Tre libra të bibliotekës kastriotase në përqasje me heraldikën ...

n
n
n
n
themelore, i afërt me arin, ndaj dhe është quajtur sipas planetit
Merkur, planetit më së afërmi Diellit, element i të cilit është
konsideruar ari. Simboli Hg për elementin “merkur” vjen nga
lat. hydrargyrum “argjend i lëngët” < gr. ΰδραργυρος [hydrargyros]
< ΰδωρ [hydōr] “ujë” dhe αργυρος [argyros], quajtur
kështu për shkak të gjendjes së tij fizike (merkuri është metali
i vetëm në gjendje të lëngët në temperaturë të dhomës). Emri
tjetër për merkurin (Hg) në gjuhën shqipe, zhivë vjen nga sllavishtja
živa [zhiva] “i gjallë”, e afërt me turqishten civa [xhiva]
“zhivë” < pers. jīwa [xhīwa] “zhivë” < pers. vjet. jīvag [xhīvag]
“i gjallë”, e afërme me sanskrishten jiva < indoevropianishtja
ğīv “jetë”. Nga emërtimi tjetër për zhivën (Hg) në latinishte,
argentum vivum “argjend i gjallë”, rrjedhin edhe emrat për
këtë metal në disa gjuhë, si: në gjermanisht Quecksilber (queck
“i gjallë), në sllovenisht živo srebro, në polonisht żywe srebro,
në lituanisht gyvsidabris etj. dhe emrat popullorë: në anglisht
quicksilver (nga emri i tij i vjetër: argent vive, shënuar së pari
më 1453), në frëngjisht vif­argent dhe në serbisht živo srebro.
Edhe në shqipen popullore kemi: engjërdhi < engjërvi (përftuar
me ndërndërrimin e spiranteve dh e v në fushën dialektore),
e kjo nga it. argento vivo ose ven. arzento vivo “ergjënd i
gjallë” = zhivë [Çabej IV 1996, f. 84]. Shprehja e shqipes “(si)
zhivë” dhe ajo e turqishtes “civa gibi” do të thonë “shumë i
shkathët, i gjallë e i zhdërvjellët; shumë i lëvizshëm”.
Molibden-i ( 42 Mo) – Emri i tij vjen nga gr. Μολυβδος
[molivdhos] “plumb”, për shkak të ngjasimit të madh të këtij
metali (molibdenit) me plumbin (ndaj në fillim janë ngatërruar),
si dhe për shkak të faktit se çdo metal i rëndë i errët që
linte shenjë në letër është quajtur “plumb” në kohët e lashta
(shih Plumb, më poshtë!).
Natrium-i [sodiumi] ( 11 Na) – Emrin e ka marrë nga karbonati
natyror i natriumit a natroni, i cili është përdorur qysh
në lashtësi si lëndë larëse, me emrat neter (hebraishte e vjetër),
nitron (greqisht), nitrum (latinisht), nga të cilët rrodhën emrat
natr (për oksidin e natriumit) dhe natrium (për metalin).
Haset edhe me emrin sodium (si në anglisht, frëngjisht e në
disa gjuhë të tjera), i cili rrjedh nga arab. sod ose souwad
“bimë që përmban shumë karbonat natriumi (sodë)”.
Neodim-i ( 60 Nd) – Është quajtur kështu, më 1885, nga
Carl Auer von Welsbach, sipas fjalëve greke neos “i ri” dhe
didymos “binjak”, që do të thotë “binjak i ri” Ai vërtetoi se
minerali të cilin e kishte zbuluar Carl Gustav Mosander më
herët e për të cilin besonte se përmbante një element i cili
mund të ishte “binjak” i lantanit, meqë shfaqej gjithmonë me
të në një mineral tjetër (të quajtur cerit) dhe për të cilin kishte
propozuar më 1841 ta quanin dydimium, përmbante në fakt
dy elemente, të cilat u quajtën “neodim” dhe “prazedom”.
Neon-i ( 10 Ne) – Është quajtur kështu, më 1898, nga zbuluesi
i tij William Ramsay, sipas fjalës gr. neos “i ri”, meqë
atëherë ishte një gaz “i ri” në serinë e gazeve fisnike.
Neptunium-i ( 93 Np) – Është quajtur kështu sipas planetit
32
Nebi Caka
Neptun, i cili në sistemin tonë diellor vjen pas Uranit, e para
Plutonit, sikurse neptuniumi që vjen pas uraniumit, e para
plutoniumit në tabelën periodike të elementeve. Vetë planeti
Neptun e ka marrë emrin sipas Neptunit, perëndisë romake
të detit.
Nikel-i ( 28 Ni) – Është quajtur kështu sipas fjalës gjermane
Kupfernikel “xeheror djalli”, sepse për shkak të përpjekjeve të
pafrytshme për të nxjerrë nikelin nga minerali i tij (xeherori
i arsenuar, me të njëjtin emër, NiAs, që njihej qysh në fund
të shek. XVII), besohej se ky mineral është nën pushtetin e
demonëve; ose sipas fjalës suedeze Kopparnickel “bakër i rrejshëm”,
që ka të bëjë, sipas legjendave suedeze, me një shpirt
të keq që jetonte nëpër miniera. Nikeli është identifikuar nga
kimisti suedez Alexander Cronstedt më 1751.
Niob-i ( 41 Nb) – Është quajtur kështu sipas emrit të
perëndeshës greke Niobea, bija e gjysmëperëndisë Tantal,
për të treguar ngjashmërinë ndërmjet niobit e tantalit. Fillimisht
është zbuluar në Kolombi (më 1801), dhe është quajtur
kolomb (colombium, Cb), sipas vendit të zbulimit dhe për
nder të Kristofor Kolombos, zbuluesit të Amerikës, por pastaj
është ngatërruar me tantalin.
Nobelium-i ( 102 No) – Është quajtur kështu për nder të
industrialistit suedez, Alfred Nobel, shpikësit të dinamitit
dhe themeluesit të Çmimit Nobel. Emërtimi është bërë me
konsensus, sepse autorësinë për zbulimin e këtij elementi e
kërkonin me ngulm (më 1958) dy laboratorë, njëri rus dhe
tjetri amerikan.
Oksigjen-i ( 8 O) – Emri i tij rrjedh nga fjala lat. oxygenium
(fr. oxygène), me të cilën e ka emërtuar, më 1777, kimisti
francez A. Lavuazie, në bazë të fjalëve greke ὀξύς (oxys) “acid”
dhe γενής (­genēs) “lindës/përftues i acidit”, nga fakti se në
atë kohë të gjitha acidet e njohura përmbanin oksigjen dhe
besohej se nuk kishte acid pa oksigjen.
Osmium-i ( 76 Os) – Është quajtur kështu sipas fjalës greke
osmi “erë, kundërmim”, për shkak të erës së keq e irrituese
(ngacmuese) që ka anhidriti osmik (OsO 4 ), e cila të kujton
njëkohësisht erën e klorit e të hudhrës.
Paladium-i ( 46 Pd) – Është quajtur kështu, më 1803, sipas
asteroidit Palad, i zbuluar një vit para tij (më 1802), i cili
është quajtur kështu sipas perëndeshë greke të artit e urtësisë
Palada Athena.
Platin-i ( 78 Pt) – Emri i tij rrjedh nga fjala spanjolle platina
(diminutiv i plata “argjend”) “argjendth”, për shkak të pamjes
fizike të platinit, e cila i përngjan asaj të argjendit. Njihej dhe
përdorej nga indianët parakolumbianë.
Plumb-i ( 82 Pb) – Emri i këtij elementi rrjedh nga lat. plumbum
“i rëndë”, për shkak të “masës (peshës) vëllimore” të
madhe të tij. Të së njëjtës origjinë janë edhe fjalët për “plumb”
në rum. plumb, në fr. plomb, në it. piombo, në arum. plumbu
etj. Te Bardhi kemi: plumbum – plumb [Blanchum 1635].
Fjala plumb në shqipe ka kuptimin edhe “grafit i lapsit”, si në
ANASH–Approaching Science • Viti III • Numri 5, 2008