Tre libra të bibliotekës kastriotase në përqasje me heraldikën ...

n
n
n
n
gjuhë shënon edhe “paratë”, “të hollat” të çfarëdo lloji, si në
frëngjisht: “j’ai de l’argent” = “kam para”. Në Amerikën Latine
plata “argjend” ka kuptimin edhe të “parave”, edhe pse në
Spanjë për këtë përdoret fjala dinero (me prejardhje nga arabishtja).
Fjalën rgjand “argjend” për argentum të latinishtes
e hasim që te Budi: “Posikuur ari oo rgjandi provohet, e mirë
munë njihet” (Budi, SC 1621: 278). Te Bardhi kemi: Argentum
– Rgiand [Blanchum 1635].
Arsenik-u ( 33 As) – Është quajtur kështu sipas lat. arsenicum
“pigment i verdhë në portokalli (ngjyrë limoni)”, me
origjinë nga minerali “orpiment” (tresulfur arseniku, As 2 S 3 )
< lat. auripigmentum “pigment i arit” < pers. az­zarnikh (zar
“ar”), të cilin grekët, romakët dhe persët e vjetër e përdornin
si ngjyrues ose për mjekim. Si element arseniku është veçuar
së pari më 1250. Emri i arsenikut në anglishte haset për herë
të parë si: arsenik i verdhë (yellow arsenic), më 1386; si arsenik
i kuq (red arsenic), më 1591 dhe si arsenik i bardhë (white
arsenic), më 1605. Fjala “arsenik” përdoret ngandonjëherë
për të treguar edhe “trioksidin e arsenikut”; për këtë arsye,
në Kosovë për arsenin elementar (As) përdoret edhe termi
arsen, si në gjermanishte, serbishte, bullgarishte, rumanishte
e në disa gjuhë të tjera.
Astat-i ( 85 At) – Emri i tij vjen nga gr. astatos “i paqëndrueshëm”,
për shkak të karakterit të paqëndrueshëm të të
gjitha izotopeve të tij, të cilat janë radioaktive.
Azot-i [nitrogjeni] ( 7 N) – Emri azot është zgjedhur nga
Antoine Lavoisier dhe vjen nga gr. azotos, azotikon “i pajetë”,
për shkak të shfaqjes së asfiksisë (vështirësimit ose ndalimit
të frymëmarrjes) te qeniet e gjalla në prani të këtij elementi.
Emri tjetër për azotin, nitrogjen (prej nga simboli N) vjen nga
lat. nitrogenium < gr. nitron gennan “lindës/përftues salpetri
(nitrati kaliumi KNO 3 )”; nitrat < gr. nitron “salpetër” < egjipt.
ntr [Harper, 2001].
Bakër, bakri ( 29 Cu) – Emri i tij vjen nga turqishtja bakır,
e kjo nga lat. cuprium (prej nga simboli Cu) < aes Cyprium
“tunxh (bronz) Qiproje”, turq. Kıbrıs tuncu, prej nga me
metatezë bakır (< kipar) ; që të dyjat nga gr. Κυπρος [Kypros/
Kipros/Kupros] “ishulli Qipro”, ku ka pasur miniera të bakrit
që në kohën parahistorike. I së njëjtës origjinë është edhe
emri për “bakër” në frëngjishte le cuivre, në anglishte copper
e në shumë gjuhë të tjera. Nga turqishtja, emërtimi për
“bakrin” ka kaluar, përveç në shqipe, edhe në gjuhët e tjera të
Ballkanit, si në serbishte bakar, në arumanishte bácră, në gr. e
re mpakri etj. [Matasovic 2007]. Vetë ishulli Qipro e ka marrë
emrin nga drunjtë e tij të shumtë halorë mesdhetarë qiparis
(= selvi) < gr. kipárissos. “Barasvlerësi” grek i Cyprium aes ka
qenë χαλκος κυπριος [chalkos kuprios], prej nga rrjedh emri i
sotëm i bakrit në greqishte χαλκος (sipas minierave të bakrit
në Chalcis të Euboeas). Në fjalën halkopirit “piriti i bakrit”,
halko shënon “bakrin”. Fjala halkos në greqishte është përdorur
edhe për “hekurin”, shumë kohë para se të krijohet fjala
28
Nebi Caka
“sideros”, e cila sot shënon hekurin. Në shqipe për “bakër”
përdoret edhe fjala rem, nga lat. aeramen, aramen ose nga it.
rame, e cila del që te Buzuku: “E të nthenj dyertë n rembje [=
prej bakri], e dryenëtë n hekuri t i këputinj.” (XXXII/2, Isai,
Kapitulli 45/2, E. Çabej, Botim kritik, Prishtinë, 1987).
Barium-i ( 56 Ba) – Emri i tij vjen nga gr. baris “i rëndë”,
meqenëse oksidi i tij, “toka bariore” a minerali barit (hidroksid
bariumi) është më i rëndë se tokat e tjera alkaline; vetë
bariumi, përkundrazi, është më i lehtë se metalet e tjera.
Berilium-i ( 4 Bc) – Emri i tij vjen nga emri i mineralit beril
(silikat i beriliumit dhe aluminit), emri i të cilit rrjedh nga lat
beryllus < gr. berullos “i gjelbër”, për shkak të ngjyrës së gjelbër
të fortë të gurit të çmuar smerald, i cili është një modifikim
i tij. Kristalet e tejdukshme prej berili janë përdorur nga
grekët e vjetër edhe si “qelq zmadhues” (syzat e para), prej
nga rrjedh edhe emri për “syza”, Brille në gjermanishte dhe
besicles < fr. vj. bericle në frëngjishte. Emri i vjetër i beriliumit
ka qenë glucinium (Gl), që vjen nga gr. glukus “sheqer”, për
shkak të shijes së ëmbël të shumë kripërave të beriliumit. Pra,
nuk duhet të ngatërrohet beriliumi (element) me beril (mineral
i beriliumit).
Berkelium-i ( 97 Bk) – Është quajtur kështu sipas qytetit të
vogël Berkeley në Kaliforni të SHBA-së, universiteti i të cilit
ka kontribuar shumë për zbulimet kimike dhe ku është i vendosur
laboratori i njohur Lawrence, ku është zbuluar ky element
radioaktiv. Emërtimi i tij ka ndjekur po ashtu modelin e
emërtimit të elementeve të serisë së lantanideve sipas qyteteve
të vogla (edhe Ytterby, sipas të cilit është emërtuar një elementi
tjetër i kësaj serie, terbiumi, është po ashtu qytet i vogël).
Bismut-i ( 83 Bi) – Emri i tij vjen nga fjala gjermane Wismuth,
e cila është përngjitje e fjalëve Wies “Wiesen” (vend
në Gjermani) dhe Mutung “minierë”, dhe me shndërrim të
pastajmë të w në b gjatë latinizimit të dokumenteve gjermane.
Por mund të jetë edhe: bismut < lat. bisemuntum (v.
1530) < gjerm. Wissmuth “masë e bardhë”. Bismuti përmendet
me këtë emër së pari në një dokument gjerman më 1472,
por një kohë të gjatë ai nuk është njohur si element i veçantë
dhe shpesh është ngatërruar me kallajin ose plumbin. Bismuti
është pranuar si element më vete më 1753.
Bor-i ( 5 B) – Emri i tij vjen nga boraks, një oksid bori që
njihej që në antikitet, emri i të cilit rrjedh nga arab. bawraq
< pers. boûraq “i shkëlqyer, i shndritshëm”. Bori kristalor ka
fortësi të madhe dhe radhitet i dyti, menjëherë pas diamantit
(karbonit), për këtë arsye një kohë të gjatë është menduar se
bori është një formë e karbonit (emri boron në anglishte për
“borin” mund të interpretohet si borax + carbon).
Borium-i ( 107 Bh) – Është quajtur kështu për nder të fizikanit
danez Niels Bohr, i cili ka propozuar një model të atomit
të bazuar në teorinë e kuanteve të Max Planck-ut dhe ka parashikuar
(bazuar në këtë model) një numër të caktuar të vetive
të elementit hafnium ( 72 Hf). Për “boriumin” më parë ka qenë
ANASH–Approaching Science • Viti III • Numri 5, 2008