæ siê z polisemi¹ terminów prawnych 

wystêpuj¹c¹ w dwóch kodach K i K 1 . U¿ytecznym narzêdziem pozwalaj¹cym 

zmierzyæ siê z problemem polisemii jest kontekstowy odbiór komunikatu 10 . 

Nadawca komunikatu, aby wyeliminowaæ wieloznacznoœæ tekstu prawnego, 

wykorzystuje kontekst zarówno jêzykowy, jak i kontekst szerszy – tekstowy. Dla 

10 Metodê kontekstowej analizy zdania przybli¿a J.D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne 

œrodki jêzyka, Wroc³aw – Warszawa – Kraków 1995, s. 29–31.


odbiorcy kontekst tekstowy, ujmuj¹cy wyrazy w ramach szerszych jednostek 

redakcyjnych aktu prawnego – w ramach rozdzia³u, dzia³u, ksiêgi, a nawet ca³ego 

aktu prawnego b¹dŸ aktów prawnych kluczowych dla danej dziedziny prawa, 

bêdzie mia³ istotne znaczenie w procesie wyk³adni prawa, przy odbiorze w warstwie 

dyrektywnej. Dla t³umacza, który musi siê zmierzyæ z w³aœciwym znaczeniem 

poszczególnych jednostek leksykalnych, wiêksze znaczenie bêdzie mia³ 

kontekst wewn¹trzzdaniowy – obejmuj¹cy wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu, zdanie, 

w którym znajduje siê t³umaczona jednostka leksykalna, oraz kontekst oko- 

³ozdaniowy – obejmuj¹cy najbli¿sze s¹siaduj¹ce zdania, w szczególnoœci stanowi¹ce 

wraz ze zdaniem t³umaczonym jedn¹ jednostkê redakcyjn¹ aktu 

prawnego 11 . Kontekst wewn¹trzzdaniowy w równej mierze dotyczy terminów 

specjalistycznych w³aœciwych dla regulowanej materii, jak te¿ s³ownictwa 

wspieraj¹cego. Odbiór komunikatu z wykorzystaniem kontekstu poprzedzaæ bêdzie 

zastosowanie przez t³umacza procedur przek³adowych: zapo¿yczenia, kalki, 

przek³adu dos³ownego, transpozycji, modulacji, ekwiwalencji, adaptacji 12 . 

Wskazane procedury bêd¹ bowiem s³u¿y³y nadaniu komunikatu Kn 1 . 

W pierwszej kolejnoœci zastosowanie bêdzie mia³ kontekst wewn¹trzzdaniowy 

obejmuj¹cy wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu. 

Przyk³ad 1. 

Ôåäåðàëüíûé çàêîí î íåñîñòîÿòåëüíîñòè (áàíêðîòñòâå) 

„Prawo federalne o niewyp³acalnoœci (bankructwie)” 

Ñòàòüÿ 6. Ðàññìîòðåíèå äåë î áàíêðîòñòâå 

„Artyku³ 6. Rozpoznanie spraw o bankructwo” 

2. […] äåëî î áàíêðîòñòâå ìîæåò áûòü âîçáóæäåíî àðáèòðàæíûì 

ñóäîì ïðè óñëîâèè, ÷òî òðåáîâàíèÿ ê äîëæíèêó – þðèäè÷åñêîìó ëèöó â 

ñîâîêóïíîñòè ñîñòàâëÿþò íå ìåíåå ñòà òûñÿ÷ ðóáëåé, ê äîëæíèêó – 

ãðàæäàíèíó – íå ìåíåå äåñÿòè òûñÿ÷ ðóáëåé, à òàêæå èìåþòñÿ ïðèçíàêè 

áàíêðîòñòâà, óñòàíîâëåííûå ñòàòüåé 3 íàñòîÿùåãî Ôåäåðàëüíîãî çàêîíà. 

„2. […] Sprawa o bankructwo mo¿e byæ wszczêta przez s¹d arbitra¿owy 

pod warunkiem, ¿e roszczenia w stosunku do d³u¿nika – osoby prawnej w 

ca³oœci stanowi¹ nie mniej ni¿ sto tysiêcy rubli, do d³u¿nika – obywatela – nie 

mniej ni¿ dziesiêæ tysiêcy rubli, a tak¿e istniej¹ przes³anki bankructwa, wprowadzone 

artyku³em 3 niniejszego Federalnego prawa”. 

11 Por. M. Zieliñski, op. cit., s. 144–145. 

12 Æ.-Ï. Âèíå, Æ. Äàðáåëüíå, Òåõíè÷åñêèå ñïîñîáû ïåðåâîäà, [w:] Âîïðîñû òåîðèè 

ïåðåâîäà â çàðóáåæíîé ëèíãâèñòèêå, Moskwa 1978, s. 157–167.


151 

Dojœcie do wskazanego rezultatu wymaga wczeœniejszego ustalenia zwrotów 

wieloznacznych wystêpuj¹cych w cytowanym przepisie prawnym. Niew¹tpliwie 

wieloznaczny jest leksem òðåáîâàíèe (znaczenia podane w s³owniku 13 – 

1. ¿¹danie, 2. ¿¹danie, domaganie siê, roszczenie, pretensja, 3. wymagania, wymogi, 

4. potrzeby, 5. zapotrzebowanie, 6. kwit, zapotrzebowanie, zamówienie). 

Przyjêcie w³aœciwego znaczenia wyrazu òðåáîâàíèÿ jest mo¿liwe tylko po 

uwzglêdnieniu po pierwsze – kontekstu ca³ego zwrotu, po drugie – ca³ego zdania, 

i wreszcie ca³ego jêzyka prawnego. Dope³nieniem zwrotu jest jednoznaczny 

leksem äîëæíèê (d³u¿nik). Wyklucza to u¿ycie leksemu òðåáîâàíèe w znaczeniach 

wymagania, wymogi, potrzeby, zapotrzebowania. Kontekst wewn¹trzzdaniowy 

obejmuj¹cy wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu pozwala zatem w znacznym 

stopniu zawêziæ pole znaczeniowe analizowanego leksemu do znaczeñ „¿¹danie/ 

roszczenie”. 

W jêzyku ogólnonarodowym u¿ywa siê zamiennie s³ów „¿¹danie” i „roszczenie”. 

Zadanie t³umacza w³aœciwie koñczy siê w momencie dojœcia do znaczenia 

jêzykowego leksemu òðåáîâàíèe. Kontekst obejmuj¹cy ca³e zdanie, kontekst 

oko³ozdaniowy, nie wymusza wyboru znaczenia jêzykowego miêdzy 

„roszczeniem” a „¿¹daniem”. Na dobór konkretnego leksemu pozwala kontekst 

polskiego jêzyka prawnego. Roszczenie w prawie cywilnym to uprawnienie do 

¿¹dania okreœlonego œwiadczenia lub zaniechania dzia³ania 14 . Kodeks cywilny, 

Prawo upad³oœciowe i naprawcze pos³uguj¹ siê leksemem „roszczenie”, tym 

samym leksem òðåáîâàíèe t³umacz prze³o¿y na leksem „roszczenie”. 

Kolejny zwrot èìåþòñÿ ïðèçíàêè áàíêðîòñòâà zosta³ przet³umaczony na 

„istniej¹ przes³anki bankructwa”. 

Wieloznaczny leksem ïðèçíàê mo¿e byæ t³umaczony jako 15 : 1. (îñíîâàíèå 

äîïóùåíèé) znak, 2. (ïðîÿâëåíèå, ïðèìåòà) oznaka, 3. (îòëè÷èòåëüíîå 

ñâîéñòâî ïðåäìåòîâ, ëèö) cecha, 4. (ñèìïòîì) objaw, 5. (ïðîÿâëåíèå) przejaw. 

Jednoznaczny leksem áàíêðîòñòâo (bankructwo) pozwala na dopasowanie 

odpowiedniego okreœlenia. Wyrazem dope³niaj¹cym do zwrotu by³by leksem 

„cecha”. Jednostkê leksykaln¹ èìåþòñÿ mo¿na t³umaczyæ „s¹, istniej¹, znajduj¹ 

siê” 16 ; wynikiem t³umaczenia by³oby zatem zdanie „istniej¹ cechy bankructwa”, 

które oddaje znaczenie t³umaczonego zdania z uwzglêdnieniem kontekstu wewn¹trzzdaniowego 

obejmuj¹cego wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu. Leksem „ce- 

13 A. Mirowicz, I. Dulewiczowa, I. Grek-Pabisowa, I. Maryniakowa, Wielki s³ownik rosyjskopolski, 

Moskwa – Warszawa 1986, t. 2, s. 599–600. 

14 Uniwersalny s³ownik jêzyka polskiego, pod. red. S. Dubisza, Warszawa 2003, t. 3, s. 973. 

15 Wielki s³ownik rosyjsko-polski z kluczem polsko-rosyjskim, pod red. J. Wawrzyñczyka, Warszawa 

2004, s. 614. 

16 A. Mirowicz, I. Dulewiczowa, I. Grek-Pabisowa, I. Maryniakowa, op. cit., t. 1, s. 424.


cha” – rozumiana jako element odró¿niaj¹cy okreœlony stan – dope³nia bankructwo, 

pozwala na w³aœciwe oddanie komunikatu nadanego Kn w kodzie jêzykowym 

K 1 . Wskazuje, i¿ konieczne jest zaistnienie elementów sk³adaj¹cych siê na 

bankructwo, cech immanentnych, a nie tylko jakiegoœ przejawu, objawu, symptomu. 

Poprzestanie na tym wyniku t³umaczenia nie stanowi³oby b³êdu, pozwala- 

³oby na prawid³ow¹ wyk³adniê przepisu. 

Zaistnienie cech bankructwa stanowi podstawê wszczêcia sprawy o bankructwo. 

Czêœæ 1 art. 6 stanowi w³aœciwoœæ s¹du arbitra¿owego do rozpoznania 

sprawy o bankructwo 17 . Odwo³anie siê do kontekstu oko³ozdaniowego pozwala 

na zast¹pienie leksemu „cecha” leksemem „przes³anka”. W znaczeniu prawnym 

przes³anka to bowiem okolicznoœæ, fakt maj¹cy znaczenie dla danego postêpowania 

18 . U¿ycie leksemu „przes³anka” uwzglêdnia zatem procesowy charakter 

instytucji bankructwa. 

Przyk³ad 2. 

Óãîëîâíûé Êîäåêñ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè 

„Kodeks karny Federacji Rosyjskiej” 

Ñòàòüÿ 8. Îñíîâàíèå óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè 

„Artyku³ 8. Podstawa odpowiedzialnoœci karnej” 

[…] Îñíîâàíèåì óãîëîâíîé îòâåòñòâåííîñòè ÿâëÿåòñÿ ñîâåðøåíèå 

äåÿíèÿ, ñîäåðæàùåãî âñå ïðèçíàêè ñîñòàâà ïðåñòóïëåíèÿ, ïðåäóñìîòðåííîãî 

íàñòîÿùèì Êîäåêñîì. 

„[…] Podstaw¹ odpowiedzialnoœci karnej jest dokonanie czynu, zawieraj¹cego 

wszystkie znamiona sk³adu przestêpstwa, przewidzianego niniejszym Kodeksem”. 

Zwrot ñîñòàâ ïðåñòóïëåíèÿ jest wymieniony w s³owniku 19 jako „cechy 

przestêpstwa/ znamiona przestêpstwa”. We wczeœniejszym przyk³adzie zosta³y 

przytoczone mo¿liwe znaczenia leksemu ïðèçíàê. Wbrew wskazaniom s³ownika 

leksem ñîñòàâ t³umaczyæ bêdziemy zgodnie ze znaczeniem jêzykowym jako 

„sk³ad”, zaœ leksem ïðèçíàê jako „znamiê”, gdy¿ wskazuje na to bezpoœrednio 

kontekst wewn¹trzzdaniowy, obejmuj¹cy wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu. Tak¿e 

w innych przepisach Óãîëîâíoãî êîäåêña Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè prawodawca 

17 Artyku³y w rosyjskich aktach prawnych dziel¹ siê na czêœci, czêœci zaœ na numerowane 

punkty, podpunkty b¹dŸ nienumerowane akapity. Por. Ìåòîäè÷åñêèå ðåêîìåíäàöèè ïî þðèäèêîòåõíè÷åñêîìó 

îôîðìëåíèþ çàêîíîïðîåêòîâ, Àïïàðàò Ãîñóäàðñòâåííîé Äóìû, Ïðàâîâîå 

óïðàâëåíèå, [b.m.w.] 2004. 

18 Por. Uniwersalny s³ownik jêzyka polskiego, t. 3, s. 731. 

19 Wielki s³ownik rosyjsko-polski z kluczem polsko-rosyjskim, s. 761.


153 

pos³uguje siê zwrotem ïðèçíàêè ïðåñòóïëåíèÿ b¹dŸ ïðèçíàê ïðåñòóïëåíèÿ 

z pominiêciem leksemu ñîñòàâ, co potwierdza trafnoœæ dokonanego przek³adu. 

Przyk³ad 3. 

Ãðàæäàíñêèé êîäåêñ ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè 

„Kodeks cywilny Federacji Rosyjskiej” 

Ñòàòüÿ 20. Ïåðåðàáîòêà 

„Artyku³ 20. Przetworzenie” 

1. Åñëè èíîå íå ïðåäóñìîòðåíî äîãîâîðîì, ïðàâî ñîáñòâåííîñòè íà 

íîâóþ äâèæèìóþ âåùü, èçãîòîâëåííóþ ëèöîì ïóòåì ïåðåðàáîòêè íå 

ïðèíàäëåæàùèõ åìó ìàòåðèàëîâ, ïðèîáðåòàåòñÿ ñîáñòâåííèêîì 

ìàòåðèàëîâ. 

„1. Jeœli odmiennie nie zastrze¿ono umow¹, prawo w³asnoœci nowej rzeczy 

ruchomej, wykonanej przez osobê drog¹ przetworzenia z materia³ów nie nale- 

¿¹cych do niej, nabywa w³aœciciel materia³ów”. 

Wyraz ïóòåì to narzêdnik rzeczownika ïóòü, co oznacza „drog¹”. Leksem 

ïåðåðàáîòêa posiada kilka znaczeñ 20 : 1. przetwarzanie, 2. (ïðîäóêòîâ 

ïèòàíèÿ) przetwórstwo, 3. (íàïð. íåôòè) przerób, 4. (ïåðåäåëêà) przerobienie, 

5. (ðåçóëüòàò ïåðåäåëêè) przeróbka, 6. (ðåçóëüòàò ïðîèçâîäñòâåííîãî 

ïðîöåññà) przetwór, 7. (ðàáîòà ñâåðõ íîðìû) praca ponad normê /godziny 

ponadliczbowe. Kontekst wewn¹trzzdaniowy pozwala na wybranie odpowiedniego 

t³umaczenia nr 5. Jednak w polskim systemie prawnym u¿ywa siê terminu 

„przetworzenie”. 

Dalej cytowany artyku³ brzmi: 

Îäíàêî åñëè ñòîèìîñòü ïåðåðàáîòêè ñóùåñòâåííî ïðåâûøàåò 

ñòîèìîñòü ìàòåðèàëîâ, ïðàâî ñîáñòâåííîñòè íà íîâóþ âåùü 

ïðèîáðåòàåò ëèöî, êîòîðîå, äåéñòâóÿ äîáðîñîâåñòíî, îñóùåñòâèëî 

ïåðåðàáîòêó äëÿ ñåáÿ. 

„Jednak¿e jeœli wartoœæ przetworzenia istotnie przewy¿sza wartoœæ materia- 

³ów, prawo w³asnoœci nowej rzeczy nabywa osoba, która dzia³aj¹c w dobrej 

wierze, dokona³a przetworzenia dla siebie”. 

S³owo äîáðîñîâåñòíûé w s³owniku PWN 21 posiada jedno znaczenie – „sumienny”. 

W Wielkim s³owniku rosyjsko-polskim 22 wystêpuje has³o äîáðîñîâåñòíî 

z polskimi odpowiednikami „sumiennie, rzetelnie”. Przet³umaczenie tego zwrotu 

20 Ibidem, s. 535. 

21 Ibidem, s. 179. 

22 A. Mirowicz, I. Dulewiczowa, I. Grek-Pabisowa, I. Maryniakowa, op. cit., t. 1, s. 269.


jako „dzia³aj¹c sumiennie” czy te¿ „dzia³aj¹c rzetelnie” nie oddaje jego istotnego 

znaczenia w jêzyku polskim, a œciœlej w polskim jêzyku prawnym. Nale¿y 

uwzglêdniæ w przek³adzie kontekst tekstowy, ujmuj¹cy wyrazy w ramach szerszych 

jednostek redakcyjnych aktu prawnego, polski jêzyk prawny i jego sta³e 

wyra¿enia. 

Przyk³ad 4. 

Óãîëîâíûé Êîäåêñ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè 

„Kodeks karny Federacji Rosyjskiej” 

Ñòàòüÿ 39. Êðàéíÿÿ íåîáõîäèìîñòü 

„Artyku³ 39. Wy¿sza koniecznoœæ” 

1. Íå ÿâëÿåòñÿ ïðåñòóïëåíèåì ïðè÷èíåíèå âðåäà îõðàíÿåìûì 

óãîëîâíûì çàêîíîì èíòåðåñàì â ñîñòîÿíèè êðàéíåé íåîáõîäèìîñòè, òî 

åñòü äëÿ óñòðàíåíèÿ îïàñíîñòè […]. 

„1. Nie stanowi przestêpstwa wyrz¹dzenie szkody chronionym kodeksem 

karnym interesom w stanie wy¿szej koniecznoœci, to znaczy dla usuniêcia niebezpieczeñstwa 

[…]”. 

Êðàéíÿÿ íåîáõîäèìîñòü to wed³ug s³ownika 23 „ostateczna koniecznoœæ”. 

Tak¿e znaczenia poszczególnych leksemów wchodz¹cych w sk³ad tego wyra¿enia 

nie pozwalaj¹ na jego prawid³owe przet³umaczenie. Êðàéíèé 24 – 1. skrajny, 

2. koñcowy, krañcowy, 3. ostateczny, 4. ostateczny, krañcowy, 5. skrajny, krañcowy; 

íåîáõîäèìîñòü 25 – niezbêdnoœæ, koniecznoœæ, nieodzownoœæ. Przyjmuj¹c 

jednak¿e leksem „koniecznoœæ” jako odpowiednik wyrazu íåîáõîäèìîñòü, 

uzyskujemy zwrot „ostateczna koniecznoœæ”, wyrazem logicznie dope³niaj¹cym 

jest bowiem leksem „ostateczna”, adekwatnie oddaj¹cy wyj¹tkowoœæ normowanej 

sytuacji. Uwzglêdniaj¹c jednak¿e polski jêzyk prawny, zwrot â ñîñòîÿíèè 

êðàéíåé íåîáõîäèìîñòè bêdzie t³umaczony „w stanie wy¿szej koniecznoœci”. 

Zastosowanie kontekstu zdaniowego obejmuj¹cego ca³e zdanie, nie tylko 

wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu, podczas translacji okreœlonej jednostki leksykalnej 

naj³atwiejsze jest do uchwycenia w przypadku wyszczególniania w zdaniu 

terminów, miêdzy którymi wystêpuje stosunek wykluczania siê zakresów. 

23 Ibidem, t. 1, s. 507. 

24 Ibidem. 

25 Ibidem, t. 1, s. 704.


155 

Przyk³ad 5. 

Ôåäåðàëüíûé çàêîí î âûñøåì è ïîñëåâóçîâñêîì ïðîôåññèîíàëüíîì 

îáðàçîâàíèè 

„Prawo federalne o wykszta³ceniu wy¿szym i podyplomowym zawodowym” 

Ñòàòüÿ 20. Ðàáîòíèêè âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèé 

„Artyku³ 20. Pracownicy uczelni wy¿szych” 

1. Â âûñøèõ ó÷åáíûõ çàâåäåíèÿõ ïðåäóñìàòðèâàþòñÿ äîëæíîñòè 

íàó÷íî-ïåäàãîãè÷åñêîãî (ïðîôåññîðñêî-ïðåïîäàâàòåëüñêèé ñîñòàâ, 

íàó÷íûå ðàáîòíèêè), èíæåíåðíî-òåõíè÷åñêîãî, àäìèíèñòðàòèâíîõîçÿéñòâåííîãî, 

ïðîèçâîäñòâåííîãî, ó÷åáíî-âñïîìîãàòåëüíîãî è èíîãî 

ïåðñîíàëà. 

„1. W wy¿szych uczelniach przewiduje siê stanowiska naukowo-pedagogicznego 

(profesorsko-nauczycielskie grono, pracownicy naukowi), in¿ynieryjno-technicznego, 

administracyjno-gospodarczego, produkcyjnego, naukowopomocniczego 

i innego personelu”. 

W tytule przyk³adowego prawa zachodzi trudnoœæ w okreœleniu wykszta³cenia. 

Przyjêcie w³aœciwego znaczenia mo¿liwe jest tylko w odniesienie do znaczenia 

ca³ego zdania, tj. informacji o wykszta³ceniu. Kontekst wewn¹trzzdaniowy 

pozwala na rozumienie zwrotu ïîñëåâóçîâñêîì ïðîôåññèîíàëüíîì 

îáðàçîâàíèè jako okreœlaj¹cego odmienny typ wykszta³cenia ni¿ wykszta³cenie 

wy¿sze, o którym mówi drugi zwrot zawarty w tytule aktu – âûñøåì 

îáðàçîâàíèè. 

Jeœli âóç to „wy¿sza uczelnia” 26 , a âóçîâñêèé to przymiotnik utworzony od 

rzeczownika âóç, okreœlenie ïîñëåâóçîâñêèé (nie wystêpuje w wymienianych 

s³ownikach) powinno oznaczaæ „po uczelni wy¿szej”. Nie jest to jednak okreœlenie 

funkcjonuj¹ce w polskim systemie szkolnictwa wy¿szego. W Rosji istnieje 

odmienny system kszta³cenia, sformu³owanie „podyplomowe” bêdzie wiêc najbardziej 

adekwatne, aczkolwiek nie bêdzie oznacza³o dok³adnie tego samego co 

w jêzyku polskim, gdy¿ obejmie równie¿ studia doktoranckie. Przymiotnik 

ïðîôåññèîíàëüíûé posiada trzy polskie odpowiedniki 27 : „zawodowy, profesjonalny, 

fachowy”. Jako dope³nienie do zwrotu kwalifikuje siê jedynie leksem 

„zawodowy”, pozosta³e bowiem wyrazy stanowi¹ okreœlenie stopnia doskona³oœci 

danej dzia³alnoœci. Wykszta³cenie podyplomowe zawodowe, jako odmienne 

od wy¿szego, nie bêdzie równoznaczne z wykszta³ceniem wy¿szym zawodowym, 

które mo¿na osi¹gn¹æ w polskim systemie. 

26 Ibidem, t. 1, s. 163. 

27 Ibidem, t. 2, s. 286.


Podobn¹ trudnoœæ translacyjn¹ w przytoczonym przyk³adzie sprawiaj¹ wymienione 

stanowiska pracy. Miêdzy zakresami znaczeniowymi u¿ytych leksemów 

nie zachodz¹ jednak¿e wy³¹cznie stosunki wykluczania siê. Aczkolwiek 

stanowisko naukowo-pedagogiczne jest znaczeniowo odmienne od stanowiska 

administracyjno-gospodarczego, to stanowisko administracyjno-gospodarcze 

mo¿e byæ to¿same ze stanowiskiem np. produkcyjnym. Dla zachowania jednoznacznoœci 

komunikatu nadanego Kn 1 nie jest dopuszczalne skrócenie nazwy do 

odpowiednika w jêzyku ogólnonarodowym polskim. Administracyjno-gospodarcze 

stanowiska w prawie polskim to po prostu stanowiska administracyjne. Jednak¿e 

skrócenie podanej nazwy mog³oby byæ sprzeczne z komunikatem nadanym 

Kn, skutkowaæ odmiennym zrozumieniem przez receptora R 1 . W polskim 

systemie szkolnictwa wy¿szego funkcjonuje pomocniczy personel naukowy, np. 

laboranci, stoj¹cy wy¿ej do pracowników in¿ynieryjno-technicznych. W tym 

wypadku przestawienie przydawek nie zmienia jednak¿e treœci nadanego kodu. 

Przyk³ad 6. 

Ñåìåéíûé êîäåêñ ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè 

„Kodeks rodzinny Federacji Rosyjskiej” 

Ñòàòüÿ 35. Âëàäåíèå, ïîëüçîâàíèå è ðàñïîðÿæåíèå îáùèì 

èìóùåñòâîì ñóïðóãîâ 

„Artyku³ 35. Posiadanie, korzystanie i rozporz¹dzanie maj¹tkiem wspólnym 

ma³¿onków” 

1. Âëàäåíèå, ïîëüçîâàíèå è ðàñïîðÿæåíèå îáùèì èìóùåñòâîì ñóïðóãîâ 

îñóùåñòâëÿþòñÿ ïî îáîþäíîìó ñîãëàñèþ ñóïðóãîâ. 

„1. Posiadanie, korzystanie i rozporz¹dzanie maj¹tkiem wspólnym ma³¿onków 

realizuje siê za obopóln¹ zgod¹ ma³¿onków”. 

Leksem îñóùåñòâëÿòüñÿ posiada nastêpuj¹ce znaczenia 28 : „urzeczywistniaæ 

siê, realizowaæ siê, spe³niaæ siê, dokonywaæ siê”. Ka¿dy z wymienionych 

leksemów w jêzyku polskim oddaje wymagane znaczenie. Kontekst wewn¹trzzdaniowy 

nie mo¿e byæ jedynym kryterium doboru odpowiednika znaczeniowego. 

Wybór w³aœciwego znaczenia motywuje dopiero szerszy kontekst prawnojêzykowy. 

Odwo³anie siê do kontekstu oko³ozdaniowego pozwala na zrozumienie t³umaczonych 

terminów, a tak¿e dope³nienie o leksem, którego odpowiednik znaczeniowy 

nie zosta³ ujêty w komunikacie nadanym, a który jest konieczny lub 

u¿yteczny w t³umaczeniu. 

28 Ibidem, t. 1, s. 820.


157 

Przyk³ad 7. 

Ñåìåéíûé êîäåêñ ðîññèéñêîé ôåäåðàöèè 

„Kodeks rodzinny Federacji Rosyjskiej” 

Ñòàòüÿ 80. Îáÿçàííîñòè ðîäèòåëåé ïî ñîäåðæàíèþ íåñîâåðøåííîëåòíèõ 

äåòåé 

„Artyku³ 80. Obowi¹zki rodziców utrzymania niepe³noletnich dzieci” 

1. Ðîäèòåëè îáÿçàíû ñîäåðæàòü ñâîèõ íåñîâåðøåííîëåòíèõ äåòåé. 

Ïîðÿäîê è ôîðìà ïðåäîñòàâëåíèÿ ñîäåðæàíèÿ íåñîâåðøåííîëåòíèì 

äåòÿì îïðåäåëÿþòñÿ ðîäèòåëÿìè ñàìîñòîÿòåëüíî. 

„1. Rodzice s¹ zobowi¹zani utrzymywaæ niepe³noletnie dzieci. Porz¹dek 

i forma udzielania [œrodków] utrzymania niepe³noletnim dzieciom jest okreœlana 

samodzielnie przez rodziców”. 

W jêzyku rosyjskim ñîäåðæàíèe to: 1. utrzymywanie, trzymanie, 2. utrzymanie, 

3. pensja, pobory, 4. zawartoœæ, 5. treœæ, 6. spis treœci 29 . Wybór znaczenia nr 2 

motywuje dope³nienie zwrotu ñîäåðæàíèe íåñîâåðøåííîëåòíèõ äåòåé „utrzymanie 

niepe³noletnich dzieci”. Dodanie leksemu „œrodków” wynika zaœ z zastosowania 

kontekstu oko³ozdaniowego. W czêœci drugiej artyku³u 80 wystêpuje bowiem 

zwrot ñðåäñòâà íà ñîäåðæàíèå – „œrodki utrzymania”. Poprzestanie 

jedynie na sformu³owaniu „udzielania utrzymania” z pominiêciem leksemu „œrodków” 

mog³oby skutkowaæ b³êdnym zrozumieniem t³umaczonego przepisu. 

Wnioski 

1. Wewn¹trzzdaniowy kontekst obejmuj¹cy wyraz dope³niaj¹cy do zwrotu 

pozwala na trafny dobór znaczeniowych odpowiedników t³umaczonych leksemów. 

Znaczenie jêzykowe ustalone przy zastosowaniu kontekstu wewn¹trzzdaniowego 

winno byæ jednak¿e oddane poprzez leksemy jêzyka prawnego. Inaczej 

mówi¹c, wyrazami dope³niaj¹cymi do zwrotu winny byæ leksemy pochodz¹ce 

z jêzyka prawnego. Poprzestanie na wyrazach zaczerpniêtych z jêzyka ogólnonarodowego, 

przy funkcjonuj¹cych w jêzyku prawnym leksemach o polach znaczeniowych 

pokrywaj¹cych siê ze znaczeniami terminów wziêtych z jêzyka 

ogólnonarodowego, a u¿ywanych w celu uzyskania jednoznacznoœci, mo¿e prowadziæ 

do odmiennego rozumienia terminów i zwrotów t³umaczonych ni¿ terminy, 

zwroty danego jêzyka prawnego. 

29 Ibidem, t. 2, s. 491.


2. Kontekst wewn¹trzzdaniowy wykraczaj¹cy poza kontekst wyrazu dope³niaj¹cego 

do zwrotu, jak równie¿ kontekst oko³ozdaniowy i szerzej – kontekst 

jêzyka prawnego czêstokroæ pozwalaj¹ na zawê¿enie pola znaczeniowego t³umaczonego 

leksemu w stosunku do pola znaczeniowego wynikaj¹cego z kontekstu 

wyrazu dope³niaj¹cego do zwrotu. Pozwalaj¹ na dobór odpowiednika znaczeniowego 

odmiennego ni¿ wynikaj¹cy z zastosowania wy³¹cznie kontekstu wyrazu 

dope³niaj¹cego do zwrotu. Kontekst oko³ozdaniowy pozwala równie¿ na dope³nienie 

t³umaczonego zwrotu o leksem konieczny lub u¿yteczny dla zrozumienia 

t³umaczonego zwrotu. 

3. Kontekstowy odbiór komunikatu, odczytanie jego znaczenia przy zastosowaniu 

leksemów jêzyka prawnego, nie wyklucza jego nadania w nowym kodzie 

jêzykowym przy zastosowaniu odmiennych wyra¿eñ ni¿ zastosowane do jego 

odbioru. Techniki przek³adu mog¹ bowiem prowadziæ do zastosowania innych 

leksemów, stworzenia neologizmów, do zapo¿yczenia, translacji dos³ownej. 

4. Kontekstowe rozumienie terminów jêzyka prawnego pozwala równie¿ na 

skonstruowanie jednoznaczeniowego s³ownika jêzyka prawnego przy zastosowaniu 

kwalifikatorów terminologicznych odnosz¹cych siê do konkretnych w¹skich 

dziedzin i ga³êzi prawa. 

Ðåçþìå 

Èç íàáëþäåíèé íàä êîíòåêñòíûì ïîíèìàíèåì þðèäè÷åñêîãî òåêñòà 

êàê îñíîâîé ïåðåâîäà 

Â ñòàòüå àâòîðû îáðàùàþò âíèìàíèå íà íåêîòîðûå ïðîáëåìû ïåðåâîäà þðèäè÷åñêîãî 

òåêñòà. Ïðè ïåðåâîäå þðèäè÷åñêîãî òåêñòà äîëæåí ó÷èòûâàòüñÿ òîò ôàêò, ÷òî âîñïðèÿòèå 

òåêñòà îñóùåñòâëÿåòñÿ íà äâóõ óðîâíÿõ: ïåðåâåäåííûé òåêñò ïîäâåðãàåòñÿ ïîñëåäóþùåìó 

òîëêîâàíèþ. Ïåðåâîä÷èê, ïåðåâîäÿ þðèäè÷åñêèé òåêñò ñ ðóññêîãî ÿçûêà íà ïîëüñêèé, 

èñïûòûâàåò òðóäíîñòè ïðè îòáîðå ñîîòâåòñòâóþùèõ ëåêñåì. Ðóññêî-ïîëüñêèå òîëêîâûå 

ñëîâàðè íå âñåãäà îòìå÷àþò âñå çíà÷åíèÿ äàííîé ëåêñåìû, è ïðåæäå âñåãî íå ó÷èòûâàþò 

þðèäè÷åñêîãî ÿçûêà. Ïåðåâîä÷èê äîëæåí ñàìîñòîÿòåëüíî îöåíèâàòü êîíòåêñò ïðåäëîæåíèÿ, 

êîòîðûé âñåãäà áûâàåò øèðå êîíòåêñòà ñëîâà ñ åãî äèñòðèáóöèåé, çàòåì ïðèíèìàòü âî 

âíèìàíèå âåñü ïåðåâîäèìûé òåêñò è þðèäè÷åñêèé äèñêóðñ â öåëîì, ÷òî ïîçâîëÿåò ñóçèòü 

êðóã çíà÷åíèé ëåêñåìû â êîíòåêñòå ñëîâîñî÷åòàíèÿ.


Summary 

The observation of the context understanding of the legal text 

as the basis of the translation 

159 

The present article attempts to take note of some existing problems with the legal texts 

translation. The legal texts translation has to take into consideration the fact, that the text is 

experienced in two ways – translated text is the subject to further interpretation. A translator 

translating the legal text from Russian into Polish faces difficulties with choosing the proper 

lexems. Russian-Polish translating dictionaries do not always present all the meanings of the given 

lexems and first and foremost they do not always consider language of the law. A translator 

himself has to use in a translation a inner sentence context, which exceeds the context of a word 

which is completive to a phrase, as well as a translator has to use a surround sentence context and 

in comprehensiveness a legal language context which often allows to reduce the meaning of 

translated lexeme in relation to semantic field, resulting from the context of a word which is 

completive to a phrase.

160 Maciej Nawacki, Joanna Nawacka

UWM w Olsztynie Êîíöåïòíàÿ, êóëüòóðíàÿ, ýòíè÷åñêàÿ, íàöèîíàëüíàÿ... 

Acta Polono-Ruthenica XII, 2007 161 

ISSN 1427-549X 

Olga Makarowska 

Poznañ 

Êîíöåïòíàÿ, êóëüòóðíàÿ, ýòíè÷åñêàÿ, íàöèîíàëüíàÿ, 

ÿçûêîâàÿ êàðòèíû ìèðà – ê âîïðîñó î ñîîòíîøåíèè 

ïîíÿòèé 

Îáùåèçâåñòíî, ÷òî â ðÿäå íàóê â êà÷åñòâå ôóíäàìåíòàëüíîãî („èíâàðèàíòíîãî”, 

„ðàìî÷íîãî”, „îáùåãî” è ïðî÷.) èñïîëüçóåòñÿ ïîíÿòèå êàðòèíà 

ìèðà (ÊÌ), îïðåäåëÿåìîå â çàâèñèìîñòè îò îáëàñòè èññëåäîâàíèÿ, à òàêæå 

îáùå- è ÷àñòíîíàó÷íûõ ïîòðåáíîñòåé-öåëåé-çàäà÷-óñòàíîâîê-îðèåíòèðîâ. 

Â ðåçóëüòàòå ÷åãî ïîíÿòèå ÊÌ ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íåêîå òåðìèíîëîãè÷åñêîå 

„ìàðåâî” ââèäó åãî îáðàñòàíèÿ ðàçíîîáðàçíûìè íàó÷íûìè, à íåðåäêî 

è îêîëîíàó÷íûìè ñìûñëàìè âñëåäñòâèå óïîòðåáëåíèÿ â ðàçëè÷íûõ 

êîíòåêñòàõ, è „ïî-ïðåæíåìó îñòàåòñÿ ìåòàôîðîé” 1 . 

Ïîäîáíîå ïîëîæåíèå äåë îòìå÷àåì â ñâÿçè ñ èñïîëüçîâàíèåì 

â ãóìàíèòàðíûõ íàóêàõ åãî êîíêðåòèçèðîâàííûõ âàðèàíòîâ, êàê-òî: 

êîíöåïòóàëüíàÿ 2 , êóëüòóðíàÿ, ýòíè÷åñêàÿ, íàöèîíàëüíàÿ, ÿçûêîâàÿ ÊÌ, ÷üè 

äåôèíèöèîííûå ñìûñëîâûå óðîâíè ïîïîëíÿþòñÿ âñå íîâûìè òîëêîâàíèÿìè, 

ïîääåðæèâàÿ òåì ñàìûì ïîíÿòèéíûé «ðàçíîáîé» â òåðìèíîëîãè÷åñêèõ 

èíâåíòàðÿõ ýòèõ íàóê. 

Êîíå÷íî, â ðàìêàõ îäíîé ñòàòüè íåâîçìîæíî ðàññìîòðåòü âñå àñïåêòû 

äàííîãî âîïðîñà, ïîýòîìó ïîïûòàåìñÿ ïðèáëèçèòüñÿ ê äåòàëèçàöèè 

óêàçàííûõ ïîíÿòèé ïðèìåíèòåëüíî ê íàóêàì, èçó÷àþùèì 

âçàèìîîòíîøåíèÿ íà ëèíèè ÿçûê–êóëüòóðà–ýòíîñ–íàöèîíàëüíûé 

ìåíòàëèòåò. Ñ ýòîé öåëüþ âîñïîëüçóåìñÿ ñêâîçíûì ïîíÿòèåì êîíöåïò, 

ïîñêîëüêó îí, áóäó÷è ïî ñâîåé ñòðóêòóðå ÊÌ â ìèíèàòþðå 3 , ÿâëÿåòñÿ 

„âûðàæåíèåì ñóùåñòâåííî îáùåãî ñîäåðæàíèÿ, õàðàêòåðíûì äëÿ âñåõ 

îáúåêòîâ” ðàññìîòðåíèÿ 4 , ñëåäîâàòåëüíî, ïîìîæåò îáúÿñíèòü èõ ñóùíîñòü. 

1 Î. À. Êîðíèëîâ, ßçûêîâûå êàðòèíû ìèðà êàê ïðîèçâîäíûå íàöèîíàëüíûõ 

ìåíòàëèòåòîâ, Ìîñêâà 2003, ñ. 3. 

2 Âûñòóïàåì çà ðàçìåæåâàíèå è íåîòîæäåñòâëåíèå îïðåäåëåíèé êîíöåïòóàëüíûé (îò 

êîíöåïöèÿ) è êîíöåïòíûé/êîíöåïòèâíûé (îò êîíöåïò). 

3 Î. Ìàêàðîâñêà, Êîíöåïòû ðóññêîé íàðîäíîé è íàöèîíàëüíîé ïåñíè, Poznañ 2004, ñ. 19. 

4 À. Êðóøàíîâ, ßçûê íàóêè â ñèòóàöèÿõ ïðåäñòàíäàðòà, Ìîñêâà 1997, [online] .

162 Olga Makarowska 

Êðîìå òîãî, êîíöåïò åñòü ïðèíàäëåæíîñòü ÿçûêîâîé, êóëüòóðíîé, 

ýòíè÷åñêîé è ìåíòàëüíîé ñôåð îäíîâðåìåííî, ïîñêîëüêó: à) êîíöåïò – ýòî 

„ñëîæíåéøàÿ åäèíèöà ÷åëîâå÷åñêîãî ñîçíàíèÿ” (ñîçíàíèå â ñâîþ î÷åðåäü – 

„îäíà èç ìàíèôåñòàöèé ýòíîñà” 5 ), ìåíòàëüíàÿ ðåïðåçåíòàöèÿ ïðåäìåòà/ 

ÿâëåíèÿ, ñîäåðæàíèåì êîòîðîé ÿâëÿåòñÿ íåêàÿ „ñìûñëîâàÿ êîìáèíàöèÿ” 

ïðåäñòàâëåíèé î íåì” 6 ; á) êîíöåïò ìîæåò ìàòåðèàëèçîâàòüñÿ â ÿçûêå, 

ïðè÷åì íå òîëüêî â ñëîâå, íî è ñëîâîñî÷åòàíèè, âûðàæåíèè, âûñêàçûâàíèè, 

â âåðáàëèçîâàííîé èäåå, òåîðèè, äèðåêòèâå, ïðåäïîëîæåíèè, óñòàíîâêå, 

òåêñòå, íàïð., ïåñåííîì, â îáðÿäå, òðàäèöèè è ïðî÷.; â) „íàïîëíèòåëè” 

êîíöåïòà – ñìûñëû, ò. å. êóëüòóðíûå çíà÷èìîñòè, åñëè èñõîäèòü èç 

óòâåðæäåíèÿ „êóëüòóðà – ýòî ìèð ñìûñëîâ” 7 . 

Ñòàíîâëåíèå ìåíòàëüíîé ðåïðåçåíòàöèè â ÷åëîâå÷åñêîì ñîçíàíèè – ñóòü 

íàäåëåíèå ñìûñëàìè ïðåäìåòà/ÿâëåíèÿ ëþáîé ðåàëüíîñòè (îáúåêòèâíîé, 

ñóáúåêòèâíîé, âèðòóàëüíîé è äð.) ñ ïîñëåäóþùèìè çàêðåïëåíèåìðåïðîäóêöèåé, 

ñîõðàíåíèåì-çàáûâàíèåì, àííóëèðîâàíèåì-àêòóàëèçàöèåé, 

ìîäèôèêàöèåé-òðàíñôîðìàöèåé, ïîïîëíåíèåì-îñêóäåíèåì, èçâëå÷åíèåìâîññòàíîâëåíèåì-îáíîâëåíèåì 

è ïðî÷., à òàêæå âåðáàëèçàöèåé. 

Â êîíöåïòå ôîêóñèðóþòñÿ çíàíèÿ è ìíåíèÿ ñóáúåêòà 8 î ôðàãìåíòå 

äåéñòâèòåëüíîñòè, ïîëó÷àåìûå â ïðîöåññå åãî æèçíåäåÿòåëüíîñòèïñèõîàêòèâíîñòè. 

×àñòü èç íèõ, ò. å. ïîíÿòèéíûå ñìûñëû, ïðèíàäëåæíîñòü 

ìåíòàëüíî-ðåôëåêñèâíîé ñôåðû ñîçíàíèÿ è ðåçóëüòàò êàòåãîðèçàöèèêëàññèôèêàöèè 

â ïðîöåññå àêòèâíîãî/ïàññèâíîãî ïîçíàíèÿ-ïîñòèæåíèÿ, 

îòëè÷àåòñÿ îòíîñèòåëüíîé óñòîé÷èâîñòüþ è îäíîçíà÷íîñòüþ. Äðóãàÿ ÷àñòü, 

ò. å. ñîáñòâåííî êîíöåïòèâíûå ñìûñëû, ïðèíàäëåæíîñòü ýìîòèâíî- 

÷óâñòâåííîé ñôåðû è ðåçóëüòàò êîíöåïòóàëèçàöèè, îöåíêè, èíòåðïðåòàöèè, 

– áîëüøåé ïîäâèæíîñòüþ è èçìåíÿåìîñòüþ. 

Êàæäàÿ èç ÷àñòåé-ñòóïåíåé èìååò ñâîå ÿäðî è ïåðèôåðèþ: â ïîíÿòèéíîé 

ñôåðå ÿäðî = êàòåãîðèàëüíûé ïðèçíàê + àðõèñåìà + âèäîâûå ñåìû (ïîíÿòèÿóòî÷íåíèÿ), 

ïåðèôåðèÿ = êîíòåêñòóàëüíûå ñåìû. Íà êîíöåïòíîì óðîâíå ÿäðî 

= „ñìûñëîâàÿ àðõèñåìà” (îáùåå ìíåíèå, ôîðìèðóþùåå îáùóþ óñòàíîâêó 

5 Â. Â. Ìîðêîâêèí, À. Â. Ìîðêîâêèíà, ßçûê êàê ïðîâîäíèê è íîñèòåëü çíàíèÿ, „Ðóññêèé 

ÿçûê çà ðóáåæîì” 1997, ¹ 1–2, ñ. 27–31. 

6 Î. Ìàêàðîâñêà, op. cit., ñ. 11. 

7 À. Ñ. Êàðìèí, Êóëüòóðîëîãèÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã – Ìîñêâà – Êðàñíîäàð 2003, ñ. 16. 

8 Âñïîìíèì, ÷òî ñóáúåêò, â øèðîêîì ïîíèìàíèè, – âñå ÷åëîâå÷åñòâî, îáùåñòâî/-âà, 

ýòíîêóëüòóðíàÿ îáùíîñòü, ñîöèîãðóïïà/-û, èíäèâèä, àëüÿíñû, êëàíû, ãðóïïèðîâêè, êàñòû 

è ïðî÷. (Â. Â. Þð÷óê, Ñîâðåìåííûé ñëîâàðü ïî ïñèõîëîãèè, Ìèíñê 1998, ñ. 362), „à òàêæå 

àâòîíîìíî âçÿòàÿ, â ìàêðîêîíòåêñòå ñîöèóìà, òà èëè èíàÿ ëè÷íîñòü” (Ð. Õ. Õàéðóëëèíà, 

Ôðàçåîëîãè÷åñêàÿ êàðòèíà ìèðà: îò ìèðîâèäåíèÿ ê ìèðîïîíèìàíèþ, Óôà 2000, ñ. 7–8).

Êîíöåïòíàÿ, êóëüòóðíàÿ, ýòíè÷åñêàÿ, íàöèîíàëüíàÿ... 

163 

íà ïðåäìåò/ÿâëåíèå è îòëè÷àþùååñÿ âûñîêîé ñòåïåíüþ êàòåãîðè÷íîñòè), 

ïåðèôåðèÿ = âñå îñòàëüíûå ïîçèòèâíûå, íåãàòèâíûå, íåéòðàëüíûå ñìûñëû 

(îöåíêè, îòíîøåíèÿ è äð.) 9 . 

Ìåíòàëüíî-ÿçûêîâûå ðåïðåçåíòàöèè ìîãóò: 1) îáëàäàòü ñîáñòâåííîé 

áîëåå èëè ìåíåå ðàçâåòâëåííîé êîíöåïòîñôåðîé; 2) âõîäèòü â ñîñòàâ èíûõ 

êîíöåïò-ïðîñòðàíñòâ; 3) çàíèìàòü òàì ðàçíûå èåðàðõè÷åñêèå ïîçèöèè. 

Ñêàçàííîå êàñàåòñÿ âñåõ ñîñòàâëÿþùèõ êîíöåïòîñôåðû êîíêðåòíîé 

ðåïðåçåíòàöèè, èç ÷åãî âûòåêàåò ñïîñîáíîñòü êîíöåïòîâ êîððåëèðîâàòü ñî 

ñêîëü óãîäíî áîëüøèì êîëè÷åñòâîì „ñîáðàòüåâ”. Áëàãîäàðÿ ïîäîáíîìó 

ñìûñëîâîìó (âçàèìî)äåéñòâèþ, (âçàèìî)ïðîíèêíîâåíèþ ìåæäó 

ðåïðåçåíòàöèÿìè óñòàíàâëèâàþòñÿ ðàçíûå ñâÿçè: òåñíûå (êàíîíè÷åñêèå) 

« äàëåêèå (íåêàíîíè÷åñêèå), ïðÿìûå « îïîñðåäîâàííûå « àññîöèàòèâíûå, 

ÿâíûå « íåÿâíûå è äð. 10 

Èòàê, ñìûñëû „îáâîëàêèâàþò” ïðåäìåòû/ÿâëåíèÿ „êîíöåïòèâíîé 

ñåòüþ”, êîòîðàÿ, íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî äëÿ îòäåëüíî âçÿòîãî ïðåäñòàâèòåëÿ 

îïðåäåëåííîãî ýòíîêóëüòóðíîãî ñîöèóìà ñòðîãî èíäèâèäóàëüíà, âûñòðàèâàåòñÿ, 

îäíàêî, íà îáùåì êîíöåïòíîì ôóíäàìåíòå – íàöèîíàëüíîé êîíöåïòîñôåðå. 

Îíà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñîâîêóïíîñòü ìåíòàëüíî-ÿçûêîâûõ ðåïðåçåíòàöèé, 

ò. å. ñëîæíîå ìîëÿðíîå ïîñòðîåíèå, „îðãàíèçîâàííîå ïåðåñå÷åíèÿìè 

è ïåðåïëåòåíèÿìè ìíîãî÷èñëåííûõ è ðàçíîîáðàçíûõ […] êîíöåïòîâ” 11 . 

Íàöèîíàëüíàÿ êîíöåïòîñôåðà – ïðîäóêò è ïðèíàäëåæíîñòü êîëëåêòèâíîãî 

ñîçíàíèÿ, íà êîòîðîé, êàê ãîâîðèëîñü, ôóíäèðóþòñÿ ÷àñòíûå ãðóïïîâûå 

(âîçðàñòíûå, ãåíäåðíûå, ëîêóñíûå, ïðîôåññèîíàëüíûå è äð.) è èíäèâèäóàëüíûå 

êîíöåïòîñôåðû. 

Âàæíî, ÷òî íàöèîíàëüíàÿ êîíöåïòîñôåðà ôèêñèðóåò çíàíèÿ, èõ 

èíòåðïðåòàöèþ è ìíåíèÿ ÷åëîâåêà îá îêðóæàþùåé äåéñòâèòåëüíîñòè, íî 

íå âëèÿåò íà íàïðàâëåíèå åãî äåÿòåëüíîñòè-àêòèâíîñòè, ïîýòîìó ÿâëÿåòñÿ 

óïîðÿäî÷åííîé èíôîðìàöèîííîé áàçîé, ïîëüçóÿñü ñëîâàìè Àëåêñàíäðû 

Àëåêñàíäðîâíû Çàëåâñêîé. 

Ýòà áàçà ðàñïîëàãàåò êîíöåïòèâíîé íàäñòðîéêîé, ñîñòîÿùåé èç 

îòñòîÿâøèõñÿ âî âðåìåíè ïîíÿòèéíûõ è êîíöåïòíûõ ÿäåð îáúåêòèâè- 

9 Ïîäðîáíåå ñì.: Î. Ìàêàðîâñêà, op. cit., ñ. 16. 

10 Ýòè ñâÿçè, êàê è ñìûñëû, àêòèâèçèðóþòñÿ è „ðàáîòàþò” â ðàçëè÷íûõ ðåæèìàõ, ò. å. íå 

îäíîâðåìåííî è íå îäèíàêîâî, ÷òî îáóñëîâëåíî ðÿäîì ôàêòîðîâ, íàïð., ïñèõè÷åñêèì ñêëàäîì 

ñóáúåêòà, ñïåöèôèêîé ñèòóàöèè îáùåíèÿ, àêòèâèçàöèåé êîíêðåòíîãî âèäà êîíöåïòà, ñïîñîáà 

åãî îáúåêòèâàöèè è ïðî÷. 

11 Â. È. Óáèéêî, Êîíöåïòîñôåðà âíóòðåííåãî ìèðà ÷åëîâåêà â ðóññêîì ÿçûêå, Óôà 1998, 

ñ. 3.


ðîâàííûõ ðåïðåçåíòàöèé è áîëåå êðóïíûõ êîíöåïòîâ èëè, åñëè óãîäíî, 

êîíöåïò-îáðàçîâàíèé, ÿâëÿþùèõ ñîáîé öåííîñòè, àêñèîëîãè÷åñêèå îðèåíòèðû 

è óñòàíîâêè, îáðàçöû-ïðîãðàììû ïîâåäåíèÿ è äåéñòâèé, çíàíèÿ, âûõîäÿùèå çà 

ðàìêè îáû÷íîé èäåíòèôèêàöèè ïðåäìåòîâ/ÿâëåíèé, „íîðìàòèâíîàêñèîëîãè÷åñêèå 

è äèðåêòèâíûå óáåæäåíèÿ” 12 , ñîöèîêóëüòóðíûå ðåãóëÿòèâû 13 

è ò.ä., äîìèíèðóþùèå è îáÿçûâàþùèå â äàííîì ýòíîñîöèóìå, îáëåã÷àþùèå 

îðèåíòàöèþ è ôóíêöèîíèðîâàíèå ÷åëîâåêà â îêðóæàþùåì ìèðå, 

áûòèéñòâîâàíèå â íåì, à òàêæå ïîìîãàþùèå åìó íàéòè ñâîå ìåñòî â æèçíè, 

çàíÿòü ñîîòâåòñòâåííóþ íèøó. 

Ñêàçàííîå íàâîäèò íà ìûñëü î òîì, ÷òî ýòà êîíöåïò-íàäñòðîéêà – 

ðåàëüíîñòü, îñîçíàííàÿ, ìîäèôèöèðîâàííàÿ, ñûíòåðïðåòèðîâàííàÿ 

ãðóïïîâûì ýòíîñóáúåêòîì, èíà÷å – îïðåäåëåííîå âèäåíèå ìèðà 

è öåííîñòíîå îòíîøåíèå ê íåìó; îáùèé/-àÿ äëÿ âñåõ åãî ïðåäñòàâèòåëåé 

îáðàç-ìîäåëü-êàðòèíà ìèðà (÷òî íå îçíà÷àåò åãî/åå îáÿçàòåëüíîé 

àêöåïòàáåëüíîñòè âñåìè è âñÿ), îòëè÷àþùèéñÿ/-àÿñÿ îò ïåðâîîáðàçà ââèäó 

íàñûùåíèÿ ïîíÿòèéíûì ñîäåðæàíèåì è îáîãàùåíèÿ õàðàêòåðèñòèêàìè 

÷óâñòâåííî-ýìîòèâíîãî è ìåíòàëüíî-ðåôëåêñèâíîãî ïëàíà, õîòÿ „ñîäåðæèò 

â ñåáå òå æå çàêîíîìåðíîñòè, ÷òî è ñàì ìèð, è ñòðóêòóðèðîâàí/-à ïî òåì æå 

ñàìûì çàêîíàì” 14 . Êîðî÷å, òî æå, ÷òî è ìèðîâîççðåíèå 15 . 

Èòàê, íàöèîíàëüíàÿ êàðòèíà ìèðà, ãëîáàëüíî, – ìèðîâîççðåíèå 16 

ñîîòâåòñòâóþùåãî êîëëåêòèâíîãî ýòíîñóáúåêòà, êîíöåïòíàÿ îñíîâà åãî 

ìèðîâèäåíèÿ-ìèðîïîíèìàíèÿ, äåòåðìèíèðóþùàÿ „õàðàêòåð äåÿòåëüíîñòèàêòèâíîñòè 

èëè æå ïàññèâíîñòè ñóáúåêòà” â íàëè÷íîé ðåàëüíîñòè 17 . Íà 

áàçå íàöèîíàëüíîé ÊÌ âûñòðàèâàþòñÿ äðóãèå ÊÌ: èíäèâèäóàëüíûå, 

ñáîðíûå, ïðîôåññèîíàëüíûå, íàó÷íûå è ò. ä. Ïîñêîëüêó âñå îíè – ñóòü 

ñïåöèôè÷åñêèì îáðàçîì îðãàíèçîâàííûå ñìûñëû (ñìûñëû æå = àòðèáóò 

êîíöåïòîâ è êóëüòóðû, à êîíöåïò = ïðèíàäëåæíîñòü êóëüòóðû), òî ëþáàÿ 

ÊÌ åñòü è êîíöåïòíàÿ, è êóëüòóðíàÿ, ïðè÷åì ýòè ïîíÿòèÿ â äàííîì ñëó÷àå 

ñèíîíèìè÷íû. 

12 Âë. Âîçüíåâè÷, Ïîñòèæåíèå ÿçûêîâîé êàðòèíû èíîýòíè÷åñêîãî ìèðà â ïðîöåññå 

îâëàäåíèÿ èíîñòðàííûì ÿçûêîì, [â:] Àêòóàëüíûå âîïðîñû ïðåïîäàâàíèÿ ðóññêîãî ÿçûêà. 

Ìàòåðèàëû Ìåæäóíàðîäíîé íàó÷íîé êîíôåðåíöèè, ïîñâÿùåííîé ïàìÿòè Âëîäçèìåæà 

Ãàëýöêîãî, 20-22 IV 1998, ïîä ðåä. ß. Ãåíöåëÿ, Kraków 1999, ñ. 22. 

13 Ïîäðîáíåå ñì.: À. Ñ. Êàðìaèí, op. cit., ñ. 274–315. 

14 Ã. Â. Êîëøàíñêèé, Îáúåêòèâíàÿ êàðòèíà ìèðà â ïîçíàíèè è ÿçûêå, Ìîñêâà 1990, ñ. 12. 

15 Íà òåìó ñì.: Â. Â. Þð÷óê, op. cit., ñ. 362–365. 

16 Ñïðàâåäëèâîñòè ðàäè, ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî ñ ýòèì âûâîäîì ñîãëàñíû äàëåêî íå âñå 

ó÷åíûå. 

17 Â. Â. Þð÷óê, op. cit., ñ. 363.


165 

Äîáàâëåíèå êóëüòóðíàÿ ñ÷èòàåì èçëèøíèì ïîòîìó, ÷òî ñî÷åòàíèå 

êóëüòóðíàÿ ÊÌ âûçûâàåò ñîìíåíèÿ: íå ñëèøêîì ëè ïðåòåíöèîçíî 

è ìàëîêîððåêòíî? Îïðåäåëåíèå æå êîíöåïòíàÿ ÊÌ â êà÷åñòâå „ðàáî÷åãî”, 

óòî÷íÿþùåãî, ñ÷èòàåì áîëåå îáîñíîâàííûì, õîòÿ îíî íåðåäêî óïîòðåáëÿåòñÿ 

íåóìåñòíî, ñêàæåì, äëÿ êðàñíîãî ñëîâöà èëè äóáëèðóåò, ðåæå – ïîäìåíÿåò 

äðóãèå ïîíÿòèÿ. 

Â áîëåå óçêîì ïîíèìàíèè êàðòèíà ìèðà – ñìûñëîâîå îáðàçîâàíèåïîñòðîåíèå, 

ïðèñóùåå êîíêðåòèçèðîâàííîìó ñóáúåêòó è îáû÷íî ïîëó÷àþùåå 

â òðóäàõ ó÷åíûõ äåòàëèçèðîâàííîå íàçâàíèå, íàïð., öâåòîâàÿ, ðèòóàëüíàÿ, 

ðåëèãèîçíàÿ, àíòðîïîöåíòðè÷åñêàÿ, êâàíòîâî-ïîëåâàÿ, ÊÌ „çäðàâîãî ñìûñëà”, 

ìèôîëîãè÷åñêàÿ ÊÌ Ôåäîðà Äîñòîåâñêîãî, ÊÌ ìåíåäæåðà, ìåòàôèçè÷åñêàÿ 

è ò. ï. 

Íàöèîíàëüíàÿ ÊÌ ôîðìèðóåòñÿ, ðàçâèâàåòñÿ è èçìåíÿåòñÿ â ñîçíàíèè 

ñáîðíîãî ýòíîñóáúåêòà, îòñþäà, ñðåäè ïðî÷åãî, åå ýòíîñïåöèôè÷íîñòü 18 . 

Èíòåðåñíî, ÷òî äàæå ïðè ñèëüíûõ òðàíñôîðìàöèÿõ ÊÌ ñïîñîáíà ñîõðàíÿòü 

„ýòíîîòìåòèíû”, åñëè ìîæíî òàê âûðàçèòüñÿ, ò. å. ñëåäû, îòãîëîñêè 

ñîîòâåòñòâóþùèõ ýòíè÷åñêèõ ÷åðò, ñâîéñòâ, êà÷åñòâ. Ïî÷åìó æå òîãäà 

íàçâàíèå íàöèîíàëüíàÿ ÊÌ ïðåäïî÷òèòåëüíåå, ÷åì ýòíè÷åñêàÿ? 

Äåëî â òîì, ÷òî ñîãëàñíî ìíåíèþ íåêîòîðûõ ó÷åíûõ, íàïð., Èâàíà 

Àëåêñàíäðîâè÷à Áîäóýíà äå Êóðòåíý 19 , ýòíè÷åñêîå = êóëüòóðíîñîöèàëüíîå, 

óíàñëåäîâàííîå, íî íå ïðèíóäèòåëüíîå, õîòÿ è çàäàâàåìîå 

ñóáúåêòó (íàïð., ñåìüåé), òåì íå ìåíåå, áåçáîëåçíåííî èì âîñïðèíèìàåìîå 

è/èëè íàñëåäóåìîå. Íàöèîíàëüíîå = ñîöèîêóëüòóðíîå, ò. å. „âïèòûâàåìîå” 

åñòåñòâåííûì ïóòåì, êàê è ýòíè÷åñêîå, èëè íàìåðåííî ïðåäïî÷èòàåìîå 

ýòíè÷åñêîìó â ñèëó êàêèõ-ëèáî îáñòîÿòåëüñòâ (ìèãðàöèÿ, ñìåíà êîíôåññèè 

è äð.), èëè ïðåäâàðèòåëüíî âûáèðàåìîå (ê ñîæàëåíèþ, åãî ìîãóò 

íàâÿçûâàòü âïëîòü äî íàñàæäåíèÿ) â êà÷åñòâå ïàðàëëåëüíî ñóùåñòâóþùåé 

çíà÷èìîñòè, äîïîëíèòåëüíîãî êîìïîíåíòà ñîçíàíèÿ, ñêàæåì, ïðè èçó÷åíèè 

èíîñòðàííîãî ÿçûêà èëè â ñèòóàöèè ïðåáûâàíèÿ â áèëèíãâàëüíîì/ 

ìíîãîëèíãâàëüíîì îêðóæåíèè. Êàê âèäèì, â îñíîâå íàöèîíàëüíîãî âñåãäà 

18 Áîëåå ïðîáëåìàòè÷íî îáñòîèò äåëî ñ íàó÷íîé ÊÌ, îäíàêî ðèñêíåì ñêàçàòü, ÷òî 

â êàêîé-òî ñòåïåíè, êîñâåííî ëè, îïîñðåäîâàííî ëè, íàó÷íàÿ ÊÌ òàêæå ýòíîñïåöèôè÷íà, 

ò. ê. ðàçðàáàòûâàåòñÿ ó÷åíûìè, ÷üå ñòàíîâëåíèå êàê ëè÷íîñòåé ïðîèñõîäèò â êîíêðåòíîì 

ýòíîñîöèóìå ïîä ïåðâè÷íûì âëèÿíèåì íà èõ ñîçíàíèå íàèâíî-íàó÷íîé ÊÌ, îáÿçûâàþùåé 

â íåì. 

19 È. À. Áîäóýí äå Êóðòåíý, Âîçìîæíî ëè ìèðíîå ñîæèòåëüñòâî ðàçíûõ íàðîäíîñòåé 

â Ðîññèè?, [â:] Îòå÷åñòâî: Ïóòè è äîñòèæåíèÿ íàöèîíàëüíûõ ëèòåðàòóð Ðîññèè: 

Íàöèîíàëüíûé âîïðîñ, ïîä ðåä. È. À. Áîäóýíà äå Êóðòåíý, Í. À. Ãðåäåñêóëà, Á. À. Ãóðåâè÷à, 

Ï. Ä. Äîëãîðóêîâà, Â. È. Ñïåðàíñêîãî, Ïåòðîãðàä 1916, ò. 1, ñ. 19–31.


ëåæèò ýòíè÷åñêîå, ñâîå èñêîííîå èëè ÷óæåðîäíîå, à ëþáîé èíîýòíè÷åñêèé 

ñóáúåêò (÷àùå âñåãî èíäèâèä) â ïðàâå, åñëè ñêàëàìáóðèòü, „óäî÷åðèòü” 

íàöèîíàëüíîå. Ñëåäîâàòåëüíî, ïîíÿòèå íàöèîíàëüíûé áîëåå øèðîêîå 

è óíèâåðñàëüíîå, à ïîòîìó – è áîëåå ïðåäïî÷òèòåëüíîå. 

Ñìûñëû, íàïîëíÿþùèå íàöèîíàëüíûå ÊÌ èëè êîíöåïòîñôåðó, è èõ 

êîìáèíàöèè ìîãóò ìàòåðèàëèçîâàòüñÿ â ÿçûêå, êàê îòìå÷àëîñü âûøå. 

Â ðåçóëüòàòå ïðîöåññà âåðáàëèçàöèè ôîðìèðóåòñÿ íàöèîíàëüíàÿ ÿçûêîâàÿ 

êàðòèíà ìèðà, êîòîðàÿ îïðåäåëÿåòñÿ êàê „ñèñòåìíîå, öåëîñòíîå îòîáðàæåíèå 

äåéñòâèòåëüíîñòè ñ ïîìîùüþ […] ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ» «ðàçëè÷íûõ 

óðîâíåé (ëåêñè÷åñêèõ, ãðàììàòè÷åñêèõ, ñòèëèñòè÷åñêèõ)” 20 . ßçûêîâàÿ êàðòèíà 

ìèðà (ßÊÌ), êîíå÷íî, „ñêðîìíåå” êîíöåïòíîé ÊÌ, ÿâëÿþùåéñÿ ïðîäóêòîì 

âçàèìîäåéñòâèÿ ðàçëè÷íûõ òèïîâ ìûøëåíèÿ, à íå òîëüêî ÿçûêîâîãî 21 , ñ îäíîé 

ñòîðîíû. Ñ äðóãîé – çà ÿçûêîâîé îáîëî÷êîé êîíöåïòà âñåãäà êðîåòñÿ íå îäèí 

ñìûñë, à ñîîòíîñÿòñÿ îíè, îáðàçíî ãîâîðÿ, êàê íîñèê ïðîñòîé âîðîíêè 

(ÿçûêîâîå âîïëîùåíèå) è åå êîíè÷åñêèé êîðïóñ (ñìûñëîâîå íàïîëíåíèå). 

Íåìàëîâàæíî, ÷òî êàæäóþ ÊÌ „îáñëóæèâàåò” ñîáñòâåííàÿ ßÊÌ, 

„çàçåìëÿþùàÿñÿ” â íàöèîíàëüíîé ßÊÌ, ïîýòîìó, âñëåä çà Îëåãîì 

Àëåêñàíäðîâè÷åì Êîðíèëîâûì 22 , ñ÷èòàåì íåîáõîäèìûì äåòàëèçèðîâàòü ýòî 

ïîíÿòèå, íàïð., íàó÷íàÿ ßÊÌ, ßÊÌ øêîëüíèêîâ, ìóçûêàíòîâ, ôèçèêîâ è ò. ä. 

Îáùóþ èåðàðõèþ è êîððåëÿöèþ êàðòèí ìèðà è êîíöåïòîñôåð ñõåìàòè÷íî 

ìîæíî ïðåäñòàâèòü ñëåäóþùèì îáðàçîì: 

íàöèîíàëüíàÿ ßÊÌ ® ÷àñòíûå ñáîðíûå ßÊÌ ® èíäèâèäóàëüíûå ßÊÌ 

íàöèîíàëüíàÿ ÊÌ ® ÷àñòíûå ñáîðíûå ÊÌ ® èíäèâèäóàëüíûå ÊÌ 

íàöèîíàëüíàÿ ® ÷àñòíûå ñáîðíûå ® èíäèâèäóàëüíûå 

êîíöåïòîñôåðà êîíöåïòîñôåðû êîíöåïòîñôåðû 

Äàííîå èçîáðàæåíèå íå åñòü ïîëíîå è èñ÷åðïûâàþùåå, èáî ìû íå 

çàòðîíóëè òàêèå ïîíÿòèÿ, êàê ïîíÿòèéíàÿ, êîãíèòèâíàÿ, ýìîöèîíàëüíàÿ, 

îáùàÿ, óíèâåðñàëüíàÿ è íåêîòîðûå äðóãèå êàðòèíû ìèðà, ïîýòîìó 

â äàëüíåéøåì ñõåìó ñëåäîâàëî áû äîïîëíèòü. Íåáåçûíòåðåñíî òàêæå áûëî 

20 Ð. Õ. Õàéðóëëèíà, op. cit., ñ. 6, 10; ñì. òàêæå: J. Bartmiñski, Jêzykowe podstawy obrazu 

œwiata, Lublin 2006, s. 11–21. 

21 J. Maækiewicz, Kategoryzacja a jêzykowy obraz œwiata, [â:] Jêzykowy obraz œwiata, pod 

red. J. Bartmiñskiego, Lublin 1999, ñ. 53–54. 

22 Î. À. Êîðíèëîâ, op. cit., ñ. 4.


167 

áû âíèìàòåëüíåå ïðèñìîòðåòüñÿ ê êàæäîìó èç óðîâíåé, êîòîðûå, êàê 

èçâåñòíî, îòëè÷àþòñÿ íåîäíîðîäíîñòüþ ñòðóêòóðíîãî ïîñòðîåíèÿ, ÿâëÿÿñü 

„åäèíñòâîì ðàçíîîáðàçíîñòåé” èëè ìóëüòèìîäåëÿìè, âêëþ÷àþùèìè 

óíèâåðñàëüíîå è ñïåöèôè÷åñêîå, îáùåå è ÷àñòíîå, óñòîé÷èâîå è ïðåõîäÿùåå 

è ïðî÷., íî ýòî óæå îòäåëüíûé ðàçãîâîð. 

Â çàêëþ÷åíèå îòìåòèì, ÷òî íàøà ïîïûòêà ñèñòåìàòèçèðîâàòü ñîîòíîøåíèå 

óêàçàííûõ ÊÌ è êîíöåïòîñôåð è â êàêîé-òî ñòåïåíè íèâåëèðîâàòü 

òåðìèíîëîãè÷åñêóþ ðàçíîãîëîñèöó êàñàòåëüíî ýòèõ ïîíÿòèé – âñåãî ëèøü 

ãîëîñ â äèñêóññèè, íè â êîåé ìåðå íå ïðåòåíäóþùèé íà àêñèîìàòè÷íîñòü. 

Íàäååìñÿ òàêæå, ÷òî â õîäå äàëüíåéøèõ îáñóæäåíèé âñå æå óäàñòñÿ 

ïðåîäîëåòü ïîíÿòèéíûé ðàçíîáîé è ïðèâåñòè ê îáùåìó çíàìåíàòåëþ 

òåðìèíîëîãè÷åñêèé èíâåíòàðü ðÿäà ãóìàíèòàðíûõ íàóê. 

Streszczenie 

Konceptualny, kulturowy, narodowy, jêzykowy obraz œwiata – z zagadnieñ terminologii 

Niniejszy artyku³ stanowi próbê uporz¹dkowania terminów nawi¹zuj¹cych do pojêcia obrazu 

œwiata, np. jêzykowy, kulturowy, etniczny czy konceptualny obraz œwiata, konceptosfera. S¹ one 

bardzo ró¿nie definiowane przez naukowców, którzy zajmuj¹ siê badaniami nad wzajemnym powi¹zaniem 

jêzyka, kultury, etnosu oraz mentalnoœci narodowej. Autorka pos³u¿y³a siê pojêciem 

konceptu, m.in. dlatego, ¿e jego budowa odzwierciedla strukturê obrazu œwiata. Ogólna hierarchia 

i korelacja rozpatrywanych pojêæ zosta³a przedstawiona w postaci otwartego schematu, który mo¿e 

zostaæ uzupe³niony przez inne terminy, np. pojêciowy, uniwersalny, kognitywny obraz œwiata. 

Summary 

Conceptual, cultural, ethnic, national and linguistic view of the world 

– an attempt to organize the terms 

The present article contains a trial of setting in order, terms connected with world’s representation 

notion for example: language, cultural, ethnical or conceptual world’s view notion, conceptosphere, 

but are also defined in various ways by research workers, who took up research of 

mutual language, culture, ethos, and national mentality connection. To this end the author of the 

article has used the term of concept, mainly because of the fact, that it shows the structure of 

world’s representation. The general hierarchy and correlation of examined terms, were described 

in opened schema, which can be refilled with other terms like: notional, universal, cognitive the 

world’s view.

168 Olga Makarowska

UWM w Olsztynie Àðõà¿çìè ñåðåä ñïîêîíâ³÷íî¿ áîãîñëîâñüêî¿ Acta ôðàçåîëîã³¿ Polono-Ruthenica XII, 2007 169 

ISSN 1427-549X 

Maria Czetyrba 

Poznañ 

Àðõà¿çìè ñåðåä ñïîêîíâ³÷íî¿ áîãîñëîâñüêî¿ ôðàçåîëîã³¿ 

Á³áë³ÿ óâ³éøëà äî ÷èñëà òèõ áîãîñëóæáîâèõ êíèã, ÿê³ ïåðåêëàäàëèñÿ 

ïåðø çà âñå ç ãðåöüêî¿ ìîâè íà ñòàðîñëîâ’ÿíñüêó â ÷àñè òâîðåííÿ 

ñëîâ’ÿíñüêî¿ ïèñåìíîñò³ ó 860 ðîêè òà íàéáëèæ÷³ äåñÿòèë³òòÿ. Ó ïåðø³ 

ðîêè õðèñòèÿíñòâà öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêà ìîâà, ïðèíåñåíà â Êè¿âñüêó Ðóñü 

Êèðèëîì ³ Ìåôîä³ºì, áóëà íàáàãàòî áëèæ÷îþ ñëîâ’ÿíàì, í³æ ãðåöüêà 

é òîìó ñòàëà âîíà ìîâîþ äóõîâíîãî æèòòÿ ö³ëî¿ Ðóñ³. Îòæå, ñàìå 

ñòàðîñëîâ’ÿíñüêîþ ìîâîþ êîðèñòóâàëèñÿ ïåðåêëàäà÷³ öåðêîâíèõ òåêñò³â. 

ªâàíãåë³º, ÿê îäíà ç ïåðøèõ áîãîñëóæáîâèõ êíèã, ïåðåêëàäåíà áóëà íà 

Ðóñ³ öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêîþ ìîâîþ, ïèñüìî ÿêî¿ áóäóâàëîñÿ íà 

êèðèëè÷íîìó àëôàâ³ò³. Ïîâí³ á³áë³éí³ êîäåêñè, äî ñêëàäó ÿêèõ âõîäèëè âñ³ 

Êíèãè Ñòàðîãî é Íîâîãî Çàïîâ³òó, çà òèõ ÷àñ³â áóëè ³ äëÿ Â³çàíò³¿ âåëèêîþ 

ð³äê³ñòþ. Íà Ðóñ³, ÿê â³äîìî, ïîâíå çâåäåííÿ ïîñòàº ëèøå â ê³íö³ XV ñòîë³òòÿ, 

êîëè â Íîâãîðîä³ ïî÷èíàº ñòâîðþâàòèñÿ ïîâíèé á³áë³éíèé êàíîí 

ó ïåðåêëàä³ öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêîþ ìîâîþ. Îäíàê, îñòàíí³ì ÷àñîì 

ç’ÿâèëèñÿ ñòàòò³, â ÿêèõ àâòîðè êðèòè÷íî îö³íþþòü ïåðåêëàä Á³áë³¿ 

öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêîþ ìîâîþ 1 . 

Ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà òà ðîñ³éñüêà á³áë³éíà òåðì³íîëîã³ÿ ãëèáîêî 

çàêîð³íåíà ó ðîäîâ³äíîìó äåðåâ³ öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêî¿ ìîâè. Ñàìå â³ä öèõ 

äðåâí³õ êîðåí³â, çà ñëîâàìè Ë³ë³¿ Ïåòðîâè÷, „âîíà çðîäèëàñÿ, â³ä íèõ 

æèâèòüñÿ é äîíèí³, çáåð³ãàþ÷è äóõîâíî âèòîí÷åí³ é óñòàëåí³ öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüê³ 

ôîðìè” 2 â ñó÷àñí³é ìîâí³é ñèñòåì³. 

Ïðàñëîâ’ÿíñüê³, öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüê³ êîðåí³ âèòâîðèëè íàñò³ëüêè 

ãëèáîê³, âëó÷í³ áîãîñëîâñüêî-ô³ëîñîâñüê³ ñëîâåñí³ ôîðìè, ùî óâ³áðàëè 

â ñåáå äóõîâíó ñèëó áàãàòüîõ ïîêîë³íü, ÿêà çáåðåãëàñÿ ïîçà ô³ëîëîã³÷íèìè 

çàêîíàìè. Âîíà ÷óäîâî âðîñòàº â ñèñòåìó ñó÷àñíî¿ ìîâè, çáàãà÷óº 

1 Ë.Í. Ëóòêîâñêèé, Áèáëåéñêèå ïåðåâîäû â êîíòåêñòå èñòîðèè êóëüòóðû, [â:] ßçûê 

è êóëüòóðà, Êèåâ 1993, ñ.10-12. 

2 Ë. Ïåòðîâè÷, Äî ïèòàííÿ öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çì³â â óêðà¿íñüê³é áîãîñëîâñüê³é 

òåðì³íîëîã³¿, [â:] Ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà áîãîñëîâñüêà òåðì³íîëîã³ÿ: â³ä ³ñòîðè÷íèõ òðàäèö³é äî 

íîâèõ êîíöåïö³é, Ìàòåð³àëè Âñåóêðà¿íñüêî¿ íàóêîâî¿ êîíôåðåíö³¿, Ëüâ³â 1998, ñ. 97.

170 Maria Czetyrba 

¿¿ ñòèëüîâ³ ìîæëèâîñò³ é çàëèøàº îäíî÷àñíî ïîíÿò³éíó òî÷í³ñòü á³áë³éíîãî 

òåðì³íó 3 . 

Öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüê³ ìîâí³ åëåìåíòè äîíèí³ çàëèøèëèñÿ â ïåðåêëàäàõ 

Ñâÿòîãî Ïèñüìà. Ñåðåä áàãàòüîõ ôðàçåîëîã³÷íèõ çâîðîò³â á³áë³éíîãî 

ïîõîäæåííÿ, ÿê³ óâ³éøëè äî ñèñòåìè ìîâè (óêðà¿íñüêî¿ ³ ðîñ³éñüêî¿), 

âèñòóïàº áàãàòî ñòàðîñëîâ’ÿíñüêèõ åëåìåíò³â, ÿê³ êâàë³ô³êóþòüñÿ ÿê 

àðõà¿÷í³. Àëå, ÿê çàóâàæóº Ìèõàéëî Ëåñ³â, â íîâ³é óêðà¿íñüê³é ìîâ³, ÿêî¿ 

ðîçâèòîê ðîçïî÷àâñÿ â³ä âèäàííÿ Åíå¿äè ²âàíà Êîòëÿðåâñüêîãî ó 1798 ðîö³, 

öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çì³â çàëèøèëîñÿ ïîð³âíÿëüíî ìàëî, íàáàãàòî ìåíøå, í³æ â 

ñó÷àñí³é ðîñ³éñüê³é ë³òåðàòóðí³é ìîâ³ 4 . Öå ÿâèùå ïîâ’ÿçàíå ç ôàêòîì, ùî 

ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà ìîâà ðîçâèíóëàñü íà îñíîâ³ æèâî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè. 

Àëå ðîëü ³ çíà÷åííÿ êíèæíî¿ ñïàäùèíè ñòàðîóêðà¿íñüêî¿ äîáè äëÿ 

çáàãà÷åííÿ âèðàæàëüíèõ çàñîá³â ìîâè ãîñòðî â³ä÷óâàºòüñÿ â ìîâí³é ñèñòåì³ 

óêðà¿íñüêîãî íàðîäó. 

Àðõà¿çìè, ÿê â³äîìî, öå çàñòàð³ë³ äëÿ ïåâíî¿ åïîõè ìîâí³ åëåìåíòè 

(çâîðîòè, âèñëîâè, ôîðìè ñë³â, àô³êñè), ùî âèéøëè ç àêòèâíîãî âæèòêó 5 . 

Îòæå, á³áë³éí³ àðõà¿çìè öå çà ñëîâàìè Áåòåõòèíî¿ „íàèáîëåå äðåâíÿÿ 

÷àñòü êîðïóñà áèáëåèçìîâ ñîâðåìåííîãî ÿçûêà, êîòîðàÿ ïåðâîíà÷àëüíî 

ïðîíèêëà â íåãî â öåðêîâíîñëîâÿíñêîé ôîðìå, ÷òî íå ìîãëî íå îòðàçèòüñÿ 

íà ÿçûêîâèì ñòàòóñå ýòèõ îäèíèö: ôðàçåîëîãèçìû áèáëåéñêîãî 

ïðîèñõîæäåíèÿ íåðåäêî ñîõðàíÿþò â ñâîåé ñòðóêòóðå àðõàèçìû” 6 . Ñàìå â 

á³áë³éíèõ çâîðîòàõ „ïðîèñõîäèò êîíñåðâàöèÿ ñòàðîãî”. 

Â ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é òà ðîñ³éñüê³é ìîâàõ öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìàìá³áëå¿çìàì 

ïðèòàìàíí³ äåÿê³ çâóêîâ³ îçíàêè. Öå ãðóïà ëåêñèêî-ôîíåòè÷íèõ 

àðõà¿çì³â. Ñþäè âõîäÿòü: 

Ïî-ïåðøå, ñëîâà ç íåïîâíîãîëîñíèìè çâóêîñïîëó÷åííÿìè -ðà-, -ðå-, - 

ëà-, ÿêèì â ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é é ðîñ³éñüê³é ìîâàõ â³äïîâ³äàþòü ñëîâà ç 

ïîâíîãîëîññÿì, òîáòî ñëîâà ç³ çâóêîñïîëó÷åííÿìè -îðî-, -åðå-, -îëî-, 

íàïðèêëàä: 

óêð.: çëàòèé òåëåöü (çîëîòèé), ãëàñ âîï³þùîãî â ïóñòèí³ (ãîëîñ), ïðàõ, 

ùî éîãî íåñå â³òåð ó ïóñòèí³ (ïîðîõ), îòðÿñòè ïðàõ (ïîðîõ), âî ãëàâó óãëà 

(ãîëîâó) òîùî; 

3 Ibidem, ñ. 99. 

4 Ì. Ëåñ³â, Öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìè â ñó÷àñí³é óêðà¿íñüê³é ë³òåðàòóðí³é ìîâ³, [â:] Ãðåêîêàòîëèöüêèé 

öåðêîâíèé êàëåíäàð, Âàðøàâà 1988, ñ. 83-84. 

5 Ä.². Ãàíè÷, ².Ñ. Îë³éíèê, Ñëîâíèê ë³íãâ³ñòè÷íèõ òåðì³í³â, Êè¿â 1985, ñ. 20. 

6 Å.Í. Áåòåõòèía, Ôðàçåëîãè÷åñêèå åäèíèöû ñ àíòðîïîíèìè÷åñêèì êîìïîíåíòîì 

áèáëåéñêîãî ïðîèñõîæäåíèÿ â ðóññêîì è àíãëèéñêîì ÿçûêàõ, [â:] Áèáëèÿ è âîçðîæäåíèå 

äóõîâíîé êóëüòóðû ðóñêîãî è äðóãèõ ñëîâÿíñêèõ íàðîäîâ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1995, ñ. 24.


171 

ðîñ.: âêóøàòü îò äðåâà ïîçíàííÿ äîáðà è çëà (äåðåâà), êèïåòü ìëåêîì 

è ìåäîì (ìîëîêîì), ïîñûïàòü ïåïëîì ãëàâó (ãîëîâó), òðèäöàòü 

ñðåáðåíèêîâ (ñåðåáðåíèê) òà ³íø³. 

Ïî-äðóãå, ïðî ñòàðîñëîâ’ÿíñüêå ïîõîäæåííÿ ñëîâà ìîæå ñâ³ä÷èòè ïî÷àòêîâå 

º- â óêðà¿íñüê³é ³ ðîñ³éñüê³é ìîâàõ, çàì³ñòü ñó÷àñíîãî î- â ñëîâ’ÿíñüêèõ 

ìîâàõ, íàïðèêëàä: 

ðîñ.: ãîðå òîìó, êòî ñîáëàçíèò åäèíîãî èç ìàëèõ ñèõ (îäíîãî), íå 

õëåáîì åäèíûì æèâ ÷åëîâåê (îäíèì), íå äîáðî áûòè ÷åëîâåêó åäèíó 

(îäíîìó) òîùî. 

Ñåðåä óêðà¿íñüêèõ á³áëå¿çì³â, çàô³êñîâàíèõ ó íàøîìó ñëîâíèêó, íå 

çíàõîäèìî ïðèêëàä³â, äå ïîçíà÷åíà áóëà á îöÿ ïðèêìåòà, õî÷à ó ñëîâíèêàõ 

óêðà¿íñüêî¿ ìîâè ðåºñòðóþòüñÿ ñëîâà, ùî ñòîñóþòüñÿ ðåë³ã³éíî¿ òåðì³íîëîã³¿, 

äå çàëèøèëîñÿ ïî÷àòêîâå º-, íàïðèêëàä: ºëåé (ðîñëèíà ïåðåâàæíî ìàñëèíîâà, 

ùî âèêîðèñòîâóâàëàñÿ äëÿ öåðêîâíèõ îáðÿä³â), ºëåéíèé, ºëåéí³ñòü. Àëå 

ó â³äîìîìó á³áë³éíîìó âèñëîâ³ îë³éíà (ìàñëèíîâà) ã³ëêà âæèâàºòüñÿ 

óêðà¿íñüêå çà ïîõîäæåííì ñëîâî îë³é, îë³éíèé. Òàêîæ ó çâîðîò³ íå îäíèì 

õë³áîì æèâå ëþäèíà çàñòàð³ëèé êîìïîíåíò ºäèíèé çàì³íþºòüñÿ íîâèì îäíèì. 

Ïî-òðåòº, öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìè õàðàêòåðèçóþòüñÿ òàêîæ ïî÷àòêîâèì 

þ- çàì³ñòü ñó÷àñíîãî ó-. Öÿ àðõà¿÷íà ôîðìà íàÿâíà ëèøå â îäíîìó 

á³áë³éíîìó çâîðîò³ þäîëü ïëà÷ó (ðîñ. þäîëü ïëà÷åâíàÿ), ùî ïîÿñíþºòüñÿ ÿê 

„æèòòÿ ç éîãî òóðáîòàìè ³ ïå÷àëÿìè; ã³ðêà äîëÿ, ñòðàæäàííÿ”. Ñëîâî þäîëü 

ìàëî ñâîþ ñòàðîðóñüêó ôîðìó óäîëü. Ó ðîñ³éñüê³ ìîâ³ àðõà¿çì þäîëü ìàº 

ñâîþ ïàðàëåëü þäîëèÿ, ÿêà íàáóëà ëèøå ³íøîãî çàê³í÷åííÿ 7 . 

Ïî-÷åòâåðòå, çà öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêó ðèñó ìîæíà ââàæàòè -ù- çàì³ñòü 

ñõ³äíüîñëîâ’ÿíñüêîãî, â òîìó ÷èñë³ é óêðà¿íñüêîãî é ðîñ³éñüêîãî, -÷-. 

Òàê³ ôîðìè çíàõîäèìî ³ ñåðåä íàøèõ á³áë³éíèõ îäèíèöü, íàïðèêëàä: 

óêð.: ÿêî òàòü â íîù³, õë³á íàñóùíèé, àë÷óù³ ³ æàæäóù³; 

ðîñ.: âçûñêóþùèå ãðàäà, èìåþùèé óøè ñëûøàòü äà ñëûøèò, ÷àþùèå 

äâèæåíèÿ òîùî. 

Ïî-ï’ÿòå, àðõà¿÷íîþ ðèñîþ º òàêîæ ïî÷àòêîâå à- çàì³ñòü óêðà¿íñüêîãî 

÷è ðîñ³éñüêîãî ÿ- â äåÿêèõ ñëîâàõ, íàïðèêëàä: 

óêð.: àãíåöü áîæèé (ÿãíÿ, ÿãíÿòêî); 

ðîñ.: âêóøàÿ âêóñèõ ìàëî ìåäó è ñå àç óìèðàþ (ÿ). 

Êð³ì ÷èñòî ôîíåòè÷íèõ îçíàê, íà ñòàðîñëîâ’ÿíñüêå ïîõîäæåííÿ ìîæå 

âêàçóâàòè òàêîæ ïðèñóòí³ñòü äåÿêèõ ìîðôåì – ñóô³êñ³â ÷è ïðåô³êñ³â. Äî 

òàêèõ åëåìåíò³â çàðàõîâóºìî: 

7 Ë.Ñ. Êîâòóí, Þäîëü ïëà÷åâíàÿ, [â:] Áèáëèÿ è âîçðîæäåíèå äóõîâíîé êóëüòóðû ðóñêîãî 

è äðóãèõ ñëîâÿíñêèõ íàðîäîâ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1995, ñ. 77.


à) ïðåô³êñ âîç-(âîñ-), íàïðèêëàä: 

óêð.: âîçñ³ÿëî ñâ³òëî, âîñêðåñ³ííÿ Ëàçàðÿ, Âîçíåñ³ííÿ Ãîñïîäíº; 

ðîñ.: âîçâðàùàåòñÿ âåòåð íà êðóãè ñâîÿ, êàìíè âîçîïèþò, âîñêðåñåííÿ 

Ëàçàðÿ; 

á) ñóô³êñ ó ôîðì³ -³º, -í³º, -ñòâ³º, íàïðèêëàä: 

óêð.: ºâàíãåë³º, íà îòìåùåí³º ÿçèêàì, íà çåìë³ ìèð ³ â ÷ºëîâºöºõ 

áëàãîâîëåí³º; 

ðîñ.: Âîçíåñåíèå Ãîñïîäíå, çíàìåíèå âðåìåíè, èçáèåíèå ìëîäåíöåâ, 

öàðñòâèå íåáåñíîå. 

Àô³êñ öåé çäàâíà ïîáóòóâàâ ó ñëîâ’ÿí ÿê ôîðìàíò íà ïîçíà÷åííÿ 

³ìåííèê³â ñåðåäíüîãî ðîäó 8 . 

×èñëåííó ãðóïó àðõà¿çì³â òâîðÿòü òàêîæ á³áëå¿çìè ç õàðàêòåðíîþ äëÿ 

öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêî¿ ìîâè îñíîâîþ áëàãî-, ïîð.: 

óêð.: áëàãîâ³ùåííÿ, âñÿêå äàÿííÿ áëàãî, áëàæåí ³æå ³ ñêîòè ìèëóº, 

áëàæåíí³ âáîã³ äóõîì; 

ðîñ.: áëàãî ðîñòâîðåíèå âîçäóõîâ, àíãåë áëàãîâåùåííÿ, áëàæåííû 

ìèðîòâîðöû òîùî. 

Ñåðåä ìîðôîëîã³÷íèõ àðõà¿çì³â, ÿê³ çàëèøèëèñÿ â á³áë³éí³ 

òåðì³íîëîã³¿, âåëèêó ãðóïó ñòàíîâëÿòü ä³ºñëîâà, ÿê³ âêàçóþòü íà ôîðìè 

ñòàðîãî ìèíóëîãî ÷àñó àáî ³íô³í³òèâà, íàïðèêëàä.: 

óêð.: ñâîÿ ñâî¿õ íå ïîçíàøà (àîðèñò); 

ðîñ.: âêóøàÿ âêóñèõ ìàëî ìåäó è ñå àç óìèðàþ (àîðèñò), ïðèëüïå ÿçûê 

ê ãîðòàíè ñâîåé (àîðèñò), íå äîáðî áûòè ÷åëîâåêó åäèíîìó (³íô³í³òèâ). 

×èñëåííèìè º òàêîæ á³áëå¿çìè, ùî ìàþòü ôîðìè ñòàðîãî òåïåð³øíüîãî 

÷àñó, íàïðèêëàä: 

óêð.: í³÷òîæå ñóìÿøåñÿ (ñóìÿñÿ), íèí³ îòïóùàºøè, êàìî ãðÿäåøè; 

çåìëÿ ºñè é îä³éäåø ó çåìëþ; 

ðîñ.: ïðåäåë, åãî æå íå ïðåéäåøè, íûíå îòïóùàåøè. 

Êð³ì òîãî, íàÿâ³ é àðõà¿÷í³ ôîðìè ì³ñöåâîãî â³äì³íêà ìíîæèíè, 


óêð.: ïðèò÷à âî ÿçèöåõ (ÿçèêàõ), íà çåìë³ ìèð ³ â ÷îëîâºöºõ áëàãîâîëåí³º 

(÷îëîâ³êàõ); 

ðîñ.: òåìíà âîäà âî îáëàöåõ (îáëàêàõ), ïðèò÷à âî ÿçûöåõ (ÿçûêàõ), íà 

çåìëå ìèð, âî ÷åëîâåöåõ áëàãîâîëåíèå (÷åëîâåêàõ) òà ñòàð³ ôîðìè çàéìåííèê³â, 


8 Â. Çàäîðîæíèé, Äî ïðîáëåìè óêðà¿íñüêî¿ ìîâíî¿ àäàïòàö³¿ öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêèõ 

³ìåííèê³â íà ïîçíà÷åííÿ àáñòðàêòíèõ ïîíÿòü ³ç ñóô³êñîì -í³º, „ªäèíèìè óñòàìè”, Ëüâ³â 

1999, ¹ 3, ñ. 28.


173 

óêð.: ïîâåðòàºòüñÿ â³òåð íà êðóãè ñâîÿ (ñâî¿), ñâîÿ ñâî¿õ íå ïîçíàøà 

(ñâî¿); 

ðîñ.: âîçâðàùàåòñÿ âåòåð íà êðóãè ñâîÿ (ñâîè), ñâîÿ ñâîèõ íå ïîçíàøà. 

Îñíîâíà ãðóïà àðõà¿çì³â, ÿê³ óâ³éøëè äî ñêëàäó á³áëå¿çì³â óêðà¿íñüêî¿ 

é ðîñ³éñüêî¿ ìîâ, áåç õàðàêòåðíèõ çâóêîâèõ ÷è ìîðôîëîã³÷íèõ îçíàê öå 

ëåêñè÷í³ àðõà¿çìè, ÿêèì â³äïîâ³äàþòü ñüîãîäí³ ñëîâà-ñèíîí³ìè. 

Ëåêñè÷íèìè àðõà¿çìàìè íàçèâàþòüñÿ ñëîâà, ÿê³ ó ñëîâíèêàõ ìàþòü 

çàô³êñîâàí³, îêð³ì îñíîâíèõ, é çàñòàð³ë³ çíà÷åííÿ 9 . 

Ñåðåä áàãàòüîõ á³áë³éíèõ îäèíèöü íàÿâí³ ëåêñè÷í³ àðõà¿çìè. Öå ïåðø 

çà âñå íàéìåíóâàííÿ ëþäñüêîãî ò³ëà - òàê çâàí³ ñîìàòèçìè, íàïðèêëàä: 

óêð.: ïëîòü ³ êðîâ (ò³ëî), áåðåãòè, ÿê ç³íèöþ îêà (ç³íèöÿ); Àâðààìîâå 

ëîíî (ãðóäü); 

ðîñ.: ïëîòü îò ïëîòè (òåëî), îêî çà îêî (ãëàç), âëîæèòü ïåðñòû 

â ÿçâû. 

Äðóãó ãðóïó òâîðÿòü àðõà¿÷í³ íàéìåíóâàííÿ òâàðèí é êîìàõ, 

ìåð³îëîã³çìè é ³íñåêòîëîã³çìè, íàïðèêëàä: 

óêð.: àãíåöü áîæèé (ÿãíÿ, ÿãíÿòêî), çëàòèé òåëåöü (òåëÿ, áè÷îê); 

ðîñ.: ïèòÿòüñÿ ìåäîì è àêðèäàìè (ñàðàí÷à), àãíåö áîæèé (ÿãí¸íîê). 

Ðîçïîâñþäæåí³ â îñòàíí³ ðîêè â Óêðà¿í³ òà Ðîñ³¿ ÷èñëåíí³ ïåðåêëàäè 

Ñâÿòîãî Ïèñüìà ñïðèÿþòü îñó÷àñíåííþ á³áëå¿çì³â ³ „î÷èùåííþ” ¿õ 

ç àðõà¿÷íèõ êîìïîíåíò³â òà ôîðì. Íàïðèêëàä, çàñâîºíèé óêðà¿íñüêîþ 

ë³òåðàòóðíîþ ìîâîþ á³áë³éíèé ôðàçåîëîã³çì ïëîòü ³ êðîâ íå âèñòóïàº 

ó íîâ³òí³õ ïåðåêëàäàõ Á³áë³¿, ïîð.: À ²ñóñ â³äïîâ³â ³ äî íüîãî ïðîìîâèâ: 

„Áëàæåííèé òè, Ñèìîíå, ñèíó Éîíèí, áî íå ò³ëî ³ êðîâ òîá³ îöå âèÿâèëè, 

àëå Ì³é Íåáåñíèé Îòåöü” (Ìò., 16,17). 

ßê áà÷èìî, àðõà¿çì ïëîòü ïåðåêëàäà÷³ çàì³íèëè ñó÷àñíèì ò³ëî. Òàêà 

çàì³íà öüîãî çàñòàð³ëîãî ñëîâà íîâèì íàÿâíà é â ³íøèõ ôðàãìåíòàõ 

ïåðåêëàäó, äå ëåêñåìà ïëîòü íå âõîäèòü äî ôðàçåîëîãi÷íîãî çâîðîòó, 

íàïðèêëàä: ² ñëîâî ñòàëîñÿ ò³ëîì, ³ ïåðåáóâàëî ì³æ íàìè, ïîâíå áëàãîäàò³ 

òà ïðàâäè, ³ ìè ïîáà÷èëè ñëàâó Éîãî, ñëàâó ÿê Îäíîðîäíîãî â³ä Îòöÿ (²â., 

1,14); Òîìó òî, âèõîäÿ÷è â ñâ³ò, Â³í ãîâîðèòü: „Æåðòâè é ïðèíîøåííÿ Òè 

íå õîò³â, àëå ò³ëî Ìåí³ ïðèãîòóâàâ” (ªâð., 10,5). 

Îòæå, àðõà¿çì ïëîòü âæå íå âèêîðèñòîâóºòüñÿ ñó÷àñíèìè 

ïåðåêëàäà÷àìè â óêðà¿íñüêèõ ïåðåâèäàííÿõ Á³áë³¿. Âñå æ òàêè â³í âõîäèòü 

ðàçîì ç³ ñâî¿ì ìîâíèì åêâ³âàëåíòîì ò³ëî äî ðåºñòðó 11-òîìíîãî Ñëîâíèêà 

óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ó ÿêîìó ïîäàþòüñÿ îñü òàê³ ïîÿñíåííÿ íàçâàíèõ òåðì³í³â: 

9 Ä.². Ãàíè÷, ².Ñ. Îë³éíèê, Ñëîâíèê ë³íãâ³ñòè÷íèõ òåðì³í³â, Êè¿â 1985, ñ. 20.


ò³ëî – 1. ìàòåð³àë, ðå÷åâèíà, ùî òàê ÷è ³íàêøå îáìåæåíà â ïðîñòîð³; 

îêðåìèé ïðåäìåò â ïðîñòîð³; 2. îðãàí³çì ëþäèíè àáî òâàðèíè ç éîãî 

çîâí³øí³ìè ³ âíóòð³øí³ìè ïðîÿâàìè; 3. òóëóá ëþäèíè àáî òâàðèíè; 

4. øê³ðíî-ì’ÿçîâèé ïîêðîâ ëþäèíè àáî òâàðèíè; ì’ÿçè, ì’ÿñî; 5. îñíîâíà, 

íàéìàñèâí³øà ÷àñòèíà ÷îãî-íåáóäü; êîðïóñ ÷îãî-íåáóäü 10 ; 

ïëîòü – ò³ëî ëþäèíè (ð³äøå òâàðèíè) íà ïðîòèâàãó ïñèõ³ö³, äóõîâíîìó 

íà÷àëó 11 . 

Çà ñïîñòåðåæåííÿìè Ìèõàéëà Ïåòðîâè÷à, ñó÷àñíå ñëîâî ò³ëî 

âæèâàºòüñÿ ð³äøå â ãðåöüêîìó îðèã³íàë³ ³ â³äíîñèòüñÿ ðàäøå äî çîâí³øíüîãî 

âèãëÿäó òà ñòðóêòóðè. Êîëè, îäíàê, ó Ñâÿòîìó Ïèñüì³ çãàäóºòüñÿ ïðî îäíó 

ç öåíòðàëüíèõ òàéí õðèñòèÿíñüêî¿ â³ðè –ïðî Ñèíà Áîæîãî, ÿêèé ïðèéøîâ íà 

çåìëþ, ñòàâ ëþäèíîþ äëÿ íàøîãî ñïàñ³ííÿ – ãðåöüê³é îðèã³íàë ïîäàº 

ïåðåâàæíî ñëîâî, ùî â³äïîâ³äàº íàøîìó ñó÷àñíîìó ïëîòü 12 . Ñó÷àñí³ 

óêðà¿íñüê³ ïåðåêëàäà÷³ á³áë³éíèõ êíèã íå çâàæàþòü, îäíàê, íà öå âàãîìå 

ðîçð³çíåííÿ ³ âñþäè â òåêñòàõ âæèâàþòü ñëîâî ò³ëî. 

Ó ðîñ³éñüêèõ íîâîìîâíèõ ïåðåêëàäàõ íàòîì³ñòü çáåð³ãàºòüñÿ ëèøå 

çàñòàð³ëèé åêâ³âàëåíò ïëîòü, ïîð.: Òîãäà Èèñóñ ñêàçàë åìó â îòâåò: 

„Áëàæåí òû, Ñèìîí, ñûí Èîíèí, ïîòîìó ÷òî íå ïëîòü è êðîâü îòêðûëè 

òåáå ýòî, íî Îòåö ìîé, ñóùèé íà íåáåñàõ” (Ìò., 16,17); Êàê çàêîí 

îñëàáëåííèé ïëîòèþ, áûë áåññèëåí, òî Áîã ïîñëàë Ñûíà Ñâîåãî â ïîäîáèè 

ïëîòè ãðåõîâíîé â æåðòâó çà ãðåõ è îñóäèë ãðåõ âî ïëîòè... (Ðèì., 8,3). 

ßê áà÷èìî, â óêðà¿íñüê³é òà ðîñ³éñüê³é ìîâàõ íàÿâí³ áàãàòî àðõà¿÷íèõ 

ôîðì. Öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêà ìîâà, øëÿõîì çàïîçè÷åííÿ àáî êàëüêóâàííÿ, 

óâ³áðàëà â ñåáå âåëè÷åçí³ ñêàðáè äàâíüîãðåöüêî¿ àáñòðàêòíî-ô³ëîñîôñüêî¿ 

é áîãîñëîâñüêî¿ ìîâè. Ó öüîìó ³ º ãîëîâíà âíóòð³øíÿ ïðè÷èíà òÿæ³ííÿ 

ñó÷àñíî¿ ìîâè äî öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çì³â, â³÷íîãî â³äðîäæåííÿ ¿õ 13 . 

Íàø ïåðåãëÿä àðõà¿÷íèõ åëåìåíò³â á³áë³éíîãî ïîõîäæåííÿ 

â óêðà¿íñüê³é òà ðîñ³éñüê³é ìîâàõ âàðòî çàê³í÷èòè ñëîâàìè ñó÷àñíîãî 

ìîâîçíàâöÿ „öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìè îñîáëèâî ïîøèðåí³ áóëè â ìîâ³ öåðêâè, 

ÿêà àæ äî íàøîãî ñòîð³÷÷ÿ áóëà â ñâî¿é îñíîâ³ ñêð³çü öåðêîâíîñëîâ’ÿíñüêà 

[...]. ×åðåç ÷àñòå âæèâàííÿ â ìîâ³ êàíöåëÿðèñò³â, áóðñàê³â, äÿê³â òîùî äåÿê³ 

öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìè íàáóëè êîì³÷íîãî çàáàðâëåííÿ. Îòæå, ÿê ³ âçàãàë³ 

ñèíîí³ì³÷í³ àðõà¿çìè, â ñó÷àñí³é ë³òåðàòóðí³é ìîâ³ öåðêîâíîñëîâ’ÿí³çìè 

10 Ñëîâíèê ñó÷àñíî¿ óêðà¿íñüêî¿ ìîâè â 11-òîìàõ, Êè¿â 1970–1980, ò. 10, ñ. 138. 

11 Ibidem, ò. 6, ñ. 593. 

12 Ì. Ïåòðîâè÷, Õðèñòîâå âîïëî÷åííÿ ÷è âò³ëåííÿ? (Äî ìåòîäîëîã³¿ óñòàëåííÿ 

áîãîñëîâñüêî¿ òåðì³íîëîã³¿), [â:] Ñó÷àñíà óêðà¿íñüêà áîãîñëîâñüêà òåðì³íîëîã³ÿ..., ñ. 236. 

13 Þ.Øåðåõ, Íåâ³ää³ëüíà ñïàäùèíà, „ªäèíèìè óñòàìè”, Ëüâ³â 1998, ¹ 2, ñ. 3.


175 

íàé÷àñò³øå âèêîðèñòîâóþòüñÿ äëÿ ñòâîðåííÿ óðî÷èñòîãî ñòèëþ, àáî äëÿ 

ñòâîðåííÿ êîì³÷íîãî åôåêòó” 14 . 

Ïðîâåäåíèé íàìè àíàë³ç ïîêàçàâ, ùî â ñó÷àñíèõ óêðà¿íñüêèõ òà 

ðîñ³éñüêèõ ïåðåêëàäàõ Á³áë³¿ âèñòóïàþòü ÷èñëåíí³ öåðêîâíîñëîâ’íñüê³ 

ìîâí³ åëåìåíòè, ñåáòî àðõà¿çìè. Îäíàê, ñë³ä ï³äêðåñëèòè, ùî â óêðà¿íñüê³é 

ìîâ³ çàëèøèëîñÿ íàáàãàòî ìåíøå òàêèõ çàñòàð³ëèõ ñë³â é ñëîâîñïîëó÷åíü, 

í³æ â ðîñ³éñüê³é. 

Ó ñó÷àñí³é ìîâí³é ñèñòåì³ ìîâ, ÿê³ ìè îáðàëè äëÿ àíàë³çó, ïðèñóòí³ 

ïåðø çà âñå ëåêñèêî-ôîíåòè÷í³, ëåêñèêî-ìîðôîëîã³÷í³ òà ëåêñè÷í³ 

àðõà¿çìè. ×èñëåííó ãðóïó ñòàíîâëÿòü ëåêñè÷í³ àðõà¿çìè, äëÿ ÿêèõ 

õàðàêòåðíå ïàðàëåëüíå, ñèíîí³ì³÷íå âæèâàííÿ çàñòàð³ëèõ é ñó÷àñíèõ 

ë³òåðàòóðíèõ ôîðì. 

Streszczenie 

Archaizmy wœród biblijnych frazeologii 

W artykule fragmentarycznie zaprezentowano badania dotycz¹ce archaicznych komponentów 

wchodz¹cych w sk³ad biblijnych jednostek leksykalnych zachowanych we wspó³czesnym jêzyku 

ukraiñskim i rosyjskim. Wspomniane jêzyki od wieków wspó³istnia³y i rozwija³y siê w bezpoœrednim 

kontakcie z jêzykiem staro-cerkiewno-s³owiañskim. Z tego Ÿród³a wywodzi siê te¿ ich ca³a 

spuœcizna biblijna. Jednak¿e w historycznym procesie przetransformowywania biblizmów do jêzyka 

ogólnego obu narodów ich zwi¹zek ze Ÿród³em uleg³ w wielu wypadkach znacznemu zatarciu. 

Jêzyk staro-cerkiewno-s³owiañski pozostawi³ we wspó³czesnych biblizmach archaiczne cechy fonetyczne, 

morfologiczne i leksykalne, dziêki którym wspomniane jednostki zachowa³y w³aœciwe 

stylowi biblijnemu powa¿ne, uroczyste zabarwienie znaczeniowe. 

Summary 

Archaisms in biblical phraseology 

The article presents some fragments of the studies concerning archaic components, included 

in biblical lexis, still existing in contemporary Ukrainian and Russian languages. These two 

languages have coexisted and developed in close contact with Church Slavonic language for eges. 

This resulted in the creation of the whole biblical heritage. However, in the historic process of 

transforming biblical lexical items into the everyday language of both nations, their relationship 

with the source has considerably faded away. Church Slavonic language has provided contemporary 

biblical lexical items with archaic phonetic, morphological and lexical features and due to this 

they maintained solemn, ceremonious character which is typical of biblical style. 

14 Ì. Ëåñ³â, op. cit., ñ. 89.

176 Maria Czetyrba

UWM w Olsztynie Ñïåöèôèêà ïåðåêîäèðîâàíèÿ ëåêñèêî-öâåòîâîé ïàðàäèãìû Acta Polono-Ruthenica ëèðèêè... XII, 2007 177 

ISSN 1427-549X 

Roza Alimpijewa, Swiet³ana Babulewicz 

Kaliningrad 

Ñïåöèôèêà ïåðåêîäèðîâàíèÿ ëåêñèêî-öâåòîâîé 

ïàðàäèãìû ëèðèêè Ñåðãåÿ Åñåíèíà â ïîëüñêîé 

ÿçûêîâîé ñèñòåìå 

Ïðîöåññ ìåæúÿçûêîâîé êîììóíèêàöèè ñ êàæäûì ãîäîì ïðèîáðåòàåò 

âñå áîëüøóþ ëèíãâîêóëüòóðîëîãè÷åñêóþ çíà÷èìîñòü, ñïîñîáñòâóÿ 

óñòàíîâëåíèþ ñâÿçåé ìåæäó îòäåëüíûìè íàöèÿìè è èõ êóëüòóðàìè, ïðè 

ýòîì ñòàëêèâàÿ è ñîïîñòàâëÿÿ ðàçëè÷íûå íàöèîíàëüíûå êîíöåïòîñôåðû. 

Â ýòîì ïëàíå ÷ðåçâû÷àéíî âàæíîé ïðåäñòàâëÿåòñÿ ïðîáëåìà ìåæúÿçûêîâîé 

ýêâèâàëåíòíîñòè ðàçëè÷íûõ ÿçûêîâûõ óðîâíåé, â òîì ÷èñëå ëåêñèêîñåìàíòè÷åñêîãî. 

Ïðè èññëåäîâàíèè äàííîé ïðîáëåìû íåîáõîäèìî ïðåæäå 

âñåãî ïðèíÿòü âî âíèìàíèå ñëåäóþùèé ïîñòóëàò: êàæäûé èç ñîïîñòàâëÿåìûõ 

ÿçûêîâ ñëóæèò ñâîåé öåëè – „áûòü ëîãîñîì êîñìîñà è ìûøëåíèÿ” 

1 . „Ðàäóãà ÿçûêîâ, – êàê îòìå÷àåò Ñåðãåé Áóëãàêîâ, – ïðåäñòàâëÿþùàÿ 

ñîáîé ðàçëîæåíèå áåëîãî ëó÷à [...] ïîäëèííîãî ÿçûêà ìèðà, äëÿ êàæäîãî 

ÿçûêà èìååò â ñâîåì ñïåêòðå ëó÷ îïðåäåëåííîé îêðàñêè è çíà÷åíèÿ” 2 . È ýòî 

ïîëó÷àåò íåïîñðåäñòâåííóþ îòðàæåííîñòü â ñòðóêòóðå õóäîæåñòâåííîãî 

òåêñòà. 

Ïî ìíåíèþ Ýäóàðäà Ñåïèðà, „ëèòåðàòóðà, îòëèòàÿ ïî ôîðìå è ñóáñòàíöèè 

äàííîãî ÿçûêà, îòâå÷àåò ñâîéñòâàì è ñòðîåíèþ ñâîåé ìàòðèöû. 

Ïèñàòåëü ìîæåò âîâñå íå îñîçíàâàòü, â êàêîé ìåðå îí îãðàíè÷èâàåòñÿ, èëè 

ñòèìóëèðóåòñÿ, èëè âîîáùå çàâèñèò îò ýòîé ìàòðèöû, íî, êàê òîëüêî 

ñòàâèòñÿ âîïðîñ î ïåðåâîäå åãî ïðîèçâåäåíèé íà äðóãîé ÿçûê, ïðèðîäà 

îðèãèíàëüíîé ìàòðèöû ñðàçó äàåò ñåáÿ ïî÷óâñòâîâàòü” 3 . Ïîýòîìó-òî 

ïåðåâîä ñ îäíîãî ÿçûêà íà äðóãîé – ýòî, ïî ñóòè, „ïåðåâîä ñ Êîñìîñà íà 

Êîñìîñ. È íå òîëüêî íà äðóãîé – ñëîâåñíûé, ÷òî óæå åñòü öåëîå èíîå 

ìèðîñîçåðöàíèå, íî è íà èíîå îòíîøåíèå óìà ê ìèðó” 4 . Äåéñòâèòåëüíî, 

1 Ñ.Í. Áóëãàêîâ, Ôèëîñîôèÿ èìåíè, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1998, ñ. 58. 

2 Ibidem. 

3 Ý. Ñåïèð, Èçáðàííûå òðóäû ïî ÿçûêîçíàíèþ è êóëüòóðîëîãèè, Ìîñêâà 1993, ñ. 169. 

4 Ã. Ãà÷åâ, Íàöèîíàëüíûå îáðàçû ìèðà. Êîñìî-Ïñèõî-Ëîãîñ, Ìîñêâà 1995, ñ. 438.

178 Roza Alimpijewa, Swiet³ana Babulewicz 

ïåðåâîä ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííîé èíòåðïðåòàöèåé òåêñòà â óñëîâèÿõ ìåæúÿçûêîâîé 

è ìåæêóëüòóðíîé êîììóíèêàöèè. Îñíîâíîé öåëüþ åãî, áåçóñëîâíî, 

ÿâëÿåòñÿ ñîçäàíèå âñåõ íåîáõîäèìûõ óñëîâèé äëÿ òîãî, ÷òîáû ðåàêöèÿ 

èíîÿçû÷íîãî ðåöåïòîðà âî âñåõ ñóùåñòâåííûõ ÷åðòàõ áûëà àäåêâàòíà 

ðåàêöèè ðåöåïòîðà èñõîäíîé ÿçûêîâîé ñèñòåìû. Êàê îòìå÷àåò ïîëüñêèé 

ëèòåðàòóðîâåä Âàëåíòû Ïèëàò, „...òàêîé ïåðåâîä – íåîáû÷àéíî ñëîæíîå 

èñêóññòâî” 5 , íî èìåííî â ýòîì ñëó÷àå íîñèòåëü èíîãî ÿçûêà è èíîé 

êóëüòóðû ìîæåò â èäåàëüíîé ôîðìå ïîëó÷èòü òî, ÷òî ïåðåâîäèìûé ïîýò 

(ïèñàòåëü) „õîòåë âûðàçèòü â ñâîåì ïðîèçâåäåíèè” 6 . 

Ñ ó÷åòîì çíà÷èìîñòè öâåòà êàê îäíîé èç êóëüòóðîëîãè÷åñêèõ êàòåãîðèé, 

òåñíî ñîîòíåñåííîé ñ ïñèõîëîãè÷åñêèì ñîñòîÿíèåì ÷åëîâåêà è åãî 

ýñòåòè÷åñêèì ïîòåíöèàëîì, èññëåäîâàíèå ïîñòàâëåííîé ïðîáëåìû 

îñóùåñòâëÿåòñÿ íàìè íà ìàòåðèàëå öâåòîïèñè Ñåðãåÿ Åñåíèíà ïðè åå 

òðàíñôîðìèðîâàíèè â ïðîöåññå ïåðåâîäà â ïîëüñêóþ ÿçûêîâóþ ñèñòåìó. 

Íåïîñðåäñòâåííûì îáúåêòîì ðàññìîòðåíèÿ ñòàëè ÿçûêîâûå ðåïðåçåíòàíòû 

êðàñíîãî öâåòà êàê ïðèîðèòåòíîãî íå òîëüêî äëÿ ðóññêîé, íî 

è äëÿ ìèðîâîé êóëüòóðû â öåëîì; öâåòà, êîòîðûé â ñâîåé àññîöèàòèâíîé 

ñîîòíåñåííîñòè ñ ñîëíöåì, îãíåì, çäîðîâûì ðóìÿíöåì êîæè, êðîâüþ 

ýêñïëèöèðóåòñÿ â êà÷åñòâå ñèìâîëà ñàìîé æèçíè, ïðè÷åì â ïîñëåäíåì 

ñëó÷àå ñ îðèåíòàöèåé íà õðèñòèàíñêèå öåííîñòè ìîæåò èíäóöèðîâàòü 

óñòîé÷èâîå ïðåäñòàâëåíèå î íåâèííî ïðîëèòîé êðîâè Õðèñòà, 

ñèìâîëèçèðóþùåé ïðåîáðàæåíèå è î÷èùåíèå ÷åðåç ñòðàäàíüå. Ñðåäè 

ñîîòâåòñòâóþùèõ ðåïðåçåíòàöèé, ÷èñëî êîòîðûõ îò îáùåãî êîëè÷åñòâà 

åñåíèíñêèõ öâåòîîáîçíà÷åíèé ñîñòàâëÿåò 17%, îòìå÷àþòñÿ êàê îòäåëüíûå 

ëåêñåìû ðàçëè÷íîé ãðàììàòè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòè (ñð.: êðàñíûé, 

ïîêðàñíåòü; ðîçîâûé, ðîçîâàòûé, ðîçîâîñòü; àëûé, àëîñòü; áàãðÿíûé, 

áàãðÿíåö, áàãðåö; ðóìÿíûé, ðóìÿíåö, ðóìÿíèòü è äð.), òàê è öåëîñòíûå 

ïîýòè÷åñêèå îáðàçû (ñð.: êîñòåð ðÿáèíû êðàñíîé; êðîâü – çàðÿ âèøíåâàÿ; 

ñ àëûì ñîêîì ÿãîäû íà êîæå, êðàñíîé ðîçîé ïîöåëóè ðäåþò è äð.). Êðîìå 

òîãî ïðè ñîçäàíèè ñîîòâåòñòâóþùèõ ïîýòè÷åñêèõ êîíòåêñòîâ ìîãóò 

èñïîëüçîâàòüñÿ è íå ñîáñòâåííî öâåòîâûå ëåêñåìû, ñ êîòîðûìè íà 

äåíîòàòèâíîì óðîâíå ñâÿçàíî ïðåäñòàâëåíèå î êðàñíîì öâåòå: ìàëèíîâûé, 

âèøíåâûé, ìàêîâûé (ìàê), êðîâàâûé (êðîâü), êóìà÷íûé, êàëèíà, ðÿáèíà 

è äð. Ïðè ýòîì ó íåêîòîðûå èç íèõ âòîðè÷íîå, öâåòîâîå çíà÷åíèå 

5 Â. Ïèëàò, ×òîáû êàìíè ìîãëè ïëàêàòü…, [â:] Àäàì Ìèöêåâè÷, Ñëûøó æèçíè çîâ, 

Êàëèíèíãðàä 1998, ñ. 15. 

6 Ibidem.

Ñïåöèôèêà ïåðåêîäèðîâàíèÿ ëåêñèêî-öâåòîâîé ïàðàäèãìû ëèðèêè... 

179 

ôèêñèðóåòñÿ ñëîâàðÿìè ðóññêîãî ÿçûêà. Îäíàêî, åñëè ê ïîýòè÷åñêîé 

ïàðàäèãìå îòíîñèòüñÿ íå êàê ê ñëó÷àéíîìó íàáîðó ñîîòâåòñòâóþùèõ 

ÿçûêîâûõ åäèíèö, à êàê ê ñòðîãî îðãàíèçîâàííîé ýñòåòè÷åñêîé ñèñòåìå, 

õàðàêòåðèçóþùåé òâîð÷åñòâî òîãî èëè èíîãî ïîýòà, íåîáõîäèìî îòìåòèòü, 

÷òî â öåíòðå åñåíèíñêîãî êîíöåïòóàëüíîãî ïðîñòðàíñòâà, ðåïðåçåíòèðóþùåãî 

êðàñíûé öâåò, íàõîäÿòñÿ äâå ëåêñåìû: êðàñíûé è àëûé, ñâîèìè 

èñòîêàìè âîñõîäÿùèå ê óñòíîìó íàðîäíîìó òâîð÷åñòâó (ñð.: íàð.-ïîýò. 

êðàñíûé – ‘ïðåêðàñíûé’, à òàêæå ñëîâîñî÷åòàíèÿ ãóáû àëûå, ùå÷êè àëûå, 

ëåíòà àëàÿ è äð.). Íà ÿçûêîâîì óðîâíå äàííûå ëåêñåìû âûñòóïàþò êàê 

áëèçêèå ñèíîíèìû, ñð.: êðàñíûé – ‘èìåþùèé îêðàñêó îäíîãî èç îñíîâíûõ 

öâåòîâ ñïåêòðà, èäóùåãî ïåðåä îðàíæåâûì, öâåòà êðîâè’ (ÁÀÑ, ÌÀÑ, ÁÒÑ); 

àëûé – ‘(ñâåòëî-) ÿðêî-êðàñíûé’ (Ñë. Äàëÿ, ÁÀÑ, ÌÀÑ, ÁÒÑ). È ýòî íå 

ìîãëî íå ïîëó÷èòü îòðàæåííîñòè â åñåíèíñêèõ ïîýòè÷åñêèõ òåêñòàõ, ãäå 

ðàññìàòðèâàåìûå ëåêñåìû â öåëîì ðÿäå ñëó÷àåâ ðåàëèçóþòñÿ â áëèçêèõ ïî 

ñìûñëó è ýñòåòè÷åñêîé çàäàííîñòè êîíòåêñòàõ. Íàèáîëüøèì êîëè÷åñòâîì 

ïðèìåðîâ òàêèå óïîòðåáëåíèÿ ôèêñèðóþòñÿ ïî îòíîøåíèþ ê çîíå „ñîëíöå” 

(äèñê ñîëíöà, óòðåííÿÿ, âå÷åðíÿÿ çîðè), ïðè ýòîì â åñåíèíñêîé êàðòèíå 

ìèðà îñîáóþ ýñòåòè÷åñêóþ çíà÷èìîñòü âûÿâëÿþò öâåòîîáðàçû, ñîîòíåñåííûå 

ñ öâåòîì óòðåííåé çàðè. Ñð.: „Èç-çà ëåñà, ëåñà òåìíîãî, Ïîäûìàëàñü 

êðàñíà çîðþøêà... À êðóãîì ðîñà æåì÷óæíàÿ Îòëèâàëà áëåñòêè 

àëûå” (Ëåáåäóøêà); „Âûòêàëñÿ íà îçåðå àëûé ñâåò çàðè... Ïëà÷åò ãäå-òî 

èâîëãà, ñõîðîíÿñü â äóïëî. Òîëüêî ìíå íå ïëà÷åòñÿ – íà äóøå ñâåòëî” 

(Âûòêàëñÿ íà îçåðå àëûé ñâåò çàðè...) 7 ; „Çàãîðåëàñü çîðüêà êðàñíàÿ Â íåáå 

òåìíî-ãîëóáîì...” (Âîñõîä ñîëíöà). 

Â óñëîâèÿõ ïðèâåäåííûõ êîíòåêñòîâ öâåòîâûå ëåêñåìû àëûé, êðàñíûé, 

íåñìîòðÿ íà îïðåäåëåííûå ðàçëè÷èÿ èõ ñëîâàðíûõ äåôèíèöèé, îêàçûâàþòñÿ 

ñåìàíòè÷åñêè ñáëèæåííûìè íå òîëüêî îáùíîñòüþ ïåðåäàâàåìûõ 

èìè öâåòîâûõ îùóùåíèé, íî òàêæå è åäèíñòâîì èíäóöèðóåìûõ ïî 

îòíîøåíèþ ê èõ ñåìàíòèêå êîííîòàòèâíûõ ïðèçíàêîâ, îáúåäèíåííûõ 

ïðåäñòàâëåíèåì î ÷åì-òî ÿñíîì, ñâåòëîì, äîáðîì. 

Â êà÷åñòâå áëèçêèõ ñèíîíèìîâ ëåêñåìû àëûé, êðàñíûé (òàêæå ïðè 

èíòåíñèâíîì èíäóöèðîâàíèè êîííîòàòîâ ïîëîæèòåëüíîé ýìîöèîíàëüíîé 

íàïðàâëåííîñòè) ìîãóò ðåàëèçîâûâàòüñÿ è â ñîîòâåòñòâèè ñ êðàñêàìè 

âå÷åðíåé çàðè. Ñð.: „Àëûé ìðàê â íåáåñíîé ÷åðíè Íà÷åðòèë ïîæàðîì ãðàíü. 

ß ïðèøåë ê òâîåé âå÷åðíå, Ïîëåâàÿ ãëóõîìàíü” (Àëûé ìðàê â íåáåñíîé 

7 Çäåñü è äàëåå â ñêîáêàõ óêàçûâàåòñÿ íàçâàíèå ñòèõîòâîðåíèÿ Åñåíèíà â èçäàíèè: 

Ñ. Åñåíèí, Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé â 5-òè òîìàõ, Ìîñêâà 1961–1962.


÷åðíè...), „Íå çàðÿ îñåäëàëà âå÷åð àêñàìèòíèêîì àëûì ðàñøèòûì” (Íå ïîðà 

ëü ïåðåä íîâûì ïîñåìüåì...), „Âîò îíî, ãëóïîå ñ÷àñòüå ñ áåëûìè îêíàìè 

â ñàä! Ïî ïðóäó ëåáåäåì êðàñíûì Ïëàâàåò òèõèé çàêàò” (Âîò îíî, ãëóïîå 

ñ÷àñòüå...), „Êðàñíûé âå÷åð çà êóêàíîì Ðàññòåëèë êóäðÿâûé áðåäåíü. ×åéòî 

ìÿãêèé ëèê çà ëåñîì…” (Äàëü ïîäåðíóëàñü òóìàíîì...). 

Áëèçîñòü ê èñòîêàì óñòíîãî íàðîäíîãî òâîð÷åñòâà îáóñëîâëèâàåò 

ñìûñëîâóþ è ýñòåòè÷åñêóþ ñîïîëîæåííîñòü äîìèíèðóþùèõ ëåêñåì 

êðàñíûé, àëûé è ïî îòíîøåíèþ ê çîíå «÷åëîâåê» (öâåò êîæè, äåòàëè 

ïðàçäíè÷íîé îäåæäû) ïðè àêòèâíîé ðåàëèçàöèè èìïëèöèòíî ïðèñóòñòâóþùèõ 

â èõ ñåìàíòè÷åñêèõ ñòðóêòóðàõ êîííîòàòîâ, ñîîòíåñåííûõ 

ñ ïðåäñòàâëåíèåì î êðàñîòå, ìîëîäîñòè, çäîðîâüå. Ñð.: „Òû ïîèëà êîíÿ èç 

ãîðñòåé â ïîâîäó, îòðàæàÿñü áåðåçû ëîìàëèñü â ïðóäó... Ìíå õîòåëîñü 

â ìåðöàíèè ïåíèñòûõ ñòðóé. Ñ àëûõ ãóá òâîèõ ñ áîëüþ ñîðâàòü ïîöåëóé” 

(Ïîäðàæàíüå ïåñíå); „Áåëàÿ ñâèòêà è àëûé êóøàê, Ðâó ÿ ïî ãðÿäêàì 

çàðäåâøèéñÿ ìàê. Ìàêîì âëþáëåííîå ñåðäöå öâåòåò...” (Áåëàÿ ñâèòêà è àëûé 

êóøàê...); „Õîðîøà áûëà Òàíþøà, êðàøå íå áûëî â ñåëå, Êðàñíîé ðþøêîþ 

ïî áåëó ñàðàôàí íà ïîäîëå” (Õîðîøà áûëà Òàíþøà, êðàøå íå áûëî â ñåëå...). 

Îäíàêî äëÿ ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìû Åñåíèíà áîëåå çíà÷èìûìè ÿâëÿþòñÿ 

íå ñëó÷àè òåêñòîâîé ñîïîñòàâëåííîñòè ëåêñåì àëûé è êðàñíûé, à èõ 

ïîñëåäîâàòåëüíî ðåàëèçóþùàÿñÿ ñåìàíòè÷åñêàÿ è ýñòåòè÷åñêàÿ ïðîòèâîïîñòàâëåííîñòü. 

Ýòî â îïðåäåëåííîé ñòåïåíè ñâÿçàíî ñ îòìå÷åííîé âûøå 

ñïåöèôèêîé èõ ïðåäìåòíî-ïîíÿòèéíîãî ñîäåðæàíèÿ, ñð.: àëûé – ‘(ÿðêî-) 

ñâåòëî-êðàñíûé’; êðàñíûé – ‘öâåòà êðîâè’. Òàêèì îáðàçîì, ñàì ôàêò 

ñëîâàðíîé çàêðåïëåííîñòè çà ëåêñåìîé êðàñíûé (ïî ñðàâíåíèþ ñ ëåêñåìîé 

àëûé) îñîáî íàñûùåííûõ (à ñëåäîâàòåëüíî, è áîëåå òåìíûõ) îòòåíêîâ 

ñîîòâåòñòâóþùåãî òîíà îïðåäåëÿåò åé â ïîýòè÷åñêîì ñèñòåìå Ñ. Åñåíèíà 

ñòàòóñ ýêñïëèêàòîðà èìåííî òàêèõ îêðàñîê, ÷òî ïðåæäå âñåãî âûÿâëÿåòñÿ 

â îñîáîé ÷àñòîòíîñòè åå ðåàëèçàöèé ïðè öâåòîâîì íîìèíèðîâàíèè âå÷åðíèõ 

çîðü, êîòîðûå â íàðîäíîì ñîçíàíèè îêàçûâàþòñÿ ÷åòêî ïðîòèâîïîñòàâëåííûìè 

çîðÿì óòðåííèì (ñð. „Óòðåííÿÿ çàðÿ êðàøå âå÷åðíåé”, Ñë. 

Äàëÿ). Ïðè ýòîì êîíñòðóèðóåìûå ñ ó÷àñòèåì ëåêñåìû êðàñíûé íàãëÿäíî- 

÷óâñòâåííûå îáðàçû (è íå òîëüêî ïî îòíîøåíèþ ê çîíå „ñîëíöå”) â ñèëó 

ñâîåé ñïåöèôèêè, à òàêæå îáùåé ýìîöèîíàëüíî-ýêñïðåññèâíîé 

íàïðàâëåííîñòè êîíòåêñòà îáóñëîâëèâàþò óñèëåííîå èíäóöèðîâàíèå ïî 

îòíîøåíèþ ê åå ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðå êîííîòàòèâíîãî îðåîëà ñ äîìèíèðóþùèì 

ïðèçíàêîì „òðåâîæíûé” (ïðè âîçìîæíîé åãî òðàíñôîðìàöèè 

â „çëîâåùèé”). Ñð.: „Î êðàñíîì âå÷åðå çàäóìàëàñü äîðîãà, Êóñòû ðÿáèí 

òóìàííåé ãëóáèíû” (Î êðàñíîì âå÷åðå çàäóìàëàñü äîðîãà...); „Ãàñíóò


181 

êðàñíûå êðûëüÿ çàêàòà, Òèõî äðåìëþò â òóìàíå ïëåòíè. Íå òîñêóé, ìîÿ 

áåëàÿ õàòà, ×òî îïÿòü ìû îäíè è îäíè” (Ãàñíóò êðàñíûå êðûëüÿ çàêàòà...); 

„Áëèçîê òâîé êîìó-òî êðàñíûé âå÷åð, Äà íå íóæåí òû” (Ïðîïëÿñàë, 

ïðîïëàêàë äîæäü âåñåííèé...). 

Ïîýòîìó âïîëíå çàêîíîìåðíî, ÷òî èìåííî ëåêñåìà êðàñíûé â ïîýòè- 

÷åñêîé ñèñòåìå Ñ. Åñåíèíà âûñòóïàåò äîìèíàíòîé ìèêðîïàðàäèãìû, ñîñòàâ 

êîòîðîé îïðåäåëÿþò ëåêñåìû ñ êîðíåì -áàãð è ëåêñåìû, âîñõîäÿùèå 

ê íàãëÿäíî-÷óâñòâåííîìó îáðàçó „êðîâü”, òàêæå ñïîñîáñòâóþùèå 

ðåàëèçàöèè êîìïëåêñà êîííîòàòîâ îòðèöàòåëüíîãî ýìîöèîíàëüíîãî ïëàíà, 

ñòðóêòóðíîå ÿäðî êîòîðîãî ñîñòàâëÿþò êîííîòàòû „òðåâîæíûé”, „çëîâåùèé”. 

Ñð.: „Î êðàñíàÿ âå÷åðíÿÿ çàðÿ! Ïðîñòè ìíå êðèê ìîé!” (Ñåëüñêèé 

÷àñîñëîâ) – „Ïîäûìàåòñÿ çàðÿ êðîâàâàÿ” (Áîãàòûðñêèé ïîñâèñò) – 

„Îêðîâàâëåííûé âåíèê çàðè...” (Ñîðîêîóñò); „Îêòÿáðü! Îêòÿáðü! Ìíå 

ñòðàøíî æàëü Òå êðàñíûå öâåòû, ÷òî ïàëè” (Öâåòû) – „È íà ðÿáèíå åñòü 

öâåòû, Öâåòû ïðåäøåñòâåííèêè ÿãîä, Îíè íà çåìëþ ãðàäîì ëÿãóò, Áàãðåö 

ñâåðãàÿ ñ âûñîòû” (òàì æå). 

Â ñâîþ î÷åðåäü, èìåííî ëåêñåìà àëûé êàê êîìïîíåíò ðàññìàòðèâàåìîé 

ïàðàäèãìû â ñîîòâåòñòâèè ñî ñâîåé ñåìàíòè÷åñêîé ñïåöèôèêîé è õîäîì 

îïðåäåëåííîãî èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ 8 ñòàíîâèòñÿ ïðåèìóùåñòâåííûì 

âûðàçèòåëåì öâåòà óòðåííèõ çîðü (òàêèå ïðèìåðû îò îáùåãî êîëè÷åñòâà åå 

ðåàëèçàöèé ñîñòàâëÿþò 70%). È ýòî ïðåäñòàâëÿåòñÿ âïîëíå çàêîíîìåðíûì, 

ïîñêîëüêó ñîîòâåòñòâóåò ñïåöèôèêå íàðîäíîãî îñîçíàíèÿ äàííîãî 

ïðèðîäíîãî ÿâëåíèÿ êàê ãëàâíîãî èñòî÷íèêà æèçíè íà çåìëå. Ïîýòîìó íå 

ñëó÷àéíî, ÷òî íîìèíèðóåìûé ëåêñåìîé àëûé öâåò â ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìå 

Ñ. Åñåíèíà ñòàíîâèòñÿ ñèìâîëîì ÷èñòîòû è ñîïðè÷àñòíîñòè âûñîêîìó 

áîæåñòâåííîìó íà÷àëó, îáóñëîâëèâàÿ òåì ñàìûì îùóùåíèå îðãàíè÷åñêîãî 

åäèíñòâà çåìëè è íåáà. Ñð.: „ß ìîëþñü íà àëû çîðè, ïðè÷àùàþñü ó ðó÷üÿ...” 

(ß ïàñòóõ, ìîè ïàëàòû...); „Áåëûé õðàì… ß ñòîÿë, êàê èíîê, â áëåñêå 

àëîì” (Ìå÷òà). Íå ñëó÷àéíî èìåííî ñ èñïîëüçîâàíèåì äàííîé ëåêñåìû 

êîíñòðóèðóåòñÿ îáðàç ñàìîé Ðóñè, êîòîðàÿ â ïîýòè÷åñêîì ñîçíàíèè Ñåðãåÿ 

Åñåíèíà ïðåäñòàåò îáëà÷åííîé â ÿðêèå àëûå îäåæäû. Ñð.: „Òû ëè Ðóñü, 

òðîïîé-äîðîãîé ðàçìåòàëà àë íàðÿä” (Íà ïëåòíÿõ âèñÿò áàðàíêè...). 

Â êà÷åñòâå íàèáîëåå áëèçêîãî ñèíîíèìà ñëîâà àëûé â ñîîòâåòñòâóþùèõ 

êîíòåêñòàõ ðåàëèçóåòñÿ ëåêñåìà ìàëèíîâûé, êîòîðàÿ, êàê è ëåêñåìà àëûé, 

ìîæåò âõîäèòü â ñòðóêòóðó ïîýòè÷åñêèõ îáðàçîâ, îòðàæàþùèõ ñàìóþ ñóòü 

8 Ñì.: Ð.Â. Àëèìïèåâà, Ýòíîêóëüòóðíûé êîìïîíåíò òåêñòà êàê ñðåäñòâî âûðàæåíèÿ 

ðóññêîãî íàöèîíàëüíîãî ñàìîñîçíàíèÿ, [â:] Ñåìàíòè÷åñêèå åäèíèöû ðóññêîãî ÿçûêà 

â äèàõðîíèè è ñèíõðîíèè, Êàëèíèíãðàä 2000, ñ. 3–13.


Ðóñè. Ñð.: „Î Ðóñü – ìàëèíîâîå ïîëå È ñèíü, óïàâøàÿ â ðåêó, Ëþáëþ äî 

ðàäîñòè è áîëè òâîþ îçåðíóþ òîñêó...” (Çàïåëè òåñàíûå äðîãè...). Ïðè ýòîì 

ëåêñåìà ìàëèíîâûé áëàãîäàðÿ ñâîåé âíóòðåííåé ôîðìå, àññîöèèðóÿñü 

â íàðîäíîì ñîçíàíèè, ñî ñâåòëûì, æèçíåóòâåðæäàþùèì íà÷àëîì (ñð. èç 

ðóññêîé íàðîäíîé ïåñíè: „Â ðîùå ìàëèíà, âñå ñòàëî âèäíî, ñîëîâóøêè 

ïîþò”), ñòàíîâèòñÿ ñòåðæíåâûì êîìïîíåíòîì öåëîãî ðÿäà íåïîâòîðèìûõ 

ïîýòè÷åñêèõ îáðàçîâ. Ñð.: „Óæå äàâíî ìíå ñòàëà ñíèòüñÿ ïîëåé ìàëèíîâàÿ 

øèðü” (Îïÿòü ðàñêèíóëñÿ óçîðíî...); „Ñèíåå íåáî, öâåòíàÿ äóãà, Òèõî 

ñòåïíûå áåãóò áåðåãà, Òÿíåòñÿ äûì ó ìàëèíîâûõ ñåë”; „Çà ïåðåïàõàííîþ 

íèâîé ìàëèíîâàÿ ëåáåäà. Íà âåòêå îáëàêà, êàê ñëèâà, çëàòèòñÿ ñïåëàÿ 

çâåçäà” (Î êðàé äîæäåé è íåïîãîäû...). 

Â ïëàíå ðåàëèçàöèè ñîîòâåòñòâóþùèõ ýìîöèîíàëüíûõ îùóùåíèé 

ñ ëåêñåìàìè àëûé, ìàëèíîâûé ïðåäåëüíî ñáëèæåííîé îêàçûâàåòñÿ ëåêñåìà 

ðîçîâûé, ñ ïîìîùüþ êîòîðîé òàêæå ñîçäàþòñÿ óíèêàëüíûå åñåíèíñêèå 

îáðàçû, èñïîëíåííûå ÷óâñòâîì âûñîêîé äóõîâíîñòè. Ñð.: „Ëüåòñÿ äíåé ìîèõ 

ðîçîâûé êóïîë. Â ñåðäöå ñíîâ çîëîòûõ ñóìà...” (Ïîé æå, ïîé. Íà ïðîêëÿòîé 

ãèòàðå...); „Ìèëàÿ, ìíå ñêîðî ñòóêíåò òðèäöàòü, È çåìëÿ ìèëåé ìíå 

ñ êàæäûì äíåì. Îòòîãî è ñåðäöó ñòàëî ñíèòüñÿ, ÷òî ãîðþ ÿ ðîçîâûì îãíåì” 

(Âèäíî, òàê çàâåäåíî íàâåêè...); „ß òåïåðü ñêóïåå ñòàë â æåëàíüÿõ, æèçíü 

ìîÿ? èëü òû ïðèñíèëàñü ìíå? Ñëîâíî ÿ âåñåííåé ãóëêîé ðàíüþ Ïðîñêàêàë íà 

ðîçîâîì êîíå” (Íå æàëåþ, íå çîâó, íå ïëà÷ó...). Ïðè ýòîì ýñòåòè÷åñêèì ôîíîì 

äëÿ òàêèõ ðåàëèçàöèé, áåçóñëîâíî, ÿâëÿþòñÿ ñîîòâåòñòâóþùèå öâåòîîáðàçû, 

ñîîòíåñåííûå ñ ïðåäñòàâëåíèåì î äîðîãîé ñåðäöó ïîýòà ðóññêîé ïðèðîäå. 

Ñð.: „Çàêðóæèëàñü ëèñòâà çîëîòàÿ Â ðîçîâàòîé âîäå íà ïðóäó” (Çàêðóæèëàñü 

ëèñòâà çîëîòàÿ); „Ìèð îñèíàì, ÷òî, ðàñêèíóâ âåòâè, çàãëÿäåëèñü â ðîçîâóþ 

âîäü” (Ìû òåïåðü óõîäèì ïîíåìíîãó...); „Äàëåêî ñèÿþò ðîçîâûå ñòåïè, 

Øèðîêî ñèíååò òèõàÿ ðåêà” (ß èäó äîëèíîé...). 

Òðàíñôîðìàöèÿ äàííîãî ôðàãìåíòà åñåíèíñêîé ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìû, 

ðåïðåçåíòèðóþùåãî êîíöåïòóàëüíîå ïðîñòðàíñòâî êðàñíîãî öâåòîâîãî òîíà, 

ñ åå óíèêàëüíîé ýñòåòè÷åñêîé îðãàíèçàöèåé â óñëîâèÿ èíîé, ïîëüñêîé 

ÿçûêîâîé êóëüòóðû è ñîîòâåòñòâóþùèõ åé àêñèîëîãè÷åñêèõ ïðèîðèòåòîâ, 

ÿâëÿåòñÿ ñëîæíûì ïðîöåññîì, ïðåäïîëàãàþùèì ïðåæäå âñåãî ïîèñê ýêâèâàëåíòíûõ 

ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ. Àíàëèç èìåþùèõñÿ â íàøåì ðàñïîðÿæåíèè 

ïîëüñêèõ ïåðåâîäîâ 9 , ïîçâîëÿåò óñòàíîâèòü, ÷òî â êà÷åñòâå ýêâèâàëåíòíûõ 

â íèõ èñïîëüçóåòñÿ öåëûé ðÿä öâåòîîáîçíà÷åíèé, â îñíîâíîì ïðèíà- 

9 S. Jesienin, Poezje, prze³o¿y³ T. Nowak, Kraków 1984; idem, Poezje, wybór Z. Fedeckiego, 

Warszawa 1975.


183 

äëåæàùèõ ê ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêîé ïàðàäèãìe êðàñíîãî òîíà. Åå ÿäåðíûì 

êîìïîíåíòîì ÿâëÿåòñÿ ëåêñåìà czerwony, ãðóïïèðóþùàÿ âîêðóã ñåáÿ 

öâåòîâûå ëåêñåìû, ñîîòíåñåííûå ñ ðàçëè÷íûìè îòòåíêàìè êðàñíîãî òîíà 

è õàðàêòåðèçóþùèåñÿ ðàçëè÷íîé ñòèëåâîé è ãðàììàòè÷åñêîé ïðèíàäëåæíîñòüþ, 

ñðåäè íèõ: ró¿owy, ró¿any, ró¿owoœæ; purpurowy, purpura; szkar- 

³atny; amarantowy; krasny (kraœny); rudy, à òàêæå krwawy, krwawo, malinowy, 

makowy, rdzawy, p³omienisty ïðè ðåàëèçàöèè èõ öâåòîâîãî çíà÷åíèÿ. 

Ýêâèâàëåíòíîñòü äàííûõ ëåêñåì ëåêñåìàì ñî çíà÷åíèåì êðàñíîãî òîíà, 

ðåàëèçóþùèìñÿ â åñåíèíñêèõ ïîýòè÷åñêèõ òåêñòàõ, óñòàíàâëèâàåòñÿ 

â ñîîòâåòñòâèè ñ èõ ñèñòåìíîé çíà÷èìîñòüþ è ñïåöèôèêîé íîìèíèðóåìîãî 

èìè îòòåíêà êðàñíîãî òîíà. Ïîýòîìó âïîëíå ìîòèâèðîâàííî, ÷òî â 

ïîäàâëÿþùåì áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ â ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ â êà÷åñòâå 

ýêâèâàëåíòà ëåêñåìû-äîìèíàíòû êðàñíûé ðåàëèçóåòñÿ èìåþùàÿ òîò æå 

ñèñòåìíûé ñòàòóñ ëåêñåìà czerwony. Ñð.: „Êðàñíûé âå÷åð çà êóêàíîì 

ðàññòåëèë êóäðÿâûé áðåäåíü” (Äàëü ïîäåðíóëàñü òóìàíîì...) – „Nîñ ñzerwona 

zarzuci³a sieæ dziergan¹ nad sitowiem” (ïåð. Íîâàêà), „Òàì, ãäå 

êàïóñòíûå ãðÿäêè êðàñíîé âîäîé ïîëèâàåò âîñõîä” (Òàì, ãäå êàïóñòíûå 

ãðÿäêè...) – „Gdzie na kapusty zagony czerwon¹ wod¹ zachód p³ynie” (ïåð. 

Êàìåíñêîé), „Îêòÿáðü! Îêòÿáðü! Ìíå ñòðàøíî æàëü òå êðàñíûå öâåòû, ÷òî 

ïàëè” (Öâåòû) – „O paŸdzierniku! Mnie bardzo ¿al czerwonych kwiatów, które 

pad³y” (ïåð. Íîâàêà). 

Â ñèëó ñâîåé ñìûñëîâîé è êîííîòàòèâíîé çàäàííîñòè (ñïîñîáíîñòü 

ê èíäóöèðîâàíèþ â òåêñòå âûñîêîé èíòîíàöèè) â êà÷åñòâå ýêâèâàëåíòà 

ëåêñåìû êðàñíûé èñïîëüçóåòñÿ è ëåêñåìà purpurowy. Ñð.: „Î âåðþ, âåðþ, 

ñ÷àñòüå åñòü! Åùå è ñîëíöå íå ïîãàñëî. Çàðÿ ìîëèòâåííèêîì êðàñíûì 

Ïðîðî÷èò áëàãîñòíóþ âåñòü...” (Î âåðþ, âåðþ, ñ÷àñòüå åñòü!...) – „O, wierzê, 

wierzê, szczêœcie jest! Jeszcze i s³oñce nie sczernia³o. Z purpurowego zorza 

msza³u zaranna, prorokuje wieœæ” (ïåð. Íîâàêà); „È öåëóåò íà ðÿáèíîâîì 

êóñòó ßçâû êðàñíûå íåçðèìîìó Õðèñòó” (Îñåíü) – „I ca³uje krzak jarzêbiny 

rozchwiany – Niewidzialnego Chrysta purpurowe rany” (ïåð. Ëåâèíà). 

Â ïîñëåäíåì èç ïðèâåäåííûõ ïðèìåðîâ óïîòðåáëåíèå ëåêñåìû purpurowy 

ìîòèâèðîâàíî è òåì, ÷òî „â ïîëüñêîì íàðîäíîì ñîçíàíèè ñóùåñòâóåò 

óñòîé÷èâàÿ àññîöèàöèÿ ìåæäó îáðàçîì Õðèñòà è ïóðïóðíûì öâåòîì êàê 

öâåòîì åãî îäåæäû” 10 . 

Â êà÷åñòâå ýêâèâàëåíòà ðóññêîé ëåêñåìû êðàñíûé óäà÷íî, íà íàø 

âçãëÿä, èñïîëüçóåòñÿ ïîëüñêàÿ ëåêñåìà p³omienisty, èíäóöèðóþùàÿ íå 

10 A. Zarêba, Nazwy barw w dialektach i historii jêzyka polskiego, Wroc³aw 1954, s. 138.


òîëüêî öâåòîâîå, íî è îñîáî çíà÷èìîå äëÿ îáðàçíîé äèíàìèêè ñòèõîòâîðåíèÿ 

ñâåòîâîå âïå÷àòëåíèå. Ñð., ñëåäóþùèé åñåíèíñêèé òåêñò è åãî 

ïîëüñêèé âàðèàíò â ïåðåâîäå Íîâàêà: „Òó÷è ñ îæåðåáà Ðæóò, êàê ñòî êîáûë. 

Ïëåùåò íàäî ìíîþ Ïëàìÿ êðàñíûõ êðûë” (Òó÷è ñ îæåðåáà...) – „Chmury 

z oŸrebienia jak sto koby³ r¿¹. Ponade mn¹ skrzyd³a p³omieniste dr¿¹”. Îñîáîãî 

âíèìàíèÿ çàñëóæèâàåò è ïåðåâîä Ìîíãèðäà, ãäå ñ öåëüþ óñèëåíèÿ öâåòîâîé 

ÿðêîñòè ïðè ïåðåäà÷å òðåâîæíî-âçâîëíîâàííîé èíòîíàöèè â êà÷åñòâå 

ýêâèâàëåíòà ëåêñåìû êðàñíûé èñïîëüçóåòñÿ ëåêñåìà, âîñõîäÿùàÿ ê êîðíþ - 

krew-. Ñð., íàïðèìåð: „Â ñàäó ãîðèò êîñòåð ðÿáèíû êðàñíîé, Íî íèêîãî íå 

ìîæåò îí ñîãðåòü” (Îòãîâîðèëà ðîùà çîëîòàÿ...) – „Pali siê krwawo ¿agiew 

jarzêbiny, Ale nie parzy i ciep³a nie daje”. 

Ïî ñâîåé ýñòåòè÷åñêîé çíà÷èìîñòè è êîëè÷åñòâó ðåàëèçàöèé â åñåíèíñêèõ 

òåêñòàõ îñîáî âûäåëÿåòñÿ ëåêñåìà ðîçîâûé, â êà÷åñòâå ýêâèâàëåíòà 

êîòîðîé, êàê ïðàâèëî, ðåàëèçóåòñÿ ýòèìîëîãè÷åñêè ðîäñòâåííàÿ åé ëåêñåìa 

ró¿owy (èç ëàò. rosa, Ñë. Áðþêíåðà). Ñð.: „Ìèð îñèíàì, ÷òî, ðàñêèíóâ âåòâè, 

Çàãëÿäåëèñü â ðîçîâóþ âîäü” (Ìû òåïåðü óõîäèì ïîíåìíîãó...) – „Pokój 

osikom, one przecie patrz¹ w ró¿ow¹ topiel wód” (ïåð. Íîâàêà); „Ëüåòñÿ äíåé 

ìîèõ ðîçîâûé êóïîë...” (Ìîñêâà êàáàöêàÿ) – „Dni ró¿owa kopu³a sp³ywa” 

(ïåð. Ïîëëàêà). 

Äðóãèå âàðèàíòû ïåðåâîäà ðóññêîé ëåêñåìû ðîçîâûé â èññëåäîâàííûõ 

òåêñòàõ ôèêñèðóþòñÿ êðàéíå ðåäêî. Òàê, â îäíîì èç íèõ â êà÷åñòâå 

ýêâèâàëåíòà ðóññêîé ëåêñåìû ðîçîâûé âûñòóïàåò ïîëüñêàÿ ëåêñåìà kraœny, 

÷òî ïðè ó÷åòå ñïåöèôèêè îòðàæåííîãî â êîíòåêñòå öâåòîâîãî îùóùåíèÿ, 

õàðàêòåðèçóþùåãîñÿ âûñîêîé ñòåïåíüþ ÿðêîñòè è íàñûùåííîñòè, 

ïðåäñòàâëÿåòñÿ âïîëíå ìîòèâèðîâàííûì. Ñð.: „ßð÷å ðîçîâîé ðóáàõè Çîðè 

âåøíèå ãîðÿò” (Âå÷åð) – „Jaœniej od koszuli kraœnej p³onie zórz wiosennych 

pas” (ïåð. Íîâàêà). 

Íå âûçûâàåò ñîìíåíèé ïðàâîìåðíîñòü ðåàëèçàöèè â ïîëüñêèõ 

ïåðåâîäàõ ñåìàíòè÷åñêîé è ýñòåòè÷åñêîé ñïåöèôèêè ðóññêèõ ëåêñåì 

ìàëèíîâûé, ìàêîâûé ÷åðåç ýòèìîëîãè÷åñêè ðîäñòâåííûå ïîëüñêèå ëåêñåìû 

malinowy, makowy. Ñð.: „Î Ðóñü – ìàëèíîâîå ïîëå...” (Çàïåëè òåñàíûå 

äðîãè...) – „O, Rusi!, malinowe pole...” (ïåð. Íîâàêà); „Óâåäó òåáÿ ïîä 

ñêëîíû Âïëîòü äî ìàêîâîé çàðè” (Òåìíà íî÷åíüêà, íå ñïèòñÿ...) – „Przez 

pagórków niebosk³ony a¿ do zórz makowych wiód³” (ïåð. Íîâàêà). 

Îäíàêî, óñòàíàâëèâàÿ ñòåïåíü àäåêâàòíîñòè ïîëüñêèõ ïåðåâîäîâ 

îðèãèíàëüíûì åñåíèíñêèì òåêñòàì, ñëåäóåò èìåòü â âèäó, ÷òî ïðè 

ñîîòâåòñòâóþùåé òðàíñôîðìàöèè ÿçûêîâàÿ ñèñòåìà ïåðåâîäèìîãî ÿçûêà íå 

ìîæåò áûòü âîñïðîèçâåäåíà áåç ñóùåñòâåííîãî óùåðáà èëè èçìåíåíèÿ, ÷òî


185 

ïðåæäå âñåãî îáóñëîâëèâàåòñÿ ðàçëè÷èåì êîíöåïòóàëüíûõ ñôåð ÿçûêà 

è êóëüòóðû 11 . Ïîýòîìó åñòåñòâåííî, ÷òî ñïåöèôèêà ïåðåìåùåíèÿ ðàññìàòðèâàåìûõ 

åñåíèíñêèõ öâåòîîáðàçîâ â óñëîâèÿ èíîãî êîíöåïòóàëüíîãî 

ïðîñòðàíñòâà íå âñåãäà ñîîòâåòñòâóåò ýñòåòè÷åñêèì ïðèíöèïàì îðèãèíàëüíîãî 

òåêñòà. Òàê, ïî íàøåìó ìíåíèþ, î÷åâèäíûì òâîð÷åñêèì ïðîñ÷åòîì 

ïåðåâîä÷èêà ÿâëÿåòñÿ òðàíñôîðìàöèÿ ðîìàíòè÷åñêè ïðèïîäíÿòîãî, 

èñïîëíåííîãî íåæíîé ãðóñòè åñåíèíñêîãî ïîýòè÷åñêîãî îáðàçà ðîçîâîãî 

êîíÿ (ñòèõîòâîðåíèå Íå æàëåþ, íå çîâó, íå ïëà÷ó...) â ïîëüñêóþ ÿçûêîâóþ 

ñèñòåìó ÷åðåç ÿâíî íå ñîîòâåòñòâóþùèé îðèãèíàëó îáðàç, âûðàæåííûé 

ñëîâîñî÷åòàíèåì „czerwon¹ koby³¹” (Ñð.: „Przecwa³owa³ czerwon¹ koby³¹”, 

ïåð. Íîâàêà), ãäå îäèíàêîâî íåïðèåìëåìû êàê îïðåäåëÿåìîå, òàê è îïðåäåëÿþùåå. 

Â ðÿäå ñëó÷àåâ íåìîòèâèðîâàííûì ïðåäñòàâëÿåòñÿ ïîèñê ýêâèâàëåíòîâ 

ñîîòâåòñòâóþùèõ ýêâèâàëåíòîâ â ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêèõ ïàðàäèãìàõ èíîé 

öâåòîâîé îðèåíòàöèè. Ñðàâíèì, íàïðèìåð, ãëóáîêî ïîýòè÷íûé, êàê áû 

ïðîíèçàííûé äóõîì ñâîåãî âðåìåíè, âûçûâàþùèé àññîöèàöèè ñ êàðòèíîé 

Ïåòðîâà-Âîäêèíà Êóïàíüå êðàñíîãî êîíÿ – îáðàç åñåíèíñêîãî êðàñíîãðèâîãî 

æåðåáåíêà, áåçóñïåøíî ñòðåìÿùåãîñÿ äîãíàòü ïîåçä (Ñîðîêîóñò), 

è ìàëî óáåäèòåëüíûé åãî ýêâèâàëåíò – „bu³anogrzywy Ÿrebaczek” [áóëàíîãðèâûé 

æåðåáåíîê – Ð.À, Ñ.Á.], èëè èñïîëíåííûé òðåâîæíîãî, äàæå 

òðàãè÷åñêîãî çâó÷àíèÿ îáðàç çàðè – „êðàñíîøåðñòíîé âåðáëþäèöû” 

(Ïóãà÷åâ) è óïîòðåáëåííûé â êà÷åñòâå åãî ýêâèâàëåíòà â ïåðåâîäå 

Áðîíåâñêîãî îáðàç çàðè – „wielb³¹dzicy gniadej”. È â ïåðâîì, è âî âòîðîì 

ñëó÷àå ïóòåì èçìåíåíèÿ ñîñòàâà ñëîæíûõ ëåêñåì èñ÷åçàåò îùóùåíèå 

êðàñíîãî öâåòà, âñëåäñòâèå ÷åãî çàìåòíî íåéòðàëèçóåòñÿ è îáóñëîâëåííîå 

èì âçâîëíîâàííî-òðåâîæíîå çâó÷àíèå ñîîòâåòñòâóþùèõ ïîýòè÷åñêèõ 

êîíòåêñòîâ. 

Îïðåäåëåííûå òðóäíîñòè âûçûâàåò ïåðåâîä íà ïîëüñêèé ÿçûê ëåêñåìû 

áàãðÿíûé, õîòÿ, íà ïåðâûé âçãëÿä, ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî åå áåçóñëîâíûìè 

ýêâèâàëåíòàìè ÿâëÿþòñÿ ëåêñåìû purpurowy è szkar³atny (ñð. èõ 

îòðàæåííîñòü â ðóññêî-ïîëüñêîì è ïîëüñêî-ðóññêîì ñëîâàðÿõ: áàãðÿíûé 

‘purpurowy, szkar³atny’, SRP; purpurowy ‘ïóðïóðíûé, ïóðïóðîâûé, 

áàãðÿíûé, áàãðîâûé’; szkar³atny ‘ÿðêî-êðàñíûé, ïóðïóðíûé’, ÁÏÑ). Îäíàêî, 

óñòàíàâëèâàÿ äàííûå ñìûñëîâûå ïàðàëëåëè, íåîáõîäèìî ó÷èòûâàòü, ÷òî 

â ñîîòâåòñòâèè ñ èçâåñòíûìè ïóøêèíñêèìè íîâàöèÿìè (ñð.: „...â áàãðåö 

11 Ñì.: G. Ojcewicz, O przek³adalnoœci–nieprzek³adalnoœci tekstu artystycznego uwag parê, 

[w:] Z badañ nad jêzykiem i wspó³czesn¹ literatur¹ rosyjsk¹, Olsztyn 1990, s. 163–172.


è çîëîòî îäåòûå ëåñà”, Ðîíÿåò ëåñ áàãðÿíûé ñâîé óáîð...) â ðóññêîì ÿçûêå 

ïîÿâèëàñü òåíäåíöèÿ ê îñîáîé çàêðåïëåííîñòè ëåêñåìû áàãðÿíûé çà çîíîé 

„îñåíü”, ÷òî îáóñëîâëèâàåò ðåàëèçàöèþ ïî îòíîøåíèþ ê åå ñåìàíòè÷åñêîé 

ñòðóêòóðå íå òîëüêî êîííîòàòèâíûõ ïðèçíàêîâ „íàðÿäíûé”, „ïðàçäíè÷íûé”, 

„òîðæåñòâåííûé”, îäèíàêîâî ñâîéñòâåííûõ è ïîëüñêèì ýêâèâàëåíòàì 

äàííîé ëåêñåìû, íî è êîííîòàòîâ „ïå÷àëüíûé”, „òîñêëèâûé”, 

âåðîÿòíîñòü ðåàëèçàöèè êîòîðûõ ïî îòíîøåíèþ ê ëåêñåìàì purpurowy, 

szkar³atny êðàéíå íèçêà (ïî äàííûì ýêñïåðèìåíòà, ñîîòâåòñòâåííî 2% 

è 0,5% 12 ). 

Áîëåå ñëîæíûå ïðîáëåìû âîçíèêàþò ó ïåðåâîä÷èêà, åñëè â òåêñòå 

îðèãèíàëà ðåàëèçóþòñÿ ëåêñåìû, êîòîðûå, â ñèëó óíèêàëüíîñòè èõ ñåìàíòè÷åñêèõ 

ñòðóêòóð, äîëæíû áûòü îòíåñåíû ê ðàçðÿäó áåçýêâèâàëåíòíîé 

ëåêñèêè. È ýòî ïðåæäå âñåãî îòíîñèòñÿ ê ëåêñåìå àëûé, êîòîðàÿ, áóäó÷è 

çàèìñòâîâàíà èç òþðêñêîé ÿçûêîâîé ñèñòåìû (òàòàðñê. àë –‘ÿðêî-êðàñíûé, 

ñâåòëî-êðàñíûé’, Ñë. Øàíñêîãî), „äîâîëüíî ñêîðî ñòàëà äîñòîÿíèåì ðóññêîé 

êóëüòóðû, âûðàçèòåëåì ñóùíîñòè ðóññêîãî ìåíòàëèòåòà” 13 , ÷òî 

îáóñëîâëèâàåò îðãàíè÷íîñòü åå ðåàëèçàöèè â ïðîèçâåäåíèÿõ ðóññêîãî 

ôîëüêëîðà. Èìåííî ïîýòîìó âñå ïîëüñêèå ïåðåâîäû ñîîòâåòñòâóþùèõ 

åñåíèíñêèõ òåêñòîâ ïðåäñòàâëÿþòñÿ íàì íåäîñòàòî÷íî óáåäèòåëüíûìè. 

Ê èõ ÷èñëó, íàïðèìåð, îòíîñèòñÿ âûïîëíåííûé Ìîíãèðäîì ïåðåâîä ñòèõîòâîðåíèÿ 

Âûòêàëñÿ íà îçåðå àëûé ñâåò çàðè..., ãäå â êà÷åñòâå ýêâèâàëåíòà 

ëåêñåìû àëûé óïîòðåáëåíà ïîëüñêàÿ ëåêñåìà amarantowy, ïðîòèâîïîñòàâëåííàÿ 

ðóññêîé ëåêñåìå êàê ñòèëèñòè÷åñêè (ÿâëÿåòñÿ ñðåäñòâîì 

ïîýòè÷åñêîé êíèæíîé ðå÷è), òàê è ñåìàíòè÷åñêè (ñð.: amarantowy – ‘czerwony 

z odcieniem fioletowym’, MSP). 

Îäíàêî îòìå÷åííûå âûøå èçäåðæêè ïîëüñêèõ ïåðåâîäîâ íå ÿâëÿþòñÿ 

ãëàâíûì ôàêòîðîì ïðè îöåíêå èõ àäåêâàòíîñòè îðèãèíàëüíûì åñåíèíñêèì 

òåêñòàì. Ñóòü ïðîáëåìû, íà íàø âçãëÿä, ñîñòîèò â òîì, ÷òî ïðè ïåðåâîäå 

ñîîòâåòñòâóþùèõ òåêñòîâ ñ ðóññêîãî ÿçûêà íà ïîëüñêèé îêàçàëàñü 

íàðóøåííîé ñòðóêòóðà àâòîðñêîé ýñòåòè÷åñêîé ïàðàäèãìû. Äåéñòâèòåëüíî, 

åñëè â èñõîäíîé ïîýòè÷åñêîé ñèñòåìå öâåòîîáðàçû „àëûå çîðè”, „àëûé ñâåò 

çàðè”, „àëûå ãóáû”, ðóìÿíåö, íàïîìèíàþùèé „àëûé ñîê ÿãîäû”, „àëûå 

ðèçû Ñïàñà”, îáîáùåííûå áåñêîíå÷íî áëèçêèì äëÿ Åñåíèíà îáðàçîì 

12 Äàííûé ýêñïåðèìåíò áûë ïðîâåäåí íà êàôåäðå èñòîðèè ðóññêîãî ÿçûêà 

Êàëèíèíãðàäñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà, åãî èíôîðìàíòàìè áûëè ñòóäåíòû 

Âàðìèíñêî-Ìàçóðñêîãî óíèâåðñèòåòà (ã. Îëüøòûí, Ïîëüøà). 

13 Ð.Â. Àëèìïèåâà, Ýòíîêóëüòóðíûé êîìïîíåíò òåêñòà..., ñ. 6.


187 

ðàçìåòàâøåé ñâîé „àë íàðÿä” Ðóñè, – ñîñòàâëÿþò åäèíóþ, óíèêàëüíóþ 

ïàðàäèãìó, ðåàëèçóþùóþñÿ â ñòðóêòóðíî-çíà÷èìîé äëÿ ïîýòà ïðîòèâîïîñòàâëåííîñòè 

öâåòîîáðàçàì, êîíñòðóèðóåìûì ïðè ïîñðåäñòâå ëåêñåìû 

êðàñíûé (ñð.: „êðàñíàÿ âå÷åðíÿÿ çàðÿ”, „êðàñíûé âå÷åð”, ïðèãâîæäåííûå 

ê äðåâó „êðàñíûå óñòà”, „êðàñíûå ðàíû” Õðèñòà è äð.), òî â ñîîòâåòñòâóþùèõ 

ïîëüñêèõ ïåðåâîäàõ äàííàÿ ïàðàäèãìà òåðÿåò ñâîþ öåëîñòíîñòü, ðàñïàäàÿñü íà 

îòäåëüíûå ôðàãìåíòû. Â ðåçóëüòàòå „àëûé ñâåò çàðè” òðàíñôîðìèðóåòñÿ 

â âûòêàííûé çàêàòîì ñîëíöà „wzór amarantowy”, à „àëûå çîðè”, íà êîòîðûå 

ìîëèòñÿ ëèðè÷åñêèé ãåðîé, èëè íåæíûé ðóìÿíåö, ïåðåäàííûé ÷åðåç íàãëÿäíî- 

÷óâñòâåííûé îáðàç àëîãî ñîêà ÿãîäû, íîìèíèðóþòñÿ ïîñðåäñòâîì ëåêñåìû 

czerwony. 

Óñòàíàâëèâàÿ ñòåïåíü àäåêâàòíîñòè ñåìàíòè÷åñêè ñîîòíåñåííûõ ëåêñåì, 

ïðèíàäëåæàùèõ äâóì ðàçëè÷íûì (ïóñòü áëèçêîðîäñòâåííûì) ÿçûêîâûì 

ñèñòåìàì, íåîáõîäèìî ïðåæäå âñåãî èñõîäèòü èç òîãî, ÷òî ýòè ñèñòåìû, 

â ñóùíîñòè, íåñîèçìåðèìû, êàê íåñîèçìåðèìû è ñåìàíòè÷åñêèå ñòðóêòóðû 

ëåêñè÷åñêèõ åäèíèö èõ ñîñòàâëÿþùèõ, ãäå êàæäàÿ åäèíèöà ïðèîáðåòàåò 

ýñòåòè÷åñêîå çâó÷àíèå â ñîîòâåòñòâèè ñî ñïåöèôèêîé ïîðîæäàþùåé åå 

ÿçûêîâîé êóëüòóðû. È ýòî, áåçóñëîâíî, äîëæåí ó÷èòûâàòü ïåðåâîä÷èê â ñâîåé 

ñëîæíîé òâîð÷åñêîé ðàáîòå, îïðåäåëÿåìîé ñòðåìëåíèåì ê ñáëèæåíèþ íå 

ñëîâ, à ìèðîâ, îòðàæåíèåì êîòîðûõ îíè – ýòè ñëîâà – ÿâëÿþòñÿ. 

Ñïèñîê ñîêðàùåíèé 

ÁÀÑ – Ñëîâàðü ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà, Ìîñêâà – 

– Ëåíèíãðàä 1948–1965. 

ÁÏÑ – Áîëüøîé ïîëüñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, ïîä ðåä. Ä. Ãåññåíà, Ð. Ñòûïóëû, 

Ìîñêâà – Âàðøàâà 1980. 

ÁÒÑ – Áîëüøîé òîëêîâûé ñëîâàðü ðóññêîãî ÿçûêà, ïîä ðåä. À.Ñ. Êóçíåöîâà, 

Ìîñêâà 1998. 

MSP – Ma³y s³ownik jêzyka polskiego, pod. red. S. Skorupki, Warszawa 1972. 

SRP – Podrêczny s³ownik rosyjsko-polski, pod red. J. Dworeckiego, Warszawa 1980. 

Cë. Áðþêíåðà – A. Brückner, S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, Warszawa 1977. 

Ñë. Äàëÿ – Â.È. Äàëü, Òîëêîâûé ñëîâàðü æèâîãî âåëèêîðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1991. 

Ñë. Øàíñêîãî – È.Ì. Øàíñêèé, È.Â. Èâàíîâ, Êðàòêèé ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü ðóññêîãî 

ÿçûêà, Ìîñêâà 1971.


Streszczenie 

Specyfika przekodowania paradygmatu oznaczeñ kolorów z liryki Sergiusza Jesienina 

do systemu jêzyka polskiego 

Autorki artyku³u na materiale tekstów poetyckich Sergiusza Jesienina okreœli³y specyfikê 

przek³adu jednego z paradygmatów leksykalno-semantycznych jako czêœci autorskiej struktury 

poetyckiej. Stwierdzi³y, i¿ przekodowania wymaga polska przestrzeñ jêzykowa ukszta³towana pod 

wp³ywem innych tradycji kulturowych i komunikatywnych. W artykule okreœlono sk³adniki paradygmatu. 

Zachowanie ich ca³kowitej w³aœciwoœci decyduje o adekwatnoœci przek³adu literackiego. 

Summary 

Specific pecularities of decoding lexico-colour paradigm in Polish 

(based on the texts by Sergey Yesenin) 

In the article, basing the poetic texts by S. Yesenin and their Polish translations, specific 

pecularities of decoding one of the lexico-semantic paradigms as a component part of the author’s 

poetic structure in the process of its translation into a language conceptual space formed by some 

other communicative and cultural traditions are disclosed. The key components of the paradigm 

are stated; the preservation of their systemic pecularity stipulates the adeguate artistic translation.

UWM w Olsztynie Ìîäàëüíûå ñðåäñòâà ýêñïëèêàöèè „ìûñëè Acta ñåìåéíîé”... Polono-Ruthenica XII, 2007 189 

ISSN 1427-549X 

Swiet³ana Waulina, Irina Ostrowierchaja 

Kaliningrad 

Ìîäàëüíûå ñðåäñòâà ýêñïëèêàöèè „ìûñëè ñåìåéíîé” 

â ðîìàíå Ëüâà Òîëñòîãî Àííà Êàðåíèíà 

Òâîð÷åñêèé çàìûñåë àâòîðà ïðîèçâåäåíèÿ, õàðàêòåð îòîáðàæàåìîé 

äåéñòâèòåëüíîñòè, èíäèâèäóàëüíî-àâòîðñêèå ìèðîâîççðåí÷åñêèå óñòàíîâêè, 

îñîáåííîñòè õóäîæåñòâåííîãî ìûøëåíèÿ àâòîðà òåêñòà, à òàêæå îñîçíàííîå 

èëè íåîñîçíàííîå îòíîøåíèå ê ÿçûêó, åãî ïîòåíöèàëó, íîðìàì îïðåäåëÿþò 

ïðèíöèïû îòáîðà ÿçûêîâûõ åäèíèö è îðãàíèçàöèè ðå÷åâîé ñòðóêòóðû 

ëèòåðàòóðíî-õóäîæåñòâåííîãî ïðîèçâåäåíèÿ. Óïîòðåáëåíèå ÿçûêîâûõ 

ñðåäñòâ â òåêñòå: ôîíåòè÷åñêèõ, ãðàììàòè÷åñêèõ (ìîðôîëîãè÷åñêèõ 

è ñèíòàêñè÷åñêèõ), ëåêñè÷åñêèõ – ïîëíîñòüþ çàâèñèò îò âîëè àâòîðà, åãî 

èíäèâèäóàëüíîãî ñòèëÿ 1 . Äëÿ ñîâðåìåííîãî ýòàïà ðàçâèòèÿ ôèëîëîãè÷åñêîé 

íàóêè, ïî ìåòêîìó âûðàæåíèþ Íèêîëàÿ Øàíñêîãî, õàðàêòåðåí àíàëèç 

ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ „ïîä ëèíãâèñòè÷åñêèì ìèêðîñêîïîì” 2 ñ öåëüþ âûÿâëåíèÿ 

èõ ðîëè è ôóíêöèé â èäåéíî-òåìàòè÷åñêîì ñîäåðæàíèè òåêñòà. Ñëîâî 

â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå „îáëàäàåò íàèáîëüøåé ñòðóêòóðíîé, êîíñòðóêòèâíîé, 

ñìûñëîíàêîïèòåëüíîé è êóìóëÿòèâíîé ñèëîé” 3 , „â ñëîâå 

îáúåêòèâèðóåòñÿ öåííîñòíàÿ ìûñëü ïèñàòåëÿ î åãî ìèðå, åãî ÷óâñòâà, 

îöåíêè” 4 . „Â ëþáîì õóäîæåñòâåííîì ïðîèçâåäåíèè áîëüøîãî ïèñàòåëÿ, — 

îòìå÷àë Ðóáåí Áóäàãîâ, — âàæíî è ÷òî îí õî÷åò âûðàçèòü, è êàê îí õî÷åò 

âûðàçèòü” 5 . Òâîð÷åñòâî âåëèêîãî ðóññêîãî íàöèîíàëüíîãî ïèñàòåëÿ Ëüâà 

Òîëñòîãî ïîêàçàòåëüíî â ïëàíå èçîáðàæåíèÿ ëè÷íîñòè, åå äóõîâíîãî ìèðà. 

Ñâîåîáðàçèå èäèîñòèëÿ ïèñàòåëÿ, êàê èçâåñòíî, ñîñòîèò â òîì, ÷òî îí äàåò 

ñâîþ îöåíêó èçîáðàæàåìîìó ñ òî÷êè çðåíèÿ ñîîòâåòñòâèÿ — íåñîîòâåòñòâèÿ 

1 Ñì., íàïðèìåð: Ë.Ã. Áàáåíêî, È.Å. Âàñèëüåâ, Þ.Â. Êàçàðèí, Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç 

õóäîæåñòâåííîãî òåêñòà, Åêàòåðèíáóðã 2000. 

2 Í.Ì. Øàíñêèé, Õóäîæåñòâåííûé òåêñò ïîä ëèíãâèñòè÷åñêèì ìèêðîñêîïîì, Ìîñêâà 

1986. 3 Ë.Ã. Áàáåíêî, È.Å. Âàñèëüåâ, Þ.Â. Êàçàðèí, op. cit., ñ. 325. 

4 Ä.Ì. Ïîöåïíÿ, Îáðàç ìèðà â ñëîâå ïèñàòåëÿ, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 1995, ñ. 69. 

5 Ð.À. Áóäàãîâ, Ïèñàòåëè î ÿçûêå è ÿçûê ïèñàòåëåé, Ìîñêâà 2001, ñ. 334.

190 Swiet³ana Waulina, Irina Ostrowierchaja 

åãî ïðåäñòàâëåíèÿì îá èäåàëå. Ðîìàí Àííà Êàðåíèíà îñîáî çíà÷èì â ïëàíå 

âûÿâëåíèÿ âçãëÿäîâ Òîëñòîãî íà èäåàë ñåìåéíîé æèçíè, â ïëàíå ïîêàçà 

ãóáèòåëüíûõ äëÿ ñåìåéíîãî ñ÷àñòüÿ ñèë, â ïëàíå âûðàæåíèÿ öåííîñòíûõ 

àñïåêòîâ æèçíè ÷åëîâåêà. Óêàçàííûå àñïåêòû æèçíè ÷åëîâåêà, åãî âèäåíèå 

ñåìåéíîãî ñ÷àñòüÿ è íåñ÷àñòüÿ â íåìàëîé ñòåïåíè ðåàëèçóþòñÿ â ðîìàíå 

Àííà Êàðåíèíà ÷åðåç ìîäàëüíûå ñðåäñòâà, íàäåëåííûå ñïîñîáíîñòüþ 

âûðàæàòü òàêèå âàæíûå æèçíåííûå ïðåäñòàâëåíèÿ ëèòåðàòóðíûõ ãåðîåâ, êàê 

„ìîãó”, „õî÷ó”, „äîëæåí”, „ìîãó è õî÷ó”, „ìîãó è äîëæåí”, „è ìîãó, è õî÷ó, 

è äîëæåí”. 

Òîëñòîé, êàê îòìå÷àåò Ðîçà Àëèìïèåâà, ïîêàçûâàåò „ñ îäíîé ñòîðîíû, 

ñåìüþ, ëþáîâü, äîëã, ñ äðóãîé, — íå ðàçëè÷àþùóþ ãðàíèö ìåæäó äîáðîì 

è çëîì ñòðàñòü, êîíöåíòðèðóþùóþ â ñåáå çàðÿä îãðîìíîé ðàçðóøèòåëüíîé 

ñèëû, ñìåòàþùåé âñå íà ñâîåì ïóòè” 6 . È íîñèòåëåì ýòîé ðàçðóøèòåëüíîé 

ñèëû ÿâëÿåòñÿ ïðåæäå âñåãî ãëàâíàÿ ãåðîèíÿ ðîìàíà — Àííà Êàðåíèíà. 

Öåëüþ äàííîé ñòàòüè ÿâëÿåòñÿ óñòàíîâëåíèå ôóíêöèîíàëüíîé ðîëè 

ýêñïëèêàòîðîâ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè â ðàñêðûòèè ñâÿçàííûõ 

ñ „ìûñëüþ ñåìåéíîé” âçãëÿäîâ Àííû Êàðåíèíîé, òðàãè÷åñêè äåéñòâóþùèõ 

êàê íà îêðóæàþùèõ åå ëþäåé, òàê è íà ñåáÿ ñàìó. Âûÿâëåíèå òåêñòîâîé 

çíà÷èìîñòè ýêñïëèêàòîðîâ ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè ïðèìåíèòåëüíî 

ê îáðàçó Àííû Êàðåíèíîé ðàññìàòðèâàåòñÿ íàìè ÷åðåç îòíîøåíèå 

Àííû ê ìóæó, ê Âðîíñêîìó, ê äåòÿì. 

Îòíîøåíèå Àííû ê ìóæó. Ñ ïîìîùüþ ãëàãîëà ñîçíàòü, èìïëèöèòíî 

âûðàæàþùåãî èíâàðèàíòíóþ èíòðàñóáúåêòíóþ âîçìîæíîñòü, Òîëñòîé 

ïîêàçûâàåò, ÷òî èñõîäíûìè ïîçèöèÿìè ñåìåéíîãî ñîþçà Àííû è Êàðåíèíà 

ÿâëÿþòñÿ ïðèòâîðñòâî è îòñóòñòâèå ëþáâè. Ïðè÷åì èñïîëüçîâàíèå ïðè 

ãëàãîëå ñîçíàòü ýìîöèîíàëüíî-îöåíî÷íûõ íàðå÷èé ÿñíî è áîëüíî, 

ñëóæàùèõ êîíòåêñòíûìè äåòåðìèíàòîðàìè îáîçíà÷åííîé ìîäàëüíîé 

ñåìàíòèêè, ïîçâîëÿåò Òîëñòîìó íàèáîëåå àäåêâàòíî ïåðåäàòü ïîëíîòó 

îùóùåíèÿ Àííîé ñâÿçûâàþùåé åå è ìóæà ëæè. Ñð.: „×óâñòâî òî áûëî 

äàâíèøíåå, çíàêîìîå ÷óâñòâî, ïîõîæåå íà ñîñòîÿíèå ïðèòâîðñòâà, êîòîðîå 

îíà èñïûòûâàëà â îòíîøåíèÿõ ê ìóæó; íî ïðåæäå îíà íå çàìå÷àëà ýòîãî 

÷óâñòâà, òåïåðü îíà ÿñíî è áîëüíî ñîçíàëà åãî” (117) 7 . 

6 Ð.Â. Àëèìïèåâà, Êîíöåïòû „ñåìüÿ”, „ëþáîâü”, „äîëã” â ðîìàíå Ë.Í. Òîëñòîãî „Àííà 

Êàðåíèíà”, [â:] Lew To³stoj i kultury s³owiañskie. Polsko-wschodnios³owiañskie dziedzictwo kulturowe, 

Olsztyn 2005, s. 193. 

7 Çäåñü è äàëåå â ñêîáêàõ óêàçûâàåòñÿ ñòðàíèöà òåêñòà ðîìàíà Àííà Êàðåíèíà, íà 

êîòîðîé çàôèêñèðîâàí ïðèâîäèìûé ïðèìåð.

Ìîäàëüíûå ñðåäñòâà ýêñïëèêàöèè „ìûñëè ñåìåéíîé”... 

191 

Íà ñïîñîáíîñòü Àííû ñîõðàíÿòü ëîæü, íàèáîëåå ÿðêî ïðîÿâèâøóþñÿ 

â ñöåíå îáúÿñíåíèÿ Àííû ñ Êàðåíèíûì ïîñëå åå ôðèâîëüíîãî ïîâåäåíèÿ 

â ñàëîíå ó Áåòñè, âûçâàâøåãî íåãàòèâíîå ìíåíèå ñâåòà, óêàçûâàåò 

îòðèöàòåëüíîå ìåñòîèìåíèå íå÷åãî, àêòóàëèçèðóþùåå ÷àñòíîå çíà÷åíèå 

ýêñòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) èìåòü âîçìîæíîñòü âûïîëíèòü 

äåéñòâèå (â ñâÿçè ñ íàëè÷èåì îáúåêòèâíûõ îáñòîÿòåëüñòâ)’, à òàêæå 

ðåàëèçóþùèé èíâàðèàíòíóþ èíòðàñóáúåêòíóþ âîçìîæíîñòü òðîéíîé 

äèñòàíòíûé ïîâòîð ãëàãîëà (íå) ïîíèìàòü. Ñð.: „Ðåøèòåëüíî íè÷åãî íå 

ïîíèìàþ [...]. Íè÷åãî íå ïîíèìàþ. Àõ, áîæå ìîé, è êàê ìíå íà áåäó ñïàòü 

õî÷åòñÿ!” (164); „Àëåêñåé Àëåêñàíäðîâè÷, ïðàâî, ÿ íå ïîíèìàþ, – ñêàçàëà 

îíà. Îïðåäåëè, ÷òî òû íàõîäèøü...” (164); „Ìíå íå÷åãî ãîâîðèòü. Äà è... – 

âäðóã áûñòðî ñêàçàëà îíà, ñ òðóäîì óäåðæèâàÿ óëûáêó, – ïðàâî, ïîðà ñïàòü” 

(165). 

Ïîëèñåìàíòè÷íûé ìîäèôèêàòîð ìî÷ü è ðåïðåçåíòèðóþùèé ìîäàëüíîå 

çíà÷åíèå èíòðà-ýêñòðàñóáúåêòíîé êîìáèíàòîðíîñòè ìîäèôèêàòîð óñïåòü 

ðàñêðûâàþò ýâîëþöèþ ÷óâñòâ Àííû ê ìóæó, çàêëþ÷àþùóþñÿ â ïåðåõîäå îò 

ïðèòâîðñòâà ê íåíàâèñòè, ñòðàõó, ðàçäðàæåíèþ è ôèçè÷åñêîìó 

îòâðàùåíèþ. Ñð.: „ß ñëóøàþ âàñ [Êàðåíèíà – Ñ.Â., È.Î.] è äóìàþ î íåì 

[î Âðîíñêîì – Ñ.Â., È.Î.]. ß ëþáëþ åãî, ÿ åãî ëþáîâíèöà, ÿ íå ìîãó 

ïåðåíîñèòü, ÿ áîþñü, ÿ íåíàâèæó âàñ...” (235–236); „Àííà áîÿëàñü åãî 

[Êàðåíèíà – Ñ.Â., È.Î.], òÿãîòèëàñü èì è íå ìîãëà ñìîòðåòü åìó ïðÿìî 

â ãëàçà” [462–463]; „Äà óæ ÿ ñêàçàëà, òàê ÷òî æå ïîâòîðÿòü? – âäðóã 

ïåðåáèëà åãî Àííà ñ ðàçäðàæåíèåì, êîòîðîå îíà íå óñïåëà óäåðæàòü” 

(467); „Îíà òðåâîæíî èãðàëà êèñòÿìè õàëàòà, âçãëÿäûâàÿ íà íåãî ñ òåì 

ìó÷èòåëüíûì ÷óâñòâîì ôèçè÷åñêîãî îòâðàùåíèÿ ê íåìó, çà êîòîðîå îíà 

óïðåêàëà ñåáÿ, íî êîòîðîãî íå ìîãëà ïðåîäîëåòü” (468); „ß íåíàâèæó åãî çà 

åãî äîáðîäåòåëü. ß íå ìîãó æèòü ñ íèì. Òû ïîéìè, åãî âèä ôèçè÷åñêè 

äåéñòâóåò íà ìåíÿ, ÿ âûõîæó èç ñåáÿ. ß íå ìîãó, íå ìîãó æèòü ñ íèì” (470). 

Òî, ÷òî Àííà, ÷óäîì âûæèâøàÿ ïîñëå ðîäèëüíîé ãîðÿ÷êè, ïðîùåííàÿ 

Êàðåíèíûì è ïîëó÷èâøàÿ îò íåãî îñâîáîæäåíèå, âñïîìèíàåò î ÷óâñòâå 

äîëãà ïåðåä ìóæåì, Òîëñòîé ïåðåäàåò ñ ïîìîùüþ ìîäèôèêàòîðîâ ìî÷ü 

è õîòåòü, ðåàëèçóþùèõ ñåìàíòè÷åñêóþ ñðàùåííîñòü ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü 

+ íåîáõîäèìîñòü’, à òàêæå ïîñðåäñòâîì ãëàãîëà ñòðàäàòü, 

èìïëèöèòíî àêòóàëèçèðóþùåãî óêàçàííóþ ñåìàíòèêó. Ñð.: „Ñòèâà ãîâîðèò, 

÷òî îí [ìóæ Àííû – Ñ.Â., È.Î.] íà âñå ñîãëàñåí, íî ÿ íå ìîãó ïðèíÿòü åãî 

âåëèêîäóøèå...” (480); „ß íåèçáåæíî ñäåëàëà íåñ÷àñòèå ýòîãî ÷åëîâåêà, – 

äóìàëà îíà, – íî ÿ íå õî÷ó ïîëüçîâàòüñÿ ýòèì íåñ÷àñòèåì; ÿ òîæå ñòðàäàþ 

è áóäó ñòðàäàòü: ÿ ëèøàþñü òîãî, ÷åì ÿ áîëåå âñåãî äîðîæèëà, – ÿ ëèøàþñü


÷åñòíîãî èìåíè è ñûíà. ß ñäåëàëà äóðíî è ïîòîìó íå õî÷ó ñ÷àñòèÿ, íå õî÷ó 

ðàçâîäà è áóäó ñòðàäàòü ïîçîðîì è ðàçëóêîé ñ ñûíîì” (510). 

Âóàëèðîâàííîñòü ïðåäñòàâëåíèÿ ãëàãîëàìè ìî÷ü, õîòåòü, ñòðàäàòü ñåìû 

„äîëã” ñâèäåòåëüñòâóåò, íà íàø âçãëÿä, î âóàëèðîâàííîñòè îñîçíàíèÿ 

Àííîé ñâîåãî äîëãà ïåðåä ìóæåì. Ãëàãîëüíàÿ ñëîâîôîðìà íå ñòðàäàòü, 

âûñòóïàþùàÿ â îïïîçèöèè ê îáîçíà÷åííûì ñðåäñòâàì è èìïëèöèòíî 

àêòóàëèçèðóþùàÿ çíà÷åíèå ‘íå áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü äåéñòâèå’, 

ïîä÷åðêèâàåò ôàëüøèâîñòü îùóùåíèÿ Àííîé ÷óâñòâà äîëãà ïåðåä 

Êàðåíèíûì. Ñð.: „Íî, êàê íè èñêðåííî õîòåëà Àííà ñòðàäàòü, îíà íå 

ñòðàäàëà” (510). 

Îòíîøåíèå Àííû ê Âðîíñêîìó. Èñïîëüçóÿ ãëàãîëû ìî÷ü è çàáûâàòü, 

âûðàæàþùèå ÷àñòíîå çíà÷åíèå èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) áûòü 

â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü äåéñòâèå’, à òàêæå ãëàãîë óñïåòü, àêòóàëèçèðóþùèé 

âíóòðèïîëåâîå ñîâìåùåííîå çíà÷åíèå èíòðà-ýêñòðàñóáúåêòíîé 

êîìáèíàòîðíîñòè, Òîëñòîé ïîêàçûâàåò, ÷òî Àííà èñïûòûâàåò ê Âðîíñêîìó 

âñåïîãëîùàþùóþ, ëèøàþùóþ ðàçóìà ñòðàñòü, à íå ëþáîâü â ñîçèäàòåëüíîì 

ñìûñëå ýòîãî ñëîâà. Ñð.: „Ñòðàñòü, ñâÿçûâàâøàÿ èõ, áûëà òàê 

ñèëüíà, ÷òî îíè îáà çàáûâàëè îáî âñåì äðóãîì, êðîìå ñâîåé ëþáâè” (204); 

„Àííà ãîòîâèëàñü ê ýòîìó ñâèäàíüþ, äóìàëà î òîì, ÷òî îíà ñêàæåò åìó, íî 

îíà íè÷åãî èç ýòîãî íå óñïåëà ñêàçàòü: åãî ñòðàñòü îõâàòèëà åå. [...] Åãî 

÷óâñòâî ñîîáùèëîñü åé. Ãóáû åå äðîæàëè òàê, ÷òî äîëãî îíà íå ìîãëà 

íè÷åãî ãîâîðèòü” (479). 

Ýêñïëèêàòîðû ìîäàëüíîãî çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè „ñèãíàëèçèðóþò” 

òàêæå î òîì, ÷òî ñòðàñòü, ñóùåñòâóþùàÿ ìåæäó Àííîé è Âðîíñêèì, íå 

ïîäêðåïëåíà âçàèìîïîíèìàíèåì. Òàê, íàïðèìåð, óæå â ñöåíàõ, 

îïèñûâàþùèõ âðåìÿ, ïðåäøåñòâóþùåå ñîâìåñòíîé æèçíè ãåðîåâ, 

ñ ïîìîùüþ ãëàãîëîâ ìî÷ü è äîãàäûâàòüñÿ, ýêñïëèöèðóþùèõ ÷àñòíîå 

çíà÷åíèå èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü 

äåéñòâèå’, Òîëñòîé îáíàæàåò îòñóòñòâèå ïîíèìàíèÿ ìåæäó ãåðîÿìè, 

ãëàâíîé ïðè÷èíîé êîòîðîãî ÿâëÿåòñÿ ñûí Àííû. Ñð.: „Îíà îïÿòü õîòåëà 

ñêàçàòü: ñûíà, íî íå ìîãëà âûãîâîðèòü ýòîãî ñëîâà. [...] Îí [Âðîíñêèé – 

Ñ.Â., È.Î.] íå äîãàäûâàëñÿ, ÷òî ãëàâíàÿ ïðè÷èíà ýòîãî áûëî òî ñëîâî ñûí, 

êîòîðîãî îíà íå ìîãëà âûãîâîðèòü” (210). 

Ãëàãîëû ìî÷ü è õîòåòü, ðåïðåçåíòèðóþùèå ñîâìåùåííóþ ìîäàëüíóþ 

ñåìàíòèêó ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü’, à òàêæå ãëàãîëüíî-èìåííîå 

ñî÷åòàíèå áûòü â ñèëàõ è ãëàãîë ñêðûâàòü, àêòóàëèçèðóþùèå ÷àñòíîå 

çíà÷åíèå èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü 

äåéñòâèå’, èñïîëüçóåìûå Òîëñòûì äëÿ îïèñàíèÿ ðàçìûøëåíèé Àííû ïî


193 

ïîâîäó ñâèäàíèÿ ñ ñûíîì ïî ïðèåçäå â Ïåòåðáóðã èç Èòàëèè, ðàñêðûâàþò 

îòñóòñòâèå ó Àííû äîâåðèÿ ê Âðîíñêîìó, åå îäèíî÷åñòâî â ñîþçå ñ íèì, 

ïîä÷åðêèâàþò ïðîïàñòü íåïîíèìàíèÿ, ëåæàùóþ ìåæäó ãåðîÿìè. Ñð.: „Ãîðå 

åå áûëî òåì ñèëüíåå, ÷òî îíî áûëî îäèíîêî. Îíà íå ìîãëà è íå õîòåëà 

ïîäåëèòüñÿ èì ñ Âðîíñêèì. [...] Îíà çíàëà, ÷òî íèêîãäà îí íå áóäåò â ñèëàõ 

ïîíÿòü âñåé ãëóáèíû åå ñòðàäàíüÿ; îíà çíàëà, ÷òî çà åãî õîëîäíûé òîí ïðè 

óïîìèíàíèè îá ýòîì îíà âîçíåíàâèäèò åãî. È îíà áîÿëàñü ýòîãî áîëüøå 

âñåãî íà ñâåòå è ïîòîìó ñêðûâàëà îò íåãî âñå, ÷òî êàñàëîñü ñûíà” (586). 

Ñïîñîáíîñòü è æåëàíèå Àííû áûòü â ñîþçå ñ Âðîíñêèì òîëüêî 

ëþáîâíèöåé ïîä÷åðêèâàþò óïîòðåáëåííûé â ñëîâàõ àâòîðà â ñöåíå 

îïèñàíèÿ æèçíè Àííû è Âðîíñêîãî â äåðåâíå ìîäèôèêàòîð ìî÷ü, 

ðåïðåçåíòèðóþùèé ñåìàíòèêó èíâàðèàíòíîé èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè, 

à òàêæå ýêñïëèöèðóþùèå ñîâìåùåííîå çíà÷åíèå ïîëåé 

âîçìîæíîñòè è æåëàòåëüíîñòè ìîäèôèêàòîðû ìî÷ü è õîòåòü, âõîäÿùèå âî 

âíóòðåííèé ïðåäñìåðòíûé ìîíîëîã Àííû. Ñð.: „Íî ãëàâíàÿ çàáîòà åå âñåòàêè 

áûëà îíà ñàìà – îíà ñàìà, íàñêîëüêî îíà äîðîãà Âðîíñêîìó, íàñêîëüêî 

îíà ìîæåò çàìåíèòü äëÿ íåãî âñå, ÷òî îí îñòàâèë” (709); „Åñëè á ÿ ìîãëà 

áûòü ÷åì-íèáóäü, êðîìå ëþáîâíèöû, ñòðàñòíî ëþáÿùåé îäíè åãî ëàñêè; íî 

ÿ íå ìîãó è íå õî÷ó áûòü íè÷åì äðóãèì. È ÿ ýòèì æåëàíèåì âîçáóæäàþ 

â íåì îòâðàùåíèå, à îí âî ìíå çëîáó, è ýòî íå ìîæåò áûòü èíà÷å” (839–840). 

Óïîòðåáëåííûé Âðîíñêèì â ðàçãîâîðå ñ ïðèåõàâøåé â Âîçäâèæåíñêîå 

Äîëëè Îáëîíñêîé ãëàãîë ïîíèìàòü, èìïëèöèòíî àêòóàëèçèðóþùèé 

÷àñòíîå çíà÷åíèå èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) áûòü â ñîñòîÿíèè 

âûïîëíèòü äåéñòâèå’, ïåðåäàåò íåîñîçíàííîñòü Àííîé íåîáõîäèìîñòè 

þðèäè÷åñêîãî îôîðìëåíèÿ áðàêà ñ Âðîíñêèì, ïîä÷åðêèâàåò îòñóòñòâèå 

ó íåå ÷óâñòâà äîëãà ïåðåä ñåìüåé. Ñð.: „È çàâòðà ðîäèòñÿ ñûí, ìîé ñûí, 

è îí ïî çàêîíó – Êàðåíèí, îí íå íàñëåäíèê íè ìîåãî èìåíè, íè ìîåãî 

ñîñòîÿíèÿ [...]. ß ïðîáîâàë ãîâîðèòü ïðî ýòî Àííå. Ýòî ðàçäðàæàåò åå. Îíà 

íå ïîíèìàåò, è ÿ íå ìîãó åé âûñêàçàòü âñå” (691). 

Òîëñòîé ïðèáåãàåò ê ïîìîùè ïîëèôóíêöèîíàëüíîãî ãëàãîëà ìî÷ü, 

à òàêæå ãëàãîëà ðåøèòüñÿ, ðåïðåçåíòèðóþùåãî ÷àñòíîå çíà÷åíèå 

èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè ‘(íå) áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü 

äåéñòâèå’, ÷òîáû ïîä÷åðêíóòü, ÷òî ñîãëàñèå Àííû íà ïîëó÷åíèå 

ðàçâîäà ó Êàðåíèíà, ïðîäèêòîâàíî íå ÷óâñòâîì äîëãà ïåðåä ñåìüåé, à åå 

ýãîèñòè÷åñêèì æåëàíèåì óäåðæàòü Âðîíñêîãî. Ñð.: „Òî÷íî òàê æå êàê 

ïðåæäå, îäíîþ ëþáîâüþ è ïðèâëåêàòåëüíîñòüþ îíà ìîãëà óäåðæàòü åãî. 

È òàê æå êàê ïðåæäå, çàíÿòèÿìè äíåì è ìîðôèíîì ïî íî÷àì îíà ìîãëà 

çàãëóøàòü ñòðàøíûå ìûñëè î òîì, ÷òî áóäåò, åñëè îí ðàçëþáèò åå. Ïðàâäà,


áûëî åùå îäíî ñðåäñòâî: íå óäåðæèâàòü åãî, – äëÿ ýòîãî îíà íå õîòåëà 

íè÷åãî äðóãîãî, êðîìå åãî ëþáâè, – íî ñáëèçèòüñÿ ñ íèì, áûòü â òàêîì 

ïîëîæåíèè, ÷òîá îí íå ïîêèäàë åå. Ýòî ñðåäñòâî áûëî ðàçâîä è áðàê. È îíà 

ñòàëà æåëàòü ýòîãî è ðåøèëàñü ñîãëàñèòüñÿ â ïåðâûé æå ðàç, êàê îí èëè 

Ñòèâà çàãîâîðÿò åé îá ýòîì” (734). 

Íà îùóùåíèå Àííîé íåíàâèñòè ê Âðîíñêîìó óêàçûâàåò ìîäèôèêàòîð 

ìî÷ü, ýêñïëèöèðóþùèé çíà÷åíèå ‘(íå) áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü 

äåéñòâèå’ Ñð.: „Â÷åðàøíèå ÷óâñòâà ñ íîâîé áîëüþ çàùåìèëè áîëüíîå 

ñåðäöå. Îíà íå ìîãëà ïîíÿòü òåïåðü, êàê îíà ìîãëà óíèçèòüñÿ äî òîãî, 

÷òîáû ïðîáûòü öåëûé äåíü ñ íèì â åãî äîìå” (828). Ãëàãîë õîòåòü, 

ðåàëèçóþùèé äâóïîëåâîå ñîâìåùåííîå çíà÷åíèå ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü’, 

ñîäåðæàùèéñÿ â àâòîðñêîé îöåíêå ïîâåäåíèÿ Àííû âî âðåìÿ 

åå ðàçãîâîðà ñ Âðîíñêèì è ßøâèíûì ïîñëå îäíîé èç î÷åðåäíûõ ññîð 

ñ Âðîíñêèì, ïåðåäàåò ñèëó íåíàâèñòè Àííû. Ñð.: „Îíà õîòåëà ñêàçàòü 

Ãåëüñèíãôîðñ; íî íå õîòåëà ñêàçàòü ñëîâî, ñêàçàííîå Âðîíñêèì” (825). 

Ïðåäèêàòèâû íóæíî è íàäî, ýêñïëèöèðóþùèå òðåõïîëåâîå ñîâìåùåííîå 

çíà÷åíèå ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü + íåîáõîäèìîñòü’, è èìïëèöèòíî 

àêòóàëèçèðóþùèå óêàçàííóþ ñåìàíòèêó ãëàãîëû äîêàçàòü, ñêðûòü, ñêàçàòü 

ïîä÷åðêèâàþò òî, ÷òî Àííà è â ñîñòîÿíèè, è ñïîñîáíà, è äàåò ñåáå ïðàâî, 

è õî÷åò, è îùóùàåò ïîòðåáíîñòü îòîìñòèòü çà ñâîè ñòðàäàíèÿ Âðîíñêîìó. 

Ñð.: „[...] Íóæíî áûëî îäíî – íàêàçàòü åãî” (827); „[...] Êàê îí áóäåò ãîðä 

è äîâîëåí, ïîëó÷èâ ìîþ çàïèñêó! Íî ÿ äîêàæó åìó...” (833); „Óæàñíî òî, ÷òî 

íåëüçÿ âûðâàòü ñ êîðíåì ïðîøåäøåãî. Íåëüçÿ âûðâàòü, íî ìîæíî ñêðûòü 

ïàìÿòü î íåì. È ÿ ñêðîþ” (833); „ß ñàìà ïîåäó ê íåìó. Ïðåæäå ÷åì íàâñåãäà 

óåõàòü, ÿ ñêàæó åìó âñå” (837); „Äà, íàäî åõàòü íà ñòàíöèþ æåëåçíîé 

äîðîãè, à åñëè íåò, òî ïîåõàòü òóäà è óëè÷èòü åãî” (838). 

Ïîñðåäñòâîì ââåäåííûõ Òîëñòûì âî âíóòðåííèé ïðåäñìåðòíûé 

ìîíîëîã Àííû ïðåäèêàòèâà íàäî, áåçìîäèôèêàòîðíîãî ðèòîðè÷åñêîãî 

âîïðîñà, ãëàãîëîâ íàêàçàòü è èçáàâèòüñÿ, ðåàëèçóþùèõ ñðàùåííîå 

çíà÷åíèå ïîëåé âîçìîæíîñòè, æåëàòåëüíîñòè è íåîáõîäèìîñòè, Òîëñòîé 

ïîêàçûâàåò, ÷òî ñàìîóáèéñòâî èçáèðàåòñÿ Àííîé êàê ñïîñîá ìåñòè 

Âðîíñêîìó. Ñð.: „È íà òî äàí ðàçóì, ÷òîá èçáàâèòüñÿ; ñòàëî áûòü, íàäî 

èçáàâèòüñÿ. Îò÷åãî æå íå ïîòóøèòü ñâå÷ó, êîãäà ñìîòðåòü áîëüøå íå íà 

÷òî, êîãäà ãàäêî ñìîòðåòü íà âñå ýòî” (843); „È ÿ íàêàæó åãî è èçáàâëþñü 

îò âñåõ è îò ñåáÿ” (845). 

Îòíîøåíèå Àííû ê äåòÿì. Èìïëèöèòíî ðåàëèçóþùèå èíâàðèàíòíóþ 

èíòðàñóáúåêòíóþ âîçìîæíîñòü ãëàãîëüíûå ëåêñåìû æèòü, ïðîìåíÿòü, 

æàëîâàòüñÿ è óäîâëåòâîðÿòüñÿ, ââåäåííûå Òîëñòûì â îòëè÷àþùèéñÿ 

áåñïîùàäíîé ïðàâäèâîñòüþ âíóòðåííèé ïðåäñìåðòíûé ìîíîëîã Àííû,


195 

îäíîâðåìåííî ïîêàçûâàþò è ïåðåæèâàåìîå Àííîé ãîðå îò ïîòåðè ñûíà, 

è åå ýãîèñòè÷åñêóþ ëþáîâü ê íåìó. Ñð.: „ß òîæå äóìàëà, ÷òî ëþáèëà åãî 

[ñûíà – Ñ.Â., È.Î.], è óìèëÿëàñü íàä ñâîåþ íåæíîñòüþ. À æèëà æå ÿ áåç 

íåãî, ïðîìåíÿëà æå åãî íà äðóãóþ ëþáîâü è íå æàëîâàëàñü íà ýòîò ïðîìåí, 

ïîêà óäîâëåòâîðÿëàñü òîé ëþáîâüþ” (840). 

„Ïðîìåí” Àííîé ñûíà íà ñòðàñòü ê Âðîíñêîìó ÿðêî âûðàæàåòñÿ ÷åðåç 

îïïîçèöèþ âñåãî ëèøü îäíîãî ýêñïëèêàòîðà ïîëîæèòåëüíîé âîçìîæíîñòè 

ñîâåðøèòü äåéñòâèå (à èìåííî áðîñèòü ñûíà ðàäè ëþáîâíèêà) è ñåìè 

ýêñïëèêàòîðîâ îòðèöàòåëüíîé âîçìîæíîñòè âûïîëíèòü óêàçàííîå äåéñòâèå 

â ñöåíàõ, îïèñûâàþùèõ âíóòðåííåå ñîñòîÿíèå è ðàçìûøëåíèÿ Àííû ïåðåä 

ðàçãîâîðîì ñ Âðîíñêèì â ñàäó ó Âðåäå. Ýêñïëèêàòîð ïîëîæèòåëüíîé 

âîçìîæíîñòè ïðåäñòàâëåí ðåàëèçóþùåé çíà÷åíèå èíòðà-ýêñòðàñóáúåêòíîé 

êîìáèíàòîðíîñòè ãëàâíîé ÷àñòüþ ñëîæíîïîä÷èíåííîãî ïðåäëîæåíèÿ 

ñ ïðèäàòî÷íûì óñëîâíûì. Ñð.: „Åñëè îí [Âðîíñêèé – Ñ.Â., È.Î.] ïðè ýòîì 

èçâåñòèè [î ñîîáùåíèè Àííîé ìóæó î áåðåìåííîñòè – Ñ.Â., È.Î.] 

ðåøèòåëüíî, ñòðàñòíî, áåç ìèíóòû êîëåáàíèÿ ñêàæåò åé: » Áðîñü âñå è áåãè 

ñî ìíîé!« – îíà áðîñèò ñûíà è óéäåò ñ íèì” (348–349). Ýêñïëèêàòîðû 

îòðèöàòåëüíîé âîçìîæíîñòè âûðàæåíû ãëàãîëàìè ìî÷ü, áðîñèòü 

è ãëàãîëüíî-èìåííûì ñî÷åòàíèåì áûòü íå â ñèëàõ, àêòóàëèçèðóþùèìè 

çíà÷åíèå ‘íå áûòü â ñîñòîÿíèè âûïîëíèòü äåéñòâèå’, à òàêæå ãëàãîëîì 

ìî÷ü, ðåïðåçåíòèðóþùèì äâóïîëåâóþ ñîâìåùåííîñòü ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü’. 

Ñð.: „Â êàêîå áû ïîëîæåíèå îíà íè ñòàëà, îíà íå ìîæåò 

ïîêèíóòü ñûíà. [...] Îíà íå ìîæåò îñòàâèòü ñûíà. Ó íåé åñòü öåëü 

æèçíè” (320); „ß íå çíàþ çàêîíîâ è ïîòîìó íå çíàþ, ñ êåì èç ðîäèòåëåé 

äîëæåí áûòü ñûí; íî ÿ áåðó åãî ñ ñîáîé, ïîòîìó ÷òî áåç íåãî ÿ íå ìîãó 

æèòü” (322); „ß íå áðîøó ñûíà, íå ìîãó áðîñèòü ñûíà [...] áðîñèâ ñûíà 

è óáåæàâ îò íåãî, ÿ ïîñòóïëþ, êàê ñàìàÿ ïîçîðíàÿ, ãàäêàÿ æåíùèíà [...] ÿ íå 

â ñèëàõ áóäó ñäåëàòü ýòîãî” (324); „Îíà íå â ñèëàõ áóäåò ïðåíåáðå÷ü ñâîèì 

ïîëîæåíèåì, áðîñèòü ñûíà è ñîåäèíèòüñÿ ñ ëþáîâíèêîì” (348). 

Ïðèáåãàÿ ê ïîìîùè ýêñïëèêàòîðîâ èíòðàñóáúåêòíîé âîçìîæíîñòè, 

àâòîð êîíöåíòðèðóåò âíèìàíèå íå íà ÷óâñòâàõ ðåáåíêà âî âðåìÿ ñâèäàíèÿ 

ñ áðîñèâøåé åãî ìàòåðüþ, à íà ñòðàäàíèÿõ ñàìîé Àííû, ÷òî ÷ðåçâû÷àéíî 

íàãëÿäíî óêàçûâàåò íà ýãîèñòè÷åñêóþ ëþáîâü Àííû ê ñûíó. Ñð.: „Îíà íå 

ïðèãîòîâèëà òîëüêî òåõ ñëîâ, êîòîðûå îíà ñêàæåò ñûíó. Ñêîëüêî îíà íè 

äóìàëà îá ýòîì, îíà íè÷åãî íå ìîãëà ïðèäóìàòü” (586); „Îíà íå ñëûøàëà 

åãî ñëîâ [ïîìîùíèêà øâåéöàðà – Ñ.Â., È.Î.] è íè÷åãî íå îòâå÷àëà” (587); 

„Îíà [...] íå ìîãëà íè÷åãî ãîâîðèòü; ñëåçû äóøèëè åå” (589); „»Êàê òû 

îäåâàåøüñÿ áåç ìåíÿ? Êàê...« – õîòåëà îíà íà÷àòü ãîâîðèòü ïðîñòî 

è âåñåëî, íî íå ìîãëà è îïÿòü îòâåðíóëàñü” (589); „Îíà íå ìîãëà ñêàçàòü


ïðîùàé, íî âûðàæåíèå åå ëèöà ñêàçàëî ýòî [...] »Òû íå çàáóäåøü ìåíÿ? 

Òû...« – íî áîëüøå îíà íå ìîãëà ãîâîðèòü. Ñêîëüêî ïîòîì îíà ïðèäóìûâàëà 

ñëîâ, êîòîðûå îíà ìîãëà ñêàçàòü åìó! À òåïåðü îíà íè÷åãî íå óìåëà è íå 

ìîãëà ñêàçàòü” (591). 

Ìîäèôèêàòîð óñïåòü, ýêñïëèöèðóþùèé çíà÷åíèå èíòðà-ýêñòðàñóáúåêòíîé 

êîìáèíàòîðíîñòè, òàêæå ïîä÷åðêèâàåò ýãîèñòè÷åñêóþ ñîñðåäîòî÷åííîñòü 

Àííû íà ñîáñòâåííûõ ÷óâñòâàõ, à íå íà âíèìàíèè ê ÷óâñòâàì ñûíà. Ñð.: „Îíà 

íå óñïåëà è âûíóòü è òàê è ïðèâåçëà äîìîé òå èãðóøêè, êîòîðûå îíà ñ òàêîþ 

ëþáîâüþ è ãðóñòüþ âûáèðàëà â÷åðà â ëàâêå” (592). 

Ïîëèôóíêöèîíàëüíûé ìîäèôèêàòîð ìî÷ü, èñïîëüçóåìûé â àâòîðñêîé 

õàðàêòåðèñòèêå Àííû, óêàçûâàåò íà îòñóòñòâèå ó íåå ëþáâè ê äî÷åðè, íà 

íåñïîñîáíîñòü Àííû áûòü äëÿ ñâîåé äî÷åðè ìàòåðüþ â ïîëíîì ñìûñëå 

ýòîãî ñëîâà. Ñð.: „Êàê îíà íè ñòàðàëàñü, îíà íå ìîãëà ëþáèòü ýòó äåâî÷êó, 

à ïðèòâîðÿòüñÿ â ëþáâè îíà íå ìîãëà” (734); „Àííà õîòåëà äîñòàòü äåâî÷êå 

åå èãðóøêó è íå ìîãëà íàéòè åå” (682). 

Ãëàãîë ìî÷ü, ðèòîðè÷åñêèå âîïðîñû êàê ýêñïëèêàòîðû äâóïîëåâîãî 

ñîâìåùåííîãî çíà÷åíèÿ ‘âîçìîæíîñòü + æåëàòåëüíîñòü’, ââåäåííûå 

Òîëñòûì â ïðÿìóþ ðå÷ü Àííû, ïåðåäàþò îñîçíàíèå åþ îòâåòñòâåííîñòè 

è äîëãà ëèøü ïåðåä áóäóùèìè âîçìîæíûìè äåòüìè, òîãäà êàê îá 

îòâåòñòâåííîñòè çà äî÷ü íåò è ñëîâà. Ñð.: „Êàê ÿ ìîãó æåëàòü äåòåé? [...] 

Ïîäóìàé, êòî áóäóò ìîè äåòè? Íåñ÷àñòíûå äåòè, êîòîðûå áóäóò íîñèòü 

÷óæîå èìÿ” (703); „Çà÷åì æå ìíå äàí ðàçóì, åñëè ÿ íå óïîòðåáëþ åãî íà òî, 

÷òîáû íå ïðîèçâîäèòü íà ñâåò íåñ÷àñòíûõ?” (704); „Äëÿ òåáÿ âîïðîñ: 

æåëàåøü ëè òû [Äîëëè – Ñ.Â., È.Î.] íå èìåòü áîëåå äåòåé, à äëÿ ìåíÿ: 

æåëàþ ëè èìåòü ÿ èõ. È ýòî áîëüøàÿ ðàçíèöà. Ïîíèìàåøü, ÷òî ÿ íå ìîãó 

ýòîãî æåëàòü â ìîåì ïîëîæåíèè” (704). 

Èòàê, ïðîâåäåííûé àíàëèç ïîêàçûâàåò, ÷òî ýêñïëèêàòîðû ìîäàëüíîãî 

çíà÷åíèÿ âîçìîæíîñòè, ÿâëÿÿñü îäíèì èç ñèñòåìîîáðàçóþùèõ ñðåäñòâ 

àâòîðñêîé ìîäàëüíîñòè, âî ìíîãîì ñïîñîáñòâóþò ðàñêðûòèþ íåãàòèâíûõ, 

ðàçðóøàþùèõ ñèë, ïðîòèâîðå÷àùèõ õðèñòèàíñêèì è îáùå÷åëîâå÷åñêèì 

ïðåäñòàâëåíèÿì î ñåìüå è ñåìåéíîì ñ÷àñòüå: ëîæü, íåëþáîâü, áåçãðàíè÷íîå 

ïîä÷èíåíèå ñòðàñòè, íåíàâèñòü, ïîòðåáíîñòü ìåñòè, îòñóòñòâèå ÷óâñòâà 

äîëãà, áåññåðäå÷íîñòü ê äåòÿì, ýãîèçì, ìåñòü è íàêîíåö ñìåðòü. Áóäó÷è 

íîñèòåëüíèöåé óêàçàííûõ ðàçðóøèòåëüíûõ ñèë, Àííà Êàðåíèíà íåñåòñÿ 

â ïðîïàñòü ê ñâîåìó òðàãè÷åñêîìó êîíöó, ãäå åå æäåò Âåðõîâíûé Ñóä 

„âñåâëàñòíîé ðóêè Ãîñïîäà” 8 : „Ìíå îòìùåíèå, è àç âîçäàì”. 

8 Íîâûé çàâåò. Âîññòàíîâèòåëüíûé ïåðåâîä. Ñëóæåíèå „Æèâîé ïîòîê” è Óèòíåññ Ëè, 

Àíàõàéì 1998, ñ. 688.


Streszczenie 

Œrodki modalne eksplikacji „myœli rodzinnej” w powieœci Lwa To³stoja „Anna Karenina” 

197 

W artykule rozpatrywane s¹ funkcje tekstowe okreœlonych œrodków jêzykowych, które w 

powieœci Anna Karenina Lwa To³stoja s³u¿¹ do wyra¿ania modalnego znaczenia mo¿liwoœci (znaczenie 

to jest jednym z eksplikatorów modalnoœci autorskiej). Podjêto tak¿e próbê ustalenia specyfiki 

funkcjonalnej tych œrodków, stanowi¹cych o systemie wartoœci zarówno tytu³owej bohaterki, 

jak te¿ jej bliskich (dzieci, mê¿a, Wroñskiego). Oddzielnie rozwa¿a siê rolê œrodków modalnych w 

dynamice kszta³towania siê negatywnych zmian w psychice bohaterki – jej pogl¹dy na ¿ycie w 

sposób istotny odbiegaj¹ od tzw. myœli rodzinnej, promowanej przez autora powieœci i akceptowanej 

przez czytelnika. 

Summary 

Modal means expressing „family ideas” in Låî Tolstoy’s novel „Anna Karenina” 

Text function of multi-leveled language means expressing the modal meaning of possibility 

as one of the explicators of the author’s modality in Leo Tolstoy’s novel Anna Karenina is 

considered in the article. 

The authors determine functional specificity of the given means in revealing the valuable 

aspects of the heroes of the novel Anna Karenina, ruining the main heroine and influencing 

severely the people close to her: children, husband and Vronsky. The article traces the role of the 

modal means in showing the dynamics of formation and spiritual negative transformation of vital 

views of the heroine contrasting to the „family ideas” of the author of the novel and accepted by 

his readers.

198 Swiet³ana Waulina, Irina Ostrowierchaja

UWM w Nazwy Olsztynie etniczne i nazwy s³u¿ebne w nazwach miejscowych Acta Ukrainy Polono-Ruthenica i pogranicza... XII, 2007 199 

ISSN 1427-549X 

Teresa Pluskota 

Bydgoszcz 

Nazwy etniczne i nazwy s³u¿ebne w nazwach miejscowych 

Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego 

od XVI do XVIII wieku 

Toponimia Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego ze wzglêdu na z³o¿on¹ 

historiê jej obszarów i skomplikowan¹ sytuacjê jêzykow¹ jest zawsze interesuj¹cym 

obiektem badañ. Toponimia XVI wieku (czêœciowo te¿ XVII) odzwierciedla 

nie tylko zapisy nowych miast, miasteczek, wsi, przysió³ków, ale jest 

kontynuacj¹ licznych procesów staroruskich, a nawet ogólnos³owiañskich. Procesom 

tym towarzyszy pewna polonizacja zapisów w XVII i XVIII wieku. Notowane 

s¹ liczne dublety jêzykowe. W artykule wymienione zjawiska analizowane 

s¹ w nazwach ods³u¿ebnych i odetnonimicznych (plemiennych, etnonimach, nazwach 

mieszkañców ze wzglêdu na cechê zamieszkiwanego miejsca czy nazwach 

wychodŸców z miast i wsi). Badane grupy zachowa³y stare nazwy, por. 

plemienne: Torki, Ïå÷åíåêè/ Ïå÷åíþãè i s³u¿ebne: Borthnyky/Barthnyky, Garczary, 

Koniuchy i wiele innych. W artykule omówiê rozwój grup w kolejnych 

wiekach i obszary wystêpowania poszczególnych toponimów. 

Zebrany materia³ pochodzi z ró¿nych polskich i ukraiñskich, publikowanych 

i niepublikowanych Ÿróde³: spisy podatków (podymnego, czopowego, pog³ównego 

i in.), podzia³y ziem, opisy kupna i sprzeda¿y miejscowoœci, spisy parafii, 

królewszczyzn. Wykorzystujê równie¿ wczeœniejsze zbiory materia³ów toponimii 

Ukrainy 1 , uzupe³nione w kolejnych latach. Szczegó³owy ich wykaz i odniesienie 

ka¿dej formy do Ÿród³a znajdzie siê w przygotowywanym s³owniku nazw 

i wariantów z badanego obszaru. Na koñcu artyku³u podajê wiêc tylko najwa¿niejsze 

z nich, odsy³aj¹c do wskazanego wykazu Ÿróde³ w monografii. 

Z³o¿ona sytuacja kulturowa na badanym obszarze, który wielokrotnie zmienia³ 

sw¹ przynale¿noœæ polityczn¹, spowodowa³a, ¿e wiele kwestii, które nie 

znalaz³y siê w monografii i póŸniejszych opracowaniach, wymaga bardziej 

1 T. Pluskota, Nazwy miejscowe ziem ruskich Rzeczypospolitej XVI–XVIII. Toponimia Ukrainy 

i pogranicza polsko-ukraiñskiego, Bydgoszcz 1998, s. 327–328.

200 Teresa Pluskota 

szczegó³owego omówienia. Ze wzglêdu na liczne warianty zapisu i niejednolit¹ 

pisowniê XVI wieku zachowujê Ÿród³owy zapis toponimu, pozostawiaj¹c tam, 

gdzie nie ma jednoznacznoœci, równie¿ formê przypadków zale¿nych. Toponimy 

analizujê w granicach województw, które zosta³y utworzone do XVI wieku (woj. 

ruskie ma podzia³ na ziemie) i przy³¹czone do Korony, w XVII wieku uwzglêdniam 

woj. czernihowskie, które wesz³o (na krótko) w sk³ad Rzeczypospolitej. 

Nazwy odetnonimiczne i ods³u¿ebne nale¿¹ wed³ug przyjêtej klasyfikacji 

Witolda Taszyckiego do grupy nazw, które oznacza³y pierwotnie mieszkañców 

danego obszaru i zosta³y przeniesione na nazwy miejscowe 2 . Wydzielanie w nich 

formantów ma tylko charakter formalny, s³u¿y do porównania podgrup semantycznych 

w poszczególnych wiekach i obszarach. 

Zmiany zachodz¹ce w nazwach badanych grup w XVII i XVIII wieku nie 

wp³ywaj¹ na system nazewniczy, dlatego nie rozpatrujê grup w ka¿dym stuleciu 

oddzielnie, pokazuj¹c jednak pewne nowe formy i procesy jêzykowe. 

Nazwy odetnonimiczne 

W niniejszym artykule wyró¿niam ogólnie przyjête podgrupy nazw: 

1) nazwy plemienne; 

2) etnonimy; 

3) nazwy mieszkañców wydzielone ze wzglêdu na cechy zamieszkiwanego 

obszaru (cechê terenu i obiekt); 

4) nazwy mieszkañców-wychodŸców z innej miejscowoœci. 

Ad 1. Nazwy plemienne s¹ nieliczne w toponimii wszystkich ziem (od 

pojedynczej nazwy, np. w pow. krzemienieckim na Wo³yniu do szeœciu nazw na 

Podolu). Nie zauwa¿a siê istotnych zmian w kolejnych stuleciach, ponadto nazwy 

zapisane dopiero w XVII wieku mog³y wystêpowaæ wczeœniej. Odnotowane 

zosta³y w toponimii na ca³ym obszarze. Duliby wystêpuj¹ w nazewnictwie Podola, 

Kijowszczyzny, ziemi lwowskiej i Wo³ynia; Derewlanie maj¹ odzwierciedlenie 

w nazewnictwie ziemi be³skiej i lwowskiej, gdzie zanotowa³am oba warianty 

jêzykowe zapisu; Po³owce wystêpuj¹ na Podolu i ziemi przemyskiej; Polanie – 

w nazewnictwie ziemi lwowskiej i na Wo³yniu; Pieczeniegi w polskim wariancie 

notowa³am w toponimii ziemi lwowskiej, ruskim – w woj. czernihowskim, por.: 

B³s.: Drewlani/ Derewlany; Lw.: Pyecz¹ny¹gy, Derewlany/Drewlany; Pod.: Duleby/Dulibi, 

Po³owcze; Prz.: Duliby, Jatwiêgi, Torki; Wo³.: Buzany, Driwicze, 

2 W. Taszycki, S³owiañskie nazwy miejscowe (Ustalenie podzia³u), Kraków 1946.

Nazwy etniczne i nazwy s³u¿ebne w nazwach miejscowych Ukrainy i pogranicza... 

201 

Dulieby, Kiwierecz G., Polian G.; XVII w.: Hal.: Po³owce; Lw.: Duliby, Polanie; 

Prz.: Po³owce; Kij.: Dulib G.; Cz.: Ïå÷åíåêè/Ïå÷åíþãè, Torki. 

Ad 2. Drug¹ grupê stanowi¹ etnonimy utworzone od nazwy narodu, zwi¹zane 

z histori¹ osadnictwa, niektóre z nich mog¹ byæ odprzezwiskowymi lub mog¹ 

pochodziæ od nazwisk. W toponimii kilku ziem notowane s¹ Czechy (ziemia 

lwowska, Podole, Wo³yñ, Kijowszczyzna), Tatary (ziemia przemyska, Podole), 

Kozary (ziemia kijowska, ziemia lwowska w XVIII wieku). Inne etnonimy wystêpuj¹ 

sporadycznie w nazewnictwie jednej (rzadko dwóch) ziemi czy województwa: 

Hal.: Vhernyky; Lw: Uherce 3 ; Pod.: Ormyany; Wo³.: Wo³ochowow G.; XVII w.: 

Hal.: Wolochy; Kij.: Makedoncy; odprzezwiskowymi mog¹ byæ: Ch.: Prussy; 

Wo³.: Zydy, Zydki, Lachy. 

Ad 3. Nazwy mieszkañców ze wzglêdu na miejsce osiedlenia na badanym 

obszarze wystêpuj¹ z formantem -ci, -any, rzadziej notowane s¹ nazwy z formantem 

-yèi. W podstawie maj¹ rdzeñ topograficzny, który wskazuje na miejsce 

zamieszkania, cechê danego terenu, przy czym podstawy s¹ zapisywane przewa¿nie 

w obu wariantach jêzykowych: bereh/brzeg, berest/brzost, bereza/brzoza, 

bo³oto/b³oto, dubrova, haj/gaj, hora/gora, ³opux/³opuch, ³oza, moch/mech, 

ozero/jezioro. 

Ze wzglêdu na pewne ró¿nice w strukturze nazw, typie ich podstaw oraz 

liczebnoœci grup – nazwy z ka¿dym sufiksem omówiê oddzielnie. 

A. Toponimy z suf. -any nie s¹ liczne, nie przekraczaj¹ 10 przyk³adów, tylko 

w ziemi lwowskiej i na Wo³yniu notowa³am liczniejsze formy (ponad 20 nazw). 

Grupê nazw z suf. -any zilustrowaæ mo¿na wybranymi przyk³adami: 

a) z rzeczownikiem apelatywnym w podstawie: Berest, bereza/brzoza, dubrowa, 

h³yna/glina, olcha, ozero/jezioro 4 to najczêœciej wystêpuj¹ce podstawy: Ch.: 

Beresczanie; Hal.: Dubrowliany, Jezierzany; Lw.: Gliniani, Olszany; Prz: Dubrowlany, 

Olschany; Pod.: Berezany, Brzezany, Dubrowlany, Jezierzany; Wo³.: Bereœciany; 

Berezany, Ozerany; Kij.: Berezany; Br.: Jezierzany; Cz.: Ãëèíÿíû, Olszany. 

Inne rzeczowniki (ukr. krynycja, ukr. i pol. ³opuch, pol. popió³, potik/potok, ukr. 

i pol. ruda, pol. rzeka, ukr. verba/pol. wierzba, ukr. smerek, uho³ ‘k¹t’ i in.) 

i przymiotniki (pol. mokry, ukr. vyšnyj ‘górny’) wystêpuj¹ w jednej lub dwóch 

nazwach miejscowych: B³s.: £opuszany, Wierzblany; Ch.: Lesczany; Hal.: Popielani; 

Lw.: Popielani, Pomorzany (wieœ w dorzeczu Dniestru), Potoczany, Rzecziczany, 

3 W³adys³aw Makarski podaje, ¿e dana nazwa oznacza³a przybyszów zza wêgierskiej granicy 

(W. Makarski, Nazwy miejscowoœci dawnej ziemi sanockiej, Lublin 1986, s. 171). 

4 Podajê oba warianty rdzenia, jeœli wystêpuj¹ one w toponimii.


Vyszniany (ukr. vyšnyj ‘górny’ o koñcu wsi); Prz: Mokrzany, Rypiany (ukr. rypa 

‘ska³a’ Hrin.), Horczany, Smereczany, Pod.: Bilany, Kryniczany (ukr. krynycja 

‘Ÿród³o’ Hrin.) als Kryniczyszcza; Wo³.: Liplany, Mohylany (w pobli¿u liczne 

mogi³y); Kij.: Rudany, Óãëÿíå. 

– z wyra¿eniem przyimkowym: rzeczownik apelatywny + przyimek po i za: 

Ch.: Pobrzezani, Zamschany, Zhorany; Lw.: Nagorzani, Nahorzani, 

Zagurzany; 

b) z nazw¹ w³asn¹ w podstawie: B³s.: Buzany; Hal.: Borgorodzany/ Bohorodczany 

(od cerkwi Bogurodzicy 5 ), Lukwiany (od n. rz. £ukwi SG); Prz.: Zasanie 

(rz. San); Lw.: Podnyestrzany (rz. Dniestr); Wo³.: Turyczany (rz. Turyja SG); 

Kij.: Çàóøàíå (rz. Usz SG); sporadycznie te¿ z suf. -nyky: Wo³.: Serniki (wieœ 

nad rz. Sern¹ SG). 

B. Nazwy z suf. -ci zosta³y utworzone od wyra¿eñ przyimkowych. Typowym 

modelem nazewniczym jest przyimek pod i za (rzadko na-, pri-, u-) + 

jeden z wymienionych ju¿ rzeczowników topograficznych. Pewn¹ ciekawostk¹ 

jest fakt wystêpowania w zapisach niektórych rdzeni (dub, haj, hora, horod, 

dubrowa) tylko w wersji ukraiñskiej, co mo¿e, ale nie musi œwiadczyæ o dawnoœci 

zapisu. Wiele z nich, ze wzglêdu na powszechnoœæ desygnatów i okreœlaj¹cych 

ich apelatywów, bêd¹cych podstaw¹ nazwy, powtarza siê w toponimii kilku 

ziem: Podborcze w ziemi halickiej, na Podolu, Poddubce – w woj. be³skim, na 

Wo³yniu, woj. kijowskim; Podhajce w woj. be³skim, ziemi che³mskiej, lwowskiej, 

w woj. wo³yñskim; Podhorce notowane s¹ w woj. be³skim, ziemi che³mskiej, 

lwowskiej, przemyskiej, pow. ³uckim na Wo³yniu, woj. kijowskim. Por. te¿ 

z innymi rdzeniami: Ch.: Podwerbce; Lw.: Podholcze, Podkamyencze, Podlipcze; 

Wo³.: Podleszcze, Pod³oszcze/Pod³ozcy, Podlescy; Kij.: Ïîäëóáåöú G. Drug¹ 

grupê tworz¹ nazwy z przyimkiem za. Zadubce zapisano w woj. be³skim 

i kijowskim; Zalesc(cz)e – w ziemi lwowskiej, na Wo³yniu i Podolu; Zablotcze/ 

Zabolotcze(y) mamy w nazewnictwie ziemi lwowskiej, przemyskiej i na Wo³yniu; 

a Zarudzcze – w ziemi lwowskiej, che³mskiej, na Wo³yniu. Inne notowane 

s¹ w toponimii jednej lub dwóch ziem (województw), por.: Zaborce – B³s., Ch.; 

Zahalcze – Kij.; Zaborcze – Wo³.; Zadubrowcze – Hal.; Zahajcze – Wo³.; Zaloscze 

– Lw., Pod.; Zarudincze – Pod.; Zasczinowcze (por. pol. œciana ‘wa³, spiêtrzony 

mur; boczna œciana ska³y i in.’ SW) – Hal.; Zayreczkowcze – Wo³. 

Jak ju¿ wspomnia³am wy¿ej, mog¹ wystêpowaæ te¿ inne przyimki, ale nie s¹ 

to czêste formy, por.: B³s.: Nahoraice alias Goraiec; Ch.: Miêdzyborce; Prz.: 

5 Ä.Ã. Áó÷êî, Ïîõîäæåííÿ íàçâ íàñåëåíèõ ïóíêòiâ Ïîêóòòÿ, Ëüâiâ 1990, s. 53.


203 

Porudence, Rozhorcze; Lw.: Nahorcze; Wo³.: Ubielcze (bil/biel m. in. ‘mokrad³o, 

b³oto’ SW), Przywa³owcze; Kij.: Priborce. 

Niewielka grupa nazw wystêpuje bez przyimka, ma w podstawie rzeczownik 

topograficzny i okreœla zbiorowoœæ: Lw.: Trzcince, Trosciance; Wo³.: Berestowce, 

Ozerecz G./Ozercza N., Jezierzec G.; Pod.: Berescze 6 , Nieteczincze (ukr. 

neteèa ‘stoj¹ca woda, b³oto’ Hrin.), Pomorcze (nad rz. Olchowiec SG), Uholce; 

Br.: Kolibañce (ukr. gw. ko³ybañ ‘g³êboka jama z wod¹, wiêksze b³oto’); D¹browiñce, 

Seredynce; Kij.: Wereszcy (ukr. veres ‘wrzos’ Hrin), Äóáðîâöû, 

Òðîùèíöû (ukr. trošèa ‘trzcina’ Hrin.); XVII w.: Kij.: Dêbiñce, Õèæèíöû (ukr. 

chy¿a m.in. ‘chata’ Hrin.); Ch.: Kotliñce, Lesczance, Olchowce, Wierzchowce, 

Zielince; XVIII w.: Pod.: £anowce, Olchowce; niekiedy baz¹ s³owotwórcz¹ jest 

z³o¿ona nazwa topograficzna: Ch.: Srodopolce; Wo³.: Petehirce, Tiemnohajecz 

G.; Pod.: Czarnokoncze, Czarni³ozance, Liszohorcze; Kij.: Áåëîáåðåæöû. 

Na miejsce osiedlenia mo¿e wskazywaæ (rzadko) nazwa w³asna: W³. – Zaturecz 

G. (rz. Turyja SG), XVII w.: Pod. – Zaianowiec G.; Kij. – Jolcze (rz. Jola 

Hydr.U). 

Sporadycznie notowane s¹ nazwy utworzone od rzeczownika lub wyra¿enia 

przyimkowego o charakterze kulturowym: przystañ, m³yn, staw, ujezd. Tylko 

staw w znaczeniu osady w po³¹czeniu z przymiotnikiem nowy wystêpuje w kilku 

województwach, wskazuj¹c na nowe osiedlenia: Ch., Kij., Lw., Wo³.: Nowostawcz(c)e; 

inne rzeczowniki notowane s¹ sporadycznie: Lw.: z suf. -ivci: Mlynowcze; 

Lw.: Zadworce; Prz.: Podhorodce; Wo³.: Ujezdcze (por. pol. ujazd ‘objazd 

s¹dowy dla ustalenia granic’ S³Br); XVII w.: B³s.: Przystañce. Na uwagê 

zas³uguje nazwa Warwazynce (Varvara) w toponimii ziemi halickiej, oznaczaj¹ca 

wieœ, w której znajdowa³a siê cerkiew pod wezwaniem œw. Barbary, podobnie 

Pokrowcze (Lw.) od cerkwi Œw. Pokrowa. 

C. Nazwy z suf. -yèi/-ice – ten typowo patronimiczny formant móg³ ³¹czyæ 

siê z innymi podstawami, tworz¹c nazwy mieszkañców danej osady. Sufiks wystêpowa³ 

w tej grupie m.in. z elementem horod, sio³o, podkreœlaj¹c przymiotnikiem, 

np. nowe (stare) osiedlenie: Wo³: Nowhorodczycz G./Nowogrodczic G., 

Nowosielicz G.; Prz., Pod.: Podhorodicze; Kij.: Staroszielicz G., Zakornicz G.; 

Prz.: Trojczyce ‘mieszkañcy wsi, w której by³a cerkiew œw. Trójcy’; Wo³.: Knie- 

6 W formach typu Berescze/Brzeszcze, Werescze ze wzglêdu na mieszanie c i cz w XVI wieku 

trudno wydzieliæ sufiks. Mog¹ to byæ nazwy rodzaju nijakiego.


hynice – od ¿ony kniazia lub oznaczaj¹ce ludnoœæ zale¿n¹ od kniahyni ‘prze³o- 

¿onej klasztoru’ 7 . 

Równie rzadkie by³y rzeczowniki topograficzne (ukr.: p³avnja ‘zaroœla 

z trzciny i sitowia, czêœciowo zatopione lub zatapiane wiosn¹’ Hrin., prud ‘bystry 

tok wody, staw’ Hrin., pol. d¹browa, mech, olcha i in., niekiedy z przyimkiem 

pod i za): Ch.: P³awanice, Prudowicze; Hal.: Podborodice; Prz.: Zamschanice; 

XVII w.: Kij.: Derazicze (ukr. dereza, pol. dzieraza ‘wid³ak goŸdzisty’ 

SW), Siedliscze nazwane Olszanice; XVIII w.: Prz. D¹browice. 

Ad 4. Nazwy mieszkañców-wychodŸców, w podstawie toponimu – inna nazwa 

miejscowa: XVI: Ch.: Drohiczani (Drohiczyn Prz.), Haliczany/Haliczanie w XVIII w., 

Dzdzance (Dzdzane); Hal.: Krasnostawce, Podmichalowcze (Podmichale); Prz.: Sanoczany 

(Sanok); Lw.: Haliczany (Halicz), Przemyœlany (Przemyœl), Uherczany 

(Uherce); Wo³.: Braslowlany (Bras³aw), Haliczany; Pod.: Latyczowcze (Latyczow), 

Ploskyerowcze (Ploskyorow), Zwyahlowcze (Zwyahel Wo³.), Buczniowce (Buczniowa), 

Czerniatynce (Czerniatyn); Kij.: Bia³owiesce (Bie³owieœ). 

Nazwy ods³u¿ebne 

Do ods³u¿ebnych zaliczy³am nazwy utworzone od dawnych mieszkañców 

osady, którzy œwiadczyli us³ugi na rzecz ksiêcia, feuda³a (komornicy, sokolnicy, 

œwi¹tnicy i in.) i nazwy wsi rzemieœlników, którzy wytwarzali okreœlone produkty 

w ramach swoich powinnoœci (cieœle, ko³odzieje i in.). Wed³ug tych najstarszych 

wzorców nazewniczych powstawa³y „nowe” nazwy odzawodowe. 

Wœród nazw ods³u¿ebnych przewa¿aj¹ nazwy na -nyky, rzadziej notowane 

s¹ toponimy z suf. -ary, -ce. Niektóre formy wystêpuj¹ na ca³ym obszarze, np. 

Rudnyky/Rudniki w woj. kijowskim, ziemi halickiej, lwowskiej, na Wo³yniu, 

w woj. kijowskim i brac³awskim czy Bortnyky/Bartnyky 8 – odnotowane w toponimii 

ziemi halickiej, lwowskiej, powiecie krzemienieckim na Wo³yniu, woj. 

kijowskim i brac³awskim. Wiele z nich powtarza siê w nazewnictwie kilku ziem 

czy województw: Kuchary – Kij, Prz. i Hal.; Koniuchy (pol. koniuch ‘zajmuj¹cy 

siê stadem ksi¹¿êcym’ SW) – Lw., Prz.; Lysznyky – Lw., Lesników G. – Kij.; 

Sanniki (por. ukr. sany, pol. sanie) – Lw., Br. (XVII w.); Strzelniki – Wo³., Kij., 

Br. (XVII w.), Cz. – Ñòðœëüíèêè; Strzelce/Strelcze – B³s., Lw., Wo³.; Winniki/ 

7 W. Makarski, Nazwy miejscowoœci dawnej ziemi przemyskiej, Lublin 1999, s. 114. 

8 Nie objaœniam jasnych znaczeniowo toponimów.


205 

Wynnyky (pol. winnik ‘gorzelnik’ SW, ukr. vynnyk) – B³s., Lw., Prz., Wo³.; Wodnyky(i) 

9 – Hal., Lw.; Z³otniki – Ch., Kij. (XVIII w. Z³otniki S³obod). 

Niektóre z nazw ods³u¿ebnych zapisano w nazewnictwie jednej lub dwóch 

ziem: B³s.: Kupce, Zerniki (¿erdnik, ¿ernik 10 ; ¿yrdniki zajmowali siê rozbijaniem 

ksi¹¿êcych namiotów 11 ); Ch.: Drewniki (pol. drewnik m. in. ‘dozorca drzewa’ 

SW), Hajowniki, S³uski (=S³u¿ki); Hal.: Bobrowniki/Bobrovnyki (ukr. bobrovnyk 

‘myœliwy poluj¹cy na bobry’ Hrin.) (XVII w.), Czasznyky, Popielniki; Lw.: Garczary, 

Perepelnyki (ukr. perepe³ka ‘przepiórka’ Hrin.) i Kuropatnyky (por. ukr. 

i pol. kuropatwa), Pszary, Sokolniki; Prz.: Korytniki (pol. korytnik ‘ten, co robi 

koryta’ SW), £owce (pol. ³owca SW); Wo³.: Barmaki (por. ukr. barma ‘glina 

z domieszk¹ rudy ¿elaza’; ‘mundur’; ‘piana przy warzeniu miodu, powide³ i in.’ 

Hrin.), Hlinniki (ukr. h³ynnyk ‘wydobywaj¹cy glinê’ Hrin.), Koleszniki, Ko³odye/ 

Ko³odzieje, Mielce (nad rz. Turyj¹), Stadniki (por. pol. stadnik ‘pasterz stada koñskiego’ 

S³Stpol.), Szaterniki (strus. šaterú ‘namiot’ S³Srezn.); Kij.: Humienniki 

(ukr. humennyk ‘nadzorca prac w gumnie, stró¿ przy gumnie’ Hrin.), Siewniki (pol. 

siewnik ‘siewca’ SW), Berdniki (ukr. berdnyk ‘ten, który wyrabia berda’ Hrin., pol. 

berda ‘grzebieñ tkacki’ SW); XVII w.: Wo³.: Kobelniki (pol. kobylnik ‘pasterz 

koni, koby³, kobylarz’ SW), Dworniki (pol. dwornik ‘m.in. rz¹dca dworski, ekonom’ 

SW), mo¿e Mêsary; Kij.: Bednarze, Bondary (ukr. bondar’ ‘bednarz’ Hin.), 

Dudary (ukr. dudar’ ‘wytwarzaj¹cy dudy’ Hrin.), Lucznikami Instr. (ukr. ³uènyk 

‘ten, który wyrabia ³uki’ Hrin.), Puskarze (pol. puszkarz ‘ten, który wytwarza broñ 

paln¹’ SW), Skrzypkach Loc., mo¿e Piszczyki (ukr. pyšèyk ‘rodzaj fujarki’ Hrin.); 

Cz.: £uczniki, Pralnyki (ukr. pral’nyk ‘wa³ek do prania’ Hrin.), Ìûëíèêè (ukr. 

myl’nyk ‘pracownik bani’ Hrin.), Ïèùèêè. 

Rzadkie s¹ toponimy utworzone od nazwy wyznania, pozycji spo³ecznej, 

pe³nionej funkcji, przy czym na Podolu, woj. kijowskim i brac³awskim nazwy te 

pojawiaj¹ siê dopiero w XVII i XVIII wieku: Ch.: £opiennik seu Ziemiany; Hal.: 

Koscielniki (zob. kostel’nyk ‘katolik’ Hrin.), Bludnyky (ukr. b³udnyk ‘p¹tnik’ 

Hrin.); Lw.: Ch³opy; Prz.: Boiary, Cho³opy, Kosczielniki, Kryllosany (kry³oszanie 

byli cz³onkami kry³osów, które „pe³ni³y pewne funkcje i kapitu³y, i konsystorza 

biskupiego” 12 , por. te¿ pol. kry³osanin (z ukr. kry³ošanyn ‘œpiewak cerkiew- 

9 Za Józefem Domañskim: wodniki – ‘ludzie, którzy zajmowali siê budow¹ dróg wodnych, 

utrzymywaniem brodów, regulacj¹ koryt rzek’ (J. Domañski, Œl¹skie nazwy s³u¿ebne, cz. 1, „Onomastica” 

1974, z. 1–2, s. 34). 

10 B. Czopek, Nazwy miejscowe dawnej ziemi che³mskiej i be³skiej (w granicach dzisiejszego 

pañstwa polskiego), Wroc³aw 1988, s. 83. 

11 J. Domañski, op. cit., s. 27. 

12 L. Bieñkowski, Organizacja Koœcio³a Wschodniego w Polsce, [w:] Koœció³ w Polsce, t. 2, 

Kraków 1970, s. 805.


ny, pos³ugacz cerkiewny’ SW), ¯upanie (pol. ¿upan ‘wy¿szy urzêdnik, naczelnik 

¿upy’ SW); Pod.: Boiary, Czerncze (ukr. èernec’ ‘mnich’ Hrin.); Kosczielniki; 

Wo³.: Cho³opoch Loc./Cho³opecze; Kij.: Pustynniki (ukr. pustynnyk ‘pustelnik’ 

Hrin.), Chrzesciany; Br.: Mnichy. 

Niejednoznaczne s¹ nazwy typu Skomorochy/Skomrochi (pol. skomroch 

‘wêdrowny muzykant’ SW) odnotowane w ziemi halickiej, woj. kijowskim 

i woj. be³skim, które mog¹ byæ utworzone od nazwiska (por. Skomrochy SSNO) 

oraz Ciemierzniki w Lwowskiem (Czemierza SSNO i ukr. èemera ‘wierzchnia 

odzie¿ mieszkañców w Halickiem’ Hrin.). 

W XVIII wieku pojawiaj¹ siê inne nazwy odzawodowe: Ch.: Hurniki, przysio³ek 

Smolarze Galany nazwany; Pod.: Tolkacze (ukr. tovkaè ‘czêœæ stêpki’, 

to³katy ‘biæ, t³uc; trzeæ’ Hrin.); Kij.: Dzwoniki (por. stpol. dzwoniki/dzwonniki), 

Kopacze, Szabelniki, Kosarze. 

Podsumowanie 

1) Zapisy wystêpuj¹ w sposób typowy dla pogranicza jêzykowego: w polskim 

i ukraiñskim wariancie, niejednokrotnie notowane s¹ dublety nazw: Wo³.: 

Zablotcze/Zabolotcze; Nowhorodczycz G./Nowogrodczic G. 

2) Toponimia odzwierciedla chwiejn¹ pisowniê XVI wieku, st¹d trudnoœci 

w okreœleniu sufiksów i form, np. Bereszcze. 

3) W przedstawionych grupach, które nale¿¹ do najstarszej warstwy nazewniczej, 

zachowane zosta³y dawne nazwy, por. Psary, Torki. 

4) Nazewnictwo miejscowe wskazuje na typowe dla tych ziem œcieranie siê 

kultur, np. Koscielniki, Kry³osanie, Warwazynce, Chrzesciany. 

5) Nazwy odetnonimiczne i ods³u¿ebne nie podlega³y spektakularnym zmianom 

w XVII i XVIII wieku jak inne typy nazewnicze, pojawia³y siê tylko kolejne 

toponimy. Obok nazw s³u¿ebnych powstawa³y, na ich wzór w XVII i XVIII wieku, 

nazwy odzawodowe: Hurniki, Smolarze i in. 

6) Zauwa¿yæ mo¿na zmiany w formantach: suf. -any >-anie, dalej w pojedynczych 

formach mamy -ana, np. Monastyrczany>Monastyrczana. Podobne 

zjawiska zauwa¿y³ A. Bañkowski w toponimii polskiej 13 . Ponadto toponimy 

danych grup sporadycznie podlegaj¹ procesom maskulinizacji (syngularyzacji) 

czy wymianie formantu, por. Nahorajce alias Gorajec, Kryniczany als Kryniczyszcza. 

Warto wspomnieæ te¿ o tym, ¿e niektóre nazwy z suf. -yèi mog³y byæ 

13 A. Bañkowski, Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej, Wroc³aw 1982, s. 56.


207 

utworzone wskutek pluralizacji nazw z suf. -ycja, np. w XVII wieku na Wo³yniu 

Bereznici, Bystrycze (ukr. bystryj Hrin. ‘o szybkim nurcie wody, wieœ le¿y nad 

S³uczem’ SG) lub mog³y wystêpowaæ jako dublety nazw z suf. -ci, por. Nowosielice 

w woj. brac³awskim. 

Wykaz najwa¿niejszych Ÿróde³ 

a) Ÿród³a publikowane: 

Litak S., Struktura terytorialna Koœcio³a ³aciñskiego w 1772 roku, Materia³y do Atlasu Historycznego 

Chrzeœcijañstwa w Polsce, Lublin 1980. 

Lustracja królewszczyzn ziem ruskich Wo³ynia, Podola i Ukrainy w I po³owie XVII wieku, Warszawa 

1877. 

Lustracja województw ruskiego, podolskiego i be³skiego 1564–1565, cz. I, £ódŸ 1992. 

Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, cz. I–III, Wroc³aw 1970–1976. 

A. Jab³onowski, Lustracje królewszczyzn ziem ruskich Wo³ynia, Podola i Ukrainy z pierwszej 

po³owy XVII w., Warszawa 1877. 

Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczpospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyñskiego we 

Lwowie, t. XXIII, Lauda sejmikowe wiszeñskie, lwowskie, przemyskie i sanockie 1731–1772. 

„Polonia 1770” K. De Perthéesa, Warszawa 1987. 

ród³a dziejowe, t. VI, Rewizya zamków Ziemi Wo³yñskiej w po³. XVI w., Warszawa 1877. 

ród³a dziejowe, t. IX, A. Pawiñski (red.), Ksiêgi podskarbiñskie z czasów Stefana Batorego 

1576–1586, Warszawa 1881. 

ród³a dziejowe, t. XVIII, Ziemie ruskie. Ruœ Czerwona, cz. I, Warszawa 1902. 

ród³a dziejowe, t. XIX, Ziemie ruskie. Wo³yñ i Podole, Warszawa 1889. 

ród³a dziejowe, t. XX–XXII, Ziemie ruskie. Ukraina (Kijów–Brac³aw), Warszawa 1894–1897. 

Àðõèâ þãî-çàïàäíîé Ðîññèè èçäàâàåì³é Âðåìåííóþ Êîììèññèåþ Äðåâíèõ àêòîâá, ÷. 1, Êèåâ 

1959 è äð. 

Âîëèíñüêi ãðàìîòè XVI ñò., Êè¿â 1995. 

Æåðåëà äî iñòîðè¿ Óêðà¿íè-Ðóñè, ò. I–III, V, Ëüâiâ 1897–1903. 

Äiëîâà ìîâà Âîëèíi i Íàäíiïðÿíùèíè XVII ñò., Êè¿â 1981. 

Diëîâà äîêóìåíòàöiÿ Ãåòüìàíùèíè XVIII ñò., Êè¿â 1993. 

b) Ÿród³a niepublikowane: 

Metryka Koronna (wypisy z ksi¹g 1569–1673), – AGAD, ASK, dz. 56, MK, k5–k.182v. 

Rewizje, lustracje starostw, regestry podatkowe, dóbr duchownych i in. – Archiwum Akt Dawnych 

w Warszawie, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. 46, 54, 56, dz. I, III–IV. 

Wizytacje dekanatów, parafii z XVII i XVIII wieku – Oœrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów 

Koœcielnych przy KUL-u, nr mikr.: 2969–2980 i in. 

Wykaz skrótów 

a) s³owniki: 

Hrin. – Á. Ãðií÷åíêî, Ñëîâíèê óêðà¿íñüêî¿ ìîâè, ò. 1–4, Êè¿â 1907–1909. 

Hydr.U – À.Ï. Íåïîêóïíèé è äð. (ðåä.), Ñëîâíèê ãèäðîíiìiâ Óêðà¿íè, Êè¿â 1979. 

SG – S³ownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów s³owiañskich, t. 1–15, 

Warszawa 1880–1902.


S³Br. – A. Brückner, S³ownik etymologiczny jêzyka polskiego, Warszawa 1985. 

S³Srezn. – È.È. Ñðåçíåâñêèé, Ñëîâàðü äðåâíåðóññêîãî ÿçûêà, (Ðåïðèíòíîå èçäàíèå), 

t. 1–3, Ìîñêâà 1989. 

SW – J. Kar³owicz, A. Kryñski, W. NiedŸwiedzki, S³ownik jêzyka polskiego, t. I–VIII, 

Warszawa 1908–1927. 

b) jednostki administracyjne: 

B³s. – województwo be³skie 

Br. – województwo brac³awskie 

Ch. – ziemia che³mska 

Cz. – woj. czernihowskie 

Hal. – ziemia halicka 

Kij. – województwo kijowskie 

Lw. – ziemia lwowska 

Prz. – ziemia przemyska 

Wo³. – Wo³yñ 

c) inne: 

Acc. – Accusativus (biernik) 

Dat. – Dativus (celownik) 

G. – Genetivus (dope³niacz) 

Instr. – Instrumentalis (narzêdnik) 

Loc. – Locativus (miejscownik) 

rz. – rzeka 

stpol. – staropolski 

strus. – staroruski 

Ðåçþìå 

Ýòíîíèìè÷åñêèå íàçâàíèÿ è íàçâàíèÿ îò äðåâíèõ ïðîôåñcèé â òîïîíèìèè 

Óêðàèíû è ïîëüñêî-óêðàèíñêîé ïîãðàíè÷íîé çîíû â XVI–XVIII ââ. 

Òîïîíèìèÿ Óêðàèíû XVI–XVIII ââ. îòðàæàåò è àêòóàëüíûå ïðîöåññû îáðàçîâàíèÿ 

íàñåë¸ííûõ ïóíêòîâ, è äðåâíåðóññêèå òîïîíèìè÷åñêèå òåíäåíöèè. Ïîä âëèÿíèåì ïîëüñêîãî 

ÿçûêà ïîÿâëÿþòñÿ â XVII è XVIII ñòîëåòèÿõ ðàçëè÷íûå âàðèàíòû íàèìåíîâàíèé íàñåë¸ííûõ 

ïóíêòîâ. Â ñòàòüå àíàëèçó ïîäâåðãàþòñÿ òîïîíèìû, îáðàçîâàííûå îò äðåâíèõ ïðîôåññèé, 

è îòýòíîíèìè÷åñêèå íàèìåíîâàíèÿ (íàçâàíèÿ ïëåìeí, íàöèé, íàçâàíèÿ æèòåëåé ïî ìåñòó 

æèòåëüñòâà, íàçâàíèÿ ïåðåñåëåíöåâ èç äðóãèõ ãîðîäîâ è ñ¸ë). Áîëüøîé èñòîðè÷åñêèé 

ìàòåðèàë ïîçâîëèë âûÿâèòü äðåâíèå íàèìåíîâàíèÿ, íàïð.: Torki, Ïå÷åíåãè; Berdniki, ¯yrdniki, 

ïîêàçàòü â òîïîíèìèè ñëåäû ñîñóùåñòâîâàíèÿ íà äàííîé òåððèòîðèè äâóõ ÿçûêîâ 

è ðåëèãèé, ñð.: Koscielniki, Krylosanie, Warwazynce. Â ñòàòüå ïðåäñòàâëåíû òîæå 

ñåìàíòè÷åñêèå ïîäãðóïïû îòýòíîíèìè÷åñêèõ íàçâàíèé, îïðåäåëåíû èõ ôîðìàíòû, ïîêàçàíà 

ñóäüáà èññëåäîâàííûõ òîïîíèìîâ â XVII è XVIII âåêàõ è èõ ãåîãðàôè÷åñêàÿ 

äèôôåðåíöèàöèÿ.


Summary 

Ethnic and ancillary names in the toponymy of Ukraine and in the Polish-Ukrainian frontier from 

the 16 th to 18 th century 

209 

The toponymy of Ukraine and of the Polish-Ukrainian frontier in the studied period is 

interesting with respect to the reflection of the contemporary settlement processes and with respect 

to the takeover by the 16 th century toponymy of many Old Ruthenian features. These processes 

were accompanied by certain polonisation of writing in the 17 th and 18 th century. Numerous 

linguistic alternants are noticed. The above-mentioned phenomena are analysed in the article in 

ancillary and ethnic names (tribal names, ethnonyms, names of the citizens with respect to the 

feature of the inhabited place or names of emigrants from towns or villages). The studied groups 

retained their old names (the names given are source writing forms), conf. tribal names: Kiwercze, 

Torki, Ïå÷åíåãè, etc. New forms appear indicating culture and language clash typical for these 

areas, i.e. Koscielniki, Kry³osanie, Warwazynce. The article discusses the group development in 

subsequent centuries and the areas of occurrence of respective toponyms.

210 Teresa Pluskota

UWM w Olsztynie Ê âîïðîñó îá îöåíî÷íîì ÿçûêå ñîâðåìåííîé ðóññêîé Acta Polono-Ruthenica ðåêëàìû... XII, 2007 211 

ISSN 1427-549X 

Andrzej Sitarski 

Poznañ 

Ê âîïðîñó îá îöåíî÷íîì ÿçûêå ñîâðåìåííîé 

ðóññêîé ðåêëàìû. Íà ìàòåðèàëå òåêñòîâ ðåêëàìû 

êîñìåòè÷åñêèõ èçäåëèé 

Ñîâðåìåííûé ýòàï ñîñòîÿíèÿ ðå÷åâîé äåÿòåëüíîñòè êîíöåíòðèðóåò 

âíèìàíèå íà íîâûõ è íàèáîëåå îáíîâëåííûõ âèäàõ êîììóíèêàöèè, â òîì ÷èñëå 

è íà ðåêëàìíîì äèñêóðñå, êîòîðûé àêòèâèçèðîâàëñÿ çà ñ÷åò ñîöèàëüíûõ 

ôàêòîðîâ âíóòðèêóëüòóðíîãî è ìåæêóëüòóðíîãî ðàçâèòèÿ íàðîäîâ. 

Íàèáîëåå ÿðêî ñïåöèôèêó ìàññîâî-êîììóíèêàòèâíûõ ïðîöåññîâ 

îòðàæàåò ðåêëàìà êàê âèä âîçäåéñòâóþùåé êîììóíèêàöèè, îïèðàþùåéñÿ 

íà íàèáîëåå ñèëüíûå ñèãíàëû, îáðàùåííûå ê ïàðòíåðó ïî îáùåíèþ. Ýòî 

ñàìûé îáðàçíî-íàñûùåííûé èç æàíðîâ ìàññîâîé êîììóíèêàöèè 

è íàèáîëåå àêòóàëüíî àíãàæèðîâàííûé âèä õóäîæåñòâåííîé êîììóíèêàöèè, 

îòðàæàþùèé âñå èçìåíåíèÿ â ñîöèàëüíîé, öåííîñòíîé, ýìîöèîíàëüíîé 

è ýñòåòè÷åñêîé ñôåðàõ æèçíè îáùåñòâà. 

Ðåêëàìíûé òåêñò ñîñòîèò èç òðåõ îñíîâíûõ êîìïîíåíòîâ: èíôîðìàòèâíîãî, 

îöåíî÷íîãî è ïðàãìàòè÷åñêîãî, êîòîðûå ïåðåïëåòàþòñÿ. 

Îöåíî÷íûé êîìïîíåíò – íåîáõîäèìûé ýëåìåíò õîðîøåé ðåêëàìû. Áîëüøàÿ 

÷àñòü ñîâðåìåííûõ ðåêëàì íå îáõîäèòñÿ áåç àêñèîëîãè÷åñêîãî ýëåìåíòà – 

îöåíî÷íîé ëåêñèêè, ôðàçåîëîãèè. Íà ýòîì îñíîâàíèè ñ ïîìîùüþ îöåíêè 

ìîæíî ðåãóëèðîâàòü ïîâåäåíèå ëþäåé. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî äëÿ ðåêëàìíîãî 

òåêñòà õàðàêòåðíû ÿâëåíèÿ áîëüøåãî èëè ìåíüøåãî ïðåóâåëè÷åíèÿ 

öåííîñòè òîâàðà, â ñâÿçè ñ ÷åì èñïîëüçóþòñÿ ëåêñåìû, â ñåìàíòèêå 

êîòîðûõ çàêëþ÷åí êîìïîíåíò „î÷åíü, â âûñøåé ñòåïåíè”. Ñëîâà ñ âûñîêîé 

ðåêëàìíîé öåííîñòüþ ôîðìèðóþò îáðàç ðåêëàìèðóåìîãî ïðåäìåòà 

è ïîçäíåå ëåãêî âûçûâàþò â ñîçíàíèè ïðåäñòàâëåíèå î íåì. 

Â íàñòîÿùåé ñòàòüå ìû ñîñðåäîòî÷èì âíèìàíèå íà îïðåäåëåíèè 

è õàðàêòåðèñòèêå ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, êîòîðûå ïðèìåíÿþòñÿ â ñëîâàðíîé 

ñòðóêòóðå ðóññêîãî ðåêëàìíîãî òåêñòà êàê îöåíî÷íîãî àêòà.

212 Andrzej Sitarski 

Íåò ñîìíåíèÿ, ÷òî â êàæäîì âèäå ðåêëàìû (çðèòåëüíîé, çðèòåëüíîñëóõîâîé, 

ñëóõîâîé è ïå÷àòíîé) âàæíåéøèì åå ñîñòàâëÿþùèì 

êîìïîíåíòîì ÿâëÿåòñÿ ñëîâî, ïîòîìó ÷òî íà íåì ñîñðåäîòî÷åíî âíèìàíèå 

àäðåñàòà, õîòåâøåãî ïîëó÷èòü èíôîðìàöèþ, ñ åãî ïîìîùüþ ìîæíî 

äîáèòüñÿ íåîáõîäèìîãî ðåçóëüòàòà ó òîãî, êîìó îíî àäðåñîâàíî. Ïî ìíåíèþ 

Òàòüÿíû Êîñìåäû: „îöåíêà – ýòî òàêàÿ ìûñëü î ïðåäìåòå, êîòîðàÿ 

âûðàæàåò åãî õàðàêòåðèñòèêó ñ òî÷êè êàòåãîðèè öåííîñòè, à öåííîñòü – ýòî 

ëþáîé ïðåäìåò, âûçûâàþùèé ÷üþ-ëèáî çàèíòåðåñîâàííîñòü, æåëàíèå, 

ñòðåìëåíèå è ò.ä.” 1 . Æåëàíèå äîñòè÷ü íàìåðåííîé êîììóíèêàòèâíîé öåëè 

ïðè ïîìîùè ïðàâèëüíî îòîáðàííûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, â òîì ÷èñëå è òåõ, 

êîòîðûì ñâîéñòâåííà àêñèîëîãè÷åñêàÿ êîííîòàöèÿ, ïîçâîëÿåò óáåäèòü 

àäðåñàòà â íåîáõîäèìîñòè îïðåäåëåííîãî ðåøåíèÿ î âûáîðå ðåêëàìèðóåìîãî 

ïðåäìåòà, â ðåçóëüòàòå ÷åãî ðåêëàìîäàòåëü äîñòèãàåò ïðàãìàòè÷åñêîé 

ýôôåêòèâíîñòè ïðåäëàãàåìîãî èì òåêñòà ðåêëàìû. 

Ñåãîäíøíÿÿ ðåêëàìà â Ðîññèè â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè ÿâëÿåòñÿ ÷àñòüþ 

ìèðîâîé ðåêëàìû, êîòîðóþ âåäóò áîëüøèå êîíöåðíû, à åå ñâîåîáðàçèå 

çàêëþ÷àåòñÿ ïðåæäå âñåãî â åå ÿçûêîâîé ñóáñòàíöèè. Èñïîëüçîâàíèå ðóññêîãî 

ÿçûêà â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè îáóñëîâëåíî ïðèñïîñîáëåíèåì åãî 

ê ïåðåäà÷å ñîäåðæàíèÿ, ñôîðìóëèðîâàííîãî ðàíüøå â äðóãèõ ÿçûêàõ. ×àñòî 

ìû èìååì äåëî ñ ïåðåâîäàìè èëè ïàðàôðàçàìè èíîÿçû÷íûõ òåêñòîâ. 

Íàøè íàáëþäåíèÿ ìû ïðîâåäåì íà îñíîâàíèè îòáîðà ðåêëàìíûõ 

òåêñòîâ, êàñàþùèõñÿ êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ, êîòîðûå ïîìåùåíû 

â îòäåëüíûõ íîìåðàõ æóðíàëîâ: „Êàðàâàí èñòîðèé”, „Êðàñîòà & çäîðîâüå” 

è „Äîìàøíèé î÷àã”. 

Êàê çàìå÷àåò Å.Ì. Âîëüô: „...àíàëèç îöåíêè â ñîáñòâåííî ëèíãâèñòè÷åñêîì 

ïëàíå îïèðàåòñÿ íà ïîíèìàíèå ñóáúåêòèâíîãî è îáúåêòèâíîãî 

àñïåêòà çíà÷åíèé îöåíî÷íûõ ñëîâ è âûñêàçûâàíèé â èõ ñîîòíîøåíèè. 

Â îöåíî÷íûõ âûðàæåíèÿõ ñóáúåêòèâíîå è îáúåêòèâíîå íåðàçðûâíî 

ñâÿçàíû, îáðàçóÿ êîíòèíóóì, ãäå òà è äðóãàÿ ñòîðîíà íàðàñòàþò/ óáûâàþò 

îáðàòíî ïðîïîðöèîíàëüíî äðóã äðóãó” 2 . Êàê èçâåñòíî, â ÿçûêå, êðîìå 

îáúåêòèâíîé äåéñòâèòåëüíîñòè (äåñêðèïòèâíàÿ ñòîðîíà ÿçûêà), îòðàæåíî 

òàêæå âçàèìîäåéñòâèå äåéñòâèòåëüíîñòè è ÷åëîâåêà â ðàçëè÷íûõ àñïåêòàõ, 

îäíèì èç êîòîðûõ ÿâëÿåòñÿ îöåíî÷íûé ôàêòîð. Ñîãëàñíî ìíåíèþ 

ß. Ïóçûíèíû, îöåíî÷íîñòü îòíîñèòñÿ ê ñôåðå òàê íàçûâàåìûõ íåïðåäìåòíûõ 

1 Ò. Êîñìåäà, Àêñèîëîãè÷åñêàÿ ïðàãìàëèíãâèñòèêà: íàöèîíàëüíûå ôîðìû âûðàæåíèÿ 

îöåíêè, [â:] Jêzyk rosyjski w konfrontacji z jêzykami Europy w aspekcie lingwokulturoznawczym, 

Katowice 2004, c. 289–297. 

2 Å.Ì. Âîëüô, Ôóíêöèîíàëüíà ñåìàíòèêà îöåíêè, Ìîñêâà 1985, c. 27–28.

Ê âîïðîñó îá îöåíî÷íîì ÿçûêå ñîâðåìåííîé ðóññêîé ðåêëàìû... 

213 

àðãóìåíòîâ, ò.å. ïðèçíàêîâ, ïîâåäåíèé îáúåêòîâ îêðóæàþùåãî íàñ áûòà, 

îòíîøåíèé ê íèì äðóãèõ ðåïðåçåíòàíòîâ áûòà è ïîñðåäñòâîì èõ àòðèáóòîâ 

ê íèì ñàìèì 3 . 

Ñóáúåêòèâèçì è îáúåêòèâèçì â ñîäåðæàíèè îöåíêè ñâÿçàí ñ òåì, êàêîé 

ôàêòîð â îöåíêå ÿâëÿåòñÿ èñõîäíûì - ýìîöèîíàëüíûé èëè ðàöèîíàëüíûé. 

Êàê ñïðâåäëèâî çàìå÷àåò Å.Ì. Âîëüô: „...â åñòåñòâåííîì ÿçûêå íå ìîæåò 

áûòü ÷èñòî ýìîöèîíàëüíîé îöåíêè, òàê êàê ÿçûê êàê òàêîâîé âñåãäà 

ïðåäïîëàãàåò ðàöèîíàëüíûé àñïåêò” 4 . Îäíàêî, êàê ïîêàçûâàåò ïðàêòèêà, 

íåîäíîêðàòíî òðóäíî äèôôåðåíöèðîâàòü îáà âèäà îöåíêè. 

Îöåíêà ìîæåò áûòü ðàçíîé: ñ òî÷êè çðåíèÿ õàðàêòåðà îòíîøåíèÿ 

ãîâîðÿùåãî ê ñîîáùåíèþ îíà áûâàåò ïîëîæèòåëüíîé, îòðèöàòåëüíîé èëè 

íóëåâîé. Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî èñïîëüçóåìûå â òåêñòå ðåêëàìû ñëîâà èëè 

âûðàæåíèÿ íå òîëüêî îòëè÷àþòñÿ ïîëîæèòåëüíîé îöåíî÷íîé êîííîòàöèåé, íî 

îíè íàïðàâëåíû òàêæå íà ðàöèîíàëèçàöèþ ñîäåðæàíèÿ òåêñòà ðåêëàìû. 

Îöåíî÷íûå ìíåíèÿ íà òåìó êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ äîëæíû áûòü ïðåæäå 

âñåãî äîñòîâåðíûìè è òîëüêî èõ óìåëîå ïðèìåíåíèå â ñåìàíòè÷åñêîé ñòóêòóðå 

ðåêëàìû ìîæåò ïîëîæèòåëüíî ñòèìóëèðîâàòü åå ïåðëîêóòèâíûé ýôôåêò. 

Íà îñíîâàíèè ñîáðàííîãî íàìè àíàëèòè÷åñêîãî ìàòåðèàëà ìîæíî 

ñêàçàòü, ÷òî ÿçûê ðîññèéñêîé ðåêëàìû êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ õàðàêòåðèçóåòñÿ 

ïðåæäå âñåãî ïðîäóìàííîé òîíêîñòüþ îòáîðà ëåêñèêè, â òîì 

òàêæå òåðèìèíîëîãè÷åñêîé, ñèíòàêñè÷åñêîãî ñòðîÿ ðåêëàìíîé ôðàçû 

è ëåãêîñòüþ ñòèëÿ, à íàëè÷èå îöåíî÷íîé ñåìàíòèêè, êàê óòâåðæäàåò 

Ë. Í. Àíèïêèíà, îáúÿñíåòñÿ òåì, ÷òî ðåêëàìíûå ïðåäëîæåíèÿ íå òîëüêî 

îáðàùåíû ê ñîáåñåäíèêó, íî è, â ñèëó èõ àêòóàëüíîãî ÷ëåíåíèÿ, ñîîáùàþò 

åìó íå÷òî î íåì ñàìîì 5 . Ïðèâåäåì ïðèìåð: „GIVENCHY íîâûé ïîäõîä 

ê öâåòó Âàøåãî ëèöà. Ïîñëåäíåå ñëîâî â òåõíîëîãèè óõîäà çà êîæåé è åå 

áåçóïðå÷íîãî òîíà. Íîâûå òåêñòóðû, íîâûå îùóùåíèÿ âàøåé êîæè. 

Ðàçðàáîòàíî äëÿ èñòèííîãî óäîâîëüñòâèÿ”. 

Èíòåðåñíûì ñ òî÷êè çðåíèÿ àíàëèçà ðåêëàìíîãî òåêñòà êîñìåòè÷åñêèõ 

ïðîäóêòîâ, êàê îöåíî÷íîãî àêòà ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî â åå ñòðóêòóðó ïîïàäàþò 

÷àùå âñåãî äâà îáúåêòà. Ïåðâûì ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåò ðåêëàìû, êîòîðûé âñåãäà 

îöåíèâàåòñÿ êàê õîðîøèé, âòîðûì îêàçûâàåòñÿ ñóáúåêò – ÷åëîâåê, êîòîðûé, 

îêàçûâøèñü â ïîëå îöåíêè, ïîäâåðãàåòñÿ ïîä âëèÿíèåì ðåêëàìèðóåìîãî 

3 J. Puzynina, Wokó³ jêzyka wartoœci, [â:] Jêzyk w krêgu wartoœci, pod red. J. Bartmiñskiego, 

Lublin 2003, c. 29. 

4 Å.Ì. Âîëüô, op. cit., c. 40. 

5 Ë.Í. Àíèïêèíà, Îöåíî÷íûå âûñêàçûâàíèÿ â ïðàãìàòè÷åñêîì àñïåêòå, „Ôèëîëîãè÷åñêèå 

íàóêè” 2006, ¹ 2, ñ. 58.


ïðîäóêòà îïðåäåëåííûì èçìåíåíèÿì ñâîåãî ñîñòîÿíèÿ, ÷àùå âñåãî âíåøíåãî 

âèäà, íàïð.: „Æåçàí – âàø ïóòü ê ñîâåðøåíñòâó. Áàðõàò ðîçû 

â ïàëüöàõ âåòðà, òåíü óëûáêè, îòðàæåííàÿ â âîñõèùåííîì âçãëÿäå, òû 

ñòðåìëåíèå ê ñîâåðøåíòñòâó. Æåçàí – òâîé ïóòü ê ñîâåðøåíòñòâó! 

Ïîòðÿñàþùàÿ ôèãóðà áåç óòîìèòåëüíûõ òðåíèðîâîê è èçíóðÿþùèõ äèåò! 

Æåçàí, øèðîêèé äèàïàçîí öåí è âîçìîæíîñòåé ïîçâîëÿåò êàæäîé æåíùèíå 

áûòü ìîëîäîé è ïðåêðàñíîé”. Â ïðèâåäåííîé ðåêëàìå êîñìåòè÷åñêèé 

ïðîäóêò îöåíèâàåòñÿ êàê õîðîøèé. Åãî îöåíêà ëåêñè÷åñêè âûðàæåíà 

ìåíüøèì êîëè÷åñòâîì ÿçûêîâûõ åäèíèö (áàðõàò, ïóòü ê ñîâåðøåíñòâó) ïî 

ñðàâíåíèþ ñ îöåíêîé ïîëüçîâàòåëÿ äàííîãî êîñìåòè÷åñêîãî ïðîäóêòà 

(âîñõèùåííûé âçãëÿä, ïîòðÿñàþùàÿ ôèãóðà, ìîëîäàÿ, ïðåêðàñíàÿ). 

Ñëåäóåò îáðàòèòü âíèìàíèå íà ôàêò, ÷òî â òåêñòàõ, ðåêëàìèðóþùèõ 

êîñìåòè÷åñêèå ïðîäóêòû, ÷åëîâåê ïîäâåðãàåòñÿ îò÷åòëèâîé ïîëîæèòåëüíîé 

àêñèîëîãèçàöèè. Ïðèâåäåì ïðèìåð: „Ñèíåðæè ñâåæåñòü. Âïåðâûå ëàáîðàòîðèÿì 

Ãàðíüå óäàëîñü ïîëó÷èòü Æèâóþ Âîäó Ôðóêòîâ óíèêàëüíûì 

ñïîñîáîì ìãíîâåííîé äåñòèëÿöèè. Ýòà âîäà ñîäåðæèò âñå öåííûå ñâîéñòâà 

÷èñòåéøåé íàòóðàëüíîé âîäû ôðóêòîâ, ÷òîáû ñäåëàòü Âàøó êîæó ñâåæåé, 

çäîðîâîé è ïîëíîé æèçíè”. 

Ñîäåðæàíèå è ñòðóêòóðíóþ ñõåìó ïðèâåäåííîãî òåêñòà ðåêëàìû ìîæíî 

ïðåäñòàâèòü â âèäå ñõåìû, ñîñòîÿùåé èç äâóõ êîíòåêñòîâ: 

Êîíòåêñò À (ïðåäìåò îöåíêè) – õîðîøèé: (öåííûå ñâîéñòâà, ÷èñòåéøàÿ 

íàòóðàëüíàÿ âîäà ôðóêòîâ, ñäåëàíî óíèêàëüíûì ñïîñîáîì ) ® Êîíòåêñò Á 

(ñóáúåêò îöåíêè – ÷åëîâåê) – õîðîøèé: (êîæà ñâåæàÿ, çäîðîâàÿ, ïîëíàÿ 

æèçíè). 

Íàëè÷èå îöåíî÷íîãî çíà÷åíèÿ, êàê ãëàâíîãî ñåìàíòè÷åñêîãî ïðèçíàêà 

ðåêëàìû êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ, ìîæíî îáúÿñíèòü îäíîé èç îñíîâíûõ 

îáùå÷åëîâå÷åñêèõ öåííîñòåé, êàêèìè ÿâëÿåòñÿ çäîðîâüå è ýñòåòèêà 

÷åëîâå÷åñêîãî òåëà. Àíàëèòè÷åñêèé ìàòåðèàë ïîêàçûâàåò, ÷òî â ÿçûêå, 

ðåêëàìèðóþùåì êîñìåòè÷åñêèå ïðîäóêòû, âûäåëÿþòñÿ ëåêñè÷åñêèå 

åäèíèöû è ñëîâîñî÷åòàíèÿ ñ ðàöèîíàëüíîé è îöåíî÷íîé êîííîòàöèÿìè. 

Ê ïåðâûì ìîæíî îòíåñòè íàïð.: òåõíîëîãèÿ óõîäà çà êîæåé, íîâûå 

òåêñòóðû, ðàçðàáîòàòü, óíèêàëüíîå ñî÷åòàíèå âèòàìèíîâ, óâëàæíÿþùåå 

âåùåñòâî. Ê âòîðîé ãðóïïå ìîæíî îòíåñòè: ñòàíüòå îñëåïèòåëüíîé, ãëàçà 

çàñèÿþò íîâûì öâåòîì, âåëèêîëåïíàÿ ñâåæåñòü, ëþáèòü, ðàäîâàòüñÿ, 

ìîëîäîñòü, âîçðîæäåíèå, ðîñêîøíûé, íåæíûé, êàê âåñíà. 

Â îöåíî÷íîì ñîîáùåíèè, êàê çàìå÷àåò Í.Ä. Àðóòþíîâà: „ïðåæäå âñåãî 

èùóò ôàêòè÷åñêóþ èíôîðìàöèþ, à íå îöåíêó. Ôàêòè÷åñêàÿ èíôîðìàöèÿ 

ñâÿçàíà ñî çíà÷åíèåì, à íå ñ ìíåíèåì. Â ñëó÷àå íåäîâåðèÿ àäðåñàò ñêîðåå


215 

çàäàåò âîïðîñ îá èñòî÷íèêàõ çíàíèÿ” 6 . Ïîýòîìó â òåêñòàõ ðåêëàì ýêñïåðòû 

ïî êîñìåòîëîãèè èëè ðàáîòàþùèå â êîñìåòè÷åñêîé ôèðìå ðàáîòíèêè: ýòî 

ýêñïåðòû, ñïåöèàëèñòû ìèðîâîãî óðîâíÿ, âûñî÷àéøåãî êëàññà, 

âûñîêîêâàëèôèöèðîâàííûå èíæåíåðû, âûñîêîïðîôåññèîíàëüíàÿ ñëóæáà, 

ïðîôåññèîíàëû. Ðåçóëüòàòîì èõ ôóíäàìåíòàëüíûõ èññëåäîâàíèé ÿâëÿåòñÿ 

êîñìåòè÷åñêèé ïðîäóêò íàïðèìåð: „Ñåðèþ Kanebo SENSAI ñïåöèàëèñòû 

íàçûâàþò ïàìÿòüþ êëåòîê. Öåëü ñåðèè – âåðíóòü êîæå åå èñêîííóþ êðàñîòó. 

Íàó÷íûé ïîèñê ñðåäñòâ è ñïîñîáîâ áîðüáû ñî ñòàðåíèåì êîæè ïðèâåë Cellap 

Laboratoire S.A. ê ñîçäàíèþ åäèíñòâåííîé â ìèðå ëèíèè êîñìåòè÷åñêèõ 

ñðåäñòâ, ñîäåðæàùèõ ñòàáèëèçèðîâàííûå áèîèíòåãðàëüíûå êëåòêè. Ýêñïåðò 

ê êëåòî÷íîé êîñìåòîëãèè: Íàñûùåííûå, ñèÿþùèå è íåâåðîÿòíî ñòîéêèå 

öâåòà ëèíèè ìîäíàÿ êîëëåêöèÿ. Poly Brillance îòòåíêè, âå÷íî ïðåêàñíûå, êàê 

áðèëëèàíòû. Îïûò ïðîôåññèîíàëîâ äëÿ Âàøèõ âîëîñ”. 

Èñòî÷íèêîì çíàíèé î êîñïåòè÷åñêîì ïðîäóêòå ÿâëÿåòñÿ ÷àñòî: 

ýêñêëþçèâíûé äèñòèáþòîð, âåäóùèé ïàðôþìåð, íàïð.: „Ïàðôþìåðíàÿ 

êîëëåêöèÿ LES FLORALISES. Öâåòóùèå Ñàäû Ôàáåðëèê – ïðèçíàíèå 

â ëþáâè ðóññêèì æåíùèíàì îò âåäóùåãî ïàðôþìåðà Ôðàíöèè Ïüåðà 

Áóðäîíà”. 

Ñðåäè ìíîãèõ îáúåêòîâ îöåíêè, âûñòóïàþùèõ â ðåêëàìíûõ òåêñòàõ 

êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ ñòîèò îáðàòèòü âíèìàíèå íà ñëîâà: ðåöåïò 

è ôîðìóëà. Ñî ñëîâîì ðåöåïò ñî÷åòàþòñÿ îöåíî÷íûå ïðèëàãàòåëüíûå: 

ëó÷øèé, ñòàðèííûé, óíèêàëüíûé, ñî ñëîâîì ôîðìóëà: íîâàÿ, óíèêàëüíàÿ, 

çàïàòåíòîâàííàÿ, ìÿãêàÿ, ëåãêàÿ, ýêñêëþçèâíàÿ, ðåâîëþöèîííàÿ, 

óëüòðàêîìôîðòíàÿ, ïðîçðà÷íàÿ, èííîâàöèîíííàÿ, íàïð.: „Ëàê äëÿ íîãòåé 

Sally Hansen. Ýêñêëþçèâíàÿ ôîðìóëà ñ ìèêðîêðèñòàëëè÷åñêèìè, 

ïðèçìàòè÷åñêèìè, îòðàæàþùèìè ÷àñòèöàìè ñîçäàåò âîëíû æèâîãî öâåòà 

ïðè êàæäîì äâèæåíèè ðóê.; ëåãêàÿ ôîðìóëà òîíèêà (NIVEA Visage c àëîý 

âåðà è ýêñòðàêòîì ðîìàøêè) òîíèçèðóåò è îñâåæàåò êîæó”. 

Íå ìåíåå âàæíûìè äëÿ îáùåé îöåíêè êîñìåòè÷åñêîãî ïðîäóêòà 

ÿâëÿþòñÿ êîìïîíåíòû, èñïîëüçóåìûå â åãî ïðîèçâîäñòâå. Ïîýòîìó 

ðåêëàìíûå òåêcòû ïîä÷åðêèâàþò è îïðåäåëÿþò èõ êàê: òùàòåëüíî 

îòîáðàííûå, ïðîâåðåííûå, êëèíè÷åñêè èñïûòàííûå, îòëè÷íûå, 

âûñîêîêà÷åñòâåííûå, áèîëîãè÷åñêè àêòèâíûå, ïîëåçíûå, íàòóðàëüíûå, 

öåëåáíûå, ïèòàòåëüíûå, óíèêàëüíûå. 

Íåò ñîìíåíèÿ â òîì, ÷òî ïåðâîñòåïåííóþ ðîëü â àêñèîëîãèçàöèè 

ðåêëàìíîãî òåêñòà èãðàþò èìåíà ïðèëàãàòåëüíûå è íàðå÷èÿ. Ñðåäè èìåí 

6 Í.Ä. Àðóòþíîâà, Òèïû ÿçûêîâûõ çíà÷åíèé. Îöåíêà, Ñîáûòèå. Ôàêò, Ìîñêâà 1988. c. 83.


ïðèëàãàòåëüíûõ âíèìàíèå îáðàùàåò ñëîâî óíèêàëüíûé â çíà÷åíèè ‘ðåäêèé, 

åäèíñòâåííûé â ñâîåì ðîäå’, íàïð.: „Íà îñíîâå êîìïëåêñà èç êåäðîâîãî 

ìàñëà è ëàâàíäû áûë èçäàí êåäðîâûé áàëüçàì Total ãåëü – äâóõöâåòíàÿ 

çóáíàÿ ïàñòà, óíèêàëüíàÿ ïî ñâîåìó ïðîôèëàêòè÷åñêîìó äåéñòâèþ 

è ïðèÿòíàÿ íà âêóñ”. 

Íåêîòîðûå èìåíà ïðèëàãàòåëüíûå, óïîòðåáëÿåìûå â ðåêëàìíûõ êîíòåêñòàõ, 

ðàçâèâàþò ìåëèîðàòèâíóþ êîííîòàöèþ, âûðàáàòûâàÿ òàêèì îáðàçîì 

íîâóþ ñåìàíòè÷åñêóþ õàðàêòåðèñòèêó. Íàïðèìåð àäúåêòèâ ïåðâûé èìååò 

çíà÷åíèå ‘íîâûé, òîëüêî ÷òî ïîÿâèâøèéñÿ, ñâåæèé, ðàííèé’, à òàêæå 

‘íàèáîëåå âàæíûé, ñàìûé çíà÷èòåëüíûé, ïåðâåíñòâóþùèé’ è ‘ëó÷øèé èç 

âñåõ â êàêîì-íèáóäü îòíîøåíèè, îòëè÷íûé, ïðåâîñõîäÿùèé âñåõ îñòàëüíûõ’: 

„Dior R 60/80. Êðåì äëÿ êîððåêöèè ìîðùèí. Öåíòð íîâûõ ðàçðàáîòîê dior 

Science ñîçäàë ïåðâûé êðåì äëÿ êîððåêöèè ìîðùèí, îñíîâó êîòîðîãî 

ñîñòàâëÿåò òåõíîëîãèÿ âûñîêîé êîíöåíòðàöèè R 60/80 ñ äâîéíûì ýôôåêòîì 

patch äëÿ ïîëó÷åíèÿ íåìåäëåííîãî ðåçóëüòàòà è äîëãîâðåìåííîãî äåéñòâèÿ”. 

Êîííîòàòèâíîå íåéòðàëüíîå ñëîâî íîâûé íåñåò â ñåáå èìïëèöèòíûé 

àêñèîëîãè÷åñêèé çàðÿä, êîòîðûé àêòóàëèçèðóåòñÿ â ðå÷è. Ïðèëàãàòåëüíîå 

íîâûé èìååò çíà÷åíèå ‘òàêîé , êîòîðûé íå ñóùåñòâîâàë ðàíüøå, âïåðâûå 

ñîçäàííûé, âûäåëåííûé, îòêðûòûé òîëüêî ÷òî, íåäàâíî ïîÿâèâøèéñÿ, íå 

áûâøèé èëè ìàëî áûâøèé â óïîòðåáëåíèè, ñîâðåìåííûé’. Äîñòîèíñòâîì 

ðåêëàìèðóåìîãî òîâàðà ÿâëÿåòñÿ åãî íîâøåñòâî, âûñîêîå êà÷åñòâî. Íîâàÿ 

êîñìåòèêà ïðåäñòàâëÿåò íîâîå êà÷åñòâî æèçíè. Ïîëîæèòåëüíûå 

àññîöèàöèè âûçûâàþò òàêæå ïðîèçâîäíûå îò èìåíè ïðèëàãàòåëüíîãî íîâûé 

ñëîâà òèïà: íîâèíêà, íîâøåñòâî, íîâèçíà, íîâîñòü, íàïð.: „Íîâèíêà. 

Ëåãêèé è íåæíûé êðåì âîññòàíàâëèâàåò åñòâåñòâåííóþ ñïîñîáíîñòü êîæè 

ê ñàìîóâëàæíåíèþ. Íîâøåñòâî. Äíåâíîé êðåì Âèçèáë Ðèçàëòñ, 

ñîâåðøåíñòâóþùèé êîæó (Advaced Recovery Concentrate). Ýòîò íîâåéøèé 

áèîàêòèâàòîð êëåòîê ñòàë, ïîæàëóé, ïîäëèííîé ðåâîëþöèåé â êîñìåòèêå... ; 

Ãàììà äëÿ òåëà îò Cltde Peau – ýòî íîâîñòü!” 

Íåîäíîêðàòíî äëÿ óñèëåíèÿ îöåíî÷íîé êîííîòàöèè ïðèëàãàòåëüíîå íîâûé 

ñî÷åòàåòñÿ ñ íàðå÷èåì àáñîëþòíî èëè ñ ïðåôèêñîì ñâåðõ-, íàïð.: „Àáñîëþòíî 

íîâûé êðåì OLAY Total Effects ñ óíèêàëüíûì âèòàìèííî-ìèíàðàëüíûì 

êîìïëåêñîì VitaNiacin ñîçäàí äëÿ ìîëîäîñòè âàøåé êîæè.; Christian Dior 

ïðåäñòàâëÿåò ñâåðõíîâîå êîñìåòè÷åñêîå îðóæèå – òóøü dior Maximeyes”. 

Â ðåêëàìíûõ òåêñòàõ â îïïîçèöèè ñ ïðèëàãàòåëüíûì íîâûé íàõîäèòñÿ 

àäúåêòèâ îáû÷íûé. Ýòî ñëîâî â ðåêëàìå âûçûâàåò îòðèöàòåëüíûå 

àññîöèàöèè, íàïð.: „Êðåì-ãåëü L’Oreal Plenitude Hydrafresh Ãèäðîôðåø? 

Íè÷åãî îáùåãî ñ îáû÷íûì êðåìîì...”.


217 

Ãëàâíàÿ èäåÿ ðåêëàìû êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ - ýòî ïðèçûâ 

òðàíñôîðìàöèè ÷åëîâå÷åñêîé âíåøíîñòè, è â ïîñëåäñòâèè ñîçäàíèè 

÷åëîâåêà áîëåå ðàäîñòíûì, îïòèìèñòè÷åñêèì. Ïîýòîìó â ðåêëàìíîì òåêñòå 

÷àñòî óïîòðåáëàþòñÿ ïðèëàãàòåëüíûå, êîòîðûå îïðåäåëÿþò êîñìåòè÷åñêóþ 

ïðîäóêöèþ âîëøåáíîé èëè ìàãè÷åñêîé, íàïð.: „Îòêðîéòå äëÿ ñåáÿ 

ìàãè÷åñêóþ áàðõàòíîñòü âîäíîãî ãåëÿ, ïðèáëèæàþùåãî êîæó 

ê ñîâåðøåíñòâó: èäåàëüíî óâëàæíåííàÿ, óñïîêîåííàÿ, ñèÿþùàÿ çäîðîâüåì, 

êîæà ñëîâíî âîçðîæäàåòñÿ. Ïåðåä âàæíîé âñòðå÷åé áåç íîâîé òóøè Lancome 

Fltxtencisil íå îáîéòèñü. Òîëüêî îíà è çàãèáàåò ðåñíèöû è óäëèíÿåò èõ 

òàê, ÷òî âçãëÿä íà÷èíàåò ïîä÷èíÿòü è èíòðèãîâàòü. Åùå áû - êîãäà ðåñíèöû 

òàêèå ïûøíûå, îíè ñòàíîâÿòñÿ âîëøåáíûìè!”. 

Èñõîäÿ ïðåæäå âñåãî èç ñåìàíòè÷åñêèõ ñâîéñòâ íàðå÷èé – îïðåäåëèòü 

õàðàêòåðèñòèêó, ãðàäàöèþ êà÷åñòâà, ïðîöåññà, äàòü åìó îöåíêó, àäâåðáû 

â ñîâðåìåííîé ðåêëàìå ñëåäóåò ïðèçõíàòü î÷åíü âûãîäíûì ñðåäñòâîì äëÿ 

îôîðìëåíèÿ åå àêñèîëîãè÷åñêîé ñòðóêòóðû. Îíè â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè 

ñïîñîáñòâóþò âîñïðèÿòèþ òåêñòà, ñîîòâåòñòâóþùåãî íåìåðåíèÿì åãî 

àâòîðà. Áëàãîòâîðíîå âëèÿíèå ðåêëàìèðóåìîãî ïðîäóêòà íà îðãàíèçì 

÷åëîâåêà îïðåäåëÿþò íàðå÷èÿ: íåæíî, áåðåæíî, áëàãîòâîðíî, 

ýôôåêòèâíî. Ïðèâåäåì íåñêîëüêî ïðèìåðîâ ñëîâîñî÷åòàíèé ñ àäâåðáíûì 

êîìïîíåíòîì, óïîòðåáëÿåìûõ â òåêñòå ðåêëàìû êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ: 

ýôôåêòèâíî çàæèâëÿåò ìèêðîññàäèíû, áûñòðî ñíèìàåò âîñïàëåíèå, 

ïðåêðàñíî îñâåæàåò äûõàíèå, ìÿãêî î÷èùàåò âîëîñû, íåæíî óõàæèâàåò - 

ïî âñåé äëèíå, èäåàëüíî âûðàâíèâàåò êîæó, ïðåâîñõîäíî ñíèìàåò 

çàãðÿçíåíèÿ, ìàêèÿæ ìãíîâåííî ïðèäàåò ïðÿäÿì áëåñê, ìàñòåðñêè 

ïîêðûâàåò íîãòè. 

Â çàêëþ÷åíèå íàøèõ íàáëþäåíèé íàä àêñèîëîãè÷åñêèì ÿçûêîì òåêñòà 

ðîññèéñêîé ðåêëìû êîñìåòè÷åñêèõ ïðîäóêòîâ ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî óìåëûé 

ïîäáîð ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ ñ îöåíî÷íîé êîííîòàöèåé (ðàöèîíàëüíîé 

è ýìîöèîíàëüíîé) ìîæåò îáðàçîâàòü ìàêñèìàëüíûé ýôôåêò âîçäåéñòâèÿ íà 

ïîòåíöèàëüíîãî ïîòðåáèòåëÿ ðåêëàìèðóåìîãî êîñìåòè÷åñêîãî ïðîäóêòà. 

Óïîòðåáëÿåìûå â ðåêëàìíîì àêòå ðå÷åâûå ñðåäñòâà âûðàçèòåëüíû 

è ìíîãîáðàçíû. Ñ èõ ïîìîùüþ ïðîïàãàíäèðóåòñÿ îïðåäåííûé îáðàç 

æèçíè, à èçîáðàæàåìûé â ðåêëàìå ìèð êðàñèâ è áîãàò, à òàêæå áëàãîïðèÿòåí 

è íåñëîæåí.


Streszczenie 

O jêzyku wartoœciuj¹cym wspó³czesnej reklamy rosyjskiej. 

Na materiale tekstów reklamy wyrobów kosmetycznych 

Leksyka jest jednym z wa¿niejszych Ÿróde³ charakterystyki jêzykowej tekstu reklamy. Autor 

artyku³u przeprowadza analizê tekstów wspó³czesnej rosyjskiej reklamy produktów kosmetycznych 

i dochodzi do wniosku, ¿e w jêzyku reklamy mo¿na wyodrêbniæ dwa obszary s³ownictwa – 

leksykê pozytywnie wartoœciuj¹c¹ i neutraln¹. Odpowiedni dobór œrodków leksykalnych o konotacji 

wartoœciuj¹cej (racjonalnej i emocjonalnej) mo¿e wywo³aæ maksymalny efekt oddzia³ywania na 

potencjalnego nabywcê reklamowanego produktu kosmetycznego. 

Podkreœliæ nale¿y, ¿e s³ownictwo aksjologiczne w tekœcie reklamy propaguje tak¿e okreœlony 

styl ¿ycia, a kreowana rzeczywistoœæ jest zdecydowanie piêkna, bogata, sprzyjaj¹ca i nieskomplikowana. 

Summary 

About the adjudicating language of modern Russian adertising. 

On the basis of advertisements of cosmetic products 

Lexicology may be one of the most impotant measures of linguistic analysis of advertising. 

On the basis of the analysis of texts of modern Russian cosmetic products adertising, the author 

conludes that the language od advertising antails two separable domains of vocabulary – valuating 

and neutral. A proper choice of lexical units which have the arbitrary, adjuditing connotations 

(rational and emotional) nay have the maximum effect on a potential buyer of an advertised 

cosmetics product. 

In needs emphasising that the axiological vocabulary in the advertisements texts propagates a 

certain lifestyle, while the reality created through the language of advertising is definitely beatiful, 

rich, benevolent and uncomolicated.

UWM w ÆÈÇÍÜ Olsztynie â ðåêëàìå (ñåìàíòèêà è ôóíêöèè èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî Acta Polono-Ruthenica â ðåêëàìå) XII, 2007 219 

ISSN 1427-549X 

A³³a Kama³owa, Helena Dudina 

Olsztyn, Sewierodwinsk 

ÆÈÇÍÜ â ðåêëàìå 

(ñåìàíòèêà è ôóíêöèè èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî 

â ðåêëàìå) 

Â ñîâðåìåííîì ìèðå ðåêëàìà ïåðåñòàëà áûòü ïðîñòî „äâèãàòåëåì 

òîðãîâëè”. Ñòàâ íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ ñóùåñòâîâàíèÿ öèâèëèçîâàííîãî 

÷åëîâåêà, ðåêëàìà äèêòóåò ìîäåëè ïîâåäåíèÿ, ïðîïàãàíäèðóåò îïðåäåëåííûé 

îáðàç æèçíè, âëèÿåò íà ôîðìèðîâàíèå æèçíåííûõ èäåàëîâ 

è ñòåðåîòèïîâ. Ðåêëàìà ñòàíîâèòñÿ îáùåñòâåííûì èíñòèòóòîì, êîòîðûé, 

íàðÿäó ñ ðåëèãèåé è êóëüòóðîé, ó÷àñòâóåò â ñîçäàíèè íàöèîíàëüíîãî 

ìåíòàëèòåòà, âûðàæàåò îïðåäåëåííóþ èäåîëîãèþ. Ãëàâíàÿ ÷åðòà ðåêëàìû 

êàê êóëüòóðíîãî ôåíîìåíà – åå âíóòðåííÿÿ ïðîòèâîðå÷èâîñòü; ñóùåñòâóþùàÿ 

âíå æåëàíèé ñóáúåêòà, îíà ñïîñîáíà ïîä÷èíÿòü åãî ñîçíàíèå 1 . 

Â äàííîì èññëåäîâàíèè ìû íå ïðåäïðèíèìàåì ïîïûòêè îïðåäåëèòü 

ïîíÿòèå „ðåêëàìà”, òàê êàê ñ÷èòàåì, ÷òî òîëêîâàíèÿ, õàðàêòåðèçóþùèå 

ïîíÿòèéíîå ÿäðî äàííîãî ôåíîìåíà, ïðåäñòàâëåíû â ñëîâàðÿõ, à õàðàêòåðèñòèêà 

ðåêëàìû, îòðàæàþùàÿ åå ñóùåñòâåííûå ñâîéñòâà è ôóíêöèè, 

äîëæíà îïèðàòüñÿ íà èññëåäîâàíèÿ ñîöèîëîãîâ, ïñèõîëîãîâ, ëèíãâèñòîâ, 

ñïåöèàëèñòîâ ïî ðåêëàìå. Ñîâðåìåííîå ïðåäñòàâëåíèå î ðåêëàìå 

ôîðìèðóåòñÿ â ÕÕ âåêå, â ïåðèîä áóðíîãî âíåäðåíèÿ èíôîðìàöèîííûõ 

òåõíîëîãèé, êîãäà ðåêëàìà ïîëó÷àåò íîâûå, êà÷åñòâåííî èíûå êàíàëû 

ðàñïðîñòðàíåíèÿ. Ðåêëàìà êîíöà ÕÕ – íà÷àëà XÕI âåêà ñîäåðæèò òàêèå 

âàæíûå êîìïîíåíòû, êàê èäåÿ, îðèãèíàëüíîñòü, ïðèâëåêàòåëüíîñòü 

(àòòðàêòèâíîñòü), íàïðàâëåííîñòü íà öåëåâóþ àóäèòîðèþ, ìîòèâàöèÿ 

(ïîáóæäåíèå), ëàêîíè÷íîñòü, îáðàçíîñòü, ýìîöèîíàëüíîñòü; îíà ïðåòåíäóåò 

íà óâåëè÷åíèå ñâîåé ðîëè â ñîöèàëüíîé è êóëüòóðíîé ñîñòàâëÿþùèõ 

öèâèëèçàöèè 2 . Ïîñêîëüêó ñîâðåìåííàÿ ðåêëàìà ïðîäâèãàåò ðàçíîîáðàçíûå 

1 Þ.Â. Øàòèí, Ïîñòðîåíèå ðåêëàìíîãî òåêñòà, Ìîñêâà 2003, ñ. 23. 

2 Îá îïðåäåëåíèÿõ ðåêëàìû ñì. Î.À. Ôåîôàíîâ, Ðåêëàìà: íîâûå òåõíîëîãèè â Ðîññèè, 

Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2004, ñ. 55; Â.È. Ìàêñèìîâ, Ñòèëèñòèêà è ëèòåðàòóðíîå ðåäàêòèðîâàíèå, 

Ìîñêâà 2004, ñ. 157; Ê. Õîïêèíñ Ðåêëàìà. Íàó÷íûé ïîäõîä, Ìîñêâà 2000, ñ. 83.

220 A³³a Kama³owa, Helena Dudina 

îáúåêòû, âûïîëíÿåò ðàçëè÷íûå ôóíêöèè è èñïîëüçóåò ðàçëè÷íûå 

òåõíè÷åñêèå âîçìîæíîñòè, åñòåñòâåííî ãîâîðèòü î òèïîëîãèè ðåêëàìû. 

Â çàâèñèìîñòè îò ãëàâíîé ðåêëàìíîé çàäà÷è ðàçëè÷àþòñÿ: 

èíôîðìàöèîííàÿ ðåêëàìà (çíàêîìñòâî ïîòðåáèòåëÿ ñ íîâûì òîâàðîì, 

óñëóãîé); óâåùåâàþùàÿ ðåêëàìà (ôîðìèðîâàíèå óñòîé÷èâîãî ïðåäïî÷òåíèÿ, 

óáåæäåíèÿ â ïðàâèëüíîñòè âûáîðà äàííîãî òîâàðà, óñëóãè); íàïîìèíàþùàÿ 

ðåêëàìà (ïîääåðæàíèå èíòåðåñà ïîòðåáèòåëåé ê äàííîìó òîâàðó, óñëóãå). 

Â çàâèñèìîñòè îò îáúåêòà ðåêëàìû âûäåëÿåòñÿ ðåêëàìà òîâàðà, 

óñëóãè, à òàêæå ðåêëàìà ôèðìû (ñîçäàíèå èìèäæà ôèðìû), ñîöèàëüíàÿ 

ðåêëàìà (ïðîïàãàíäà çäîðîâîãî îáðàçà æèçíè è ïðî÷èõ ñîöèàëüíî 

îðèåíòèðîâàííûõ íàïðàâëåíèé), ïîëèòè÷åñêàÿ ðåêëàìà. 

Ïî ôîðìå ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ðåêëàìà ïîäðàçäåëÿåòñÿ íà 

íåïîñðåäñòâåííóþ, êîòîðàÿ ñîäåðæèò óêàçàíèå íà ðåêëàìîäàòåëÿ è âîñïðèíèìàåòñÿ 

ïîòðåáèòåëåì êàê ïðÿìàÿ ðåêëàìà, è êîñâåííóþ (ñêðûòóþ), 

êîòîðàÿ íå ñîäåðæèò óêàçàíèé íà ðåêëàìîäàòåëÿ, à ðåêëàìíàÿ ôóíêöèÿ 

ðåàëèçóåòñÿ â çàâóàëèðîâàííîé ôîðìå, íàïðèìåð, ãåðîé êèíîôèëüìà ïüåò 

ñîê îïðåäåëåííîé ôèðìû èëè åçäèò íà ìàøèíå îïðåäåëåííîé ìàðêè. 

Íàêîíåö, ïî òèïó ðåêëàìíîãî íîñèòåëÿ ðàçëè÷àåòñÿ òåëåðåêëàìà, 

ðàäèîðåêëàìà, ïå÷àòíàÿ ðåêëàìà (ðàñïðîñòðàíÿåìàÿ ñ ïîìîùüþ áóêëåòîâ, 

ëèñòîâîê, áðîøþð è ïð.), ïðÿìàÿ ïî÷òîâàÿ ðåêëàìà, ãàçåòíàÿ, æóðíàëüíàÿ 

ðåêëàìà, íàðóæíàÿ ðåêëàìà (ðàñïîëîæåííàÿ íà „ðàñòÿæêàõ”, àôèøàõ, 

òóìáàõ, òàáëî, ùèòàõ, ïëàêàòàõ è äð. íîñèòåëÿõ), òðàíñïîðòíàÿ ðåêëàìà, 

êîìïüþòåðèçèðîâàííàÿ ðåêëàìà (ðàñïîëîæåííàÿ â ñåòè Èíòåðíåò), 

ðåêëàìíàÿ ïðîäóêöèÿ (ñóâåíèðû, ïîäàðêè, îòêðûòêè è ïð.). Âíóòðè êàæäîãî 

âèäà ìîæíî âûäåëèòü ïîäâèäû, íàïðèìåð, òåëåðåêëàìà ñóùåñòâóåò â ôîðìå 

ðåêëàìíîãî áëîêà, ðåêëàìû â ñòóäèè âî âðåìÿ òðàíñëÿöèè òîê-øîó, ðåêëàìû 

âî âðåìÿ ïðîãíîçà ïîãîäû, ðåêëàìû â âèäå áåãóùåé ñòðîêè, òåëåòåêñòà è ò.ï.; 

ãàçåòíàÿ ðåêëàìà ìîæåò âûãëÿäåòü ëèáî êàê îòäåëüíûé ðåêëàìíûé ìîäóëü, 

ëèáî êàê ðåêëàìíàÿ ñòàòüÿ, ðåêëàìíàÿ ôîòîãðàôèÿ è ïð. 3 

Òèïîëîãèÿ ðåêëàìû îòðàæàåò ñóùíîñòü ðåêëàìû êàê ìíîãîàñïåêòíîãî 

ÿâëåíèÿ, ïðåäñòàâëÿþùåãî èíòåðåñ äëÿ ïñèõîëîãèè è ñîöèîëîãèè, 

ïîëèòîëîãèè è ôèëîñîôèè, æóðíàëèñòèêè è êóëüòóðîëîãèè, ëèíãâèñòèêè 

è ïðèêëàäíîé ýêîíîìèêè, à òàêæå äðóãèõ îáëàñòåé çíàíèé è ïðàêòè÷åñêîé 

äåÿòåëüíîñòè. Äàííûé ôàêò îáúÿñíÿåò ñóùåñòâîâàíèå ðàçëè÷íûõ 

òîëêîâàíèé ôåíîìåíà ðåêëàìû. 

3 Îá ñì., íàïðèìåð: Äæ.À. Âàëëàäàðåñ, Ðåìåñëî êîïèðàéòèíãà, Ñàíêò-Ïåòåðáóðã 2005; 

Â.Â. Êåâîðêîâ, Ñëîãàí, Ìîñêâà 2004; Î. À. Ôåîôàíîâ, op. cit.; Ê. Õîïêèíñ, op. cit.

ÆÈÇÍÜ â ðåêëàìå (ñåìàíòèêà è ôóíêöèè èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî â ðåêëàìå) 

221 

Îñíîâíûå òåðìèíû, èñïîëüçóåìûå ïðè îïèñàíèè ðåêëàìû, – ýòî áðåíä, 

ðåêëàìíàÿ èäåÿ, èìÿ (íàçâàíèå) òîâàðà, öåëåâàÿ àóäèòîðèÿ, ðåêëàìíûé 

òåêñò, ñëooãàí, ðåêëàìíûé äèñêóðñ. Äàííîå èññëåäîâàíèå îïèðàåòñÿ íà 

ðåêëàìíûé ñëîãàí êàê ÷àñòü ðåêëàìíîãî òåêñòà. Îáðàòèìñÿ ê òîëêîâàíèþ 

òåðìèíîâ ðåêëàìíûé òåêñò è ðåêëàìíûé ñëîãàí. 

Ïîä ðåêëàìíûìè òåêñòàìè ïîíèìàþòñÿ âåðáàëüíûå êîìïîíåíòû 

ëþáîãî âèäà ðåêëàìû, „ðàçëè÷àþùèåñÿ òåìàòè÷åñêè è ñòèëèñòè÷åñêè 

è îáúåäèíÿåìûå êîìïëåêñíîé êîììóíèêàòèâíîé óñòàíîâêîé, â êîòîðîé, 

â çàâèñèìîñòè îò æàíðà, â ðàçíûõ ïðîïîðöèÿõ ñïëàâëÿþòñÿ: 1) èíôîðìàöèÿ 

î òîâàðå, 2) åãî óòèëèòàðíàÿ îöåíêà, 3) ïîáóæäåíèå ê òàêîìó ïîñòóïêó ëèáî 

ìíåíèþ, êîòîðîå ïðèíîñèò ðåêëàìîäàòåëÿì êàêóþ-íèáóäü âûãîäó” 4 . Ëþáîå 

âåðáàëüíîå ñîäåðæàíèå ðåêëàìû ðàññìàòðèâàåòñÿ â àñïåêòå ðåêëàìíîãî 

òåêñòà. 

Ðàçíîâèäíîñòüþ ðåêëàìíîãî òåêñòà ÿâëÿåòñÿ ñëîãàí. Ñëîãàí (äåâèç, 

ëîçóíã) ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé çàïîìèíàþùóþñÿ ôðàçó â ðåêëàìå òîâàðîâ. 

Ïðîèñõîæäåíèå ñëîâà ñëîãàí ñâÿçûâàþò ñ ãàëëüñêèì (ãàýëüñêèì) sluaghgairm 

(sluagh – ‘âðàã’, gairm /ghairm – ‘ïðèçûâ’), îáîçíà÷àâøèì áîåâîé êëè÷ 

âðåìåí âîéíû ìåæäó ðàçëè÷íûìè øîòëàíäñêèìè êëàíàìè 5 . Ðåêëàìíûé 

ñëîãàí – íåîáõîäèìûé àòðèáóò ëþáîé ðåêëàìíîé êàìïàíèè, âî ìíîãîì 

îïðåäåëÿþùèé åå ýôôåêòèâíîñòü. Ñëîãàí êàê àâòîíîìíàÿ ðàçíîâèäíîñòü 

ðåêëàìíîãî òåêñòà îáëàäàåò âñåìè ïðàãìàòè÷åñêèìè è ñòèëèñòè÷åñêèìè 

îñîáåííîñòÿìè ïîñëåäíåãî, ñîñòîèò èç îäíîãî èëè íåñêîëüêèõ ïðåäëîæåíèé 

è íàõîäèòñÿ â îòíîøåíèÿõ âçàèìîçàâèñèìîñòè ñ òîâàðíûì çíàêîì (áðåíäîì), 

÷òî ñïîñîáñòâóåò ìàêñèìàëüíîìó ñæàòèþ è êîíöåíòðèðîâàíèþ ðåêëàìíîé 

èíôîðìàöèè. Íàïðèìåð: È ÑÊÀÇÀËÀ ÒÎÃÄÀ ÇÎËÎÒÀß ÐÛÁÊÀ: – 

ÑÒÀÐÈÊ, ÁÅÇ „ÌÎËÎÄÅÆÍÎÃÎ ÊÀÍÀËÀ” – ÒÛ ÑÒÀÐÈÊ; ÆÈÇÍÜ 

ÍÅÑÏÐÀÂÅÄËÈÂÀ, ÏÎÊÀ ÂÛ ÍÅ ÏÎËÓ×ÈËÈ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ; „Ñåäüìîé 

êîíòèíåíò” – ÂÑÅÃÄÀ ÑÂÅÆÅÅ ÌÎËÎÊÎ, ÄÀÆÅ ÅÑËÈ ÝÒÎ ÑÃÓÙÅÍÊÀ 

è ò. ä. Ñëîãàí ïðåäñòàâëÿåò îñîáûé èíòåðåñ äëÿ ëèíãâèñòè÷åñêîãî àíàëèçà, 

ïîñêîëüêó â íåì àêòóàëèçèðîâàíû îñíîâíûå ÿçûêîâûå ìåõàíèçìû, 

çàäåéñòâîâàííûå ðåêëàìíîé êîììóíèêàöèåé. 

Â êà÷åñòâå îòïðàâíîé òî÷êè èññëåäîâàíèÿ ðåêëàìû ïðèíèìàåòñÿ ñëîâî 

è åãî ÷àñòåðå÷íàÿ ïðèíàäëåæíîñòü. Ñåìàíòè÷åñêèé àíàëèç ëåêñè÷åñêîãî 

4 Å.Ñ. Êàðà-Ìóðçà, „Íàéäåíà ôîðìóëà ñ÷àñòüÿ”. Ïðîáëåìà àðãóìåíòàöèè â ðåêëàìå, 

[â:] Æóðíàëèñòèêà è êóëüòóðà ðóññêîé ðå÷è, âûï. 7, Ìîñêâà 1999. 

5 Ê.À. Èâàíîâà, Êîïèðàéòèíã. Ñåêðåòû ñîñòàâëåíèÿ ðåêëàìíûõ è PR-òåêñòîâ, Ñàíêò- 

Ïåòåðáóðã 2005, ñ. 113, à òàêæå Î.À. Ôåîôàíîâ, op. cit., ñ. 218.


ïëàñòà ÿçûêà ïîìîãàåò ïîçíàòü „êàê ñàìó æèçíü âî âñåõ åå ïðîÿâëåíèÿõ, òàê 

è îòíîøåíèå ê íåé, êî âñåìó òîìó, ÷òî ñóùåñòâóåò è ïðîèñõîäèò 

â ìàòåðèàëüíîì ìèðå è â äóõîâíîì ìèðå ëþäåé, â èõ îòíîøåíèÿõ ê ìèðó 

è äðóã ê äðóãó”. Çíà÷èìîñòü ÷àñòåðå÷íûõ ïàðàìåòðîâ äëÿ èçó÷åíèÿ 

ëåêñè÷åñêîé ñåìàíòèêè îáóñëîâëåíà òåçèñîì, ñîãëàñíî êîòîðîìó „äàííîå 

ñàìèì ÿçûêîì äåëåíèå âñåãî ñëîâåñíîãî ñîñòàâà íà ÷àñòè ðå÷è ÿâëÿåòñÿ 

èñõîäíûì ÷ëåíåíèåì ëåêñèêè” 6 . Òðàíñïîíèðóÿ ìûñëü Í.Þ. Øâåäîâîé 

â îáëàñòü èçó÷åíèÿ ÿçûêà ðåêëàìû, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî 

ñåìàíòè÷åñêèé àíàëèç ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ åäèíèö ïîçâîëèò âûÿâèòü 

âåäóùèå êîãíèòèâíûå ñòðóêòóðû, ôóíêöèîíèðóþùèå â ðåêëàìíîé 

êîììóíèêàöèè. 

Â äàííîé ñòàòüå îãðàíè÷èâàåìñÿ îïèñàíèåì òîëüêî îäíîé ÷àñòè ðå÷è – 

èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî, ïðè ýòîì âûäâèãàåòñÿ ñëåäóþùàÿ ãèïîòåçà: ïóòåì 

âûÿâëåíèÿ ÷àñòîòíûõ ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ åäèíèö, ôóíêöèîíèðóþùèõ 

â ðåêëàìå, è èõ ôóíêöèîíàëüíî-ñåìàíòè÷åñêîãî àíàëèçà âîçìîæíî âûÿâèòü 

ñìûñëû, ôîðìèðóþùèå êîãíèòèâíîå ÿäðî è áàçîâûå êîãíèòèâíûå ñòðóêòóðû 

ñîâðåìåííîé ðåêëàìû. Äëÿ ðåøåíèÿ ïîñòàâëåííûõ çàäà÷ èñïîëüçóþòñÿ 

ñòèëîñòàòèñòè÷åñêèé ìåòîä, ëèíãâèñòè÷åñêèé ýêñïåðèìåíò, êîíöåïòóàëüíûé 

àíàëèç, èíòåðïðåòàöèîííîå ðàññóæäåíèå. 

ßçûê ðåêëàìû ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ñîâîêóïíîñòü ôóíêöèîíèðóþùèõ 

â äåéñòâèòåëüíîñòè ðåêëàìíûõ òåêñòîâ, êàæäûé èç êîòîðûõ ìîæíî 

ðàññìàòðèâàòü êàê îñîáûé çíàê. Âìåñòå ñ òåì, îáùèé ïëàñò ðåêëàìíûõ 

òåêñòîâ òàêæå ÿâëÿåòñÿ ñâîåãî ðîäà çíàêîì, ðåïðåçåíòèðóþùèì ñïåöèôèêó 

âåðáàëüíîé ñîñòàâëÿþùåé ðåêëàìíîãî ôåíîìåíà. 

Ëèíãâèñòè÷åñêèé àíàëèç ìîæåò ïðîâîäèòüñÿ íà óðîâíå ñëîãàíà 

(ðåêëàìíîãî òåêñòà), è â ýòîì ñëó÷àå âîçìîæíî îáíàðóæåíèå ôóíêöèîíàëüíûõ 

è ñòðóêòóðíûõ îñîáåííîñòåé ÿçûêîâûõ åäèíèö, õàðàêòåðíûõ 

èìåííî äëÿ äàííîãî òåêñòà. Îäíàêî äëÿ òîãî, ÷òîáû âûÿâèòü çàêîíîìåðíîñòè, 

õàðàêòåðíûå äëÿ ðåêëàìû â öåëîì, ñ÷èòàåì âîçìîæíûì îòíåñòèñü 

ê ñîâîêóïíîñòè ñëîãàíîâ êàê ê åäèíîìó òåêñòó, ðåïðåçåíòèðóþùåìó 

îñîáåííîñòè ÿçûêà ðåêëàìû. Òàêîé ïîäõîä ïîçâîëÿåò îáðàòèòüñÿ 

ê èñïîëüçîâàíèþ ñòàòèñòè÷åñêèõ ìåòîäîâ àíàëèçà. Ïîäîáíîãî ðîäà 

èññëåäîâàíèÿ èçâåñòíû â ÿçûêîçíàíèè, â ÷àñòíîñòè, îíè ïðèìåíÿþòñÿ 

â ôóíêöèîíàëüíîé ñòèëèñòèêå. Òàê, È.È. Ìåíüøèêîâ, èçó÷àÿ ñèíòàêñè- 

÷åñêóþ ñòðóêòóðó êîììóíèêàòèâíîé åäèíèöû, îáðàùàåòñÿ ê „ìîäåëè 

6 Ðóññêèé ñåìàíòè÷åñêèé ñëîâàðü: Òîëêîâûé ñëîâàðü, ñèñòåìàòèçèðîâàííûé ïî êëàññàì 

ñëîâ è çíà÷åíèé, ïîä ðåä. Í.Þ. Øâåäîâîé, ò. I, Ìîñêâà 1998, ñ. XI, VII.


223 

êîíòàìèíèðîâàííûõ îáðàçîâ, êîòîðûå ïîçâîëÿþò îáðàáîòàòü è îáîáùèòü 

áîëüøîé ÿçûêîâîé ìàòåðèàë, îáúåêòèâíî êëàññèôèöèðîâàòü òàêèå ÿâëåíèÿ, 

êîòîðûå ïðè èçáèðàòåëüíîì ïîäáîðå ôàêòîâ îñòàþòñÿ îáû÷íî â òåíè” 7 . 

Ïîëàãàåì, ÷òî ïîäîáíûå ìåòîäèêà è ïðèåìû ìîãóò áûòü ïðèëîæèìû 

ê èçó÷åíèþ ñëîãàíîâ. 

Ìàòåðèàëîì íàøåãî èññëåäîâàíèÿ ÿâëÿþòñÿ 1257 ðóññêèõ ðåêëàìíûõ 

ñëîãàíîâ, ôóíêöèîíèðóþùèõ íà ðàçëè÷íûõ ðåêëàìíûõ íîñèòåëÿõ 

â òå÷åíèå 2000–2006 ãîäîâ; êàðòîòåêà ðóññêîÿçû÷íûõ ñëîãàíîâ ñîçäàâàëàñü 

ñ ó÷åòîì ìàòåðèàëîâ, ïðåäñòàâëåííûõ íà ñïåöèàëèçèðîâàííûõ ñòðàíèöàõ 

â ñåòè Èíòåðíåò (íàïðèìåð: www.divo.ru). 

Èòàê, ñëîãàíû â êîëè÷åñòâå 1257 ðàññìàòðèâàþòñÿ êàê åäèíûé òåêñò, 

ëåêñè÷åñêèé è ãðàììàòè÷åñêèé ñîñòàâ êîòîðîãî ïîíèìàåòñÿ êàê 

ñîîòâåòñòâóþùèå óðîâíè ÿçûêà ðåêëàìû (ßÐ). Àíàëèç ßÐ îñóùåñòâëÿëñÿ 

ýòàïàìè. 

1. Ñîñòàâëåíèå ñëîâíèêà-òåçàóðóñà ßÐ. Öåëü äàííîãî ýòàïà – 

âûÿâëåíèå êîëè÷åñòâåííîãî ñîñòàâà ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ åäèíèö ßÐ. 

Ïðîöåäóðà ñîñòàâëåíèÿ ñëîâíèêà-òåçàóðóñà îïèðàåòñÿ íà êîìïüþòåðíóþ 

ïðîãðàììó MS Excel 2000, ïîçâîëÿþùóþ ñîðòèðîâàòü ñëîâà ïî ðàçëè÷íûì 

îñíîâàíèÿì – ðàíæèðîâàòü ïî àëôàâèòó èëè ëþáûì äðóãèì ïðèçíàêàì, 

îïðåäåëÿòü êîëè÷åñòâî âñòðå÷àþùèõñÿ åäèíèö è ïðîèçâîäèòü 

ìàòåìàòè÷åñêèå ðàñ÷åòû (îïðåäåëÿòü ñóììó, ïðîöåíòíîå ñîîòíîøåíèå è äð.). 

2. Ðàñïðåäåëåíèå âñåõ ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ åäèíèö ïî 

÷àñòåðå÷íîé ïðèíàäëåæíîñòè. Öåëü äàííîãî ýòàïà – îïðåäåëåíèå íàèáîëåå 

÷àñòîòíîé ÷àñòè ðå÷è ßÐ. Ïðè âûïîëíåíèè ýòîé îïåðàöèè áûëè ïðèíÿòû 

íåêîòîðûå äîïóùåíèÿ. Ïåðâîå äîïóùåíèå: ê àíàëèçó ïðèâëåêàþòñÿ òîëüêî 

ñàìîñòîÿòåëüíûå ÷àñòè ðå÷è â ñâÿçè ñ òåì, ÷òî ïðè îïèñàíèè ñåìàíòèêè 

òåêñòà ïåðâîñòåïåííîå çíà÷åíèå ïðèîáðåòàþò ñëîâà, èìåþùèå ïðåäìåòíîñóáúåêòíóþ, 

ñóáúåêòíî-àòðèáóòíóþ èëè ïðåäèêàòíóþ ñåìàíòèêó, òî åñòü, 

èìåíà è ãëàãîëû, òàê êàê „ñâîåé ñåìàíòèêîé îíè ïîêðûâàþò äâå ñàìûå 

îáøèðíûå ìûñëèòåëüíûå êàòåãîðèè – ñóáñòàíöèþ è ïðèçíàê, îòðàçèâøèå 

ôàêòè÷åñêè îñíîâíûå ñôåðû ìàòåðèàëüíîé äåéñòâèòåëüíîñòè” 8 . Âòîðîå 

äîïóùåíèå: ïðèëàãàòåëüíûå è ïðè÷àñòèÿ îáúåäèíÿþòñÿ â ðàìêàõ 

àòðèáóòèâíîãî êëàññà, à íàðå÷èå è äååïðè÷àñòèå – â ðàìêàõ âòîðè÷íîïðåäèêàòèâíîãî 

êëàññà, ïîäîáíîå îáúåäèíåíèå âîçìîæíî â ñâÿçè 

7 È.È. Ìåíüøèêîâ, Ìåòîäèêà äèôôåðåíöèàöèè ôóíêöèîíàëüíûõ ñòèëåé ðóññêîãî ÿçûêà 

ñ ïîìîùüþ ñòðóêòóðíûõ ìîäåëåé ïðåäëîæåíèÿ, [â:] ßçûêîâûå ñðåäñòâà äèôôåðåíöèàöèè 

ôóíêöèîíàëüíûõ ñòèëåé ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ÿçûêà, Äíåïðîïåòðîâñê 1982, ñ. 7–17. 

8 À.À. Óôèìöåâà, Òèïû ñëîâåñíûõ çíàêîâ, Ìîñêâà 1974, ñ. 95.


ñ êàòåãîðèàëüíîé ñîîòíåñåííîñòüþ íàçâàííûõ ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ 

åäèíèö. Òðåòüå äîïóùåíèå: ñëóæåáíûå ÷àñòè ðå÷è, èíîÿçû÷íûå ñëîâà 

è àááðåâèàòóðû (ÌÒÑ, GSM), îáúåäèíÿþòñÿ â ðàçðÿä „Äðóãîå”. 

Ñ ó÷åòîì ïðèíÿòûõ äîïóùåíèé ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèå åäèíèöû, 

ôóíêöèîíèðóþùèå â ñëîãàíàõ, ðàñïðåäåëåíû ïî ÷àñòåðå÷íîé ïðèíàäëåæíîñòè 

ïóòåì êîìïüþòåðíîé ñîðòèðîâêè ñëîâ ïî êîíå÷íûì ìîðôåìàì. 

Ðåçóëüòàòû ýòîé ðàáîòû îáîáùåíû â òàáëèöå. 

×àñòè ðå÷è 

Êîëè÷åñòâåííûå ïîêàçàòåëè 

ê îë-âî ëåêñåì 

Ïîêàçàòåëè ÷àñòîòíîñòè óïîòðåáëåíèÿ òîé èëè èíîé ÷àñòè ðå÷è âàæíû äëÿ 

ëèíãâèñòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé, îñîáîå âíèìàíèå èì óäåëÿåòñÿ â ñòèëèñòèêå. 

Òàê, ÷àñòîòíîñòü óïîòðåáëåíèÿ èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî çàâèñèò îò ñòèëåâîé 

ïðèíàäëåæíîñòè òåêñòà, îò ôóíêöèîíàëüíî-ñìûñëîâîãî òèïà ðå÷è, îñîáåííîñòåé 

ñëîãà, çàìûñëà àâòîðà 9 . „Ñòàòèñòè÷åñêàÿ àêòèâíîñòü ñëîâà â òåêñòå – 

ïîêàçàòåëü åãî ñåìàíòè÷åñêîé àêòèâíîñòè â ÿçûêå. ×àñòîòíîñòü ñëîâà 

ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íå òîëüêî åãî âàæíóþ ñëîâàðíóþ èëè òåêñòîâóþ 

õàðàêòåðèñòèêó, íî è îêàçûâàåò ðåøàþùåå âëèÿíèå íà ïîçèöèþ ñëîâà 

â ÷åëîâå÷åñêîé ïàìÿòè. [...] Íåîäèíàêîâîå ðàñïðåäåëåíèå ñëîâ ðàçíûõ ÷àñòåé 

ðå÷è â íàó÷íîì è õóäîæåñòâåííîì òåêñòàõ ñëóæèò ïîêàçàòåëåì áîëüøåé 

ïðåäìåòíîñòè ÿçûêà íàó÷íûõ òåêñòîâ ïî ñðàâíåíèþ ñ õóäîæåñòâåííûìè” 10 . 

9 È.Á. Ãîëóá, Ñòèëèñòèêà ðóññêîãî ÿçûêà, Ìîñêâà 1997, ñ. 214. 

10 Á.À. Ïëîòíèêîâ, Îñíîâû ñåìàñèîëîãèè, Ìèíñê 1984, ñ. 186. 

Òàáëèöà 1. 

ïðîöåíòíîå ñîîòíîøåíèå 

ê îáùåìó êîëè÷åñòâó ëåêñåì (%) 

1. Èìÿ ñóùåñòâèòåëüíîå 1270 44,6 

2. Èìÿ ïðèëàãàòåëüíîå è ïðè÷àñòèå 517 17,0 

3. Èìÿ ÷èñëèòåëüíîå 20 0,6 

4. Ìåñòîèìåíèå 179 6,0 

5. Ãëàãîë 575 19,0 

6. Íàðå÷èå è äååïðè÷àñòèå 225 7,5 

7. Äðóãîå 178 6,0 

Âñåãî 2964 100


225 

Âûñîêàÿ ÷àñòîòíîñòü èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî â ßÐ îáúÿñíÿåòñÿ çíàêîâûì 

õàðàêòåðîì ðåêëàìíûõ òåêñòîâ, êîòîðûå ñëîâíî „íàâåøèâàþò ÿðëûêè” íà 

òîâàðû, à òàêæå ãîñïîäñòâóþùåé â ðåêëàìå ôóíêöèåé ñîîáùåíèÿ (íîìèíàòèâíîñòè), 

ñáëèæàþùåé ðåêëàìó ñ ïóáëèöèñòè÷åñêèì ñòèëåì è ïðåäïîëàãàþùåé 

íàçûâàíèå ïðåäìåòîâ, ÿâëåíèé, ñîáûòèé, ñèòóàöèé è ïîä. 

3. Ñåìàíòè÷åñêàÿ õàðàêòåðèñòèêà ÷àñòîòíûõ ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèõ 

åäèíèö – ñëåäóþùèé ýòàï àíàëèçà. Îáðàùàÿñü ê ÷àñòîòíûì 

ëåêñåìàì, ìû ñëåäóåì òî÷êå çðåíèÿ À. Âåæáèöêîé, êîòîðàÿ ñ÷èòàåò 

÷àñòîòíîñòü óïîòðåáëåíèÿ ñëîâ âàæíûì ïðèçíàêîì, ñâÿçûâàþùèì 

ëåêñè÷åñêèé ñîñòàâ ÿçûêà è êóëüòóðó. Îäíàêî ñëåäóåò ïîìíèòü, ÷òî 

„×àñòîòíîñòü – ýòî åùå íå âñå, íî îíà âåñüìà çíà÷èìà è ïîêàçàòåëüíà. Äàííûå 

î ÷àñòîòíîñòè ñëîâà â ÿçûêå – ýòî íå áîëåå ÷åì îáùèé ïîêàçàòåëü êóëüòóðíîé 

çíà÷èìîñòè, èõ ìîæíî èñïîëüçîâàòü òîëüêî íàðÿäó ñ äðóãèìè èñòî÷íèêàìè 

èíôîðìàöèè [...]. Äëÿ òîãî, ÷òîáû ïîëíîñòüþ ïîíÿòü è ïðàâèëüíî 

èíòåðïðåòèðîâàòü òî, ÷òî îíè íàì ñîîáùàþò, öèôðîâûå ïîêàçàòåëè ñëåäóåò 

ðàññìàòðèâàòü â êîíòåêñòå òùàòåëüíîãî ñåìàíòè÷åñêîãî àíàëèçà” 11 . 

Òàêèì îáðàçîì, îïèñàíèå ñóùåñòâèòåëüíûõ îïèðàåòñÿ íà ÷àñòîòíûå 

ëåêñåìû, ïîñêîëüêó íàñ èíòåðåñóåò ôóíêöèîíàëüíîå è ñåìàíòè÷åñêîå 

ðàçíîîáðàçèå íàèáîëåå óïîòðåáèòåëüíûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ, à íå ðàðèòåòíûå 

ñïåöèôè÷åñêèå åäèíèöû, êîòîðûå ìîãóò áûòü îïèñàíû â îòäåëüíîì 

èññëåäîâàíèè, ïîñâÿùåííîì ñâîåîáðàçèþ ÿçûêà ðåêëàìû. Ïðè 

îïðåäåëåíèè ÷àñòîòíîñòè óñòàíàâëèâàåòñÿ îáùèé óñëîâíûé ïîðîã – 9 óïîòðåáëåíèé. 

×àñòîòíîé ïðèçíàåòñÿ ëåêñåìà, âñòðå÷àþùàÿñÿ êàê ìèíèìóì 

îäèí ðàç â êàæäîé òûñÿ÷å ñëîâîôîðì (9292). Ñðàâíèòå äàííûå î ÷àñòîòíûõ 

ñóùåñòâèòåëüíûõ è î êîëè÷åñòâå èõ óïîòðåáëåíèé (Òàáëèöà 2). 

Äàëüíåéøèé àíàëèç ÷àñòîòíûõ èìåí âîçìîæåí ñ ó÷åòîì íåñêîëüêèõ 

ïðèíöèïîâ. Ïðåæäå âñåãî âñå ñàìîñòîÿòåëüíûå ëåêñèêî-ãðàììàòè÷åñêèå 

åäèíèöû ïîäðàçäåëÿþòñÿ íà ñëîâà, êîòîðûå íàçûâàþò (èìåíà) è êîòîðûå 

õàðàêòåðèçóþò (ïðåäèêàòû); ñîáñòâåííî èìåíà ñîîòíîñÿòñÿ ñî ñôåðàìè 

áûòèÿ – ÷åëîâåê, äîì (îíòîëîãè÷åñêèé ïàðàìåòð), à ïðåäèêàòû 

ñ êàòåãîðèÿìè ïîçíàíèÿ – âðåìÿ, öâåò (ãíîñåîëîãè÷åñêèé ïàðàìåòð). Äàëåå 

â òàáëèöå ïðåäèêàòû âûäåëåíû çâåçäî÷êîé. 

Ïðè àíàëèçå èìåí è ïðåäèêàòîâ ó÷èòûâàëèñü ñëåäóþùèå ïàðàìåòðû: 

(1) ïðîèçâîäíîñòü /íåïðîèçâîäíîñòü: èìåíà â áîëüøèíñòâå ñâîåì 

íåïðîèçâîäíû: äîì, æåíùèíà, ðóêà; ïðåäèêàòû, êàê ïðàâèëî, èìåþò 

11 À. Âåæáèöêàÿ, Ïîíèìàíèå êóëüòóð ÷åðåç ïîñðåäñòâî êëþ÷åâûõ ñëîâ, Ìîñêâà 2001, 

ñ. 35.


ïðîèçâîäíóþ îñíîâó, ÿâëÿþòñÿ ìîòèâèðîâàííûìè: óñëóãà ¬ óñëóæèòü, 

ïîìîùü ¬ ïîìîãàòü, èçäåëèå ¬ äåëàòü; (2) ñîîòíåñåííîñòü çíà÷åíèÿ ñëîâà 

ñ êàòåãîðèÿìè áûòèÿ èëè ïîçíàíèÿ (äâèæåíèå, âðåìÿ è ïîä.). Âûÿâëåíî, 

÷òî ñðåäè ÷àñòîòíûõ ñóùåñòâèòåëüíûõ èìåí – 29, ïðåäèêàòîâ – 19. 


¹ Ëåêñåìà Êîëâî ¹ Ëåêñåìà Êîë-âî 

1. *Æèçíü 40 25. Ìåñòî 12 

2. Ìèð 40 26. Ñèëà 12 

3. Äåíüãè 32 27. Ñòðàíà 12 

4. *Ãîä 26 28. *Óäîâîëüñòâèå 12 

5. Öåíà 26 29. Ãëàçà 11 

6. *Êà÷åñòâî 24 30. *Æåëàíèå 11 

7. *Âðåìÿ 23 31. Ìàøèíà 11 

8. *Ðåøåíèå 22 32. *Ïîìîùü 11 

9. Ôèðìà 22 33. *Ïîðà 11 

10. ×åëîâåê 22 34. Òåõíîëîãèÿ 11 

11. *Ðàáîòà 18 35. *Óñëóãà 11 

12. Âêóñ 16 36. *Äåíü 10 

13. Âåùü 15 37. Äîì 10 

14. Æåíùèíà 15 38. Äîðîãà 10 

15. Êëèåíò 15 39. Èìÿ 10 

16. *Âîçìîæíîñòü 14 40. Ðóêà 10 

17. Ìóæ÷èíà 14 41. Èäåÿ 9 

18. Ðåêëàìà 14 42. Èçäåëèå 9 

19. Àâòîìîáèëü 13 43. Îäåæäà 9 

20. *Äåëî 13 44. Îïûò 9 

21. Æóðíàë 13 45. *Ðàçìåð 9 

22. Êîìïàíèÿ 13 46. Ñåòü 9 

23. Áàíê 12 47. Ñëîâî 9 

24. Áèçíåñ 12 48. *Öâåò 9


227 

Èòàê, ñëîâà æèçíü, ìèð, âðåìÿ, äåíüãè, ÷åëîâåê ñëåäóåò ñ÷èòàòü 

íàèáîëåå àêòóàëüíûìè äëÿ àíàëèçà ßÐ. Äóìàåòñÿ, ÷òî ÷àñòîòíîñòü äàííûõ 

ñëîâ íå ÿâëÿåòñÿ ñëó÷àéíîé: ðåêëàìà îïåðèðóþò î÷åíü âàæíîé è çíà÷èìîé 

äëÿ ÷åëîâåêà ïîíÿòèéíîé è êîíöåïòóàëüíîé ñèñòåìîé. Äàëåå îáðàùàåìñÿ 

ê îïèñàíèþ ñëîâà æèçíü, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ èìåíåì êëþ÷åâîãî êîíöåïòà 

ëþáîé êóëüòóðû. Æèçíü – ìíîãîçíà÷íîå ñóùåñòâèòåëüíîå, â çàâèñèìîñòè 

îò çíà÷åíèÿ ìîæåò îòíîñèòüñÿ ê ðàçðÿäó êàòåãîðèé ïîçíàíèÿ (æèçíü êàê 

êàòåãîðèÿ áûòèÿ) ëèáî ê ðàçðÿäó ñôåð áûòèÿ (æèçíü ÷åëîâåêà). Ïî øêàëå 

êîíêðåòíîñòè-àáñòðàêòíîñòè îíî òÿãîòååò ê âûñøåé ñòåïåíè àáñòðàêöèè 

è çàíèìàåò ñëåäóþùåå ìåñòî: ìåòàôèçè÷åñêèé ìèð ® àáñîëþòû ® æèçíü 

è åå ïàðàìåòðû ® ÆÈÇÍÜ ¬ ìèð êàê îáúåêò âåðû ¬ íåâèäèìûé ìèð 12 . 

Ñâåäåíèÿ ëåêñèêîãðàôè÷åñêèõ èñòî÷íèêîâ, à òàêæå èññëåäîâàíèé ïî 

ñåìàíòèêå è ôóíêöèîíèðîâàíèþ ñëîâà æèçíü, êîãíèòèâíûå è ëèíãâîêóëüòóðîëîãè÷åñêèå 

îïèñàíèÿ êîíöåïòà „Æèçíü” îáîáùåíû â âèäå 

ñîâîêóïíîñòè ñìûñëîâ è èõ îòíîøåíèé è ïðåäñòàâëåíû â ñõåìå, ãäå ïîä 

ðóáðèêîé I çàêëþ÷åíà èíôîðìàöèÿ î ñåìàíòè÷åñêîé ñòðóêòóðå ñëîâà 

(èñòî÷íèê – òîëêîâûå ñëîâàðè), ïîä ðóáðèêîé II – âçàèìîñâÿçü êîíöåïòà 

„Æèçíü” ñ äðóãèìè êîíöåïòàìè, ïîä ðóáðèêîé III ïîìåùåíû 

àññîöèàòèâíûå ñìûñëû, âûÿâëåííûå ýêñïåðèìåíòàëüíûì ïóòåì 13 . 

Ïðèâåäåííûé ïåðå÷åíü çíà÷åíèé ñëîâà æèçíü íåëüçÿ ñ÷èòàòü 

èñ÷åðïûâàþùèì, â ñõåìå îòðàæåíû ôàêòû, äîñòóïíûå íàì íà äàííîé 

ñòàäèè èññëåäîâàíèÿ. 

Äàëüíåéøèé àíàëèç ñåìàíòèêè ñëîâà æèçíü ïðåäïîëàãàåò îáðàùåíèå 

ê ñëîãàíàì, ïðè ýòîì ñòàâÿòñÿ ñëåäóþùèå çàäà÷è: à) âûÿâèòü, êàêèå 

èç ïðåäñòàâëåííûõ ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêèõ âàðèàíòîâ àêòóàëèçèðóþòñÿ 

â ñëîãàíàõ è êàêèå èç íèõ íàèáîëåå ÷àñòîòíû; á) îïðåäåëèòü, êàêèå 

ñåìàíòè÷åñêèå èçìåíåíèÿ ïðåòåðïåâàåò ñëîâî æèçíü â ðåêëàìíûõ òåêñòàõ. 

12 Ë.Î. ×åðíåéêî, Ëèíãâî-ôèëîñîôñêèé àíàëèç àáñòðàêòíîãî èìåíè, Ìîñêâà 1997. 

13 Ã.Ã. Ìîë÷àíîâà, Ñöåïëåíèå êîíöåïòîâ „Æèçíü” è „Òåêñò”, [â:] Êîãíèòèâíàÿ 

ñåìàíòèêà: Ìàòåðèàëû âòîðîé ìåæäóíàðîäíîé øêîëû-ñåìèíàðà, ÷. 1, Òàìáîâ 2000, ñ. 122–123; 

Å.À. Ïèìåíîâ, Ì.Â. Ïèìåíîâà. Æèçíü – ïóòü/äîðîãà: îïûò êîíöåïòóàëüíîãî àíàëèçà, [â:] ßçûê. 

Êóëüòóðà. ×åëîâåê. Ýòíîñ, âûï. 8, Landau Verlag Empirishe Padagogik 2002, ñ. 107–123; 

Í.Â. Äååâà, Àññîöèàòèâíî-ñìûñëîâîå ïîëå êîíöåïòà „Æèçíü”, [â:] Ìèð â ÿçûêå, âûï. 11, Landau 

Verlag Empirishe Padagogik 2005, ñ. 89–92.


I. II. III. 

Божественное начало ПУТЬ и др. 

1. Радость 

2. Путь 

(1) Форма движения материи 

ДЕНЬГИ 

3. Счастье 

(2) Физиологическое состояние человека 4. Работа 

(3) Период существования МИР 

5. Любовь 

(4) Образ существования 6. Трудная 

(5) Деятельность общества и человека ВРЕМЯ 

7. Семья 

8. Öeëü 

(6) Окружающая действительность 8. Цель 

(7) Оживление, возбуждение 9. Человек 

(8) Полнота проявления физических и духовных сил ЖИЗНЬ 10. Развитие 

СМЕРТЬ 

11. Друзья 

12. Интересная 

13. Горе 

14. Проблемы 

15. Дети 

16. Удача 

Àíàëèç ñåìàíòèêè ñëîâà æèçíü â ßÐ ïðîäåìîíñòðèðóåì íà ïðèìåðå 

ñëåäóþùåãî ñëîãàíå: ÌÈËËÈÎÍÛ ËÞÄÅÉ ÄÎÂÅÐßÞÒ ÝÒÈÌ ØÈÍÀÌ 

ÑÂÎÞ ÆÈÇÍÜ È ÑÂÎÉ ÀÂÒÎÌÎÁÈËÜ (ñëîãàí ñîçäàí äëÿ êîìïàíèè, 

ïðîèçâîäÿùåé àâòîìîáèëüíûå øèíû). Èíòåðïðåòèðóÿ çíà÷åíèå äàííîãî 

ñëîãàíà, àäðåñàò ïîíèìàåò, ÷òî ðå÷ü íå î æèçíè íà Çåìëå, íå î æèçíè 

ãîðîäà, ðàñòåíèÿ è ïîä., à èìåííî î æèçíè ÷åëîâåêà, îá ýòîì ãîâîðèò 

ñîâîêóïíîñòü ñìûñëîâ, ðåïðåçåíòèðóåìûõ â ðÿäó ëþäè – äîâåðÿòü – ñâîÿ – 

æèçíü. Òàêèì îáðàçîì, â äàííîì òåêñòå ñëîâî æèçíü âûñòóïàåò â çíà÷åíèè 

(2) ‘Ôèçèîëîãè÷åñêîå ñîñòîÿíèå ÷åëîâåêà îò çàðîæäåíèÿ äî ñìåðòè’, 

îòðàæåííîì â I ÷àñòè ïðåäñòàâëåííîé ñõåìû. 

Ïðè èíòåðïðåòàöèè ñìûñëà ñëîãàíà ñ÷èòàåì âîçìîæíûì îáðàòèòüñÿ 

ê ïîíÿòèþ „ôóíêòîð”. Í.Ë. Ìûøêèíà ïðèâîäèò â ñâîåì èññëåäîâàíèè 

ñëîâà Î.Ý. Ìàíäåëüøòàìà: „Ëþáîå ñëîâî ÿâëÿåòñÿ ïó÷êîì è ñìûñë òîð÷èò 

èç íåãî â ðàçíûå ñòîðîíû”, à äàëåå ïèøåò: „Íå òîëüêî â ïîýòè÷åñêèõ 

òåêñòàõ, íî è â ïðîèçâåäåíèÿõ äðóãèõ ñòèëåé è æàíðîâ åñòü ñëîâà, êîòîðûå 

ïðèçâàíû äàòü òîë÷îê ñìûñëîäâèæåíèþ, ðàçáóäèâ òåì ñàìûì ìûñëü 

àäðåñàòà. Òàêèå ñëîâà íàçûâàþòñÿ ôóíêòîðàìè. [...] Ôóíêòîðû ìíîãîçíà÷íû


229 

è ìíîãîôóíêöèîíàëüíû, âñëåäñòâèå ýòîãî îíè èçëó÷àþò â òåêñòîâîå 

ïðîñòðàíñòâî ìíîæåñòâî ñìûñëîîáðàçîâ, êîòîðûå ïðîåöèðóþòñÿ äðóã íà 

äðóãà, âçàèìîäåéñòâóþò äðóã ñ äðóãîì, âûçûâàÿ ïðèðàùåíèÿ, çûáëåíèÿ 

è èððàäèàöèþ ñìûñëîâ” 14 . Òàêèì ôóíêòîðîì â àíàëèçèðóåìîì ñëîãàíå 

ÿâëÿåòñÿ ñëîâî àâòîìîáèëü, êîòîðîå îáîãàùàåò âåñü òåêñò, â òîì ÷èñëå 

ñëîâî æèçíü, äîïîëíèòåëüíûìè ñìûñëàìè, à èìåííî: ‘äâèæåíèå’, 

‘ñêîðîñòü’, ‘êîìôîðò’, ‘ïðåñòèæ’, ‘äîðîãà’, ‘áåçîïàñíîñòü’. Â íàøåé ñõåìå 

ïðåäñòàâëåíû àññîöèàöèè 1. Ðàäîñòü è 2. Ïóòü, êîòîðûå ìîæíî ñ÷èòàòü 

áëèçêèìè ñ àññîöèàöèÿì, ðåïðåçåíòèðóåìûìè ñëîâîì àâòîìîáèëü. Â ïó÷êå 

àññîöèàöèé, ïðèñóùèõ ñëîâó àâòîìîáèëü, â äàííîì ñëîãàíå âåäóùèì 

ÿâëÿåòñÿ ñìûñë ‘áåçîïàñíîñòü’, êîòîðûé àêòóàëèçèðóåòñÿ áëàãîäàðÿ 

ñî÷åòàíèþ äîâåðÿòü æèçíü; ñ÷èòàåì â ñâÿçè ñ ýòèì, ÷òî èìåííî ñìûñë 

‘áåçîïàñíîñòü’ (à íå ‘ñêîðîñòü’, ‘ïðåñòèæ’) ðàñïðîñòðàíÿåòñÿ íà çíà÷åíèå 

ñëîâà æèçíü â äàííîì òåêñòå è ñòàíîâèòñÿ ñìûñëîâûì ïðèðàùåíèåì 

ê îñíîâíîìó åãî çíà÷åíèþ. Êðîìå òîãî, ñëîãàí àïåëëèðóåò ê ïîòðåáíîñòè 

÷åëîâåêà â èäåíòèôèêàöèè ñ ñåáå ïîäîáíûìè, ýòîò ñìûñë àêòóàëèçèðóåòñÿ 

áëàãîäàðÿ ñî÷åòàíèþ ìèëëèîíû ëþäåé, ïðè÷åì ïîäðàçóìåâàåòñÿ, ÷òî ðå÷ü 

èäåò î ëþäÿõ óñïåøíûõ, îáåñïå÷åííûõ (ïî êðàéíåé ìåðå, èìåþùèõ 

àâòîìîáèëü). Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî èíòåðïðåòàöèÿ äàííîãî ñëîãàíà ìîæåò 

âûãëÿäåòü ñëåäóþùèì îáðàçîì: 

Ìèëëèîíû ëþäåé äîâåðÿþò ñâîþ æèçíü è ñâîé àâòîìîáèëü ýòèì 

øèíàì, ÿ – îäèí èç ìèëëèîíîâ, òàêîé, êàê âñå, ïîýòîìó ÿ òîæå äîâåðÿþ 

(ìîãó / ìíå ñëåäóåò äîâåðèòü) ñâîþ æèçíü è ñâîé àâòîìîáèëü ýòèì øèíàì. 

Êîíöåïò „Æèçíü”, ôóíêöèîíèðóþùèé â ýòîì ñëîãàíå, íàõîäèòñÿ 

â ñìûñëîâîé êîððåëÿöèè ñ êîíöåïòîì „Ñìåðòü”, êîòîðóþ ñîçäàòåëè 

ðåêëàìíîãî òåêñòà çàâóàëèðîâàëè. Ïðîâåäåì ýêñïåðèìåíò, èçìåíèâ 

âûñêàçûâàíèÿ: 1.*Ýòèì øèíàì ìîæíî äîâåðèòü ñâîþ æèçíü!; 2.*Âû 

ìîãëè áû äîâåðèòü ýòèì øèíàì ñâîþ æèçíü; 3.*Äîâåðüòå ýòèì øèíàì 

ñâîþ æèçíü! 

Ïðè èíòåðïðåòàöèè äàííûõ âûñêàçûâàíèé â ñîçíàíèè àäðåñàòà 

àêòóàëèçèðóåòñÿ îïïîçèöèÿ æèçíü – ñìåðòü çà ñ÷åò äîìèíèðóþùåãî 

ïîëîæåíèÿ ñëîâà æèçíü, ÷òî ðàçðóøàåò ïîëîæèòåëüíûé ïðàãìàòè÷åñêèé 

ôîí, íåîáõîäèìûé äëÿ óñïåøíîãî ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ñëîãàíà â ðåêëàìå. 

Êðîìå òîãî, â òåêñòàõ 1* è 2* ñíèæåí ìîäóñ óâåðåííîñòè àäðåñàíòà – 

ñóáúåêòà ðå÷è, ÷òî ïðîåöèðóåòñÿ íà âîñïðèÿòèå ñëîãàíà; â òåêñòå 3* 

èñïîëüçîâàíà èìïåðàòèâíàÿ êîíñòðóêöèÿ, íå ÿâëÿþùàÿñÿ ïðåäïî÷òèòåëüíîé 

14 Í.Ë. Ìûøêèíà, Âíóòðåííÿÿ æèçíü òåêñòà, Ïåðìü 1998, ñ. 5.


â ðåêëàìíîé êîììóíèêàöèè. Â àíàëèçèðóåìîì ñëîãàíå, íàïðîòèâ, 

îïïîçèöèÿ ñòèðàåòñÿ, ñòàíîâèòñÿ íåçàìåòíîé áëàãîäàðÿ îòâëåêàþùèì 

ñìûñëàì, ðåïðåçåíòèðóåìûì ñ ïîìîùüþ êîìïîíåíòîâ ìèëëèîíû ëþäåé, 

àâòîìîáèëü. Òàêèì îáðàçîì, àíàëèçèðóåìûé ñëîãàí îòâå÷àåò âñåì 

ïðèçíàêàì, íåîáõîäèìûì äëÿ ðåàëèçàöèè ðåêëàìíîãî êîììóíèêàòèâíîãî 

çàäàíèÿ: ñëîâî æèçíü ïîçâîëÿåò ðåêëàìèñòàì ìàíèïóëèðîâàòü ïîâåäåíèåì 

÷åëîâåêà, â òî æå âðåìÿ îáùèé ìîäóñ óâåðåííîñòè è ñîçäàíèå îòâëåêàþùèõ 

ñìûñëîâ ïðåïÿòñòâóþò âîçíèêíîâåíèþ íåïðèåìëåìûõ äëÿ ðåêëàìû 

àññîöèàöèé. Íàìè ïðåäëàãàåòñÿ îäíà èç âîçìîæíûõ èíòåðïðåòàöèé 

ñëîãàíà, êîòîðàÿ çàâèñèò îò ðàçëè÷íûõ ôàêòîðîâ, â òîì ÷èñëå îò åå 

àêòóàëüíîñòè / íåàêòóàëüíîñòè äëÿ àóäèòîðèè 

Ïîäîáíûì îáðàçîì áûëè ïðîàíàëèçèðîâàíû âñå ïðèâëåêàåìûå ê 

îïèñàíèþ ñëîãàíû, ñîäåðæàùèå ñëîâî æèçíü. Ðåçóëüòàòû àíàëèçà 

ïðåäñòàâëåíû â Òàáëèöå 3, ãäå â ñòîëáöå I ôèêñèðóåòñÿ íîìåð ëåêñèêîñåìàíòè÷åñêîãî 

âàðèàíòà çíà÷åíèÿ ñëîâà (ñîãëàñíî âûøåïðèâåäåííîé 

ñõåìå); â ñòîëáöå II – ñâÿçü êîíöåïòà „Æèçíü” ñ äðóãèìè êîíöåïòàìè; â 

ñòîëáöå III – íîìåðà àññîöèàòèâíûõ ñìûñëîâ (ñì. Ñõåìó âûøå); â ñòîëáöå 

IV ïðåäñòàâëåíû èððàäèèðóåìûå ñìûñëû. 

¹ Òåêñò ñëîãàíà I II III IV 

1 

ÌÈËËÈÎÍÛ ËÞÄÅÉ ÄÎÂÅÐßÞÒ 

ÝÒÈÌ ØÈÍÀÌ ÑÂÎÞ ÆÈÇÍÜ 

È ÑÂÎÉ ÀÂÒÎÌÎÁÈËÜ 

2 ÆÈÇÍÜ ÓÄÀËÀÑÜ! 

(2) ×åëîâåê 

(3) 

(4) 

– 

1. 

2. 

1. 

3. 

12. 

16. 


‘èäåíòèôèêàöèÿ’ 

‘áåçîïàñíîñòü’ 

‘óäîâëåòâîðåèå’ 

3 ÎÄÍÀÆÄÛ [...] È ÍÀ ÂÑÞ ÆÈÇÍÜ (3) Âðåìÿ – ‘ïîñòîÿíñòâî’ 

4 

5 

6 

ÂÎÄÊÀ „ÊÎËÛÌÀ” – ÍÎÂÛÉ ÝÒÀÏ 

Â ÆÈÇÍÈ 

ÊÀÆÄÀß ÆÅÍÙÈÍÀ ÄÎËÆÍÀ 

ÁÛÒÜ ÕÎÒÜ ÐÀÇ Â ÆÈÇÍÈ ÐÛÆÅÉ! 

ÈÍÂÅÑÒÈÐÓÉÒÅ ÃÎÄ ÆÈÇÍÈ Â 

ÑÂÎÅ ÁÓÄÓÙÅÅ 

(3) 

(4) 

(5) 

(3) 

Âðåìÿ 

Âðåìÿ 

×åëîâåê 

(3) Âðåìÿ 

8. 

2. 

10. 

12. 

9. 

12. 

4. 

8. 

9. 

10. 

‘èçìåíåíèå’ 

‘óëó÷øåíèå’ 

‘íåîáû÷íîñòü’ 


‘ïåðñïåêòèâà’ 


‘óëó÷øåíèå’

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 


ÈÇÄÅËÈß – ÂÀØ ÏÐÈÎÐÈÒÅÒ ÍÀ 

ËÓ×ØÈÉ ÎÁÐÀÇ ÆÈÇÍÈ 

ÆÈÇÍÜ Â ÑÅÃÎÄÍßØÍÅÌ ÌÈÐÅ 

ÒÐÅÁÓÅÒ ÃÀÐÌÎÍÈÈ [...] 

ÏÐÎÃÐÅÑÑ ÊÎÌÏÀÍÈÈ [...] 

ÏÐÈÂÅÄÅÒ Ê Ñ×ÀÑÒÜÞ ÒÅÕ, ÊÒÎ 

Ñ ÍÅÉ ÑÂßÇÀÍ, Ê ÓËÓ×ØÅÍÈÞ 

ÈÕ ÌÀÒÅÐÈÀËÜÍÎÉ È ÄÓÕÎÂÍÎÉ 

ÆÈÇÍÈ 

ÎÔÈÑÍÀß ÆÈÇÍÜ ÌÎÆÅÒ ÁÛÒÜ 

ÂÊÓÑÍÎÉ 

ÁËÅÑÒßÙÈÅ ÈÄÅÈ ÍÀ×ÈÍÀÞÒÑß 

Ñ ÏÐÎÑÒÛÕ ÂÎÏÐÎÑÎÂ, 

ÈÇÌÅÍÈÌ ÆÈÇÍÜ Ê ËÓ×ØÅÌÓ! 

Ñ ËÓ×ØÈÌÈ ÂÅÙÀÌÈ Â 

ËÓ×ØÓÞ ÆÈÇÍÜ Ñ ÏÎÌÎÙÜÞ 

ÕÈÌÈÈ 

ÐÅÀËÜÍÀß ÆÈÇÍÜ, ÐÅÀËÜÍÛÅ 

ÎÒÂÅÒÛ 

14 ÆÈÇÍÜ Â ÍÎÂÎÌ ÊÀ×ÅÑÒÂÅ 

15 

16 

17 

18 

ÆÈÇÍÜ ÑÒÀËÀ ÆÅÑÒ×Å, 

ÏÎÝÒÎÌÓ ÌÛ ÑÒÀËÈ ÑÈËÜÍÅÅ 

ÌÛ ÎÔÎÐÌËßÅÌ ÏÐÎÑÒÐÀÍÑÒÂÎ 

ÄËß ÆÈÇÍÈ 

ÁÅÃÀÉ ÑÅÉ×ÀÑ – ÂÅÄÜ Â 

ÑËÅÄÓÞÙÅÉ ÆÈÇÍÈ ÒÛ 

ÌÎÆÅØÜ ÐÎÄÈÒÜÑß ÓËÈÒÊÎÉ 

ÌÛ ÑÎÇÄÀËÈ ÝÒÈ ×ÀÑÛ ÄËß ÂÀÑ, 

×ÒÎÁÛ ÎÍÈ ÑÒÀËÈ ×ÀÑÒÜÞ 

ÂÀØÅÉ ÆÈÇÍÈ. ÏÐÎÑÒÎ ÌÛ 

ÂÑÅÃÄÀ ÒÀÊ ÄÅËÀÅÌ ×ÀÑÛ 

19 ÆÈÇÍÜ ÁÅÇ ÑÓÅÒÛ 

20 

ÍÀÑËÀÆÄÀÉÒÅÑÜ ÂÊÓÑÎÌ, 

ÍÀÑËÀÆÄÀÉÒÅÑÜ ÆÈÇÍÜÞ. 

(4) – 

(1) 

(4) 

(6) 

(5) 

(4) 

(4) 

(5) 

(6) 

(4) 

(6) 

(4) 

(6) 

(5) 

(6) 

(4) 

(6) 

Ìèð 

Âðåìÿ 


– 

– 

– 

– 

– 

(6) – 

(4) 

(5) 

(6) 

(3) 

(4) 

(6) 

(5) 

(6) 

(9) 

(2) 

(4) 

(6) 

Ïðîñòðàíñò 

âî 

Âðåìÿ 


8. 

10. 

6. 

14. 

1. 

3. 

10. 

4. 

11. 

12. 

1. 

10. 

1. 

8. 

6. 

14. 

10. 

12. 

6. 

14. 

7. 

9. 

1. 

2. 

9. 

Âðåìÿ 9. 



‘ãàðìîíèÿ’ 









‘íàñòîÿùàÿ’ 





‘óäîáñòâî’ 

‘êîìôîðò’ 



‘öåííîñòü’ 


‘êà÷åñòâî’ 



– 3. ‘ñïîêîéñòâèå’ 

– 

1. 

3. 

‘óäîâîëüñòâèå’ 

231


21 

ÇÀ×ÅÌ ÆÄÀÒÜ, ÊÎÃÄÀ ÒÅÁÅ 

ÑÄÅËÀÞÒ ÏÎÄÀÐÎÊ? ÊÓÑÎ×ÅÊ 

ÑËÀÄÊÎÉ ÆÈÇÍÈ, ÏÐßÌÎ 

ÑÅÉ×ÀÑ 

22 ÂÎÄÀ, ÂÎÇÄÓÕ, ÆÈÇÍÜ 

23 

24 

25 

26 

27 

ÆÈÇÍÜ ÒÀÊ ÊÎÐÎÒÊÀ, ÏÓÑÒÜ 

Â ÍÅÉ ÁÓÄÅÒ ÁÎËÜØÅ ÈÃÐÛ 

ÖÐÓ ÃÀÐÀÍÒÈÐÓÅÒ: 

ÈÍÎÑÒÐÀÍÍÛÉ ßÇÛÊ ÇÀ ÌÅÑßÖ 

È ÍÀ ÂÑÞ ÆÈÇÍÜ. 

ÌÛ ÂÄÎÕÍÅÌ ÆÈÇÍÜ Â ÂÀØÈ 

ÑÒÅÍÛ. 

ÆÈÇÍÜ ÍÅÑÏÐÀÂÅÄËÈÂÀ, ÏÎÊÀ 

ÂÛ ÍÅ ÏÎËÓ×ÈËÈ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ. 

ÈÇÛÑÊÀÍÍÎÅ ÏÐÎÑÒÐÀÍÑÒÂÎ 

ÄËß ÆÈÇÍÈ. 

(4) 

(6) 

(1) 

(2) 

(8) 

Âðåìÿ 1. ‘óëó÷øåíèå’ 

Ñìåðòü 

1. 

3. 

‘ïðèðîäà’ 

(3) Âðåìÿ 12. ‘èçìåíåíèå’ 


8. 

10. 

(7) Ñìåðòü 1. 

(6) 

(2) 

(6) 

Âðåìÿ 


Ïðîñòðàíñò 

âî 

4. 

8. 

9. 

10. 

16. 

1. 

‘êà÷åñòâî’ 



‘ñïðàâåäëèâîñòü 

’ 





‘ðîñêîøü’ 

28 

ÒÈÕÀß ÑÒÀÐÎÑÒÜ? ÅÑÒÜ ÄÐÓÃÈÅ 

ÂÀÐÈÀÍÒÛ. ÍÀ ÕÎÐÎØÅÉ 

ÏÅÍÑÈÈ ÆÈÇÍÜ ÒÎËÜÊÎ 

ÍÀ×ÈÍÀÅÒÑß. 

ÌÀÊÑÈÌÓÌ ÂÏÅ×ÀÒËÅÍÈÉ 

(3) 

(7) 

(8) 

Ñìåðòü 

1. 

12. 



29 Â ÂÀØÅÉ ÆÈÇÍÈ – ÐÅÇÓËÜÒÀÒ (4) – 11. ‘îáùåíèå’ 

ÍÀØÅÃÎ ÎÁÙÅÍÈß. 

12. 

30 

ÙÅÌßÙÈÅ, ÊÀÊ ÂÎÑÏÎÌÈÍÀÍÈß 

Î ÏÐÎØËÛÕ ÆÈÇÍßÕ. 


1. 

12. 

– 

31 

ÁÎËÜØÅ ÑÂÅÒËÛÕ ÏÎËÎÑ 

Â ÆÈÇÍÈ! 

(2) 

(5) 

(6) 

Ïóòü, 

äîðîãà 

1. 

2. 

6. 

14. 



32 ÌÎÅ ÓÂËÅ×ÅÍÈÅ – ÆÈÇÍÜ! 

(2) 

(7) 

(8) 

Ñìåðòü 

9. 

12. 

‘óâëå÷åíèå’ 

33 

ÔÈËÎÑÎÔÈß ÏÐÎÑÒÀß – 

ÏÎËÓ×ÀÒÜ ÓÄÎÂÎËÜÑÒÂÈÅ ÎÒ 

ÆÈÇÍÈ. 

(2) 

(4) 

(5) 

(6) 

Ñìåðòü 

1. 

3. 

12. 


34 

ÆÈÇÍÜ – ËÅÃÅÍÄÀ, ÄÂÈÆÅÍÈÅ– 

ÑÒÐÀÑÒÜ. 

ÌÛ ÓÏÎÐÍÎ ÐÀÁÎÒÀÅÌ, ×ÒÎÁÛ 

(4) 

(6) 

– 

2. 

12. 


35 

ÎÁÅÑÏÅ×ÈÒÜ ÂÀÑ 

ÏÎÒÐßÑÀÞÙÅÉ ÒÅÕÍÈÊÎÉ, 

ÎÁÎÃÀÙÀÞÙÅÉ ÊÀÊ ÂÀØÈ 

ÆÈÇÍÅÍÍÛÅ ÎÙÓÙÅÍÈß, ÒÀÊ È 

ÑÀÌÓ ÆÈÇÍÜ! 

(4) 

(5) 

(6) 

Äåíüãè 

1. 

3. 

12. 

‘áîãàòñòâî’


36 ×ÒÎÁÛ ÆÈÇÍÜ ÍÅ ÊÎÍ×ÀËÀÑÜ! 

37 ÆÈÇÍÜ, ÏÎËÍÀß ÏÐÈÊËÞ×ÅÍÈÉ, 

ÄÎÑÒÓÏÍÀ ÍÅ ÒÎËÜÊÎ ÀÃÅÍÒÀÌ 

38 

39 

40 

ÆÈÇÍÜ – ÕÎÐÎØÀß ØÒÓÊÀ, ÊÀÊ 

ÍÈ ÊÐÓÒÈ. 

Ñ [...] ÏÎ ÆÈÇÍÈ! 

ÍÈÊÎÃÄÀ Â ÆÈÇÍÈ ÍÅ 

ÏÐÎÁÎÂÀË ×ÈÏÑÎÂ ÂÊÓÑÍÅÅ! 

233 

Èíôîðìàöèÿ, ïðåäñòàâëåííàÿ â òàáëèöå, ïîçâîëÿþò ñäåëàòü ñëåäóþùèå 

âûâîäû: 1 – â ðåêëàìíûõ ñëîãàíàõ ñëîâî æèçíü ÷àùå âñåãî ïðåäñòàâëåíî 

ëåêñèêî-ñåìàíòè÷åñêèìè âàðèàíòàìè ‘ïåðèîä ñóùåñòâîâàíèÿ’, ‘îáðàç 

ñóùåñòâîâàíèÿ’, ‘îêðóæàþùàÿ äåéñòâèòåëüíîñòü’; 2 – â ðÿäó 

àññîöèàòèâíûõ ðåàêöèé, ðåïðåçåíòèðóåìûõ ñëîâîì æèçíü, ÷àñòîòíûìè 

ÿâëÿþòñÿ ñìûñëû ‘ðàäîñòü’, ‘èíòåðåñíàÿ’, ‘ðàçâèòèå’; 3 – ñðåäè 

äîïîëíèòåëüíûõ ñìûñëîâ, êîòîðûìè îáîãàùàåòñÿ ñëîâî æèçíü áëàãîäàðÿ 

ñëîâàì-ôóíêòîðàì, íàèáîëåå ÷àñòîòíû ‘èçìåíåíèå’ è ‘óëó÷øåíèå’; 

4 – â ñëîãàíàõ ïðåîáëàäàþò ñìûñëîâûå ñöåïëåíèÿ êîíöåïòîâ „Æèçíü” 

è „Âðåìÿ”. 

Äëÿ äàëüíåéøåãî îïèñàíèÿ ñåìàíòèêè ñëîâà æèçíü ðàññìîòðèì 

îñîáåííîñòè åãî ñî÷åòàåìîñòè â ðåêëàìíûõ òåêñòàõ. Ñëîâî æèçíü 

ôèãóðèðóåò â ñëîãàíàõ, êàê ïðàâèëî, â óçóàëüíûõ ñî÷åòàíèÿõ. 

Â àäúåêòèâíî-ñóáñòàíòèâíûõ ñëîâîñî÷åòàíèÿõ: æèçíü – ðåàëüíàÿ, ëó÷øàÿ, 

ìàòåðèàëüíàÿ, äóõîâíàÿ, õîðîøàÿ, ïîëíàÿ, îôèñíàÿ, ñëàäêàÿ, ïðîøëàÿ, 

ñëåäóþùàÿ, êîðîòêàÿ, æåñòêàÿ, íåñïðàâåäëèâàÿ. Íàìè îòìå÷åíî ëèøü 

îäíî îêêàçèîíàëüíîå ñî÷åòàíèå: âêóñíàÿ æèçíü (ñð.: óçóàëüíîå ñëàäêàÿ 

æèçíü). Â ïðîíîìèíàòèâíî-ñóáñòàíòèâíûõ ñëîâîñî÷åòàíèÿõ, â êîòîðûõ 

èñïîëüçóþòñÿ, êàê ïðàâèëî, ìåñòîèìåíèÿ âñÿ, ñâîÿ, âàøà, íàøà, ñàìà. 

Â ïðåäèêàòèâíûõ ñî÷åòàíèÿõ: æèçíü óäàëàñü; æèçíü íà÷èíàåòñÿ; æèçíü 

òðåáóåò; æèçíü – ëåãåíäà; æèçíü – óâëå÷åíèå. Â ãëàãîëüíî-ñóáñòàíòèâíûõ 

ñëîâîñî÷åòàíèÿõ: íàñëàæäàòüñÿ æèçíüþ, âäîõíóòü æèçíü, äîâåðÿòü 

æèçíü, èçìåíÿòü æèçíü. Â èìåííûõ ïðåäëîæíî-ïàäåæíûõ 

ñëîâîñî÷åòàíèÿõ: îáðàç æèçíè, ðàç â æèçíè, ïðîñòðàíñòâî äëÿ æèçíè, 

ýòàï â æèçíè, æèçíü áåç ñóåòû, ñâåòëûå ïîëîñû â æèçíè, ãîä æèçíè. 

Èòàê, ìû ðàññìîòðåëè ñìûñëîâûå õàðàêòåðèñòèêè ñëîâà æèçíü, 

óêàçàëè îñîáåííîñòè ðåïðåçåíòàöèè è ñî÷åòàåìîñòè äàííîãî ñëîâà 

(1) 

(2) 

(3) 

(4) 

(6) 

Âðåìÿ 

Ñìåðòü 1. ‘áåñêîíå÷íîñòü’ 

– 

(2) 

(6) – 

(3) 

(6) 

Ïóòü, 

Äîðîãà 

1. 

2. 

12. 

1. 

3. 

6. 

14. 

1. 

2. 

(3) Âðåìÿ 1. 

‘ïðèêëþ÷åíèå’ 

‘äîñòóïíîñòü’ 

‘óäîâëåòâîðåíèå 

’ 

‘âåñåëàÿ’ 



‘óäèâëåíèå’


â ðåêëàìíûõ òåêñòàõ. Íàøè íàáëþäåíèÿ íàä ðåàëèçàöèåé ñëîâà æèçíü 

â ÿçûêå ðåêëàìû ïîçâîëÿþò ãîâîðèòü î òîì, ÷òî â ñëîãàíàõ ïîñðåäñòâîì 

ðåêëàìíîé êîììóíèêàöèè æèçíü ïðåïîäíîñèòñÿ êàê ðàäîñòíàÿ, äèíàìè÷íàÿ, 

ïîçèòèâíàÿ, ïîäâåðæåííàÿ îáíîâëåíèþ è óëó÷øåíèþ. Òàêèì 

îáðàçîì, ñòàâ íåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ ñóùåñòâîâàíèÿ öèâèëèçîâàííîãî 

÷åëîâåêà, ðåêëàìà äèêòóåò ìîäåëè ïîâåäåíèÿ, ïðîïàãàíäèðóåò 

îïðåäåëåííûé îáðàç æèçíè, èäåàëû è ñòåðåîòèïû. 

Ïðîâåäåííûé ñåìàíòè÷åñêèé àíàëèç âûÿâèë ïîâåðõíîñòíûå ñìûñëû, 

ðåïðåçåíòèðóåìûå â ñëîãàíàõ ïîñðåäñòâîì ñëîâà æèçíü. Ãëóáèííîå 

ïîíèìàíèå çíà÷åíèé âîçìîæíî ëèøü ïðè ñîîòíåñåíèè òåêñòà ñëîãàíà 

ñ òîâàðîì, êîòîðûé â íåì ðåêëàìèðóåòñÿ. Ñ öåëüþ âûÿñíåíèÿ, êàêèå 

èìåííî ãðóïïû òîâàðîâ èëè âèäû óñëóã ðåêëàìèðóþòñÿ ïðè ó÷àñòèè ñëîâà 

æèçíü, ìû ñîîòíåñëè ðåêëàìíûå ñëîãàíû ñ îáúåêòîì ðåêëàìû – òîâàðîì. 

Ïðèìåðû ñîïîñòàâëåíèÿ ñëîãàíîâ è îáúåêòîâ ðåêëàìû ïðèâåäåíû â 

Òàáëèöå 4. 

¹ Òåêñò ñëîãàíà Òîâàð / óñëóãà 


1. 

ÆÈÇÍÜ ÓÄÀËÀÑÜ! Çðèòåëüíûé ðÿä: íà òîëñòîì ñëîå êðàñíîé 

èêðû ÷åðíîé èêðîé íàïèñàí òåêñò. 

Ñîöèàëüíàÿ ðåêëàìà 

2. ÆÈÇÍÜ Â ÑÅÃÎÄÍßØÍÅÌ ÌÈÐÅ ÒÐÅÁÓÅÒ ÃÀÐÌÎÍÈÈ… Èìèäæåâàÿ ðåêëàìà 

Ìàøèíû äëÿ 

3. ÎÔÈÑÍÀß ÆÈÇÍÜ ÌÎÆÅÒ ÁÛÒÜ ÂÊÓÑÍÎÉ 

ïðèãîòîâëåíèÿ êîôå 

Espresso 

4. ÐÅÀËÜÍÀß ÆÈÇÍÜ, ÐÅÀËÜÍÛÅ ÎÒÂÅÒÛ 

Ôèíàíñîâûå 

Óñëóãè 

5. ÆÈÇÍÜ ÁÅÇ ÑÓÅÒÛ Ýëèòíàÿ ìåáåëü 

6. ÆÈÇÍÜ Â ÍÎÂÎÌ ÊÀ×ÅÑÒÂÅ Èìèäæåâàÿ ðåêëàìà 

7. ÆÈÇÍÜ ÑÒÀËÀ ÆÅÑÒ×Å, ÏÎÝÒÎÌÓ ÌÛ ÑÒÀËÈ ÑÈËÜÍÅÅ 

Ëåêàðñòâåííûå ñðåäñòâà 

è ìåäèöèíñêèå óñëóãè 

8. ÂÎÄÀ, ÂÎÇÄÓÕ, ÆÈÇÍÜ Ìèíåðàëüíàÿ âîäà 

9. 

ÆÈÇÍÜ ÒÀÊ ÊÎÐÎÒÊÀ, ÏÓÑÒÜ Â ÍÅÉ ÁÓÄÅÒ ÁÎËÜØÅ 

ÈÃÐÛ 

Êîìïüþòåðíûå èãðû 

10. 

ÆÈÇÍÜ ÍÅÑÏÐÀÂÅÄËÈÂÀ, ÏÎÊÀ ÂÛ ÍÅ ÏÎËÓ×ÈËÈ 

ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÅ. 

Îáðàçîâàíèå 

11. 

ÒÈÕÀß ÑÒÀÐÎÑÒÜ? ÅÑÒÜ ÄÐÓÃÈÅ ÂÀÐÈÀÍÒÛ. ÍÀ 

ÕÎÐÎØÅÉ ÏÅÍÑÈÈ ÆÈÇÍÜ ÒÎËÜÊÎ ÍÀ×ÈÍÀÅÒÑß 

Ïåíñèîííûé ôîíä 

12. ÆÈÇÍÜ – ËÅÃÅÍÄÀ, ÄÂÈÆÅÍÈÅ – ÑÒÐÀÑÒÜ. Àâòîìîáèëü 

13. 

ÆÈÇÍÜ, ÏÎËÍÀß ÏÐÈÊËÞ×ÅÍÈÉ, ÄÎÑÒÓÏÍÀ ÍÅ 

ÒÎËÜÊÎ ÀÃÅÍÒÀÌ 

Áàíêîâñêàÿ êàðòà 

14. ÆÈÇÍÜ - ÕÎÐÎØÀß ØÒÓÊÀ, ÊÀÊ ÍÈ ÊÐÓÒÈ. Ñîê


235 

Â äàííîé òàáëèöå ê ñîïîñòàâëåíèþ ïðèâëåêàëèñü ñëîãàíû, â êîòîðûõ 

ñëîâî æèçíü ñîîòíîñèòñÿ ñ òåìîé âûñêàçûâàíèÿ; åñëè ñëîâî æèçíü 

ÿâëÿåòñÿ êîìïîíåíòîì ðåìû, îíî âûïîëíÿåò ïðàãìàòè÷åñêóþ ôóíêöèþ, 

îòðàæàÿ ïðåòåíçèþ ðåêëàìû íà âàæíîñòü, çíà÷èòåëüíîñòü äëÿ ïîòðåáèòåëÿ, 

ãëîáàëüíîñòü, ñð.: Áîëüøå ñâåòëûõ ïîëîñ â æèçíè!; Èçûñêàííîå 

ïðîñòðàíñòâî äëÿ æèçíè. 

Æèçíü, ÿâëÿÿñü ÷àñòîòíûì ñëîâîì â ñëîãàíàõ, êàê ðåàëèÿ íå ÿâëÿåòñÿ 

è íå ìîæåò ÿâëÿòüñÿ ïðåäìåòîì ðåêëàìû. Ñëîâî æèçíü èñïîëüçóåòñÿ 

â êà÷åñòâå ñåìàíòè÷åñêîé äîìèíàíòû äëÿ ðåêëàìû ñàìûõ ðàçíûõ óñëóã 

è òîâàðîâ, êðîìå òîãî, îíî àêòèâíî ôóíêöèîíèðóåò â ñîöèàëüíîé 

è èìèäæåâîé ðåêëàìå. Òàêèì îáðàçîì, êîïèðàéòåðû, ñîçäàâàÿ ñëîãàíû, 

àïåëëèðóþò ê öåííîñòíûì óñòàíîâêàì àäðåñàòà, ê ñàìûì âàæíûì 

æèçíåííûì ïîíÿòèÿì. Íàáëþäåíèÿ íàä ôóíêöèîíèðîâàíèåì êîíöåïòà 

„Æèçíü” âûÿâèëè, ÷òî äàííûé êîíöåïò êàê ýêñïëèöèòíî, òàê è èìïëèöèòíî 

ñîîòíîñèòñÿ ñ äðóãèìè ÷àñòîòíûìè èìåíàìè-êîíöåïòàìè: „Âðåìÿ”, „Ìèð”, 

„Äåíüãè”. 

Ïðåäñòàâëÿåòñÿ, ÷òî âûäâèíóòàÿ â íà÷àëå ñòàòüè ãèïîòåçà, ïîäòâåðæäåíà 

ïðîâåäåííûì èññëåäîâàíèåì. Íàèáîëåå ïîñëåäîâàòåëüíî â ÿçûêå 

ðåêëàìû ïðåäñòàâëåíû ñóùåñòâèòåëüíûå, îòíîñÿùèåñÿ ê êëàññó „×åëîâåê 

êàê îáùåñòâåííàÿ ñóùíîñòü”. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæíî ãîâîðèòü î òîì, ÷òî 

àïåëëÿöèÿ ê ñîöèàëüíîé ñòîðîíå ÷åëîâå÷åñêîé æèçíåäåÿòåëüíîñòè 

ÿâëÿåòñÿ ïðèîðèòåòíîé â ðåêëàìíîé êîììóíèêàöèè è ïîçâîëÿåò 

ðåàëèçîâûâàòü ìàíèïóëÿòèâíûå ÿçûêîâûå òàêòèêè. ×àñòîòíûå èìåíà 

ñóùåñòâèòåëüíûå æèçíü, ìèð, âðåìÿ, äåíüãè, ÷åëîâåê ñîîòíîñÿòñÿ 

ñ êîíöåïòàìè, êîòîðûå ïðèçíàþòñÿ áàçîâûìè äëÿ ÷åëîâå÷åñêîé êóëüòóðû. 

Â öåëîì äàííîå èññëåäîâàíèå ïîçâîëèëî âûÿâèòü îñíîâíûå ãëóáèííûå 

ñìûñëû, ìîäåëèðóåìûå â ðåêëàìå, ñîïîñòàâèòü èõ ñ âàæíûìè äëÿ ÷åëîâåêà 

êîãíèòèâíûìè ñòðóêòóðàìè è òåì ñàìûì îáîçíà÷èòü ÿçûêîâûå ìåõàíèçìû 

âëèÿíèÿ ðåêëàìû íà ñîçíàíèå è ïîâåäåíèå ÷åëîâåêà. 

Ðåêëàìà âûçûâàåò íåîäíîçíà÷íûå îòíîøåíèå è îöåíêè: îäíè åå 

êðèòèêóþò çà íàâÿç÷èâîñòü, ïîðîé ãðàíè÷àùóþ ñ àãðåññèâíîñòüþ, äðóãèå 

îòíîñÿòñÿ ñ þìîðîì, èðîíèçèðóÿ íàä „èäåàëüíîé ðåàëüíîñòüþ”, 

ðåïðåçåíòèðóåìîé â ðåêëàìå, òðåòüè – âîñõèùàþòñÿ ÿðêèìè ðåêëàìíûìè 

îáðàçàìè è ìåòêèìè âûðàæåíèÿìè, êîòîðûå ñ íåóãàñèìîé ýíåðãèåé 

ïðèäóìûâàþò êîïèðàéòåðû. Íåìíîãî íàéäåòñÿ ëþäåé, îòíîñÿùèõñÿ 

ê ðåêëàìå ðàâíîäóøíî. Ìû çàíÿëè íåéòðàëüíóþ ïîçèöèþ èññëåäîâàòåëÿ: 

ïðèîòêðûëè äâåðöó â ìàñòåðñêóþ ðåêëàìû è îáíàðóæèëè íåêîòîðûå 

èíñòðóìåíòû, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ îíà äîñòèãàåò æåëàåìîãî ýôôåêòà.


Streszczenie 

¯YCIE w reklamie (semantyka i funkcje rzeczowników w reklamie) 

Niniejszy artyku³ krótko opisuje charakterystyczne cechy reklamy. Przedstawia robocze pojêcia: 

„tekst reklamowy” i „slogan”. Uzasadnia aktualnoœæ semantycznej analizy jednostek leksykalno-gramatycznych 

funkcjonuj¹cych w tekœcie reklamy. Badania przeprowadzono na bazie 1250 

sloganów reklamowych. Trzy podstawowe kroki badawcze to: sporz¹dzenie s³ownika tezaurusa 

jêzyka reklamy, podzia³ jednostek gramatyczno-leksykalnych wed³ug przynale¿noœci do czêœci 

mowy, charakterystyka semantyczna najbardziej popularnych jednostek gramatyczno-leksykalnych. 

Stwierdzono, ¿e najczêœciej u¿ywanym wyrazem w tekstach reklamowych jest rzeczownik 

„¿ycie”, który jest podstaw¹ praktyk manipulacyjnych i wyra¿a g³ówne idee reklamy. 

Summary 

LIFE in the advertisement 

(semantics and functioning description of nouns in the advertisement) 

The article discusses extension and intension of the advertisement concept. The core idea, 

originality, likeability (attractiveness), target population orientation, motivation (encouragement) 

are viewed as the main components of the contemporary advertising. For that 1250 slogans were 

analyzed to reveal the frequent lexical items (with regard to parts of speech). The fact that the most 

frequent name is LIFE is interpreted in view of streamline of publicity manipulation and ideology 

of advertising.

Recenzje i omówienia 

237 

Recenzje i omówienia

238 Recenzje i omówienia

UWM w Olsztynie Recenzje i omówienia Acta Polono-Ruthenica XII, 2007 239 

ISSN 1427-549X 

Ñåìàíòèêà: ñëîâî, ïðåäëîæåíèå, òåêñò, ðåä. Ñ.Ñ. Âàóëèíà, 

Èçäàòåëüñòâî Ðîññèéñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî óíèâåðñèòåòà èì. 

Èììàíóèëà Êàíòà, Êàëèíèíãðàä 2007, ss. 181. 

Rosyjski Pañstwowy Uniwersytet im. Immanuela Kanta w Kaliningradzie 

wyda³ ostatnio pracê szczególn¹, okolicznoœciow¹, adresowan¹ do szerokiego 

krêgu filologów, któr¹ dedykowa³ profesor Rozie Alimpijewej z okazji jej jubileuszu. 

Tom zatytu³owano Ñåìàíòèêà: ñëîâî, ïðåäëîæåíèå, òåêñò, czyni¹c 

zeñ pierwsz¹ istotn¹ informacjê na temat centrum twórczych zainteresowañ Jubilatki, 

uwra¿liwionej na wielorakie znaczeniowe g³êbie jêzyka naturalnego. Redakñj¹ 

naukow¹ zbioru zajê³a siê prof. Swiet³ana Waulina, kierownik Katedry 

Historii Jêzyka Rosyjskiego i Jêzykoznawstwa Porównawczego Rosyjskiego 

Pañstwowego Uniwersytetu im. Immanuela Kanta w Kaliningradzie, zapewniaj¹c 

ksi¹¿ce przejrzystoœæ strukturaln¹ i spor¹ wartoœæ merytoryczn¹. 

Na licz¹ce prawie 200 stron opracowanie z³o¿y³o siê 15 referatów, spis 

publikacji Jubilatki, wykaz dysertacji, których by³a promotorem, a tak¿e opinie 

o Pani Profesor Jej kolegów i by³ych uczniów. Ca³oœæ poprzedza czarno-bia³a 

fotografia Rozy Alimpijewej oraz krótka przedmowa autorstwa redaktora naukowego. 

W tej¿e przedmowie zawarto podstawowy rys naukowej i twórczej biografii 

Rozy Alimpijewej, bêd¹cej od wielu lat pracownikiem naukowo-dydaktycznym 

wspomnianej Katedry Historii Jêzyka Rosyjskiego i Jêzykoznawstwa 

Porównawczego. Jubilatka jest dzisiaj znan¹ w œwiecie lingwistk¹, uchodzi za 

wybitnego specjalistê w dziedzinie semantyki, historii i gramatyki nie tylko 

jêzyka rosyjskiego, lecz tak¿e gramatyki porównawczej jêzyków s³owiañskich. 

Jak zapewnia w Przedmowie Swiet³ana Waulina, charakteryzuj¹c zarazem 

obszary badawcze Rozy Alimpijewej, w rozprawach naukowych Jubilatki i pracach 

jej uczniów w sposób naturalny przewijaj¹ siê kardynalne tezy wspó³czesnego 

jêzykoznawstwa o systemowej i antropocentrycznej istocie jêzyka, o koniecznoœci 

przestrzegania regu³y wieloaspektowego, tj. synchronicznego i diachronicznego, 

badania struktur jêzykowych, o wzajemnych powi¹zaniach i uwarunkowaniach 

zjawisk jêzykowych w procesie ich ewolucji historycznej, o z³o¿onych 

relacjach wewnêtrznych pomiêdzy konkretno-przestrzennymi oraz abstrakcyjnoprzestrzennymi 

wyobra¿eniami na temat form bytu. 

W opinii redaktora naukowego tomu tym, co szczególnie wyró¿nia Rozê 

Alimpijew¹ jako uczon¹ spoœród innych wspó³czesnych badaczy, jest niespoty-

240 Recenzje i omówienia 

kana ³atwoœæ, z jak¹ generuje Ona oryginalne idee naukowe i wytrwale d¹¿y do 

przeprowadzania eksperymentów filologicznych, ods³aniaj¹cych rozleg³e horyzonty 

wiedzy Jubilatki, co w po³¹czeniu z niezwyk³¹ wrêcz pracowitoœci¹ przynosi 

wymierne efekty w postaci nowych opracowañ badawczych. Warto zwróciæ 

przy okazji uwagê, ¿e stosunkowo dawna monografia prof. Alimpijewej, 

Ñåìàíòè÷åñêàÿ çíà÷èìîñòü ñëîâà è ñòðóêòóðà ëeêñèêî-ñåìàíòè÷åñêîé 

ãðóïïû, wci¹¿ cieszy siê zainteresowaniem m³odych oraz dojrza³ych filologów 

rosyjskich i zagranicznych, co niezbicie œwiadczy o intelektualnym potencjale 

studium z 1986 roku. 

Zamieszczone w omawianym tomie artyku³y dotycz¹ aktualnych zagadnieñ 

leksykalnej oraz gramatycznej semantyki jêzyka rosyjskiego w aspekcie diachronicznym, 

jak równie¿ lingwistyki kognitywnej i lingwistyki tekstu. Tak zakreœlone 

pole badawcze ma za zadanie odzwierciedlaæ zagadnienia, które od zawsze 

znajdowa³y siê i w dalszym ci¹gu znajduj¹ w centrum naukowych zainteresowañ 

profesor Alimpijewej i Jej uczniów. Wiêkszoœæ autorów powo³uje siê w literaturze 

na jedn¹ lub wiêcej prac Jubilatki. Nie jest to zapewne tylko gest grzecznoœciowy, 

lecz szczery sygna³ o wartoœci Jej ustaleñ naukowych, pozwalaj¹cych 

twórczo rozwijaæ przedstawione przez Rozê Alimpijew¹ idee. 

Autorzy reprezentuj¹ ró¿ne oœrodki naukowe i zró¿nicowane opcje badawcze, 

lecz wszyscy podkreœlaj¹ istotn¹ rolê semantyki w rozumieniu dawnych 

oraz wspó³czesnych zjawisk jêzykowych. Oprócz najliczniej reprezentowanej 

uczelni macierzystej, w opracowaniu zamieszczono wyst¹pienia goœci z Worone- 

¿a, Saratowa i Ni¿nego Nowogrodu. Zbiór otwiera Z.D. Popowa (Worone¿), 

która w referacie Ñåìàíòèêà ñëîâà â ñèíòàãìàòè÷åñêîì àñïåêòå (ê âîïðîñó 

î ôàêòîðàõ ýâîëþöèè ñèñòåìû ÿçûêà) skupi³a siê na czynnikach wp³ywaj¹cych 

na ewolucjê systemu jêzykowego. Z kolei M.B. Borisowa i T.W. Bierdnikowa 

(obydwie z Saratowa) w artykule Ñåìàíòè÷åñêàÿ îñëîæí¸ííîñòü ñëîâà 

êàê ñïîñîá äðàìàòèçàöèè äèàëîãà â ïîýçèè À.À. Àõìàòîâîé zwróci³y uwagê 

na semantyczne uwik³ania s³owa i jego rolê w dramatyzacji dialogu na przyk³adzie 

twórczoœci Anny Achmatowej. Inny badacz, G.I. Bierestniew, w wyst¹pieniu 

Î ïðåäìåòíûõ ìåòàôîðàõ è êîãíèòèâíî-ìåòàôîðè÷åñêîì ïîòåíöèàëå 

ñâåòà nawi¹za³ do metafory i ukaza³ jej mo¿liwoœci z punktu widzenia dociekañ 

kognitywnych. Natomiast N.G. Babienko, prezentuj¹c tekst Ëèíãâèñòè÷åñêàÿ 

è ëèòåðàòóðíàÿ èïîñòàñè êóëüòóðíîãî êîíöåïòà „íîðìà”, zwraca nasz¹ uwagê 

na kulturowy koncept „norma” z punktu widzenia lingwistyki oraz literatury. 

Z wymienionymi powy¿ej tekstami wi¹¿¹ siê inne, w których rozwa¿a siê szczegó³owe 

kwestie jêzyka, jak modalnoœæ zdañ z³o¿onych (S.S. Waulina, N.W. Starowojtowa, 

Ê âîïðîñó î ìîäàëüíîñòè ñëîæíûõ ïðåäëîæåíèé) czy konstru-


241 

owanie w³asnego idiolektu (S.W. Taran, Ñïåöèôèêà ÿçûêîâîé ðåïðåçåíòàöèè 

îáðàçà ãîðîäà â èäèîñòèëå Ì. Âîëîøèíà). O semantycznych przekszta³ceniach 

w utworze poetyckim pisze Ju.A. Szkurkina (Ñåìàíòè÷åñêèå 

ïðåîáðàçîâàíèÿ â ïîýòè÷åñêîì òåêñòå), a I.Ju. Kuksa przenosi swoje obserwacje 

nad jêzykiem do sfery regionalnych mass mediów, wskazuj¹c na kompresjê 

jêzykow¹ jako ich cechê rozpoznawcz¹ (ßçûêîâàÿ êîìïðåññèÿ êàê ÷åðòà 

ñîâðåìåííûõ ÑÌÈ). 

„Blok translatorski” reprezentuj¹ w omawianym opracowaniu teksty S.N. Babulewicz, 

w którym akcentuje siê wagê odpowiednioœci znaczeniowej obrazu w procesie 

przek³adu (Ïðîáëåìà ñåìàíòè÷åñêîé àäåêâàòíîñòè õóäîæåñòâåííîãî 

îáðàçà â ïðîöåññå ïåðåâîäà), oraz L.P. Klimienki (Ni¿ny Nowogród), mówi¹cy 

o desakralizacji œwiatopogl¹du jako czynniku semantycznych transformacji frazeologizmów 

biblijnych w jêzyku rosyjskim (Äåñàêðàëèçàöèÿ ìèðîñîçåðöàíèÿ êàê 

ôàêòîð ñåìàíòè÷åñêèõ ïðåîáðàçîâàíèé áèáëeéñêèõ ôðàçåîëîãèçìîâ â ðóññêîì 

ÿçûêå). 

Artyku³ I.R. Fiodorowej Äðåâíåðóññêèå ëåêñåìû óìú, ðàçóìú, (íåäî)óìåòè: 

ìîäàëüíûé ïîòåíöèàë è îñîáåííîñòè ôóíêöèîíèðîâàíèÿ inicjowa³ rozwa¿ania 

o póŸniejszym stanie rozwoju jêzyka rosyjskiego, by³ bowiem poœwiêcony zabytkom 

XVII–XVIII-wiecznym, co znalaz³o wyraz w tekstach L.W. Ko³obkowej 

Âîëåèçúÿâëåíèå â èìïëèöèòíîì âûðàæåíèè (íà ìàòåðèàëå ïàìÿòíèêîâ ðóññêîé 

ïèñüìåííîñòè XVII – íà÷. XVIII â.) oraz O.£. Koczetkowej – Ìîäàëüíîñòü 

ïåðôåêòèâíûõ ôîðì: ïðèðîäà è ðåàëèçàöèÿ (íà ìàòåðèàëå 

ïàìÿòíèêîâ ïèñüìåííîñòè 2-îé ïîëîâèíû XVII – íà÷. XVIII â.). Z tez¹ o dialogowoœci 

jako stylistycznej podstawie budowy tekstu staroruskiego wyst¹pi³a A.Je. 

Barieckaja w artykule Äèàëîãè÷íîñòü êàê îñíîâíîé ñòèëèñòè÷åñêèé ïðèíöèï 

ïîñòðîåíèÿ äðåâíåðóññêîãî òåêñòà. Z kolei T.F. Kuzionnaja twierdzi, ¿e na 

ca³oœciowe rozumienie duchowej kultury S³owian ma wp³yw studiowanie ich najstarszych 

pomników literackich (Ôîðìèðîâàíèå öåëîñòíîãî ïîíèìàíèÿ 

ñëàâÿíñêîé äóõîâíîé êóëüòóðû ïðè èçó÷åíèè äðåâíåéøèõ ïàìÿòíèêîâ 

ïèñüìåííîñòè). 

Czêœciami towarzysz¹cymi tomowi jubileuszowemu s¹ trzy sk³adowe. 

Pierwsz¹ stanowi spis publikacji profesor Rozy Alimpijewej, który zosta³ 

podzielony na cztery autonomiczne dzia³y: 1. Monografie i podrêczniki (3 pozycje 

z lat 1986, 1994, 1996), 2. Artyku³y i tezy (83 pozycje z lat 1967–2006), 3. 

Prace dydaktyczno-metodyczne (11 pozycji z lat 1970–1995), 4. Wiersze i przek³ady 

polskiej poezji, a wœród nich: Kronika olsztyñska Konstantego Ildefonsa 

Ga³czyñskiego (Olsztyn 1990), Odnajdywanie œwiat³a Henryka Jakubca (Olsztyn 

1994), Ñëûøó æèçíè çîâ: ñòèõè íà ïîëüñêîì è ðóññêîì ÿçûêàõ Adama


Mickiewicza (Kaliningrad 1998), przek³ady i komentarze do poetyckich tekstów 

Juliusza S³owackiego (Olsztyn 2000, Kaliningrad 2001), tomik autorski È âñ¸òàêè 

ëþáîâü... (Kaliningrad 2007). 

W kolejnym dziale zamieszczono informacje o wypromowaniu przez Jubilatkê 

oœmiu doktorów i przytoczono tytu³y ich rozpraw. 

Na dzia³ ostatni z³o¿y³y siê wypowiedzi kolegów oraz uczniów Rozy Alimpijewej, 

niekiedy nawet bardzo osobiste, lecz za ka¿dym razem urzekaj¹ce 

szczeroœci¹ i ciep³em adresowanym do Szanownej Jubilatki. Swoimi refleksjami 

podzielili siê pracownicy naukowi, a tak¿e dziennikarze i zas³u¿ona nauczycielka 

Federacji Rosyjskiej (m.in. prof. M.B. Borisowa z Saratowskiego Uniwersytetu 

Pañstwowego, prof. Walenty Pi³at z Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego 

w Olsztynie, prof. N.G. B³agowa z Murmañskiego Pañstwowego Uniwersytetu 

Pedagogicznego). Wszystkie ich s³owa sk³adaj¹ siê na semantycznie nasycony 

portret Uczonego, Nauczyciela, Poety i Przyjaciela. 

Dodajmy na koniec, ¿e opublikowany stosunkowo niedawno przez kaliningradzkie 

wydawnictwo uczelniane tomik poezji i przek³adów Rozy Alimpijewej 

o lirycznym tytule È âñ¸-òàêè ëþáîâü... staje siê na swój sposób uniwersalnym 

drogowskazem ku ludzkim sercom i umys³om; niewykluczone, ¿e stanowi równie¿ 

sekret ¿yciowego i naukowego sukcesu Dostojnej Jubilatki. 

Grzegorz Ojcewicz (Olsztyn) 

Halina Mazurek, Dramaturdzy z Jekaterynburga. „Szko³a” Niko³aja Kolady, 

Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego, Katowice 2007, ss. 174 

Dramaturgia Niko³aja Kolady – autora znanego dziœ nie tylko w Rosji, ale 

tak¿e poza jej granicami – od kilku ju¿ lat stanowi przedmiot badañ œl¹skiej 

slawistki Haliny Mazurek. Jest ona autork¹ nie tylko rozlicznych rozpraw i artyku³ów 

na temat tego i innych wspó³czesnych dramaturgów rosyjskich, ale i promotork¹ 

rozpraw doktorskich, z których czêœæ zosta³a ju¿ opublikowana, by 

wymieniæ ostatni¹ – Lidii Miêsowskiej: Gra-nie w postmodernizm. Dramaturgia 

rosyjska na prze³omie XX i XXI wieku (Katowice 2007). Dziêki studiom Haliny 

Mazurek dramaturgia N. Kolady (niezale¿nie od kilku t³umaczeñ jego sztuk na 

jêzyk polski) sta³a siê doœæ dobrze znana.


243 

Dramaturdzy z Jekaterynburga. „Szko³a” Niko³aja Kolady jest drug¹ ju¿ 

pozycj¹ w dorobku naukowym H. Mazurek na temat twórczoœci tego autora. 

Tym razem badaczka nie tyle koncentruje siê na pisarstwie N. Kolady, co raczej 

na sztukach dramaturgów, którzy wyszli z jego „szko³y”, tzn. z Instytutu Teatralnego 

za³o¿onego i prowadzonego w³aœnie przez niego. Naukowemu ogl¹dowi 

poddaje utwory takich twórców m³odego pokolenia, jak Oleg Bogajew, Tatiana 

Fi³atowa, Wasilij Sigariew, Nadie¿da Ko³tyszewa, Natalia Ma³aszenko, Olga 

Bieriesniewa i Anna Bogaczowa. Ksi¹¿ka sk³ada siê z szeœciu rozdzia³ów, wstêpu, 

zakoñczenia i niezwykle potrzebnego w tego typu rozprawach indeksu nazwisk. 

Ka¿dy rozdzia³ poœwiêcony jest wybranym dramatom wspomnianych wy- 

¿ej dramaturgów. 

H. Mazurek pisze we wstêpie: „Kolada i jego uczniowie nie tylko maj¹ 

wspólny obszar zainteresowañ zawodowych – teatr i dramaturgia, ³¹czy ich równie¿ 

wzajemna pomoc w ka¿dej dziedzinie ¿ycia, s³owa otuchy, zachêty oraz 

wsparcie duchowe, przyjaŸñ i otwarcie siê na drugiego cz³owieka. Grupa Kolady 

daje przyk³ad, jak mo¿na oprzeæ siê samotnoœci i obojêtnoœci, jak uciec przed 

czyhaj¹cym zewsz¹d z³em i zrobiæ dla innych coœ dobrego” (s. 11). Ale Niko³aja 

Koladê i jego uczniów ³¹czy te¿ coœ innego, co zreszt¹ wynika z prezentowanych 

analiz. Przede wszystkim jest to podobne myœlenie o otaczaj¹cej rzeczywistoœci 

oraz niekiedy nawet zbie¿ne metody artystycznego obrazowania. Jak podkreœla 

autorka monografii, koncentruj¹ oni uwagê na „cz³owieku zapomnianym 

przez wszystkich, skazanym na wegetacjê w czterech œcianach, ale pragn¹cym 

kontaktu z drugim cz³owiekiem” (s. 44). Tego rodzaju bohatera znajdujemy 

w sztukach Olega Bogajewa, Wasilija Sigariewa (obaj znani ju¿ niemal w ca³ej 

Europie), Nadie¿dy Ko³tyszewej i in. M³odzi dramaturdzy chêtnie spo¿ytkowuj¹ 

fantastykê, komizm, a nawet groteskê i absurd, a wszystko to przekazuj¹ za 

pomoc¹ specyficznego, barwnego jêzyka. Bohaterowie ich sztuk czêsto te¿ graj¹ 

ze sob¹, ze œwiatem, tworz¹c coœ na kszta³t teatru w teatrze. Szerzej na ten temat 

H. Mazurek pisa³a w swojej poprzedniej monografii zatytu³owanej Teatr, ¿ycie, 

gra. Studia o pisarstwie dramaturgicznym Niko³aja Kolady (Katowice 2002). 

Jak s³usznie zauwa¿a H. Mazurek, „szko³ê” N. Kolady ³¹czy te¿ ogromna 

teatralnoœæ sztuk, przejawiaj¹ca siê g³ównie w du¿ym profesjonalizmie, rozumieniu 

praw teatru i rozumnym spo¿ytkowaniu tradycji literackich. Rzecz jasna, 

s¹ to m³odzi dramaturdzy. Niektórzy dopiero stawiaj¹ pierwsze kroki w literaturze 

i teatrze, inni – jak wymienieni wy¿ej O. Bogajew i W. Sigariew – osi¹gnêli 

ju¿ bardzo du¿o, ich sztuki wystawiane by³y bowiem z powodzeniem nie tylko 

na scenach rosyjskich, ale i w wielu teatrach europejskich. Jednak¿e, jak podkreœla 

H. Mazurek, tych ju¿ znanych i tych pocz¹tkuj¹cych ³¹czy to magiczne


miejsce, jakim w ich ¿yciu okaza³ siê Jekaterynburg i równie magiczny, kultowy 

ju¿ dziœ „guru” wspó³czesnej dramaturgii rosyjskiej – Niko³aj Kolada. 

Rozprawa œl¹skiej badaczki doskonale wprowadza w ten zró¿nicowany, ale 

jak¿e interesuj¹cy „pejza¿” najnowszej dramaturgii naszych wschodnich s¹siadów. 

Szkoda tylko, ¿e polskie teatry ci¹gle niezbyt s¹ zainteresowane t¹ twórczoœci¹, 

a przecie¿ tak¿e w niej odzwierciedlaj¹ siê podobne problemy jak 

w sztukach zachodnioeuropejskich czy wspó³czesnych dramatach polskich. Nieprzypadkowo 

teatry zachodnie (zw³aszcza niemieckie) chêtnie siêgaj¹ po tê jak- 

¿e interesuj¹c¹ dramaturgiê. 

Na zakoñczenie chcê podkreœliæ, ¿e rozprawa H. Mazurek zosta³a napisana 

klarownym i precyzyjnym jêzykiem i charakteryzuje siê niejednokrotnie odkrywczymi 

i nowatorskimi s¹dami. Jej lekturê u³atwia te¿ starannie sporz¹dzony 

indeks nazwisk i wykaz sztuk uwzglêdnionych przez autorkê. To jest niezwykle 

pomocne dla przysz³ych badaczy tego ciekawego materia³u literackiego. 

Walenty Pi³at (Olsztyn) 

„Studia Wschodnios³owiañskie”, pod red. Haliny Twaranowicz, t. 7, 

Bia³ystok 2007, ss. 427. 

„Studia Wschodnios³owiañskie” to rocznik poœwiêcony badaniom literatury 

i jêzyków wschodnios³owiañskich, wydawany przez Wydawnictwo Uniwersytetu 

w Bia³ymstoku. W roku 2007 ukaza³ siê siódmy tom tego czasopisma. 

W dziale Literaturoznawstwo zosta³o zamieszczonych 13 artyku³ów na temat 

badañ literatury rosyjskiej i bia³oruskiej ró¿nych epok. Szeœæ spoœród nich 

napisano w jêzyku bia³oruskim, piêæ w rosyjskim, dwa pozosta³e s¹ w jêzyku 

polskim. 

Antonina Szielemowa w pracy Ïðîáëåìà âëàñòè è ñàìîçâàíñòâà â „Ñëîâå 

î ïîëêó Èãîðåâå” è „Áîðèñå Ãîäóíîâå” À. Ñ. Ïóøêèíà przejrzyœcie przedstawi- 

³a problem samow³adztwa na podstawie staroruskiego poematu opisuj¹cego wyprawê 

Igora. Przeanalizowa³a tak¿e dwojaki stosunek A. Puszkina do g³ównego 

bohatera utworu Borys Godunow. 

W artykule „Çâóêè è ñîçâó÷üÿ”. Ñîíîñôåðà Ïàâëîâñêà â ëèòåðàòóðå 

Irina Fiedorczuk podje³a próbê opisu semantyki dŸwiêku w literaturze XVII–XX wieku. 

Opieraj¹c siê na utworach Anny Achmatowej, Wasilija ¯urowskiego, Gieor-


245 

gija Iwanowa, Osipa Mandelsztama, autorka podda³a analizie teksty poœwiêcone 

Paw³owskowi. 

Tamara Tarasawa w artykule Ýêç³ñòýíöûÿëüíû êàìïàíåí áåëàðóñêàé 

à¢òàá³àãðàô³÷íàé ïðîçû (Àëåñü Àäàìîâ³÷, „Vixi”; Ìàêñ³ì Òàíê, „Äç¸íí³ê³”; 

Ñàêðàò ßíîâ³÷, „Íå æàëü ïðàæûòàãà”) omówi³a autobiograficzn¹ prozê bia- 

³orusk¹, nawi¹zuj¹c do jej stylu oraz sposobu przekazu materia³u. Badaczka skupi- 

³a swoj¹ uwagê na autobiograficznych utworach Maksima Tanka (Äç¸íí³ê), Alesia 

Adamowicza (Vixi) i Sokrata Janowicza (Íå æàëü ïðàæûòàãà). Podkreœli³a, ¿e 

pisarze ci pragnêli nie tylko przedstawiæ losy bliskich im osób, ale i zrozumieæ ich 

postêpowanie. 

Tematem artyku³u Anatola Iwaszczanka Âåðñýò Àëåñÿ Ðàçàíàâà ÿê 

„ïàýç³ÿ äóìê³”. Ñ³íêðýòûçì ³ ñòàòû÷íàñöü æàíðó s¹ teksty poetyckie Alesia 

Razanawa z punktu widzenia relacji semiotycznych, gatunkowych oraz stylistycznych. 

Autor omawia je na przyk³adzie „wersetów” – eksperymentalnej formy 

poetyckiej wykorzystywanej przez Razanowa. 

Oleg Fiedotow w pracy Ïóøêèí è Ìèöêåâè÷: èëè Ïî÷åìó Ïóøêèí íå 

ñòàë ïåðåâîä÷èêîì ñîíåòîâ Ìèöêåâè÷à? w sposób syntetyczny przedstawia 

t³umaczy sonetów Mickiewicza na jêzyk rosyjski, m.in. Piotra Wiaziemskiego, 

Iwana Dmitrijewa, Alieksieja Illiczewskiego, Iwana Koz³owa, Wasilija Szczastnogo, 

Wasilija Lubicza-Romanowicza, Jurija Poznanskiego i in. Autor skupia siê 

na zwi¹zkach miêdzy sonetami Mickiewicza i Puszkina (autora tryptyku sonetów) 

oraz na przyczynach, dla których Puszkin nie przet³umaczy³ sonetów Mickiewicza. 

Iosif Kuffel w swoim artykule Òðàãåäèÿ Íèêîëàÿ Ñòàâðîãèíà. Áîðüáà äîáðà 

è çëà â ðîìàíå Ô. Ì. Äîñòîåâñêîãî „Áåñû” podj¹³ próbê ujêcia losów Stawrogina 

na splocie trzech tradycji: tragedii antycznej, Starego Testamentu i Nowego Przymierza. 

Opracowanie Joanny Dziedzic pt. W krêgu rosyjskiej myœli filozoficznej lat 

20.-30. XIX wieku. Fiodor Tiutcziew i lubomudrzy prezentuje miejsce Fiodora 

Tiutczewa w rosyjskiej myœli filozoficznej pierwszej po³owy XIX wieku, wp³yw 

ideologii epoki romantyzmu na jego œwiatopogl¹d i twórczoœæ oraz podobieñstwa 

i ró¿nice miêdzy pogl¹dami filozoficznymi oraz wartoœciami artystycznymi 

utworów lubomudrów i Tiutczewa. 

Inna Slemniewa (Ñîáñòâåííîå èìÿ â æèçíè è õóäîæåñòâåííîì òåêñòå: 

Ñêðûòûé ñìûñë è ðàñøèôðîâêà ñèìâîëèêè) przedstawia funkcjonowanie 

imion w³asnych w tekœcie literackim w dwóch aspektach: jako symboliczny 

sk³adnik sztuki literackiej oraz motywowany semantycznie znak, gdzie element 

znacz¹cy pozostaje w œcis³ym zwi¹zku z form¹. Autorka podda³a analizie aspekt


teologiczny, spo³eczno-kulturowy i jêzykowy relacji pomiêdzy antroponimami 

a stanem duchowo-emocjonalnym bohaterów literackich. Przyk³ady pochodz¹ 

z utworów Gogola, Dostojewskiego, P³atonowa, Wampi³owa, Majakowskiego i in. 

Wieronika Biegluk-Leœ w artykule Schemat i niezwyk³oœæ w strukturze œwiata. 

„¯ycie owadów” Wiktora Pielewina przedstawia tytu³owy utwór jako zestawienie 

dwóch przenikaj¹cych siê wzajemnie perspektyw: schematycznej i fantastyczno-alegorycznej. 

Opracowanie A³y Pietruszkiewicz Ìàòû¢ áàëþ, áÿñåäû-âÿñåëëÿ ¢ ïàýç³³ 

Ìàêñ³ìà Áàãäàíîâ³÷à semantyczno-estetyczna analiza motywu balu, rozmowy 

oraz uczty w utworach klasyka literarury bia³oruskiej Maksima Bagdanowicza. 

Anna Sakowicz poœwiêci³a swój artyku³ pt. Ì³õàñü Àíäðàñþê – ìàéñòàð 

àäëþñòðàâàííÿ ïðàâ³íöûéíàé ñó÷àñíàñö³ twórczoœci znanego prozaika polsko-bia³oruskiego 

pogranicza kulturowego, tworz¹cego w jêzyku bia³oruskim. 

Zwróci³a uwagê na odzwierciedlenie przemian spo³eczno-kulturowych i mentalnych 

lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku w jego utworach, jak równie¿ na ich 

warstwê obrazowo-stylistyczn¹ oraz ewolucjê gatunkow¹. 

Joanna Wasiluk w pracy Áåëàðóê³ ïàòðûÿòûçì ó òâîð÷àñö³ ë³ðí³êà 

âÿñêîâàãà Óëàäç³ñëàâà Ñûðàêîìë³ omawia twórczoœæ W³adys³awa Syrokomli – 

„lirnika wioskowego” – na tle wspó³czesnych mu wydarzeñ politycznych, spo- 

³ecznych i kulturowych. Podkreœla patriotyzm Syrokomli oraz jego walkê o równouprawnienie 

narodu i jêzyka bia³oruskiego. 

Natalia D¹browskaja w artykule Ïðàáëåìà íàöûÿíàëüíàãà àäðàäæýííÿ 

³ ìàñòàöê³ÿ ïðû¸ìû ÿå âûðàøýííÿ ¢ àïîâåñöÿõ „Ëàá³ðûíòû” Âàöëàâà 

Ëàñòî¢ñêàãà ³ „Ïàäàðîææà íà Áóöàôàëå” Âÿ÷àñëàâà Àäàì÷ûêà poddaje 

analizie dwa opowiadania Wac³awa £astowskiego i Wiaczas³awa Adamczyka 

z punktu widzenia interpretacji zagadnienia odrodzenia narodowego jako jednego 

z czo³owych tematów literatury bia³oruskiej od XVIII do XX wieku. Drugim 

aspektem badañ porównawczych s¹ œrodki wyrazu artystycznego. Autorka próbuje 

tak¿e przyporz¹dkowaæ oba utwory do konkretnego – historyczno-fantastycznego 

– gatunku literackiego. 

Dzia³ Jêzykoznawstwo zawiera 14 artyku³ów, w tym piêæ w jêzyku bia³oruskim, 

piêæ w polskim, a cztery w rosyjskim. Autorami zamieszczonych prac s¹ 

jêzykoznawcy z takich oœrodków naukowych, jak Miñsk, Grodno, Homel, Witebsk, 

Salzburg, Bia³ystok, Gdañsk, Rzeszów, Bydgoszcz. 

Zofia Czapiga w artykule Operatory metatekstowe ze znaczeniem pozytywnych 

emocji w jêzyku rosyjskim i polskim przedstawia zagadnienie œrodków gramatyczno-semantycznych 

komunikowania stanów emocjonalno-ekspresywnych 

w utworach literackich m.in. Rybakowa, Bu³hakowa, To³stoja, Pasternaka i w ich 

polskich przek³adach oraz na podstawie s³owników i korpusów jêzykowych.


247 

Urszula Patocka-Sig³owy poœwiêca swój artyku³ pt. Wokó³ problemów przek³adu 

terminologii Unii Europejskiej jednemu z najbardziej aktualnych zagadnieñ 

praktyki przek³adu specjalistycznego – t³umaczeniu terminów unijnych. 

Poddaje analizie porównawczej istniej¹ce ju¿ w jêzyku rosyjskim i polskim 

wersje terminów unijnych z uwzglêdnieniem adekwatnoœci semantycznej oraz 

autorskie propozycje t³umaczenia nowych terminów z punktu widzenia strategii 

i techniki przek³adu. 

Bazyli Siegieñ w pracy Ãóð÷’îê, ãóð’÷àê, ãóð÷’ûöà. Àá íåêàëüiêõ íàçâàõ 

ðàñiëí ó ãââîðêàõ Áåëàñòî÷÷ûíû przeprowadza etymologiczn¹ i lingwogeograficzn¹ 

analizê nazw roœlin w gwarach wschodnios³owiañskich Bia³ostocczyzny, 

przy czym celem badañ jest wyznaczenie homonimicznoœci i genetycznego pokrewieñstwa 

leksemów o formalnie zbie¿nych morfemach rdzeniowych oraz podobieñstw 

i ró¿nic semantycznych miêdzy nimi. 

Wolga Liaszczynskaja po raz pierwszy w jêzykoznawstwie bia³oruskim 

w artykule Ìàéñòýðñòâà i íàâàòâðñòâà ßíêi Êóïàëû ¢ ñêàðûñòàííi 

ôðàçåàëàãi÷íàãà áàãàööÿ áåëàðóñêàé ìîâû omawia rolê twórczoœci Kupa³y 

w rozwoju bia³oruskiej frazeologii stylistycznej. Analizuje tak¿e poszczególne 

jednostki frazeologiczne stosowane przez pisarza pod k¹tem predeterminacji 

norm frazeologicznych jêzyka bia³oruskiego. 

Krzysztof Rutkowski w artykule O pewnym sposobie definiowania leksyki 

konfesyjnej w „Ñëîâàðå ñîâðåìåííîãî ðóññêîãî ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà” (1950– 

1965) porusza zagadnienie prezentowania s³ownictwa religijnego w leksykografii 

radzieckiej lat 1950–1965. Badane terminy porównywa³ z analogicznymi leksemami 

pochodz¹cymi z Òîëêîâîãî ñëîâàðÿ æèâîãî âåëèêîðóññêîãî ÿçûêà Dala. Autor 

podkreœla, ¿e w tym okresie s³ownictwo z zakresu religii w leksykografii radzieckiej 

by³o deprecjonowane, równie¿ poprzez stosowanie odpowiednich 

kwalifikatorów chronologicznych (óñòàð.), ekspresywnych (öåðê.), manipulacji 

ortograficznych (np. áîã) i ortograficznych (np. „ñâÿòîñòü”). 

Monika Famielec w opracowaniu Germanizmy w nazewnictwie powiatu e³ckiego 

przeprowadza analizê wp³ywu jêzyka niemieckiego na tworzenie toponimów 

powiatu e³ckiego w latach trzydziestych XX wieku. Wyró¿nia dwa etapy 

zmian mikrotoponimów tego regionu, przy czym podkreœla, ¿e w obu przypadkach 

proces ten zosta³ narzucony przez dzia³ania administracyjne ówczesnych 

w³adz, których celem by³o usuniêcie z nazewnictwa elementów pochodzenia 

s³owiañskiego i zast¹pienie ich niemieckimi. 

Badania Ludmi³y Wasiukowicz, zaprezentowane w artykule Ëiíãâàäûäàêòû÷íû 

ñòàòóñ âó÷ýáíàãà òýêñòó, dotycz¹ cech lingwodydaktycznych tekstu szkoleniowego, 

jego heterogenicznego charakteru oraz komponentów komunikacji szkolenio-


wej bazuj¹cej na tekœcie. Autorka proponuje podzia³ tekstów szkoleniowych na 

oryginalne (autentyczne, autorskie) i teksty tworzone przez uczniów podczas nauki. 

Tatiana Wierchowcowa w artykule Ñèíòàêñèñ ïîñòìîäåðíèçìà â ïóáëèöèñòè÷åñêîì 

äèñêóðñå poddaje analizie wspó³zale¿noœæ aktualizacji konstrukcji syntaktycznych 

z sytuacj¹ socjokulturow¹ nosz¹c¹ cechy postmodernizmu. Materia³ 

badawczy wyekscerpowano z 2645 artyku³ów zamieszczonych w gazetach rosyjskojêzycznych 

ukazuj¹cych siê na Bia³orusi. 

Zagadnienia uwarunkowania socjokulturowego sk³adni kodyfikowanego rosyjskiego 

jêzyka literackiego prze³omu XX i XIX wieku omawia Ludmi³a Czumak 

w artykule Ñèíòàêñèñ â êóëüòóðîëîãè÷åñêîé ïàðàäèãìå. 

Tematem badañ Anny Romanik s¹ leksemy z zakresu mody. W artykule 

Íàçâàíèÿ îäåæäû, ìîòèâèðîâàííûå ñîáñòâåííûìè èìåíàìè autorka analizuje 

proces tworzenia nazw ubrañ od toponimów, nazwisk i imion, nazw firm odzie- 

¿owych. Podkreœla, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ wyrazów tej grupy leksykalnosemantycznej 

pojawi³a siê w postaci zapo¿yczeñ z jêzyka angielskiego 

i francuskiego, przy czym omawiane procesy zachodzi³y w jêzykach Ÿród³owych. 

Ma³gorzata Kondratiuk w artykule Ê âîïðîñó èñòîðèè ñëàâÿíñêîãî 

ãëàãîëà na podstawie materia³u wyselekcjonowanego z XVIII-wiecznej Ewangelii 

wydanej na Ukrainie przeprowadza analizê fleksyjn¹ form czasownika i porównuje 

je ze wzorcem starocerkiewnym. 

Ludmi³a Siegieñ porównuje polskie i bia³oruskie derywaty sufiksalne osobowych 

nazw subiektów, zwracaj¹c uwagê na ró¿norodnoœæ mo¿liwoœci derywacyjnych 

w obu jêzykach. Materia³ do artyku³u Àãóëüíàå i ñïåöûô÷íàå 

¢ ñëîâàòâàðàëüíûõ ñiñòýìàõ ïîëüñêàé i áåëàðóñêàé ìî¢ (íà ìàòýðûÿëå 

íàçî¢íiêà¢, ÿêiÿ àáàçíà÷àþöü âûêàíà¢öó äçåÿííÿ) wyekscerpowano z opisowego 

S³ownika polsko-bia³oruskiego pod redakcj¹ H. A. Cychuna. 

Snia¿ana Asabina w artykule Ëåêñi÷íûÿ âàðûÿíòû ôðàçåàëàãiçìà¢ 

ó òâîðàõ Ìiõàñÿ Ëûíüêîâà poddaje analizie warianty leksykalne i jednostki 

frazeologiczne wystêpuj¹ce w utworach Michasia £ynkowa. Materia³ leksykalny 

badaczka podzieli³a na dwie grupy: jednostki pochodzenia ogólnego oraz indywidualne 

leksemy i frazeologizmy autorskie. 

Kolejny, trzeci dzia³ „Studiów Wschodnios³owiañskich” nosi tytu³ Realia i zawiera 

tylko jeden artyku³ pt. Nauczanie jêzyków mniejszoœci narodowej w województwie 

podlaskim w latach 2000–2005. Stan prawny i tendencje zmian autorstwa Zofii 

Trancygier-Koczuk. W województwie podlaskim prowadzone jest nauczanie trzech 

jêzyków mniejszoœci narodowych: bia³oruskiego, litewskiego i ukraiñskiego. W artykule 

przedstawiono politykê pañstwa polskiego wobec spo³ecznoœci lokalnych 

zró¿nicowanych pod wzglêdem narodowoœciowym, umocowanie prawne i admini-


249 

stracyjne oraz warunki nauczania jêzyków mniejszoœci narodowych. Omówiono 

programy nauczania oraz podrêczniki do nauki jêzyka bia³oruskiego, litewskiego 

i ukraiñskiego, a tak¿e tendencje w nauczaniu tych jêzyków. 

Dzia³ Recenzje zawiera siedem pozycji. S¹ to: recenzja monografii „Kroniki 

Bychowca” na tle historii i geografii jêzyka bia³oruskiego Lilii Citko napisana 

przez Bazylego Siegenia; recenzja ksi¹¿ki Wandy Supa Biblia a wspó³czesna proza 

rosyjska autorstwa Joanny Dziedzic; recenzja monografii Marzanny Karolczuk 

Ãðàììàòè÷åñêàÿ èíòåðôåðåíöèÿ â ïðîöåññå îáó÷åíèÿ ðóññêîé ðå÷è ïîëüñêèõ 

ñòóäåíòîâ-ôèëîëîãîâ, której autorem jest Robert Szumila; recenzja monografii 

Iriny Fiedorczuk Öàðñêîå Ñåëî â ðóñññêîé ëèðèêå XVIII–XX âåêà autorstwa Haliny 

Twaranowicz; recenzja ksi¹¿ki W³adimira Sa³amachi Ñóñâåò äàáðûíi: ýñý, 

àðòûêóëû, äûÿëîãi, napisana przez Wolgê Szynkarenka; recenzja publikacji zbiorowej 

Áåëîðóññêî-ðîññèéñêèé äèàëîã (Êóëüòóðà è ëèòåðàòóðû Áåëàðóñè ââ.) 

autorstwa Weraniki Stralcowoj oraz recenzja Ñëîâàðÿ ðóññêèõ ôàìèëèé êîíöà 

XVI–XVIII âåêîâ, któr¹ przygotowa³a Dorota Dziadosz. 

W dziale Sprawozdania Joanna Chomko z Uniwersytetu w Bia³ymstoku 

omówi³a XIV Miêdzynarodow¹ Konferencjê Naukow¹ „Droga ku wzajemnoœci”, 

która odby³a siê w Grodnie 26–27 paŸdziernika 2006 roku, a Miko³aj Kruk 

zda³ relacjê ze zorganizowanej 20–21 listopada 2006 roku na Uniwersytecie 

w Bia³ymstoku Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej „Satyra w literaturach 

wschodnios³owiañskich – VII”. 

Iwona Borys, Irena Chowañska (Olsztyn) 

Tendencje rozwojowe wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego. Materia³y Pierwszej 

Miêdzynarodowej Konferencji Naukowo-Metodycznej, red. nauk. Janina 

M¹kosza-Bogdan, Wszechnica Polska – Szko³a Wy¿sza Towarzystwa Wiedzy 

Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2007, ss. 105. 

Powo³ana kilka lat temu Wszechnica Polska – Szko³a Wy¿sza Towarzystwa 

Wiedzy Powszechnej w Warszawie swoj¹ obecnoœæ w nauce polskiej zaznaczy³a 

kilkoma wa¿nymi, tak¿e dla filologii, przedsiêwziêciami naukowymi. Jednym 

z nich by³o zorganizowanie Miêdzynarodowej Konferencji Naukowej nt. „Tendencje 

rozwojowe wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego”. Omawiany tom jest pok³osiem 

tej¿e konferencji, która odby³a siê 2 marca 2007 roku w Warszawie.


Warto w tym miejscu odnotowaæ, ¿e kierunek filologia rosyjska zosta³ uruchomiony 

w Szkole Wy¿szej TWP zaledwie rok wczeœniej, w roku akademickim 

2006/2007. 

Lektura tomu pozwala na wstêpie stwierdziæ, ¿e opublikowane w nim artyku³y, 

zgodnie zreszt¹ z tematem konferencji, grupuj¹ siê wokó³ zmian (na ró¿nych 

p³aszczyznach), jakie aktualnie zachodz¹ we wspó³czesnym jêzyku rosyjskim. 

Jak wynika z wielu publikowanych tekstów, zmiany te spowodowa³y 

bujne procesy spo³eczne i polityczne po 1985 roku („pierestrojka”) i rozpadzie 

Zwi¹zku Radzieckiego. W jêzyku rosyjskim widoczna jest nie tylko, jak s³usznie 

zauwa¿a J. M¹kosza-Bogdan, liberalizacja spowodowana demokratyzacj¹ spo³eczeñstwa 

rosyjskiego, ale tak¿e rozwój nowoczesnych technik komunikowania 

siê. Komputeryzacja spowodowa³a gwa³towny nap³yw do jêzyka wschodnich 

s¹siadów zapo¿yczeñ, g³ównie anglicyzmów (inna sprawa, czy to ma tylko pozytywne 

skutki). Zreszt¹ te procesy s¹ tak¿e zauwa¿alne w jêzyku polskim. 

Omawiany tom otwiera wypowiedŸ Rektora Wszechnicy Polskiej, prof. 

Zdzis³awa Grajewskiego, w której podkreœla on znaczenie jêzyka rosyjskiego we 

wspó³czesnym œwiecie: „Bo czy¿ mo¿na w pe³ni partycypowaæ w kulturze europejskiej, 

nie znaj¹c kultury rosyjskiej? Czy mo¿e byæ kompletna, jeœli jest pozbawiona 

twórczoœci Dostojewskiego, To³stoja, Puszkina, Czechowa, Jewtuszenki, 

Bu³hakowa, Okud¿awy, So³¿enicyna? Czy pozbawiaj¹c siê tej literatury, 

prze¿yjemy w pe³ni muzykê Borodina, Musorgskiego, Rimskiego-Korsakowa, 

Czajkowskiego? Czy nie znaj¹c wielkiej literatury rosyjskiej zrozumiemy wybitne 

kino rosyjskie i fenomenaln¹ architekturê rosyjsk¹, powsta³¹ ze zderzenia 

wp³ywów bizantyjskich z kultur¹ zachodnioeuropejsk¹” (s. 12). 

Bardzo s³uszna uwaga. Obecnie mamy doœæ nieustabilizowane stosunki polityczne 

z Rosj¹ i ten fakt na pewno niestety wp³ywa na zainteresowania Polaków 

jêzykiem i kultur¹ wschodnich s¹siadów. Zatem tego rodzaju przedsiêwziêcia, 

jak zorganizowanie konferencji naukowej na temat zmian w jêzyku 

rosyjskim, wydaj¹ siê ze wszech miar uzasadnione i potrzebne, gdy¿ wzbogacaj¹ 

wiedzê nie tylko specjalistów, ale – chcia³oby siê wierzyæ – tak¿e tzw. przeciêtnego 

odbiorcy. 

Tê myœl zdaje siê potwierdzaæ ju¿ pierwszy opublikowany w tomie tekst pt. 

Zmiany leksykalno-stylistyczne w jêzyku rosyjskim w XIX–XX wieku. Przyczyny 

wp³ywaj¹ce na zmianê normy. Tendencje rozwojowe jêzyka w XXI wieku (aspekt 

leksykalno-semantyczny), choæ jego tytu³ autorka niepotrzebnie a¿ tak rozbudowa- 

³a. W swoim czasie A. Czechow stwierdzi³, ¿e „Êðàòêîñòü ýòî ñåñòðà òàëàíòà”. 

Przeto dbajmy o precyzjê swoich wypowiedzi, tak¿e pisanych. W swoim wyst¹pieniu 

Natalia Mirosznikowa (Moskwa) docieka przyczyn ewolucji jêzykowej,


251 

zarówno w sferze polityki, jak i ¿ycia spo³ecznego. Jej zdaniem, „niepoprawna, 

naturalna mowa masowo wdar³a siê do prasy, telewizji, praktyki urzêdniczej i po 

prostu wypar³a istniej¹c¹ normê literack¹, której zastosowanie przesta³o obowi¹zywaæ 

[...]. Zmienia siê ca³y jêzyk, a my nie mamy ¿adnego wp³ywu na to, ¿e 

jego »pogorszenie« staje siê norm¹” (s. 41). Mo¿na oczywiœcie dyskutowaæ 

z konkluzj¹ autorki i chyba na tym polega wartoœæ tego tekstu, ¿e po prostu 

zmusza on do dyskusji. 

W krêgu podobnych problemów utrzymany zosta³ artyku³ Joanny Korzeniewskiej-Berczyñskiej 

(Warszawa) pt. Etnolingwistyczna refleksja nad funkcjonowaniem 

nowego i odrodzonego rosyjskiego s³owa. Autorka, g³ównie na podstawie 

materia³u publicystycznego, wyodrêbnia kilkanaœcie grup nowej i „odrodzonej” 

leksyki rosyjskiej, np. neologizmy, okazjonalizmy, rezultaty przesuniêæ semantycznych, 

neosemantyzmy, leksyka ³agrowa, frazeologizmy, metafory, s³owa, które wysz³y 

ze „s³ownikowego niebytu”, leksyka religijna, eufemizmy i parafrazy. Jest to 

tekst ciekawy, szkoda tylko, ¿e autorka nie powo³uje siê na prace polskich lingwistów, 

choæby na rozprawy Bartmiñskiego (zob. tego¿ Stereotypy mieszkaj¹ w jêzyku. 

Studia etnolingwistyczne, Lublin 2007; Jêzykowe podstawy obrazu œwiata, 

Lublin 2006). 

Kolejne opracowanie zamieszczone w tomie to Jêzyki narodowe w dobie 

Internetu i globalizacji Janiny M¹koszy-Bogdan (Warszawa). Tekst – jak siê wydaje 

– na czasie, w ostatnich bowiem latach i ta sfera komunikowania siê sta³a siê 

przedmiotem badañ naukowców. Swoje wyst¹pienie J. M¹kosza-Bogdan poprzedza 

cytatem z Derrika de Kerckhove, który w swoim czasie pisa³, i¿ pogorszenie 

siê nowego sposobu komunikacji masowej w ka¿dym przypadku zmienia czêœæ 

naszego ¿ycia, nasze sposoby porozumiewania siê, pracy, odpoczynku. A Internet 

zmienia wszystko jednoczeœnie (s. 55). To pewnie istotne wprowadzenie do rozwa¿añ, 

ale ju¿ szczegó³owe objaœnianie pojêæ typu „Internet”, „globalizacja” wydaje 

siê cokolwiek zbêdne, a jeœli ju¿ autorce chodzi³o o odpowiedniki polskie 

tych i innych terminów, to z pewnoœci¹ nale¿a³oby szerzej w przypisach wskazaæ 

na artyku³y i rozprawy naukowe rozwijaj¹ce ten problem. Autorka czyni wiele 

ciekawych spostrze¿eñ na temat przenikania jêzyka angielskiego do leksyki internetowej 

i w ogóle roli tego jêzyka w kszta³towaniu s³ownictwa zwi¹zanego z 

Internetem, ale ju¿ „gdybanie” typu np. gdyby „komputer” wyszed³ z Rosji, to 

pewnie na ca³ym œwiecie nazywa³by siê „ñ÷¸ò÷èê” – nie przekonuje i jest nieco 

naiwne, podobnie jak powo³ywanie siê na jêzyk czeski czy polski. W sumie jest to 

tekst ciekawy, aczkolwiek kontrowersyjny. 

Poza kwestie œciœle jêzykowe wychodzi artyku³ autorstwa Bazylego Bia³okozowicza 

(Warszawa) pt. Tradycja i wspó³czesnoœæ – jêzyk rosyjski w listach


polskich t³umaczy do Lwa To³stoja. Z wielkim zaanga¿owaniem i niezwyk³¹ 

znajomoœci¹ rzeczy autor poddaje analizie korespondencjê Polaków kierowan¹ 

do Lwa To³stoja. Badacz skoncentrowa³ siê g³ównie na listach dotycz¹cych 

Zmartwychwstania, w którym L. To³stoj zawar³ swoje credo estetyczne i filozoficzne. 

W charakterze materia³u egzemplifikacyjnego B. Bia³okozowicz cytuje 

listy Gustawa Doliñskiego, Antoniny Zalewskiej, Aleksandra Czekalskiego i in. 

Równie¿ i ten artyku³ w bogatej przecie¿ bibliografii prac B. Bia³okozowicz 

wnosi wiele bardzo cennych spostrze¿eñ i uwag. 

Omawiany tom wieñcz¹ dwa artyku³y jêzykoznawcze Iriny Kondariny (Moskwa). 

Pierwszy traktuje o tendencjach rozwojowych stylu publicystycznego 

(koniec XX i pocz¹tek XXI wieku), drugi – o wypowiedzi argumentacyjnej 

w komunikacji w biznesie. Oba doœæ ciekawe, dotycz¹ bowiem sytuacji jêzykowej 

ostatnich dziesiêcioleci, jednak¿e zbyt skromnie spo¿ytkowuj¹ literaturê naukow¹, 

a przecie¿ zarówno w Rosji, jak i w naszym kraju na te tematy cokolwiek 

napisano. 

Na zakoñczenie jeszcze jedna uwaga, jak mniemam doœæ istotna. Wszystkie 

artyku³y opublikowano w jêzyku rosyjskim. Wydaj¹ siê wiêc zbêdne streszczenia 

w tym¿e jêzyku. Wystarcz¹ angielskie i polskie. 

Walenty Pi³at (Olsztyn)

Spis treœci 

Od Redaktora (Walenty Pi³at) ......................................................................................... 3 


Tadeusz Zienkiewicz (Olsztyn), Rosyjskie ¿ycie kulturalno-literackie w Piñsku 

1918–1939 ............................................................................................................... 7 

Irena Betko (Olsztyn–Kijów), Ïîâ³ñòü-ïðèò÷à Îêñàíè Çàáóæêî „Êàçêà ïðî 

êàëèíîâó ñîï³ëêó” – ïðîáëåìà ãåíåòèêî-³íòåðòåêñòóàëüíîãî ï³äãðóíòÿ 

ìèñòåöüêèõ ïîøóê³â ïèñüìåííèö³ ...................................................................... 19 

Agnieszka Go³êbiowska-Suchorska (Bydgoszcz), Paj¹k w folklorze rosyjskim...... 31 

Irena Rudziewicz (Olsztyn), Ãîãîëåâñêèå òðàäèöèè â ïðîçå Ñåðãåÿ Çàëûãèíà .... 39 

Beata Trojanowska (Bydgoszcz), Îá ýâîëþöèè îáðàçà ïðàâåäíèêà â òâîð÷åñòâå 

Íèêîëàÿ Ëåñêîâà è Èâàíà Øìåëåâà...................................................................... 49 

Julia Czerniawskaja (Miñsk), Ê ïðîáëåìå „Ñâîåãî” è „×óæîãî” – îáðàç åâðåÿ 

â áåëîðóññêîé ñêàçêå ............................................................................................. 61 

Iwona Anna Ndiaye (Olsztyn), Misja literatury emigracyjnej („pierwsza fala” 

emigracji rosyjskiej) .............................................................................................. 77 

Pawe³ Pietnoczka (Olsztyn), Procesy spo³eczno-polityczne zachodz¹ce na Ukrainie 

w œwietle publicystyki Myko³y Riabczuka ............................................................. 95 

Andriej Bazylewski (Moskwa), Literatura polska w s³owiañskiej bibliotece 

wydawnictwa „Wahazar”.....................................................................................105 

Jaros³aw Strycharski (Olsztyn), Dramaturgia Niko³aja Kolady i jekaterynburgska 

bohema na ³amach czasopisma „Didaskalia” w latach 2000–2003.................. 119 

Jêzykoznawstwo 

Joanna Korzeniewska-Berczyñska (Olsztyn), Îñîáåííîñòè ïîëüñêîé è ðîññèéñêîé 

„äîðîãè ê õðàìó” ................................................................................................129 

Andrzej Narloch (Poznañ), Ñðàâíèòåëüíûå êîíñòðóêöèè ñ áåëûé è ÷åðíûé 

â ðóññêîì ÿçûêå (â ñîïîñòàâëåíèè ñ ïîëüñêèì bia³y è czarny) ........................137 

Maciej Nawacki, Joanna Nawacka (Olsztyn), Z obserwacji nad kontekstowym 

rozumieniem tekstu prawnego jako podstawa translacji ..................................145 

Olga Makarowska (Poznañ), Êîíöåïòíàÿ, êóëüòóðíàÿ, ýòíè÷åñêàÿ, íàöèîíàëüíàÿ, 

ÿçûêîâàÿ êàðòèíû ìèðà – ê âîïðîñó î ñîîòíîøåíèè ïîíÿòèé ......................161 

Maria Czetyrba (Poznañ), Àðõà¿çìè ñåðåä ñïîêîíâ³÷íî¿ áîãîñëîâñüêî¿ ôðàçåîëîã³¿ ... 169 

Roza Alimpijewa, Swiet³ana Babulewicz (Kaliningrad), Ñïåöèôèêà 

ïåðåêîäèðîâàíèÿ ëåêñèêî-öâåòîâîé ïàðàäèãìû ëèðèêè Ñåðãåÿ Åñåíèíà 

â ïîëüñêîé ÿçûêîâîé ñèñòåìå............................................................................177

Swiet³na Waulina, Irina Ostrowierchaja (Kaliningrad), Ìîäàëüíûå ñðåäñòâà 

ýêñïëèêàöèè „ìûñëè ñåìåéíîé” â ðîìàíå Ëüâà Òîëñòîãî „Àííà Êàðåíèíà”..... 189 

Teresa Pluskota (Bydgoszcz), Nazwy etniczne i nazwy s³u¿ebne w nazwach 

miejscowych Ukrainy i pogranicza polsko-ukraiñskiego od XVI 

do XVIII wieku .................................................................................................199 

Andrzej Sitarski (Poznañ), Ê âîïðîñó îá îöåíî÷íîì ÿçûêå ñîâðåìåííîé 

ðóññêîé ðåêëàìû. Íà ìàòåðèàëå òåêñòîâ ðåêëàìû êîñìåòè÷åñêèõ 

èçäåëèé ................................................................................................................. 211 

A³³a Kama³owa (Olsztyn), Helena Dudina (Sewierodwinsk), ÆÈÇÍÜ â ðåêëàìå 

(ñåìàíòèêà è ôóíêöèè èìåíè ñóùåñòâèòåëüíîãî â ðåêëàìå) .......................219 


Ñåìàíòèêà: ñëîâî, ïðåäëîæåíèå, òåêñò, ðåä. Ñ.Ñ. Âàóëèíà, Êàëèíèíãðàä 2007 

(Grzegorz Ojcewicz) .............................................................................................239 


Katowice 2007 (Walenty Pi³at) ............................................................................242 

„Studia Wschodnios³owiañskie”, pod red. Haliny Twaranowicz, t. 7, Bia³ystok 2007 

(Iwona Borys, Irena Chowañska) ..........................................................................244 




Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2007 (Walenty Pi³at) ..............................249

Contents 

From the Editor (Walenty Pi³at) ...................................................................................... 3 


Tadeusz Zienkiewicz (Olsztyn), The Russian cultural life in Pinsk 1918–1939 ......... 7 

Irena Betko (Olsztyn–Kijów), The long short story parable by Oksana Zabuzhko 

„A fairy tale about the cranberry pipe” – the problem of the genetic-intertextual 

fundament of the writer’s artistic search................................................. 19 

Agnieszka Go³êbiowska-Suchorska (Bydgoszcz), A spider in Russian folklore ..... 31 

Irena Rudziewicz (Olsztyn), Gogol’s traditions in Sergey Zalygin’s prose .............. 39 

Beata Trojanowska (Bydgoszcz), The evolution of the image of pravednik 

in the literary output of Nicolay Leskov and Ivan Shmelev ............................... 49 

Julia Czerniawskaja (Miñsk), To the problem of „own” and „foreigner” 

– the image of Jew in Belarusian tale .................................................................. 61 

Iwona Anna Ndiaye (Olsztyn), The mission of the emigrants’ literature 

(„the first wave” of the Russian emigration) ....................................................... 77 

Pawe³ Pietnoczka, Social and political processes in the Ukraine in the light 

of the publicism of Mykola Ryabchuk ................................................................. 95 

Andriej Bazylewski (Moskwa), Polish literature in the Slavonic library 

of „Wahazar” Publishers ....................................................................................105 

Jaros³aw Strycharski (Olsztyn), The plays of Nikolaj Kolada and the Yekatirenburg 

Bohemians as presented in „Didaskalia” magazine in 2000–2003................ 119 

Jêzykoznawstwo 

Joanna Korzeniewska-Berczyñska (Olsztyn), The specificity of the Polish 

and Russian „way to the temple” .......................................................................129 

Andrzej Narloch (Poznañ), Comparative constructions with áåëûé and ÷åðíûé 

in Russian language (in comparison with Polish bia³y and czarny) .................137 

Maciej Nawacki, Joanna Nawacka (Olsztyn), The observation of the context 

understanding of the legal text as the basis of the translation .......................145 

Olga Makarowska (Poznañ), Conceptual, cultural, ethnic, national and linguistic 

view of the world – an attempt to organize the terms .......................................161 

Maria Czetyrba, (Poznañ), Archaisms in biblical phraseology ...............................169 

Roza Alimpijewa, Swiet³ana Babulewicz (Kaliningrad), Specific pecularities of decoding 

lexico-colour paradigm in Polish (based on the texts by Sergey Yesenin) ......177 

Swiet³ana Waulina, Irina Ostrowierchaja (Kaliningrad), Modal means expressing 

„family ideas” in Låî Tolstoy’s novel „Anna Karenina” .................................189

Teresa Pluskota (Bydgoszcz), Ethnic and ancillary names in the toponymy 

of Ukraine and in the Polish-Ukrainian frontier from the 16 th to 18 th century .....199 

Andrzej Sitarski (Poznañ), About the adjudicating language of modern Russian 

adertising. On the basis of advertisements of cosmetic products .................... 211 

A³³a Kama³owa (Olsztyn), Helena Dudina (Sewierodwinsk), LIFE in the 

advertisement (semantics and functioning description of nouns 

in the advertisement) ...........................................................................................219 

Reviews and reports 

Ñåìàíòèêà: ñëîâî, ïðåäëîæåíèå, òåêñò, ðåä. Ñ.Ñ. Âàóëèíà, Êàëèíèíãðàä 2007 

(Grzegorz Ojcewicz) .............................................................................................239 


Katowice 2007 (Walenty Pi³at) ............................................................................242 

„Studia Wschodnios³owiañskie”, pod red. Haliny Twaranowicz, t. 7, Bia³ystok 2007 

(Iwona Borys, Irena Chowañska) ..........................................................................244 




Powszechnej w Warszawie, Warszawa 2007 (Walenty Pi³at) ..............................249

Acta Polono- Ruthenica XII 2007 - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?