stopanski i regionalen ekonomski razvoj, semejni biznisi i

EKONOMSKI INSTITUT -SKOPJE 

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ-SKOPJE 

FONDACIJA "FRIDRIH-EBERT" KANCELARIJA 

SKOPJE 

ZBORNIK NA TRUDOVI 

STOPANSKI I REGIONALEN 

EKONOMSKI RAZVOJ, 

SEMEJNI BIZNISI I 

ZDRU@UVAWE 

SKOPJE 2003 

3

Izdava~: 

Fondacija " Fridrih Ebert" - Kancelarija Skopje 

Za izdava~ot: 

Peter Telen 

Stru~na redakcija: 

D-r Blagoja Nanevski 

Tehni~ka podgotovka, dizajn na korica: 

Todor Trajkovski 

Lektura: 

Simona Gruevska-Maxoska 

Pe~ati: 

Ink-internacional - Skopje 

Tira`: 500 

CIP: 

Katologizacija vo publikacijata 

Narodna i univerzitetska biblioteka" SV. Kliment Ohridski" Skopje 

5

REFERATI 

S O D R @ I N A 

I NAUÊN SOBIR 

MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ NA PRIMEROT NA 

EDNA OP[TINA - 

OP[TINA STRUMICA 

D-r Antonija Josifovska 

MO@NOSTI I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA 

INDUSTRIJATA VO STRUMI^KIOT REGION ....................................... 14 

M-r Nata{a Daniloska 

ZEMJODELSTVOTO VO STRUMI^KIOT REGION ................................. 25 

D-r Vesna Stojanova 

SOSTOJBA I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJOT NA 

SME VO OP[TINA STRUMICA................................................................. 39 

Elka Dimitrieva 

Verica Janeska 

OSOBENOSTI NA NASELENIETO I RABOTNATA SILA 

VO STRUMI^KIOT REGION ..................................................................... 53 

DISKUSII 

M-r Marija Ackovska 


BAWSKIOT TURIZAM VO STRUMI^KIOT REGION........................... 70 

Aleksandra Ivanovska 

OBRAZOVNATA STRUKTURA I AKTIVNOTO 

NASELENIE VO STRUMI^KIOT REGION .......................................... 74 

Iskra Stan~eva 

PREDNOSTI NA STRUMI^KIOT REGION ZA 

ORGANIZIRAWE NA AGRO-BERZA ....................................................... 78 

6

II NAUÊN SOBIR 

SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA INVESTIRAWE I 

VRABOTUVAWE 

REFERATI 

Prof. d-r Dejan Pendev 

BIZNISOT VO SEMEJNA SOPSTVENOST E 

[ANSA ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE................................... 84 

Blagoja Nanevski 

MIKROFINANSIRAWETO - OSNOVA ZA RAZVOJNI STRATEGII NA 

SEMEJNITE BIZNISI I NA RABOTUVAWETO.................................. 99 

D-r Vasil Popovski 

MENAXMENTOT VO SEMEJNIOT BIZNIS.......................................... 113 

Kosta Jov~evski 

BIZNISI VO SEMEJNA SOPSTVENOST - 

IZBOR NA ZAKONSKATA STRUKTURA................................................... 124 

DISKUSII 

D-r Boris Blaèvski 

MALITE BIZNISI-DVIGATELI NA 

VRABOTENOSTA I NA RAZVOJOT........................................................ 135 

M-r Seadin Xaferi 

FINANSISKIOT POTENCIJAL VRZ OSNOVA NA [TEDEWETO VO 

ISELENI[TVOTO - VA@EN FAKTOR ZA INVESTIRAWE VO 

SEMEJNIOT BIZNIS............................................................................ 142 

Darko Nedelkovski 

PRIMEROT NA "MO@NOSTI".............................................................. 148 

D-r Ruìca Cacakovska 

SEMEEN BIZNIS- KONFESIONALNA 

RAMKOVNA ODREDNICA....................................................................... 157 

7

D-r Mirjana Borota Popovska 

MENAXMENTOT NA ÔVE^KI RESURSI 

VO SEMEJNITE BIZNISI.....................................................................160 

REFERATI 

III NAUÊN SOBIR 

ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA 

SAMOVRABOTUVAWE I ZA 

NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA 

D-r Jorde Jakimovski 

ZADRUGARSTVOTO KAKO POSEBNA FORMA NA 

STOPANISUVAWE I NA VRABOTUVAWE............................................164 

Prof. d-r Blagoja Brajanovski 

PRAVNITE ASPEKTI NA ZDRU@UVAWETO SO 

POSEBEN OSVRT NA POVRZUVAWETO 

NA TRGOVSKITE DRU[TVA...................................................................173 

D-r Marija Zarezankova-Potevska 

FORMI NA ORGANIZIRAWE I ZDRU@UVAWE NA 

MALOTO STOPANSTVO VO FUNKCIJA NA 

POGOLEMA VRABOTENOST..................................................................191 

D-r Blagoja Nanevski 

FORMI I NAÎNI ZA ZDRU@UVAWE NA 

FINANSISKI SREDSTVA......................................................................204 

Marta Nin~uk 

SVETSKI SOVET NA KREDITNI UNII 

[TEDNO - KREDITNI ZADRUGI - 

KREDITNI UNII (CELI I EFEKTI)....................................................217 

8

DISKUSII 


MO@EN PRIDONES NA NEVLADINITE ORGANIZACII ZA 

ZGOLEMUVAWE NA SAMOVRABOTUVAWETO.................................... 222 

M-r Klimentina Poposka 

INVESTICIONITE FONDOVI KAKO OBLIK 

NA ZDRU@UVAWE NA SREDSTVA......................................................... 226 


DIREKTNITE STRANSKI VLO@UVAWA 

KAKO FORMA NA ZDRU@UVAWE......................................................... 231 


DELOVNITE INKUBATORI - FORMA NA 

ORGANIZIRAWE NA MALOTO STOPANSTVO................................... 236 


REGIONALNA KOMORA SKOPJE - ASOCIJACIJA ZA 

POTTIKNUVAWE NA RAZVOJOT NA MALITE I NA 

SREDNITE PRETPRIJATIJA............................................................... 240 

Elizabeta Mi{eva, pomlad asistent 

ZDRU@ENIE NA MAKEDONSKITE PROIZVODITELI NA 

MESNI I NA MLE^NI PROIZVODI................................................... 243 

REFERATI 

IV NAUÊN SOBIR 

PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT RAZVOJ 

NA REPUBLIKA MAKEDONIJA 

D-r Aleksandar Petroski 

RAZVOJOT NA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO SO 

POSEBEN OSVRT NA INDUSTRIJATA ............................................. 252 

9


REGIONALNATA POLITIKA KAKO 

OSNOVA ZA STOPANSKI RAZVOJ...................................................... 266 

M-r Neda Petroska - Angelovska 

OBRTNITE SREDSTVA KAKO FAKTOR NA 

RAZVOJOT NA STOPANSKITE SUBJEKTI......................................... 275 

In`. Risto Andreev 

MO@NOSTI ZA RAZVOJ NA GRADE@NI[TVOTO 

I SOOBRA]AJOT VO REPUBLIKA MAKEDONIJA............................ 287 


PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA TURIZMOT I 

UGOSTITELSTVOTO VO REPUBLIKA MAKEDONIJA....................... 304 

DISKUSII 


PROBLEMI NA DOSEGA[NOT EKONOMSKI RAZVOJ..................... 318 

D-r Dimitar Eftimoski 

POKRIVAWETO NA JAZOT ME\U POTENCIJALNIOT I 

REALNIOT BDP - PREDUSLOV ZA EKONOMSKI RAZVOJ NA 

REPUBLIKA MAKEDONIJA.................................................................. 321 

D-r Boris Blaèvsi 

POTREBNA E NOVA SREDNORO^NA PROGRAMA 

ZA RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA....................................... 324 

REZIME I PREDLOZI OD SOBIROT................................................. 328 

10

P R E D G O V O R 

Predviduvaweto na razvojot na Republika Makedonija e mo{ne 

sloèno pra{awe i bara kompleksen priod. Toa e usloveno od brojni 

materijalni i nematerijalni faktori, institucionalni i sistemski 

re{enija itn. Isto taka, za edno vakvo predviduvawe neophodni se kompleksni 

istraùvawa, za {to e potreben podolg vremenski period i 

angaìrawe na pogolem nau~no-istraùva~ki potencijal. 

So ogled deka vakvite pretpostavki te{ko moè da se obezbedat, 

Fondacijata Fridrih Ebert vo sorabotka so Ekonomskiot institut-Skopje 

i Zdru`nieto za odr`liv razvoj-Skopje, vo 2002 i 2003 godina organizira{e 

~etiti nau~ni sobiri na koi se tretirani pove}e problematiki 

od oblasta na ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija. Soglasno 

pove}egodi{nata praktika, vovednite referati i diskusiite od ovie 

nau~ni sobiri se objavuvaat so cel da stanat dostapni na na{ata nau~nostruktura~na 

i po{iroka javnost. Vo ovoj zbornik se vmetnatni nau~nostru~ni 

raspravi za stopanskiot i regionalniot razvoj, semejnite biznisi 

i zdruùvaweto koi pretstavuvaat samo nekoi aspekti od ekonomskiot 

razvoj na zemjata. 

So objavuvaweto na zbornikov se dava skromen pridones vo zbogatuvaweto 

na soznanijata za perspektivite na razvojot na Republika 

Makedonija. Od podnesenite referati i vodenata diskusija proizlegoa 

predlozi ~ija realizacija moè da pridonese za dinamizirawe na razvojot 

na makedonskoto stopanstvo. 

Vo Zbornikot se prezentirani referatite i diskusiite od 

nau~nite sobiri: 

- MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ NA PRIMEROT NA EDNA 

OP[TINA - OP[TINA STRUMICA, Skopje, 17 januari 2003 godina. Sobirot 

go organiziraa Ekonomskiot institut-Skopje i Fondacijata Fridrih 

Ebert Kancelarija Skopje; 

- SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA INVESTIRAWE I VRA- 

BOTUVAWE, Skopje, 31 januari 2003 godina. Sobirot go organiziraa Ekonomskiot 

institut-Skopje i Fondacijata Fridrih Ebert Kancelarija 

Skopje; 

- ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA SAMOVRABOTUVAWE I ZA 

NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA, Skopje, 4 mart 2002 godina. Sobirot 

go organiziraa Zdruènieto za odr`liv razvoj-Skopje, Zdruènieto 

11

na zanaet~ii i na drugi samostojni stopanstvenici na Skopje i Fondacijata 

Fridrih Ebert Kancelarija Skopje; 

- PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT RAZVOJ NA REPUBLIKA 

MAKEDONIJA, Skopje, 11 juni 2002 godina. Sobirot go organiziraa Zdru- 

ènieto za odr`liv razvoj-Skopje i Fondacijata Fridrih Ebert Kancelarija 

Skopje. 

12

EKONOMSKI INSTITUT-SKOPJE 

I NAUÊN SOBIR 

MO@NOSTI ZA STOPANSKI RAZVOJ 

NA PRIMEROT NA EDNA OP[TINA - 

OP[TINA STRUMICA 

13

REFERATI: 

Stopanski i regionalen ekonomski razvoj, 

semejni biznisi i zdruùvawe 


Ekonomski institut- Skopje 


INDUSTRIJATA VO STRUMI^KIOT REGION 

Noviot istoriski period vo koj navleze Republika Makedonija 

po~nuvaj}i od 1991 godina vo praktikata se pokaà sloèn, makotrpen i 

nestabilen. Ovie kvalifikacii vaàt za site zemji vo tranzicija od 

sredna i isto~na Evropa, no porane{nite republiki na SFRJ se optovareni 

so vojnoto prisustvo koe e osobeno izrazeno ovie meseci vo na{ata 

dràva taka {to gi vlo{uva site ekonomsko-socijalni pokazateli i ekonomijata 

se stava na sporeden plan na dejstvuvawe. Najgolem gubitnik vo 

ekonomijata e industriskiot sektor kade, spored predviduvawata na 

Ministerstvoto za ekonomija, posledicite od {tetite se procenuvaat na 

36 milioni dolari za prviot kvartal vo 2001 godina, a do krajot na ovaa 

godina }e iznesuvaat 256 milioni dolari. Vo ugostitelstvoto se predviduva 

{tetata da iznesuva 15 milioni dolari. Imeno, vo novonastanatite 

uslovi, poradi zgolemena rizi~nost na zemjata namaleni se 

mo`nostite za ostvaruvawe na o~ekuvanite investicioni vloùvawa. 

Ote`nata e delovnata sorabotka so stranski partneri, nekoi dogovori se 

otkaùvaat, se bara avansirano pla}awe i sl. 

Inaku, industriskiot sektor vo Republika Makedonija vo ovie 10 

godini trpi najseriozni udari. Pred sé, poradi sopstveni~koto prestruktuirawe, 

odnosno privatizacijata, tehnolo{koto zaostanuvawe na industrijata, 

gubeweto na porane{nite pazari od SFRJ i porane{niot SSSR i 

sl. Osnovnata filozofija na privatizacijata vo Republika Makedonija 

be{e deka privatizacijata e sredstvo, a ne cel samata za sebe. Osven 

14


zgolemuvawe na efikasnosta, koja se smeta{e za primarna cel na privatizacioniot 

proces, drugite celi na privatizacijata se: zgolemuvawe 

na doverbata vo reformite i nivnata poddr{ka, privlekuvawe na stranski 

kapital, vospostavuvawe na postabilno tempo na stopanskite 

dvièwa, razvivawe na pazarot na kapital, odmrznuvawe na t.n. zamrznati 

{tedni vlogovi, produktivno iskoristuvawe na slobodnite 

pari~ni sredstva za{tedeni nadvor od bankarskiot sistem itn. Site 

ovie celi se ispolnuvaat krajno zabaveno, pa duri go usporuvaat tempoto 

na razvoj vo industrijata i vo ekonomijata vo Makedonija i so samoto toa 

i vo strumi~kiot region. Samiot na~in na izveduvawe na privatizacijata 

nosi mo{ne seriozni problemi vo industrijata i zemjodelieto vo ovoj 

region. Drug seriozen problem, kako {to spomnavme pogore, e gubeweto na 

pazarite i nemo`nosta na pretprijatijata od ovoj region da najdat novi 

prostori. Ovoj proces na nao|awe na novi pazari e dolgoro~en i bara 

prestruktuirawe na samite pretprijatija, kupuvawe na nova tehnologija i 

sl. 

1.Industriskiot sektor na Strumi~kiot region 

Industriskiot sektor vo strumi~kiot region vo periodot na tranzicija 

vleze so: 

• stagnantni tendencii vo proizvodstvoto; 

• nepovolna proizvodstvena struktura; 

• nezavr{ena transformacija, odnosno privatizacija; 

• visoka tehnolo{ka deprecijacija; 

• nezadovolitelni izvozni rezultati; 

• podolgoro~en proces na dezinvestirawe; 

• prisutni zagubi vo raboteweto; 

• golema prevrabotenost, niska produktivnost; i 

• slaba profitabilnost. 

Razvojot na industriskiot sektor vo prvata faza vo strumi~kiot 

region treba da se potpira vrz racionalna alokacija i kombinirawe na 

raspolo`livite resursi i efektuirawe na postojnite neiskoristeni 

kapaciteti. 

1. Najgolem potencijal za oìvuvawe na proizvodstvoto postoi vo 

postojnite neiskoristeni kapaciteti. Stepenot na nivnoto koristewe 

denes vo industrijata vo Makedonija iznesuva okolu 30%, a isto tolku 

e i vo ovoj region. 

15



2. Izvozot pretstavuva klu~en faktor za zgolemuvawe na proizvodstvoto 

i pro{iruvawe na pazarite za plasman na proizvodite i 

uslugite i za pocelosno zadovoluvawe na uvoznite potrebi. Treba da 

se napomene deka treba da se napravat napori lon sistemot, koj e 

zastapen vo tekstilnata industrija (Geras Cunev, Strumi~anka itn.) i 

industrijata za obuvki (Supera), da se unapredi vo nekoja povisoka 

forma na sorabotka i da se privle~e stransko vloùvawe. 

3. Potencijali za zgolemuvawe na proizvodstvoto vo industriskiot sektor 

se sozdavaat so vertikalnoto povrzuvawe na postojnoto i novoto 

primarno proizvodstvo so dejnosti i granki od finalniot sektor. 

Ovdeka se misli za mo`nosti za proizvodstvo na pamuk. 

4. So razvojot na industrijata na nemetali bi se sozdale uslovi za pogolema 

eksploatacija i prerabotka na nemetalnite surovini vo 

strumi~kiot region. Ova bi se ostvaruvalo so revitalizacija i modernizacija 

na kapacitetite i so nivno pro{iruvawe za obezbeduvawe 

na povisok stepen na finalizacija na surovinite i ostvaruvawe na 

neto devizen priliv. Prerabotkata na nemetalni surovini moè da 

se ostvaruva so podobruvawe na asortimanot i kvalitetot i so voveduvawe 

na novi proizvodi po dizajn i standardi koi gi baraat 

doma{nite i stranskite pazari. Proizvodstvoto na grade`ni materijali 

isto taka bi moralo da se usoglasuva so potrebite na sovremenoto 

grade`ni{tvo za brza i kvalitetna gradba, pri {to bi se 

vodelo smetka za ekolo{kite elementi. 

5. Vo industrijata za prerabotka na drva bi trebalo da se revitaliziraat 

postojnite kapaciteti vo DIOS so {to neophodno moè 

osetno da se podobrat kvalitetot i dizajnot na finalnite proizvodi 

i so toa da se podigne nivnata konkurentnost. So ova e povrzana potrebata 

za specijalizacija na proizvodstvoto i ponaglaseno vnimanie 

za marketingot, modeliraweto, ekonomskata propaganda i proda`ba. 

6. Kompleksot na tekstilot, iako e nisko profitabilen, so ogled na negovata 

visoka trudointenzivnost i izvozna orientacija, spa|a vo redot 

na prioritetnite oblasti za revitalizacija i modernizacija na 

postojnite tehnologii {to se vo primena. Zatoa modernizacijata na 

postojnite kapaciteti ima prioriteno zna~ewe vo tekstilnata industrija, 

so ogled na golemata zastarenost na tehnologiite i opremata i 

potrebata za prilagoduvawe na proizvodstvoto spored barawata na 

pazarot. 

7. So modernizacija na kapacitetite vo melni~ko-pekarskata industrija 

bi se pro{iril asortimanot i kvalitetot na proizvodite za zado- 

16


voluvawe na potrebite na naselenieto, sledej}i gi trendovite na 

ishrana vo svetot i prifa}aj}i novi proizvodi koi bi moèle da se 

izvezuvaat. 

8. So rekonstrukcija i modernizacija na kapacitetite za prerabotka na 

zelen~uk i ovo{je i voveduvaweto na novi tehnolo{ki postapki vo 

proizvodstvoto i asepti~en na~in na polnewe. Vrz ovie osnovi moè 

da se osvojuva proizvodstvoto so povisoki fazi na prerabotka i da se 

voveduvaat novi asortimani: na zamrznat i su{en zelen~uk i za~ini, 

ovo{ni koncentrati, ovo{ni mirisi i boi, ~aevi i sl. 

9. Postoi surovinska osnova i mo`nosti za zdrava hrana. 

10. So re{avawe na ste~ajnata postapka vo ZIK Strumica }e se 

ovozmoì proizvodstvo na mleko i mle~ni prerabotki i }e se 

ovozmoì voveduvawe na novi asortimani so visok kvalitet i soodvetna 

ambalaà za zadovoluvaweto na potrebite na naselenieto. Ist 

e slu~ajot i so klanicata. 

11. So rekonstrukcija i modernizacija na kapacitetite za proizvodstvo 

na pijalaci vo Grozd i za proizvodstvo na vino, osobeno 

kvaliteno vino koe treba da gi zadovoluva standardite za izvoz. 

12. Modernizacija na prerabotuva~kite kapaciteti vo tutunskata 

industrija vo Strumica Tabak. 

13. Razvoj na mali i na sredni pretprijatija koi }e bidat fleksibilni 

vo pogled na prestruktuiraweto i prilagoduvaweto kon uslovite 

na pazarnata ekonomija, a isto taka tie treba da go olesnat 

procesot na privatizacija i prestruktuirawe na golemite industriski 

pretprijatija, pred sé, na ZIK Strumica. Malite i srednite 

pretprijatija }e igraat ogromna uloga vo zaìvuvaweto i prestruktuiraweto 

na industrijata vo ovoj region. 

14. Zanaet~istvoto kako del od stopanstvoto isto taka treba da dobie 

maksimalna poddr{ka vo svojot razvoj, posebno onie zanaet~iski 

dejnosti koi spored svojata struktura i specifi~nost moàt da bidat 

kompatibilni so stopanskite kapaciteti vo pogled na kooperativnite 

odnosi; i, 

15. Svoe mesto vo stopanskiot ìvot vo regionot treba i mora da 

najdat i turizmot so ugostitelstvoto. Regionot ima idealni prirodni, 

klimatski i istoriski uslovi za razvoj na turizmot, a posebno 

na bawskiot so objektot vo selo Bansko, koj raspolaga so ~etiri 

postoe~ki kapaciteti. Pokraj bawskiot, a so toa i sportskiot turizam, 

regionot ima mo`nost za razvoj na manastirski turizam vo manastirite 

vo Vequsa i Vodo~a. 

17

2.Stranski investicii 



Za razvojot na industrijata vo ovoj region sigurno e mnogu 

zna~ajno privlekuvaweto na stranski direktni investicii. No, vrz 

prilivot na SDI vo zemjite vo razvoj vo koi e i Republika Makedonija 

vlijaat mnogu faktori: goleminata na pazarot, makroekonomskata 

politika, strukturnite promeni koi vodat kon globalizacija vo industrijata, 

politi~kiot rizik itn. Za ovaa cel porane{noto Ministerstvo za 

razvoj izgotvi "Programa za pottiknuvawe na investiciite so poseben 

osvrt za privlekuvawe na SDI" vo 1999 godina. Vo nea se dadeni nasokite 

{to treba da gi napravi makedonskata vlada za da privle~e 

stranski investicii. Me|utoa, prilivot na stranski investicii vo Republika 

Makedonija e pod o~ekuvawata na nivo na dràva i vkupnite 

vloùvawa se 420 milioni dolari. 

Vo strumi~kiot region stranski investitori imame vo Strumicatabak 

i Supera, a vo potraga po niv e i @ito - Strumica i Ogra`den. 

Stranskiot kapital e poèlen vo site industriski kapaciteti, no toj poradi 

celata politi~ka situacija vo dràvata te{ko }e pokaè interes da 

vloùva kaj nas. 

[to treba da se napravi za da se privle~at stranskite investitori 

vo strumi~kiot region: 

• Treba silna investiciona promocija za ovoj region so poseben 

akcent na toa deka ovoj del od Makedonija ne e opfaten so vojnata; 

• Deka se grani~i so Republika Bugarija i Grcija; 

• Dobro e povrzan so glavniot grad Skopje; 

• Relativno ima dobra infrastruktura; 

• Da se reklamira vo doma{niot i vo stranskiot pe~at; 

• Distribucija na promotivni materijali; 

• U~estvo na pretprijatijata na saemi i na trgovski izlo`bi; 

• Izgotvuvawe na raspored na poseta na potencijalnite investitori 

so lokalni partneri; 

• Obezbeduvawe dozvoli i odobrenija od resornite vladini institucii; 

• Podgotvuvawe na proektni profili za pretprijatijata; 

• Izgotvuvawe na fizibiliti studii; 

• Investicioni misii; 

• Seminari itn. 

18


Za ovie aktivnosti da se koordiniraat treba da se otvori slu`ba 

vo ramkite na podra~nata edinica na Ministerstvoto za ekonomija. Taa 

slu`ba }e gi koordinira site aktivnosti okolu investicionata promocija 

za na{ite, a u{te pove}e za stranskite investitori vo strumi~kiot region, 

a voedno bi sorabotuvala so Oddelot za promocija na investiciite 

vo Ministerstvoto za ekonomija i bi bilo direktno povrzana preku e-mail 

po{ta. 

Za privlekuvawe na investitori sigurno e poèlno i da se razmisluva 

za otvorawe na slobodna ekonomska zona. Vo ovoj moment, za 

Makedonija, a posebno za ovoj region, od zna~ewe se t.n. slobodni industriski 

zoni. Toa se oblasti vo koi na organiziran na~in se instalirani 

(ili postojat uslovi za instalirawe) pogolem broj industriski kapaciteti 

i postrojki so sredni dejnosti. Vo niv postoi soodvetna infrastruktura, 

a dràvata ovozmoùva posebni povolnosti i olesnuvawa od 

dano~nata sfera. 

Vo fizibiliti studijata nara~ana od Ministerstvoto za urbanizam 

i grade`ni{tvo, a izraboteno od Javnoto pretprijatie za prostorni i 

urbanisti~ki planovi, kako predlog za slobodni zoni se prepora~ani 

slednite: 'Ràni~ino, Bunarxik, Kamnik, Prdejci, Novo Lagovo-Prilep i 

Carinskiot terminal-Bitola. Bi trebalo da se napravi napor da se 

izgotvi fizibiliti studija za slobodna zona i vo strumi~kiot region i 

taa bi se dopolnuvala so onaa od Prdejci kade bi se razvivale industriski 

kapaciteti od prehranbenata industrija, proizvodstvoto na materijali 

za pakuvawa itn. 

3.Mo`nosti i pravci na idniot razvoj 

Unapreduvaweto na stepenot na iskoristenost na postoe~kite industriski 

kapaciteti sigurno treba da se bara preku iznao|awe na novi 

pazari, {to, kako {to rekovme pogore, e dolgoro~en proces. Ova e povrzano 

i so voveduvaweto na transfer na tehnologija i sovremenoto organizirawe 

na proizvodstvoto. Sigurno deka za ova se baraat sredstva so 

koi ne raspolagaat pretprijatijata koi se isto{teni od samiot proces na 

privatizacija, nestabilnata politi~ka situacija itn. taka {to razvojot i 

poddr{kata koja{to treba da im se dade na malite i na srednite pretprijatija 

e presudna za razvojot i dinamiziraweto na industriskiot sektor 

vo strumi~kiot region. 

19



Za unapreduvawe na industrijata sigurno mnogu e va`no i voveduvaweto 

na ISO standardite posebno vo tekstilnata, prehranbenata industrija 

i industrijata za nemetali. 

Najgolem impuls za razvoj na industrijata vo ovoj region }e dojde 

od razvojot na malite i na srednite pretprijatija. Pottikot {to }e se 

dade kako na nivo na dràva taka i vo samiot region }e bide presuden za 

dinamizirawe na industrijata. 

Od tabelata 1 se gleda strukturata na op{testveniot proizvod vo 

Republika Makedonija i vo strumi~kiot region. Vo sozdavaweto na 

op{testveniot proizvod na nivo na dràva, ovoj region u~estvuva so 

pribli`no 3% vo 1995 godina. Industrijata i rudarstvoto vo 1995 godina 

u~estvuvale so 36% na nivo na Republika, a vo regionot so 25,6%. Zemjodelieto 

i ribarstvoto vo 1995 godina vo Republika Makedonija 

u~estvuvale so 13,7%, a vo strumi~kiot region so 34,3 %. Trgovijata 

u~estvuvala vo op{testveniot proizvod so 23% na nivo na dràva, a vo 

regionot so 18,9%. Soobra}ajot i vrskite u~estvuvale so 7,8% vo 

strumi~kiot region, a vo Makedonija so 7,3%. Strukturata na 

op{testveniot proizvod vo regionot ja otslikuva komparativnata prednost 

na istiot, pa zatoa e i razbirlivo {to zemjodelieto i ribarstvoto 

u~estvuvale so 34,3 %, industrijata so 25,6%, trgovijata so 18,9, soobra}ajot 

so 7,8% itn. 

Zagriùva~ki e toa {to u~estvoto na op{testveniot proizvod na 

regionot vo op{testveniot proizvod na Republika Makedonija se namaluva 

(vidi tabela 2). Najvisoko u~estvo se ima vo 1992 godina so 

3,73%, a najnisko vo 1995 godina so pribli`no 3%. Znaeme deka 

op{testveniot proizvod vo Makedonija se namaluva, {to zna~i go imame 

t.n. fenomen na zaostanuvawe vo zaostanuvawe. Izlez treba da se bara 

vo zavr{uvaweto na privatizacioniot proces vo zemjodelieto i negovo 

modernizirawe vo povisoki fazi, a vo industrijata vo dinamizirawe na 

industrijata na nemetali i na tekstilnata industrija. Od druga strana, 

kako {to kaàvme pogore, za razvojot na industrijata }e bide presuden 

razvojot na mali i fleksibilni pogoni kako vo ramkite na postoe~kite 

kapaciteti taka i so otvorawe na mo`nosti na novi pretprijatija koi }e 

bidat dinami~ni i fleksibilni i koi }e moàt da se prilagoduvaat na 

barawata na svetskiot i na doma{niot pazar. 

Od analizata na strukturata na op{testveniot proizvod, kako i 

od prirodnite potencijali vo strumi~kiot region, moè da se zaklu~i 

deka prioritetite na razvojot na stopanstvoto i na malite biznisi treba 

da bidat vo slednite stopanski oblasti i dejnosti: 

20


• Zemjodelieto e osnoven nositel na razvojot, pri {to prioritetite 

gi odrazuvaat komparativnite prednosti, osobeno vo 

razvojot i unapreduvaweto na prehranbenata i na tutunskata industrija; 

• Razvoj na proizvodstvoto na zdrava hrana; 

• Razvoj i modernizacija na industrijata na nemetali so povisoki 

fazi na prerabotka; 

• Revitalizacija na tekstilnata industrija i na proizvodstvoto na 

predmeti od koà; 

• Razvoj i unapreduvawe na drvnata industrija; 

• Razvoj na soobra}ajot ; 

• Razvoj na ugostitelstvoto i na tranzitniot i rekreativniot turizam; 

i, 

• Razvoj na zanaet~istvoto. 

Prilog: Najzna~ajnite industriski granki i pretprijatija vo strumi~kiot 

region. 

Vo ovoj region poradi dobrite klimatski uslovi zemjodelieto e 

prioritetno, no pokraj nego ili poradi nego se razvi proizvodstvoto na 

tutun. Strumi~kiot tutun e od orientalni sorti i negovata obrabotka i 

fermentacija se vr{i vo Strumica tabak, koja od pred nekolku godini e 

vo sopstvenost na gr~ki partner. Proizveduva 5.500 toni fermentiran 

tutun i vrabotuva 225 lica. 

Prehranbenata industrija e mnogu zastapena vo ovoj region. 

Strumi~ko stopanstvo DOO Mo{a Pijade, koj e del od holdingot ZIK 

Strumica-Strumica, so broj na vraboteni 100. Raspolaga so proizvodstven 

kapacitet za prerabotka na zelen~uk i na ovo{je - 50.000 toni; 

klanica 100.000 jagniwa; mlekara 300.000 litri (ne raboti). 

Pretprijatieto e vo ste~aj od 25.03.1998 godina. Ste~ajnata 

postapka e vremeno zaprena, no ovaa godina e prodolèna za 6 meseci. 

DPT JOKA DOEL. Osnovna dejnost: proizvodstvo na kiselo mleko, 

jogurt i drugi mle~ni proizvodi. Vraboteni se 5. Godi{en kapacitet: 

kiselo mleko 175.000 litri i 140.000 litri jogurt. 

@ito Strumica koj raspolaga so proizvodstvo na bra{no od site 

tipovi: 12.200 toni sto~no bra{no; 5.200 toni na leb, beli pe~iva i specijalen 

leb 10.640 toni. Vraboteni 170. 

POS Idnina raspolaga so kapacitet za proizvodstvo na slatki. 

Vraboteni se 65. Struktura na kapitalot e 100% op{testven. Se soo~uva 

so nedostig na obrtni sredstva, zastarena tehnologija i prevrabotenost. 

21



So proizvodstvo na surovi masla i masti se zanimavaat: Interelas 

i Al Maks, koj e so turski kapital 51%. 

Nositel na melni~ko-pekarskata industrija vo Strumica e AD 

@ito Strumica. Vkupno vraboteni 165 lica. Raspolaga so proizvodstvo 

na bra{no od site tipovi ( 12.200 toni), sto~no bra{no (5.200 toni), osnoven 

leb 2.063 toni, specijalen leb 295.000 par~iwa i ostanati proizvodi 

282.000 par~iwa. 

Vo izgradba e nov pekarski objekt so vkupna investicija od 

2.800.000 germanski marki i se planira da se pu{ti vo rabota na 1.06. 

2002 godina. So ova }e se zamenat postojnite dve pekarnici i }e se udvoi 

kapacitetot. Site potrebi na surovinite se podmiruvaat od doma{no 

proizvodstvo. Se bara strate{ki investitor so posredstvo na konsultanska 

firma. Pokraj @ito Strumica, vo regionot se otvoreni pove}e 

melni~ki i pekarski kapaciteti i so toa se zgolemuva konkurencijata i 

kvalitetot na proizvodite. 

I pokraj toa {to ovoj region e zemjodelski, najzastapena granka vo 

strumi~kot region e tekstilnata industrija koja vrabotuva 2.168 lica i 

ostvaruva izvoz vo Amerika, Anglija, Germanija, Grcija, Italija, Hrvatska, 

Slovenija, Jugoslavija itn. 

AD Geras Cunev Modna konfekcija. Ima 625 vraboteni. Osnovna 

dejnost e proizvodstvo na te{ka konfekcija. Raboti po princip na lon 

sistemot. Godi{en kapacitet: palta - 6.350, kostumi - 1.800, zdolni{ta - 

2.100, kaputi - 100, pantaloni 5.55, eleci 100. Iskoristenost na proizvodniot 

kapacitet e 90%. 

ADPS konfekcija i trikotaà Edinstvo. Vraboteni se 389 lica. 

Osnovna dejnost e proizvodstvo na te{ka konfekcija i raboti po princip 

na lon sistem. Godi{en kapacitet e 230.000 pantaloni, rabotna i 

za{titna obleka 5.000.000, ma{ki jakni i kostumi 30.000 i ènski 

zdolni{ta 15.000. Iskoristenost na kapacitetot e 75%. Ostvaren izvoz 

vo Grcija, Anglija, Germanija. 

TDPPU HELMATEKS Skopje ima pogon za proizvodstvo na tekstilni 

proizvodi vo Strumica, a kako osnovni proizvodi se: tkaenina 

èrsej, tkaenina frotir, ~ar{afi èrsej i ~ar{afi frotir. Vo pretprijatieto 

se angaìraat 100 vraboteni. Ima stranski kapital, i toa gr~ki 

42,5% i germanski 15%. Ostvaren izvoz vo Grcija. 

Pretprijatie za detska konfekcija PIRIN Novo Selo. Vraboteni 

30. Osnovna dejnost: prizvodstvo na detska konfekcija i trikotaà. 

22


Iskoristenost na kapacitetite 50%. Raboti po princip na lon sistemot 

za doma{ni pretprijatija. 

Predilnica i konfekcija Strumi~anka Strumica. Broj na vraboteni 

416. Proizvoden kapacitet 33.096 vretena. Izvezuva vo SRJ, Grcija, 

Italija, Slovenija i Hrvatska. 

Predilnica Jugoteks ADMS JUGOTEKS Strumica. Broj na vraboteni 

250. Osnovna dejnost: proizvodstvo na pamu~ni prediva i me{avina, 

a sporedna: proizvodstvo na ~ar{afi, malon predivo i dr. Iskoristenosta 

na proizvodniot kapacitet e 20%. Strukturata na kapitalot e 

slednata: 56,46%; 41,24% akcionerski kapital i 2-3% kapital vo 

sopstvenost na Fondot za PIO. 

Dosta zastapena granka vo strumi~kiot region e drvnata industrija 

kade se javuvat mali proizvodni kapaciteti koi uspe{no gi 

plasiraat svoite proizvodi na doma{niot, a nekoi od niv i na stranskiot 

pazar. Vo Strumica vode~ki proizvodstven kapacitet e DIJOSholding 

pretprijatie, vo ~ij sostav se dru{tvata: DOO Masiv, DOO Finala, 

DOO Tapetarija, DOO Ambalaà. Kapitalot e 100% op{testven, 

privatizacijata e vo tek. 

ADMS Dijas; DOO Masiv Strumica ima 137 vraboteni. Osnovna 

dejnost: proizvodstvo na mebel. 

ADMS DOO Ambalaà Strumica. Ima linija za proizvodstvo na 

drvena ambalaà, bi~ena bukova gra|a i kotlarnica. Komercijalna banka 

ima hipoteka nad celokupniot imot. 

ADMS DIJOS DOO Finala Strumica. Broj na vraboteni: 66. Osnovna 

dejnost: proizvodstvo na finalni proizvodi od drvo. 

ADMS DIJOS DOO TAPETARIJA. Broj na vraboteni 11. Osnovna 

dejnost: proizvodstvo na finalni proizvodi od drvo i kau~i i drugi 

legla so godi{en kapacitet 340 par~iwa. 

DDPI Fagus produkt s. Novo Selo. Proizvodstvo na drvena ambalaà, 

broj na vraboteni 105. Struktura na kapitalot: 85% akcionerski 

i 15% PIOM. 

Stranski kapital ima i vo fabrikata za obuvki SUPERA so 51% i 

vo Strumica Tabak, koj e edinstven kapacitet vo regionot za otkup na tutun 

i prerabotka na fermentiran tutun. So 250 vraboteni i 5.500 toni 

fermentiran tutun. 

AD Grozd Strumica raspolaga so kapacitet za proizvodstvo na 

alkoholni pijalaci (4 mil. litri godi{no, samo 8% iskoristenost) i 

23



bezalkoholni pijalaci( 6 milioni litri, 50% iskoristenost). Vraboteni 

130. 

Pretprijatieto ima problemi so prevrabotenost, a vo ponovo 

vreme i so nelojalna konkurencija koja gi falsifikuva nivnite proizvodi 

i zatoa pogonot za alkoholni pijalaci ne raboti podolgo vreme. 

MAKS DOEL raspolaga so linija za proizvodstvo na smokvi, 

crven piper i dr. 

Strumi~ko pole s. Vasilevo. Broj na vraboteni 276. Instaliran 

kapacitet za proizvodstvo na vino 1.100 vagoni. 

IGM Elenica e pretprijatie za proizvodstvo na gradeèn materijal. 

Broj na vraboteni 170. Proizvodstven kapacitet: 30.000.000 enf 

godi{no edinici normalen format. Ostvaren izvoz vo SR Jugoslavija. 

Sankeram Makedonija ADMS-Strumica. Broj na vraboteni 289. 

Osnovna dejnost proizvodstvo na sanitarna keramika. 

Iako geolo{ki nedovolno istraèno, se smeta deka strumi~koto 

podra~je e bogato so rudi (zlato po te~enieto na Su{evska Reka, radiaoaktivni 

materijali i kvarc na Belasica), osobeno so nemetali od 

koi najmnogu se eksploatiraat felspadot i kalcium-karbonatot. Kapacitetite 

na edinstveniot rudnik vo op{tinata Ogra`den godi{no 

moàt da prerabotuvaat okolu 50.000 toni od ovie mo{ne barani i retki 

rudi. Se plasiraat na doma{en i na stranski pazar, i toa vo: SR Jugoslavija, 

Hrvatska, Slovenija, Ungarija, Romanija i Grcija. Broj na vraboteni 

185. Se ima investirano 1.200.000 germanki marki za zgolemuvawe 

na kapacitetot za mikronizacija na kalcium karbonatot. 

24


Ekonomski institut-Skopje 


ZEMJODELSTVOTO VO 

STRUMI^KIOT REGION 

1.Prirodni faktori koi go naso~uvaat razvojot na 

zemjodelstvoto vo strumi~kiot region 

Strumi~kiot region e eden od najzna~ajnite zemjodelski regioni 

vo Republika Makedonija. Za vakvata negova klasifikacija sekako pridonesuva 

i mestopolo`bata na samiot region. Imeno, vkupno 963 km 

povr{ina na koi e rasprostranet strumi~kiot region, locirani se vo jugoisto~niot 

del na Republika Makedonija i toa na 41 o 22' i 23 o 45' isto~na 

geografska dolìna {to na regionot mu dava karakteristiki na ju`nomediteranski 

podreon. 

Vakvata geografska postavenost se manifestira preku 

specifi~ni klimatski karakteristiki. Vo strumi~kiot region zastapeni 

se dve zonalni klimi-mediteranska i isto~no-kontinentalna, a rezultat 

od nivnoto interaktivno deluvawe e topla i semiaridna klima. Letoto e 

dolgo i vo periodot maj-oktomvri, koga zemjodelskoto proizvodstvo se 

realizira na otvoreno, srednodnevnata temperaturata e relativno visoka. 

Poto~no, preku 215 dena vo godinata se karakteriziraat so temperatura 

povisoka od 10 o S (srednomese~nata temperatura vo periodot 1998- 

2000 godina se dviì od 13,4 o S do 25,9 o S) {to za zemjodelskite kulturi e 

sosema dovolno za da obrazuvaat fiziolo{ki zreli plodovi. 

Od vkupno 365 dena vo godinata, 230 dena se son~evi, odnosno vo 

strumi~kiot region prose~no godi{no 2.377 ~asa gree sonce, {to po vremetraewe 

i intenzitet e optimalno za fotosinteti~kata aktivnost na 

zemjodelskite kulturi. 

Vrneìte vo regionot se so mediteranski reìm i prose~no 

godi{no pa|aat okolu 600 litri na m 2 , i toa najmnogu vo maj i vo septemvri, 

dodeka vo ostanatiot del od vegetacionata sezona se vo deficit i 

so nepogoden raspored. 

25



Vo strumi~kiot region glavno duvaat severozapaden veter (vo mesec 

juli) i jugozapaden veter, dodeka severen i juèn veter duvaat mnogu 

poretko. 

Od prirodnite vodni resursi, za strumi~kiot region najzna~aen e 

slivot na rekata Strumica ~ija povr{ina iznesuva 1.535 m 2 i koj so celokupnata 

mreà gi opfa}a povr{inite od Strumi~koto Pole. Ovoj sliv 

go ~inat rekite: Plavaja, Orahova~a, Radovi{ka Reka, Kriva Reka, 

Lakavica, Strumica, Turija, Vodo~a, Dervenska Reka, Izle{evska Reka, 

Markova Reka i A{a Dere. Ovie reki pretstavuvaat osnovni izvori za 

navodnuvawe na Strumi~kata Kotlina i za vodosnabduvawe na naselenieto 

i na industrijata. Glaven vodotek vo Strumi~kata Kotlina, 

sostavena od Strumi~koto i od Radovi{koto Pole, e rekata Strumica koja 

vo prose~ni godini prose~no godi{no raspolaga so 177.230.000 m 2 

povr{inska voda, a vo srednosu{ni godini so 106.340.000 m 2 povr{inska 

voda. 

Pokraj ovie povr{inski vodoteci, na povr{inatata na Strumica 

i na Strumi~koto Pole se polzuvaat i podzemni vodoteci ~ii resursi se 

procenuvaat na 850 h 106 m 2 i se glavno nameneti za zadovoluvawe na 

potrebite od kvalitetna voda za vodosnabduvawe. 

So ogled na goleminata i zastapenosta na zemjodelskoto proizvodstvo, 

istraùvawata i iskustvata pokaùvaat deka raspolo`livite 

vodni resursi ne se dovolni potpolno da gi zadovolat potrebite od voda 

za vodosnabduvawe i navodnuvawe na strumi~kiot region. Imeno, od celokupno 

raspolo`livata voda vo strumi~kiot region, koli~estvata na 

voda koi se upotrebuvaat za navodnuvawe se za 3 pati pogolemi od 

koli~estvata koi se koristat za zadovoluvawe na site drugi potrebi. Ova 

go nametnuva zaklu~okot deka poradi geografskata postavenost i semiaridnata 

klima, navodnuvaweto vo strumi~kiot region e mnogu potrebno 

i zna~ajno. 

Spored reljefno-topografskite belezi, strumi~kiot region moè 

da se podeli na ridski, planinski i ramni~arski reljefni delovi i generalno 

moè da se kaè deka leì na nadmorska viso~ina od 205 do 300 

m. Najgolema povr{ina od blizu 52% otpa|a na padinski del, a 46% na 

ramni~arski del koj e so prose~na nadmorska visina od 280 m, kade {to 

se nao|a nad 75% od zemjodelskata obrabotliva povr{ina (prete`no nivi 

i oranici). 

Strumi~kiot region raspolaga so vkupno 32.319 ha zemjodelska 

povr{ina, od koja duri 87% e obrabotliva. Pedolo{kite ispituvawa koi 

se sprovedeni re~isi na celata povr{ina na Strumi~koto Pole velat 

26


deka tuka se zastapeni pove}e poznati tipovi na po~vi od koi blizu 80% 

otpa|aat na pokvalitetnite po~vi kako {to se: aluvijalni, smolnici, gajwa~i 

i karbonatni po~vi. [to se odnesuva do bonitetnata vrednost, 

okolu 93% se klasificirani vo II i III klasa a ostanatite 7% vo IV i V 

klasa. Ovie plodni po~vi, koi se odlikuvaat so dobra vodopropustlivost, 

pogoden vozdu{en i toploten reìm i so visok kapacitet na apsorpcija, 

se osnoven faktor za razvoj na zemjodelskoto proizvodstvo. 

Tuka bi gi spomnale i ~ove~kite potencijali, odnosno ~ove~kiot 

faktor kako isklu~itelno zna~aen za razvoj na koja bilo stopanska aktivnost. 

Imeno, so ogled na toa {to strumi~kiot region e prvenstveno zemjodelski, 

razbirlivo, vo strukturata na naselenieto dominira zemjodelskoto 

naselenie i toa e zastapeno so 35,1%. Vo strumi~kiot region, na 

100 ha zemjodelska povr{ina ima 99, a na 100 ha obrabotliva povr{ina 

113 lica zemjodelsko naselenie. 

Poradi site ovie prorodni pogodnosti na strumi~kiot region 

sosema opravdano mu se pridava epitetot najzna~aen zemjodelski region 

vo Republikava. Vo regionot dominiraat oranicite i bav~ite na koi 

moàt uspe{no da se odgleduvaat nivski i gradinarski kulturi, a 

osobeno: pamuk, tutun, {e}erna repka, susam, afion, kikiritki, p~enica, 

ja~men, oves, 'r`, p~enka, oriz, domati, piperki, zelka, razni ovo{ni vidovi, 

vinova loza, bostan i drugo. 

2.Infrastruktura i proizvodstveni kapaciteti 

zna~ajni za zemjodelskoto proizvodstvo 

Za nepre~eno realizirawe na zemjodelskoto proizvodstvo i distribucija 

na proizvodite od golemo zna~ewe e obezbedenosta na regionot 

so soobra}ajnici. Strumica e dobro otvorena i povrzana so soobra}ajnici, 

a kako pozna~ajni bi gi spomnale: Strumica-Radovi{-[tip; 

Strumica-Novo Selo-grani~en premin za Republika Bugarija; Strumica- 

Valandovo-avtopat za Republika Grcija i Skopje i soobra}ajnicata 

Strumica-Berovo. Isto taka, preku magistralen pat od 46 km Strumica e 

povrzana so op{tinskiot centar Radovi{, a so 90 km dolg regionalen pat 

so op{tinskiot centar Valandovo, Berovo i mal del od Murtino. Lokalnata 

patna mreà koja gi povrzuva pomalite mesta vo regionot so 

Strumica momentalno e vo dolìna od okolu 12,8 km asfalten pat, no za 

optimalno lokalno povrzuvawe ovaa mreà bi trebalo da se prodolì za 

u{te blizu 40 km. Prioriteno, bi se izgradile patnite pravci: Pop~evo- 

Strumica; Gradsko-Baldovci-Strumica i Velusa-Angelci. Regionot ima 

27



predispoziciii i za razvivawe na èlezni~kiot soobra}aj, pa vo idnina 

bi trebalo da se razmisluva i za izgradba na èlezni~ka pruga 

Strumica-Petri~ (Republika Bugarija) i Strumica-[tip. 

Vo op{tina Strumica ima zna~itelen broj na industriski kapaciteti za 

prerabotka i povisoka finalizacija na primarnoto zemjodelsko proizvodstvo, 

a kako pozna~ajni bi gi spomnale: konzervnata fabrika "Mo{a 

Pojade", klanica i konzumna mlekarnica, fabrika za obrabotka i fermentacija 

na tutun "Strumica Tabak", melni~ko pekarska industrija 

"@ito-Strumica" i zanaet~isko-slatkarskoto pretprijatije "Idnina". Vo 

ramkite na prehranbenata industrija opstojuvaat pove}e pretprijatija, i 

toa: za prerabotka na meso i mleko ("Bonevi", "Jaka" i drugi), nekolku 

pekari ("Ivo", "Sofi", "Biokomerc", "Prolet" i drugi). Isto taka, postojat 

i servisi za finalizacija na zemjodelskoto i sto~arskoto proizvodstvo 

("Tehnoplast", "Midral", "Infopejx" i drugi), kako i hemisko-prehranbenata 

industrija "Ivoprom". 

Vo pogled na trgovijata so zemjodelski i prehranbeni proizvodi, 

moè da se kaè deka taa e relativno dobro organizirana samo vo 

op{tina Strumica. Imeno, strumi~ki "Komunalec" raspolaga so povr{ina 

od okolu 12.000 m 2 na koja postojat dva uredeni pazari za promet na malo 

na zemjodelskite i na prehranbenite proizvodi. Proda`bata na zemjodelskite 

proizvodi i stoka na golemo se realizira na dva pazari i na 

vkupno 30.000 m 2 . 

Kako {to ve}e be{e kaàno, od prirodnite vodni resursi za 

strumi~kiot region najzna~aen e slivot na rekata Strumica. Na ovoj sliv, 

na podra~jeto na Strumica i Radovi{ se podignati sistemi za navodnuvawe 

na 23.120 ha od koi najgolem e HMS "Strumica" so 20.940 ha, opfaten 

so proekt vo tri podsistemi: "Vodo~a"-3.560 ha, "Turija"-10.500 ha i 

"Mantovo"-6.880 ha. Podsistemite "Vodo~a" i "Turija" organizaciono se 

upravuvani od VRO "Strumi~ki sliv"-Strumica i na niv ima vgradeno 

glavni i sekundarni kanali za navodnuvawe vo dolìna od 360 km, hidrotehni~ki 

kanali od 15 km i regulacija na rekite vo dolìna od okolu 40 

km, a podsistemot "Mantovo" e upravuvan od VRO "Mantovo"-Radovi{. 

Vodata za ovoj hidromeliorativen sistem predvideno e da se obezbeduva 

od akumulaciite "Vodo~a"-25,12 h 106m 2 , "Turija"-45,0 h 106m 2 i "Mantovo"-36,0 

h 106m 2 i potoa taa da se distribuira preku magistralni 

kanali (86,3 km) i distributivna mreà od cevkovodi (334 km). Pod uslov 

28


da se obezbedi dovolno koli~estvo na voda, stepenot na sega{nata 

izgradenost na osnovnite objekti i distributivnata mreà dozvoluvaat 

vistinski da se navodnuva povr{ina od 16.699 ha. I pokraj toa {to kapacitetot 

na hidromeliorativniot sistem e zna~itelen, toj ne se 

iskoristuva vo potpolnost. Pri~ina za vakavata sostojba e {to objektite 

vo sistemot se na razli~en stepen na funkcionalnost, a kako po~esti 

problemi kaj site podsistemi se javuvaat: nedovolna obezbedenost so 

voda za navodnuvawe, visoki zagubi na voda vo glavnite dovodni kanali 

(koi se glavno otvoreni i bez dinami~ka regulacija) i vo distributivnata 

mreà (poradi nedovolna pokrienost so oprema za do`dewe), 

zapu{tenost na alimentacionite kanali i nedovolna iskoristenost na 

akumulacioniot prostor. Imaj}i go predvid zna~eweto na navodnuvaweto 

za realizirawe na zemjodelskoto proizvodstvo vo strumi~kiot region i 

zna~eweto na zemjodelskoto proizvodstvo za celokupniot razvoj na regionot, 

neminovno se nametnuva zaklu~okot deka e urgentna potrebata od 

rekonstrukcija, rehabilitacija i modernizacija na hidromenliorativnite 

zafati vo Strumi~ko. 

Site ostanati infrastrukturni pogodnosti kako: kanalizaciona 

mreà, elektri~na mreà, PTT infrastruktura, zdravstvo, obrazovanie, 

se na zadovolitelno nivo. 

3. Struktura na zemjodelskite kulturi koi se 

odgleduvaat vo strumi~kiot region 

Ve}e rekovme deka povolnite klimatski i po~veni faktori go predodreduvaat 

strumi~kiot region da bide zemjodelski. Izgradbata na golemite 

akumulacii i sistemite za navodnuvawe ovozmoùvaat odgleduvawe 

na raznovidna i intenzivna prizvodstvena struktura. Ovie pogodnosti 

na zemjodelskite proizvoditeli vo Strumi~ko im dozvoluvaat kultivirawe 

na dohodovni rani, sredni i docni gradinarski kulturi, kako i 

na brojni nivski kulturi koi davaat visoki prinosi. Vo strukturata na 

zemjodelskite proizvodi koi se odgleduvaat vo ovoj region, dominantno, 

so 35%, u~estvuvaat gradinarskite kulturi. Potoa doa|aat industriskite 

kulturi, a zna~ajno mesto imaat i fura`nite kulturi i lozovite nasadi. 

29



Zemjodelskata struktura se karakterizira so odredeni specifi~nosti po 

op{tini (Tabela 1). 

Taka, vo op{tina Strumica dominiraat ìtnite i gradinarskite 

kulturi so po okolu 33% zastapenost. 

Ednakva zastapenost na industriskite i gradinarskite kulturi od 

po 16% e prisutna vo op{tina Vasilevo, a istite kulturi vo op{tinite 

Novo Selo i Kukli{ se zastapeni na po blizu 22%. 

Karakteristika, pak, na op{tina Bosilovo se fura`nite kulturi 

zastapeni na 18% i sekako gradinarskite kulturi na 23%. 

Vo op{tinata Murtino na duri 42% od obrabotlivoto zemji{te se 

zaseani gradinarski kulturi, a vedna{ po niv, na 32% ìtni kulturi. 

Generalno kaàno, vo strumi~kiot region, koga se vo pra{awe ìtnite 

kulturi, najmnogu se prisutni p~enicata i p~enkata. 

Kaj industriskite kulturi glaven reprezent e tutunot, prisuten 

preku visokokvalitetni orientalni sorti. 

Gradinarskite kulturi i industriskiot zelen~uk {to se odgleduvaat 

vo strumi~kiot region godi{no davaat prinosi od okolu 30.000 toni. 

Seidbenata struktura na ovie kulturi pretstavuva vistinsko bogatstvo. 

Vo strumi~kiot region so podednakva uspe{nost se odgleduvaat: domati, 

piperki, bostan, grav i piperka. Ponudata u{te pove}e se zbogatuva so 

zemjodelskoto proizvodstvo koi se realizira vo oranèriite na "Plodno 

pole", "Hamzeli" i "Bansko", kade na povr{ina od 21 ha, kako i na pove}e 

hektari pod plastenici, se proizveduvaat rani domati, krastavici, luti 

piperki, bostan i cve}iwa. 

30

Strumica 

region 


Strumica 

Bosilovo 

31 

Vasilevo 

Kukli{ 

Murtino 

Novo 

Selo 

Oranici i 

bav~i 25.298 3.845 6.069 6.567 1.863 1.849 5.105 

@itni kulturi 

10.443 1.289 2.429 2.922 753 590 2.460 

P~enica 5.812 714 1.254 2.249 385 191 1.019 

'R` 129 11 41 2 7 68 

Ja~men 903 100 184 297 101 8 213 

Oves 14 14 

P~enka 3.585 464 991 335 265 384 1.146 

Industriski 

kulturi 4.059 437 898 1067 394 79 1184 

[e}erna 

repka 76 30 15 17 14 

Tutun 3.833 402 825 1022 394 65 1.125 

Industriski 

piper 38 38 

Son~ogled 96 58 18 20 

Afion-seme 16 5 10 1 

Gradinarski 

kulturi 5.943 1.241 1.423 1008 414 780 1.077 

Kompir 668 150 141 187 32 44 114 

Kromid 63 25 5 11 5 5 12 

Luk 5 3 1 1 

Grav 563 100 134 64 92 90 83 

Gra{ok 59 31 6 12 10 

Le}a 

Zelka i keq 384 139 55 95 50 29 16 

Domati 926 260 277 208 46 108 27 

Piper 2.053 365 491 215 132 456 394 

Bostan 1.222 168 320 221 45 38 430 

Fura`ni 

kulturi 2.361 327 1.088 447 82 170 247 

Detelina 40 40 

Lucerka 2.024 323 828 374 82 170 247 

Graor-seno 37 4 33 

Dobito~en 

gra{ok 40 40 

Krmna p~enka 160 160 

Dobito~na 

repka 60 60 

Ostanati 

kulturi 2.492 551 231 1.123 220 230 137



Seidbenata struktura e ve}e stanata del od tradicijata, pa e 

konstantno ista poslednive 10 godini. Sepak, se zabeleùva tendencija 

na promena na sortite. Taka, kaj domatite sé pove}e prevladuva domatot 

"long self life" koj odli~no podnesuva dolg transport i go zadrùva kvalitetot 

najmalku 15 dena. Sortite bostan i ponatamu se standardni no sega se 

dobivaat po pat na kalemewe, a me|u kompirite strumi~kite zemjodelci 

se odlu~uvaat za tie so pokus vegetacionen period. Isto taka, sé po~esto 

se zabeleùvaat obidi za vnesuvawe na gradinarski kulturi za koi 

dosega nemalo golem interes, kako {to se: brokulite, karfiolot, morkovot 

i cvekloto. 

Edinstven pretstavnik na fura`nite kulturi vo strumi~kiot region 

bila i ostanuva lucerkata. 

Me|u ovo{nite vidovi, tradicionalno, najgolema povr{ina se 

odvojuva za praskata, pa potoa sleduvaat: vi{na, orev, aktinidija, kajsija 

i jagoda. 

Strumi~kiot region ima pove}evekovna tradicija na odgleduvawe 

na vinovata loza. Iako samo 4,8 do 5,1% od vkupno obrabotlivata 

povr{ina e pod vinova loza i go ~ini poznatoto Strumi~ko-Radovi{ko 

vinogorje (okolu 1.417 ha), lozarstvoto pretstavuva zna~ajna granka vo 

sevkupnoto zemjodelsko proizvodstvo. Vo Strumi~ko-Radovi{koto vinogorje 

uspe{no vireat vinski sorti na vinova loza koi se zastapeni na 

66,4% od raspolo`livata povr{ina i toa prvenstveno: belan, smederevka, 

ìlavka, juni blank, r,kaciteli, game crn, kabernet soviwon, 

krato{ija, vranec, prokupec, game bojadiser, a prirodnite uslovi dozvoluvaat 

odgleduvawe i na: italijanski rizling, melnik, plovdina, 

stanu{ina i merlot. Od trpeznite sorti na vinovata loza najzastapeni 

se: afus ali, kralica na lozjata, julski muskat, belgradska bessemena, 

belo zimsko, {asla, kardinal, muskat italija, sultanina, ribier i muskat 

hamburg i tie se zastapeni na vkupno 33,6% od Strumi~ko-Radovi{koto 

vinogorje. 

4.Mo`ni nasoki i preporaki za razvoj na zemjodelstvoto 

Sé ona {to dosega be{e kaàno za zemjodelskoto proizvodstvo vo 

strumi~kiot region neminovno vodi kon zaklu~ok deka sektorot zemjodelstvo 

e od ogromno zna~ewe za ovoj region. Imaj}i gi predvid site prirodni, 

infrastrukturni i proizvodstveni pogodnosti, slobodno moème 

da kaème deka vo strumi~kiot region zemjodelskoto proizvodstvo tradicionalno 

se realizira bez nekoi pogolemi te{kotii i deka celokupnata 

32


zemjodelska produkcija od regionot e so zna~itelen kvalitet i kvantitet. 

Sepak, mora da se napomne deka procesot na menuvawe na proizvodstvenata 

struktura so podobruvawe na starite i voveduvawe na novi kulturi, 

kako i maksimalno iskoristuvawe na site mo`nosti za optimalno kombinirawe 

na prirodnite pogodnosti so biolo{kite maksimumi na sortite 

i vidovite, mora da bide kontinuiran i beskone~en. Taka, za 

strumi~kiot region gi predlagame slednive aktivnosti: 

• Obnovuvawe na nasadite so vinova loza. Strumi~ko-Radovi{koto 

vinogorje so svoite dva lokaliteta, Podogra`denski i Zletovo-ta{libanski, 

raspolaga so vkupno 2.100 ha povr{ina pogodna za lozovi 

nasadi. Tekovno, ovoj priroden potencijal se koristi samo 70% ili 

1.470 ha. So ogled na toa deka lozovite nasadi se relativno stari i 

amortizirani, neminovno e da dojde do nivno kr~ewe i obnovuvawe. 

Optimalno, vo narednive 10 godini sekoja godina moè da se kr~at po 

100 ha i da se podigaat po novi 130 ha. Taka, do 2012 godina 

strumi~kiot region moè da stigne do 1.700 ha, odnosno 80% iskoristenost 

na povr{inata. [to se odnesuva do strukturata, na 1.100 ha 

ili 64,7% bi se odgleduvale vinski sorti, a na 600 ha ili 35,3% 

trpezni sorti. Vo ramkite na vinskite sorti, odnosot bi trebalo da 

bide 60:40% vo polza na sortite za crveni vina. 

• Razvoj na ovo{tarstvoto. I pokraj toa {to za strumi~kiot region ne 

moème da kaème deka e tipi~no ovo{tarski, sepak, poradi po~venoklimatskite 

pogodnosti, uspe{no moè da se odgleduvaat: praska, 

vi{na, jagoda, orev i aktinidija. Taka, praskata bi moèla da se odgleduva 

na 30 ha vo Strumica, na 50 ha vo Bosilovo i na 50 ha vo Vasilevo. 

Kajsijata bi trebalo da se odgleduva na u{te najmalku 50 ha, 

i toa 30 ha vo Bosilovo i 20 ha vo Vasilevo. Vi{nata kako zemjodelski 

proizvod e osobeno interesna zatoa {to vo poslednive godini sé 

pove}e stanuva izvozen proizvod, osobeno sortata obla~inska vi{na. 

Vi{nata bi moèla da se podigne na 50 ha vo Strumica, 30 ha vo 

Novo Selo i po 10 ha vo Murtino, Kukli{ i Vasilevo. Za razlika od 

vi{nata kako izvozen proizvod, orevot i aktinidijata se interesni 

zatoa {to se uvozni proizvodi. Nad 70% od orevite {to se koristat 

kaj nas se uvezuvaat. Vo radovi{kiot region ve}e ima dolgogodi{na 

tradicija na odgleduvawe orev, no toj moè da se odgleduva i vo 

Strumi~ko i toa na najmalku 25 ha, od koi 10 ha vo Strumica, a po 5 ha 

vo Murtino, Bosilovo i Vasilevo. Dokolku na ovie potencijalni 25 ha 

se zasadat kalemeni sorti orev, }e moàt da se dobijat po 8.000 kg/ha 

godi{no. Aktinidijata, pak, 100% se uvezuva od Grcija, a rezultatite 

33



dobieni vo selata Smolari i Mokrievo govorat deka kaj nas moè da 

se postigne zna~itelen prinos, duri i do 40 t/ha. Zatoa, vo perspektiva, 

vo Novo Selo bi moèle da se podignat 10 ha pod aktinidija. 

Jagodata e isto taka deficitarna i interesna kultura zatoa {to zamrznata 

bi moèla odli~no da se izvezuva. Jagodata bi moèla da se 

odgleduva vo Strumica na 30 ha, vo Bosilovo na 20 ha i vo Vasilevo 

na 20 ha. 

• Unapreduvawe na sto~arstvoto. Strumi~kiot region nudi mo`nosti 

i za sto~arsko proizvodstvo i toa osobeno vo Strumica, Novo Selo, 

Bosilovo i Vasilevo. Strumica e pogodna za govedarsko proizvodstvo 

i toa osobeno za implementirawe na sistemot krava-tele, no i 

ponatamo{en razvoj na sistemot mle~no govedarstvo. Vo strumi~kiot 

region i ov~arstvoto bi moèlo da bide visokoprihodna granka zatoa 

{to regionski raspolaga so 4.042 ha pasi{ta i 1.043 ha prirodni 

livadi. Isto taka, po donesuvaweto na Zakonot za odgleduvawe na 

kozi vo 1989 godina, i kozarstvoto stanuva predizvik za strumi~kite 

sto~ari, osobeno od aspekt na mo`nosta za proizvodstvo na kozjo 

sirewe, ~ija pazarna cena e vo postojan porast. Vo strumi~kiot region 

vo pogled na razvojot na kozarstvoto, aktivnostite treba da se 

naso~at kon promovirawe na mali i sredni kozarski farmi so golemina 

od 50 do 300 grla i poluintenziven sistem na odgleduvawe 

(kombinirawe na postojnite pasi{ni resursi i prihrana so fura`ni 

kulturi). 

Sekako, ne bi bilo to~no ako re~eme deka vo zemjodelskiot proizvodstven 

proces nema nikakvi problemi. Samo za ilustracija, zemjodelskiot 

proizvodstven proces, voop{to vo Republika Makedonija, e mnogu 

zavisen od uvozni repromaterijali koi se prili~no skapi, a ~estopati i 

so lo{ kvalitet i neunificiran asortiman. Ovie uvozni materijali 

zna~itelno ja zgolemuvaat proizvodstvenata cena na makedonskite zemjodelski 

proizvodi i, normalno, posledovatelno i nivnata pazarna cena, 

pa gi pravat nekonkurentni. Ovaa zavisnost od uvozni repromaterijali, 

osobeno od semenski i posado~en materijal, biolo{ki i ekolo{ki nepogodni 

za{titni sredstva i |ubriva, a sekako i nesoodvetnata podgotovka 

na zemjodelskite proizvodi za plasman, se glavni vinovnici za toa {to 

makedonskite zemjodelski proizvodi ne gi ispolnuvaat standardite za 

priem na stranskite pazari. 

Ako rezimiravme deka samiot zemjodelski proizvodstven proces 

vo strumi~kiot region tradicionalno se realizira bez nekoi pogolemi 

34


te{kotii, pa duri se ostvaruva i hiperprodukcija na zemjodelski proizvodi 

vo sveà sostojba i deka ima prostor i perspektiva za pro{iruvawe 

i podobruvawe na proizvodstvenata struktura, a sepak zemjodelskite 

proizvoditeli ne moàt da ostvarat zna~itelen prihod, toga{ sekako 

problemot treba da go barame na drugo mesto. 

Imeno, potro{uva~kata i proizvodstvoto na zemjodelskite proizvodi 

se prostorno razdeleni. Proizvodstvoto e voobi~aeno vo ruralnite 

oblasti, dodeka pak potro{uva~kata e primarno koncentrirana vo urbanite 

centri. Otkupot i prometot na zemjodelskite proizvodi e ni{kata 

koja gi povrzuva ovie dva segmenta, odnosno gi razmestuva proizvodite od 

mestata kade {to se proizveduvaat i gi ima vo izobilstvo do mestata 

kade {to se baraat i nedostasuvaat. 

Vo porane{niot sistem na dogovorna ekonomija postoeja centralno 

kontroliran otkup i distribucija na zemjodelskite proizvodi, no 

so preodot kon pazarna ekonomija tie is~eznaa. Taka, vo procesot na zemjodelskata 

produkcija vo strumi~kiot region, i vo Republika Makedonija 

voop{to, prisutna e strukturna neusoglasenost me|u ponudata i pobaruva~kata. 

Tekovno, otkupot na zemjodelskata produkcija od individualnite 

zemjodelski proizvoditeli e neorganiziran, se odviva na razli~ni 

na~ini i po razli~ni pati{ta, se sozdava veri`na trgovija, se pojavuvaat 

ogromen broj nakupci i prekupci, cenite se nestabilni i nerealni, a od 

seto toa najgolema {teta imaat proizvoditelite i dràvata. Akteri vo 

prometot so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi se razni trgovski pretprijatija 

na golemo i malo, prerabotuva~kite pretprijatija, zemjodelskoindustriski 

kombinati (ili toa {to ostana od niv), zemjodelskite zadrugi 

i zdruènija i individualnite zemjodelski proizvoditeli. Ovaa, 

blago re~eno, haoti~na i mnogu heterogena struktura vo prometot so zemjodelsko-prehranbeni 

proizvodi predizvikuva nelojalna konkurencija vo 

plasmanot, pojava na siva ekonomija i go odrùva izvozot na nisko i 

nezadovolitelno nivo. 

Iskustvata od razvienite zemji, a vo posledava dekada i od zemjite 

vo razvoj, upatuvaat na toa deka re{enie za ovie problemi e organizirawe 

na sovremeni pazari za trguvawe na golemo so zemjodelskoprehranbenite 

proizvodi i toa na nacionalno i regionalno nivo i na toj 

na~in koncentrirawe na ponudata i pobaruva~kata i postignuvawe na 

realni i stabilni ceni. Vospostavuvaweto na sovremen pazar na golemo 

vsu{nost zna~i vospostavuvawe na institucija odgovorna za profesionalno 

organizirawe na trgovijata na golemo za zemjodelsko-prehranbenite 

proizvodi. Ulogata na vakvite sovremeni pazari na golemo e otkupot i 

35



plasmanot na zemjodelsko-prehranbenite proizvodi da go uredat preku 

koordinirawe i koncentrirawe na isporakite od zemjodelskite proizvoditeli, 

nudewe na uslugi od tehni~ka i organizaciska priroda, no i 

obezbeduvawe na profesionalen agromarketing, kontrola na kvalitetot, 

obrabotka, pakuvawe i skladirawe na proizvodite. Osnovni celi na 

sovremenite pazari na golemo se: 

• Da go podobrat i da go olesnat funkcioniraweto na pazarot; 

• Da gi podobrat uslugite so namera da gi privle~at trgovcite na 

golemo; 

• Da ja podobrat razmenata na informacii; 

• Da ja zajaknat sorabotkata so vladinite institucii; 

• Da promoviraat usvojuvawe na standardite za kvalitet; 

• Da ja zgolemat profitabilnosta na investiciite vo zemjodelstvoto; 

• Da go olesenat izvozot na makedonskite zemjodelsko-prehranbeni 

proizvodi. 

Za da stignat zemjodelsko-prehranbenite proizvodi do svoite 

krajni potro{uva~i minuvaat niz sloèna mreà i pretrpuvaat niza 

transfornacii. Minuvaat niz proizvoden proces, sobirawe, skladirawe, 

sortirawe, distribucija i, kone~no, proda`ba. Institucijata ili mehanizmot 

koj{to gi povrzuva zemjodelskite proizvoditeli so distributivnata 

i proda`nata mreà e pazarot na golemo. Toj e mesto kade {to proizvoditelite 

moàt da prodavaat mali koli~ini, a distributerite i 

trgovcite da nabavuvaat na golemo. Pazarite na golemo mnogu ja olesnuvaat 

ekonomskata funkcija na kupuvaweto i prodavaweto, odnosno obrazuvaweto 

na cenata zatoa {to tuka se sre}avaat vistinskata ponuda i 

pobaruva~ka na zemjodelsko-prehranbenite proizvodi, pa obrazuvanata 

cena e realna i stabilna. Sovremeniot pazar na golemo vo sebe vklu~uva 

i niza na pridru`ni infrastukturni objekti blagodarenie na koi moè da 

vr{i i skladirawe na proizvodite, pa duri moè da nudi i transportni 

uslugi, na primer na potencijalnite kupuva~i da im obezbedi transport 

na proizvodite od mestoto kade {to se proizveduvaat proizvodite do 

pazarot na golemo. Na sovremenite pazari na golemo za zemjodelskoprehranbeni 

proizvodi svoj interes moàt da najdat site. Individualnite 

zemjodelski proizvoditeli koi }e gi prodavaat svoite proizvodi, 

trgovcite koi }e gi kupuvaat, brokerite koi prevenstveno bi se zanimavale 

so pora~uvawe na odredeno koli~estvo na proizvodi, a }e ima 

mo`nosti i za trgovskite agenti koi moàt da rabotat za smetka na proiz- 

36


voditelot, pa da gi nudat negovite proizvodi ili da bidat agenti za uvoz 

ili izvoz, koi }e se zanimavaat isklu~ivo so nadvore{na trgovija. 

Spored site svoi karakteristiki, Strumica nudi optimalni uslovi 

za organizirawe na nacionalen pazar na golemo so zemjodelski i 

prehranbeni proizvodi. Imeno, vo strumi~kiot region se proizveduva 

pove}e od 1/4 od vkupnoto gradinarsko proizvodstvo vo Republika Makedonija. 

Proizvodstvenata struktura ja ~inat proizvodi koi poradi pogodnostite 

na regionot kontinuirano davaat stabilni i visoki prinosi i 

golem del od niv se nameneti za izvoz. Kako {to i porano be{e kaàno, 

otkupot i prometot na golem del od ova proizvodstvo, ili poto~no re~isi 

pove}e od 2/3, se odviva na razli~ni na~ini (nakupci, prekupci, na 

crno...), a samo ostanatiot, pomal del moè da se re~e deka odi preku 

organiziran otkup i tuka prvenstveno vleguvaat proizvodite nameneti za 

izvoz. Geografskata lociranost na Strumica e isto taka optimalna zatoa 

{to taa e centralno postavena vo odnos na pogolemite proizvodstveni, 

trgovski i potro{uva~ki centri vo Republika Makedonija i sosednite 

zemji. Obezbedenosta na regionot so soobra}ajnici ve}e ja elaboriravme 

i e na sosema zadovolitelno nivo. 

Kako bi bil organiziran sovremeniot pazar na golemo so zemjodelsko-prehranbeni 

proizvodi vo Strumica? 

Prvo, proizvoditelite pretstaveni od individualni proizvoditeli, 

razni zdruènija, proizvodstveni pretprijatija, zemjodelski 

sindikati, pa duri i pretstavnici od Stopanskata komora, bi trebalo da 

bidat osnovnite organizatori i akcioneri na pazarot na golemo. Vtoro, 

institucijata "pazar na golemo so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi" 

ili pretprijatijata koi }e ja organiziraat mora da ja limitiraat svojata 

uloga samo na iznajmuvawe na prostorot za potrebite na ostanatite akteri 

vo prometot so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi. Treto, samiot 

pazar na golemo treba da bide organiziran kako neprofitna organizacija. 

êtvrto, Ministerstvoto za zemjodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo, 

pokraj zada~ata za donesuvawe i sproveduvawe na zakonskata 

regulativa, usvojuvawe na normi za standardizacija i kvalitet na zemjodelsko-prehranbenite 

proizvodi koi se neophodni za regulirawe na 

pazarot na golemo, mora da ja prezeme i ulogata za koordinirawe na site 

aktivnosti i inicijativi na pazarot. Petto, zaradi {to pouspe{no funkcionirawe 

na ovoj pazar na golemo, mora da se zajakne obrazuvaweto i 

deluvaweto na specijalizirani grupi na proizvoditeli koi bi trebalo 

da bidat osnovata dviè~ka sila koja na site nas }e ni dozvoli da gi 

uìvame blagodetite od pazarite na golemo. 

37



Sledni preporaki i nasoki za razvoj na zemjodelstvoto vo 

strumi~kiot region bi bile: 

• Revitalizacija na postojnite kombinati i prerabotuva~ki kapaciteti; 

• Orientacija kon organsko proizvodstvo; 

• Ponatamo{no mehanizirawe i modernizirawe na proizvodstveniot 

proces; 

• Unapreduvawe na vodostopanstvoto i voveduvawe na sovremeni 

sistemi za navodnuvawe; 

• Rehabilitacija na sistemite za navodnuvawe; 

• Iskoristuvawe na nau~niot i na stru~niot kadar. 

38




SOSTOJBA I PERSPEKTIVI ZA RAZVOJOT 

NA 

SME VO OP[TINA STRUMICA 

1.Lokalen ekonomski razvoj - na nivo na op{tina 

Lokalniot ekonomski razvoj vo najbliska idnina }e stane 

prvenstvena preokupacija na edinicite na lokalnata samouprava - 

op{tinata. Vo ovoj kontekst sekako e izvesno deka mestoto i ulogata na 

lokalnite rakovodni strukturi na op{tinsko nivo nesomneno }e se 

transformira vo aktiven ~initel na lokalniot razvoj, so toa {to ovoj 

pat }e ima i soodvetni ingerencii i mo`nosti da ja poddrì realizacijata 

na zacrtanite razvojni programi. Pritoa, so izvesnost moè da se 

pretpostavi interesot na ELS da gi gradi sopstvenite kapaciteti integriraj}i 

gi voedno svoite ekonomski, socijalni i ekolo{ki celi. 

Imeno, vo novite uslovi ELS }e ima realni mo`nosti da gi pottiknuva i 

poddrùva lokalnite inicijativi na mesnoto naselenie. 

Me|utoa, ne smee da se zaboravi faktot deka golemite pretprijatija 

se nositeli na ekonomskiot razvoj, dodeka sektorot na malite i 

sredni pretprijatija e nivna pridru`na dopolna, koja moè uspe{no da go 

re{ava ili barem da go amortizira problemot na nevrabotenosta. Zatoa 

ELS vo idnina }e treba da se orientira na dve nivoa na dejstvuvawe 

zaradi kreirawe na soodvetni, blagoprijatni uslovi za ekonomski razvoj 

i prosperitet na op{tinata. 

Vo vakva konstelacija na sili i odnosi vo makro okruùvaweto, 

negovata komplementarna razrabotka i unapreduvawe na lokalno nivo, 

nesomneno nametnuvaat i razvoj na opredelena koncepciska i strukturna 

39



ramka za mo`niot obem, na~in i modalitet na dejstvuvawe na ELS naso- 

~eno kon poddr{ka na ekonomskiot razvoj, i toa vo slednite nasoki: 

- formirawe na op{tinski sovet za ekonomski razvoj; 

- formirawe na informativen centar za stopanski inicijativi; 

- formirawe na t.n. one stopanstvo shop - eden {alter za obezbeduvawe 

na potrebna dokumentacija za zapo~nuvawe na nov biznis na 

teritorijata na ELS; 

- centar za pomo{ i poddr{ka na ekonomski inicijativi na diskriminiranite 

grupi: èni, hendikepirani lica, nevraboteni, lica 

{to primaat socijalna pomo{, malcinstva i sl.; 

- centar za permanentno obrazovanie, rekvalifikacija i sl. 

- centar za nevladini i neprofitni inicijativi i zdruènija; 

- formirawe na informativna mreà za stopanstvoto vo ELS; 

- centar za infrastrukturni uslugi zaradi iskoristuvawe na postojnite 

nedovolno iskoristeni kapaciteti vo ramkite na (ne)stopanskite 

subjekti na teritorijata na op{tinata (na primer, higieni~ari, 

razni profili na majstori, vozen park itn.) t.n leta~ki ekipi; 

- centar za finansirawe, preku obezbeduvawe na soodvetni informacii 

i pomo{ za doa|awe do potencijalni izvori na finansirawe 

vo zemjata i stranstvo i sozdavawe na uslovi za formirawe na 

investitorski bord za poddr{ka na lokalnite biznisi itn. 

2.Analiza na sostojbata 

2.1.Politika i rezultati od razvojot na MSP 

Vo periodot od osamostojuvaweto do denes, razvojot na sektorot 

na malite i na srednite pretprijatija, kako segment od politikata za realizacija 

na strukturnite ekonomski reformi. 

Vladata pristapi kon brza privatizacija na pretprijatijata vo 

op{testvena sopstvenost. Naporedno so toj proces se odviva{e i proces 

na sozdavawe na golem broj novi, mali pretprijatija, glavno vo domenot 

na trgovijata i na uslugite. Seto ova rezultira{e so nastanuvawe i brz 

razvoj na zna~itelen sektor na mali i sredni pretprijatija. Negativnite 

ekonomski trendovi, kako posledica od niza politi~ki i ekonomski okolnosti, 

a vo najgolem del od drasti~nata redukcija na izvoznite pazari 

(t.e. onie vo porane{nite republiki na SFRJ i vo SSSR) i sekako pro- 

40


dolènata politi~ka nestabilnost na regionot, go nametnaa kako imperativna 

cel zapiraweto na padot na proizvodstvoto i zgolemuvawe na zemjodelskoto 

proizvodstvo, kako i povtornoto osvojuvawe na porane{nite, a 

sekako i na novi pazari. Vakvata cel nesomneno gi opfa}a kako restruktuiraweto 

na postojnite pretprijatija taka i sozdavaweto na novi, a 

dogovorot za asocijacija i stabilizacija so EU, Paktot za stabilnost i 

regionalnite inicijativi otvora perspektivi za nastap na me|unarodniot 

pazar. 

Vo 1996 malite i sredni pretprijatija obezbeduvaa 23% od postojnata 

vrabotenost vo Republikata, i u~estvuvaa so 3-4% vo nacionalniot 

dohod, odnosno so 40% vo bruto op{testveniot proizvod. Brojot na mali 

i sredni pretprijatija zna~itelno se zgolemi vo periodot me|u 1992 i 

1996 godina (okolu 40 procenten godi{en porast na registrirani kompanii 

vo privatna sopstvenost) taka {to sektorot na maliot i sredniot 

biznis jasno se izdiferencira kako glaven raste~ki potencijal vo zemjata. 

Tokmu zatoa Vladata go postavi razvojot na sektorot na MSP kako 

prioriteten, so o~ekuvawe deka ne samo {to }e pridonese za namaluvawe 

na nevrabotenosta, tuku i }e ovozmoì inkorporirawe na neformalniot 

sektor - sivata ekonomija, koj enormno se razvi vo tekot na balkanskiot 

konflikt. Iako pravnoto okruùvawe e izrazito liberalno, sepak postojat 

golemi ograni~uvawa koi mu {tetat na razvojot na biznisot, kako na 

primer visokata rizi~nost za vloùvawa vo regionot (poradi politi~kobezbednosnata 

nestabilnost), pristapot do finansiski izvori, do informacii 

i sovetodavni uslugi, zakonodavnata ramka, industriskata 

sopstvenost itn. 

Fakti~kata sostojba vo stopanstvoto na op{tinata Strumica e 

prezentirana vo studijata za nejziniot razvoj. Vo ovoj kontekst }e se osvrneme 

samo na nekoi aspekti koi se relevantni za malite biznisi. 

Bidej}i mnogu od postojnata rabotna sila vo op{tinata e kvalifikuvana 

za vr{ewe na opredeleni proizvodstveni aktivnosti, dokolku 

(na primer, so lizing) se obezbedat so potrebnata oprema za proizvodstvo 

(od pretprijatijata vo koi prethodno bile vraboteni), nesomneno }e 

moàt da zapo~nat sopstveni mali biznisi zatoa {to so izvesnost moè 

da se pretpostavi deka mnogu ~esto malite biznisi }e vrabotuvaat pomalku 

od deset rabotnici i }e bidat od zanaet~iski tip, a mnozina od 

nivnite osnova~i moè da bidat lica ostanati bez rabota poradi 

ste~ajnite postapki, procesite na privatizacija i razni drugi krizni 

sostojbi vo pogolemite industriski kapaciteti vo op{tinata. 

41



Vpro~em, moèbi edna od najva`nite pri~ini za ogromnoto vnimanie 

koe vo svetski ramki se posvetuva na malite i na srednite pretprijatija 

se dolì na o~ekuvawata deka tie imaat silen potencijal vo 

odnos na kreiraweto na novi rabotni mesta i mo`nosti za vrabotuvawe. 

Vakviot stav se temeli vrz idejata deka relativno dominantnoto trudointenzivno 

proizvodstvo na malite pretprijatija gi pravi idealno sredstvo 

za sozdavawe na novi vrabotuvawa samo dokolku se eliminiraat 

finansiskite limiti, {to inaku se dominanten ograni~uva~ki faktor za 

nivniot razvoj. 

Vakviot stav delumno go potvrduvaat i empiriskite istraùvawa 

vo razvienite zemji vo svetot, so napomena (Robson i Gallagher, 1994) 

deka rastot na vrabotuvawata vo malite pretprijatija e proporcionalen 

na brojot na novoosnovanite mali biznisi, osobeno vo uslovi na recesija 

na stopanskite dvièwa vo zemjata; dodeka vo uslovi na ekonomski prosperitet 

takviot agregaten efekt vrz trendot na vrabotuvaweto go ostvaruvaat 

isklu~ivo golemite pretprijatija. Drugi avtori (Westhead i Cowling, 

1994), pak, empiriski dokaùvaat deka najgolem del od malite 

biznisi sepak ostanuvaat mali vo odnos na {ireweto na mo`nostite za 

novi vrabotuvawa. 

Imeno, samo okolu 4% od onie biznisi {to se osnovaat denes po 

desetina godini }e obezbeduvaat 50% od vrabotenosta vo pretprijatijata 

{to }e opstanat. Sepak, ostanuva faktot deka vo mnogu zemji samovrabotuvaweto 

se smeta za osobeno zna~ajno od aspekt na obezbeduvawe na 

ekonomskiot raste` poradi prostata pri~ina {to samovrabotenite 

rabotnici se pretpriema~i koi ne samo {to se vrabotuvaat sebesi, tuku, 

gledano na dolg rok, vrabotuvaat i drugi, dotolku pove}e dokolku istovremeno 

se raboti i za inovatori. Inaku, gledano vo ovie me|unarodni 

relacii, interesno e i sogleduvaweto na strukturata na malite biznisi 

vo razvienite zemji od Zapadna Evropa. Spored stopanskite podra~ja 1 vo 

koi se osnovaat, malite pretprijatija vo konfekciskoto proizvodstvo se 

zastapeni so 19,8%, a vo drvnata i metalskata industrija u~estvuvaat so 

po 15,8% i 15,4%, dodeka kaj nas nivnoto u~estvo vo proizvodstvenata 

sfera e samo okolu 1% na nivo na celata Republika. 

Pri~inite za vakvata sostojba se pove}ratni i prvenstveno od 

sistemski karakter, a slednoto e prisutno i strumi~kata op{tina: 

1 OECD 1992, str.140 

42


• Kupuvaweto na oprema i proizvodi potrebni za izvr{uvawe proizvodni 

dejnosti e mnogu ote`nato poradi slabosta na lokalnite banki, 

nesigurnosta na denarot i nedoverbata na stranskite banki. 

Doma{nite pretprijatija ne se vo mo`nost da koristat krediti za kupuvawe 

na oprema i proizvodi na konsignacija koja{to treba da ja kupuvaat 

vo gotovo, {to e mnogu te{ko i za pretprijatijata vo razvienite 

ekonomii. Vo ovaa smisla e logi~no pretprijatijata da se borat 

da rabotat so postojnata oprema koja e zastarena, a toa se odrazuva na 

kvalitetot na stokite i uslugite. Treba da se naglasat i visokite kamati 

za zaemite koi gi davaat na{ite banki za kupuvawe na oprema. 

Seto ova ja pravi skoro nevozmo`na modernizacijata na tehnologijata 

vo postojnite privatni pretprijatija. Isto taka, treba da se kaè deka 

bankite, i koga }e re{at da dadat kredit, baraat visoko u~estvo na 

zalog (kako na primer, osnovni sredstva vo vid na zgradi i dr.), koj e i 

po dva do tri pati povisok od vrednosta na zemeniot kredit. Seto ova 

ja pravi mo{ne te{ka vertikalnata i horizontalnata integracija na 

postojnata stopanska struktura vo Makedonija. Nedostigot na kapital 

gi prisiluva pretprijatijata da se potpiraat prete`no na subkontraktni 

dogovori, odnosno lon dorabotki. 

• Carinskata tarifa ne e prilagodena na potrebite na makedonskoto 

stopanstvo. Ne postojat tarifni stavki za mnogu stoki i dobra koi se 

uvezuvaat vo Republika Makedonija, a se neophodni inputi za proizvodstvoto 

- (tie vo tarifniot pravilnik se staveni vo kategorijata 

drugi proizvodi). 

• Dano~nata struktura, odnosno danocite koi se pla}aat ne se soodvetni 

na nivoto na razvienost na makedonskata ekonomija. Za opremata 

i stokite koi ne se proizveduvaat vo Makedonija ne se pla}a danok, 

no ako se uveze iskoristena oprema (od t.n. vtora raka) koja se 

proizveduva vo zemjata, se pla}a dano~na stapka od 42%. 

Nepostoeweto na soodvetni pottiknuva~ki merki za stimulirawe 

na doma{noto proizvodstvo u{te pove}e go pravi neprivle~no investiraweto 

na doma{nite lica vo proizvodniot sektor. Vpro~em i rezultatite 

od na{ite istraùvawa za barierite za razvoj na malite i srednite 

pretprijatija vo op{tina Strumica go potvrduvaat toa. 

Postojnite statisti~ki podatoci, kako i mnogute intervjua so 

doma{ni menaxeri, naveduvaat na slednite zaklu~oci: 

1) Intezivnata dinamika za sozdavawe na MSP duri i vo ramkite 

na eden ekonomski sistem koj sé u{te ne e napolno razvien i izgraden vo 

smisla na postoewe na institucii od su{tinsko zna~ewe za funkcion- 

43



iraweto na pazarnata ekonomija, pretstavuva silen dokaz za postoewe na 

pretpriemni~ki idei i pretpriemni~ki duh vo makedonskoto stopanstvo. 

2) Mnogu od postojnite MSP go imaat zapo~nato svojot biznis so 

relativno skromni sredstva, odnosno kapital, ~esto zemeni na zaem od 

svoite roditeli ili prijateli, a mnogu malku od bankarskite institucii. 

3) Podatocite od istraùvawata ukaùvaat deka 62,7 % od MSP 

se vo oblasta na trgovijata. Vakvata sostojba e posledica, pokraj prethodno 

iznesenoto, i od nesredenata sostojba vo stopanstvoto koja pomaga 

eden del od pretpriema~ite da se zdobijat so golemi dobivki za kratok 

period, ~esto kako rezultat od golemite razliki na ceni i neizgradeniot 

dano~en sistem i neefikasnata dano~na administracija da gi naplati 

danocite (evazija na danocite). 

4) Procesot na sozdavawe na MSP vo Republika Makedonija, kako 

{to prethodno e istaknato, se odviva spontano. Pretpriema~ite se 

ostaveni sami na sebe da izbiraat vo koja oblast }e investiraat, kako i 

mnogu drugi va`ni re{enija. Zatoa imperativno e potrebna makroekonomska 

programa na merki i instrumenti za {to polesno i pooperativno 

vloùvawe vo proizvodniot sektor. So toa }e im se dade poddr{ka na 

malite i na srednite biznisi, pove}e da se angaìraat vo proizvodniot 

sektor koj ima su{tinsko zna~ewe za sekoja nacionalna ekonomija. 

Vo ovoj kontekst, nu`no e da se napomene deka osven osnovaweto 

na novi mali i sredni pretprijatija, postoi {iroka lepeza na mo`nosti i 

za nivno formirawe so izdvojuvawe od golemite organizacii. Koga golemata 

firma se gleda kako aglomeracija od mali biznisi, toga{ potencijalot 

za razloùvawe na mno{tvo mali i/ili sredni pretprijatija, moè 

da se ~ini razumen. Kvalifikuvanite kadri potencijalno poseduvaat: 

soodvetna stru~na osposobenost (za dejnosti koi moè da se izvr{uvaat 

vrz osnova na "samovrabotuvawe"; procesi koi moàt samostojno da opstojuvaat, 

odnosno tehni~ki ne se neposredno povrzani so drugite procesi; 

proizvodi i procesi koi imaat pazaren potencijal i von od pretprijatieto 

(potro{uva~i nadvor od biznisot); podra~ja na hroni~na nedovolna 

iskoristenost na kapacitetite (ma{ini ili rabotna sila); vrvni uslugi i 

procesi koi se predmet na interna, no cikli~na pobaruva~ka (na primer, 

za investiciono i tekovno odrùvawe); interni proizvodi i uslugi so 

razli~ni nezavisni segmenti na potro{uva~i; delovi od biznisot koi 

lesno bi moèle da bidat lokalno obezbedeni i zatoa ne e neophodno 

golemoto pretprijatie da angaìra kapital za nivno obezbeduvawe vo 

sopstvena reìja; tehnologii koi se koristat nasekade (na primer, so 

radikalno razli~ni segmenti na potro{uva~i); delovi od biznisot, koi 

44


nadvore{nite investitori bi moèle da gi otkupat bez toa da ima 

{tetni posledici za kompanijata; i (povrzano so nekolku od gorespomnatite 

mo`nosti) delovi na biznisot koi bi moèle da gi zadovolat lokalnite 

potrebi koi moèbi bile delumno zadovoleni, dokolku na dadeniot 

del od biznisot bi mu se dala {ansa da se pro{iri. 

Imaj}i go vo vid seto dosega izneseno, moè da se rezimira deka 

potencijalot na op{tinata Strumica e izvonreden vo odnos na 

mo`nostite za razvoj na sektorot na maloto stopanstvo. Brojot i karakterot 

na postojnite stopanski subjekti (osobeno vo domenot na zanaet~istvoto, 

industrijata, neformalnite sektori i zemjodelieto), brojot 

na naselenieto, za op{tinata konkretno bi zna~elo deka okolu 10-15.000 

lica koristej}i gi postojnite komparativni prednosti kako {to se: 

raspolo`livite prirodni resursi, geostrate{ki povolnata lokacija 

(blizina do bugarskata / gr~kata granica), bogatstvoto so kulturnoistoriski 

spomenici i prekrasna (ekolo{ki ~ista) priroda (sekako od 

aspekt na mo`nostite za razvoj na turizmot) itn., itn. se apriori predodredeni 

za razvojot na mali i sredni pretprijatija. [to prakti~no 

zna~i, dokolku vo op{tinata samo vo inicijalnata faza bi se animirale 

300-500 pretpriema~i za zapo~nuvawe na sopstven biznis, bi se obezbedilo 

vrabotuvawe na 2-5.000 lica (odnosno, re~isi celosno apsorbirawe 

na postojniot kontingent na nevraboteni lica vo op{tinata). 

2.1.Nekoi osnovni presmetki: 

Presmetka za investirawe za edno novo vrabotuvawe vo pretpriema~kiot 

sektor. Presmetkata e napravena vrz osnova na izve{tajot 

od tribinata na tema "Mo`nosti i pre~ki vo razvojot na MSP", odràn vo 

Strumica, maj 2001 gododina, vo sorabotka so nacionalnata agencija 

NEPA. 

Interesiraweto na privatnite pretpriema~i za na~inite na investirawe 

i obezbeduvawe finansiski sredstva preku kreditni linii 

raste, iako sé u{te glavna cel na NEPA e da sobira signali i informacii 

od pette regionalni centri vo zemjata za identifikacija i analiza 

na pre~kite i mo`nostite vo razvojot na MSP. 

[to se odnesuva do regionalniot centar za razvoj na MSP so 

sedi{te vo Strumica, dosega za privatnite pretpriema~i preku nego se 

dodeleni 31 kredit, od koi 18 vo strumi~kiot region. Ovie sredstva 

45



najmnogu se vloèni vo razvojot na prehranata, potoa vo drvnata industrija 

i minimalen del vo privatnoto zdravstvo. 

Mikrokreditnata linija na NEPA koja e formirana 1997 godina i 

e poddràna od FARE preku integriranata programa za razvoj na MSP se 

odviva preku sedum aktivni banki vo zemjava. Dosega se podneseni 769 

kreditni barawa, odobreni i isplateni se 425, a se odbieni 247 barawa 

za koi sé u{te se analiziraat pri~inite so ponuda (snabduva~ki se orientirani, 

sprotivno na dene{nite realni potrebi da bidat pobaruva~ki 

orientirani) do pobaruva~ite za nivna soodvetna obuka i unapreduvawe. 

Od mikrokreditniot fond na sedumte banki preku koi se investira 

vo MSP se isplateni 6 milioni evra, a spored podnesenite 

biznis planovi treba da se vrabotat vkupno 1.712 lica. 

PRESMETKA: 

Od pretpriema~ot se bara da u~estvuva i so sopstveni sredstva 

vo investicijata i toa barem so 51%. Ottuka proizleguva deka za 

vrabotuvaweto na 1.712 lu|e vo MSP treba da se investira barem 12 

milioni evra. 

investicii za edno vrab. = vkupno inves. / broj vrabotuvawa 

12,9 milioni evra / 1.712 = 7.800 evra investicii za edno vrabotuvawe 

Vo ramkite na sevkupnata ekonomska sostojba vo dràvata, investiciite 

od 7.800 evra za edno rabotno mesto vo pretpriemni~kiot sektor 

se relativno visoki. Toa pak naso~uva deka, pome|u drugoto, problemot e 

i vo nedostatokot na idei za startirawe na "investiciski evtini" 

biznisi. 

Dinamiziraweto na razvojot na pretpriemni~kite aktivnosti, 

mikro i malite biznisi, bara primena na novi formi na finansirawe. 

Denes vo 56 zemji se praktikuva Gramin tipot programi za pottiknuvawe 

i razvoj na pretpriemni~kata aktivnost. Na primer, so takvi 

ili sli~ni verzii na kreditirawe se opfateni 150.000 Amerikanci {to 

ìveat vo predgradijata na îkago i Va{ington. Pozajmuva~ot moè da 

zapo~ne so 500 $ do 1000 $ zaem, a toa e dovolno za da se bavi so gradi- 

46


narstvo ili so nekoj drug mikro biznis. Celta na prezentacijata na ovoj 

metodolo{ki slu~aj e da se ukaè na kontrastot, odnosno deka i so mali 

pari moè da se startira mikro ili mal biznis, posebno vo zanaet~istvoto. 

So drugi zborovi kaàno, vo ovoj slu~aj se raboti za buxet za 

startirawe na biznis vo iznos od 500 do 1000 evra. Poa|aj}i od ovoj 

fakt i dokolku toj fakt se postavi vo kontrast so prethodniot 

slu~aj (7.800 evra), toga{ ovoj vid startira~ki buxeti za biznisi, 

duri toa da se odnesuva i za samovrabotuvawe, razlikite se 

ogromni. 

Vo taa smisla treba da se postavi su{tinskoto pra{awe dali 

ovaa formula funkcionira kaj nas. I dokolku ne, {to treba da se 

napravi takvata formulata da profunkcionira vo strumi~kata op{tina, 

kako {to taa funkcionira vo predgradijata na îkago, Va{ington ili vo 

mnogu drugi zemji? 

Vakvi formi zaemi edinstveno plasira "Mo`nosti" DOO Skopje. 

Na primer, ovaa organizacija plasira grupni zaemi (prete`no za èni) 

i toa vo tri ciklusi: Prv ciklus, iznos 250-750 evra, grejs period 1 

mesec, rok na vra}awe 6 meseci so kamatna stapka 14% na godi{no nivo. 

Vtor ciklus, 500-1.250 evra, grejs period 1 mesec, rok na vra}awe 9 meseci, 

kamatna stapka 14%. Tret ciklus, iznos 1.000-2.000 evra, grejs period 

1 mesec, rok na vra}awe 12 meseci, kamata 14%. Ostanati uslovi: 

Nadomest 2% (ednokratno); Celni grupi, èni pretpriema~i, koi kreditot 

go dobivaat kako grupa i me|u sebe garantiraat za vra}awe na istiot. 

Grupite se formiraat od minimum 3 lica. Obezbeduvawe: Sekoj ~len na 

grupata stanuva ìrant na ostanatite kreditobarateli vo grupata. Namena: 

Finansirawe na site dejnosti za postojni i obrtni sredstva. Izvori 

na sredstva: Sopstveni. 

Vo prilog na ovoj del od studijata se dadeni tabeli za mo`nosti 

i uslovi za kreditirawe na pretprijatija vo Republika Makedonija. 

Vpe~atliv e nedostatokot na novi formi na zaemi nameneti za 

pretpriemni~kite aktivnosti kako {to e toa slu~aj so "Mo`nosti". 

Tokmu vo ovoj segment programski treba da se naso~at kapacitetite 

na op{tinata so cel da se zabrza razvojot na pretpriemni{tvoto, 

mikro i malite biznisi. 

3.Vidovi i karakteristiki na malite biznisi 

47



Ovaa kategorija biznisi vo najgolem broj e so~ineta od gradskite, 

prigradskite i selskite prodavnici, benziskite pumpi, du}anite za hemisko 

~istewe, malite restorani, site zanaet~iski du}ani (na primer, 

~evlari, {najderi, doma{no izraboteni prehranbeni proizvodi i 

sli~no), mali semejni biznisi vo zemjodelieto, malite biznisi vo 

doma{no proizvodstvo, prerabotka na pijalaci, prerabotka na zemjodelski 

proizvodi (na primer, su{eni bilki, tol~en crven piper i sli~no), 

trafikite, taksi voza~ite i sli~no. Tipi~no za ovie biznisi e toa {to 

sopstvenikot pravi umereno mali investicii vo fiksni i obrtni sredstva 

i vo zalihi. Pritoa, dnevno toj raboti 10 i pove}e saati, a 

zarabotuva zna~itelno pomalku, da re~eme, od eden ne{koluvan {ofer 

{to e vraboten vo Skopska pivara ili vraboten vo nekoja stranska organizacija 

vo Republika Makedonija. Gorniot prag na potencijalot na 

takvite mali biznisi e mo{ne nizok. So drugi zborovi kaàno, 

sopstvenikot raboti za da go obezbedi ìveeweto na svoeto semejstvo. 

Operatorot na "na~inot na ìveewe - biznisot" ~esto gi rizikuva 

svoite za{tedi so cel da go kapitalizira pretpriemni{tvoto, raboti 

dolgi saati, rabotnoto mesto e nisko osigurano i prose~no obezbeduva 

poniski plati na vrabotenite. Pove}eto od ovoj vid biznisi imaat visok 

rizik na neuspeh i visoka stapka na propa|awe. Sé dodeka ovoj "profil" 

lu|e ima èlba da gi vloùva svoite vnatre{ni sposobnosti i da 

vloùva dolgi saati da raboti vo biznisot, postoi mo`nost biznisot da 

opstanuva, no sé do momentite dodeka ne se pojavat drugi mo`nosti. Dokolku 

se pojavat takvi uslovi, sopstvenikot treba da go zabrza rastot na 

biznisot ili/i da startira nov biznis, a za toa nemu mu treba motiviranost. 

Za àl, sostojbite na pretpriema~kiot kapacitet i potencijal vo 

strumi~kata op{tina vo najgolema mera treba da se potprat tokmu na 

ovaa grupacija biznisi, barem vo naredniot period od nekolku godini. 

Nasokite za koncipirawe na strategijata za razvoj na ovaa grupacija 

biznisi se jasni sami po sebe. 

Prvo, treba zabrzano da se inicira i da se razviva pretpriema~kiot 

kapacitet i potencijal i toa na masovni osnovi. Za toa 

treba da se organiziraat soodvetni obuki, treninzi za da se razvie kooperativa, 

sorabotka i participacija. Potrebata za vakvi procesi se 

potvrdi so anketite i intervjuata (vidi prilozi za rezultatite na anketite 

i intervjuata). 

48


Vtoro, vo ovoj moment ovaa kategorija biznisi moè da generira 

najgolem broj vrabotuvawa i samovrabotuvawa, a od druga strana da go 

zadrì naselenieto vo selata i vo ruralnite podra~ja. 

Treto, lokalnata uprava treba da kreira programi za ovaa kategorija 

biznisi. Pritoa, vo programite posebno treba da se kreiraat 

re{enija za namaluvawe na rizicite, obuka, treninzi i za generirawe 

idei za mali biznisi. 

êtvrto, programite mora da sodràt predlozi za sorabotka i 

infrastukturno povrzuvawe na nivo na pretprijatija, me|ulokalna, vnatre{no-dràvna 

i me|unarodna sorabotka. 

3.1.Mali, profitabilni biznisi 

Vo ovaa kategorija voobi~aeno spa|aat pove}eto mali proizvodni 

firmi, pogolemite restorani, magacinite na golemo, malite sinxiri na 

benziski pumpi, malite sinxiri na prodavnici i supermarketi, drugi 

multiplicirani biznisi vo smisla na broj na proda`ni mesta, broj na 

trafiki, raznovidnost na mali zemjodelski proizvodstva, po~etni 

fran{iza biznis aktivnosti so stranski partneri, mali licenci, partnerstva 

so stranski biznisi, brokeri za uvoz i izvoz na stoki, razni vidovi 

servisi i sli~ni aktivnosti. Obi~no ovaa kategorija biznisi bara 

angaìrawe na mali odr`livi investicii i toa od 100.000 dem pa nagore. 

Nekoi od sopstvenicite vo ovaa grupa rabotat dolgo vreme, dodeka 

drugi ne se angaìraat so rabotno vreme. @ivotot na sopstvenicite, otkako 

}e go vostanovat biznisot, ima natprose~en standard. Sopstvenicite 

na ovie mali biznisi moàt da se odlu~at za toa dali da go odrùvaat 

biznisot na postignatoto nivo na funkcionirawe ili pak pri pogodni 

mo`nosti da aktiviraat del od svojot kapital i da zapo~nat zabrzan rast 

na biznisot ili/i da se fatat so nov start na biznis. Maksimumot potencijal 

na ovie biznisi e pogolem od prethodnata grupa, {to moè da se 

iskaè i so nivnata pobaruva~kata na pazarot, proda`bata na biznisot za 

dobra cena i po~nuvaweto nova profitabilna biznis investicija. 

Rezultatite od istraùvaweto pokaàa deka vo strumi~kata 

op{tina postoi golem broj na nezabeleàni biznisi {to bi moèle da 

obezbedat mo{ne udoben ìvot na nivnite osnova~i. Se zabeleùva deka 

postojat golem broj prakti~ni idei {to se odnesuvaat za pazari {to se 

dosega nepoznati, za odredeni neiskoristeni vremenski termini, za 

konkurentski pomestuvawa {to na odredeni pretpriema~i so posebni 

ve{tini i znaewa bi im ovozmoìlo da ostvarat visokoprofitni mar- 

49



ginalni vrednosti-marì. Prednosta na biznisot moè da se ostvari, na 

primer, od posebnosta na lokacijata, ne{to da se nabavuva po poniska 

cena (Strumica ima povolna pograni~na pozicija), od procesirawe na 

nekoi patenti {to drugite ne moàt da go kopiraat, so povrzuvawe so 

stranski partneri (na primer, gr~ki), pogodnosta na otvoraweto na Evropskata 

unija za uvoz od Republika Makedonija (posebno za zemjodelskite 

proizvodi) i sli~no. 

Vo ramkite na ovaa grupa biznisi, isto taka, treba da se obrne 

posebno vnimanie na obrazovanieto i na obukata (posebno za evropskite 

standardi), izgradba na informati~ki mreì, no {to }e moàt da gi 

koristat {to e mo`no pogolem opseg pretpriema~i, pretpriema~ite da se 

dovedat do nivo da gi identifikuvaat barierite na razvojot na biznisot 

i istite da moàt da gi otstranat i sli~no. 

Op{tinata moè da í pomogne i na ovaa grupacija biznis aktivnosti. 

Op{tinata treba da gi sobira i da gi koordinira raznovidnite 

programi za biznisi. Vo dodatokot - programi za biznisi - se prezentirani 

nekolku "skici" na programi {to treba da posluàt kako osnovi i 

nasoki za toa koi se osnovnite elementi na vakviot vid programi. 

3.2.Rizi~ni biznis potfati so visok rast 

Ovie biznisi se mnogu poretki vo odnos na prethodnite dve grupacii. 

Toa se mali firmi (biznisi) {to imaat sposobnost brzo da se 

razvijat vo golemi firmi. Tie, glavno, vklu~uvaat visokotehnolo{ki 

firmi {to voobi~aeno se formirani okolu novi proizvodi so golemi 

pazarni potencijali, a isto taka i nekoi mikrobiznisi {to poseduvaat 

uspe{ni formuli za operirawe. Obi~no ovoj vid biznisi podocna e apsorbiran 

od golemite pretprijatija. Za ovie biznisi treba najgolem kapital. 

Klu~niot faktor za startirawe na visokoraste~ki rizi~en potfat 

e da se izbere vistinskata industriska granka i vo nea da se vleze. 

Zna~i stapkata na rastot na industrijata go determinira patot na razvojot 

na biznisot. Biznisot treba da ovozmoùva toj da se multiplicira, no 

ne i lesno da se duplicira od drugi firmi. Na primer, fran{iza {to 

ima dokaàna uspe{nost moè da pretstavuva format da se pravi biznis 

so visoka stapka na rast. 

So anketite i intervjuata se utvrdi deka vo strumi~kata op{tina 

postoi golem broj osnovi za ovoj tip biznisi. Na primer, toa e slu~ajot so 

50


proizvodstvoto na zdrava hrana. Se razbira toa treba da se kombinira i 

so nekoja stranska fran{iza. 

3.3.Interpriemni~ki biznisi 

Ovoj vid biznisi se slu~uva vo vnatre{nosta na golemite firmi. 

No, se razbira, toa moè da se slu~i i noviot biznis da se razviva dokolku 

vo golemata firma postoi razvien pretpriema~ki kapacitet i dokolku 

postoi dobra volja kaj menaxerite da sorabotuvaat so pretpriema~ite. 

Vo strumi~kite golemi stopanski pretprijatija (posebno vo industriskite 

pretprijatija) e identifikuvan golem potencijal i mo`nosti za 

iterpriemni~ki aktivnosti. Spored anketata, najserioznite barieri za 

razvoj na interpriemni{tvoto e nespremnosta na menaxerskite timovi 

da sorabotuvaat na ova pole. Vo taa smisla, op{tinskata uprava treba da 

dade svoj pridones vo otstranuvaweto na barierite. I za ovoj segment 

biznisi e potrebna specifi~na obuka na nejzinite akteri. Posebno treba 

da se naglasi potrebata za obuka na menaxerskite timovi vo golemite 

pretprijatija. 

3.4.Osnovi za nacrt-programi za op{tinski temeleno 

organizirawe i mreì za biznis (oto) 

Vo krieraweto programi za razvojot na pretpriemni{tvoto, 

mikro i malite biznisi (PMMB) vo op{tinata, mora da bidat vovle~eni 

pretpriema~ite, golemite pretprijatija, no i politi~kite i institucionalnite 

op{tinski strukturi. Programite treba da ovozmoàt povrzuvawe 

pome|u "mreìte na proizvodstvoto i biznisot", strategiskite celi na 

razvojot na op{tinata, da se podobri konkurentskata sposobnost na MSP 

i da se sozdavaat mo`nosti za vrabotuvawe za ìtelite na op{tinata. 

[to se odnesuva do programite za obuka, tie posebno, pome|u drugoto, 

treba da se naso~at kon ve{tini za kriti~ko razmisluvawe i kon razvivawe 

sposobnost za problemsko re{avawe. Programite mora da imaat 

uloga na povrzuvawe (premostuvawe) na lokalnite firmi so lokalnite 

ìteli. 

[to se odnesuva posebno do fokusot na obrazovanieto i treninzite, 

dokolku toa se izveduva od - filozofija na snabduvawe so rabotna 

sila - toa nema da garantira ekonomski mo`nosti. Za àl, sostojbata vo 

51



programskiot pristap vo Makedonija e tokmu takva. Vo ramkite na 

dene{niot se pofluiden pazar na rabotna sila vo koj mo`nostite za 

vrabotuvawe vo raznite oblasti dinami~no se menuvaat, treninzite se 

izvr{uvaat bez da bide sfatena vistinskata potreba za vrabotuvaweto i 

za novite rabotni mesta. Vtoro, i mnogu pova`no e toa {to treninzite ne 

vlijaat nitu na brojot nitu na kvalitetot na rabotata {to se kreira. So 

drugi zborovi kaàno, dobro treniraniot rabotnik ne kreira vrabotuvawe. 

Vrabotuvawe kreiraat biznisot i pretpriemni{tvoto. 

Perspektivata e pred vas, treba samo da se osmisli strategija 

kako da se realizira koncpecijata za razvoj na Strumica i da se animira 

naselenieto za aktivno u~estvo i poddr{ka na takvata razvojna programa. 

52

Elka Dimitrieva 

Verica Janeska 

Ekonomski institut - Skopje 

Elka Dimitrieva, Verica Janeska 

OSOBENOSTI NA NASELENIETO 

I RABOTNATA SILA 

VO STRUMI^KIOT REGION 

Vo ovoj trud se analiziraat brojnata sostojba i strukturnite 

karakteristiki na naselenieto i na rabotnata sila kako osnova za sogleduvawe 

na raspolo`livite ~ove~ki potencijali za razvojot na 

strumi~kiot region. Tie vo zna~itelna mera gi opredeluvaat i mo`nite 

nasoki za planirawe na ekonomskiot razvoj. Vo toj kontekst identifikuvani 

se i mo`nostite za iskoristuvawe na postojnata rabotnata sila, 

sledstveno namaluvawe i na nevrabotenosta. Prezentiranite soznanija, 

konstatacii i zaklu~oci se bazirani na istraùvawata napraveni vo 

ramkite na studijata za ekonomski razvoj na spomenatiot region. 

1. Brojna sostojba na naselenieto i na doma}instvata 

Strumi~kiot region se karakterizira so zna~itelni promeni vo 

porastot na vkupnoto naselenie - postojano opa|awe na negoviot prose~en 

godi{en porast. Od 1,7% vo periodot 1961-1971 opa|a na 0,5% vo vremenskiot 

interval od 1981-1994, a spored procenkite od 1994 do 2000 godina 

porastot iznesuva 0,7% prose~no godi{no (tabela 1). 

53



Tabela 1 - Broj, dinamika i struktura na vkupnoto naselenie vo 

Strumi~kiot region i op{tinite, 1994 i 2000 godina 

Naselenie Indeks Struktura (vo %) 

1994 2000* 

2000*/ 

1994 

1994 2000* 

Strumica - region 91047 94076 103,3 100,0 100,0 

Strumica 43868 45307 103,3 48,2 48,2 

Bosilovo 12476 12865 103,1 13,7 13,7 

Vasilevo 11409 11938 104,6 12,5 12,7 

Kukli{ 4682 4827 103,1 5,1 5,1 

Murtino 6230 6484 104,1 6,9 6,9 

Novo Selo 12382 12655 102,2 13,6 13,4 

*/ Procenka na naselenieto - sostojba 1 januari 2000 god. 

Izvor: RZS - Popis na naselenieto, 1994 godina, V, Statisti~ki pregled 

br. 2.4. 18, Skopje, 2000 

Prostornata razmestenost na naselenieto po oddelni op{tini 

spored postojnata teritorijalna podelba pokaùva deka op{tinata 

Strumica se izdvojuva so najvisoko u~estvo (48,2%), povisoko toa e vo 

Bosilovo, Novo Selo i Vasilevo, a najmalo vo Murtino i Kukli{. 2 

Vo 1994 godina zastapenosta na gradskoto vo vkupnoto naselenie 

vo regionot, e relativno mala - 37,4% (34067 lica), vo sporedba so 

prosekot vo zemjata (59,8 %). 

Gustinata na naselenosta vo regionot bila i ostanuva natprose~na 

vo sporedba so zemjata vo celina i spored sostojbata vo 1994 

godina iznesuva okolu 94 ìteli na km 2 . Od op{tinite so najvisoka 

gustina na naselenosta e Strumica - 328 ìteli na km 2 , relativno visoka 

e vo Murtino (120) i Bosilovo (87), pomala vo Vasilevo i Novo Selo (49, 

odnosno 48), a najmala vo Kukli{ (37). 

Vakvite promeni se usloveni od tendenciite kaj prirodnoto i 

mehani~koto dvièwe na naselenieto. Natalitetot vo strumi~kiot region 

kontinuirano opa|a, osobeno intenzivno po 1971 godina, koga stap- 

2 Don~o Gerasimovski, Demografski karakteristiki na Republika Makedonija 

spored novata teritorijalna podelba, "Prikazi i studii", broj 85. 

Zavod za statistika na Republika Makedonija, Skopje, 1997 godina, str. 25- 

28. 

54


kata na natalitet se prepolovuva i spored sostojbata vo 1999 godina 

iznesuva 13,3 promili. Mortalitetot, isto taka, se namaluva do 1981 

godina, a potoa beleì postepeno zgolemuvawe (8,3 promili), poradi {to 

prirodniot prirast zna~itelno se namaluva (5,0 promili). Taka, od podra~je 

so natprose~en natalitet i priroden prirast, vo osumdesettite 

godini mo{ne brzo preminuva vo grupata na niskonatalitetni podra~ja vo 

zemjata. 

Vrz dinamikata na vkupnoto naselenie vlijaat i emigracionite 

dvièwa - vnatre{ni i nadvore{ni. Nabquduvanoto podra~je podolgo 

vreme e zafateno so emigracionite procesi - vnatre{ni i nadvore{ni. 

Vo posledniot me|upopisen period (1981-1994 godina) negativnoto migraciono 

saldo e za pove}e od tripati pogolemo (10.200 lica), vo odnos 

na 1971-1981 godina. 

Mo{ne bitno e da se istakne deka od vkupnite iseluvawa, 

osobeno e intenzivirana emigracijata vo stranstvo. Brojot na migrantite 

od 2.181 (1981) se zgolemuva na 7.183 lica (1994 godina), a nivnoto 

u~estvo vo vkupnoto naselenie od 2,5% na 7,4%. Zna~i, strumi~kiot region 

postepeno se transformira vo emigraciono podra~je. Okolu 40% od 

migrantite zaminale vo periodot od 1989 do 1994 godina, {to koincidira 

so zapo~nuvaweto na tranzicijata. 

Zgolemenoto u~estvo na ~lenovite na semejstva vo vkupniot broj 

migranti (od 27,0% na 43,9), ukaùva na faktot deka emigracijata ima 

osobini na trajni iseluvawa. Pritoa, visoka e zastapenosta na decata, 

u~enicite i studentite koja vo vkupniot migracionen kontingent dostignuva 

okolu edna tretina (31,5%). Najgolem del od migrantite se orientirani 

kon evropskite zemji (80,1%), pri {to duri 39,3% se vo [vajcarija, a 

25,9% vo Germanija. 

Vkupniot broj doma}instva vo strumi~kiot region, spored sostojbata 

vo 1994 godina, iznesuva 23.297. Od niv pove}e od polovina (51,1%) 

se vo op{tinata Strumica, {to istovremeno pretstavuva pogolemo 

u~estvo vo sporedba so ona vo vkupnoto naselenie. Za razlika od 

Strumica, op{tinite Murtino, Bosilovo i Vasilevo imaat ponisko 

u~estvo vo ovaa struktura, dodeka kaj Kukli{ i Novo Selo toa e re~isi 

izedna~eno so nivnoto u~estvo vo vkupnoto naselenie. 

Ovie soodnosi soodvetno se reflektiraat vrz prose~niot broj 

~lenovi po doma}instva. Imeno, toj e najnizok vo Strumica (3,7), a najvisok 

vo Murtino (4,5), na nivo na regionot e op{tinata Novo Selo (3,9), a 

vo drugite tri op{tini se dviì od 4,0 do 4,2. 

55



2. Osnovni demografski i socio-ekonomski karakteristiki na naselenieto 

Strukturite na naselenieto spored pol i starost se zna~ajni za 

reprodukcijata na naselenieto i formiraweto na osnovnite funkcionalni 

kontingenti. 

Nabquduvano spored pol, naselenieto vo poslednite decenii ne 

pokaùva pogolemi otstapuvawa. Procenkata za sostojbata vo 2000 godina 

pokaùva deka maìte se zastapeni so 50,7%, a ènite so 49,3%. 

Za razlika od polovata, starosnata struktura beleì odredeni 

pomestuvawa vo u~estvata na golemite starosni grupi. Imeno, ponaglaseno 

e opa|aweto na u~estvoto na mladite do 20 godi{na vozrast, relativno 

pomalo na onie od 20 do 39 godini, a porast imaat licata nad 40 

godi{na vozrast. Vo 2000 godina u~estvoto na prvite dve starosni grupi 

iznesuva 30,3%, odnosno 30,8%, onie od 40 do 59 godini 25,0%, a na 

postarite od 60 godini 13,8%. Toa implicira proces na stareewe na 

vkupnoto naselenie vo strumi~kiot region, koe od stadium na demografska 

zrelost vo 1971, vo 1994 godina e na prag na demografska starost 3 . 

Vakvata sostojba se reflektira vrz osnovnite funkcionalni kontingenti. 

U~estvoto na decata (0-6 i 7-14 godini) vo 2000 godina iznesuva 

9,5% i 12,2%, na mladite (15-27 godini) 21,4%, rabotosposobnoto naselenie 

66,4%, ènite na fertilna vozrast (15-49 godini) 25,8% i na 

starite nad 80 godini 1,2%. Zastapenosta na stare~kiot kontingent vo 

strumi~kiot region e re~isi ista so taa na nivo na zemjata. Me|utoa, regionalnite 

razliki se mo{ne potencirani, pri {to so najvisoko u~estvo 

se izdvojuvaat Kukli{, Murtino i Novo Selo. 

Za strumi~kiot region e karakteristi~na homogena nacionalna 

struktura na naselenieto. Makedoncite se zastapeni so 92,9%, 

pozna~itelno u~estvo beleàt Turcite 6,4%, dodeka samo 0,7% otpa|a na 

drugite nacionalnosti. 

Eden od mo{ne zna~ajnite indikatori za socijalno-ekonomskata 

struktura na naselenieto e negoviot sostav spored pismenosta i {kolskata 

podgotovka. Toj vo golema mera vlijae kako pottiknuva~ki ili 

ograni~uva~ki faktor za dinamiziraweto na razvojot. Podatocite od 

Popisot na naselenieto vo 1994 godina pokaùvaat deka sostojbata vo 

3 Elka Dimitrieva, Verica Janeska: "Stareewe na naselenieto i na rabotnata 

sila vo Republika Makedonija", Ekonomski institut-Skopje, 2001 

godina. 

56


regionot e zna~itelno ponepovolna vo sporedba so prosekot na zemjata, a 

se manifestira vo povisoki u~estva na nepismenite i licata bez {kolska 

podgotovka i so nepotpolno osnovno obrazovanie. 

U~estvoto na nepismenite lica (na vozrast od 10 i pove}e godini) 

vo regionot iznesuva 6,1% (vo zemjata vo celina - 5,4%). Golemi otstapuvawa 

se karakteristi~ni i za u~estvoto na licata bez {kolska podgotovka 

i so nepotpolno osnovno obrazovanie, vo odnos na vkupnoto naselenie 

nad 15 godi{na vozrast. Vo regionot, toa iznesuva 39,0% (nasproti 

25,0%). Ponepovolna e sostojbata i kaj site stepeni na obrazovanie: osnovno 

27,7% (33,4%), sredno 26,3%(32,3%), vi{e i visoko 6,6% (8,7%). 

Od gledi{te na socio-ekonomskite osobenosti, za nabquduvaniot 

region mo{ne bitna e zastapenosta na zemjodelskoto i nezemjodelskoto 

naselenie - vkupno i po op{tini. Strumi~kiot region se diferencira so 

u~estvo na zemjodelskoto vo vkupnoto naselenie za tri pati povisoko 

(35,1%) vo sporedba so sostojbata vo Republikata (11,7%). So isklu~ok na 

op{tinata Strumica, koja e na nivo na republi~kiot prosek, kaj site drugi 

op{tini pove}e od polovina od vkupnoto naselenie e zemjodelsko, a najvisoko 

u~estvo e karakteristi~no za Murtino (66,7%) i Bosilovo (59,0%). 

Vo obratna nasoka se dviàt razlikite vo u~estvoto na nezemjodelskoto. 

Vo toj kontekst interesno e da se ukaè na agrarnata naselenost - 

vkupno i regionalno. Spored pokazatelite za zemjodelskoto naselenie na 

100 ha zemjodelska i na 100 ha obrabotliva povr{ina, vo 1994 godina, 

strumi~kiot region ima relativno povisoka agrarna naselenost od onaa 

na nivo na zemjata. Ili na 100 ha zemjodelska povr{ina ima 99, a na 

obrabotlivata 113 lica zemjodelsko naselenie, a vo zemjata tie soodvetno 

iznesuvaat 18 i 36 lica 4 . 

Pri analizata na agrarnata naselenost, od gledi{te na razvojnite 

mo`nosti na Regionot i op{tinite, osven nejzinata golemina treba 

da se ima predvid i kvalitetot na raspolo`livite proizvodstveni kapaciteti 

- zemjodelskata i obrabotlivata povr{ina. 

4 Regionalnite razliki se zna~itelni i za prviot indikator se dviàt od 79 

(Novo Selo) do 197 (Murtino). Od drugite op{tini so pogolem agrarna naselenost 

se Kukli{ (121), Strumica i Bosilovo (po 101), a pomala e vo Vasilevo 

(83). Otstapuvawata za vtoriot indikator se, isto taka, golemi i se 

dviàt vo interval od 85 (Vasilevo) do 205 (Murtino). So povisoki vrednosti 

od onie vo Regionot se izdvojuvaat Kukli{ (131), Strumica (127), Novo 

Selo (110) i Bosilovo (106). 

57



3. Raspolo`livi ~ove~ki potencijali 

Pri sogleduvaweto na obemot i na strukturnite karakteristiki 

na vkupnata rabotna sila neophodno e da se obrne vnimanie i na sostojbite 

na rabotosposobnoto naselenie. Toa, nabquduvano spored pogolemite 

starosni grupi, pokaùva deka go sledi procesot na stareewe na 

vkupnoto naselenie na nivo na regionot. Tie se manifestiraat vo 

tendencija kon namaluvawe na mladoto i na pomladoto sredove~no naselenie 

(25-39), a porast na sredove~noto naselenie (40-49 godini) i 

postarite od 50-godi{na vozrast. Sepak, starosnata struktura na ovoj 

kontingent - vkupno i regionalno, e relativno dobra za formirawe na 

potrebniot aktiven kontingent - rabotnata sila. 

Za postojnata i potencijalnata rabotna sila vo strumi~kiot region 

zna~aen pokazatel e optovarenosta na rabotosposobnoto naselenie 

so mladite i starite lica. Taa se meri so koeficientite na vkupnata 

starosna zavisnost, starosnata zavisnost na mladite i na starite. 

Prviot koeficient go pokaùva soodnosot na pred i post rabotosposobniot, 

od edna, i rabotosposobniot kontingent, od druga strana. Spored 

procenkata vo 2000 godina, na nivo na regionot toj iznesuva 45,7. Negovata 

vrednost e uslovena od pogolemoto namaluvawe na koeficientot 

na starosnata zavisnost na mladite (31,6) odo{to od porastot na koeficientot 

na starosnata zavisnost na starite (14,1). 

Vo odnos na brojnata sostojba i karakteristikite na aktivnoto 

naselenie - rabotnata sila na nivo na regionot treba da se istaknat 

opredeleni otstapuvawa vo pozitivna nasoka vo sporedba so sostojbata 

na zemjata vo celina. Tie se izrazeni preku goleminata na u~estvoto na 

aktivnite lica vo vkupnoto naselenie vo zemjata - 48,1% (40,6% republi~ki 

prosek) i u~estvoto na kategorijata lica koi vr{at zanimawe vo 

vkupnoto aktivno naselenie koe dostignuva 81,5% (74,4%), spored sostojbata 

vo 1994 godina. Me|utoa, treba da se ima predvid deka povisokoto 

nivo na aktivnost e rezultat na karakterot na dejnosta vo koja tie se aktivirani 

- zemjodelstvoto. A taa, vo dadenite uslovi, vo potpolnost ne 

pretstavuva ekvivalent za vrabotenost. Pogolemata aktivnost uslovuva 

relativno pomali u~estva na izdrùvanite lica vo vkupnoto naselenie - 

41,1% (46,8%) i na onie so li~ni prihodi 10,8% (12,6%). 

Koeficientite na iskoristenost na rabotosposobniot kontingent 

za 1994 godina pokaùvaat relativno visoki vrednosti. Za vkupnoto aktivno 

naselenie toj iznesuva 73,9%, a za licata koi vr{at zanimawe 

58


(fakti~ki aktivnoto) 60,2%. Vo zemjata spomenatite koeficienti soodvetno 

iznesuvaat - 63,4% i 47,2%. Mo{ne visokite vrednosti na analiziranite 

koeficienti se usloveni od dominantnata zastapenost na 

agrarnata dejnost vo strumi~kiot region. So primena na koeficientite 

za iskoristenosta na rabotosposobnoto naselenie, aproksimirani se 

apsolutnite golemini na aktivniot kontingent vo 2000 godina. Vo regionot 

vkupnoto aktivno naselenie e 46.130, a na onie koi vr{at zanimawe 

- 37.578 lica. 

Vo 1994 godina u~estvoto na aktivnoto (17.629 lica) vo vkupnoto 

zemjodelsko naselenie (31.931 lice) iznesuva 55,2%. Pritoa, kategorijata 

lica koi vr{at zanimawe (12.210 lica) vo aktivnoto naselenie u~estvuva 

so pove}e od dve tretini (69,2%). So ogled deka posmatraniot region e 

zemjodelsko podra~je, mo{ne visoko e u~estvoto na aktivnoto zemjodelsko 

vo vkupnoto aktivno naselenie (40,5%), koe vo sporedba so zemjata e za 

triipol pati pogolemo. Spored na{ata procenka, vo 2000 godina aktivnoto 

zemjodelsko naselenie iznesuva 18.682 lica, od koi 12.928 se lica 

koi vr{at zanimawe 5 . 

Imaj}i go predvid iznesenoto, kako i starosnata struktura na 

rabotnata sila, moè da se zaklu~i deka raspolo`liviot ~ove~ki potencijal 

ne bi pretstavuval ograni~uva~ki faktor za op{testvenoekonomskiot 

razvoj vo strumi~kiot region. Pritoa, treba da se ima predvid 

strukturata na rabotnata sila koja vr{i zanimawe spored dejnosta. 

Najgolemo u~estvo imaat aktivnite vo zemjodelskata dejnost (51,9%), a 

zna~itelno pomalo e u~estvoto na industrijata (13,5%) i trgovijata 

(10,8%). Toa upatuva na konstatacijata deka stopanskata struktura na 

strumi~kiot region e nepovolna i nedovolna za pogolema apsorpcija na 

rabotna sila. 

5 Izdrùvanoto zemjodelsko naselenie vo Regionot iznesuva 14302 lica, ili 

44,8% od vkupnoto zemjodelsko naselenie. Od izdrùvanite èni (8998 

lica) 44,8% se doma}inki, od koi duri 70,7% povremeno se vklu~eni vo 

izvr{uvawe na zemjodelskite raboti. Isto taka, zna~ajno e da se ima predvid 

u~estvoto na u~enicite i studentite vo vkupniot broj na izdrùvani 

lica (40,1%). 

59



4. Vrabotenost i nevrabotenost 

Vo ramkite na vkupnata rabotna sila, dve komponenti se izdvojuvaat 

po svoeto zna~ewe: vrabotenosta i nevrabotenosta. 

Spored sostojbata vo 1994 godina polovina od vkupnoto aktivno naselenie 

koe vr{i zanimawe bile vraboteni 6 (17811 lica). Najgolem del od 

niv se vo industrijata i rudarstvoto (26,4%), trgovijata (17,2%) i zemjodelstvoto 

i ribarstvoto (13,9%). 

Promenite koi{to se slu~ija vo periodot na op{testvenoekonomskata 

tranzicija, posebno sopstveni~kata transformacija, pridonesoa 

za otpu{tawe na golem broj rabotnici. Toa istovremeno pottikna 

zna~itelno vrabotuvawe vo neformalniot sektor - sivata ekonomija. 

Zatoa denes te{ko bi moèlo precizno da se utvrdi obemot i strukturata 

na vrabotenite vo nabquduvaniot region. Osven toa, postojat i razliki 

vo podatocite od oddelni administrativni i statisti~ki izvori. 

Na{ite sogleduvawa pokaùvaat deka vkupniot broj vraboteni vo 

strumi~kiot region vo 2000 godina iznesuva okolu 15.000 lica, {to e za 

okolu 2.800 lica pomalku vo odnos na 1994 godina. Dokolku se ima predvid 

i brojot na vrabotenite vo neformalniot sektor, koj spored na{ata 

procenka iznesuva okolu 25% od vkupnata vrabotenost, toga{ brojot na 

vrabotenite bi iznesuval okolu 18.750 lica. 

Nevrabotenosta, pak, kako zna~ajna komponenta na vkupnata 

rabotna sila, vo poslednite godini pokaùva golemi promeni koi nastanale 

pod vlijanie na razli~ni faktori. Nejziniot obem e razli~en 

spored podatocite od Republi~kiot zavod za vrabotuvawe 7 i Biroto za 

vrabotuvawe vo strumi~kiot region (tabela 2). 

6 Vraboteni se site lica vo raboten odnos (na neopredeleno ili opredeleno 

vreme) vo pretprijatija (vo op{testvena, privatna, zadru`na i me{ovita 

sopstvenost) i drugi asocijacii na pretprijatija, kako i rabotnici kaj lica 

koi vr{at privatana dejnost. Poop{irno vidi vo metodolo{kite objasnuvawa 

na Popisot 1994 godina, Kniga I (Dokumentacija), str. 11-12. 

7 Spored evidencijata na Republi~kiot zavod za vrabotuvawe, brojot na 

nevrabotenite stagnira na nivo od okolu 8400 lica, a od 1994 do 1996 godina 

e identi~en - 8395 lica. 

60


- Broj i struktura (vo %) na nevrabotenite vo Strumi~kiot region, 

vkupno, grad i selo, 1995 - 2001 godina 

V k u p n o G r a d S e l o 

Godina Broj 

Indeksi 

Veri- Bazi- 

`ni ~ni Broj 

% od 

vkupno Broj 

% od 

vkupno 

1995 

(avgust) 

11479 - 100,0 - - - - 

1997 

(noemvri) 

17095 148,9 148,9 6911 40,4 

1018 

4 

59,6 

1998 

(dekemvri) 

20500 119,9 178,6 7245 35,3 

1325 

5 

64,7 

1999 

(dekemvri) 

22326 108,9 194,5 7735 34,6 

1459 

1 

65,4 

2000 

(dekemvri) 24097 107,9 209,9 - - - - 

2001 

(april) 23266 104,2 202,7 7522 32,3 67,7 

Izvor: Presmetano vrz osnova na podatoci od dokumentacijata na 

Biroto za vrabotuvawe - Strumica 

Vo odnos na potekloto na nevrabotenite - grad i selo, ogromen e 

porastot na licata od selskite podra~ja, dodeka toj na licata od gradot e 

minimalen. 

Strukturata na nevrabotenite spored pol pokaùva deka nastanale 

promeni vo nasoka kon pomal porast na ènite i namaluvawe na 

nivnoto u~estvo vo sporedba so maìte. Vozrasnata struktura na 

nevrabotenite pokaùva deka mo{ne malo e u~estvoto na licata do 18 

godini (2,0%). Najgolema e zastapenosta na nevrabotenite od 18 do 30 

godini (43,3%), a relativno visoko e i u~estvoto na starosnata grupa od 

30 do 40 godini (29,1%), toa na licata od 40 do 50 godini e ponisko 

(17,1%), a najnisko na onie nad 50-godi{na vozrast (8,5%). So ogled na 

zastapenosta na mladite, pri {to pomlada e ènskata rabotna sila, 

moè da se oceni deka ovaa struktura e povolna kako pretpostavka za 

nivno ekonomsko aktivirawe. 

Vo posmatraniot period mo{ne zna~ajni se pomestuvawata vo 

strukturata na nevrabotenite spored stepen na stru~no obrazovanie. Tie 

se izrazeni vo ogromen porast na brojot na nekvalifikuvanite i polukvalifikuvanite 

- 8.628 lica, ili za 130,9%. Toa pretstavuva 73,2% od 

61



vkupniot porast na nevrabotenite - 11.787 lica. Relativno pomal e porastot 

na kvalifikuvanite i visokokvalifikuvanite (83,3%) i licata so 

sredno obrazovanie (69,2%), dodeka nezna~itelen e kaj onie so vi{o i 

visoko obrazovanie (2,0%, odnosno 9,2%). Sledstveno na toa, do{lo do 

promeni vo nivnite u~estva vo vkupno nevrabotenite, {to se manifestira 

vo porast na zastapenosta na prvata, a opa|awe na site drugi 

grupi. 

So ogled na golemata zastapenost na nekvalifikuvanite lica, 

interesna e nivnata starosna struktura vo koja prete`no se zastapeni 

mladi lica do 30-godi{na vozrast (45,9%), {to implicira potreba od 

aktivnosti i merki za nivno obrazovanie i okvalifikuvawe. Relativno 

visoki se u~estvata na mladite i kaj kvalifikuvanite i visokokvalifikuvanite 

(43,1%) i onie so zavr{eno sredno obrazovanie (53,3%), {to 

zna~i deka tie relativno polesno bi moèle da se prekvalifikuvaat 

soodvetno na potrebite na idniot razvoj na regionot. 

Osobeno nepovolna e starosnata struktura na nevrabotenite so 

vi{o i visoko obrazovanie na vozrast od 30 do 40 godini (48,6%, odnosno 

39,8%) i na onie od 40 do 50 godini (25,4% i 23,3%). Ottamu, nivnata 

isklu~enost od ekonomska aktivnost moè da se oceni kako zaguba na 

~ove~ki potencijal koj bi moèl vo drugi dadeni uslovi da go impulsira 

ekonomskiot razvoj na regionot. Toa se potvrduva i so soznanijata za brojnata 

sostojba na nevrabotenite spored zanimawa. 

Vo odnos na osobenostite na nevrabotenosta zna~ajna e i nejzinata 

dolgotrajnost - mo{ne visoko e u~estvoto na licata koi ~ekaat za 

vrabotuvawe pove}e od tri godini (61,9%). 

Soznanijata za raspolo`livite ~ove~ki potencijali upatuvaat na 

zaklu~okot deka sostojbite i tendenciite vo odnos na apsolutnite golemini 

i strukturnite karakteristiki na nevrabotenite vo regionot se 

nepovolni . 

4. Stepen na vrabotenost i aproksimacija na 

realniot obem na nevrabotenosta 

Analizata na brojnata sostojba na vrabotenite i nevrabotenite 

pokaà deka raspolo`livite podatoci od razli~ni izvori ne se 

sovpa|aat. Bez pretenzii za ras~istuvawe na site dilemi i problemi 

povrzani so raspolo`livite podatoci za registriranata vrabotenost i 

nevrabotenost, napraven e obid za nivno kvantificirawe i utvrduvawe 

62


na stepenot na vrabotenosta, kako i aproksimacija na realniot obem na 

nevrabotenosta vo regionot. 

Vo toj kontekst, za procenkata na brojot na vrabotenite i stepenot 

na vrabotenosta napraveni se tri varijanti. Prvata varijanta se odnesuva 

na registriraniot broj vraboteni - 15.000 lica, vtorata na procenetata 

vrabotenost (registrirana i siva ekonomija) - 18.750 i tretata 

varijanta, koja osven procenetata vrabotenost gi vklu~uva i aktivnite 

lica vo zemjodelstvoto koi vr{at zanimawe - 31.678 lica. Soodvetno 

stepenot na vrabotenost (presmetan vo odnos na rabotosposobnoto naselenie) 

iznesuva 24,0%, 30,0% i 50,7%. 

Vrz osnova na trite varijanti, ocenuvame deka kako najrealni 

moè da se prifatat vrednostite od tretata. Imeno, se poa|a od strukturata 

na stopanstvoto vo strumi~kiot region, sledstveno na toa i na 

rabotnata sila. Iako stepenot na vrabotenosta moè da se oceni kako 

zadovolitelen, sepak treba da se ima predvid poniskata produktivnost 

vo zemjodelstvoto. 

Najdobar indikator za utvrduvawe na nivoto na nevrabotenosta e 

stapkata na nevrabotenost. Za da se utvrdi taa neophodni se odredeni 

uto~nuvawa na nejziniot apsoluten obem, bidej}i registriraniot broj 

nevraboteni lica e mo{ne golem i nerealen. Zatoa, napraveni se aproksimacii 

spored nekolku varijanti (tabela 3). 

Prvata se odnesuva na registriraniot broj vraboteni. Bidej}i intenzitetot 

na porastot na nevrabotenite vo poslednite nekolku godini 

koincidira so promenata na uslovite za steknuvawe na pravoto za 

zdravstveno osiguruvawe vo slu~aj na nevrabotenost, spored vtorata 

varijanta isklu~eni se site nevraboteni korisnici na zdravstveno 

osiguruvawe (12.609 lica), so {to brojot na nevrabotenite se namaluva 

na 10.657 lica. Smetame deka ovoj broj e nerealen bidej}i del od 

isklu~enite nevraboteni lica sepak baraat rabota. Pri pretpostavka 

okolu 70% od licata - korisnici na zdravstveno osiguruvawe da se prijavuvaat 

samo za ostvaruvawe na ova pravo, toga{ brojot na nevrabotenite 

bi iznesuval okolu 14.500 lica. Spored na{a ocenka kako najprifatliva 

se ocenuva tretata varijanta. 

63



Tabela 3 - Stepen na nevrabotenost vo Strumi~kiot region 

Broj na vraboteni I II III 

15000 18750 31678 

Broj na nevraboteni Stapki na vrabotenost 

I (Broj na lica) 60,8 55,4 42,3 

II 10657 

41,5 36,2 25,2 

III ( 14500 ) 

49,2 43,6 31,4 

( ) 

Poa|aj}i od prifatenata golemina na vrabotenosta (31.678 lica) 

moè da se konstatira deka stapkata na nevrabotenost od 31,4 e najrealna, 

respektivno i apsolutnata golemina na nevrabotenosta - 14.500 

lica. 

Vo uslovi na nesigurni podatoci kako za vkupnata vrabotenost 

taka i za realniot broj nevraboteni, potvrda na na{ite sogleduvawa 

pretstavuva i stepenot na iskoristenost na rabotnata sila. Spored na{a 

procenka toj iznesuva 68,7%, {to zna~i deka 31,3% od rabotnata sila, 

spored sostojbata vo 2001 godina, e von od aktivnost. A toa vsu{nost ja 

pokaùva stapkata na nevrabotenost. 

Od napravenite kvantifikacii proizleguva i zaklu~okot deka denes 

vo strumi~kiot region vnimanieto treba da bide fokusirano na 

iznao|awe mo`nosti za re{avawe na problemot na nevrabotenosta za 

okolu 14.500 lica. 

5. Nasoki na mo`nostite za iskoristuvawe na rabotnata sila 

i namaluvawe na nevrabotenosta 

Analizata na razvojot na naselenieto, posebno na rabotnata sila 

i na nejzinite strukturni karakteristiki, pokaà deka strumi~kiot region 

iako e zafaten so procesot na demografsko stareewe, sepak reprodukcijata 

na rabotnata sila se vr{i na zadovolitelno nivo vo odnos na apsolutniot 

obem. Od aspekt na strukturnite karakteristiki postojat opredeleni 

nepovolnosti, pri {to se izdvojuva relativno niskoto nivo na 

obrazovanie na zna~itelen del od rabotnata sila. I pokraj toa, moè da 

se konstatira deka regionot raspolaga so ~ove~ki resursi, koi vo kombinacija 

so drugite proizvodstveni faktori moàt da pretstavuvaat pot- 

64


tiknuva~ki faktor na razvojot. Toa implicira zgolemuvawe na 

mo`nostite za intenzivirawe na pobaruva~kata na rabotna sila i 

vospostavuvawe na ramnoteà pome|u ponudata i pobaruva~kata na 

rabotna sila. Vo taa nasoka, vnimanieto treba da bide fokusirano na 

raspolo`livata neangaìrana rabotna sila, prvenstveno spored obrazovanie 

i profil, kako eden od zna~ajnite belezi za nejzino pobrzo i 

poadekvatno aktivirawe, kako i mo`nostite za finansirawe na programite 

za obuka i prekvalifikacija na nevrabotenite lica. 

Brojnata sostojba i strukturata na nevrabotenite spored obrazovanie 

i zanimawe pokaùva deka brojot na licata koi baraat rabota e 

izrazito golem, a strukturata e heterogena i segmentirana. Imeno, na 

po~etokot na mesec mart 2001 godina, vkupniot broj na nevraboteni registriran 

vo Biroto za vrabotuvawe vo Strumica iznesuva 23.238 lica. 

Poseben segment na pazarot na trud pretstavuvaat nevrabotenite 

so zavr{en fakultet, ~ij{to broj dostignuva 438 lica. Od niv najgolem e 

brojot na onie so zavr{en praven (62) i ekonomski fakultet (54 lica), 

kako i diplomirani zemjodelski inèneri od razli~ni nasoki - 60 lica. 

Zna~itelen e i brojot na diplomirani inèneri: arhitekti, grade`ni, 

elektro, ma{inski i dr. koj dostignuva 44 lica, potoa 9 nevraboteni se 

tekstilni inèneri i 10 za prerabotka na drvo. 

Nepovolna e sostojbata i na nevrabotenite so zavr{ena vi{a 

{kola - 370 lica. Od niv najmnogu se zastapeni inènerite po zemjodelstvo 

- 139 lica i nastavnicite - 98, od koi duri 62 lica se za oddelenska 

nastava. Brojot na ekonomistite iznesuva 45, na pravnicite 15, a na 

inènerite (grade`ni, elektro, ma{inski i dr. ) - 29 lica. 

Pokraj visokoobrazovanite, zna~aen potencijal na raspolo`livata 

rabotna sila se i nevrabotenite so sredno obrazovanie - 3.843 

lica. So najgolema zastapenost se diferenciraat licata so zavr{eno 

sredno u~ili{te od oblasta na zemjodelstvoto - 780. Vo vrska so razvojot 

vnimanie zasluùva i brojnosta na tehni~arite (1.064 lica) od razli~ni 

profili (ma{inski, prehranbeni, tekstilni, tehni~ari preda~i, 

grade`ni i tehni~ari za paten soobra}aj). Golem e brojot i na ekonomskite 

tehni~ari (451), ekonomistite za knigovodstveno-finansiski 

raboti, pravnicite za upravni raboti, administrativnite tehni~ari 

(274), kako i medicinski sestri (149). Posebna kategorija se licata so 

zavr{ena gimnazija - 435, za koi e neophodno prenaso~uvawe i soodvetna 

obuka za vrabotuvawe. 

[to se odnesuva do kvalifikuvanite i visokokvalifikuvanite 

rabotnici (3.396 lica), isto taka, treba da se istakne nivniot golem broj 

65



i razli~nosta na zanimawata. Najgolema e zastapenosta na onie od tekstilnata 

(733 lica) i prehranbenata industrija (440), kako i od oblasta 

na trgovijata (589 lica). 

Vo strumi~kiot region ogromen e brojot na nevrabotenite nekvalifikuvani, 

polukvalifikuvani i so niska stru~na sprema - 15.156 

lica, od koi duri 14.349 se bez zanimawe. 

Postojnata sostojba na nevrabotenite spored zanimawe nedvosmisleno 

upatuva na zaklu~okot deka toa se lica koi, imaj}i ja predvid 

strukturata na stopanstvoto vo regionot, bi moèle da se naso~at direktno 

ili preku prekvalifikacija kako vo postojnite taka i vo novite kapaciteti. 

Golem del od raspolo`livata rabotna sila prvenstveno treba 

da bide iskoristena za pottiknuvawe na zemjodelskoto proizvodstvo. Taa 

bi moèla da se angaìra od primarnoto proizvodstvo sé do povisokite 

fazi na obrabotka i plasman na zemjodelskite proizvodi. Osven toa, 

golemiot broj na inèneri, tehni~ari, kvalifikuvani i visokokvalifikuvani 

lica, isto taka, racionalno treba da se iskoristat za razvoj na 

tekstilnata, prehranbenata i drvnata industrija i drugi industriski 

kapaciteti vo koi bi bile produktivno angaìrani elektro i ma{inskite 

inèneri i tehni~ari. Razvojot na grade`ni{tvoto, koj e eden od indikatorite 

za zabrzan ekonomski razvoj, i negovata soodvetna organizacija, bi 

moèl da ja apsorbira neangaìranata rabotna sila, posebno 

inènerite i tehni~arite, me|u drugoto, za vr{ewe na grade`ni raboti i 

vo drugi podra~ja vo zemjata i vo stranstvo. 

[to se odnesuva, pak, na golemiot obem na nekvalifikuvani 

nevraboteni lica, so ogled na nivniot socijalen status, tie treba da 

dobijat soodveten tretman. Toa e kategorija na lica koja bara podetalna 

analiza od aspekt na nejzino selektirawe po osnov na vozrast, poseduvawe 

na imot, mesto na ìveewe, socijalen status, {to }e treba da bide 

odlu~uva~ko pri opredelbata za vloùvawa vo nivno kvalifikuvawe i 

osposobuvawe za rabota ili isklu~uvawe od pazarot na trud. Del od niv, 

osobeno pomladite lica, treba da bidat vklu~eni vo procesot na obuka 

kako mo`nost za steknuvawe na minimum obrazovanie neophodno za ekonomsko 

aktivirawe. Za drugiot del od ovoj kontingent na nevraboteni 

zna~ajno e da se napravi nivno diferencirawe zaradi utvrduvawe na 

mo`nostite za vrabotuvawe ili socijalno, odnosno penzisko osiguruvawe. 

[ansite za vrabotuvawe na zna~itelen del od ovaa kategorija 

nevraboteni lica treba da se baraat vo pottiknuvaweto na individualnoto 

zemjodelsko proizvodstvo. Na toj na~in, so relativno mala finan- 

66


siska poddr{ka od strana na dràvata, prvenstveno za tie koi imaat 

sopstveni imoti, bi se ostvarile golemi efekti. 

Obukata na nekvalifikuvanite i dokvalifikacijata i prekvalifikacijata 

na nevrabotenite treba da bide soobrazena so potrebite na 

postojnite pretprijatija i razvojnite nasoki na regionot vo pobliska 

idnina. Ottamu i pobaruva~kata na rabotnata sila }e bide uslovena od 

tempoto na stopanskiot razvoj i negovite prioriteti. Ublaùvaweto na 

problemot na nevrabotenosta e mo`no edinstveno so sozdavawe na 

mo`nosti za otvorawe na novi rabotni mesta preku najrazli~ni formi i 

konkretni programi. Toa nesomneno pretpostavuva aktivnosti i merki za 

pottiknuvawe na site mo`ni na~ini i oblici za aktivirawe na ~ove~kite 

resursi - intenzivirawe na samovrabotuvaweto, otvorawe na mali pretprijatija 

koi }e bidat zna~ajni impulsi za pro{iruvawe na mo`nostite za 

sozdavawe na sredni i golemi pretprijatija, prvenstveno vo navedenite 

stopanski dejnosti i granki za koi denes ima rabotna sila so soodvetno 

obrazovanie. 

Vo vrska so iznao|aweto na soodvetni re{enija za nevrabotenosta 

neophodna e validna dijagnoza na problemot. Zatoa, prioritetna 

zada~a na Biroto za vrabotuvawe bi trebalo da bide pre~istuvaweto na 

evidencijata - diferencirawe na licata koi aktivno baraat rabota i 

onie koi se prijaveni za ostvaruvawe na nekoi drugi prava, pred sé 

zdravstveno osiguruvawe. Toa pretpostavuva dosledna primena na kriteriumite 

predvideni vo Zakonot za vrabotuvawe i osiguruvawe vo slu~aj 

na nevrabotenost, odnosno aktivno da baraat rabota i da ja prifa}aat 

ponudenata rabota. Me|utoa, ovoj problem ne moè da se re{ava parcijalno, 

za{to toj e prvenstveno problem na sistemsko regulirawe na nivo 

na dràvata. 

Spored na{e mislewe, dokolku bi im se dala mo`nost da 

koristat samo pravo na zdravstveno osiguruvawe, nezavisno od toa dali 

aktivno baraat rabota, toga{ brojot na nevrabotenite zna~itelno bi se 

namalil. So prefrlaweto na ovaa obvrska od Biroto za vrabotuvawe na 

podra~nata edinica na Fondot za zdravstveno osiguruvawe bi se otvoril 

prostor za negovo pogolemo vklu~uvawe pri iznao|awe na mo`nosti za 

re{avawe na nevrabotenosta. Vo toj kontekst, negovata uloga i mesto 

treba da se transformiraat i prilagodat na barawata na pazarnoto stopanstvo, 

odnosno toa da bide aktiven ~initel na pazarot na trud. 

Na kratok rok, usoglasuvaweto me|u ponudata i pobaruva~kata na 

rabotna sila, od aspekt na nivoto na obrazovanie i kvalifikacionata 

struktura, treba da se odviva vo od preku razli~ni formi na dokvalifi- 

67



kacija, prekvalifikacija, kako i intenzivirawe na procesot na nejzino 

permanentno obrazovanie. Za realizacija na vakviot priod, vo uslovi na 

funkcionirawe na pazarna ekonomija, poddr{kata na dràvata e neophodna, 

kako i zainteresiranosta na privatnite pretprijatija za obezbeduvawe 

na soodvetna kvalifikuvana rabotna sila koja }e bide 

angaìrana na podolg rok. 

Vo taa nasoka, treba da bidat orientirani aktivnostite i programite 

na Biroto za vrabotuvawe vo Strumica za obuka, kvalifikacija, 

dokvalifikacija i prekvalifikacija na nevrabotenite koi aktivno 

baraat rabota. Mo`nosti za finansirawe na vakvi programi postojat 

preku dobivawe sredstva od razli~ni izvori (finansirawe na prekvalifikaciite 

preku Agencijata za privatizacija so IDA krediti; obuka 

i kvalifikacija vo ramkite na grantovite koi gi dava USAID). Del od niv 

Biroto za vrabotuvawe vo Strumica ve}e koristi. Ona {to treba da se 

napravi e kontinuiranoto sledewe i informirawe na nevrabotenite za 

ovie mo`nosti od edna strana, i pottiknuvawe na pretprijatijata da gi 

koristat ovie pogodnosti za obezbeduvawe na soodvetna kvalifikuvana 

rabotna sila, od druga strana. 

Vo odnos na najzagrozenata kategorija nevraboteni lica - so poniski 

kvalifikacii i lo{ socijalen status, se postavuva dilemata dali 

tie treba da bidat pomognati preku razli~ni formi na socijalna 

za{tita ili da se iznajdat mo`nosti za nivno osposobuvawe i 

vklu~uvawe na pazarot na trudot. Tie bi trebalo posebno da se evidentiraat 

i soodvetno da se re{ava nivniot problem. So ogled na relativno 

popovolnite prirodni resursi vo regionot, smetame deka problemot na 

socijalnata zagrozenost treba da se re{ava prvenstveno so iznao|awe na 

razli~ni formi za nivno rabotno angaìrawe - sezonski, so skrateno 

rabotno vreme i sl. 

Postojnite uslovi vo dràvata sé pove}e ja nametnuvaat i dilemata 

za izbor na priodot vo odnos na re{avawe na socijalnite problemi 

na nevrabotenite. Imeno, sredstvata {to taa gi izdvojuva za ovie nameni 

postojano se zgolemuvaat, dodeka na individualno nivo tie se namaluvaat 

kako po obem taka i spored vremeto na primawe na pomo{ta. Ottamu 

proizleguva i pra{aweto za granicata na izdr`livost na dràvata od 

edna, i na mo`nosta za odrùvawe na egzistencijalniot minimum na 

nevrabotenite, od druga strana. 

Zatoa, kako {to ve}e be{e istaknato, re{avaweto na problemot 

na nevrabotenosta treba da se gleda, pred sé, vo sozdavawe na mo`nosti 

za otvorawe novi rabotni mesta preku najrazli~ni formi i konkretni 

68


programi. Tie treba da bidat selektivni i soobrazeni so oddelni kategorii 

nevraboteni vo zavisnost od nivnata vozrast i kvalifikacija. Vo 

taa smisla, bogatoto iskustvo na razvienite zemji i novoindustrijaliziranite 

zemji treba da bide iskoristeno za podobro osmisluvawe i 

soodvetna poddr{ka na ovie programi. Nivnoto finansirawe delumno bi 

moèlo da se pokrie i od sredstvata nameneti za socijalna pomo{, so 

{to bi se postignale potrajni efekti na planot na vrabotuvaweto. 

69

DISKUSIJA: 






BAWSKIOT TURIZAM 

VO STRUMI^KIOT REGION 

Bogatstvoto i turisti~kata vrednost na atraktivno-motivskite 

faktori vo golema mera go obuslovuvaat razvojot na turizmot vo odredeni 

geografski prostori. Poradi toa, nivnata identifikacija i valorizacija 

vo golema mera go odreduvaat turisti~kiot potencijal na odreden 

region vrz koj se temeli i samiot turisti~ki razvoj na toj region. 

Vo strumi~kiot region se diferenciraat golem broj n atraktivnomotivski 

faktori kako od prioden taka i od antropogen karakter so lokalno, 

regionalno i nekoi so me|unarodno zna~ewe. Sekako, kako eden od 

pozna~ajnite moè da se istakne prisutnosta na termo-mineralnite vodi 

vo ovoj region. Nivnata poprecizna lokacija se nao|a vo mesnosta Bansko 

vo podno`jeto na Belasica, kade na relativno mala povr{ina se nao|aat 

vkupno 13 izvori, koi me|u sebe se razlikuvaat po svoite termi~ki i mineralno-hemiski 

karakteristiki. Izvorot Parilo se karakterizira so najgolema 

{tedrost od 40 l/s, a voedno pretstavuva i izvor so najvisoka 

temperatura od 72S na teritorijata na Makedonija, {to mu go dava 

epitetot na kuriozitetna turisti~ka vrednost. Relativno golemoto 

koli~estvo voda koe se javuva vo ovoj prostor, kako i visokata temperatura 

na vodata, pretstavuvaat zna~aen bawsko-turisti~ki potencijal koj 

ve}e e vklu~en vo turisti~kata ponuda na regionot. 

Perspektivite za razvoj na turizmot vo strumi~kiot region se 

sostojat vo intenziviraweto na bawskiot turizam, kako i vo razvojot na 

oddelni vidovi turizam za koi postojat mo`nosti vo ovoj region. Me|utoa, 

treba da se istakne deka bawskiot turizam se diferencira kako nositel 

na turisti~kata ponuda, dodeka ostanatite vidovi turizam bi moèle da 

se vklopat vo komplementarnata turisti~ka ponuda na regionot. Zna~i, 

osobeno vnimanie treba da mu se posveti tokmu na bawskiot turizam. 

70


Imeno, bawskiot turizam pretstavuva najzna~ajna forma na turizam 

vo strumi~kiot region. Razvojot na ovoj turizam e povrzan so lokalitetot 

Bawa Bansko koj se nao|a na 12 km od Strumica na podno`jeto na 

planinata Belasica, vo isklu~itelno ubava prirodna okolina. Kako priroden 

potencijal za razvoj na bawskiot turizam se koristat izda{nite 

termo-mineralni izvori ~ija ekonomska valorizacija e ovozmoèna so 

izgradbata na smestuva~kite i drugite kapaciteti. 

Me|u smestuva~kite kapaciteti se istaknuva hotelot "Car 

Samoil" koj e izgraden vo 1982 god. i e od B kategorija. Voedno, ovoj objekt 

funkcionira i kako javna zdravstvena organizacija, odnosno kako prirodno 

lekuvali{te koristej}i gi izvorite na termalni vodi. Raspolaga 

so 91 soba i 165 legla. Tehni~kata opremenost na hotelot e na relativno 

dobro nivo. Imeno, ovoj objekt raspolaga so kompletno opremen del za 

balneo terapija i medicinska terapija, so zatvoren poluolimpiski rekreativen 

bazen, so dobro opremen trim-kabinet i so drugi prostorii za 

sport, rekreacija i zabava. 

Vo 2000 godina vo ovoj objekt bile realizirini vkupno 34.242 

no}evawa, od koi na stranskite otpa|aat nezna~itelni 1,68%. Vremenskata 

distribucija na turisti~kiot promet e relativno dobra, {to uslovuva 

visok stepen na iskoristenost na kapacitetite od 56,86 %. Strukturata 

na posetitelite e prete`no samci koi doa|aat preku Fondot za 

zdravstveno osiguruvawe, a na~inot na nivnoto doa|awe e prete`no individualen. 

Pokraj ovoj hotel, vo lokalitetot Bawa Bansko u{te se locirani 

i Domot na penzionerite "Spiro Zahov" izgraden vo 1982 god. so kapacitet 

od 78 legla i odmorali{teto na ZIK Strumica izgradeno vo 1980 

godina i e od C kategorija so kapacitet od 44 legla. Ovie smestuva~ki 

kapaciteti se zna~itelno poslabo opremeni. 

Osven spomenatite smestuva~ki kapaciteti vo ovoj turisti~ki 

lokalitet postojat odmorali{teto na MVR i hotelot "Termica" koi se 

objekti od zatvoren tip i so nezna~itelna komercijalna turisti~ka vrednost. 

So cel da se podobri kvalitetot na uslugata na smestuva~kite 

kapaciteti od ovoj lokalitet, se nametnuva potrebata od odredeni intervencii 

vo pravec na modernizacija i rekonstrukcija na postojnite 

kapaciteti. Ova osobeno se odnesuva na hotelot "Car Samoil" koj kako 

najreprezantativen objekt vo ovoj lokalitet ima potreba od odredeni 

intervencii vo enterierot i eksterierot na objektot, kako i popravka na 

nadvore{nata fasada koja e ruinirana i so toa estetski neprijatna. 

71



Me|utoa, daleku pozna~ajni se nekoi su{tinski intervencii vo pravec na 

kompjuterizacijata na rezervacioniot sistem i vklu~uvawe vo globalnite 

sistemi za rezervacii, kako i mo`nosta za implementacija na 

internet-tehnologijata vo pravec na promocija i polesna pristapnost do 

potencijalnite turisti. Kon podobruvawe na turisti~kata ponuda na objektot 

i zgolemuvawe na vonpansionskata potro{uva~ka zna~ajno e i otvorawe 

na internet-kafe vo ramkite na objektot. 

Potrebata od animacijata na turistite, osobeno na onie stacionarnite 

kakvi {to se turistite vo bawskite objekti, bi se zadovolila so 

angaìrawe na 1-2 animatori koi bi go osmisluvale slobodnoto vreme na 

turistite. Angaìraweto na ovie lica ekonomski bi se valoriliziralo 

preku prodolùvaweto na prestojot na turistite, kako i preku nivnoto 

povtorno doa|awe. 

Vo pravec na podobruvaweto na turisti~kata ponuda na ovoj objekt 

e i nejzinata diverzifikacija, odnosno voveduvawe na nova linija na 

turisti~ki proizvodi. Imeno, pokraj rekreativnite, rehabilitaciskite i 

le~ili{nite uslugi, vo ramkite na ovoj objekt bi moèla da se organizira 

i "klinika" za gubewe na telesnata teìna. Uslovi za razvoj na vakviot 

vid turizam vo objektot postojat. Dopolnitelno potrebno e 

angaìrawe na nutricionisti, kako i fitnes i aerobik treneri. Interes 

za participirawe vo vakviot turizam postoi, a vakvata mo`nost dosega 

ne bila eksploatirana na teritorijata na Republikata. 

Vo interes na ponatamo{niot razvoj na bawskiot turizam bi bilo 

i intenziviraweto na stranskiot turisti~ki promet. Osoben interes za 

bawskiot turizam postoi vo sosedna Grcija. Poradi toa, sklu~uvaweto na 

odreden dogovor pome|u na{iot zdravstven fond so soodveten od Grcija 

za me|usebna sorabotka i kompenzacija na me|usebno izvr{enite uslugi 

bi pretstavuvalo zna~aen ~ekor vo me|unarodnata afirmacija na 

bawskiot turizam vo Bawa Bansko. 

Okolniot prostor na Bawa Bansko e pogoden za izgradba na sportsko-rekreativni 

objekti koi treba da ja zaokruàt turisti~kata ponuda na 

ovaa bawa. 

Isto taka, za potrebite na razvojot na turizmot vo strumi~kiot 

region treba da postoi konzistentna strategija zad koja }e zastanat site 

relevantni faktori za razvoj na turizmot vo ovoj region. Samo posvetenoto 

involvirawe na lokalnata samouprava, turisti~kite organizacii, 

drugite organizacii relevantni za turizmot, organizaciite na 

gra|anite i samite gra|ani vo kreiraweto i implementiraweto na vak- 

72


vata strategija moè da rezultira vo intenziviraweto na bawskiot turizam, 

kako i na vkupniot turisti~ki razvoj na regionot. Vo takviot proces, 

mo{ne zna~ajna uloga treba da odigraat i turisti~kata propaganda i posredni~kiot 

faktor, koi preku promovirawe, odnosno privlekuvawe na 

turistite, }e go dadat svojot pridones. Zna~aen pridones treba da se 

dade i vo pravec na podobruvawe na komunalnata uredenost, ne samo na 

turisti~kite lokaliteti, tuku i na priodnite pati{ta, kako i na samite 

naseleni mesta i nivnata po{iroka okolina. 

Pri intenziviraweto na razvojot na turizmot i utvrduvaweto na 

negovite dimenzii, osobeno vnimanie treba da mu se posveti i na negovata 

ekolo{ka odr`livost, so cel da ne dojde do degradirawe na turisti~kite 

resursi. Samo takviot turisti~ki razvoj bi rezultiral vo 

postignuvawe na posakuvanite ekonomski efekti i so minimizirawe na 

nesakanite posledici. 

73





OBRAZOVNATA STRUKTURA I AKTIVNOTO 

NASELENIE VO STRUMI^KIOT REGION 

Trudot kako faktor na razvojot se analizira preku promenite vo 

brojnata sostojba na naselenieto i negovite socio-ekonomski karakteristiki. 

Vo ramkite na ovaa diskusija opfateni se regionalnata i 

polovata struktura, kako i obrazovnite belezi na naselenieto, za 1994 i 

2000 godina, so cel da se sogledaat nastanatite promeni vo toj vremenski 

interval. 

Strumi~kiot region opfa}a 6 op{tini i toa: Strumica, Bosilovo, 

Vasilevo, Kukli{, Murtino i Novo Selo. Brojnata sostojba i strukturata 

na naselenieto po oddelni op{tini i po pol e pretstavena vo Tabela 1. 

Tabela 1 

Broj i struktura (vo%) na naselenieto vo strumi~kiot region i op{tinite 

spored pol, 1994 i 2000 godina 

1994 2000 

Op{ti-ni 

maì èni maì èni 

Vkupno broj % broj % Vkupno broj % broj % 

Strumica 

- region 91047 46151 50,7 44896 49,3 94076 47677 50,7 46399 49,3 

Strumica 43868 21907 49,9 21961 50,1 45307 22595 49,9 22712 50,1 

Bosilovo 

12476 6375 51,1 6101 48,9 12865 6601 51,3 6264 48,7 

Vasilevo 11409 5925 51,9 5484 48,1 11938 6219 52,1 5719 47,9 

Kukli{ 4682 2426 51,8 2256 48,2 4827 2496 51,7 2331 48,3 

Murtino 

Novo 

6230 3174 50,9 3056 49,1 6484 3307 51,0 3177 49,0 

Selo 12382 6344 51,2 6038 48,8 12655 6459 51,0 6196 49,0 

Izvor: RZS-Popis na naselenieto, doma}instvata, stanovite i zemjodelskite 

stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, i Zavod 

za statistika na R. Makedonija, Statisti~ki pregled br. 2.4.18, 2000 

godina. 

74


Podatocite pokaùvaat porast na naselenieto vo 2000 godina vo 

odnos na 1994 za 3.029 lica ili za 3,3%. Pritoa, vo site op{tini pogolemo 

e u~estvoto na ma{kata populacija, osven vo Strumica, kade odnosot 

e 50,1% èni, nasproti 49,9% maì i vo dvete nabquduvani 

godini. 

Posebno zna~ajna struktura na naselenieto e obrazovnata, od 

pri~ina {to ima golemo vlijanie na celokupniot socio-ekonomski razvoj 

na strumi~kiot region. Vo ramkite na ovaa struktura akcent se stava na 

pismenosta i {kolskata podgotovka na naselenieto po oddelni op{tini. 

(Tabela 2) 

Broj i struktura (vo%) na naselenieto vo strumi~kiot region, 

spored nepismenost i {kolska podgotovka, 1994 godina 

Tabela 2 

Vkupno 

nasele- Bez 

nie na {kol- 

vozrast ska 

od 10 god. podgo- 

Vkupno 

naselenie 

na 

vozrast 

od 15 god. 

[kolska podgotovka - stepen na obrazovanie 

vi{o 

i 

nepiosnovinepo- i pove}e tovka i pove}e smenivno sredno sokoznatoStrumica- Br. 76826 4715 68794 26823 19050 18096 4552 273 

region % 100,0 6,1 100,0 39,0 27,7 26,3 6,6 0,4 

Strumica 

Br. 

% 

37148 

100,0 

1988 

5,4 

33138 

100,0 

8727 

26,3 

8357 

25,2 

12172 

36,7 

3735 

11,3 

147 

0,5 

Bosilovo 

Br. 

% 

10447 

100,0 

619 

5,9 

9438 

100,0 

4529 

48,0 

2943 

31,2 

1664 

17,6 

264 

2,8 

38 

0,4 

Vasilevo 

Br. 

% 

9417 

100,0 

772 

8,2 

8330 

100,0 

4366 

52,4 

2539 

30,5 

1257 

15,1 

135 

1,6 

33 

0,4 

Kukli{ 

Br. 

% 

3956 

100,0 

340 

8,6 

3550 

100,0 

2117 

59,6 

911 

25,7 

472 

13,3 

41 

1,2 

9 

0,2 

Murtino 

Br. 

% 

5237 

100,0 

395 

7,5 

4696 

100,0 

2412 

51,4 

1489 

31,7 

719 

15,3 

65 

1,4 

11 

0,2 

Novo Selo Br. 10621 601 9642 4672 2811 1812 312 35 

% 100,0 5,7 100,0 48,5 29,1 18,8 3,2 0,4 


stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, str. 343 

Spored podatocite od Popisot na naselenieto vo 1994 godina, od 

vkupnata populacija na vozrast od 10 godini i pove}e, procentualnata 

zastapenost na nepismeni lica e 6,1%. So najgolem broj lica zastapeni 

vo ovaa kategorija po oddelni op{tini se karakterizira Strumica (1.988 

lica) kade 5,4% od nejzinata populacija e nepismena, dodeka najmal broj 

75



na nepismeni lica vo strumi~kiot region ima Kukli{ (340 lica ili 8,6% 

od naselenieto vo ovaa op{tina). 

Vo odnos, pak, na {kolskata podgotovka na naselenieto, duri 39% 

od naselenieto vo strumi~kiot region e bez obrazovanie, {to sepak pretstavuva 

golem procent. Pritoa najgolemo e u~estvoto na licata so osnovno 

27,7%, kako i na onie so sredno obrazovanie 26,3%, dodeka 

zastapenosta na vi{oto i visokoto e najmala (6,6%). 

[kolskata podgotovka nabquduvana po op{tini ukaùva deka vo 

site, osven vo Strumica, najgolem e procentot na lica bez obrazovanie i 

se dviì vo interval od 26,3% tokmu vo Strumica, do 59,6% vo Kukli{. 

Vo odnos na kategorijata lica so osnovno u~ili{te najgolemo u~estvo od 

31,7% e karakteristi~no za op{tina Murtino. Op{tina koja se izdvojuva 

so najmnogu lica so zavr{eno sredno u~ili{te e Strumica (12.172 lica 

ili 36,7% od naselenieto vo op{tinata), dodeka najmal procent od ovaa 

kategorija zafa}a naselenieto vo Kukli{ (13,3%). Za socio-ekonomskiot 

razvoj na strumi~kiot region osobeno zna~ajno e u~estvoto na licata so 

vi{o i visoko obrazovanie. So ogled na toa deka Strumica e najgolema i 

najbrojna op{tina, taa ima i najgolem procent na lica vo ramkite na ovaa 

kategorija (11,3%), dodeka vo ostanatite intervalot na zastapenost e od 

1,2% vo Kukli{, do 3,2% vo Novo Selo. 

Mnogu zna~ajna kategorija na naselenie e aktivnoto naselenie, 

odnosno rabotnata sila, koja ima ogromen pridones vo razvojot kako na 

dràvata taka i na pooddelnite op{tini. 

Za strumi~kiot region sostojbata na aktivnoto naselenie e pretstavena 

vo Tabela 3. Inaku od vkupniot broj na aktivni lica koi zafa}aat 

48,1% od vkupnoto naselenie vo strumi~kiot region, 81,5% vr{at zanimawe. 

Po oddelnite op{tini, pak, procentot na aktivni lica se dviì vo 

interval od 44,5% vo Kukli{, do 52,9% Murtino. Pritoa, od kategorijata 

aktivni lica, najgolem procent na lica koi vr{at zanimawe e zabeleàn 

vo op{tina Murtino 91,2% i Kukli{ 86,6%, a najmal vo op{tina 

Strumica 76,7%. 

76

Tabela 3 


Broj i struktura (vo%) na vkupnoto naselenie spored aktivnost, vo 

strumi~kiot region, 1994 godina 

Lica so 

Se 

Aktivni li~ni izdrùvani Vr{at 

Se lica dohodi lica zanimawe 

Strumica Br. 90398 43494 35444 9739 37165 

region % 100,0 48,1 81,5 10,8 41,1 

Strumica 

Br. 

% 

43719 

100,0 

20936 

47,9 

16068 

76,7 

5432 

12,4 

17351 

39,7 

Bosilovo 

Br. 

% 

12404 

100,0 

6108 

49,2 

5201 

85,2 

1111 

9,0 

5185 

41,8 

Vasilevo 

Br. 

% 

11380 

100,0 

5170 

45,4 

4330 

83,8 

916 

8,0 

5294 

46,5 

Kukli{ 

Br. 

% 

4675 

100,0 

2079 

44,5 

1801 

86,6 

388 

8,3 

2208 

47,2 

Murtino 

Br. 

% 

6206 

100,0 

3286 

52,9 

2997 

91,2 

556 

9,0 

2364 

38,1 

Novo Selo Br. 12014 5915 5047 1336 4763 

% 100,0 49,2 85,3 11,1 39,6 


stopanstva vo Republika Makedonija, 1994 godina, kniga V, str. 409 

Sledstveno na pogolemiot procent na lica koi vr{at zanimawe, 

vo op{tinite e zastapen pomal procent na izdrùvani lica (so najmalo 

u~estvo se karakterizira Murtino 38,1%, nasproti 47,2% Kukli{), odnosno 

na lica so li~ni prihodi ( od 8,0% vo Vasilevo, do 12,4% vo 

Strumica). 

* * * 

77





PREDNOSTI NA STRUMI^KIOT REGION ZA 

ORGANIZIRAWE NA AGRO-BERZA 

Koga }e se spomene poimot "Agro-berza", stanuva zbor za pazarna 

institucija koja ima za zada~a nepre~eno da ovozmoì koncentracija i 

povrzuvawe na ponudata i pobaruva~kata, odnosno prodava~ite i kupuva~ite. 

Osnovnata dejnost na berzata e proda`ba na suficitarnite 

zemjodelsko-prehranbeni proizvodi i nabavka na repromaterijali deficitarni 

na doma{niot pazar. Isto taka, vo zavisnost od trendovite na 

pobaruva~kata, taa ovozmoùva naso~uvawe na proizvodstvenata funkcija 

kaj oddelni vidovi zemjodelski kulturi i pribli`no ja predviduva 

visinata na cenata oddelno. Taa ovozmoùva povrzuvaweto i koncentracijata 

na ponudata i pobaruva~kata da se ostvaruva na opredeleno 

mesto i vo opredeleno vreme. Prisustvoto na stoka, odnosno mostri e 

isklu~eno. Namesto niv trgovcite se povikuvaat na posebni oznaki za 

vidot, kvalitetot i potekloto na stokata. Se raboti po odnapred utvrdeni 

pravila, uzansi i standardi. Kako materijalna osnova na sevkupnoto 

berzansko rabotewe so zemjodelsko-prehranbeni proizvodi se pojavuva 

podgotovkata na gotoviot proizvod za izvoz, spored vkusot i afinitetot 

na potro{uva~ite. 

Zemjodelskoto proizvodstvo vo Republika Makedonija se soo~uva 

so brojni problemi vo procesot na reprodukcijata, podgotovkata na proizvodite 

za plasman i vo realizacijata na doma{en i stranski pazar. 

Procesot na proizvodstvo se ostvaruva so repromaterijali od 

uvoz koi imaat visoka cena i ~estopati se so lo{ kvalitet. Kako supstancija 

vo gotoviot proizvod namenet za pazar, ja zgolemuvaat proizvodstvenata 

cena, koja transformirana vo pazarna cena e mnogu visoka i nekonkurentna. 

Pokraj toa, tradicionalnata navika na proizvoditelite vo 

78


podgotovkata za plasman nadvor od priznatite svetski standardi go 

stesnuva pazarniot prostor za realizacija spored barawata na 

potro{uva~ite. Hiperprodukcijata na zemjodelskite proizvodi vo sveà 

sostojba i prerabotka, vo otsustvo na organiziran sovremen otkup i plasman, 

otvora mo`nost za {irewe na siva ekonomija preku brojni prekupci, 

nakupci i drugi formi na proda`ba. 

Poradi site ovie prethodno navedeni problemi so koi se soo~uva 

pazarot na zemjodelski proizvodi, vo Republika Makedonija se nametnala 

potreba od formirawe na agro-berza i sobirno-distributivni centri 

koi funkcioniraat vo svetskata praktika. Vo 1992 godina Vladata na 

Republika Makedonija ja formira i konstituira novata prometna institucija 

pod ime "Agro-Berza". No, od osnovaweto do denes ovaa institucija 

ni najmalku ne gi izvr{uva svoite funkcii, nema promtna proda`ba, sistem 

na podgotovka i organizirano proizvodstvo; nitu pak ima nekakvo vlijanie 

vrz eliminiraweto na nedostatocite vo trgovijata na doma{niot i 

na stranskiot pazar. Nejzinata funkcija e svedena na slu~ajna proda`ba 

na nekoi zemjodelsko-prehranbeni proizvodi preku oglasi vo dràvniot 

pe~at i televizijata. Seto ova od pri~ina {to otsustvuvaat mnogu 

su{tinski elementi na predmetot na berzanskoto rabotewe. Isto taka, ne 

gi opfatila potrebnite uslugi za proizvoditelite i trgovskite pretprijatija. 

Vo Makedonija vo istovreme pokraj JP "Agro-Berza" postojat i dva 

pazara na golemo za proda`ba na zemjodelski proizvodi vo Skopje i vo 

Strumica koi ne vr{at otkup i podgotovka na proizvodite po standardite 

za berzansko rabotewe. Vo niv se odviva klasi~na proda`ba po viduvawe, 

na opredeleno mesto kade ne postoi aukciski sistem. Cenata ja 

opredeluva proizvoditelot, prekupcite i nakupcite vo fiksen iznos. 

Od ve}e navedenite pri~ini, se predlaga postojnata berza da se 

transformira i pripoi kon idejata za novoformirawe na agro-berza vo 

Strumica. Ova se temeli na faktot deka vo Strumica postojat dobro sozdadeni 

preduslovi za izgradba na "Agro-berza" od proizvodstven lokacionen 

aspekt i aspekt na postojnata potrebna infrastruktura za berzansko 

rabotewe. Ve}e izgradenite prerabotuva~ki kapaciteti za 

prerabotka na gradinarski proizvodi vo regionot se solidna osnova za 

prifat na site proizvodi koi ne gi ispolnuvaat standardite za berzanska 

i aukciska proda`ba. 

Berzanskata proda`ba se ostvaruva, kako {to ve}e spomenavme, 

vo posebna sala. Ne e potrebno prisustvo na stokata, taa e {ifrirana, 

odnosno kodificirana po kvalitet. Toa se postignuva preku prethodno 

79



podgotvitelni operacii (~istewe, ladewe, kalibrirawe, pakuvawe, 

etiketirawe itn.). Operaciite se vr{at vo posebni prostorii koi baraat 

posebna i specifi~na lokacija. Poso~enata lokacija vo gradot Strumica 

e sosema pogodna za izgradba na objekti za aukciska proda`ba, za podgotovka 

na zemjodelskite proizvodi za berzanska proda`ba i berzanska 

sala so site pridru`ni objekti. Povr{inskiot opfat iznesuva okolu 20 

ha, {to e i premnogu za da se izgradat site sodrìni {to gi izvr{uva 

agro-berzata i aukciskata proda`ba. Lokacijata e podednakvo oddale~ena 

od site pogolemi proizvodstveni, trgovski i potro{uva~ki centri vo Republikata 

i dràvite {to né opkruùvaat. Prostorot kade {to treba da 

se gradat objektite raspolaga so sanitetna voda za miewe na proizvodite 

i ima uslovi za prifa}awe na otpadnite vodi preku reka koja e vo neposredna 

blizina na objektot. Vo neposredna blizina se nao|a i benziska 

pumpa, kako objekt neophodno potreben za transportot. Isto taka, postoi 

vodovod, kanalizacija, elektri~na energija, PTT i protivpoàrna 

za{tita - seto toa ukaùva na ve}e sozdadeni preduslovi za konstruirawe 

i izgradba na novi objekti. 

Regionot e poznat kako proveren gradinarski kraj vo Republikata. 

Toj zafa}a 1/4 od vkupnoto gradinarsko proizvodstvo na dràvata. Vo 

strukturata dominiraat proizvodi koi imaat hiperprodukcija i se predmet 

na izvoz so visok kvalitet. Od aspekt na ranogradinarskoto proizvodstvo 

vklu~eni se: domati, piperki, krastavici, bostan, ran kompir itn. 

Gradinarskite proizvoditeli se zainteresirani za vloùvawe vo gradinarskoto 

proizvodstvo, no pod uslov da se obezbedi organiziran i siguren 

plasman so pro{iruvawe na pazarot nadvor od Republika Makedonija 

preku izvoz. 

Zada~ite koi }e treba da gi ispolni berzata se slednive: 

• da organizira kvalitetno organsko zemjodelsko proizvodstvo; 

• da organizira prifa}awe na ponudata nameneta za pazar; 

• da izvr{i podgotovka na proizvodstvoto spored globalnite evropski 

standardi; 

• da obezbedi plasman; i, 

• da izvr{i nabavka na kvaliteten repromaterijal za potrebite na 

proizvoditelite. 

Seto ova dosega kaàno prakti~no }e ovozmoì da se otstrani 

sivata ekonomija, veri`nata trgovija, nelojalnata konkurencija vo izvozot 

i uvozot, izbegnuvaweto na danokot, kako i da se zbogatat i stabiliziraat 

dràvnite fondovi i fondovite na pretprijatijata. So toa, 

proizvoditelite postepeno }e steknat imix na dobri proizvoditeli, }e 

80


obezbedat siguren plasman po realni svetski ceni i sigurna i brza 

naplata na svojata novosozdadena vrednost. 

Regionot vo celina, a osobeno op{tinata Strumica, sozdava 

mo`nost za vrabotuvawe na pove}e profili od vkupno 40-50 rabotnici vo 

agro-berzata i vo podgotvitelnite punktovi vo drugite op{tini na u{te 

25-30 rabotnici. 

Zemaj}i gi predvid site gorenavedeni sostojbi, se smeta deka 

postoi navistina solidna osnova za prifa}awe na predlogot za organizirawe 

na "Agro-berza" vo ramkite na strumi~kiot region. 

* * * 

81

EKONOMSKI INSTITUT-SKOPJE 

II NAUÊN SOBIR 

SEMEJNI BIZNISI I MO@NOSTI ZA 

INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE 

83

REFERATI: 





BIZNISOT VO SEMEJNA SOPSTVENOST E 

[ANSA ZA INVESTIRAWE I VRABOTUVAWE 

Voved: Zna~eweto na biznisite vo semejna sopstvenost 

Dali znaeme {to se toa semejni biznisi? Iako izrabotiv 

pove}e proekti vo oblastite na pretpriemni{tvoto, malite i srednite 

biznisi, semejnite biznisi gi sfa}av kako ne{to malo, kako mali 

biznisi. Mislev deka semejnite biznisi pretstavuvaat nekakov ekonomski 

faktor, no ni oddaleku ne razmisluvav za nivnoto tolku su{tinsko i 

strate{ko zna~ewe, nitu pak deka e potrebno da im se posveti nekakov 

prioritet na istraùvawe i implementirawe vo ekonomijata na Republika 

Makedonija. 

Temata na ovoj seminar e Semejnite biznisi i mo`nosti za investirawe 

i vrabotuvawe. Ovaa tema avtomatski gi nametnuva slednite 

pra{awa: prvo, investirawe, odnosno kakov e dinami~kiot kapacitet na 

finansiskite resursi na semejnite biznisi; vtoro, vrabotuvawe, kakov e 

dinami~kiot kapacitet za vrabotuvawe vo ovoj sektor na biznisi; treto, 

dali semejnite biznisi se generatori na idei za startirawa, rast i razvoj 

na biznisi; ~etvrto, koi se mo`nostite i barierite za razvoj na ovoj 

sektor; i petto, kako vo vrska so toa treba da razmisluvame, odnosno vo 

koi pravci da go reformirame i tranzitirame regulativno-ekonomskiot 

sistem, a toj da bide vo funkcija na dinamizirawe na razvojot na semejnite 


1.Razmisluvawa za semejnite biznisi niz pet pra{awa 

84


Problematikata za semejnite biznisi otvora golem broj novi 

pra{awa, a tie osobeno se novi, nepoznati, nesfateni i neiskuseni za 

zemjite vo tranzicija. I pokraj toa {to, istoriski, semejnite biznisi se 

edna od najstarite formi na biznis, tie se pome|u poslednite oblasti 

koi se sfateni i na koja po~na da í se posvetuva pogolemo vnimanie. Na 

primer, vo nekolku razvieni zemji brojot na biznisi vo semejna 

sopstvenost se dviì pome|u sedum i devet od deset biznisi od celokupniot 

broj na firmi vo tie zemji. Treba da obrneme vnimanie deka upotrebiv 

termin "biznisi vo semejna sopstvenost" ili "biznisi vo dominacija 

na semejna sopstvenost". Zatoa odlu~iv prezentacijata na ovaa 

tema da ja po~nam so pra{awa {to se vo vrska so faktite za semejnite 


Dali slednive pra{awa se aktuelni za semejnite biznisi vo 

Republika Makedonija?: 8 

1. "Lu|eto .. se svrtuvaat kon semejnite biznis-potfati so nade` za uspeh, 

sigurnost i ~ove~ki vrednosti". Od ona {to ste go ~itale i od ona na {to 

moè da ve upati va{eto iskustvo, dali mislite deka takvite nadeì se 

realni? Koi se pozitivnite strani, a koi se negativnite strani na 

biznisite vo semejna sopstvenost? 

2. Spored soznanijata, mnogu bra~ni parovi se soglasuvaat deka vo biznisot 

nema da bidat poedine~en "gazda". Koi se prednostite, a koi nedostatocite 

na tradicionalnite hierarhiski odnosi na rabotnoto mesto? Kako 

moàt parovite da gi razre{uvaat nesoglasuvawata vo vrska so celite, 

strategijata i taktikite vo slu~aj sekoj od niv da e ramnopraven biznispartner? 

3. Istraùva~ite za oblasta na semejnite biznisi predlagaat regularni 

sostanoci na koi ~lenovite na semejstvoto imaat ednakvi 

mo`nosti za da komuniciraat ~esno so drugite ~lenovi i toa kako za 

operativnite problemi taka i za planovite za razvoj na dolg rok. 

Dokolku ste vie odgovoren za takvi sostanoci kakvi osnovni pravila 

bi vostanovile? 

4. Dinamikata na semejstvoto }e ima neizbe`ni pozitivni vlijanija, no i 

zakani {to moàt da go o{tetat funkcioniraweto na biznisot, pa duri i 

da go uni{tat. Dali e mo`no, kako {to sugeriraat istraùva~ite, da se 

8 

Wemdy C. Handler; "The family Venture"; "The Entrepreneurial Venture"; Harvard 

Business School; 1992 

85



postavat granici taka {to semejnite tenzii da ne se prenesuvaat vo 

biznisot? [to moàt da napravat ~lenovite na semejstvoto so cel da gi 

minimiziraat tenziite za vreme na rabotata vo biznisot? 

5. Koi se prednostite, a koi se negativnostite od vleguvaweto na nesemeen 

~len vo biznisot? [to moàt da napravat ~lenovite od semejstvoto 

za da mu obezbedat na nesemejniot vraboten da se ~uvstvuva dobrodojden, 

angaìran i pridruèn vo biznisot? 

2. Fakti za semejnite biznisi vo Anglija i SAD 9 

• 75% od site biznisi vo Anglija se semejni biznisi. Se procenuva 

deka preku 50% od site vraboteni se vraboteni vo semejnite biznisi, 

no, iznenaduva~ki e vo kolku golemo zaostanuvawe sme vo obezbeduvaweto 

na znaewe, poddr{ka i pomo{ na semejnite biznisi. 

• Samo 30% od semejnite biznisi se nasleduvaat od vtorata generacija, 

pomalku od dve tretini ja preìvuvaat vtorata generacija i 

samo 13% preìvuvaat niz tretata generacija. 

• Primarna cel na semejnite biznisi e da obezbeduva vrabotuvawe za 

~lenovite na semejstvoto i toa na menaxment pozicii. Ovaa strategija 

~estopati vodi kon ispu{tawe na {ansi za biznis na sreden rok. 

• Semejnite biznisi voobi~aeno se stresni; naj~esto vnatre{no se 

prezemaat rizi~ni situacii i menaxment {to e nad mo`nostite na 

biznisot, a namesto toa, da se pobaraat nadvore{ni investitori ili 

menaxment. 

• (Vo Evropa) Angliskite sopstvenici-menaxeri se na posledno mesto 

vo procesite na vostanovuvawe na dinastii na semejni firmi i 

imaat najmlada stapka na izleguvawe od semejnite biznisi (59 

godini). 

• Naj~esto, semejniot biznis funkcionira neefikasno ili duri i 

propa|a poradi lo{ menaxment na kompleksnite i emotivnite 

aspekti. 

• Sekako deka onie (decata) koi imaat namera da se pridruàt (kon 

semejniot biznis) se svesni za vrednosta na rabotata i toa kako za 

sebe taka i za kompanijata. I pove}e od toa, tie se svesni za problemite 

{to moàt da iskrsnat vo raboteweto so svoite roditeli, 

kako i so kolegite vo biznisot. 

9 Family business in the UK and US; www/ffi/looking/fbfacts/uk/us 

86


• Pove}eto biznisi vo semejna sopstvenost se "mikro" biznisi koi 

vrabotuvaat do 5 lu|e. Zanemarlivo e u~estvoto na semejni biznisi 

{to vrabotuvaat do 100 lu|e. 

• Bitnite aspekti na kratokoro~en plan vklu~uvaat: komunikacija vo 

semejstvoto; problemi vo vrska so administrativni optovaruvawa; 

otstranuvawe na barieri. Na sreden rok aspektite treba da se fokusiraat 

na uspe{nost vo planiraweto i re{avaweto na nedostatokot 

na ve{tini. 

• 60% od semejnite biznis-aktivnosti se kontrolirani od prvata generacija, 

samo 30% od vtorata generacija i samo 10% od tretata generacija. 

• Najgolemo vnimanie pri identifikacijata na semejnite ~lenovinaslednici 

treba da se obrne na nedostatokot na biznis-ve{tini i 

personalen menaxment i toa treba da bide pridruèno so ve{tini za 

strategija i ve{tini za marketing. 

• 50% od istraènite semejni biznisi sé u{te ne go identifikuvale 

naslednikot (sukcesorot), a pomalku od polovina od identifikuvanite 

naslednici imaat èlba da prodolàt so semejniot 

biznis. 

• Mnogu golem broj od istraùvanite biznisi vo semejna sopstvenost se 

àlat na administrativni barieri. Za toa tro{at mnogu vreme od 

rabotniot den. Vo po~etnite fazi na razvoj na biznisot, osnova~ite 

na semejnite biznisi ne razmisluvaat za naslednicite, identifikuvaweto 

na naslednicite go zapo~nuvaat mnogu podocna. 

• Re~isi dve tretini od identifikuvanite naslednici rabotat za 

drugi biznisi. 

• Re~isi ~etvrtina od istraènite biznisi vo semejna sopstvenost ne 

zacrtale ostavinska èlba, koja pak dava jasna slika za idninata na 

sopstvenosta. 

• (SAD) Najgolemiot del od amerikanskoto bogatstvo leì vo biznisite 

{to se vo semejna sopstvenost. Nivnoto u~estvo iznesuva od 80% do 

90% vo vkupniot broj na site biznisi. 

• Rakovodeweto na 42,7% od semejnite biznisi }e se prenese na "druga 

raka" do 2002 godina. 

• Pove}e od 25% od semejnite firmi o~ekuvaat deka sledniot pretsedatel 

(CEO; Chief Executive Officer or President) }e bide èna; pomalku 

od edna tretina od istraènite imaat napi{ano (napraveno) 

strate{ki planovi; 44% gi imenuvaa svoite smetkovoditeli kako na- 

87



jdoverlivi sovetnici, a duri 84,6% od smetkovoditelite se imenuvani 

kako prv, vtor ili treto rangiran sovetnik. 

• Pove}e od 30% od semejnite biznisi ja doìvuvaat vtorata generacija. 

12% od niv se sé u{te ìvotosposobni za tretata generacija, 

a samo 3% od semejnite biznisi operiraat vo ~etvrtata generacija. 

• Planiraweto na sukcesijata e oblast za koja sopstvenicite sé pove}e 

se interesiraat. Toa e posledica na dolgogodi{noto iskustvo vo 

biznisot. Vo pra{awe e kako bogatstvoto da se prenese na semejstvoto, 

no ne kako bogatstvo tuku kako biznis. 

• Do 2005 godina site osnovopolo`nici na semejnite biznisi (vo 

smisla na osnovopolo`nici vo vremenskiot period do i po Vtorata 

svetska vojna) }e bidat umreni ili penzionirani. Toa pak vo istorijata 

na SAD }e predizvika najgolem proces na sukcesija i transfer na 

kapital. Se procenuva deka do 2040 godina }e se transferira okolu 

4.000 milijardi dolari neto kapital, a vo slednite 20 godini }e se 

transferira u{te 8.000 milijardi dolari. 

• Neadekvatnoto dràvno planirawe i nesoodvetnoto podgotvuvawe za 

transferot na kapital na slednata generacija }e predizvika kolaps 

na golem broj biznisi, osobeno kaj onie semejstva {to nema da imaat 

pari da gi platat danocite. Smrtta na osnova~ot e pri~ina za 47,7% 

na tranzicii na biznis-kapitalot ili pri~ina za propa|awe na firmite. 

• 25% od postarata generacija koja gi drì akciite na semejniot biznis 

edvaj da znae da sostavi testament; 81% sakaat biznisot da ostane vo 

semejstvoto; a 20% nemaat doverba vo slednata generacija vo smisla 

deka taa }e umee da go vodi biznisot. 

• 78% od site novi rabotni mesta vo SAD vo periodot od 1977 do 1990 

se kreirani od semejni biznisi? 

• 37% vo For~un 500 kompanii se semejni biznisi; 60% od site javni 

kompanii se pod kontrola na semejstva. 

• 60% od site vrabotuvawa se vo semejnite biznisi, 78% od site novootvoreni 

rabotni mesta se kreirani od semejnite biznisi, preku 

50% e u~estvo vo BDP i okolu 65% od site isplateni plati se isplateni 

vo semejnite biznisi. 

• Eden od najva`nite prioriteti za semejnite biznisi ne e samo 

transferot na finansiskoto bogatstvo na slednata generacija, tuku 

isto taka i transferot na vrednostite {to go opkruùvaat toa 

bogatstvoto. Prioritetnite vrednosti vklu~uvaat: ohrabruvawe na 

88


decata da zarabotuvaat sopstveni pari, filantropija, da volontiraat 

i sli~ni vrednosti. 

3.Novo sfa}awe za biznisot vo semejna sopstvenost 

Iskustva (studiski slu~ai) od Republika Makedonija 

3.1.[to e toa semeen biznis? 

Otkako gi razbranuvavme razmisluvawata za semejnite biznisi, 

da se obideme da definirame {to e toa semeen biznis. No, definiraweto 

da go napravime vo edna nova svetlina, vo opkruùvawe na novite 

procesi za evropskite integracii i globalizacija i vo smisla na 

ogromnoto zna~ewe na semejnite biznisi za investiraweto i vrabotuvaweto 

vo Republika Makedonija. 

"Jasno e deka, iako vie so va{eto semejstvo ste edinstveni, 

predizvicite so koi se soo~uvaat poedine~no ~lenovite na semejstvoto 

ne se edinstveni. Zatoa prvoto pravilo za uspe{no startirawe i funkcionirawe, 

a potoa za rast i za transfer na semejnata firma e: spodeluvajte 

gi informaciite so ~lenovite na semejstvoto i toa kako aktivno 

taka i neaktivno. Dokolku taka se pravi }e se izbegnat mnogubrojnite 

problemi". 10 

[to e toa semeen biznis? Definicijata e ednostavna. Semeen 

biznis e sekoj onoj biznis kade mnozinstvoto na sopstvenosta ili kade 

kontrolata na biznisot e vo racete na semejstvoto, no vo koj ima dvajca 

ili pove}e ~lenovi od semejstvoto. Toa e kompleksen i dualen sistem. 

Biznisot ednovremeno e sostaven od semejstvo i biznis. ^lenovi na semejstvoto 

se vo biznisot i tie pretstavuvaat delovi od sistemot na 

zada~i (biznisot), no i delovi od semejniot sistem. Ova podrazbira deka 

ovie dva sistemi se preklopuvaat. Oblasta na preklopuvawe e prostor 

kade se sozdavaat konflikti. Zo{to? Zatoa {to sekoj sistem ima 

sopstveni pravila, ulogi i barawa od ~lenovite. Na primer, semejniot e 

emotiven sistem, sistem vo koj se va`ni odnosite na lojalnost, na grià i 

qubov. Vleguvaweto vo toj sistem se slu~uva so ra|aweto, a ~lenstvoto e 

bez izbor i neprekinato. Ulogata koja se ima vo semejstvoto: ma`/tatko, 

èna/majka, dete/brat/sestra, so sebe nosi odredeni odgovornosti i 

o~ekuvawa. Osven toa, semejstvata imaat sopstveni stilovi na komu- 

10 Prof. nancy Bowman-upton, "Transfering Management in the Family-Owned business"; 

institut for Family Business; waco, Texas; 2000 

89



nicirawe, no i stilovi za razre{uvawe na konfliktite. Zatoa, semejstvata 

potro{ile godini na praktikuvawe. Tie stilovi moè da bidat 

dobri za odredeni semejni situacii, no moè da ne bidat soodvetno dobar 

na~in za razre{uvawe na raznovidni konflikti vo biznisot. 

Nasproti semejniot sistem, biznis-sistemot e neemocionalen i 

toj sistem mora da se temeli na dogovor. Vleguvaweto na semejni ili 

nesemejni ~lenovi vo toj sistem mora da se temeli na iskustvo, ve{tini 

(ekspert za) i potencijal za biznis na li~nosta. ^lenovite se kontingent 

(resurs) koj se stava vo funkcija, a funkcioniraweto materijalno se nagraduva. 

Kako {to se pravilata za ulogite vo semejniot sistem taka i 

ulogite vo biznisot (uloga na menaxer, uloga na rabotnik, uloga na 

sopstvenik ili uloga na sopstvenik na akcii) so sebe nosat specifi~ni 

odgovornosti i o~ekuvawa. Nasproti semejniot ambient koj, na primer, 

ima emotivna forma na komunikacii, biznisot ima svoi specifi~ni i 

sopstveni stilovi na komunikacii, specifi~nosti vo razre{uvaweto na 

konfliktite i specifi~ni stilovi vo praveweto i donesuvaweto na odluki. 

Konflikti se pojavuvaat koga ulogite na akterite specifi~ni za 

edniot sistem se prenesuvaat vo drugiot sistem, koga {emite za komunikacija 

koristeni vo eden od sistemite se koristat vo drugiot sistem ili 

koga stilovite na pravewe odluki i odlu~uvaweto se prenesuvaat od 

eden vo drug sistem. 

Na primer, konflikti moè da se pojavat poradi me{awe na 

ulogite pome|u roditelot i deteto, poradi me{awe na ulogite pome|u 

bratot i sopstvenikot ili pome|u maòt i ènata i toa nezavisno dali 

ènata pripa|a samo na semejniot sistem, a nejziniot ma` i sin vo semejniot 

i vo biznis sistemot. Vo taa smisla, treba da se razmisluva i za 

site drugi mo`ni kombinacii na funkcii i ulogi pome|u dvata sistemi, 

odnosno za kombinaciite pome|u akterite i komunikaciite ili stilovite 

vo praveweto na odluki. Moèbi nekoja dobro igrana uloga vo semejniot 

sistem kako takva uloga ne soodvetstvuva vo biznis-sistemot. 

Semejnite {emi za komunikacija ne sekoga{ se soodvetni za 

biznisot i dokolku tie kako takvi se primenuvaat vo biznis-sistemot, se 

slu~uvaat nepovolni situacii. 

Preklopuvaweto na sistemite (pome}u semejstvoto i biznisot) e 

o~igledna oblast-generator na konflikti, protivstaveni interesi, celi, 

strategii i sl. Nekoi semejstva im davaat prednost na semejnite problemi 

vo odnos na problemite vo biznisot, a nekoi drugi semejstva pravat 

obratno. Takvite semejstva ne se obiduvaat da gi balansiraat tie dva 

90


(antipoda) protivstaveni vidovi na problemi. Na primer, takov konflikt 

e re{avaweto na semeen problem kako {to e vrabotuvawe na nekoj 

podale~en rodnina na maòt koj e nevraboten, ili da se dade pozicija vo 

firmata na nekoj rodnina na ènata za koja toj (rodninata) ne e kompetenten, 

ili da se ignoriraat potrebite na personalot vo kompanijata, a sekoga{ 

da se izleguva vo presret na potrebite na semejnata lojalnost, ili 

ènata postojano da konstatira deka taa e daleku pokvalitetna od 

najkvalitetniot nerodninski menaxer vo semejnata firma i sli~no. 

Pridruùvaweto na ~lenovi od semejstvoto vo biznisot moè da 

se slu~i vo slednite tri generalni fazi: 

• Startirawe na biznis-potfat zaedno so ~lenovi od semejstvoto. 

• Priklu~uvawe na ~lenovi od semejstvoto vo koja bilo faza na rast, 

tranzicija i razvoj na biznisot. 

• Pridruùvawe na vtora ili treta generacija vo biznisot, pred sé, vo 

smisla na nasleduvawe na biznisot (sukcesija). 

3.2.Startirawe na biznis-potfat so ~lenovi od semejstvoto 

Startiraweto biznis so ~lenovi od semejstvoto ima svoi prednosti. 

Na primer, takvi prednosti se: po~etnite rashodi i eventualnite 

zagubi moè polesno da se spodelat, a isto taka i podocne`nite dobivki 

polesno se rasporeduvaat. Biznisot ovozmoùva semejstvoto da bide 

zaedno, semejnite ~lenovi mnogu dobro gi poznavaat prednostite i nedostatocite 

na svojot partner, imaat razvieni stilovi na komunicirawe, 

i toa se osnovnite pri~ini zo{to bra~nite parovi izbiraat da odat 

zaedno vo biznis. 

Slu~aj 1: Bra~niot par Jovan i Marija insistiraat deka tie 

pove}e bi rabotele eden za drug otkolku da rabotat za koj bilo drug. Tie 

dizajnirale studio za produkcija na TV emisii i reklami. \or|i i Vesna 

se sopstvenici na fabrika za sladoled, tie veruvaat deka nivnoto proizvodstvo 

bi bilo nevozmo`no da go "teraat" dokolku ne bi rabotele 

zaedno. Obajcata se entuzijasti za svojot biznis taka {to so koj bilo od 

niv da zboruvate za biznisot e isto, }e slu{nete isti razmisluvawa. 

Slu~aj 2: Firmata e registrirana za proizvodstvo na ko`na galanterija. 

Biznisot go zapo~navme orta~ki. Sopstvenici (partneri) sme mojata }erka 

koja ima 19 godini i jas. Taa sé u{te steknuva ve{tini za proizvodstvoto 

i biznis-ve{tini. Kaj nas sé u{te nema soodvetni u~ili{ta za obrazovanie 

za dizajn vo oblasta na koàrstvoto i dizajnot. Pod toa podrazbiram 

efikasno i efektno prenesuvawe na ve{tini za dizajnot no i 

91



umeewe za biznis-menaxmentot. Zatoa }erka mi idnata godina }e go prodolì 

obrazovanieto vo Italija. Kaj nas situacijata e jasna, nie sme 

partneri vo biznisot i }e ostaneme partneri. Sakam da razvivame biznis 

so tradicija, kako {to ima nekoi firmi vo Grcija koi se stari i po 200 

godini, a firmite i biznisot se prenesuvaat od koleno na koleno. Zasega, 

osven pozitivni strani za semejnite biznisi ne moàm da sogledam {to 

bi bilo negativno kaj takvite biznisi. 

Slu~aj 3: Na svoive 60 godini startiravme semeen biznis vo oblasta na 

stolarijata. Osnovniot motiv be{e da se obezbedi vrabotuvawe za moeto 

potesno i po{iroko semejstvo. Moite dve deca se so visoko obrazovanie, 

a i nivnite sopruzi. Nekoi od niv se vraboteni vo ovaa firma, a nekoi vo 

drugi firmi, no i tie {to rabotat vo drugi firmi popladne i za vreme 

na vikendite pridonesuvaat vo semejniov biznis. Mislam deka se potrebni 

razni vidovi na obuka za problemite i mo`nostite za razvoj na 

semejnite biznisi. Nie sme dràva so poinakvi istoriski sfa}awa za 

ekonomijata. Toa sega e minato, a nie nemame iskustvo za biznisot, a 

osobeno za semejnite biznisi. 

No partnerstvoto moè da bide i mnogu te{ko. Toa moè da ima 

seriozni implikacii za semejnite odnosi. Se pojavuvaat konflikti vo 

vrska so kontrolata, a toa osobeno e problemati~no dokolku partnerite 

imaat razli~ni idei za toa kako da se "tera" biznisot i vo takvi slu~ai 

partnerite nemaat èlba za kompromisi. Ponatamu, se pojavuvaat problemi 

koi se povrzani so sfa}awata za "fer" i ednakvost vo procesite na 

raboteweto i takvite konflikti se povrzani so toa koj kolku pridonel vo 

sozdavaweto na profitot. Takvite nedorazbirawa duri moàt i da go 

uni{tat biznisot. 

Slu~aj 4: Poradi takvi nedorazbirawa Nikola i Sowa svojot inaku mnogu 

uspe{en biznis go podelija vo dve nezavisni kompanii. Tie ne se soglasuvaa 

za razvojot na svojata kompanija. Edniot insistira{e za edna 

nasoka na razvoj, a drugiot za sosema druga nasoka. 

Slu~aj 5: Osnovniot proizvod na mojata firma e ketering uslugi. Osven 

toa, imam i pogolem broj na akcii vo drugi dve firmi. Za ovie uslovi 

moè da kaàm deka kapitalot na firmata e golem. Pokraj mojot sin, vo 

firmata se vraboteni u{te 16 lu|e. Jas imam dva sina. No kako {to 

prstite na rakata ne se isti taka e i so decata. Edniot ima sposobnosti i 

saka da razviva ve{tini za ovoj biznis, a drugiot saka da si raboti svoja 

rabota. Zatoa edniot sin }e go nasledi biznisot. Iako se trudam da 

bidam ramnopraven kon svoite deca, mi se ~ini deka onoj {to ne raboti 

vo ovaa firma poradi toa {to ne saka e pomalku zadovolen. 

92


Dokolku sakate od po~etok da vlezete vo biznis so eden ili 

pove}e ~lenovi od svoeto semejstvo, va`no e da sfatite deka vie vleguvate 

vo biznis-relacii. Treba da napravite zaedni~ki plan za menaxment 

na idninata. Fatalno za ìvotot po biznis-potfatot e dokolku mislite 

deka takvite aspekti se "sfateni" samo poradi toa deka "sé e semejno". 

Vo taa nasoka, osobeno e va`no da se ras~isti za slednite raboti: 

• Koj e vode~kiot pretpriema~? 

• Koi se specifi~nite silni i slabi strani na sekoj ~len od timot? 

• Koi se iskustvata za posebnite oblasti od biznisot na sekoj od 

~lenovite? 

• Koi se specifi~nite odgovornosti? 

• Kolku pari sekoj od niv }e investira vo biznisot i kako }e se deli 

neto profitot i neto vrednosta na biznisot? 

êstopati ~lenovite na semejstvoto {to se vo biznisot imaat 

problemi vo me|usebnoto "~esno i so li~na èlba" komunicirawe. 

Osobeno e zna~ajno da se diskutira so profesionalen manir za biznisopciite. 

Kone~no, semejstvoto mora da odlu~i vo kakvi okolnosti i vo 

kakvi formi }e se voveduvaat lu|e vo biznisot, a tie da ne se ~lenovi na 

semejstvoto. Se razbira deka obezbeduvaweto na striktno zadrùvawe na 

apsolutna semejna kontrola na biznisot moè da pretstavuva limitira~ki 

faktor za rastot na biznisot poradi toa {to se ograni~uva 

pridruùvaweto na potencijalni biznis-partneri. 

3.3.Pridruùvawe na nov semeen ~len vo nekoja od 

fazite na razvoj na biznisot 

Slu~aj 6: Edna èna ima moden konfekciski du}an koj go vodi zaedno so 

svojata sestra. Pomladata sestra neodamna se priklu~i kon biznisot poradi 

toa {to í be{e ovozmoèna pogolema avtonomija vo raboteweto. 

Postarata sestra sega e zadovolna od rabotata na svojata pomlada sestra. 

Slu~aj 7: Pred dve godini mojot ma` be{e opredelen da go ubedi mojot 

tatko za va`nosta na ekspanzijata. Po dolgoto nategawe i prepirki tatko 

mi re~e "vaì". No toa be{e samo po~etokot na sekojdnevni prepirki i 

konfrontacii. Tatko mi i maòt mi zapo~naa da se raspravaat pred 

vraboteniot personal, po~naa nenamenski da tro{at pari. Dokolku za toa 

razgovaraa pred da se vraboti mojot ma` vo firmata, mnogu od konfliktite 

odnapred }e bea razre{eni. 

93



Slu~aj 8: Sopstvenikot na edna semejna trgovska firma, ~ij kapital 

sopstvenikot go procenuva na pove}e milioni evra, veli: "vo mojata 

firma se vraboteni pove}e od 100 lu|e. Trgovski du}ani i magacini imam 

vo nekolku gradovi vo Makedonija. Vo firmata rabotat i moite deca, a 

mojata èna e doma}inka. Semejstvoto i èna mi se silna poddr{ka za 

biznisot. Decata ve}e steknaa odredeno iskustvo za menaxment vo biznisot. 

No toa sé u{te ne e dovolno. Jas naskoro delumno }e se povle~am od 

biznisot, no toa naskoro }e bide po pove}e od pet godini. Se razbira, ako 

me sluì zdravjeto. Pod delumno povlekuvawe podrazbiram deka menaxmentot 

na biznisot vo sé pogolem obem }e go prepu{tam na najstariot sin. 

Neodamna najstariot sin zapo~na da mi sugerira da prenamenime eden od 

glavnite magacini lociran vo trgovskiot centar vo biznis so tezgi koi }e 

gi izdavame pod kirija. Jas ne veruvav vo taa ideja, no sin mi mi prave{e 

ogromen pritisok. Na kraj se soglasiv. Denes, po pove}emese~no rabotewe 

so biznis-tezgi i otkako sin mi se uveri deka toj biznis ne mu odi i ne go 

saka, povtorno }e se vratime na prvobitniot biznis. Se napravija golemi 

nepotrebni tro{oci. Sepak sin mi izvle~e pouka i iskustvo deka treba 

da go raboti ona {to go znae. Moèbi }e be{e podobro, a sekako deka }e 

be{e poevtino dokolku sin mi takvo iskustvo stekne{e niz nekakvi obuki 

za biznis. Za akcionersko dru{tvo pri transfer na biznisot ne razmisluvam. 

Jas }e bidam sopstvenik na firmata, a ponatamu }e vidime. 

Slu~aj 9: Jas sum sopstvenik na fabrika (35 godini). Tatko mi mnogu mi 

pomaga{e i sé u{te mi pomaga vo razvojot na biznisov. Jas mislam deka 

toj toa go pravel i go pravi zatoa {to sme semejstvo. Ednostavno, toj e 

mojot tatko. Toj od sekoga{ bil privatnik i jas sum nau~il mnogu od nego 

za biznisot. Moite deca se mnogu mali. Jas sega razmisluvam samo za 

rabotata. Semejnite biznisi se ogromen finansiski potencijal i potencijal 

za vrabotuvawe. 

Slu~aj 10: Edna mlad ~ovek koj e aktiven vo semejniot biznis za pe~atawe 

zboruva za svoite po~etni tenzii i problemi: "Ima{e mnogu nategawa. 

Jas sakav da se otkaàm od biznisot dvaesetina pati. Tatko mi me 

otpu{ta{e 20-tina pati. Jas nego go otpu{tav 20 pati. Nie zaemno se 

otpu{tavme. No, stanuvavme sé pobliski". 

Pri pridruùvaweto na nov semeen ~len vo fazite na rastot i 

razvojot na biznisot treba da se razmisluva za slednite aspekti: 

• [to e to~no oblasta na odgovornost na sekoj od ~lenovite na semejniot 

biznis i komu toj ili taa mu odgovara? 

• Kakva e kompenzacijata: plata, bonusi, u~estvo vo neto kapitalot ili 

vo akciite ili nekakov miks na seto toa? 

94


• [to }e se napravi vo slu~aj na nesoglasuvawe ili dokolku nekoj od 

~lenovite na semejniot biznis se razo~ara vo raboteweto ili se 

razo~ara vo svoite o~ekuvawa? 

• [to moè da se stori dokolku semejniot ~len go izmeni svoeto 

sfa}awe? 

3.4.Pridruùvawe na pomladite generacii vo 

semejniot biznis ili nasleduvawe 

Pri pridruùvawe na prvata pomlada generacija vo biznisot se 

pojavuvaat tri razli~ni vidovi na konfrontacii: 

Prvata e klasi~niot problem na sopstvenik koj ne moè da zamine. Za 

najgolemiot broj na osnova~i kompanijata e nivno dete koe mnogu go sakaat. 

Osnova~ot ne moè da stoi nastrana od biznis-aktivnostite i da se 

prisposobi na novata pasivna uloga. Roditelite ne sakaat da primaat 

naredbi od svoite deca. êstopati vtorata generacija na pretpriema~i 

poprimaat sindrom na li~nosti koi permanentno ~ekaat. "Za sre}a, tatko 

mi po~ina samo edna godina otkako jas stapiv vo semejnata firma". 

Vtorata e problemot na pove}e semejni naslednici. Koj }e bide onoj {to 

}e go vodi biznisot? 

Tretata se komplikaciite koi proizleguvaat od raznorodnite 

semejni dinamiki i konflikti. Granicite pome|u semejniot ìvot i 

biznis-ìvotot treba da bidat jasni. 

Slu~aj 11: Jas sum sopstvenik na ovaa fabrika za proizvodstvo na 

cevki. Kapitalot na fabrikava teì desetici milioni evra. Brojot na 

vraboteni e preku 50. Postojano investiram vo novo, pred sé vo novi proizvodni 

ma{ini, no i vo marketing i lu|e. Moite deca rabotat vo firmata. 

Nabrgu }e se penzioniram. Na moite pravnici im dadov zada~a da ja 

transformiraat firmata prvo vo semejno akcionersko dru{tvo. Akcioneri 

}e bideme jas, èna mi i decata. Najgolem broj na akcii }e imam jas. 

Podocna firmata moè da se pro{iri vo akcionersko dru{tvo i so nadvore{ni 

akcioneri. Ako toa ne go napravam, firmata }e propa|a. Se pojavuvaat 

konflikti pome|u semejnite ~lenovi i nadvore{nite ~lenovi vo 

biznisot. Mene mi trebaat prvoklasni menaxeri. Niv treba da gi platam 

spored principot na efikasnost. Moite deca, a ve}e utre{ni akcioneri, 

sé u{te treba da u~at od tie menaxeri. Treba da razberat deka nivniot 

profit zavisi od menaxerite, a menaxerite treba dobro da se platat. Od 

druga strana, profitot ne treba da se tro{i za li~ni potrebi, tuku da se 

investira vo biznisot. 

95



Slu~aj 12: Ovoj du}an za proizvodstvo na testenini go osnoval 

tatkoto na mojata èna. Dedo mi sé u{te raboti vo ovoj biznis. Toj rabotel 

na starinski na~in i sé u{te razmisluva na starinski na~in. Jas sakam 

da go pro{iram biznisot so novi proizvodi za pazarot i so nov pazaren 

pristap. Sakam sé pove}e da go razvivame biznisot vo pravec na pogolem 

broj proizvodi, a proizvodite da gi distribuiram preku golemite 

super-marketi kako {to se "Vero" i "Tineks". Zna~i, ova e semeen biznis. 

Jas sum po profesija muzi~ar, no vo muzikata nema pari. Zatoa go rabotam 

ovoj biznis. Odnosite vo biznisot pome|u dedo mi, èna mi i mene sé 

u{te ne se jasni. Osven toa, iako mojot dedo ja sogleduva ispravnosta na 

mojata koncepcija za razvoj, sé u{te imame nedorazbirawa za toa kako 

pazarno da se razvivame. Najverojatno }e se pojavat pogolemi problemi 

otkako mojot dedo }e ja zagubi sposobnosta za biznisot. Navreme treba da 

se razgovara za idninata na biznisot, no nie toa ne go pravime, kako da 

se pla{ime od takvi razgovori. Toa, pak, vlijae na dinamikata na razvojot 

na biznisot. 

Slu~aj 13: Mojata kompanija e biznis za proizvodstvo na sofisticirani i 

kompjuterizirani proizvodni ma{ini. Pazarot ni e niz celiot svet. Iako 

imam 56 godini, sé u{te ne sum odlu~il, a ne sum ni razmisluval podlaboko 

{to }e pravam so mojata kompanija. Dali so moeto povlekuvawe }e 

ja prodadam firmata i }e go zemam neto kapitalot, dali firmata }e ja 

transformiram vo semejno akcionersko dru{tvo ili pak sopstvenosta na 

biznisot }e ja prenesam na ~lenovite od semejstvoto vrz osnova na nekoja 

druga partnersko-pravno regulativna forma. 

4.Aspekti na semejnite biznisi 

Na slednite aspekti treba da se obrne posebno vnimanie zatoa 

{to pove}eto od semejnite biznisi se soo~uvaat so niv: 

• Participacija - koj moè da participira vo semejniot biznis i pod 

kakvi okolnosti. 

• Liderstvo i sopstvenost - kako da se podgotvi slednata generacija so 

cel da ja prezeme odgovornosta za biznisot. 

• Pu{ti go da zamine - kako da mu se pomogne na pretpriema~ot da 

zamine od semejniot biznis. 

• Likvidacija i dràvni danoci. 

• Privlekuvawe i zadrùvawe na nesemejni izvr{ni menaxeri. 

• Kompenzacija na semejnite ~lenovi - ednakvost nasproti zasluga. 

96


• Sukcesori - koj da se izbere i kako da se izbere pome|u brojnite 

naslednici. 

• Zajaknuvawe na semejnata harmonija 

Menaxment na konfliktite i stresovite vo semejniot biznis 

moè da se napravi so slednite tri posledovatelni ~ekori: 

• Identifikuvajte gi aspektite {to se pri~initeli na konfliktite i 

stresovite. 

• Diskutirajte za toa so semejstvoto. 

• Izmislete politika za spravuvawe so tie aspekti. 

Koj se akterite? 

Slednoto razmisluvawe za sfa}aweto na semejniot biznis zna~i 

da se razberat perspektivite na onie {to se vo procesot. Bez da se razbere 

toa, menaxmentot na semejniot biznis }e bide mnogu teòk. Akterite 

na semejniot biznis moè da se podelat vo dve grupi: (1) ~lenovi na semejstvoto, 

i (2) nesemejni ~lenovi. Sekoja grupa ima svoi perspektivi i 

niza razliki vo svoite razmisluvawa. 

Semejni ~lenovi 

Nitu vraboten, nitu sopstvenik; 

Vraboten, no ne i sopstvenik; 

Vraboten i sopstvenik; 

Nevraboten, no sopstvenik. 

Zaklu~ok 

Dokolku zboruvame za semejni biznisi nie vo su{tina zboruvame 

za biznisi vo semejna sopstvenost. Spored toa, edna od klu~nite pretpostavki 

e u~estvoto vo sopstvenosta, a so toa i vo odgovornostite za 

biznisot na poedine~nite pobliski, "prvo", "vtoro" ili ponatamo{no 

koleno na ~lenovi od semejstvoto. Naj~esta forma na biznisite vo semejna 

sopstvenost e klasi~nata forma na sopstvenost na mali i sredni 

biznisi i golemi biznisi. No, biznisite vo semejna sopstvenost moàt da 

bidat i vo forma na dominacija vo upravuvaweto na javnite pretprijatija-biznisi. 

Terminot biznisi vo semejna sopstvenost vo najop{ta forma podrazbira 

deka vo sopstvenosta na biznisot ili vo dominacijata na upra- 

97 

Nesemejni ~lenovi 

Vraboten, no ne i sopstvenik; 

Vraboten i sopstvenik.



vuvaweto so firmata se vklu~eni najmalku dva ili pove}e ~lenovi od 

semejstvoto. Priklu~uvaweto na semejni ~lenovi vo biznisot ili firmata 

generalno moè da se slu~i: pri startiraweto na biznisot, odnosno 

pri formiraweto na firmata, priklu~uvawe na ~lenovi od semejstvoto 

vo biznisot ili firmata vo koi bilo fazi vo nejziniot rast ili tranzicii 

i nasleduvawe na biznisot ili firmata od pomladite semejni 

generacii (deca ili vnuci). Ova e op{ta {ema za razmisluvawe za 

biznisite vo semejna sopstvenost. Pritoa se mo`ni razni kombinacii i 

finesi na nabroenite tri {emi. 

Biznisite vo semejna sopstvenost pretstavuvaat ogromen dinami~ki 

resurs za investirawe i vrabotuvawe. 

Vo Republika Makedonija ne e istraùvan sektorot za biznisi vo 

semejna sopstvenost. Posledica na toa e nesoodvetna izgradenost na 

umeewa i ve{tini, kako {to se na primer: menaxment na biznisi vo semejna 

sopstvenost, semejna terapija, organizacisko odnesuvawe, finansirawe 

na biznisi vo semejna sopstvenost, regulativata i pra{awa za 

nejzinite reformi, menaxment na sopstvenosta na semejnite biznisi i 

sli~no. Biznisite vo semejna sopstvenost se klu~ za mnogu odgovori za 

rastot i razvojot na biznisot i ekonomijata vo Republika Makedonija. 

Iako takviot klu~ e pred na{ite o~i, nie sé u{te ne znaeme zo{to, kako i 

kade da go upotrebuvame toj "klu~". 

PRA[AWA: 

1. Poa|aj}i od iznesenite fakti za biznisite vo semejna sopstvenost vo 

Anglija i SAD, dali imate vpe~atok deka razvojot na semejnite biznisi vo 

Republika Makedonija (generalno) }e se razviva po sli~ni pati{ta? Dokolku 

e va{iot odgovor DA ili, pak, NE, objasnete gi pri~inite zo{to 

taka razmisluvate? 

2. Biznisite vo semejna sopstvenost imaat mnogubrojni prednosti, nedostatoci, 

mo`nosti i zakani, posebno vo oblasta na investiraweto i 

vrabotuvaweto. Imaj}i gi predvid iznesenite slu~ki za semejnite 

biznisi vo Republika Makedonija, razmislete i plenarno diskutirajte za 

va{ite dilemi vo vrska so semejnite biznisi? 

98




MIKROFINANSIRAWETO - OSNOVA ZA 

RAZVOJNI STRATEGII NA SEMEJNITE 

BIZNISI I NA VRABOTUVAWETO 

Mikrofinansiraweto na malite i na semejnite biznisi vo urbanite 

i vo ruralnite sloevi na naselenieto vo Republika Makedonija e 

zagriùva~ki nedovolno. I pokraj mnogubrojnite programi, glavno so 

sredstva od stranstvo nameneti za mikrofinansirawe, e nedovolno razvieno 

i negoviot pridones vrz razvojot e relativno mal. Dosega{nite 

napori vo ovaa oblast li~at na le~ewe na simptomite, a ne le~ewe na 

bolesta. Vo minatiot period vo Republika Makedonija, raste~kiot pazar 

na mikropretpriema~ite i na zemjodelcite, na ènite i na urbanata i na 

ruralnata siroma{tija e relativno malku opfaten i na soodveten na~in 

tretiran. 

Vo Republika Makedonija í nedostasuvaat finansiski institucii 

od oblasta na mikrofinansiraweto sposobni za preìvuvawe i so 

zdrava praktika koi bi gi mobilizirale slobodnite pari~ni za{tedi, a 

koi, preku odobruvawe na krediti so razumni kamatni stapki, bi ostvarile 

prihodi dovolni da gi pokrajat sopstvenite rashodi. Samo vakvi 

finansiski institucii bi bile sposobni da odgovorat na pobaruva~kata 

za mikroza{tedi, mikrokrediti i mikroosiguritelni uslugi na odr`liva 

osnova. 

Ogromen e neaktivniot kapital vo zemjite vo razvoj, vklu~itelno 

i vo Republika Makedonija, i toa osobeno vo stanbeniot fond. Dostignuvawata 

na pretpriema~ite vo ovie zemji se golemi. Toa treba da se gleda 

vo kontekst na mnogubrojnite pre~ki od sekakov vid so koi tie se 

sudiraat. Dosega ostvarenoto vo oblasta na re{avaweto na stanbenite 

problemi, a i vo oblasta na malite biznisi i vo neformalnata eko- 

99



nomija od strana na malite pretrpriema~i ne pretstavuva problem, tuku 

e patokaz za iznao|awe na re{enie. 11 

1. Osnovni principi na sistemot na mikrofinansirawe 

Razvojot na sistemot na mikrofinansirawe se zasnovuva na reformata 

na makroekonomskata politika, institucionalna transformacija 

i instrumentalna inovacija. Za razvoj na mikrofinansiraweto vo 

Republika Makedonija postojat pove}e mo`nosti za prisposobuvawe na 

postojnite, a i za formirawe na novi institucii. Na primer, vo razvienite 

zemji dejstvuva pogolem broj na finansiski institucii koi se 

vklu~eni vo mikrofinansiraweto vo oblik na komercijalni i razvojni 

banki, lokalni banki, poluformalni finansiski institucii vo privatna, 

zadru`na ili op{tinska (na lokalnite vlasti) sopstvenost, nevladini 

kreditni institucii, nevladini organizacii (NVO), kako i drugi vidovi 

na neformalni finansiski institucii. 

Vo zavisnost od doma{noto opkruùvawe i stepenot na vovedenosta 

na pazarnata ekonomija, mo`ni se ~etiri priodi za institucionalna 

transformacija koi treba da gi primenuvaat zemjite so nerazvieno 

mikrofinansirawe. Taka, soglasno ovie principi, vo Republika Makedonija 

bi trebalo da se prezemat merki za: (1) institucionalna adaptacija 

na finansiskiot sektor so cel da se namalat vidovite na formalno 

finansirawe, (2) institucionalno pro{iruvawe i/ili voveduvawe 

(zgolemuvawe) na neformalnite finansiski institucii, (3) povrzuvawe 

na formalnite i neformalnite finansiski institucii i (4 ) infrastrukturna 

inovacija i formirawe na novi mikrofinansiski institucii. 

Se razbira deka vo prakti~nata realizacija na sekoj od ovie 

slu~ai e neophodna zdrava finansiska praksa koja soodvetstvuva na institucijata 

i na pazarot koja taa go opsluùva. Iskustvoto pokaùva deka 

ne postoi edinstven i najdobar priod koj moè da se preslika. Vo formiraweto 

i razvojot na mikrofinansiski institucii mo{ne va`no e da 

se imaat predvid svojstvata i osobenostite na zemjata, a i na regionot na 

koj }e se dejstvuva. 12 

Vo Republika Makedonija pristapot do finansiski sredstva na 

malite i na semejnite biznisi, kako i na siroma{nite sloevi na nasele- 

11 Vidi poop{irno vo: Participacijata i krizata vo makedonskata ekonomija. 

Friedrich Ebert Stiftung i Ekonomski institut-Skopje, Skopje, 2002, str.9-235. 

12 HansDieter Seibel: Microfinance Development Strategies. University od Cologne, 

Working paper No.1997-6. 

100


nieto e mo{ne mal. Sli~no na pove}e zemji vo razvoj, i kaj nas imame pojava 

na gubewe na sredstvata vloèni vo finansiski institucii. Najkarakteristi~ni 

vakvi pojavi se t.n. "zamrznati" devizni {tedni vlogovi, 

kako i zagubite predizvikani od nekolkute piramidalni {tedilnici i 

komercijalni banki. Ovie pojavi na gubewe na sredstva vo finansiski 

institucii predizvikaa namaluvawe na apsorpcionata sposobnost na 

finansiskite institucii, vo prv red na bankite, za privlekuvawe na depoziti, 

a toa dovede do namaluvawe na nivnata sposobnost da odobruvaat 

krediti. Namaluvaweto, pak, na kreditnata aktivnost na bankite se 

odrazi na investicionata aktivnost, a so toa i na dinamikata na razvojot. 

Se razbira deka vo uslovi na niska kreditna aktivnost i mali investicii 

ne se sozdavaat novi rabotni mesta. 

Tranzicijata i privatizacijata predizvikaa zna~itelno zgolemuvawe 

na bezraboticata vo Republika Makedonija. Visokata nevrabotenost 

e tesno povrzana so siroma{tijata na zna~itelen del od naselenieto. 

Vo na{ata zemja se slu~i istata pojava kako i vo nekoi nedovolno 

razvieni zemji i zemji vo tranzicija kade {to siroma{nite i ponatamu si 

ostanuvaat siroma{ni bez vidlivi mo`nosti da se odlepat od toj status. 

Pri~inite za niskata kreditna aktivnost vo Republika Makedonija 

se mnogubrojni i treba da se baraat kako na stranata na ponudata 

(vo prv red kaj bankite) taka i na stranata na pobaruva~kata (na stranata 

na baratelite na krediti koi ne se osposobeni da ponudat prifatlivi 

programi i re{enija). Me|utoa, spored na{e mislewe, problemot pove}e 

e lociran na stranata na ponudata kade {to, pokraj bankite, dejstvuva 

sistem na odnosi koj vlijae vrz kreditnata aktivnost koja se ostvaruva vo 

zemjata. Imaj}i go predvid toa, mnogu zemji koi se nao|aat vo sli~na 

polo`ba pristapuvaat kon restruktuirawe i prilagoduvawe na finansiskiot 

sektor za da se sozdadat uslovi za razvoj kako na formalniot 

taka i na neformalniot pazar na kapital, a so edinstvena cel da se zgolemi 

mikrofinansiraweto. 

Vo oìvotvoruvaweto na ovoj proces, sli~no na drugite zemji vo 

razvoj, vo Republika Makedonija se manifestiraat dva vida na problemi. 

Prviot se sostoi vo nedovolnata pristapnost na finansiskite 

institucii do site delovi na naselenieto, vklu~uvaj}i gi i onie od mikroekonomijata. 

Vo Republika Makedonija, osven formalnite finansiski 

institucii, ne postoi dovolen broj na mali i lokalni finansiski institucii 

vo sopstvenost na ~lenovite, vo privatna sopstvenost ili vo 

sopstvenost na op{tinata. Vakvi lokalni i neformalni finansiski institucii 

postojat i uspe{no dejstvuvaat kako vo zemjite vo razvoj taka i 

101



vo nekoi zemji vo razvoj kade {to so nivnata aktivnost vo najgolem del e 

opfateno mikrofinansiraweto. 

Finansiraweto na ekonomijata vo Republika Makedonija se 

karakterizira so dominantno vlijanie na ponudata. Glavnite nositeli na 

ponudata na finansiski sredstva - bankite, se karakteriziraat so visoki 

transakcioni rashodi, golemo u~estvo na lo{ite zaemi vo nivnoto portfolio 

i zagubi na zaemite. Dejstvuvaweto na bankite i na drugite finansiski 

institucii e usloveno od neadekvatnoto opkruùvawe, nerazvienata 

finansiska infrastruktura, neefikasnite institucii, a i poradi 

nezdravata delovna praktika. 

Seto toa predizvika finansiskiot sektor da bide nedovolno 

uspe{en vo negovite osnovni funkcii. Taka, ocenkite se ednoglasni deka 

mobilizacijata na finansiskite resursi vo ekonomijata e necelosna 

(iako so voveduvaweto na evroto golemi iznosi na devizi vlegoa i 

ostanaa vo bankite). Isto taka, finansiskoto posredni{tvo ne e razvieno 

na {to ukaùva brojot na proizvodite koi se primenuvaat i koi gi 

nudat finansiskite institucii. 

Nepo~ituvaweto na osnovnite principi na rabotewe na finansiskiot 

sektor predizvika za{tedite vo ekonomijata celosno da ne se 

mobiliziraat. Funkcijata na posrednik pome|u oddelnite vidovi transaktori 

ne e soodvetna, a golemiot broj na lo{i zaemi ukaùva na 

pogre{na alokacija. Pritoa, treba da se ima predvid deka vo kreditnata 

praktika na bankite bilo silno vlijanieto na vladata (vladite) i deka 

nepo~ituvaweto na osnovnite principi na bankarskoto rabotewe (likvidnost, 

sigurnost i rentabilnost) vo najgolem del e posledica na vlijanieto 

na politi~kite strukturi i na dràvnite organi. 

Vo vakvi uslovi, finansiskiot sektor vo Republika Makedonija 

ne be{e vo sostojba da go dade o~ekuvaniot pridones na razvojot na ekonomijata. 

Neadekvatnoto funkcionirawe na finansiskiot sektor negativno 

se odrazi na site delovi od ekonomijata i toa kako na golemite 

taka i na srednite i na malite pretprijatija. Me|utoa, najgolemi {teti od 

neadekvatnoto funkcionirawe na finansiskiot sistem pretrpe i sé 

u{te trpat malite i semejnite biznisi, kako i siroma{nite delovi na 

naselenieto koi se isklu~eni od pazarot na kapital. Ovie sloevi se najgolemi 

potencijalni korisnici na mikrokreditiraweto. 

Urbanite masi na naselenieto i ruralnite sredini na neformalniot 

sektor, kako i onie pod linijata na siroma{tijata, opfa}aat 

golem del od naselenieto vo Republika Makedonija. Nivnoto vklu~uvawe 

vo ekonomskiot ìvot e tesno povrzano i zavisno od razvojot na mikrofi- 

102


nansiraweto. Mikrofinansiskata politika, pak, e tesno povrzana so 

adekvatna mikro{tedna, mikrokreditna, a vo nekoi slu~ai i so mikroosiguritelna 

komponenta vo odnos na malite i na lokalnite finansiski 

institucii. 

Razvojot i pottiknuvaweto na mikrofinansiraweto }e zavisi od 

postoeweto na zdravi institucii koi se sposobni da mobiliziraat 

za{tedi i da gi pokrijat rashodite na raboteweto. Edinstveno vakvi finansiski 

institucii }e moè da odgovorat na sé pogolemata pobaruva~ka 

za mikroza{tedi, mikrokreditirawe i mikroosiguritelni uslugi na 

odr`liva osnova. Mikrofinansiraweto vo golema mera zavisi od osposobenosta 

na korisnicite vo oblasta na malite i na semejnite biznizi za 

otplata na zaemite, od postojaniot rast na za{tedite i na investiciite. 

Seto toa e preduslov za zgolemuvawe na apsorpcionata sposobnost na 

ovoj sektor za krediti. 

Vo zavisnost od makroekonomskoto opkruùvawe, institucionalnata 

infrastruktura i stepenot na izgradba na pazarnata ekonomija, se 

naveduvaat ~etiri osnovni strategii za institucionalna transformacija 

i toa: institucionalna adaptacija i dograduvawe na formalnite 

finansiski institucii; institucionalno zajaknuvawe ili nadgraduvawe 

na neformalnite finansiski institucii; povrzuvawe na formalnite so 

neformalnite finansiski institucii; i pri nepostoewe na dovolen broj 

na adaptibilni formalni i neformalni institucii, infrastrukturno 

inovirawe so izgradba na novi mikrofinansiski institucii. Vo sekoj od 

ovie slu~ai neophodna e zdrava finansiska praktika soodvetna na institucijata 

i na pazarot. Ne postoi edinstveno i nasekade primenlivo 

re{enie. Re{enieto }e zavisi od konkretnite priliki na zemjata i na 

regionot na koj se dejstvuva. 

Imaj}i go predvid prethodnoto, za razvoj na sistemot na mikrofinansirawe 

vo Republika Makedonija neophodno e prilagoduvawe na 

makroekonomskoto opkruùvawe, institucionalna transformacija i 

inovacija na instrumentite. Vo dràvata postojat brojni finansiski 

institucii koi, po opredeleni neophodni prilagoduvawa, moè da odigraat 

zna~ajna uloga kako finansiski posrednici vo oblasta na mikrofinansiraweto. 

Vo redot na ovie institucii spa|a del od postojnite banki 

(vo prv red pomalite banki) i nekoi od {tedilnicite. Me|utoa, za razvoj 

na mikrokreditiraweto potrebno e sozdavawe na poluformalni finansiski 

institucii (zadru`ni, privatni i vo sopstvenost na lokalnata 

uprava), na NVO za kreditirawe, kako i na drugi vidovi neformalni finansiski 

institucii. 

103



2. Mikrofinansirawe na ekonomijata 

Mikrofinansiraweto (mikro{tedeweto, mikrokreditiraweto i 

mikroosiguruvaweto) e naso~eno kon golemiot i raste~ki pazar na mali i 

mikro pretpriema~i, zemjodelci, èni i siromasi. Toa pokaùva deka toj 

pazar e visoko diferenciran i segmentiran. Vo nekoi zemji ovoj pazar 

opfa}a 60-80% od naselenieto na zemjata. 13 Sli~na e sostojbata i vo Republika 

Makedonija kade {to postoi golema nezadovolena pobaruva~ka za 

finansiski uslugi (za deponirawe na pari~ni sredstva, za kreditirawe, 

za pristap do pazarot na kapital i za osiguritelni uslugi). 

Mikroza{tedite vo golema mera se zaboraveni i relativno 

malku se mobilizirani. Nivnoto moblizirawe }e zna~i koristewe na 

ovie za{tedi od samite mikropretpriema~i, a vo isto vreme, tie }e pridonesat 

za potencijalot, nezavisnosta i opstojuvaweto na mikrofinansiskite 

institucii. Toa zna~i deka mikroza{tedite vo golema mera 

moàt da pomognat kako na mikropretpriema~ite taka i na vakvite finansiskite 

institucii. Podobruvaweto na kapacitetot na {tedewe i 

mikrofinansiraweto vo Republika Makedonija, a toa se odnesuva i na 

site zemji vo razvoj, pretstavuva predizvik i neophoden uslov za razvoj 

na ekonomijata. 

Soglasno me|unarodnoto iskustvo, mikrofinansiraweto vo Republika 

Makedonija bi moèlo da bide unapredeno preku pet strate{ki 

priodi: 

1. Transformacija na celokupniot finansiski sistem. Toa 

opfa}a prilagoduvawe na monetarnata politika, transformacija na finansiskata 

infrastruktura, inovacija na instrumentite vo koordinacija 

so fiskalnata i drugite delovi na makroekonomskata politika naso~eni 

za odrùvawe na makroekonomska stabilnost, reformi vo realniot sektor 

i reformi vo smetkovodstvoto. Pritoa, razvojot na lokalnoto finansirawe 

i na mikrofinansiraweto treba da ima visok prioritet vo reformite. 

2. Reformite vo makroekonomskoto opkruùvawe se sostojat vo 

sozdavawe na povolni uslovi vo vrska so kamatnata politika i supervizijata. 

13 HansDieter Seibel: Microfinance Development Strategies. University od Cologne, 

Working paper No.1997-6, p.4. 

104


3. Institucionalnata transformacija se odnesuva na razvojot na 

finansiskata infrastruktura so poseben akcent na lokalnite finansiski 

uslugi i institucii. 

4. Instrumentalni inovacii nameneti za zdrava delovna praktika. 

Toa se odnesuva na finansiskite proizvodi, marginite na transakcionite 

tro{oci i na kamatnite stapki, na procedurite i uslugite, na 

upravuvaweto so rizikot. Pritoa, uslovite na dogovorite treba da se 

koristat kako posebna strategija so ogled deka so nivnata soodvetna 

upotreba moè da se unapredi institucionalnata osposobenost i efikasnost 

vo vrska so kamatnite plafoni. 

5. Zajmuvawe na malite i na semejnite biznisi i na siroma{nite, 

direktno ili indirektno. Direktnoto zajmuvawe e mo`no so sredstva od 

dràvata ili od donatori, a toa vo princip zna~i deka ne e odr`livo. 

Ova se odnesuva i na revolving kreditite i na fondovite za garancija na 

kreditite obezbedeni od donatori na dràvni ili na nedràvni agencii 

i proekti. Indirektnoto zajmuvawe preku soodvetni institucii i proizvodi 

e pobaruva~ki orientirano i pottiknuva~ki }e deluva vrz 

{tedeweto. Pritoa, odlukata dali nekoja institucija aktivnosta }e ja 

naso~i na grupa ili na nekolku celni grupi treba da se ostavi taa samata 

da odlu~i. Instituciite vo sopstvenost na ~lenovi najdobro se upravuvani 

od niv samite so ogled deka tie najdobro gi poznavaat sopstvenite 

interesi. 

Postoi golem broj na razli~ni finansiski institucii, sekoja so 

posebni prednosti vo oblasta na mikrofinansiraweto. Taka, soznanijata 

pokaùvaat deka nekoi finansiski institucii rabotat samo so mikropretpriema~i 

i zemjodelci kako klienti; drugi institucii se vo 

sopstvenost na mikropretpriema~ite i zemjodelcite; postojat banki od 

vtor rang koi ne se opfateni so supervizijata na centralnata banka; registrirani 

banki; finansiski institucii i proekti za kreditirawe koi ne 

potpa|aat pod zakonodavstvoto za bankite; NVO koj dejstvuvaat kako finansiski 

posrednici, koi odobruvaat krediti, go podrùvaat {tedeweto 

i kreditnite aktivnosti; {tedni i kreditni zadrugi nepriznaeni kako 

finansiski institucii; grupni i specijalizirani zdruènija za 

rotira~ki i nerotira~ki za{tedi i krediti itn. 

Poluformalnite i neformalnite finansiski institucii go 

formiraat neformalniot finansiski sektor. Vo ramkite na ovoj sektor 

{tednite i kreditnite zdruènija na grupna osnova se ~ini deka imaat 

golem razvoen potencijal koj{to vo poslednite godini sé pove}e se 

osoznava i priznava. Neformalnite finansiski institucii vo najgolem 

105



broj slu~ai se lokalni institucii (institucii koi dejstvuvaat so mikropretpriema~i, 

zemjodelci i mali klienti (bankarstvo za siroma{ni)). 

Instituciite koi dejstvuvaat so mikropretpriema~i, zemjodelci 

i mali klienti moè da bidat vo privatna i vo dràvna sopstvenost i da 

dejstvuvaat na nivo na celata dràva, regionalno, na nivo na okrug ili 

op{tina. Niven osnoven predmet na rabotewe moè da bide samo mikrofinansiraweto 

ili, pak, mikrofinansiraweto da e del od nivnoto rabotewe. 

Soznanijata i iskustvoto vo pove}e zemji ukaùvaat deka tie se sposobni 

efikasno da mobiliziraat sopstveni finansiski resursi i da 

davaat finansiski uslugi so primena na zdravite bankarski principi so 

celosen ili pribli`no celosen povrat na kreditite i profitna margina 

koja im ovozmoùva odr`liv samostoen razvoj. 

Vo uslovi na neizgradena infrastruktura i institucii za mikrokreditirawe, 

finansiski uslugi za mikropretpriema~ite moè da nudat 

poluformalnite i neformalnite finansiski institucii koi ne se 

opfateni so vaè~kata zakonska regulativa na bankarstvoto. Postojat dva 

vida na lokalni finansiski institucii i toa: institucii vo sopstvenost 

na ~lenovite (zadru`ni) i instutucii vo privatna sopstvenost. 

Ovie institucii vo najgolem del se lokalni i istite se mo{ne 

fleksibilni i prilagodlivi. So ogled na institucionalnata osnova, 

nivna glavna dejnost pretstavuva mikrofinansiraweto. Tie moè da 

bidat formalni, poluformalni i neformalni, ili kombinirani vo 

slu~aj na selska banka so mreà na neformalni {tedni i kreditni 

asocijacii kako pridru`ni ~lenovi. Vakvite institucii moè da imaat 

golem razvoen potencijal i da prerasnat od neformalni vo 

poluformalni, od poluformalni vo formalni i od posebna banka vo 

banka so podru`nici. 

Instituciite vo zadru`na sopstvenost moè da bidat vo 

sopstvenost na lica ili vo dràvna sopstvenost. Instituciite vo 

sopstvenost na ~lenovite od zadruèn vid moè da bidat formirani od 

lica {to ìveat vo sosedstvo (mikropretpriema~i, sitni zemjodelci, 

èni i siroma{ni). ^lenstvoto se zasnovuva na u~estvo vo sopstvenosta 

na imotot i na akcionerskiot kapital, no moè da se vklu~at i drugi 

kriteriumi (rodot vo slu~ajot na banki na èni ili profesijata), a toa 

pretstavuva uslov za pristap do uslugite koi gi dava institucijata. Vo 

nekoi slu~ai vakvite institucii se otvoreni i za ne~lenovi, no pod drugi 

uslovi. Treba da postoi zakonska obvrska ~lenovite na zadrugata ili 

nivnite opredeleni pretstavnici da imaat mo`nost da vlijaat vrz rabo- 

106


teweto na institucijata. Toa }e vlijae ~lenovite da ja tretiraat institucijata 

kako nivna. 

3. Institucionalno prilagoduvawe 

Formalnite finansiski institucii opsluùvaat samo del od 

zaemobaratelite, obi~no od povisokata socijalna hierarhija. So cel da 

se adaptiraat na mikrofinansiskiot pazar tie treba da se prilagodat na 

poniskite kvaliteti {to gi nalaga mikrokreditiraweto. Vo dogledna 

idnina i vo Republika Makedonija tie bi moèle da mu sluàt na toj 

pazar. Za da se dostigne celiot raspolo`liv pazar, strategijata na institucionalna 

adaptacija za formalnite finansiski institucii (prilagoduvawe 

nadolu) treba da bide dopolneta so strategija za nadgraduvawe 

na neformalnite finansiski institucii (prilagoduvawe nagore). 14 

Vo re~isi sekoja zemja vo razvoj, a i vo Republika Makedonija, 

postojat banki so potencijali za prilagoduvawe soglasno potrebite i 

barawata na mikrofinansiraweto. Prviot preduslov za institucionalno 

prilagoduvawe pretstavuva politikata na kamati i nivnoto pazarno 

posreduvawe. Bankite i drugite finansiski institucii treba da presmetuvaat 

atraktivni i diferencirani kamatni stapki na {teda~ite, a kamatite 

na zaemite koi gi odobruvaat treba da gi pokrivaat fiksnite i 

varijabilnite tro{oci i da nosat soodveten profit. Ako finansiskite 

institucii se formirani da sluàt na nivnite klienti pome|u koi 

postoi golema razlika vo vrska so tro{ocite, uslugite i rizikot, toga{ 

edinstvenata pri~ina za nivnoto postoewe pretstavuva presmetuvaweto 

na umerena i prifatliva margina. Pritoa, za opredeleni kategorii 

zaemobarateli moè da se presmetuvaat popovolni uslovi (na primer, za 

mikropretpriema~ite, sitnite zemjodelci i licata vo siroma{nite regioni). 

Osnoven princip na institucionalnoto prilagoduvawe treba da 

bide soodvetnosta, koja zaedno so institucionalnata vrednost i 

odr`livosta treba da pretstavuvaat vode~ki vrednosti. Vo zavisnost od 

sostojbata, vo zemjata moè da se izgradat edna ili pove}e strategii. 

Postojat ~etiri preduslovi, a sekoj od niv se odnesuva na opredelena 

strategija na prilagoduvawe: (1) Postoewe na efikasni formalni lo- 

14 Blagoja Nanevski: Banka za siroma{ni vo Republika Makedonija? Objaveno 

vo: Participacijata i krizata vo makedonskata ekonomija. Friedrich Ebert 

Stiftung i Ekonomski institut-Skopje, Skopje, 2002, str.109-111. 

107



kalni institucii so mo`nosti za adaptacija vo formalni; (2) Koga postojat 

efikasni neformalni (poluformalni i/ili neformalni) lokalni 

institucii so potencijali za prilagoduvawe; (3) Koga postojat formalni 

i neformalni lokalni finansiski institucii so potencijali za prilagoduvawe 

i biznis sorabotka; (4) Koga ne postojat ili ima nedostatok 

od efikasni formalni ili neformalni finansiski institucii. 

Vo nedostatok na institucionalni uslovi, finansiskite institucii 

vo oblasta na mikrofinansiraweto moè da primenat drugi principi 

na rabotewe. Taka, tie moè da pobaraat da bidat izzemeni od 

regulacijata na centralnata banka; moè da prefrlat del od nivnite 

rashodi na posrednici koi imaat posebni ovlastuvawa (na primer, NVO), 

ili moè da formiraat nekoja nebankarska organizacija kako posebno 

pravno lice (na primer, dru{tvo so ograni~ena odgovornost) koe ne e 

opfateno se bankarskata regulativa vo vrska so kamatite. Se razbira 

deka ovie pristapi treba da bidat preodni. 

Institucionalnata adaptacija na bankite i na {tedilnicite i 

nivnoto prilagoduvawe soglasno potrebite na mikrofinansiskiot pazar 

opfa}a: (1) menuvawe na upravuva~kata i motivira~ka struktura; (2) 

menuvawe na korporativnata struktura; (3) menuvawe na vnatre{nata 

delovna politika i na politikata na proizvodi; (4) prilagoduvawe na 

sopstvenata struktura na finansiski uslugi; (5) primena na posebni 

bankarski proceduri; (6) primena na posebna politika vo vrska so kamatite, 

rokovite i uslovite na zaemite; (7) prilagoduvawa vo oblasta na 

rabotnata sila i na sistemot na obuka. 

(1) Adaptiraweto na upravuva~kata i motivira~ka struktura 

treba da se ostvari so transformacija soglasno voobi~aenite kriteriumi. 

Toa treba da bide profitno orientirana i samodovolna institucija 

so menaxment i personal izbran soglasno kriteriumite na ispolnitelnost. 

Mo`na e tranformacija na delovnite edinici vo profitni centri 

so performansi soglasno motivira~kite kriteriumi za personalot i 

postepena transformacija od socijalno vo komercijalno mikrofinansirawe. 

(2) Prilagoduvaweto na korporativnata kultura se odnesuva na 

izgledot na bankata i na nejzinite vraboteni, vo vrska so socijalnata 

kultura (kvalitetot na odnosot so klientite, oblekata i sl.), vidot na 

opremata itn. Posebno vnimanie treba da se posveti na sistemot na 

vrednosti na finansiskata institucija, kako {to se ~esnosta i doverbata, 

kvalitetot na raboteweto, inovativnosta, da se bide na usluga na 

klientite i dr. Vakvata korporativna kultura orientirana kon klientite 

108


treba da se ostvari so trening na personalot i da se primeni soodveten 

marketing. 

(3) Adaptirawe na raboteweto i na proizvodite nalaga orientacija 

kon bankarstvo naso~eno kon {tedeweto i pobaruva~kata. Toa 

zna~i orientacija kon institucionalnite vrednosti, kon pazarot i kon 

klientite i samodovolnost preku mobilizirawe na sopstveni izvori, 

kade {to {tednite vlogovi i zadrànata zarabotuva~ka se najva`ni izvori 

na kreditniot potencijal za mikrofinansirawe. Vakvata orientacija 

se ostvaruva preku soodvetna politika na mikro{tedeni, mikrokreditni 

i mikroosiguritelni proizvodi, kako i {emi na 

{tedewe/kreditirawe nameneti da pridonesat raboteweto na finansiskata 

institucija da bide na zdravi osnovi. 

(4) Prilagoduvawe na strukturata na uslugite moè da bide so: 

pro{iruvawe na mreàta na ekspozituri, postavuvawe na lica so necelosno 

rabotno vreme vo selata, pazarite i malite naselbi, mobilni uslugi 

(so pomo{ na avtomobili, motori ili velsipedi), kako i vklu~uvawe 

na lica so celosno i necelosno rabotno vreme za rabota so 

doma}instvata. 

(5) Prilagoduvaweto na procedurite zna~i poednostavuvawe na 

formite i na postapkite, soodvetni olesnuvawa, uslugi orientirani kon 

klientite, ponuda na specijalicirani uslugi, ocenka na kreditibilitetot 

i kolateral prilagodeni na potrebite na malite klienti. 

(6) Prilagoduvawe na rokovite i na uslovite na dogovorite za 

zaemite soglasno potrebite i barawata na mikropretpriema~ite i na 

neformalniot sektor, pretpostavuva diferencirawe na kamatnite 

stapki i na drugite uslovi soglasno mestoto ili grupata klienti so 

razli~en stepen na rizik i tro{o~na struktura. Diferencirawe na uslovite 

soglasno dolìnata i kvalitetot na delovnite odnosi, vklu~uvaj}i 

razli~ni uslovi pome|u inicijalnite i posledovatelnite zaemi, davawe 

akcent na malite {teda~i, zaemi i rati na otpla}awe so varijabilni no 

kratki rokovi na dospevawe, obezbeduvawe na po~esti rati na otplata, 

bez ili so kratki grejs periodi i sl. 

(7) Prilagoduvawe na menaxmentot soglasno rizikot podrazbira 

strategija za prevencija vo vrska so dadenite zaemi, efikasni uslugi za 

pribirawe i mobilizacija na za{tedite, primena na me{avina na formalna 

i neformalna hipoteka i supstituti na hipoteka, potpirawe na 

prethodnata redovnost na otplatite i odnesuvaweto na klientot pri prethodnoto 

vra}awe na zaemi, li~ni garancii i razli~ni formi na 

zaedni~ki izvori preku dobrovolni zdruùvawa (formirawe na 

109



zaedni~ki sredstva, pottiknuvawe na odloènata otplata, kako i presmetuvawe 

na poniski kamatni stapki). 

(8) Prilagoduvaweto na rabotnata sila preku treninzi i obuka 

nalaga izbor na personal so poznavawe na socijalnite ve{tini, kako i 

vklu~uvawe vo treninzite na odnesuvawe naso~eno kon potro{uva~ite, 

ocenka na mikrokreditite, prevencijata itn. 

Vo pove}e zemji vo razvoj aktivni se i grupite za zaemna pomo{ 

(GZP). Mo`nostite na ovie grupi da se zdobijat so status na finansiska 

institucija zavisi od nivnata finansiska i organizaciona zrelost. Vo 

zemji so soodvetna legalna ramka, GZP moè da se izdignat vo status na 

banka na ~lenovi ili banka kontrolirana od ~lenovi. Vo zemji bez vakvi 

mo`nosti, GZP treba da se pretvorat vo poluformalni finansiski institucii 

registrirani kako nebankarski institucii sé dodeka ne se 

promeni regulativata. Tie moè, vo po~etokot, da bidat registrirani 

soglasno Zakonot za zdruènija, Zakonot za zadrugi i sl., a so vremeto, 

soglasno nivnoto organizaciono i finansisko rastewe, da prerasnat vo 

organizacija so status na banka. Vo zemjite kade {to postojat {tedni i 

kreditni zadrugi tie moè da bidat transformirani vo zadru`ni banki. 

Me|utoa, treba da se ima predvid deka nivnoto transformirawe vo 

banki pod supervizija na centralnata banka nalaga golema tehni~ka 

poddr{ka. 15 

Unapreduvaweto na mikro{tednite proizvodi i inovacii moè 

da se odnesuva na konvencionalnite depozitni raboti zaradi akumulacija 

i na {tedni proizvodi koi se razlikuvaat spored dohodnosta, 

spored rokot na dospevawe i strukturata (kako {to se dobrovolnite 

za{tedi po viduvawe koi moè sekoj moment da se povle~at), oro~eni 

depoziti, lotariski {tedni vlogovi, kreditni instrumenti za mobilizacija 

na vnatre{ni resursi od institucii ili grupi. Kaj zemjodelskiot i 

kaj marginiliziraniot neformalen sektor sekoja kreditna aktivnost koja 

go unapreduva {tedeweto e adekvatna finansiska strategija. 

Mikrofinansiskite proizvodi moè da bidat diferencirani soglasno 

nivnoto dospevawe i barawata za zalog (od zaedni~ki izvori na 

zalog i li~ni garancii do podvièn zalog). Trajnite i odr`livite mikrokreditni 

{emi nalagaat: vnimatelno prilagoduvawe soglasno semejnoto 

{tedewe, vodej}i smetka za kapacitetot za investirawe i vra}awe 

na zemeniot kredit; odobruvawe na mali krediti so plafonirawe na 

kamatite vo zavisnost od apsorpcionata sposobnost na korisnikot; 

15 Social Internediation and Microfinance Programs. Internet,p.9. 

110


rokovi na vra}awe na kreditite i modaliteti na otplata soglasno potrebite 

na klientite; da se predviduvaat kratki rokovi na vra}awe, bez grejs 

periodi; voveduvawe na kratki periodi na pla}awe na ratite vo slu~ajot 

na inicijalni zaemi; da se nastojuva na povtorna otplata i da se vovede 

efikasen sistem na monitoring. 

* * * 

Vo zemjite vo razvoj, a i vo Republika Makedonija, postojat 

ogromni iznosi na kapital koj e neiskoristen. Vakviot "mrtov" kapital 

postoi bidej}i se zaboravilo (ili voop{to ne se znaelo) deka pretvoraweto 

na nekoe fizi~ko dobro vo imot koj producira kapital pretstavuva 

eden kompleksen proces (na primer, upotrebata na ku}a za ìveewe 

so cel da se pozajmat pari za finansirawe na pretprijatie). Se ~ini 

deka golem del od naselenieto vo zemjite vo razvoj zaboravi ili ne znae 

deka moè da se dobie kapital od imotot koj se poseduva. Rezultat na ova 

neznaewe e {to okolu 80% od svetot ne e iskapitaliziran, so ogled deka 

lu|eto ne moàt da izvle~at ekonomska korist od nivniot imot (zgradi 

ili drug vid na imot) za da sozdavaat kapital. Sostojbata ja vlo{uva 

nesposobnosta na razvienite zemji da gi nau~at zemjite vo razvoj. Ne 

moè da se tvrdi deka lu|eto vo nerazvienite zemji ne se inventivni i 

deka se pomalku pretpriem~ivi za biznis. Istraùvawata pokaùvaat 

deka formite na preskoknuvawe na legalnite pre~ki se onolku kolku {to 

iznesuvaat ovie pre~ki. Se javuvaat mo{ne interesni i imaginativni 

re{enija. 16 

Formiraweto na mikrokreditni institucii vo Republika Makedonija 

pretstavuva na~in pocelosno da se mobiliziraat raspolo`livite 

pari~ni za{tedi i istite da se stavaat vo funkcija na razvojot. Iskustvata 

vo svetot ukaùvaat deka treba da se koristat pove}e formi na institucii 

(formalni, poluformalni i neformalni) so cel da se zabrza 

investicionata aktivnost osobeno na malite pretprijatija, na semejnite 

biznisi i na licata so niski dohodi. Toa zna~i deka i vo Republika 

Makedonija moè da se iskoristat ovie iskustva vodej}i smetka za 

doma{nite uslovi i mo`nosti. 

* * * 

16 Hernando de Soto; The Mistery of Capital. Why Capitalism Triumphs in the West 

and Fails Everywere Else. Basic Books, New York, 2000, s.43. 

111



PRA[AWA ZA DISKUSIJA: 

• DALI MIKROFINANSIRAWETO E POTREBNO VO REPUBLIKA 

MAKEDONIJA? 

• KOI SE NAJPOGODNITE FORMI NA MIKROFINANSISKO 

PRILAGODUVAWE NA FINANSISKIOT SEKTOR? 

112



Voved 


MENAXMENTOT VO 

SEMEJNIOT BIZNIS 

Semejniot biznis pretstavuva dviè~ka sila vo ekonomijata na 

razvienite zemji. Ako se ima predvid samiot podatok deka 90% od amerikanskiot 

biznis e vo semejna sopstvenost ili e kontroliran od nea i generira 

polovina od BOP vo Amerika, dovolno govori, samo po sebe, za 

mestoto i ulogata na semejniot biznis vo ekonomskiot razvoj. Ottamu, menaxmentot 

na semejniot biznis igra, nesomneno, mo{ne zna~ajna uloga vo 

razvojot na semejniot, a so toa i na ekonomijata vo edna zemja, bez razlika 

kolku istata e pomalku ili pove}e razviena. Ekonomskiot razvoj na edna 

zemja e zavisen od samiot kontinuitet i uspe{nosta na semejniot biznis. 

Poa|aj}i od postavenata relacija na menaxmentot i semejniot biznis, 

kako isklu~itelno relevanten cenime deka e strate{kiot pristap i/ili 

strate{kiot menaxment na semejniot biznis. 

1.Balansirawe na semejnite i na biznis-celite 

Na~inot na koj }e se definiraat semejnite i biznis-celite pretstavuva 

biznis i semejno strategisko planirawe. Vo toj plan, mo{ne zna- 

~ajno e elementite na semejnite celi i biznis-celite da se komplementarni. 

Takviot pristap ovozmoùva semejniot biznis da napreduva. Razvojot 

na semejniot biznis e direktno zavisen od procesot na strate{kiot 

113



menaxment koj osnova~ite i/ili sopstvenicite na semejniot biznis go kreiraat. 

Strate{koto planirawe na semejnata sopstvenost na biznisot 

nastojuva da gi integrira semejnite potrebi/barawa, kako na primer: 

- Koi se dolgoro~nite individualni i profesionalni zada~i na 

~lenovite na semejstvoto? 

- Koja e semejnata misija? 

- Dali semejnite ~lenovi }e bidat aktivni vo menaxmentot ili }e 

bidat pasivni ~lenovi? 

- Kako }e se spravite so pra{awata od tipot na ingerencii, beneficii, 

kompenzacii, procenki i performansi? 

Strate{ko planirawe vo ramkite na semejniot biznis pretstavuva 

umstvena vizija povrzana so nekoja metodologija za da moè na ~lenovite 

na semejstvoto da im se pretstavat mo`nostite, opciite i izborite za 

idninata. Najposle, eden proces na strate{ko planirawe e mehanizam za 

pretvorawe na semejnite vrednosti vo biznis-celi. 

Strate{koto planirawe kako del od strate{kiot menaxment involvira 

analiza na biznis-opkruùvaweto i ednovremeno go opredeluva 

procesot na razvoj i uspeh na semejniot biznis vo idnina. Ovoj proces soodvetno 

dava procenka na vnatre{nite aktivnosti i na momentalnata nadvore{na 

sredina (ekonomskite, tehnolo{kite, socijalnite i politi~kite 

sili), {to vlijaat na semejniot biznis. 

Procesot na strate{ko planirawe im pomaga na slednite na~ini: 

• Strate{koto planirawe im pomaga na ~lenovite na semejstvoto da gi 

odredat nasokite i problemite vo biznisot. 

• Strate{koto planirawe obezbeduva kontinuitet na fizi~ki aktivnosti 

dodeka se slu~uvaat politi~ki, ekonomski i socijalni promeni. 

• Im pomaga na onie koi donesuvaat odluki vo podgotovka na planovi i 

politiki na upravuvawe i 

• Gi podobruva uslovite za da privle~e ili da razvie nov biznis koj }e 

otvori rabotni mesta i }e dovede do ekonomski uspeh. 

114


2.Procesot na strate{ki menaxment 

Procesot na strate{ki menaxment e eden od najzna~ajnite procesi 

vo semejniot biznis bidej}i gi aktivira kako vodstvoto/menaxerite taka 

i vrabotenite/~lenovite od semejstvoto. Strate{kiot menaxment go 

pretstavuva konceptot za toa kako da se iskoristat resursite {to poefikasno, 

dodeka referentna to~ka e promenlivata sredina. Osnovnata 

prednost {to strate{kiot menaxment go izdvojuva od drugite na~ini na 

planirawe/upravuvawe e vo toa {to strate{koto planirawe/upravuvawe 

se odlikuva so dolgoro~nost {to podrazbira takov na~in na organizirawe 

i izvr{uvawe na rabotite {to }e rezultira so uspeh vo podolg vremenski 

period. So ogled na faktot {to sekoja strategija po svojot karakter 

e normativna, moème da ja definirame kako obrazec na organizaciski 

promeni, menaxerski pristapi vo postignuvaweto na celite na semejniot 

biznis. Prevedeno na sovremen organizaciski jazik, strategijata 

zna~i so vrabotenite i so opremata semejniot biznis da gi ostvari svoite 

zacrtani celi i planovi. Za toa da se postigne, neophodno e detalno 

razrabotuvawe na strategijata {to opfa}a nejzino formulirawe, implementacija 

i evaluacija. 

115



Procesot na strate{ko planirawe/upravuvawe so negovite osnovni 

fazi i aktivnosti moè da se prikaè na sledniot na~in: 

Slika 1: 

Fazi i aktivnosti na procesot na 

strate{ki menaxment 

FAZI AKTIVNOSTI 

Formulirawe na 

strategijata 

Implementirawe na 

strategijata 

Evaluacija na 

strategijata 

Izvor: Prisposobeno od: David Fred L.: “Strategic Management”, New York, 

Macmillan Publishing Company, 1991, str: 12. 

116 

Istraùvawe na vnatre{noto i 

nadvore{noto opkruùvawe na 

organizacijata 

obrabotka na soznanijata 

definirawe na strategija 

definirawe na 

kratkoro~ni celi 

definirawe na politiki 

alocirawe na sredstva 

kontrola na dobienite soznanija 

od istraùvawata 

merewe na performansite 

prezemawe na 

korektivni akcii


Formuliraweto, implementacijata i evaluacijata na strategijata 

se trite osnovni fazi vo procesot na strate{ki menaxment, od ~ie 

vnimatelno, pravilno i detalno planirawe i izvr{uvawe zavisi uspehot 

na strate{koto upravuvawe. Dokolku koja bilo od ovie fazi se prenaglasi, 

a za smetka na nea ostanatite se potcenat, strate{koto upravuvawe 

}e bide samo delumno uspe{no. Zatoa, osobeno e va`no pristapot 

kon site niv da bide podednakov, bidej}i toa e prviot ~ekor kon postavuvaweto 

"cvrsti temeli" za uspe{no upravuvawe/rakovodewe. 

Organizaciski celi - Organizaciskite celi se onie krajni 

rezultati {to semejniot biznis se trudi da gi dostigne. Celite í pomagaat 

na organizacijata da se definira sebesi vo opkruùvaweto. 

Tie se od osobena va`nost pri koordinacijata na odlukite i tie 

{to niv gi donesuvaat niz vospostavuvawe standardi za procenka na organizaciskite 

performansi. Organizaciskite celi moàt da bidat najrazli~ni. 

Nekoi id niv se: 

• nivo i dinamika na profitot; 

• efikasnost (smaluvawe na tro{oci); 

• zadovolstvo na ~lenovite na semejstvoto i nivniot razvoj; 

• kvalitet na proizvodite (uslugite); 

• organizaciska odgovornost; 

• razvoj na marketingot; 

• zgolemuvawe na dividendite; 

• opstanok; 

• prilagoduvawe; 

• da mu sluàt na op{testvoto. 17 

Nekoi semejni organizacii odredeni celi gi postavuvaat kako 

kratkotrajna politika, dodeka, pak, drugi gi postavuvaat pred sebe kako 

dolgoro~ni celi. Sekako, pri odreduvaweto na celite treba da se 

postavi nivniot prioritet taka {to nekoi od niv }e se vrednuvaat povisoko 

od drugite, {to e glavno zada~a na stratezite. 18 

17 Vidi pove}e: Glueck William F.: "Business Policy and Strategic Management", 

McGraw-Hill Company, New York, 1980. (Third Edition) 

18 Ima pove}e faktori {to vlijaat na formuliraweto na celite; 1)prviot 

faktor gi prestavuva vlijanijata na sredinata (pravna regulativi, sindikat, 

117



Fazata na implementacija (za koja }e stane zbor vo ponatamo{niot 

tekst) neizostavno podrazbira da se iznajde na~inot na koj }e 

se meri dostigaweto na celite. Kako i da e, postoi razlika me|u oficijalnite 

i operativnite celi. 

Operativni celi se onie {to sekojdnevno treba da se ispolnat 

od strana na organizacijata, dodeka pak op{tite celi se onie koi se 

povrzani so politikata i so nejzinata strategija. 

3.Fazi vo procesot na strate{ki menaxment 

Semejniot biznis vo koi se primenuva procesot na strate{ki 

menaxment se odviva preku trite osnovni fazi na toj proces: 

1. formulirawe na strategijata; 

2. implementacija na strategijata; i 

3. ocenuvawe i vrednuvawe na strategijata. 

Prvata faza e osnova na site drugi i opfa}a formulirawe na 

osnovnata strategija preku koja semejniot biznis se prepoznava. Bidej}i 

strategijata e na~in na ostvaruvawe na dolgoro~nite celi, nejzinoto 

formulirawe podrazbira prethodno definirawe na osnovnata vizija i 

od nea proizlezenata misija. 

Vizija - Terminot vizija poteknuva od latinskiot zbor visio {to 

zna~i pojava ili slika na fantazijata, pretstava na ona {to sé u{te ne 

postoi. Me|utoa, kriti~nata komponenta na vizijata ne e izmisluvawe 

odgovori za idnite potrebi, tuku sposobnost da se sogledaat potencijalnite 

mo`nosti. So drugi zborovi, toa ne e proces na prognozirawe na 

idninata, tuku nejzino kreirawe preku prezemawe aktivnosti vo 

sega{nosta. Vizijata sfatena kako mentalna percepcija ja inicira operacionalizacijata 

i realizacijata na organizaciskite celi i aktivnosti 

izrazeni preku misijata. 

potro{uva~i); 2)vtoriot faktor e realnosta na organizacijata, nejzinite 

resursi i vnatre{nata mo}, 3)tretiot faktor go prestavuva vrednosniot 

sistem na top menaxerite (generalno moème da navedeme 6 vrednosni orientacii: 

1teoriski-orientiranost kon vistina i znaewe, 2.ekonomski-orientiranost 

kon korisnoto, 3.estetski- orientiranost kon forma i harmonija, 

4.socijalni- orientiranost kon lu|eto, 5.politi~ki- orientiranost 

kon mo}, 6.religiozni- orientacija kon ednakvosta vo svetot). Vidi pove}e: 

William F. Glueck: "Business Policy and Strategic Management ", McGroww Hill 

Company, New York, 1980. (Third Edition) 

118


Misija - Opredeluvaweto na misijata na semejnata organizacija 

zna~i opredeluvawe na osnovnata pri~ina za nejzinoto postoewe i rabotewe. 

Zna~i, procesot na operacionalizacija na kreativnata podloga 

me|u postojnata sostojba i posakuvanata idnina manifestirana preku 

vizijata pretstavuva misija na organizacijata. Ili podetalno, opredeluvaweto 

na glavnite podra~ja na dejstvuvawe na semejniot biznis, 

pre~nikot na predvidenite aktivnosti, osnovnite pazarni potrebi koi }e 

gi zadovoluva i nadvore{nata i vnatre{nata okolina vo koi semejniot 

biznis }e dejstvuva. Vo kontekst na toa se definiraat i osnovnite celi 

na semejniot biznis so koi pojasno se definira misijata. 

Misijata na organizacijata pretstavuva zbir od pri~ini koi ja 

opravduvaat egzistencijata na semejniot biznis. Toa ne se postavenite 

kratkoro~ni celi koi se dostigaat vo odredeni periodi preku mobilizirawe 

na sredstvata. Efikasnata misija e pogeneralna, nejzina funkcija 

e poso~uvawe na pravecot vo koj se dviì semejniot biznis i 

nejzinite ~lenovi. Taa gi reflektira dlabokite potrebi na li~nosta i e 

personifikacija na osnovnite vrednosti na individuite {to ja 

so~inuvaat semejnata organizacija, osobeno na liderite. Poto~no re~eno, 

misijata e ne{to kon {to postojano se te`nee i nikoga{ ne se realizira 

vo potpolnost. 

Ostvaruvaweto na profitot e neophodno, no dokolku se postavi 

kako edinstvena orientacija stanuva nedovolna da gi inspirira 

~lenovite na semejstvoto, to est vrabotenite. Misijata e ne{to pove}e, 

vo sebe ja sodrì inspiracijata lu|eto da dadat sé {to moàt od sebe i 

gi motivira da veruvaat vo vrednosta na sopstvenata rabota. Sostavena 

e od dve komponenti: nadvore{na, koja e odredena od èlbata kakva 

treba da bide osnovnata performansa na raboteweto i vnatre{na, 

odredena od èlbata kakov treba da bide semejniot biznis vo celost. 

Postoeweto na misijata e esencijalno za dolgoro~nosta na semejniot 

biznis, no ne treba da se zaboravi deka opredeluvaweto na 

specifi~na cel e zna~ajno za da se unificira te`neeweto i kapacitetot 

na semejniot biznis. Ulogata na misijata e vo povrzuvaweto na vrednostite, 

veruvawata i doverbata vo zaedni~kata cel, ednovremeno go etablira 

generaciskiot kod i dava celosna slika za idninata na semejniot 

biznis. 

Efikasni lideri se onie koi moàt da ja transformiraat 

zaedni~kata cel vo specifi~na misija. 

Od golema va`nost e da ne nastane konfuzija me|u misijata i 

celta. Bidej}i odredeni misii se mnogu vlijatelni vo nekoi organizacii 

119



za misijata se smeta deka e osnovnata zaedni~ka cel. Problemot se javuva 

toga{ koga }e se ispolni osnovnata misija i se postavuva pra{aweto 

{to da se pravi ponatamu. Poradi ova neophodno e postoewe na poop{ta 

i pokreativna cel od koja }e se izvede narednata misija. 

Dokolku ima deficit od vakva cel }e ima i kriza vo odreduvaweto na 

natamo{nite pravci, otkako }e bide ispolneta edna misija. Akcentot e 

pozicioniran vrz vrednosnata pozadina koja e karakteristi~na za 

modelot na organizaciskata kultura vo semejnata organizacija. 

Treba da se naglasat dva momenta zna~ajni za formuliraweto na misijata: 

1. Odlukata za misijata }e gi rakovodi vrvnite menaxeri i vo odnos 

na nea tie }e gi postavuvaat prioritetite pri postavuvaweto na 

celite, alokacijata na resursite i drugi odluki. 

2. Najzna~ajno od sé e glavnite manaxeri da imaat konsenzus za 

misijata. Dokolku ova ne e slu~aj, }e ima razli~ni prioriteti i vkrstuvawe 

na interesi. 19 

Otkako seto ova }e bide opfateno, se pristapuva kon formulirawe 

na strategija so koja }e se ostvarat definiranite celi, a koja vo 

sebe sodrì odluki od vitalno zna~ewe, kako na primer: dali i vo koja 

nasoka da se pro{iruva delovnosta, na koi pazari da se probiva i kako, 

dali da se napu{ti opredelen del od raboteweto koj e nerentabilen ili 

da se napravat napori za negovo zazdravuvawe, kade da se investira, kako 

da se rasporedat sredstvata i dr. 

Potoa, otkako }e se formulira strategijata, se pristapuva kon 

nejzina implementacija. Toa e vtorata faza od procesot na strate{ki 

menaxment koja podrazbira opredeluvawe na kratkoro~ni celi i delovni 

politiki, kako i motivirawe na ~lenovite na semejstvoto i/ili vrabotenite 

i rasporeduvawe na sredstvata so cel da se ostvarat osnovnite 

celi na organizacijata. 

Implementiraweto na strategijata podrazbira: odreduvawe na 

godi{ni celi, motivirawe na vrabotenite, alocirawe na resursite, 

taka {to formuliranata strategija }e moè da se ostvari so izgraduvawe 

na kultura {to }e ja poddrùva strategijata, kreirawe na soodvetna or- 

19 Vidi pove}e: R.Beckhard and R.T.Harris: "Managing Complex Change", Addison- 

Wesley Publishing Company, Massachusetts, 1987, (Second Edition), str:15-16. 

120


ganizaciska struktura, marketin{ki nastap, podgotovka na buxet, 

izgraduvawe na informacionen sistem. 20 

Implementacijata podrazbira mobilizirawe na vrabotenite i 

menaxerite da ja sprovedat formuliranata strategija. Tokmu na ovoj del 

od strate{kiot proces se koncentrira celiot trud od strana na menaxerite. 

Ovaa faza se smeta za najte{kiot del bidej}i neophodna e disciplina, 

posvetenost i po`rtvuvanost. Uspe{nata implementacija na 

strategijata e tesno povrzana so sposobnosta na menaxerite da gi motiviraat 

vrabotenite. Za ovaa faza na strate{kiot menaxment se veli 

deka e aktivna faza koja gi mobilizira site ~lenovi/vraboteni vo semejniot 

biznis so cel da se oìvotvori formuliranata strategija. Ednovremeno, 

toa e i najte{kata faza za{to tokmu vo nea treba da dojde do 

izraz pravilnosta i uspe{nosta na izbranata strategija i pristap. Kolku 

napraveniot izbor e dobar i pravilen se utvrduva vo tretata faza koga 

se vr{i evaluacija na strategijata. 

Iako se me|usebno povrzani, formuliraweto i implementiraweto 

na strategijata se fundamentalno razli~ni: 

- Formuliraweto na strategijata pretstavuva pozicionirawe na silite 

pred da zapo~nat aktivnostite. 

- Implementacijata pretstavuva menaxment na silite vo tekot na aktivnostite. 

- Procesot na formuliraweto na strategijata se fokusira na efektivnosta. 

- Procesot na implementirawe se fokusira na efikasnosta. 

- Formuliraweto na strategijata e primarno intelektualen proces. 

- Implementiraweto e primarno operativen proces. 

- Formuliraweto na strategijata podrazbira dobri intuitivni i 

analiti~ki ve{tini. 

- Implementiraweto podrazbira dobri ve{tini na motivirawe i liderski 

ve{tini. 

- Formuliraweto na strategijata podrazbira koordinacija me|u nekolku 

individui. 

- Implementiraweto podrazbira koordinacija me|u pove}e individui. 

Dodeka vo prvata faza se vr{i opredeluvawe na osnovnite 

na~ini preku koi celite bi trebalo da se ostvarat, a vo vtorata se opredeluvaat 

konkretni akcii koi }e vodat kon ostvaruvawe na zacrtanoto vo 

20 

David Fred L.: Strategic Management, New York, Macmillan Publishing Company, 

1991. str: 287-312, (Third Edition) 

121



prvata faza, vo tretata faza se vr{i samo proverka, kontrola i korekcija 

na ona {to e napraveno vo prvite dve fazi. 

Iako navidum vo ovaa treta faza ima mnogu pomalku kreativnost 

otkolku vo prvite dve, sepak taa e neophodna za{to momentniot uspeh od 

primenata na strategijata ne garantira i traen uspeh. Klu~en aspekt vo 

tretata faza pretstavuva kontrolata. Potrebna e postojana kontrola za 

da se sledi dali se implementiral strate{kiot proces i dali raboti 

efikasno. Procesot na kontrola mora da gi opfati slednite elementi: 

- Napredok vo implementacija na sekoja strategija spored planot; 

- Vreme i finansiski izdatoci spored buxetot; 

- Zamena na lu|e {to se odrazilo na sposobnosta za ispolnuvawe na 

opredeleni zada~i; 

- Promeni vo nadvore{nata sredina za {to se potrebni prisposobuvawa 

vo strate{kiot plan; i 

-Procenka na rezultati dobieni so implementacija na strategijata. 

Kontrolata e te{ka zada~a bidej}i ~esto ne e lesno da se bide siguren 

deka akciite se uspe{ni. Sepak, kontrolata e bitna za da se 

postigne uspeh bidej}i im ovozmoùva na semejnite biznisi da se prisposobat 

na vnatre{ni i nadvore{ni promeni. 

Ovaa faza pokraj kontrola na ona {to e ve}e napraveno podrazbira 

i prezemawe na korektivni akcii preku koi prezemenite aktivnosti 

{to se pokaàle pogre{ni }e se "vratat" na vistinskiot kolosek. Zatoa, 

postojanata proverka na formuliranite strategii i nivnata soodvetnost 

na utvrdenite vnatre{ni i nadvore{ni uslovi za rabotewe se javuva 

kako neodminliva potreba na semejniot biznis {to se opredelil za 

strate{ko planirawe/upravuvawe. 

* * * 

Podelbata na ulogi, utvrdenite pravila, stilot na komunicirawe 

i na~inot na re{avawe na stresnite situacii i konfliktite vo semejstvoto 

moè da bidat dobri za semejnata sostojba, no ~esto ne pretstavuvaat 

najdobar na~in na razre{uvawe na konflikti vo delovnosta na 

semejnata organizacija. Biznis sistemot e racionalen, so strogi pravila, 

nametnuva specifi~ni odgovornosti i, kako i emotivno-semejnoto opkruùvawe, 

biznisot poseduva karakteristi~en stil na komunicirawe i 

odnesuvawe, relevanten stil na rakovodewe, upravuvawe i odlu~uvawe. 

Ottamu, strate{koto planirawe kako del od procesot na strate{kiot 

122


menaxment vo semejniot biznis pretstavuva edinstven odgovor na iracionalnata 

platforma vo semejniot biznis. 

Strate{kiot menaxment obezbeduva: aktivna pozicija, solidno 

vodstvo vo kriti~nite akcii, otvorenost kon promenite i predizvicite, 

soodvetna selekcija na resursite, koherentnost i unifikacija na odlukite 

od razli~en karakter, a osobeno pri definirawe na vremenski 

dimenzii na ostvaruvaweto i vospostavuvaweto na proaktivna atmosfera. 

So utvrdenata strategija se predviduva postojano sledewe na 

sovremenite ekonomski, tehnolo{ki, op{testveni i drugi trendovi {to 

upatuva na proaktivnost vo raboteweto, poto~no anticipirawe na 

promenite i navremeno reagirawe na niv. Strate{kiot menaxment podrazbira 

takov na~in na organizirawe i izvr{uvawe na rabotite {to }e 

rezultira so uspeh vo podolg vremenski period. Edinstveno na toj na~in 

semejniot biznis }e obezbedi uspeh i vo slednite generacii. 

PRA[AWA ZA DISKUSIJA: 

1. Dali vo Republika Makedonija semejnite biznisi uspevaat da 

go nadminat poso~eniot dualitet (familijaren sistem - biznis sistem)? 

2. Koi se mo`nostite/barierite za razvoj na semejniot biznis vo 

Republika Makedonija? 

123





BIZNISI VO SEMEJNA SOPSTVENOST - 

IZBOR NA ZAKONSKATA STRUKTURA 

Pri startiraweto na malite biznisi, edno od prvite pra{awa 

koe treba da si go postavite e kakva zakonska forma bi koristele ili, so 

drugi zborovi, kako da go organizirate sopstveniot biznis. Ponatamu, 

kako va{iot biznis raste i se menuva, odvreme navreme treba da si se 

zapra{uvate dali izbraniot zakonski entitet sé u{te ostanuva najdobra 

organizaciona forma na organizacija za va{iot biznis. 

Naj~esto koristeni modeli na organizirawe na malite biznisi 

kako vo SAD i zapadnoevropskite zemji taka i vo Republika Makedonija 

se: (1) solo sopstvenost, (2) partnerstva i (3) akcionerski trgovski 

dru{tva (korporacii). Vo ovoj referat za zakonskite prava se razmisluva 

vo vrska so slednite pra{awa: 

1. Startirawe - Kako sekoj poedine~en vid na legalitet na organizacija 

se vostanovuva? 

2. Kontrola - Koj e sopstvenikot i koj go kontrolira biznisot? 

3. Obvrski - Koj e odgovoren dokolku biznisot propadne ili ima 

zagubi? 

4. Kontinuitet i prenoslivost-transferabilnost - Kolku dolgo 

trae sekoj poedine~en vid na organizacija i kako sopstvenikot da go prodade 

biznisot? 

5. Danoci - Kako se odano~uva profitot i zagubata od biznisot? 

Isto taka treba da e vklu~eno ZA i PROTIV za razli~nite zakonski 

entiteti za komparirawe na brojnite faktori koi treba da se razgledaat 

pri izborot na nekoja zakonska forma na biznisot. 

Osnovnata zakonska regulativa vo pogled na organiziraweto na 

biznisite se ZTD i ZZD. Pokraj ovie zakoni, svoe vlijanie imaat i drugi 

zakonski propisi koi, pove}e ili pomalku, imaat uloga vo organiziraweto 

124


na biznisite, a tuka, pred sé, }e gi spomeneme: Zakonot za obligacionite 

odnosi, zakonite vo oblasta na dano~niot sistem i drugi. 

1.Iskustva vo vrska so ovaa tema 

Dosega{nite iskustva vo pogled na otpo~nuvaweto na biznisite 

pokaùvaat deka ne postoi potemelno zakonsko poznavawe na ovaa 

problematika od strana na nositelite na tie biznisi. Sli~na e 

situacijata i koga se raboti za transformirawe na eden oblik na 

organiziran biznis vo drug. Glavno, reakciite na biznismenite se 

motivirani od dostignatoto iskustveno soznanie i nivnata potreba da 

prezemat ne{to ili ne{to da menuvaat vo organizaciskata sfera na 

biznisot. Pri~inite za vakvata sostojba treba da se baraat vo sé u{te nedovolno 

izgradenata zakonska regulativa, no i vo glomaznite zakonski 

tekstovi koi go reguliraat pra{aweto na otpo~nuvawe na vodewe na 

biznis, negoviot razvoj i transformacija. Tuka treba da se spomene i toa 

deka ne postoi dovolno stru~na literatura koja, na popularen na~in 

(preku prira~nici, obuki i sl., kako alatki za vodewe na biznisot), bi gi 

pribliìla zakonite i drugite akti koi se odnesuvaat na ovaa problematika, 

so {to na potencijalnite biznismeni i onie koi se ve}e vo biznisot 

bi im ja olesnile rabotata okolu stru~noto zapoznavawe so zakonskite 

re{enija i mo`nosti. 

Stranskite iskustva po ova pra{awe se, sekako, nesporedlivi so 

sostojbata kaj nas. Me|utoa, treba da se kaè deka i tamu, za odredeni 

pra{awa, sé u{te se nema posveteno dovolno vnimanie na odredeni 

formi na biznisot koi realno egzistiraat vo tie sredini i toa vo 

zna~itelen procent. Imeno, stanuva zbor za t.n. "semeen biznis" na koj, vo 

SAD i V. Britanija, otpa|a pove}e od 70% od site biznisi. 

2.Semeen biznis 

Pogore go doprevme pra{aweto na semejniot biznis. Zakonskata 

regulativa kako i stru~nite tolkuvawa na istata ne se zadrùvaat na ova 

pra{awe nitu ima poizdràni definicii okolu ova pra{awe. Od druga 

strana, sekoe definirawe na poimot semeen biznis }e otvori, so pravo, 

brojni argumenti za i protiv. Ova pra{awe i ne mora da se elaborira 

premnogu detalno, dokolku istoto, vo praksa, ne predizvikuva pove}e ili 

pomalku zna~ajni posledici kako od aspekt na ponatamo{noto egzistirawe 

na biznisot taka i od aspekt na me|usemejnite odnosi. 

125



Smetame deka pod semeen biznis treba da se podrazbere organizirawe 

i vodewe na sekoj biznis od strana na najmalku dvajca ~lenovi 

od potesnoto semejstvo koi vloìle sredstva (pari), predmeti ili prava 

vo nekoja zakonska forma na organiziran biznis. Me|utoa, ovaa definicija, 

iako moè da zadovoli odredeni sostojbi, vo drugi situacii ne 

moè da bide celosno primenliva, a so samoto toa se nametnuvaat mnogu 

otvoreni pra{awa. 

Bez ogled na obidot za definirawe na poimot semeen biznis, 

sepak, vo mnogu organizirani formi na vodewe na biznisi nao|ame 

belezi na vklu~uvawe na dvajca ili pove}e ~lenovi od potesnoto semejstvo 

vo biznisot. Taka, ova moème da go posmatrame kako direktno ili 

indirektno u~estvo na ~lenovi od semejstvoto vo biznisot. 

Direktnoto u~estvoto se gleda vo neposredniot anga`man (so pari, predmeti, 

trud ili prava) na dve ili pove}e lica vo otpo~nuvaweto i 

vodeweto na biznisot. Formite preku koi se ostvaruva ovaa semejna 

sorabotka naj~esto se vo oblik na partnerska sorabotka, preku dru{tvo so 

ograni~ena odgovornost, no mo`ni se i oblici na akcionersko povrzuvawe. 

Indirektnoto u~estvo se izrazuva, naj~esto, preku rabotno 

angaìrawe na ~len ili ~lenovi na potesnoto semejstvo vo rabotata na 

firmata, bez ogled na nejziniot oblik. 

Istraùvawata koi se sprovedeni vo dvaeset firmi vo Republika 

Makedonija pokaàa deka re~isi site, bez isklu~ok, biznisot go 

otpo~nale niz formi zasnovani na solo sopstvenost (zanaet~ii, trgovcipoedinci, 

dru{tva so ograni~ena odgovornost osnovani od edno lice i 

sl.). Me|utoa, vo osumnaeset od spomnatite dvaeset firmi, so razvojot na 

biznisot, nastanale organizaciski promeni i toa vo pravec na transformirawe 

vo dru{tva so ograni~ena odgovornost, vo nekoi oblici na 

partnerskoto organizirawe, pa duri i vo akcionerski dru{tva. Pritoa, 

ona {to e karakteristi~no, vo pogolemiot broj na firmi koi se transformirale, 

kako sodru`nici se javuvaat ~lenovi od potesnoto semejstvo 

na prvobitniot osnova~ na firmata, odnosno biznisot. 

Karakteristi~no za semejniot biznis, od aspekt na prakti~nite 

soznanija steknati so istraùvawata vo gorespomenatite firmi, e toa 

{to tie zapo~nale kako mal biznis zasnovan na solo (individualna) 

sopstvenost i deka so razvojot na biznisot se trnsformirale vo edna od 

neposredno povisokite formi na organizirawe. Naj~est oblik na 

prerasnuvawe na firmite zasnovani na solo sopstvenost e dru{tvoto so 

ograni~ena odgovornost ili vospostavuvawe na partnerski odnosi, vo koi 

formi na organizirawe u~estvo zemaat pobliskite ~lenovi od se- 

126


mejstvoto. Vo ponovo vreme se zabeleùvaat i organizirawa vo akcionerski 

dru{tva. Se razbira, ima i odredeni slu~ai kade {to eden porazvien 

oblik na organizirawe se deli na dva pomali biznisi. Ottuka, za 

semejniot biznis e bitno da se razgledaat nekoi osnovni situacii vo koi 

toj moè da najde, da raboti, da se razviva i da se transformira. 

3.Solo (individualna) sopstvenost 

Pove}eto mali biznisi vo svetot i vo Republika Makedonija se 

zasnovaat na individualnata, odnosno solo sopstvenosta. Organizacijata 

na ovoj vid na biznisi e ednostavna i mnogu ~esto se izbira formata na 

"edna li~nost-eden biznis", vo koj sopstvenikot i rabotnikot se edna 

li~nost (iako kaj formite osnovani vrz solo sopstvenosta moè da ima i 

vraboteni). 

Spored Zakonot za trgovskite dru{tva, osnovniot oblik zasnovan 

na solo sopstvenosta e trgovec-poedinec. 

Trgovec-poedinec e fizi~ko lice koe vr{i nekoja od dejnostite 

koi se utvrdeni vo Zakonot, a dejnosta koja se ostvaruva se vr{i vo vid na 

redovno zanimawe. 

Registracija. Za osnovawe na ovoj oblik potrebno e liceto da 

ima delovna sposobnost, a postapkata za registrcija na firmata 

otpo~nuva i zavr{uva so podnesuvawe na prijava i obrazec za ovlasten 

potpisnik. 

Firma. Trgovecot-poedinec e dolèn da ja istakne firmata na 

koja e sodràno negovoto ime, tatkovoto ime i prezimeto. 

Mo`nost za prefrluvawe na firmata. Trgovecot-poedinec 

moè da ja prefrli svojata firma na treto lice samo zaedno so delovniot 

potfat, odnosno so celokupnata aktiva i pasiva, a vo soglasnost so 

doveritelite na trgovecot-poedinec. Liceto na koe e prefrlena firmata, 

odnosno koe prodolùva da go vodi biznisot, odgovara za obvrskite 

solidarno so porane{niot sopstvenik. 

Naslednicite na trgovecot-poedinec moàt da ja prezemat firmata 

so celokupniot deloven potfat. 

Odgovornost. Trgovecot-poedinec za svoite obvrski odgovara 

li~no, so celokupniot svoj imot. 

Ottuka, prednostite na formite na organizirawe na biznisi zasnovani 

na solo sopstvenosta se: 

-ne baraat golemi sredstva za otpo~nuvawe so biznisot; 

-ednostavno rakovodewe i upravuvawe so biznisot; 

127



-ednostavna postapka za registrirawe; 

-golema fleksibilnost za akcija; 

-kontrolata e vo racete na edna li~nost; 

-celosna samostojnost vo donesuvaweto na biznis-odlukite i dr. 

Me|utoa, ovie formi na organizirawe imaat i nedostatoci, a 

kako najbitni }e gi izdvoime slednive: 

-biznisot, naj~esto, zavr{uva po volja na sopstvenikot, so gubewe 

na negovata delovna sposobnost ili so smrt na sopstvenikot; 

-neograni~ena li~na odgovornost; 

-te{kotii pri obezbeduvawe na kapital; 

-isklu~ivo samiot go nosi tovarot na kontrola, rakovodewe i 

upravuvawe na delovnite potfati i sl. 

4.Partnerstvo 

Partnerstvoto, vo potesna smisla, gi opfa}a t.n. javni trgovski 

dru{tva (general partnership) i komanditnite dru{tva (limited partnership). 

Javno trgovsko dru{tvo pretstavuva zdruùvawe na dve ili 

pove}e pravni ili fizi~ki lica koi za svoite obvrski odgovaraat li~no 

i neograni~eno solidarno so celokupniot svoj imot. 

Firma. Firmata na javnoto trgovsko dru{tvo gi sodrì prezimiwata 

i imiwata, odnosno firmata ili skratenata firma najmalku na 

eden sodru`nik na dru{tvoto i oznaka "i dr.", dokolku ne se sodràni 

imiwata i prezimiwata na site sodru`nici. 

Dogovor za dru{tvoto. Osnovnite prava, obvrski i predmet na 

rabota na javnoto trgovsko dru{tvo se ureduvaat so pismen dogovor. 

Posebni uslovi za vr{ewe na dejnosta. Edna od karakteristikite 

na javnoto trgovsko dru{tvo e toa {to toa moè da vr{i dejnost 

povrzana so odredeno zanimawe samo dokolku me|u sodru`nicite ili 

vrabotenite ima lice koe ima soodvetna kvalifikacija, a moè so zakon 

da bide pobarana soodvetna kvalifikacija i za pove}eto ili za site 

sodru`nici. 

Pravni odnosi na sodru`nicite. Na pravnite odnosi na 

sodru`nicite se primenuvaat odredbite od Zakonot za trgovskite 

dru{tva, a ako so ovoj Zakon ne e poinaku uredeno, toga{ se primenuvaat 

odredbite od Zakonot za obligacionite odnosi. 

Vlogovi vo dru{tvoto. Vo javnoto trgovsko dru{tvo 

sodru`nicite ne moraat da vnesat ednakvi vlogovi. Vlogovite moàt da 

128


bidat vo pari, predmeti, prava, trud ili uslugi, no vrednosta sekoga{ se 

izrazuva vo pari. 

Prenesuvawe na udel. Udelot vo javnoto trgovsko dru{tvo moè 

da se prenese na treto lice dokolku postoi soglasnost za toa od strana 

na sodru`nicite. Prenosot se vr{i so akt vo pismena forma. 

Upravuvawe. So javnoto trgovsko dru{tvo upravuvaat 

sodru`nicite ili eden sodru`nik koj }e bide ovlasten za toa ili treto 

lice koe e ovlasteno od strana na sodru`nik. 

Odlu~uvawe. Odlukite na dru{tvoto se donesuvaat vo soglasnost 

so site sodru`nici na koi im e dovereno upravuvaweto. 

Odgovornost. Sekoj sodru`nik odgovara za obvrskite na 

dru{tvoto li~no so celiot svoj imot i solidarno so site drugi 

sodru`nici. 

Prestanok. Dru{tvoto prestanuva so rabota vo slu~ai utvrdeni 

so zakon ili dogovorot za dru{tvoto (istek na vremeto za koe e osnovano, 

odluka na sodru`nicite, otvorawe na ste~ajna postapka, otkaz ili smrt 

na nekoj od sodru`nicite i dr.). 

Komanditno dru{tvo e eden od oblicite na partnerstvo vo koe 

se zdruùvaat dve ili pove}e lica od koi komplementarot odgovara za 

obvrskite na dru{tvoto solidarno i neograni~eno so celokupniot svoj 

imot, a komanditorot odgovara za obvrskite na dru{tvoto samo do 

iznosot na zapi{aniot vlog. 

Firma. Firmata na komanditnoto dru{tvo go sodrì prezimeto i 

imeto barem na eden komplementar, a ako se pove}e komplementari i 

oznakata "i dr.". 

Dogovor za dru{tvoto. Osnovnite prava, obvrski i predmet na 

rabota na komanditnoto dru{tvo se ureduvaat so pismen dogovor. 

Pravni odnosi na sodru`nicite. Pravnite odnosi na 

sodru`nicite se ureduvaat so dogovorot za dru{tvoto. 

Upravuvawe. So komanditnoto dru{tvo upravuvaat komplementarite. 

Prenos na udelite. Udelite vo komanditnoto dru{tvo moàt da 

bidat preneseni na treto lice samo so soglasnost na site sodru`nici. 

Prestanok na komanditno dru{tvo. Komanditnoto dru{tvo 

prestanuva vo slu~ai utvrdeni so zakon ili vo dogovorot za dru{tvoto. 

Tuka se razlikuvaat dve situacii: 1. bez komplementar vo 

dru{tvoto ili so istapuvawe na site komplementari od dru{tvoto ili 

vo slu~aj na gubewe na delovnata sposobnost na komplementarot, 

129



dru{tvoto, sekako, prestanuva so rabota; 2. dru{tvoto ne prestanuva dokolku 

nastapat slu~aite od to~ka 1, no postoi mo`nost za transformacija 

na dru{tvoto vo javno trgovsko dru{tvo (ako ostanat samo komplementarite) 

ili vo dru{tvo so ograni~ena odgovornost (ako ostanat samo komanditorite). 

Ovie oblici na zdruùvawe (partnerstvoto) imaat svoi prednosti, 

kako na primer: 

-podelba na odgovornosta vo vodeweto na biznisot; 

-relativno lesno registrirawe na oblicite; 

-relativno visoka fleksibilnost za prezemawe na deloven potfat; 

-zgolemeni mo`nosti za obezbeduvawe na kapital; 

-kaj komanditnite dru{tva postoi kombinirana odgovornost, vo 

zavisnost dali e vo pra{awe komplementarot ili komanditorot i drugo; 

-mo`nost za transformacija na komanditnoto dru{tvo vo nekoj 

drug oblik dokolku nastanat odredeni pre~ki. 

Se razbira, ovoj oblik na delovna sorabotka ima i svoi nedostatoci: 

-postoi li~na neograni~ena odgovornost na sodru`nicite (osven 

komanditorite kaj komanditnite dru{tva); 

-mo`nosta za istapuvawe od dru{tvoto moè da predizvika 

nestabilnost vo raboteweto na firmata; 

-realna opasnost od pojava na konflikti pri raspredelbata na 

upravuva~kite prava; 

-nemo`nost odnapred da se osoznaat poedine~nite delovni i 

rabotni kvaliteti na sekoj sodru`nik (partner); 

-opasnost od konflikti pri utvrduvaweto na potrebata od obezbeduvawe 

na dopolnitelni finansiski sredstva i dr. 

5.Akcionerstvo 

Akcionerstvoto, odnosno formite zasnovani vrz nego (akcionerski 

dru{tva) se posloèna faza vo organiziraweto i vodeweto na biznisot. 

Akcionerskoto dru{tvo treba da se sfati kako posebna zakonska 

tvorba. Za akcionerskite dru{tva postojat razli~ni nazivi, kako na pr.: 

joint-stock company limited by the shares. 

130


Akcionerskoto dru{tvo pretstavuva dru{tvo koe so statutot 

ima utvrdena i na ednakvi delovi (akcii) podelena osnovna glavnina vo 

koja akcionerite u~estvuvaat so po edna ili pove}e akcii i ~ii{to akcii 

se obezbedeni so celokupniot imot na dru{tvoto. 

Osnovawe na akcionersko dru{tvo. Akcionerskoto dru{tvo e 

dru{tvo koe go osnovaat najmalku dve fizi~ki ili pravni lica, a samo po 

isklu~ok moè da bide osnovano od edno lice (kako osnova~i moàt da se 

javat akcionersko dru{tvo, drugo trgovsko dru{tvo, Republika Makedonija, 

op{tina i Gradot Skopje). Kako osnova~i na akcionerskoto 

dru{tvo se smetaat pravnite i fizi~kite lica koi go potpi{ale aktot za 

osnovawe na dru{tvoto. Se razlikuva simultano i sukcesivno osnovawe. 

6.Pravni odnosi me|u akcionerskoto dru{tvo i akcionerite. 

Akcionerite, pod ednakvi uslovi, imaat ednakva polo`ba vo akcionerskoto 

dru{tvo. Tuka moàt da se razlikuvaat dva vida na odnos i 

toa: 1. odnos na akcionerot kon dru{tvoto i 2. odnos pome|u samite akcioneri. 

Upravuvawe. Upravuvaweto vo akcionerskoto dru{tvo e organizirano 

spored ednostepeniot sistem (odbor na direktori) ili spored 

dvostepeniot sistem (upraven odbor i nadzoren odbor), so toa {to edniot 

sistem moè da preminuva vo drugiot i obratno. Vo sekoj slu~aj, vo 

akcionerskite dru{tva postoi sobranie na dru{tvoto. 

Transformirawe na akcionersko dru{tvo. Akcionerskoto 

dru{tvo moè da se transformira vo drug zakonski oblik ako vo momentot 

na transformacijata pominala edna godina od osnovaweto kako takvo, 

a sobranieto ima podgotveno bilans na uspehot na raboteweto i izve{taj 

za raboteweto. Akcionerskoto dru{tvo moè da se preobrazi vo javno 

trgovsko dru{tvo, vo komanditno dru{tvo ili vo komanditno dru{tvo so 

akcii. Odluka za vakvata transformacija donesuva sobranieto na akcionerskoto 

dru{tvo. 

Prestanok na akcionerskoto dru{tvo. Akcionerskoto dru{tvo 

prestanuva vo slu~ai utvrdeni so zakon (so odluka na sobranieto, so pravosilna 

odluka na sudot za nezakonite upis vo sudskiot registar, so pripojuvawe 

ili spojuvawe so drugo dru{tvo i sl.) ili so istekot na vremeto 

opredeleno vo statutot ako dru{tvoto bilo osnovano na opredeleno 

vreme. 

131



Od prethodnoto, moè da se kaè, kako i vo site drugi dosega nabroeni 

formi na organizirawe i vodewe na biznis, deka akcionerskite 

dru{tva imaat svoi prednosti, no i negativnosti. 

Kako prednosti na akcionerskoto dru{tvo }e gi nabroime: 

-dru{tvoto odgovara za obvrskite so siot svoj imot, odnosno toa 

se javuva kako samostoen subjekt vo odnos na nositelite na akciite; 

-postoi ograni~ena odgovornost na akcionerite; 

-postoi kontinuitet vo postoeweto i funkcioniraweto; 

-pravoto na odlu~uvaweto i upravuvaweto e povrzano so brojot na 

akciite; 

-polesno obezbeduvawe na kapital; 

-mo`nost za polesen transfer na akciite, odnosno na pravata koi 

proizleguvaat od niv; 

-mo`nost za razdvojuvawe na upravuvaweto (menaxmentot) i 

sopstvenosta (imotnite prava); 

-mo`nost za transformirawe na oblikot vo drugi organizacioni formi 

na biznisot i dr. 

Akcionerskite dru{tva, pokraj prednostite koi se iskaàni, 

imaat i svoi nedostatoci koi se izrazuvaat osobeno vo slednovo: 

-relativno sloèno i skapo osnovawe na dru{tvoto; 

-sloèn i podolgotraen proces na odlu~uvawe; 

-brojot na akcionerite ne e garancija za presudno vlijanie vo 

procesot na odlu~uvaweto, tuku e biten brojot na akciite koi gi poseduva 

akcionerot i dr. 

Iako semejnite biznisi mnogu ~esto gi prepoznavame vo edna od 

ovie tri formi na organizirawe i vodewe na biznisot, sepak, ovde treba 

posebno da se izdvoi organiziraniot oblik nare~en "dru{tvo so 

ograni~ena odgovornost" kako edna od naj~estite i najpopularnite formi 

na organizirawe. Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost, isto taka, pretstavuva 

zakonska mo`nost vo ramkite na koja ima uslovi za razvivaw e na 

semejniot biznis. 

Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost pretstavuva takov oblik 

na organizirawe kade {to sodru`nicite u~estvuvaat so po eden vlog vo 

inaku odnapred dogovorenata osnovna glavnina na dru{tvoto. Pritoa, 

osnovnite vlogovi moàt da bidat razli~ni. 

Broj na sodru`nici: Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost, 

naj~esto, broi dvajca ili pove}e sodru`nici (pravni ili fizi~ki lica), 

no gorniot limit e najmnogu 50 sodru`nici. 

132


Po isklu~ok, dru{tvo so ograni~ena odgovornost moè da osnova 

i edno lice. 

Dogovor za dru{tvoto: Dru{tvoto se osnova so dogovor za 

dru{tvoto koj go sklu~uvaat site osnova~i, vo pismena forma. Dokolku 

osnova~ e edno lice, toga{ dogovorot se zamenuva so izjava koja ja dava 

osnova~ot. 

Opredeleni vrednosti na glavninata i osnovnite vlogovi: 

Osnovnata glavnina na dru{tvoto pretstavuva zbir na osnovnite vlogovi 

na sodru`nicite. Zakonskiot dolen limit na osnovnata glavnina iznesuva 

10.000 DEM vo denarska protivvrednost, dodeka poedine~niot osnoven 

vlog ne moè da bide pomal od 200 DEM vo denarska protivvrednost. 

Upravuvawe. Zakonot za trgovskite dru{tva ja utvrduva upravuva~kata 

i rakovodna struktura na dru{tvoto so ograni~ena odgovornost. 

Upravuva~kite funkcii se koncentrirani vo sobirot na sodru`nicite 

(razgleduva i usvojuva godi{ni smetki i odlu~uva za raspredelba na dobivkata 

i za pokrivawe na zagubite, imenuva i razre{uva upravitel, donesuva 

odluki za vr{ewe na kontrola i sl.), dodeka so dru{tvoto upravuva 

upravnik. 

Odgovornost: Za obvrskite na dru{tvoto sodru`nicite ne 

odgovaraat. 

Prestanok: Dru{tvoto so ograni~ena odgovornost prestanuva vo 

slu~ai utvrdeni so zakon (so odluka na sodru`nicite, so spojuvawe ili 

pripojuvawe kon drugo dru{tvo, so sproveduvawe na ste~aj i dr.) ili so 

istek na vremeto opredeleno vo dogovorot za dru{tvoto. 

Prednosti pri organizirawe na ovaa forma na dru{tva se : 

-dru{tvoto e poseben subjekt vo odnos na sodru`nicite i e 

nositel na pravna, delovna i parni~na sposobnost; 

-ograni~ena li~na odgovornost; 

-kontinuitet na postoeweto; 

-kontinuitet na menaxmentot; 

-relativno ednostavno obezbeduvawe na kapital; 

-prenoslivost na udelite; 

-mo`nosti za razdvojuvawe na upravuvaweto i na sopstvenosta i 

dr. 

Kako nedostatoci na ovoj oblik }e gi nabroime: 

-relativno posloèno i poskapo formirawe na firmata; 

-podleì na pogolema zakonska regulativa; 

-pomala fleksibilnost vo odlu~uvaweto i funkcioniraweto i 

dr. 

133



ZAKLUÔCI 

Od seto pogore kaàno proizleguva: 

-odlukata za izbor na najsoodveten oblik na organizirawe na biznisot e 

sloèna rabota; 

-sloènosta na ova pra{awe doa|a u{te pove}e do izraz ako se ima predvid 

deka, glavno, sekoj nositel na biznisot e povrzan vo nekakvi semejni 

odnosi; 

-~lenovite na semejstvoto imaat mo`nost za vklu~uvawe vo biznisot, odnosno 

preku toa da obezbedat vrabotuvawe; 

-sekoja od spomenatite formi ima svoi prednosti i nedostatoci vo pogled 

na vrabotuvaweto i investiraweto vo {ireweto na biznisot i dr. 

Kako {to moè da se vidi, sekoj oblik na organizirawe i na 

vodewe na biznisot ima svoi specifi~nosti vo pogled na registracijata, 

menaxmentot, realizacijata na utvrdenite celi, odgovornosta i danocite. 

Od druga strana, ne postoi semejstvo koe ima biznis i vo koe{to 

rabotat eden ili pove}e ~lenovi na semejstvoto a gorenavedenite faktori 

da nemaat golemo vlijanie vrz ìvotot na semejstvoto. Spored toa, 

zakonskata regulativa e edna oblast na koja treba da í se posveti seriozno 

vnimanie, no istovremeno, toa da se izvede na efikasen na~in so 

cel da se dinamizira razvojot na semejnite biznisi. 

PRA[AWA ZA DISKUSIJA 

1. Dali zakonskata regulativa e eden od presudnite faktori za 

razvoj na semejnite biznisi? 

2. [to treba da se napravi so zakonskata regulativa za da se olesni 

primenlivosta vo pogled na semejnite biznisi? 

* * * 

134

DISKUSII: 



Ministerstvo za finansii na Republika Makedonija 

MALITE BIZNISI-DVIGATELI NA 

VRABOTENOSTA I NA RAZVOJOT 

1. Vo razvojnite dokumenti na Republika Makedonija na sreden i 

na dolg rok, kako i vo godi{nite makroekonomski politiki se predviduva 

malite biznisi da pretstavuvat zna~aen faktor za zgolemuvawe na 

vrabotenosta i na proizvodstvoto. Delovnite subjekti od domenot na 

malite biznisi so svojata ìlavost, vitalnost, inventivnost, prilagodlivost 

na barawata na doma{niot i na stranskiot pazar, konkurentnosta, 

obezbeduvawe na novi tehnologii i znaewe, pomalite mo`nosti za 

rizici vo raboteweto poradi ekonomijata na obemot vo odnos na golemite 

pretprijatija i sli~no, pridonesuvaat za kreirawe na rabotni mesta 

i raste` na proizvodstvoto, a so toa i za razvoj na nacionalnata ekonomija. 

Golemoto zna~ewe na malite biznisi za razvoj go potvrduvaat istraùvawata 

svrzani so razvojnite mo`nosti na zemjata, iskustvoto i 

praktikata na razvienite pazarno orientirani zemji, kako i zemjite vo 

tranzicija. Vo golem broj nacionalni ekonomii malite biznisi se 

nositeli na obemot na vrabotenosta i imaat zna~ajno mesto vo formiraweto 

na bruto doma{niot proizvod. 

Predviduvawata za intenzivniot razvoj na malite biznisi vo 

na{ata ekonomija se potpiraat na povolniot ambient koj se sozdava so 

ekonomskiot sistem pazarno orientiran, merkite na makroekonomskata 

politika, raspolo`livite materijalni resursi, pretpriemni~kiot mentalitet 

na rabotnite lu|e, obilnata kvalifikuvana rabotna sila koja 

135



bara rabota, diverzificiranata proizvodstvena struktura koja se karaktrerizira 

so zastapenost na site dejnosti od ekonomijata, sopstveni~koto 

i proizvodstvenoto prestruktuirawe na golemite pretprijatija, izgradenata 

infrastruktura, sozdadenite uslovi za unapreduvawe na ekonomskite 

odnosi so pogolem broj na zemji i ekonomski grupacii i sli~no. 

2. Vo izminatiot period, zna~ajno e zgolemen brojot na delovnite 

subjekti koi se zanimavaat so mali biznisi vo site dejnosti na nacionalnata 

ekonomija. Spored podatocite na Centralniot registar za 2001 

godina, 98,3% od vkupniot broj na aktivni delovni subjekti otpa|a na 

malite biznisi. Na ovoj sektor otpa|a 41% od vkupnata vrabotenost vo 

stopantvoto. Spored podatocite, pak. na Dràvniot zavod za statistika, 

delovnite subjekti od malite biznisi so ostvarenata dodadena vrednost 

vo bruto doma{niot proizvod u~estvuvaat so 39,5% vo 1998, 36,7% vo 

1999, odnosno 35,4% vo 2000 godina. 

Od prezentiranite podatoci se ocenuva deka i pokraj zna~eweto 

i naporite za sozdavawe na uslovi za razvoj na malite biznisi, toj vo 

izminatiot period ne pridonesuva za raste` na vrabotenosta i na proizvodstvoto. 

Pri~inite za ova se ceni deka treba da se baraat vo: nepovolnata 

struktura na nacionalnata ekonomija, zabavenoto zaokruùvawe 

i funkcionirawe na mehanizmite na pazarnata ekonomija, administriraweto 

povrzano so registriraweto i otpo~nuvawe so rabota na 

malite biznisi, odloènoto razre{uvawe na golemite zagubari, neefikasnoto 

sopstveni~ko i proizvodstveno prestruktuirawe na pove}e golemi 

preprijatija koi treba da ovozmoàt pogolemo aktivirawe na 

malite biznisi, visokite bankarski kamati i sloèni proceduri za dobivawe 

na krediti od finansiskite i drugite institucii, rizi~nosta na 

zemjata {to nepovolno se odrazuva na unapreduvawe na sorabotkata so 

stranskite partneri i sli~no. Kon ova sekako treba da se dodade i nerazvienata 

institucionalna infrastruktura za razvoj i poddr{ka na malite 

biznisi, ote`natiot pristap na uslugite za razvoj na biznisot, nedovolnata 

promocija za privlekuvawe na stranski direktni investicii, 

maliot obem na srednoro~ni i dolgoro~ni stranski krediti i zaemi 

naso~eni za poddr{ka na privatnite inicijativi, otsustvoto na selektivni 

merki na makroekonomskata i na razvojnata politika za poddr{ka 

na malite biznisi i sli~no. 

Odloènoto prestruktuirawe na ekonomijata, golemata amortiziranost 

na osnovnite sredstva, zastarenite tehnolo{ki procesi, visokata 

uvozna zavisnost, a osobeno niskata izvozna orietiranost se os- 

136


novnite limitira~ki faktori za razvoj na nacionalnata ekonomija, a vo 

tie ramki i na malite biznisi. 

Poradi sloènite sostojbi vo nacionalnata ekonomija i 

ote`natite uslovi za otpo~nuvawe na novi biznisi vo strukturata na 

delovnite subjekti od ovoj sektor najgolem del, preku edna polovina 

otpa|a na trgovijata. Vo ovaa dejnost ne e potreben golem kapital, no ne 

apsorbira ni pogolema vrabotenost i ne dava soodveten pridones vo 

formiraweto na bruto doma{niot proizvod. Za razlika od ova, mal e 

brojot na delovnite subjekti vo prerabotuva~kite dejnosti vo industrijata, 

kako i vo agrokompleksot. 

Ova ukaùva deka vo zemjata sé u{te ne se sozdadeni op{ti uslovi 

za pointenziven razvoj na malite biznisi. 

3. Istraùvawata ukaùvaat deka makedonskata ekonomija }e 

izleze od ekonomskata kriza koja trae petnaesetina godini samo so 

re{itelen presvrt od ekstenzivno kon intenzivno stopanisuvawe. Za ova 

od prioritetno zna~ewe e intenziviraweto na presvrtot za prestruktuirawe 

na ekonomijata soglasno kriteriumite i barawata na stranskite 

pazari i vrz taa osnova zgolemuvawe na izvozot i na proizvodstvoto. 

Vo ovaa nasoka od primarno zna~ewe e razvojot na malite 

biznisi. Malite i srednite pretprijatija so brojnosta, raznovidnosta, 

diverzificiranosta i efikasnosta }e stanuvaat klu~en element za jaknewe 

na nacionalnata ekonomija i na razvojot. 

Ovie pretprijatija }e se razvivaat vo site oblasti kade {to organiziranosta 

na proizvodstvoto ili pazarot bara mali visokoproduktivni 

organizacioni strukturi, mo{ne brzo prilagodlivi na pazarnite 

potrebi, a osobeno za snabduvawe so delovi i polufabrikati na golemite 

pretprijatija vrz subkontraktivna osnova vo finalizacijata na mali 

serii i specifi~ni potrebi. 

So fleksibilnosta {to ja poseduvaat ovie pretprijatija }e se 

kreiraat novi proizvodi, uslugi i procesi i }e se sozdavaat osnovi za 

novi industrii i novi rabotni mesta. So razvojot na mali i sredni pretprijatija 

}e se vr{i diverzificiranost i integracija vrz ekonomska prinuda 

na produktivnite faktori na proizvodstvoto i }e se vr{i konkurentsko 

vlijanie, }e se izgraduvaat sposobni poedinci za menaxersko 

upravuvawe i rakovodewe i prerasnuvawe na ovie firmi vo pogolemi 


Procesot na prestruktuiraweto na golemite pretprijatija }e se 

ostvaruva so unapreduvawe na organizacijata na raboteweto so koja }e se 

137



sozdavaat uslovi za efikasen proces na koristewe na faktorite na proizvodstvoto. 

Vrz ovie osnovi }e se sozdavaat mali profitni edinici 

kade {to ekonomijata toa go bara i }e se ostvaruva kooperantska povrzanost 

na golemite i na malite pretprijatija so cel optimalizacija na 

aktivnostite. 

Mali i sredni pretprijatija }e se formiraat i }e egzistiraat vo 

site granki na industriskiot, agroindustriskiot i uslu`niot sektor, a vo 

nekoi dejnosti tie }e bidat nose~ki vo dinamiziraweto na razvojot. 

So razvojot na malite i na srednite pretprijatija }e se iskoristuvaat 

geotermalnite vodi, }e se ostvaruva proizvodstvo na rezervni 

delovi za potrebite na energetskiot sistem na zemjata i sli~no. 

Proizvodstvoto na delovi ili proizvodi od elektronikata i 

elektroindustrijata }e se disperzira kaj pove}e proizvoditeli. Vrz ovie 

osnovi malite i srednite pretprijatija specijaliziraj}i se za oddelni 

segmenti, osobeno za elektronika, }e go pottiknuvaat procesot na modernizacijata 

na industrijata so primena na informati~ki sredstva i 

oprema i voveduvawe na novi tehnologii i organizacija na proizvodstvoto. 

Vo metaloprerabotuva~kiot kompleks so transformacijata na golemite 

pretprijatija }e se ovozmoì razvoj na mali i sredni pretprijatija 

koi }e se specijaliziraat za oformuvawe i promovirawe na finalni 

i selektirani eksportni proizvodi so visok stepen na obrabotka. 

Razvojot na avtomobilskata industrija }e se potpira vrz egzistirawe 

na mali i sredni pretprijatija vo koi }e se ostvaruva disperziranost 

na proizvodstvoto na pooddelni delovi vrz programiran 

obedinuva~ki kompleks koj }e gi spojuva delovite vo edinstven proizvod 

dostapen za pazarna konzumacija. 

Vo golemite pretprijatija vo tekstilnata industrija pod vlijanie 

na pazarniot pritisok }e se formiraat pomali profitni centri so koi 

}e se ovozmoùva racionalizacija na tro{ocite i poracionalno 

koristewe na resursite. 

Razvojot na mali i sredni pretprijatija }e se ostvaruva i vo agrokompleksot 

so {to }e se ovozmoì sorabotka i specijalizacija so golemite 

zemjodelski kombinati vo nadopolnuvawe na asortimanot vo proizvodstvoto. 

Se ceni deka }e se sozdavaat povolni uslovi za razvoj na maloto 

stopanstvo za eksploatacija i prerabotka na nemetalni minerali i 

grade`ni materijali za koi na{ata dràva ima komparativni prednosti. 

138


So finalizacijata na ovie prirodni resursi }e se zadovoluvaat potrebite 

na doma{niot pazar i }e se ostvaruva neto devizen priliv. 

So malite i srednite pretprijatija vo domenot na uslugite }e se 

razvivaat individualnite kreacii, a osobeno vo odnos na softverskata 

poddr{ka na raboteweto so {to }e se unapreduvaat i moderniziraat 

proizvodstvenite procesi. 

]e se poddrùvaat inicijativite za razvoj na mali i sredni pretprijatija 

za istraùvawe na pazarot, razvojot i sli~no, a osobeno istraùvawata 

na visokite tehnologii {to se rizi~ni, a se neophodni za 

unapreduvaweto na tehnologiite vo stopanstvoto na zemjata 

4. Za poddr{ka na malite i na srednite pretprijatija }e sozdadat 

institucionalni formi i }e se izgraduva povolen ambient za razvoj na 

pretpriemni{tvoto i pretpriemni~kata angaìranost kako pravo na 

samoizbor za sopstveno ekonomsko samovrabotuvawe. Ova }e se ostvaruva 

so sozdavawe na uslovi za realizacija na pretpriemni~kite idei, otstranuvawe 

na pre~kite i ograni~uvawata za rabota na malite i na srednite 

pretprijatija, ovozmoùvawe slobodna konkurencija so merkite na 

razvojnata i na tekovnata politika. 

Za ovaa cel }e se obezbeduva informiranost za uslovite za 

zapo~nuvawe na pretpriemni~kiot biznis, }e se afirmiraat mreì na 

informativni centri na nacionalno i regionalno nivo so cel povrzuvawe 

na pazarnite potrebi i interesi, }e se poednostavi postapkata za 

formirawe i rabota so mal biznis, }e se sozdavaat uslovi za finansiska 

poddr{ka na malite i na srednite pretprijatija. Informacii }e se 

dobivaat preku Evropskata mreà na informacii za malite i srednite 

pretprijatija i mreàta na Internet. 

]e se oformuva i afirmira sistem na vrednuvawe (so negovite 

segmenti, institucionalen, sociolo{ki, psiholo{ki, edukativen, kulturolo{ki, 

mediumski itn.) {to }e vr{i interaktivno vlijanie vrz pretpriemni{tvoto 

i negovoto motivirawe vo formiraweto na mali i 

sredni pretprijatija vo site domeni koi pazarot gi bara. 

Za malite biznisi povrzanosta so golemite pretprijatija e od 

imperativno zna~ewe. So ovaa sorabotka se nadopolnuvaat pomalite 

programi na golemite pretprijatija so angaìrawe na maliot biznis. 

Praktikata pokaà deka za pogolemo iskoristuvawe na pretpriemni~kiot 

duh na naselenieto treba da se ostvaruva edukacija so cel 

zapoznavawe na mo`nostite za otvorawe na mal biznis, mo`nostite za 

139



koristewe na krediti, obu~uvawe za izgotvuvawe na programi so koi }e se 

startira kaj bankite i drugi institucii i sli~no. 

Treba da se olesni pristapot na maliot biznis do bankite i 

drugite izvori na finansirawe na programite. Ova }e se ostvaruva so 

relativno povolni krediti, poednostavuvawe na postapkata za odobruvawe 

na krediti i sli~no. Svrzano so ova, se predviduva da otpo~ne so 

rabota banka za mikrofinasirawe. Zakonot za formirawe na ovaa banka 

e donesen, vo tek se organizacionite i drugite aktivnosti i vo sredinata 

na 2003 godina se o~ekuva taa da otpo~ne so rabota. 

Treba da se sozdavaat povolni dano~ni i drugi uslovi za rabotewe 

na maliot biznis vo prvite godini. So ova pretpriema~ite }e se 

ohrabruvaat, a so uspe{noto prodolùvawe na rabotata na malite 

biznisi }e se sozdavaat uslovi i za prihodi na dràvata, fondovite i 

drugite institucii koi se finansiraat so danoci i pridonesi od maliot 

biznis. So ova korisnostite od raboteweto na maliot biznis se zaemni. 

Vo ovaa nasoka, zna~aen pridones }e dadat najavenite dano~ni i 

drugi olesnuvaawa za vrabotuvawe vo maliot biznis, soglasno opredelbite 

na makroekonomskata politika koi se o~ekuva godinava da se 

operacionaliziraat. 

Istraùvawata pokaùvaat deka za razvojot na maliot biznis od 

imperativno zna~ewe e toj da se povrzuva me|usebno vrz osnova na kompatibilni 

programi, kako i so pogolemite pretprijatija. Ova e preduslov 

maliot biznis da opstane i da se razviva vo uslovi na zgolemena 

konkurencija na doma{niot pazar i potrebata od ponaglasena izvozna 

orientiranost na proizvodstvoto koe se ostvaruva vo ovoj sektor na ekonomijata. 

Ova treba da se ostvaruva so t.n. "biznis povrzuvawe" (Business 

networks). 

5. So ogled na golemoto zna~ewe, se ceni deka razvojot na malite 

biznisi treba da se ostvaruva vrz kompleksna programa na merki i aktivnosti. 

Vo ovie ramki, od osobeno zna~ewe e da funkcionira sistemot 

"one stop shop", so {to }e se poednostavi postapkata za registrirawe i 

otpo~nuvawe so rabota na malite biznisi, }e se ostvaruva edukacija na 

zainteresiranite lica za otpo~nuvawe i usovr{uvawe na biznis, }e se 

sozdavaat uslovi za davawe na neophodnite delovni informacii, }e se 

poddrùva povrzuvaweto na malite biznisi me|u sebe i so golemite 

pretprijatija "biznis povrzuvawe" (Business networks), }e se unapreduva 

sorabotkata so stranskite partneri, }e se olesnuva pristapot do finansiskite 

institucii, }e se voveduvaat dano~ni i drugi olesnuvawa vo 

140


prvite godini od raboteweto na delovnite subjekti od ovoj sektor na ekonomijata 

i sli~no. 

Sogleduvawata pokaùvaat deka samo so kompleksen pristap, vrz 

programski osnovi, }e se sozdavaat uslovi za razvoj na malite biznisi i 

vrz taa osnova }e dojde do kreirawe novi rabotni mesta i prestruktuirawe 

na proizvodstvoto i zgolemuvawe na bruto doma{niot proizvod. 

141




Agencija za iseleni{tvo-Skopje 

FINANSISKIOT POTENCIJAL VRZ OSNOVA 

NA [TEDEWETO VO ISELENI[TVOTO - 

VA@EN FAKTOR ZA INVESTIRAWE VO 

SEMEJNIOT BIZNIS 

Finansiskiot potenciJal na iseleni{tvoto go odreduvaat 

redica faktori, no sekako dominantno vlijanie ima statusot na iselenicite 

vo zemjite kade tie ìveat i rabotat, kako i konkretnite 

mo`nosti za {tedewe. Statusot moè da bide: rabotnik, begalec, azilant, 

pobaruva~ na azil i drugo, dodeka mo`nosta za {tedewe zavisi od 

visinata na platite i zarabotuva~kata, ìvotnite tro{oci na iselenikot 

i negovoto semejstvo, vo zavisnost od toa dali ìvee vo zaednica, kako i 

ìvotnite tro{oci na semejstvoto vo tatkovinata dokolku semejstvoto 

ili negov del ìvee vo tatkovinata. 

Deka statusot na iselenikot go odreduva i negoviot finansiski 

potencijal, govorat faktite deka osven na iselenicite (postojani ili 

privremeni), ekonomskata i materijalnata sostojba na drugite strukturi 

(begalci, azilanti, pobaruva~i na azil i drugo) e dosta te{ka. Ova go 

potvrduvaat i li~nite izjavi na mnogu iselenici koi{to se reintegrirale, 

zasegnati od ekonomsko-materijalnite problemi i nemo`nosta 

za vrabotuvawe, razo~arani, se vratile doma. Vo zapadnoevropskite 

zemji i vo okeanskite zemji postojat zakonski pravila spored koi na 

begalcite i na iselenicite im se obezbeduva minimum uslovi za 

ìveewe vo period do kone~no odreduvawe na nivniot status. No, socijalno-materijalnata 

pomo{ e programirana do toj stepen nim da im obezbedi 

egzistencija taka {to za {tedewe nema nikakva mo`nost. 

142


Koga stanuva zbor za {tedeweto na iselenicite - rabotnici, i 

logore istaknavme deka toa zavisi vo prv red od visinata na 

zarabotuva~kata kako i od ìvotnite tro{oci na iselenikot i na negovoto 

semejstvo bez razlika kade toj ìvee. Visinata na primawata i 

zarabotuva~kata od raboten odnos zavisi od mnogu faktori i e razli~na 

od edno vo drugo mesto, {to zavisi od stepenot na razvoj na sekoja zemja 

oddelno. 

Moè da se pretpostavi deka najgolemi za{tedi imaat onie 

koi{to 

se iseleni porano i od poodamna go re{ile problemot na vrabotuvaweto. 

Poradi neefikasnoto funkcionirawe na bankarskiot sistem vo Republika 

Makedonija, {tedeweto na iselenicite e naso~eno kon deponirawe 

i ~uvawe na za{tedite vo bankite vo zemjite kade {to tie ìveat i rabotat. 

Taka tie, iako najmalku imaat potreba za vakvo {tedewe, sepak so nea 

raspolagaat, ja plasiraat i dviàt vo bankite na domicilnite dràvi, a 

vo isto vreme za toa pla}aat redovni kamati ponekoga{ simboli~ni. 

To~ni podatoci za iznosot na za{tedite i brojot na na{ite iselenici 

nema, no, trgnuvaj}i od porane{nite periodi koga brojot na vrabotenite 

vo stranstvo be{e zna~itelno pomal, goleminata na transferot 

na parite od na{ite rabotnici be{e otsekoga{ faktor so golema 

va`nost za platniot bilans so stranstvo, no i za zgolemuvawe na nacionalnite 

prihodi voop{to. 

Finansiskiot potencijal na iseleni{tvoto pretstavuva vaèn 

faktor vrz koj moè da se potpira ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija. 

Preduslov za mobilizirawe na ovoj potencijal e normalizirawe 

na op{testvenata i na ekonomskata sostojba vo Makedonija i normalnoto 

funkcionirawe na dràvnite i na finansisko-ekonomskite institucii, 

kako: Vladata i ministerstvata, Parlamentot, Narodnata banka, delovnite 

banki, fondovite, instituciite i drugite firmi koi, sekoja za sebe, 

imaat zada~a i odredena uloga za normalno funkcionirawe na 

op{testvoto i na stopanstvoto. 

Faktot deka stanuva zbor za golem finansiski potencijal na iseleni{tvoto 

moè da go ilustrirame so eden hipoteti~en primer. Od 

{estotini iljadi iselenici od Makedonija da pretpostavime deka 50% 

rabotat i imaat odredeni za{tedi koi{to se dviàt od pet iljadi do 

dvaeset i pet iljadi SAD dolari po osoba, {to e maksimalno mo`no, dobivame 

eden iznos {to go ilustrira finansiskiot potencijal na iseleni{tvoto, 

odnosno finansiskiot potencijal maksimalno raspolo`liv 

143



koj{to moè da se mobilizira kako podr{ka na procesot na privatizacija 

i na ekonomskiot razvoj na Makedonija, a zo{to da ne i na razvojot na semejniot 

biznis. 

Model 1. 

Maksimalno moèn finansiski potencijal na iseleni{tvoto 

Br Grupa Iznos na {tedeweto Vkupno 

1 30 000 5 000 150.000 000 

2 30 000 7 500 225.000 000 

3 30 000 10 000 300.000 000 

4 30 000 12 500 375.000 000 

5 30 000 15 000 450.000 000 

6 30 000 17 500 525.000 000 

7 30 000 20 000 600.000 000 

8 30 000 22 500 675.000 000 

9 30 000 25 000 700.000 000 

10 30 000 27 500 825.000 000 

Vkupna za{teda 4 825 000 000 

Od {estotini iljadi iselenici pod pretpostavka deka od niv 

rabotat 50%, ja dobivame brojkata od trista iljadi. Ovaa brojka }e ja 

podelime vo deset grupi na rabotnici spored iznosot na {tedeweto: 

1 30 000 Rabotnici so 5 000 $ za{teda 










Od gorniot model, koj kako vlezni podatoci gi sodrì na{ite 

pretpostavki za desette grupi vraboteni od iseleni{tvoto spored 

iznosot na za{tedite od pet do dvaeset i sedum iljadi i petstotini SAD 

dolari po rabotnik, kako rezultat dobivame iznos od 4. 825. 000. 000 SAD 

dolari (~etiri milijardi osumstotini dvaeset i pet milioni), potenci- 

144


jal {to bi ovozmoìl kvalitetna privatizacija na ekonomijata na Makedonija 

i dosta visok razvoj. 

Mobilizacijata na {tedeweto na iselenicite, odnosno nivnoto 

stavawe vo dvièwe vo ekonomijata na Makedonija, moè da se realizira 

na organiziran na~in i vo razni oblici. Mo`no scenario na organiziraweto 

i nejzina realizacija bi bil: 

1) Organizirawe na razgovori so iselenicite okolu mo`nostite 

za 

prezemawe na aktivnosti za mobilizirawe na {tedeweto; 

2) Imenuvawe na zaedni~ko rabotno telo na Vladata na Republika 

Makedonija i iseleni{tvoto, koe bi ja organiziral i nadgleduval realizacijata 

na procesot na mobilizirawe na {tedeweto; 

3) Sostavuvawe na projekt za na~inot na organizacija, primenata 

i 

realizacijata na procesot na mobilizacija na {tedeweto; 

4) Odreduvawe na ekonomski kriteriumi spored koi bi se vr{elo 

mobiliziraweto na {tedeweto; 

5) Odreduvawe na pravata i dol`nostite na strankite vo 

proektot, sopstvenicite na za{tedite i ekonomijata na Makedonija, odnosno 

Vladata; 

6) Odreduvawe na nositelite na zada~ite vo realizacijata na 

procesot na mobiliozirawe na {tedeweto - Vladata, bankite vo Makedonija, 

ekonomskite subjekti i zaedni~koto rabotno telo; 

145



7) Primena na procesot na mobilizacija na {tedeweto i negovo 

realizirawe sprema predvideniot proekt. 

Organizacija na procesot na {tedeweto 

VLADA ISELENI[TVO 

Preliminari razgovori za mo`nosta na 

prevzemawe na procesot na mobilizacija 

na {tedeweto vo iseleni{tvoto 

Imenuvawe na zaedni~ko rabotno telo 

Sostavuvawe na projekt za na~inot na 

organizacija, na procesot na mobilizacija 

na {tedeweto; 

odreduvawe na 

ekonomski 

kriteriumi 

odreduvawe 

na pravata i 

dol`nostite 

primena na procesot na mobilizacija na 

{tedeweto 

realizirawe na procesot na mob. na 

{tedeweto 

Prethodnata {ema na jasen na~in ja ilustrira postapkata na 

po~etokot, dogovaraweto, odlu~uvaweto, organizacijata, primenata i 

realizacijata na procesot na mobilizacija na {tedeweto na iselenicite. 

146 

odreduvawe na 

nositeli na 

zada~i


Oblicite na primena na mobilizacijata na {tedeweto zavisat 

od postignatiot stepen na razvoj i gradbata na institucionalnata infrastruktura 

na nacionalnoto stopanstvo. Pod institucionalna infrastruktura 

se podrazbira organiziraweto na bankarskiot sistem i mreàta na 

specijaliziranite banki za odredeni raboti, organizirawe na pazarot na 

pari, organizirawe i institucionalizirawe na berzata na hartii od 

vrednost, konstituirawe na javni kompanii za osiguruvawe na ìvot i 

sopstvenost, primena na najsovremena informati~ka tehnologija, stru~na 

podgotovka na kadrite za bankarski, finansiski i dràven menaxment. 

Tuka sekako treba da se istakne i sozdavaweto na pravno-zakonodavna 

sredina koe{to maksimalno treba da se prilagodi na zakonodavstvoto na 

ekonomski razvienite zemji. Ova vo sebe podrazbira tendencija za modernizacija 

na zakonodavstvoto od oblasta na ekonomijata, bankite i finansiite. 

Osnova na ovaa modernizacija treba da bide deregulacijata i 

eliminiraweto na barierite na na~in {to biznisot i stopanisuvaweto 

da se razvivaat vo sloboden ambient na pazarot. 

Treba da se istakne deka site naglaseni elementi na institucionalnata 

infrastruktura, tehnolo{ka, informativna, kadrovska i 

pravna, deneska potencijalno postojat i deka treba da se pravat obidi da 

se mobiliziraat i da se aktiviraat vo sekoe vreme, a osobeno vo pogodni 

op{testveno-politi~ki uslovi. 

* * * 

147




[tedilnica "Mo`nosti" Skopje 

PRIMEROT NA "MO@NOSTI" 

Prvata mikrofinansiska institucija vo Republika Makedonija 

[tedilnicata "Mo`nosti" e osnovana vo 1996 godina, kako neprofitno i 

nevladino zdruènie. "Mo`nosti" se javuva kako partner organizacija na 

Opportunity international i kako proekt na United States Agency For International 

Development ( USAID ). Svoeto rabotewe " Mo`nosti " go zapo~na so 

pet vraboteni. 

Podocna, vo juni 2000 godina zdruènieto " Mo`nosti " se javuva 

kako osnova~ na [tedilnica " Mo`nosti " DOO Skopje. 

Po~etnite aktivnosti bea naso~eni kon davawe na finansiska 

pomo{ na fizi~ki i pravni lica (prete`no sitni individualni proizvoditeli 

i mali pretprijatija) koi imaat te{kotii za zapo~nuvawe, 

odrùvawe i razvoj na svojata dejnost. Pojavata na "Mo`nosti" ovozmoì 

da se nadmine barierata koja be{e sozdadena od nepristapnosta na komercijalnite 

banki za ovoj dotoga{ neatraktiven segment od stopanstvoto. 

Tokmu ovoj fakt gi pravi interesni za nabquduvawe efektite 

{to "Mo`nosti" gi predizvika so svoeto pojavuvawe na finansiskata 

scena vo Republika Makedonija. 

Vo prodolènie }e vidime deka pobaruva~kata za mikrofinasirawe 

vo Republika Makedonija e pregolema za da moè da bide zadovolena 

od samo edna mikrofinansiska institucija. Naprotiv od interes 

na "Mo`nosti", no pred se od interes na makedonskoto stopanstvo e na 

makedonskiot pazar da se pojavat u{te edna ili dve mikrofinansiski 

institucii. Vo takov slu~aj, mikrofinansiskite institucii, preku svojata 

konkurentska igra na pazarot }e pridonesat za pottik na pretpriemni{tvoto 

i semejnite biznisi vo Republika Makedonija. Ova sekako 

bi imalo pozitivni efekti vrz celokupniot socio-ekonomski razvoj na 

148


zemjata i, {to e najzna~ajno, bi ovozmoìlo apsorbirawe na zna~itelen 

del od armijata nevraboteni. 

1.Organizaciona postavenost 

Organizacionata postavenost na "Mo`nosti" izgleda vaka: 

• Upraven Odbor 

• Direktor 

- Sektor za kreditirawe 

- Sektor za finansii 

• Regionalna postavenost 

- Centralna kancelarija – Skopje 

- Regionalni kancelarii: Ko~ani, Ki~evo, Kumanovo, Tetovo, 

Strumica, Kavadarci i Veles (vo naredniot period kako 

prioritet od ovoj aspekt e postaveno ostvaraweto na regionalni 

kancelarii vo Bitola i Ohrid ). 

Celna grupa 

U{te od samiot po~etok "Mo`nosti" kako svoja celna grupa gi 

opredeli : 

• Malite trgovski dru{tva, 

• Individualnite proizvoditeli ( zemjodelci i zanaet~ii ), 

• @eni pretpriema~i i 

• Fizi~ki lica 

Od prethodno navedenoto, jasno moè da se sogleda deka " 

Mo`nosti " se naso~i kako svoi klienti da gi privle~e onie koi sakaat da 

otpo~nat ili razvijat stopanska dejnost i da obezbedat vrabotuvawe za 

sebe i svoeto semejstvo, kako i da vrabotat novi lica. 

Postapka 

Pri izborot na postapkata za odobruvawe na krediti, vodeno e 

grià taa da bide {to pokusa i poednostavna, a se so cel za nejzino {to 

podobro prilagoduvawe na potrebite na celnata grupa. 

149



Postapkata za odobruvawe na krediti vo "Mo`nosti" gi opfa}a 

slednive ~ekori : 

a) Intervju 

b) Kreditno barawe 

v) Poseta 

g) Odobruvawe 

d) Realizacija na kreditot 

Spomenatite ~ekori vo postapkata ne moè da se podelat na pomalku 

i pove}e va`ni zatoa {to tie se me|usebno isprepleteni i povrzani. 

2. Kreditni pogodnosti 

"Mo`nosti" nudi pove}e kreditni produkti. Pove}eto od kreditnite 

produkti sodràt subprodukti, a se so cel za nivno {to podobro 

pribliùvawe do klientite od celnata grupa. Najop{tata podelba na 

kreditnite pogodnosti ( produkti ) koi {to " Mo`nosti " gi nudi bi bila 

sednata : 

• Krediti za materijalni sredstva; 

• Kratkoro~ni krediti za trajni obrtni sredstva; 

• Krediti za zemjodelstvo; 

• Krediti za trgovija na malo; 

• Kratkoro~ni krediti za tekovni sredstva; 

• Grupni krediti; 

• Potro{uva~ki krediti; 

• Stanbeni krediti. 

Krediti za materijalni sredstva 

Uslovite pod koi se odobruva ovoj krediten produkt se slednite : 

• Iznos – do 17.500 Evra; 

• Rok na vra}awe - so maksimalno vremetraewe od 36 meseci; 

• Kamatna stapka - 18% na godi{no nivo; 

• ednokraten nadomestok kako procent od visinata na odobreniot 

kredit od 2% do 3%; 

• grejs period so traewe od 1 do 6 meseci. 

Kratkoro~ni krediti za obrten kapital 

• Iznos do 12.500 Evra; 

150


• Rok na vra}awe –ovie krediti se davaat so maksimalen rok na 

vra}awe od 12 meseci; 

• Grejs period – maksimum do 3 meseci; 

• Kamatna stapka – 18% na godi{no nivo; 

• Ednokratniot nadomestok, isto taka se dviì od 2% do 3%. 

Krediti za zemjodelstvo 

• Iznos – do 12.500 Evra; 

• Rok na var}awe – maksimum do 36 meseci; 

• Kamatna stapka - 16% na godi{no nivo; 

• Grejs period – od 1 do 6 meseci; 

• Ednokraten nadomestok – od 2% do 3% od iznosot na odobreniot 

kredit. 

Krediti za trgovija na malo 

Ovoj krediten produkt zaedno so Grupniot kredit e podelen vo ciklusi. 

Imeno kaj ovie vidovi na kredit, kamatnata stapka e fiksirana, a 

iznosot na kreditot i rokot na vra}awe se promenlivi vo zavisnost od 

toa vo koj ciklus navlegol kreditokorisnikot. Uslovite za kreditite za 

trgovija na malo se slednive : 

• Iznos : 

-vo prviot ciklus do 2.500 Evra; 

-vo vtoriot ciklus do 4.000 Evra; 

-vo tretiot ciklus do 5.000 Evra; 

• Rok na vra}awe : 

-vo prviot ciklus do 6 meseci; 

-vo vtoriot ciklus do 10 mesevi; 

-vo tretiot ciklus do 12 meseci; 

• Kamatnata stapka e postavena na 20% na godi{no nivo 

• Ednokratniot nadomestok se dviì od 2% do 3% 

• Najdolg grejs period {to moè da se dobie za ovie krediti e 1 

mesec. 

Pritoa va`no e da se istakne deka sekoj kreditokorisnik {to aplicira 

za vakov kredit po prvpat zadolìtelno zapo~nuva so prviot ciklus. 

Dokolku go vrati uredno prviot kredit, se steknuva so pravo da ap- 

151



licira i za sledniot ciklus. Koga }e se pomine i tretiot ciklus, eden 

kreditokorisnik moè da koristi vakov kredit poveke pati. 

Kratkoro~ni krediti za tekovni sredstva 

Ovie krediti gi koristat pred se pravni lica za nadminuvawe na 

tekovnata nelikvidnost. Zatoa se davaat so kus rok na vra}awe koj ne 

nadminuva 6 meseci. Ostanatite uslovi se slednite : 


• Kamatna stapka 21% na godi{no nivo; 

• Ednokratniot nadomestok iznesuva 1% od vrednosta na odobreniot 

kredit; 

• Kaj ovie krediti ne e predviden grejs period. 

Grupni krediti za site nameni ( prete`no za èni ) 

Samoto ime kaùva deka ovie krediti moè da se iskoristat za site 

nameni. Iako kako celna grupa za ovoj kredit se postaveni ènite, toa ne 

zna~i deka gi koristat samo èni. Naprotiv, ~esto grupite se sostaveni i 

od maì i od èni. Isto kako i kreditite za trgovija na malo i ovie 

krediti se sostaveni od ciklusi. Osnovnite uslovi pod koi se odobruvaat 

ovie krediti se slednite : 

• Iznos : 

-Vo prviot ciklus do 500 Evra; 

-Vo vtoriot ciklus do 1.000 Evra; 

-Vo tretiot ciklus do 1.500 Evra; 

• Rok na vra}awe : 

-Vo prviot ciklus do 6 meseci; 

-Vo vtoriot ciklus do 9 meseci; 

-Vo tretiot ciklus do 12 meseci; 

• Kamatna stapka 16% na godi{no nivo 

• Ednokraten nadomestok 2% na odobren kredit 

• Grejs period do 1 mesec 

Ovie krediti se dodeluvaat samo na grupi. Grupata treba da ja 

so~inuvaat najmalku tri najmnogu pet ~lena. Sekoj od ~lenovite mora da 

152


se zanimava so nekoja dejnost. Naj~esto toa se lu|e koi imaat nekoja dejnost 

kako izvor na egzistencija, me|utoa funkcioniraat neformalno; 

{to podrazbira deka vo zna~aen del od slu~aite vo svoeto mesto na 

ìveewe imaat adaptirano prostorija vo koja ja izvr{uvaat svojata dejnost. 

Isto taka, dosta ~esto lu|eto so vakva dejnost za svoja lokacija gi 

imaat tezgite po zelenite pazari ili trgovskite centri. Na site vakvi 

slu~ai im treba tokmu vakva mala finansiska potrepa za da moàt da go 

zgolemat obemot na rabota i da zastanat na " zdravi noze ". 

Inaku, grupite ovie krediti gi dobivaat vo ciklusi. Vo prviot ciklus 

tie dobivaat po 500 Evra po ~len. Ako go vratat uredno kreditot vo 

prviot ciklus, tie moàt da vlezat vo vtoriot ciklus, koga dobivaat po 

1.000 Evra po ~len na 9 meseci, za razlika od prviot ciklus koga kreditot 

mora da go vratat za 6 meseci. Dokolku i vtoriot ciklus pomine uredno 

grupata moè da vleze i vo tretiot ciklus, i potoa moè da koristi vakov 

kredit neograni~en broj pati. Najzna~ajniot aspekt kaj ovie krediti e {to 

dosta ~esto, poume{nite ~lenovi od grupite blagodarenie na ovaa mala 

finasiska pomo{ uspevaat da go unapredat svojot biznis do toj stepen 

{to se sposobni da vlezat vo formalniot sektor, odnosno se registriraat 

kako pravni lica. Ova ponatamu im ovozmoùva koristewe na 

individualni krediti vo pogelem iznos i na podolg period na otplata. 

Ova, pak, od svoja strana im ovozmoùva na vakvite lica, koi ve}e moè 

da se nare~at pretpriema~i, da obezbedat egzistencija ne samo za sebe i 

za svoeto semejstvo, tuki isto taka da otvorat i novi rabotni mesta. 

Za kraj va`no e da se napomene deka ovoj krediten produkt na vakov 

na~in na nivo na Opportunity international, prvpat profunkcionira vo " 

Mo`nosti ". 

Potro{uva~ki krediti 

Osnovnite uslovi pod koi se davaat ovie krediti se slednite: 

• Iznos od 400 do 2.500 Evra; 

• Rok na vra}awe od 6 do 24 meseci; 

• Ednokraten nadomestok 1% od visinata na odbreniot 

kredit; 

• Kamatna stapka – po osnov na kamatnata stapka ovoj kredit e 

podelen na tri podkrediti: 

a) individualni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 27% 

na godi{no nivo 

153



b) grupni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 17% do 24% 


v) personalni potro{uva~ki krediti so kamatna stapka od 16,5% 


Stanbeni krediti 

Ovie krediti naj~esto se narekuvaat i krediti za rekonstrukcija i 

doplata. Ova e poradi toa {to i ovie krediti se vo duhot na mikrofinsiraweto, 

odnosno iznosot i rokot na vra}awe na koi se davaat naj~esto 

ne se dovolni za kupuvawe na stan ili kupuvawe i izgradba na ku}a. Uslovite 

pod koi se davaat ovie krediti se slednive : 


• Rok na vra}ewe do 36 meseci; 

• Ednokraten nadomestok 1% od iznosot na odobreniot 

kredit; 

• Kamatna stapka 16% i 18% na godi{no nivo. 

3.Rezulati i ostvaruvawa 

Imaj}i gi predvid spomenatite karakteristiki na kreditnite produkti 

interesno e da se ukaè na rezultatite od dosega{noto funkcionirawe 

na "Mo`nosti". Raspolo`livite podatoci go potvrduvaat permanentniot 

rast na " Mo`nosti ", koj za àl be{e prekinat so izbuvnuvaweto 

na krizata vo Republika Makedonija na po~etokot na 2001 godina. 

Sepak, toj period be{e zadovolitelno nadminat ({to podrazbira relativno 

dobra realizacija i visok procent na naplata), pred se, blagodarenie 

na oddadenosta i po`rtvuvanosta na siot personal od 

"Mo`nosti" od edna, i odli~nata komunikacija pome|u vrabotenite i 

klientite, od druga strana. 

154


Grafikon br.1 

Izvor: Od dokumentacijata vo [tedilnica "Mo`nosti" 

3000 

2500 

2000 

1500 

1000 

500 

0 

Grafikon br.2 

Izvor: Od dokumentacijata vo [tedilnica "Mo`nosti" 

6000000 

5000000 

4000000 

3000000 

2000000 

1000000 

0 

Вкупен износ на реализирани кредити по години во 

193298 

Број на реализирани кредити по години 

34 

243 

1423562 

397 

745 

1573790 

Od grafikonite se gleda podemot na " Mo`nosti " niz godinite. 

Ovoj podem be{e jasen signal deka " Mo`nosti " se nao|a na vistinskiot 

pat za ostvaruvawe na zacrtanoto. Ova be{e dopolnitelen pottik za 

155 

2726771 

1810 

2424 

2059 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

5683367 

5173793 

4462859 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002



u{te pogolemo zalagawe na vrabotenite za {to podobra komunikacija so 

klientite i zadovoluvawe na nivnite potrebi. 

Ovde, isto taka, treba da se istakne edno zna~ajno dostignuvawe. 

Stanuva zbor za odrànite i novootvorenite rabotni mesta. Imeno, posredno 

ili neposredno "Mo`nosti" ima zasluga za odrùvaweto na pove}e 

od 12.000 rabotni mesta, kako i za pove}e od 5.000 novootvoteni rabotni 

mesta na celata teritorija na Republika Makedonija. 

4.Idnina 

Denes [tedilnica "Mo`nosti" e ceneta finansiska institucija 

so trieset vraboteni. [tedilnica "Mo`nosti" se javuva kako naslednik 

na Humanitarnoto zdruènie "Mo`nosti", koe se javuva kako osnova~ na 

[tedilnicata. So ogled na zadràniot kontinuitet vo raboteweto, kumulativno, 

[tedilnicata i Zdruènieto do krajot na fevruari 2003 godina 

imaat realizirano pove}e od 22.000.000 Evra. 

Sledniot ~ekor od razvojniot pat na "Mo`nosti" pretstavuva 

transformacija na [tedilnicata vo Banka. Ova se pravi so cel za formirawe 

na finansiska institucija koja }e se vklu~i vo platniot promet, 

finansiska institucija koja }e bide sposobna na brz i efikasen na~in da 

gi izvr{uva finansiskite transakcii i site ostanati bankarski uslugi 

od koi imaat potreba firmite i naselenieto. 

Na ovoj na~in, "Mo`nosti" }e nastojuva da bide vo dosluh so potrebite 

na firmite (se razbira i so tie na naselenieto) i sekoga{ da go 

obezbeduva del~eto {to nedostasuva za kompletirawe na razvojniot mozaik 

na firmite, a pred se na malite i sredni pretprijatija vo Republika 

Makedonija. 

* * * 

156



Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa-Skopje 

SEMEEN BIZNIS - KONFESIONALNA 

RAMKOVNA ODREDNICA 

Semejstvoto pretstavuva osnovna kletka na op{testvoto, a voedno 

i osnovna kletka na konfesionalnoto ìveewe. Semejstvoto, isto taka, 

moè da bide i "osnovna" kletka na ekonomijata, kreiraj}i cel sistem 

nare~en semeen biznis. Semejniot biznis, kako biznis koj go sozdal 

sopstvenik ili koj go kontrolira odredeno semejstvo, vo sovremeniot svet 

e osobeno rasprostranet i zna~aen. Od druga strana, steknatite materijalni 

sredstva na koj bilo poedinec sekoga{ imaat tendencija da se 

zadràt vo semejstvoto, {to, pak, ponatamu ~ini potencijalna mo`nost za 

ponatamo{no startirawe na biznis koj moè da nosi semeen predznak. 

Revaloriziraweto na vrednosta na semejniot ìvot, koe go proteìraat 

konfesiite, osobeno po kriznoto osipuvawe na sekularnite kolektiviteti, 

nudi verojatno pogolema mo`nost semejnoto nasledstvo da se 

reproducira vo semeen biznis. 

Konfesionalnata odrednica na semejniot biznis moè zna~ajno 

da vlijae na negovata evolucija. Konfesionalnata dimenzija vo semejniot 

biznis nosi niza pogodnosti i prednosti koi mu davaat specifi~en 

beleg na istiot. Na primer: 

a) Konfesionalniot identitet na ~lenovite na semejstvoto, odnosno 

na nositelite na semejniot biznis, im obezbezbeduva pogolema 

"trajnost", nudi pove}e mo`nosti za za~uvuvawe na istiot. Semejnata 

kohezija e pocvrsta dokolku "ednakvo se razmisluva", dokolku verskata 

matrica bazi~no ja odreduva individualnata ideologija i prakti~noto 

odnesuvawe na pogolemiot broj ~lenovi na semejstvoto ili pak celoto 

semejstvo. Zaedni~kite vrednosti, sli~nite aktivnosti i celi, koi gi 

"propi{uva" odredenata konfesija, opfateni vo ramkite na religioznata 

157



svest, produciraat niza aktivnosti koi{to gi praktikuvaat ~lenovite na 

semejstvoto, koi se voedno i nositeli na semejniot biznis. Na toj na~in, 

tie ja manifestiraat realnata mo} na semejstvoto kako zaednica, a od 

druga strana i mo}ta na konfesijata kako po{iroko semejstvo. 

b) Konfesionalnata odrednica na semejstvoto kako celina kontinuirano 

go "pothranuva" semejniot duh, odreduvaj}i go kako duhovno i materijalno 

bogatstvo koe se sozdava i koe{to treba da ostane vo ramkite 

na semejnata zaednica. Semejniot duh neposredno go neguva ~uvstvoto 

deka uspehot vo profesijata im obezbeduva podobar ìvot na pokolenijata 

koi ja prodolùvaat semejnata tradicija, a postojanoto naglasuvawe 

na zna~eweto na pripadnosta kon semejnata zaednica go namaluva vlijanieto 

na ~uvstvoto na otu|enost i osamenost, osobeno prisutno vo 

sovremenieto. 

v) Konfesionalniot identitet na semejnata zaednica go zajaknuva 

~uvstvoto na odgovornost, bidej}i taa se reperkuira kako odgovornost ne 

samo pred semejstvoto, tuku i pred konfesionalnata zaednica; 

g) Pri ovaa elaboracija obvrzno treba da se zeme predvid i faktot 

koj ja akcentira zatvorenosta na konfesiite vo odnos na drugite konfesii, 

kako i kon neverni~kata populacija. Ekskluzivitetot vo odnesuvaweto, 

{to odredeni konfesii se stremat da go nametnat osobeno vo 

konfliktni periodi, pretendiraat najdirektno da go zadràt biznisot vo 

semejnite, odnosno konfesionalnite ramki. Za taa cel, na primer, se 

naglasuva potrebata "pravilno" da se izbere bra~niot drugar, odnosno 

pri izborot na bra~niot drugar da se posveti osobeno vnimanie na negovata 

konfesionalnata pripadnost zatoa {to vo sprotivno moè da dojde 

do razbivawe na semejstvoto, na semejniot biznis, odnosno da po~ne 

poleka da se "osipuva" konfesionalniot kolektivitet. 

d) Vrabotuvaweto na nadvore{ni ~lenovi vo semejniot biznis po 

pravilo se slu~uva prvenstveno me|u pripadnicite na konfesionalnata 

zaednica kako po{iroko semejstvo. Postoi pogolema verojatnost deka 

lojalnosta na nadvore{nite ~lenovi kon semejstvoto osnova~ i 

sopstvenik na biznisot e pogolema i poizrazena dokolku istite se od redovite 

na "mati~nata" konfesija. 

|) Konfesionalnoto dimenzionirawe, osobeno vo periodot na desekularizacija, 

mu nudi na semejniot biznis vonredno zna~ajna delovna 

komunikacija na internacionalno nivo, nu`no upatuvaj}i na mo`nostite 

za kreirawe na uslovno nasloveniot "konfesionalen biznis', koj bi opfatil 

neposredna sorabotka na ~lenovite na isti konfesii, rasprostraneti 

niz celiot svet. Ova e osobeno zna~ajno za malcinskite verski 

158


zaednici, koi internacionalntata referentna ramka su{tinski gi modelira. 

Treba da se zeme predvid ovoj fakt bidej}i ~estopati odredeni 

nositeli na semejniot biznis koi aktivno participiraat vo odredena 

konfesija mnogu pobrzo, polesno i podoverlivo komuniciraat so istite 

od ista ili srodna "duhovna provinciencija". 

e) Sozdavaweto na lobi grupi koi imaat konfesionalna pozadina 

~estopati zna~ajno vlijae na promocijata na semejniot biznis kako na 

lokalno, isto taka i na internacionalno ramni{te. 

`) Vo odredeni slu~ai treba da se ima predvid faktot spored koj 

pod patronat na odredeni konfesii moè da proraboti odreden biznis 

koj ne retko moè da se doveri na odredeno semejstvo koe aktivno participira 

vo zaednicata. Konfesijata postojano ja podvlekuva potencijalnata 

i realnata "tvore~ka" mo} na semejnata zaednica, koja i svoite aktivnosti 

vo najgolem broj slu~ai gi promovira niz semejnata zaednica. 

Konfesijata na mnogu direkten na~in go {titi semejstvoto. Taa 

propi{uva brojni normi so koi istoto go {titi od dezorganizacija i 

osobeno vnimava na "regularnata" dinamika na semejniot ìvot. 

Konfesijata, zemaj}i go predvid konfesionalniot "kodeks", na minimum gi 

smaluva semejnite konflikti ili istite se stremi da gi anulira. 

Ova se samo del od pra{awata koi na momenti specifi~no go obojuvaat 

semejniot biznis. Se razbira deka postojat i drugi, no jas se obidov 

nakratko da skiciram del od onie koi smetam deka "interesno" go determiniraat 

funkcioniraweto na semejniot biznis. Verojatno ve}e e definirana 

potrebata od pokompleksno (multidisciplinarno) istraùvawe 

koe bi dalo odgovor na pove}e otvoreni pra{awa za semejniot 

biznis. 

* * * 

159




Institut za sociolo{ki i politi~ko pravni istraùvawa 

MENAXMENTOT NA ÔVE^KI RESURSI VO 

SEMEJNITE BIZNISI 

Poa|ajki od najop{tata podelba na semejnite bizisi kako na onie 

{to se nasledeni i ja prodolùvaat semejnata tradicija i onie {to se 

sega formirani, odnosno {to pretstavuvaat prva generacija na semeen 

biznis, tretmanot kon vrabotenite koi ne se ~lenovi od semejstvoto 

moème da go razgledame niz nekolku aspekti. 

1. Semejnite biznisi te{ko vrabotuvaat ~lenovi nadvor od semejstvoto. 

Ovaa konstatacija vaì i za tie {to se preneseni (vtora, treta 

generacija) i za tie {to pretstavuvaat prva generacija. 

Kaj novoformiranite biznisi rezigniranosta kon vrabotuvawe 

lu|e nadvor od semejstvoto moème da ja analizirame od aspekt na obemot 

na rabotata. Kaj pogolemiot del od niv nema jasno definirani 

rabotni mesta so opis na raboti i rabotni zada~i. êsto osnova~ot e toj 

{to izvr{uva dejnosti od sekretarska rabota do pregovori na najvisoko 

nivo. Vakvata nedefiniranost podocna implicira barawa za vraboten 

koj: 

1) }e moè da izveduva mno{tvo na raboti i rabotni zada~i, 

2) koj ke bide dovolno doverliv da navleze vo odredeni delovni 

tajni. 

Ovie barawa se impliciraat i kaj vtorata, tretata generacija 

biznisi, so toa {to kaj pogolemiot del od niv upravuva~kata funkcija e 

jasno oddelena, taka {to kaj ovie biznisi se javuva situacija vo koja 

menaxerot koj e i sopstvenik na biznisot, sam ili so ~lenovite na najbliskoto 

semejstvo, cvrsto gi drì koncite i kontrolata na donesuvaweto 

na site odluki. Ovaa cvrstina vo nekoi semejni biznisi e tolku 

jsilna {to vrabotenite ne se vo sostojba samostojno da donesat nitu edna 

160


minorna odluka bez konsultacija so osnova~ot. Vo vaka striktno podelenata 

rabota, vrabotenite koi ne se ~lenovi na semejstvoto se obi~ni 

izvr{iteli, glavno pretrupani so mno{tvo na raboti i rabotni zada~i. 

Vo sekoj slu~aj, moè da se postavi i pra{aweto za efikasnosta na nivnata 

rabota bidej}i potrebata od postojanoto konsultirawe i nemo`nosta 

da se nosat samostojno odlukite neminovno vodi kon namaluvawe na 

rezultatite kako vo kvalitativna taka i vo kvantitativna smisla. 

2. Od druga strana pak, vo site ovie biznisi postoi eden prikrien 

konflikt me|u sopstenicite i vrabotenite, baziran na o~ekuvawata. Osnova~ite 

o~ekuvaat od vrabotenite da go "sakaat", vo vistinska smisla na 

zborot, biznisot, kako {to tie go sakaat i da dadat sé od sebe za dobroto 

na biznisot, kako {to tie bi dale vo sekoja situacija. I da bidat blagodarni 

zatoa {to im dale doverba i gi vrabotile. êsta re~enica {to 

moè da se slu{ne kaj osnova~ite e: Ranam, 5 (6,7,8...) familii. 

Od druga strana pak, vrabotenite koga }e se najdat vo situacija 

sekojdnevno da odgovaraat na visokite barawa, o~ekuvaat da bidat soodvetno 

nagradeni, pofaleni i da im se dade pogolema doverba vo smisla 

na donesuvawe na odluki. 

êsto ovie prikrieni konflikti se aktiviraat vo kriti~ni 

situacii i razre{uvaweto e {tetno i neprijatno za obete strani. 

3. Pra{aweto e kako bi moèle ovie sostojbi da se podobrat. 

Najnapred mora da se posveti soodvetno vnimanie na celite na rabotniot 

dizajn koi vo semejnite biznisi treba da bidat bazirani vrz potrebata 

za zgolemuvawe na kvalitetot, fleksibilnosta i presretnuvaweto 

na barawata na klientite (konzumentite), kako i zgolemuvawe na konkurentnosta. 

Poradi seto ova, motivite na menaxerite se vo pogolema mera 

strategiski otkolku operativni, pri {to vo prv plan pove}e se zemaat 

konkurentnosta i zadovolstvoto na konzumentite otkolku tro{ocite na 

vrabotenite. 

Terminot "visoko ostvaruvawe" ozna~uva sistematski, integriran 

razvoj na raboteweto na avtonomnite grupi so pove}ezna~ajno vlijanie na 

menaxmentot, treningot i finansiskoto nagraduvawe, kako i vlijanie na 

drugite aspekti na organizaciskiot dizajn i rabotnite uslovi. 

Kaj vaka dizajniranite biznisi, site vraboteni treba da se na 

plata (so plateni pridonesi) i da imaat zaedni~ki benificii. Sistemot 

na plati treba da e vrz osnova na ve{tinite i da vklu~uva podelba na 

profitot ili dividenda. Rabotata treba da bide podelena na segmenti 

predvodeni od timovi, koi imaat svoi sobi za sostanoci i potrebna 

oprema za izveduvawe na zada~ite. Ovie novodizajnirani rabotni sis- 

161



temi se sosema razli~ni od tradicionalnite. Nitu eden aspekt od organizacijata 

ne e ist kako porano. Sistemot na nagraduvawe, strukturata, 

menaxmentot na ~ove~kite resursi, prirodata na rabotite se promeneti 

na odreden na~in. 

Celta na ovie sistemi e fleksibilnosta so koja se ovozmoùva 

brz i efikasen odgovor na barawata na promenlivata sredina. Voveduvawe 

na zgolemena participacija vo donesuvaweto na odlukite, operativni 

timovi, nov sistem na nagraduvawe i sistematsko planirawe na 

karierata i mo`nost za razvoj, neminovno treba da dovede do odredeni 

konkretni pozitivni rezultati. 

* * * 

162

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE 

III NAUÊN SOBIR 

ZDRU@UVAWETO KAKO FORMA ZA 

SAMOVRABOTUVAWE I ZA 

NAMALUVAWE NA SIROMA[TIJATA 

163

REFERATI: 




Institut za sociolo{ki i politi~ko- 

pravni istraùvawa-Skopje 

ZADRUGARSTVOTO KAKO POSEBNA FORMA 

NA STOPANISUVAWE I NA VRABOTUVAWE 

1. Razvoj na zadru`noto dvièwe vo Evropa 

Trgnuvaj}i od pretpostavkata deka poznavaweto na zadrugarstvoto 

me|u na{eto naselenie e malo, ~esto konfuzno, pome{ano so nekoi predrasudi, 

ima potreba da se dade odgovor na nekolku zna~ajni pra{awa. 

Imeno, treba da se pojasnat osnovnite poimi na zadrugarstvoto, da se 

razbijat predrasudite kako pome|u postarata taka i pome|u pomladata 

generacija. Deneska, koga se upotrebuva zborot “zadruga” onie od prethodniot 

sistem - osobeno periodot 1947-1953 godina, gi asocira na vremeto 

na prinudno zdruùvawe vo selskite rabotni zadrugi. “Kolektivizacija”, 

a mladite generacii poimot “zadruga” go identifikuvaat so 

zemjodelski zadrugi za koi ne znaat ba{ mnogu. 

Zadru`noto dvièwe postoi (vo raznovidni zadru`ni oblici) 

ve}e pove}e od 150 godini. Spored toa, zadrugarstvoto e dvièwe koe ne e 

vremenski ograni~eno, odnosno e dvièwe bez kraj. 

Vo literaturata postoi op{ta soglasnost deka idejata za zadrugarstvoto 

se pojavila u{te vo XVIII vek vo Anglija, i toa so niknuvawe na 

serija takanare~eni distributivni zaednici, ligi, kongresi i sli~no. 

Me|utoa, nesporen e faktot deka nitu edna od ovie institucii nemala 

dolg vek. Pri~inite bile vo toa {to tie bile filantropski institucii, 

ustanovi na potro{uva~i i ustanovi za samopomo{. Kaj niv osnoven princip 

bil humanitarniot koj stremel da se najde lek za siroma{nite lu|e 

poradi postojanoto namaluvawe na nadnicite i poradi voveduvaweto 

novi tehnologii vo vremeto na Industriskata revolucija. 

164


Vakvite institucii ~esto bile osnovani od kapitalot na 

~ovekoqupcite (filantropite) kako po~esni ~lenovi. Bidej}i ne privlekuvale 

~lenstvo vrz osnova na ekonomski interes, tie nemale osnova za 

napredok i za razvoj. Zatoa, po~etokot na zadrugarstvoto vo istorijata se 

vrzuva so pojavata na prvata potro{uva~ka zadruga vo Ro`del, blizu do 

Man~ester - Anglija, vo 1844 godina. 

Me|u najzna~ajnite faktori koi vlijaele na pojavata na 

potro{uva~kite zadrugi vo vremeto na tranzicijata vo Anglija naj~esto se 

istaknuvale: Industriskata revolucija, ârtisti~ko dvièwe i vlijanieto 

na socijal-utopistot Robert Oven. 

So industriskata revolucija, vo poslednite godini od XVIII vek, 

golem broj od rabotnicite vo tekstilnata industrija ostanale bez rabota 

i bez potrebnite sredstva za ìvot pri {to zapo~nale da sozdavaat 

potro{uva~ki zadrugi. 

Su{tinata na ârtiskoto dvièwe (1836-1853) bila vo podobrata 

ekonomska i politi~ka polo`ba na rabotni~kata klasa. Robert Oven so 

svoite u~enici rabotel vo formiraweto na Ro`delskata zadruga i se 

zalagal za kolektivno op{testveno ureduvawe, koe se zasnovuvalo na 

sorabotka (kooperacija). 

Spored toa, zadru`noto dvièwe vo Evropa se vrzuva za 1840 

godina, odnosno za Industriskata revolucija koja pokraj tehni~ki progres 

imala i crna strana: mnogu rabotnici ostanale bez rabota, se razoril 

semejniot ìvot, a osnovnite ~ovekovi potrebi - hranata, domuvaweto, 

{tedeweto, vrabotuvaweto - bile pod postojan rizik. Vo toa vreme, me|u 

zagrozenite imalo malku koi sfatile deka zadrugata moè da im pomogne. 

Vo XIX vek, se razvila zadru`nata filozofija pri {to su{tinata 

bila nameneta na "lu|eto koi rabotat zaedno". Vo toa vreme bile identifikuvani 

pet podra~ja vo koi preku zadrugite se zadovoluvani potrebite 

na: potro{uva~ite, industriskite rabotnici, {teda~ite, odnosno 

korisnicite na kredit, primarnite proizvoditeli i davatelite 

na uslugi. 

Vo Anglija se razvivalo zadrugarstvoto vo sferata na potro{uva~kata, 

vo Francija rabotni~ko-proizvodnite zadrugi, vo Germanija 

{tedno-kreditnite zadrugi, a zemjodelskite zadrugi vo cela Evropa, 

posebno vo Danska, Germanija, Anglija. Podocna se pojavuvaat novi 

oblici na zdruùvawe na lu|eto za davawe na razli~ni uslugi, i toa: 

165



osiguruvawe, domuvawe, ~uvawe na deca. Obedinuvaweto na zadru`noto 

dvièwe vo site domeni na ~ovekovoto rabotewe e izvr{eno na I-ot Kongres 

vo London vo 1895 godina vo Me|unarodnata alijansa na kooperativi 

(ICA - International Cooperative Alliance). 

Vo XX-ot vek zadru`noto dvièwe ima ostvareno golem uspeh. 

Lu|eto vo razli~ni uslovi nao|ale pri~ini za da se organiziraat vo zadrugi. 

Nau~ile kako da upravuvaat so niv na najefikasen na~in i opstanuvaj}i 

vo site vidovi na politi~ki i ekonomski sistem. Iskustvoto vo XXot 

vek pokaà deka malku geografski, socijalni i ekonomski barieri 

moàt da go spre~at {ireweto na zadrugite, dokolku lu|eto ja sfatat 

nivnata potencijalnost. Su{tinata na zadrugata moè da se razbere ako 

se posmatra vo kontekst na sekojdnevnoto ìveewe na lu|eto. Na primer, 

vo Japonija bebeto se ra|a vo zadru`na bolnica, vo [vedska semejstvata 

ìveat vo stanovi vo sopstvenost na stanbena zadruga, vo Dortmund - 

Germanija naselenieto se snabduva so kolonijalna stoka preku zadru`na 

prodavnica, rabotnicite vo Mondragon - [panija mnogu elementi od sekojdnevniot 

ìvot gi organiziraat niz serija na zadrugi. 

Od seto ova proizleguva zaklu~okot deka aktivnosta na 

zadru`noto organizirawe e neograni~ena - zadrugarite vo svetot imaat 

pronajdeno iljada pri~ini za formirawe na zadrugi, isto taka tie }e 

najdat bezbroj pri~ini da se organiziraat preku zadruga i vo sledniot 

period. 

Kaj zadru`nite misliteli i analiti~ari postoi soglasnost deka 

te{ko moè da se najde nekoja korisna dejnost ili izvr{uvawe na nekoja 

korisna op{testvena slu`ba koja ne moè da se izvr{uva po pat na zadrugarstvo. 

Dene{nite zadrugi moàt da se svedat vo tri sektori i 16 subsektori: 

166

Tabela 1 

Sektori 


Vidovi na zadrugi vo Evropa vo 1996 godina 

Broj na 

zadrugi % 

Broj na 

zaednici 

% 

167 

Broj na 

vraboteni % 

Primaren 

sektor 108510 37,6 17052561 12,2 1037922 21,2 

Zemjodelstvo 106717 37,0 16680300 11,9 1005429 20,6 

Ribarstvo 1572 0,5 108487 0,1 119o5 0,2 

[umarstvo 221 0,1 263774 0,2 20588 0,4 

Sekundaren 

sektor 47220 16,4 1435717 1,0 978805 20,0 

Zanaet~istvo 2485 0,99 287587 0,2 1059 0,0 

Industrija 44735 15,5 1148130 0,8 977746 20,0 

Tercielen 

sektor 132830 46,0 

12181905 

0 86,8 2875657 58,8 

Bankarstvo 12839 4,4 36434844 25,9 475466 9,7 

Potro{uva~ka 18928 6,6 62664055 44,6 1929136 39,4 

Kreditirawe 5751 2,0 8363696 6,0 24824 0,5 

Zdravstvo 133 0,0 2513187 1,8 6368 0,1 

Domuvawe 76836 26,6 10066939 7,1 211488 4,3 

Trgovija 479 0,2 104968 0,1 33266 0,7 

Osiguruvawe 

Socijalna 

146 0,1 351215 0,3 43045 0,9 

za{tita 

3475 1,2 108393 0,1 75276 1,6 

Transport 

Komunalni 

3335 1,1 111445 0,1 3554 0,1 

dejnosti 

655 0,2 635 0,0 1824 0,0 

Ostanato 10253 3,6 1079673 0,8 71410 1,5 

Vkupno 288560 100,0 140307328 100,0 4892384 100,0 

Izvor: Statistics and Information on European Co-operatves, Informational 

Cooperative Alliane,Geneva, 1998 p.9 

2. Problemi i perspektivi na zadru`noto 

dvièwe vo Makedonija 

Ako se sudi spored brojot na zadrugite vo Republika Makedonija, 

ne moè da se zaklu~i deka sostojbata e zadovoluva~ka - za {to svedo~i 

brojot na zemjodelskite zadrugi - 78. Na sekoj poznava~ na ovie priliki



jasno mu e deka zadrugarstvoto e pritisnato so brojni problemi koi direktno 

vlijaat na negovata perspektiva. 

Prvo, nema jasno definirana strategija na zadrugarstvoto vo nacionalnata 

ekonomska strategija na Republika Makedonija. 

Vtoro, nekoi zadrugi se posebno zagrozeni, kako {to se zemjodelskite 

zadrugi koi podlegnuvaat na Zakonot za transformacija na pretprijatijata 

i zadrugite so op{testven kapital koi stopanisuvaat so zemjodelsko 

zemji{te (Sl.vesnik br.19,1996). 

Treto, evidentno e deka se seriozno zagrozeni, duri i prekinati, 

vrskite so me|unarodnoto zadru`no dvièwe. 

So promenite vo ekonomskiot i vo politi~kiot sistem, kako {to 

se: privatizacijata, razvojot na pretpriema{tvoto, koristeweto na 

stranski kapital, delimitizacijata na zemji{niot posed na individualnite 

zemjodelski stopanstva, orientacijata na pazarnoto stopanisuvawe 

i drugo, sozdadeni se osnovnite pretpostavki za razvoj na 

zadrugarstvoto na novi osnovi. 

So Ustavot na Republika Makedonija od 1991 godina se garantirani 

pravata na zdruùvawe na gra|anite. ^len 20 stav 1 od Ustavot na 

Republika Makedonija glasi: ,,na gra|anite im se garantira slobodnoto 

zdruùvawe zaradi ostvaruvawe i za{tita na nivnite 

politi~ki, ekonomski, socijalni, kulturni i drugi prava i uveruvawa”. 

Donesuvaweto na Ustavot na Republika Makedonija ne zna~e{e i 

razre{uvawe na dilemite vo odnos na sopstveni~kite odnosi. Zakonot za 

zadrugite od 1990 godina kako sojuzen, a od 1991 g. so Ustavniot zakon se 

preimenuva kako republi~ki, zadrugata ja tretira kako samostoen praven 

subjekt i nositel na pravoto na sopstvenosta. Me|utoa, so Zakonot za 

transformacija na pretprijatijata i zadrugite so op{testven kapital koi 

stopanisuvaat so zemjodelsko zemji{te se misli deka zadrugite se organizacii 

od op{testveniot sektor i deka treba da se privatiziraat. 

Spored vakvite potezi moè da se kaè deka poziciite na zemjodelskite 

zadrugi treba seriozno da se preocenat za da se odbegnat izbrzanite 

potezi. 

Nau~nata i stru~nata misla treba da ima obvrski za 

ras~istuvaweto na su{tinata i domenot na oddelni sopstveni~ki oblici 

i da se spre~i barem del od {tetite {to nastanaa poradi promenite. Vo 

prvata pogodna prilika ustavnite opredelbi za sopstvenosta kako sistem 

i oddelnite sopstvenosni oblici treba da se razrabotat pouspe{no pri 

168


{to zadru`nata sopstvenost treba da se smesti vo ramkite na privatnata 

sopstvenost kako nejzin podvid. 

Zadru`nata sopstvenost pripa|a na zadrugarite i moè individualno 

da se deli vo onaa mera so koja e uredeno so Statutot. Spored 

toa, so novi propisi poblisku treba da se uredi pra{aweto okolu 

razgrani~uvaweto na zadru`niot imot. 

Od prethodnoto proizleguva deka pred zapo~nuvaweto na 

procesot na transformacija treba da se kvantificira imotot na zadrugata 

spored vidot na sopstvenosta vo delovnite knigi so soodvetni konta. 

Patot za organizirawe na zadrugite treba da e vo soglasnost so 

zakonite na zemjata, no vo nikoj slu~aj ne treba Vladata direktno da vlijae 

vrz rabotata na istite, na primer vrz kontroliraweto na nivnite 

finansii i formiraweto na cenite na nivnite uslugi. 

Zadrugite treba da rabotat vrz delovni principi i da se integralen 

del na deluvaweto na pazarnite zakoni. Me|utoa, od seto dosega 

kaàno ne treba da se razbere deka zadrugite ne se predmet na nekoj 

poseben zakon i posebni odredbi vo razli~ni zakoni. 

Zadrugite treba da se predmet na poseben zakon poradi slednive 

pri~ini: 

Prvo, zadrugite se organizacii koi podleàt na zakonski 

odredbi koi go reguliraat nivnoto osnovawe i upravuvawe, a koi ne se 

primenuvaat kaj nezadru`nite organizacii. 

Vtoro, zadrugite se poseben tip na zdruènija i za niv vaàt 

pravilata koi se razli~ni za drugite organizacii {to ne se zadrugi. Toa 

zna~i deka propisite koi se primenuvaat za nezadru`nite organizacii 

mora da se modificiraat i prilagoduvaat na zadrugite so cel da se prepoznae 

specifi~niot na~in na zadru`no rabotewe, raspredelbata na 

dobivkata, finansiraweto i kontrolata od strana na zadrugite i 

sopstveni~kite odnosi. 

Treto, na nekoi tipovi na zadrugi moè da im se dade stimul i 

poddr{ka so posebni zakoni koi se nadvor od zakonite koi se primenuvaat 

na nezadru`nite organizacii. 

So poseben republi~ki zakon za zadrugite treba da se definira 

zadrugata, da se opredeli na~inot na organiziraweto na dejnosta, osnovaweto, 

upravuvaweto, raspredelbata na dobivkata, finansiraweto, 

kontrolata, sopstveni~kite odnosi i sli~no. Definicijata na zadrugata 

169



treba da ima {iroko zna~ewe, no sepak dovolno jasno za da ja razbere 

prose~niot gra|anin. Najprifatliva definicija bi bila: Zadrugata e 

dobrovolna organizacija na ~lenovite-zadrugarite koi imaat ednakvo 

pravo na glas, pri {to pogodnostite se koristat vo soglasnost 

so iskoristenosta na zadrugata. 

Imaj}i ja predvid ovaa definicija, }e se obideme da prezentirame 

edno po{iroko viduvawe na zadrugarstvoto. Prvo, }e po~neme so toa 

zo{to se formira zadrugarstvoto? Od dosega{noto iskustvo i sogleduvawe 

proizleguva deka zadrugata se formira za slednite celi: 

- Namaluvawe na cenite na proizvodite i na uslugite; 

- Sozdavawe na mo`nosti za dobivawe na proizvodi i uslugi koi se 

nedostapni na drug na~in; 

- Zgolemuvawe na mo`nostite za pro{iruvawe na pazarot i obezbeduvawe 

na pristap na pazarot; 

- Sozdavawe na uslovi za podobruvawe na kvalitetot na stokite i na 

uslugite; 

- Zgolemuvawe na prihodite; 

- Podobruvawe na uslovite za ìvot i rabota na zadrugarite. 

Vrz osnova na iznesenite celi moè da se zaklu~i deka osnovna 

pri~ina za formiraweto i razvojot na zadrugite e zgolemuvaweto na 

prihodite na zadrugarite. Dobivkata e glavnata ni{ka {to treba da go 

vrzuva zadrugarot. Parite od potro{uva~ite vo toj slu~aj ne odat vo treti 

race tuku vo racete na zadrugarite. 

Spored toa, osnovna cel na zadrugata e da im sluì na potrebite 

na zadrugarite, {to bara postojan dijalog me|u upravata i ~lenstvoto i 

postojani promeni i prilagoduvawa vo raboteweto na zadrugata. 

Ovaa cel ne dozvoluva zadrugata da raboti na svoja raka i da 

stane organizacija vo svojstvo na ostvaruvawe na li~nite ambicii na 

upravata. 

Isto taka, i zadrugarite treba da razberat deka celta na zadovoluvaweto 

na nivnite potrebi ne smee da se kosi so javniot interes. 

Zadrugata navistina treba da pretstavuva organizacija koja }e gi 

ima site atributi na edinstvena dejnost i }e mora da dejstvuva vrz primenata 

i unapreduvaweto na zadru`nite principi, a toa se: 

170


- Potpolna otvorenost, dobrovolen vlez i sloboden izlez od zadrugata 

bez ograni~uvawe i diskriminacija spored socijalna, politi~ka, 

rasna i religiozna osnova; 

- Demokratsko upravuvawe, zadrugarite imaat isti glasa~ki i upravuva~ki 

prava bez ogled na kapitalot na zadrugarot koj se koristi za 

rabota (eden ~len - eden glas); 

- Raspredelba na rezultatite od raboteweto spored u~estvoto vo 

nivnoto sozdavawe. Ovoj princip ovozmoùva rezultatite od raboteweto 

na zadrugata da im pripadnat isklu~ivo na zadrugarite, a so 

toa tie se zainteresirani da bidat {to podobri; 

- Ograni~eno vra}awe na akcionerskiot kapital na zadrugarite, 

dokolku se koristi pri raboteweto; 

- Zadru`no obrazovanie; 

- Zadru`na sorabotka i povrzuvawe na lokalno, nacionalno i 

me|unarodno nivo. 

Ako se frli pogled kon globalnata zada~a, moè da se zaklu~i 

deka zadrugite }e mora: 

- Da stanat faktor na aktivirawe i razvoj na raspolo`livite resursi 

vo zemjata; 

- Da pretstavuvaat asocijacii preku koi naselenieto }e go zgolemi 

prihodot ili }e go namali rashodot; 

- Zadrugarite da stanat subjekti vo odlu~uvaweto i vo raspredelbata 

na rezultatite od raboteweto; 

- So cel organizacionite sistemi (zadrugite) da bidat uspe{ni vo 

ekonomijata, treba da se povrzat na nacionalno nivo vo nacionalna 

zadru`na asocijacija. Nacionalnata asocijacija vsu{nost }e ja 

prou~uva i }e ja koordinira rabotata na zadrugite, a pred vlasta }e gi 

zastapuva interesite na zadrugarite. Vo takvi uslovi moè na 

Vladata i na Parlamentot da im podnesuva zakonski predlozi, da 

dava svoi zabele{ki i sugestii na zakonskite propisi i ocenka za 

rabotata na resornite dràvni organi. 

Konkretno posmatrano, vo na{ite dene{ni priliki postojat brojni 

faktori koi moàt da ja pottiknuvaat reafirmacijata na zadrugarstvoto, 

a koi istovremeno gi determiniraat prioritetnite aktivnosti 

na mnogu zadru`ni oblici. Me|u ovie faktori posebno moàt da se istaknat: 

- Relativno niskite i ~esto nesigurnite plati na vrabotenite koi vlijaat 

vrz osiroma{uvawe na golem del od populacijata; 

171



- Mo`nosta za ostanuvawe bez rabota vo periodot na tranzicijata 

(privatizacija, prestruktuirawe); 

- Zna~itelen porast na biznismeni koi stremat da se zbogatat preku 

no}; 

- Pojavata na siva ekonomija so nezakonito prodavawe stoka od nepoznato 

poteklo i so lo{ kvalitet. 

Bez pretenzija deka site problemi od ekonomska i od socijalna 

priroda moàt da se re{at odedna{ i brzo, potrebno e da se izgotvi 

strategija vo koja pokraj instituciite od javniot i od privatniot sektor, 

posebno mesto treba da najdat i zadrugite. Zadru`nata ideja treba da 

bide reafirmirana vo site dejnosti, a pred sé vo onie kade zadrugite se 

eliminirani. Spored prioritetnata lista, aktivnostite na idnite zadrugi 

treba da bidat vo: 

- Obezbeduvawe na poevtina i pokvalitetna hrana za naselenieto; 

- Obezbeduvawe na krediti za siroma{nite sloevi koi }e ja zamenat 

institucijata socijalna pomo{ na siroma{nite; 

- Snabduvawe so stoka za {iroka potro{uva~ka i so pristapni ceni; 

- Vrabotuvawe na odredeni kategorii na rabotna sila; 

- Dostapnost za pristojno domuvawe na semejstva so niski prihodi; 

- Pristoen razvoj na nedovolno razvienite podra~ja i vospostavuvawe 

komunikacija so urbanite sredini; 

- Obrazovanie i informirawe na naselenieto so mo`nost zadrugata 

da gi re{ava ìvotnite problemi. 

Kotristena literatura: 

1. Vujatovic-Zokic, Zorka: “Koop Menadzment”. Beograd, 2000; 

2. Jakimovski, Jorde: “Zadrugarstvoto vo Republika Makedonija”. 

Helveti,Skopje, 1995; 

3. Jakimovski, Jorde: “Primenata i unapreduvaweto na zadru`nite 

principi”. Godi{nik na ISPPI,Skopje, 1995; 

4. Manuel V. Velroz “Zadruge i ruralni razvoj-pregled evropskih 

iskustva”. Soop{tenie na me|unaroden zadruèn sobir, 1995; 

5. Polich Cooperative Rewiew, No 3/1984, Warsaw; 

6. Richard L.Mayer,David E.Hahn. Kooperativne Farme - Perspektive u 

SAD, Savremenost 6-7,Novi Sad,1989; 

7. Trajanovski Dragi “Zemjodelstvoto i zemjodelskite organizacii 

na Danska”. Narodna zadruga, Skopje, 1955. 

172



Institut za sociolo{ki i politi~ko- 

pravni istraùvawa-Skopje 

PRAVNITE ASPEKTI NA ZDRU@UVAWETO SO 

POSEBEN OSVRT NA POVRZUVAWETO NA 

TRGOVSKITE DRU[TVA 

1. Nakuso za sostojbata na zdruùvaweto kaj nas 

So sigurnost moè da se kaè deka sostojbata vo vrska so 

zdruùvaweto vo makedonskata ekonomija 21 e na sosema niski granki. 

Me|utoa, vaka, gore-dolu, ovaa sostojba e ista ili sli~na i vo drugite 

postkomunisti~ki zemji na porane{na SFR Jugoslavija, so isklu~ok na 

Republika Slovenija. A toa, glavno, e odraz na individualisti~koto odnesuvawe 

na pravnite subjekti, {to respektivno se odnesuva i na samite 

gra|ani. A zo{to e toa taka? Odgovorot, glavno, se sodrì vo nedovolnata 

doverba vo "drugiot". Za{to sé u{te postoi strav deka zdruùvaweto 

moè da zna~i ostvaruvawe na nekoi svoi interesi na "drugiot" subjekt na 

smetka na "prviot" subjekt, i obratno. A poznato e deka zdruùvaweto na 

pravni subjekti vo na{i uslovi vo enormno golem broj podrazbira 

zdruùvawe na materijalni i finansiski sredstva. Vakviot strav i 

(ne)odnesuvawe na pravnite subjekti ima i svoe realno opravduvawe: kaj 

nas sé u{te ne vladeat vo potpolnost pravilata na igra vostanoveni vo 

zemjite so zemjite so izgradena pazarna ekonomija. 

Me|utoa, ne e dovolno samo da ustanovime edna vakva sostojba, 

tuku e potrebno da se ponudat odredeni re{enija. Imeno, so donesu- 

21 Smetam deka e neophodno da se napu{ti terminot "stopanstvo" i site derivati 

{to proizleguvaat od nego, a vo "igra" da vleze zborot "ekonomija", 

{to e vo soglasnost so terminologijata {to se upotrebuva vo zemjite na Evropskata 

unija. Ottamu, vo tekstot }e go upotrebuvam terminot "ekonomija" 

namesto "stopanstvo". 

173



vaweto na Zakonot za trgovskite dru{tva (ZTD) i na nekoi drugi sistemski 

zakoni, kako i na{ata nepodelena svrtenost kon za~lenuvaweto vo EU 

zaradi jakneweto na ekonomskata mo} na zemjata, {to e i pretpostavka za 

~lenstvoto vo EU, morame poenergi~no i so pogolem entuzijazam da mu 

prijdeme na zdruùvaweto na pravnite subjekti (pred sé, trgovskite 

dru{tva 22 na kapitalot), a toa, glavno, podrazbira zdruùvawe na 

materijalni, a osobeno na finansiski sredstva. Ako vo naredniot period 

ne se napravi radikalna promena vo ovaa smisla, te{ko }e moème da se 

dobliùvame do parametrite svojstveni na pazarnata ekonomija na zemjite 

na EU, a u{te pomalku }e bideme "plen" na stranskite investicii. 

Kako prilog kon zdruùvaweto, nakuso se zadrùvam na: 1) povrzuvaweto 

na trgovskite dru{tva; 2) sozdavaweto koncern; i 3) sozdavaweto 

holding dru{tvo. 

1.2. Povrzuvaweto na dru{tvata 

Ona {to }e go kaàm na po~etokot vo vrska so povrzuvaweto na 

trgovskite dru{tva na odreden na~in }e se odnesuva i na drugite oblici 

na zdruùvawe {to }e bidat pomesteni podolu vo tekstot. Taka, edna od 

pozna~ajnite ni{ki na zdruùvaweto sekako deka e i povrzuvaweto na 

trgovskite dru{tva. Za odbeleùvawe e deka, {to e sosema neopravdano, 

vo ZTD ne se upotrebuva terminot "povrzuvawe", tuku "povrzani" dru{tva. 

Ova poradi toa {to "povrzuvaweto" ozna~uva proces, a "povrzanite" 

dru{tva-rezultat na procesot "povrzuvawe". Dodeka, pak, "povrzanite" 

dru{tva go ozna~uvaat rezultatot na toj proces. Zna~i, procesot na povrzuvawe 

mu prethodi na "povrzuvaweto" na dru{tvata. Za{to bez proces 

na povrzuvawe na dru{tvata nema ni povrzani dru{tva 23 . 

Vo dosega{niot period, pred sé poradi pri~inite {to bea istaknati 

na po~etokot na ovoj trud, ne moè da se kaè deka se vidlivi 

tragite od povrzuvaweto na dru{tvata. Prvo, ne samo poradi individualisti~koto 

odnesuvawe, odnosno dejstvuvawe na pravnite subjekti i 

voljata taka da se postapuva od nivna strana: pove}e nasledna osobina, 

22 Ovdeka vo tekstot pod pravni subjekti se podrazbiraat, glavno, trgovskite 

dru{tva, no i pretprijatijata (javnite pretprijatija i sl.). 

23 Od kolkavo zna~ewe e povrzuvaweto na dru{tvata, neka ni posluì podatokot 

deka okolu 75% od akcionerskite dru{tva i okolu 60% od dru{tvata 

so ograni~ena odgovornost kako dru{tva na kapitalot vo Germanija se 

me|usebno povrzani na razli~ni na~ini, so tendencija ovoj procent i natamu 

da raste. 

174


tuku i poradi nezaokruènata pravna ramka za nivno poinakvo odnesuvawe, 

{to sozdava neizvesnot od eventualnite merki i propisi {to bi 

moèla da gi donese dràvnata vlast, a {to bi go tangirale postojniot 

poredok na dejstvuvawe na pravnite subjekti. Vtoro, poradi neopravdano 

pregolemite dràvni prerogativi vo dejstvuvaweto na pravnite subjekti. 

Treto, ne~esnite "igri" vo vodeweto na raboteweto - dejnosta (proizvodstvoto, 

vo krajna linija): da se praktikuva pomal stepen na produktivnost 

i efikasnost vo raboteweto (proizvodstvoto); da se proizveduvaat 

proizvodi so poslab kvalitet od neophodniot, so vloùvawe na pomal 

broj sostojki ili sostojki so poslab kvalitet od normalniot, {to bi 

rezultiralo so poslab kvalitet od normalniot (propi{aniot) {to kako 

kraen efekt ima postignuvawe na ista cena kako koga proizvodot bi bil 

so potrebniot kvantum na trud i so potrebnite sostojki so potrebniot 

kvalitet. Rezultatot na seto ova e postignuvawe na realna, no 

"iskrivena" cena (povisoka cena) na proizvodot, odnosno na vloèniot 

trud (uslugata). Vaka pravniot subjekt sekako deka moè poslobodno i 

pokomotno da se odnesuva koga vodeweto na raboteweto i sé drugo {to e 

vo vrska so toa go vr{i individualno, odnosno individualisti~ki. 

Me|utoa, dokolku toj dejstvuva vo nekoj od oblicite na zdruùvaweto so 

drug praven subjekt, }e bide prinuden barem vo odredena stepen da go 

prilagoduva sistemot na vodeweto na raboteweto na sistemot na 

vodeweto na rabotewe na drugiot praven subjekt, i obratno: drugiot 

praven subjekt da bide povlijaen od sistemot na vodeweto na raboteweto 

- dejnosta od prviot praven subjekt 24 . 

24 Pod praven subjekt se podrazbira trgovskoto dru{tvo, no i pretprijatieto. 

Taka, tradicionalnata koncepcija za poimot pretprijatie, pretprijatieto go 

tretira kako objekt na pravoto, a toa zna~i kako pravna i fizi~ka sevkupnost, 

a sovremenata koncepcija pretprijatieto go tretira kako praven subjekt. 

Inaku, sé do 19. vek ovoj termin ne e vo upotreba, a za prv pat se upotrebuva 

vo germanskiot Zakonik. 

Pod poimot pretprijatie, od aspekt na trgovskite dru{tva, se smeta odredena 

stopanska dejnost {to ja vr{i trgovskoto dru{tvo ili trgovecotpoedinec, 

kako nositel na takvata dejnost, vo organizaciska smisla na 

zborot. Toa zna~i deka vo sostavot na trgovskoto dru{tvo moè da postoi 

edno ili pove}e pretprijatija (na pr., fabrika za prerabotka na jabolka 

zaradi pravewe jabolkov sok, fabrika za proizvodstvo na {e}er i fabrika 

za proizvodstvo na stakleni {i{iwa za jabolkoviot sok). Ovie fabriki ne 

se zapi{uvaat vo trgovskiot registar, tuku pravniot subjekt vo ~ij sostav se 

nao|aat (trgovskoto dru{tvo). 

Me|utoa, povrzuvaweto vo Oddel {esti vo ZTD se odnesuva samo na 

trgovskite dru{tva, no ne i na pretprijatijata. Za{to poimot "pretprijatie" 

e po{irok i opfa}a zna~itelno po{irok krug na subjekti. No poimot "pret- 

175



So povrzuvaweto na dru{tvata ne se gubi pravnata samostojnost na 

povrzanite dru{tva. Me|utoa, treba da se pravi razlika koga se raboti za 

osnovawe na trgovsko dru{tvo so zdruùvawe na dve ili pove}e fizi~ki 

i pravni lica vo soglasnost so stavot 1 na ~lenot 16 od ZTD, odnosno 

deka vo vakov slu~aj ne stanuva zbor za povrzuvawe na dru{tva. Pravnata 

samostojnost na povrzanite dru{tva, glavno, se sostoi vo samostojniot 

nastap na povrzanite dru{tva vo pravniot promet. 

Vo elaboracijata na ovaa materija na povrzuvaweto na trgovskite 

dru{tva, poradi nejzinata obemnost, se zadrùvam samo na osnovnite 

postulati na povrzuvaweto na trgovskite dru{tva spored odredbite na 

Zakonot za trgovskite dru{tva (oddel {esti). 

So poimot povrzani (trgovski) dru{tva za prv pat se sre}avame so 

donesuvaweto na ZTD. Dru{tvata moàt da se povrzat na dva na~ina: 1) 

vrz osnova na kapitalot i 2) vrz osnova na pretpriemni~ki dogovor (no 

samo kapitalskite dru{tva), kako i, vo odredeni situacii, so kapitalot i 

so pretpriemni~kiot dogovor. Pretpriemni~ki dogovor dru{tvata 

sklu~uvaat samo dokolku so toj dogovor utvrduvaat nekoja karakteristi~na 

obvrska, kako na primer zadolìtelnoto prenesuvawe na seta ili samo 

na eden del od dobivkata, {to sekoga{ ne se podrazbira za vladeja~koto 

dru{tvo i sli~no. 

1.3. [to e celta na povrzuvaweto na dru{tvata 

Terminot povrzuvawe iako vo celost ne se poistovetuva so terminot 

zdruùvawe ne zna~i deka stanuva zbor za, vo su{tina, dva sosema 

razli~ni termini bidej}i moàt da se zdruàt (zdruùvaat) vo trgovsko 

dru{tvo dve ili pove}e pravni i fizi~ki lica so vloùvawe na pari, 

predmeti i prava vo imot {to go koristat za zaedni~ko rabotewe i 

zaedni~ka podelba na dobivkata i zagubata od raboteweto na dru{tvoto. 

Zna~i, licata se zdruùvaat zaradi osnovawe na trgovsko dru{tvo 25 . 

prijatie" pove}e ne se odnesuva na poimot "pretprijatie" utvrden vo Zakonot 

za pretprijatijata. Za{to so denot na vleguvaweto na ZTD vo sila prestana 

da vaì Zakonot za pretprijatijata, osven za op{testvenite pretprijatija, i 

za zadru`nite pretprijatija, sé dodeka so drug zakon ne bidat preobrazeni 

vo trgovski dru{tva. Ova se odnesuva{e i na javnite pretprijatija, no ne i 

sega, po donesuvaweto na Zakonot za javnite pretprijatija. (v. pove}e: prof. 

d-r Blagoja Brajanovski, Elizabeta Dukovska: Zakonot za trgovskite dru{tva. 

Komentar, Agencija AKADEMIK, 2002, str. 595). 

25 V. stav 1 na ~len 16 i stav 1 na ~len 48 od ZTD. Toa koga stanuva zbor za 

osnovawe na trgovsko dru{tvo. Me|utoa, koga me|u dru{tvata doa|a do povr- 

176


Spored toa, osnovnata cel na povrzuvaweto na trgovskite dru{tva e koncentracijata 

na kapitalot, povrzuvawe zaradi zdruùvawe na 

tehnolo{kite, stru~nite i drugite izvori, {to nim im nedostasuvaat. 26 

Dru{tvata se povrzuvaat zaradi ostvaruvawe na nekoja zna~ajna cel {to 

e vo vrska so raboteweto (dejnosta) na dru{tvata {to se povrzuvaat, kako 

na primer sozdavaweto na pogolemi mo`nosti na istraùvawa za pobrz i 

pokvaliteten razvoj, mobilizirawe na pogolem obem na materijalni i na 

finansiski sredstva i koncentracija na visokostru~en ~ove~ki potencijal 

zaradi pouspe{no sovladuvawe na predizvicite od narasnatata 

konkurencija na pazarot i sli~no. 

Od razli~nite vidovi trgovski dru{tva, dru{tvoto so ograni~ena 

odgovornost e najpogodnoto dru{tvo za povrzuvawe so drugi dru{tva. 

Me|utoa, akcionerskoto dru{tvo ne se smeta za najpogodno dru{tvo za 

povrzuvawe so drugi dru{tva. Vakvata negova nedovolna pogodnost proizleguva 

od faktot {to organot na upravuvaweto vo dru{tvoto ima visok 

stepen na samostojnost vo vodeweto na raboteweto - dejnosta na 

dru{tvoto, za razlika od organot na upravuvaweto vo dru{tvoto so 

ograni~ena odgovornost, koj vo pogolema mera e pod vlijanieto na 

sodru`nicite vo dru{tvoto. 

2. Vidovite na povrzuvawe i vospostavuvawe 

odnosi me|u trgovskite dru{tva 

Vo ZTD se utvrdeni tri vidovi na povrzuvawe 27 i vospostavuvawe 

na odnosi me|u trgovskite dru{tva: 1) koga dru{tvoto (na pr., dru{tvoto 

A) ima mnozinsko u~estvo (vlijanie) ili mnozinsko pravo vo 

odlu~uvaweto (pove}e od edna polovina od osnovnata glavnina na 

drugoto dru{tvo (na pr., dru{tvoto B), ako dru{tvoto A vo osnovnata 

glavnina na dru{tvoto B se steknalo so udel, odnosno akcii, {to pretstavuva 

pove}e od polovina, ili koga vo sobranieto, 28 odnosno vo sobi- 

zuvawe (na pr., na dru{tvata A i B), toga{ stanuva zbor za oblik na 

zdruùvawe po osnovaweto na dru{tvata A i B. Zna~i, vo tekot na vremetraeweto 

na nivnoto postoewe kako trgovski dru{tva. 

26 Isto taka, promenite {to nastanuvaat so statusnite promeni na dru{tvata 

ne treba da se poistovetuvaat nitu so terminot povrzuvawe na dru{tvata 

nitu so terminot zdruùvawe. Za{to pri statusni promeni ZTD go upotrebuva 

terminot spojuvawe i podelba na dru{tvata. 

27 Vidi pove}e: D-r Blagoja Brajanovski i dr.: Zakon za trgovskite dru{tva - 

komentar, Agencija "AKADEMIK" & EKONOMIST - Skopje, 1996, str. 442-452. 

28 Taka, na primer, koga se raboti za akcionerskoto dru{tvo. 

177



rot 29 na sodru`nicite na dru{tvoto A vo dru{tvoto B mu pripa|aat 

pove}e od site glasovi; 2) koga dru{tvoto A ima zna~ajno u~estvo (vlijanie) 

vo dru{tvoto B (koga ima pove}e od edna ~etvrtina od osnovnata 

glavnina), ili koga vo sobranieto, odnosno vo sobirot na sodru`nicite 

na dru{tvoto A vo dru{tvoto B, mu pripa|a pove}e od edna ~etvrtina od 

site glasovi; i 3) koga dve dru{tva (na pr., dru{tvata A i B) zaemno 

steknale udeli, odnosno akcii, taka {to u~estvuvaat so pove}e od edna 

~etvrtina vo osnovnata glavnina na drugo dru{tvo (na pr., dru{tvoto V), 

ili ako vo sobirot na sodru`nicite, odnosno vo sobranieto na dru{tvoto 

V mu pripa|aat pove}e od edna ~etvrtina od glasovite. 

2.1. Mnozinsko u~estvo. Koga dru{tvoto (na pr. dru{tvoto A) vo 

osnovnata glavnina na drugo dru{tvo (na pr. dru{tvoto B) u~estvuva so 

pove}e od 50% ili koga na dru{tvoto A vo sobranieto, odnosno vo sobirot 

na sodru`nicite vo dru{tvoto B mu pripa|aat pove}e od polovina od 

site glasovi, toa zna~i deka dru{tvoto A kon dru{tvoto B ostvaruva 

mnozinsko u~estvo, odnosno vlijanie. Spored ova, dru{voto A kon 

dru{tvoto B se manifestira kako vladeja~ko dru{tvo, a dru{tvoto B kon 

dru{tvoto A kako zavisno dru{tvo. No toa ne mora sekoga{ taka i da 

bide. Na primer, koga vo dru{tvoto B pove}e od 51% se prioritetni akcii 

bez pravo na glas, ili koga dru{tvoto B, pokraj prioritetnite akcii, 

se steknalo so sopstveni akcii koi isto taka se bez pravo na glas. Vakov 

slu~aj }e bide i toga{ koga so statutot na dru{tvoto e ograni~en brojot na 

glasovite na sopstvenicite na akcii so pravo na glas, taka {to odredeni 

akcioneri da ne moàt da imaat pove}e glasovi od opredelen broj glasovi 

ili opredelen procent od tie glasovi, so {to ne se izedna~uva 

nominalniot broj na akciite so pravoto na glas {to gi poseduvaat ovie 

akcioneri so brojot na glasovite {to nivnite akcii go nosat. Na primer, 

iako akcionerot Aleksandar Brajanovski, spored brojot na akciite so 

pravo na glas (20) {to gi poseduva, bi imal pravo na 20 glasovi, toj 

vsu{not }e ima pravo na samo 10 glasovi. 

2.2. Zna~ajnoto u~estvo i zaemnoto u~estvo (dru{tvo so 

zna~ajno u~estvo i dru{tva so zaemno u~estvo) i implikaciite od 

toa. Dru{tvoto (na pr. dru{tvoto A) ima zna~ajno u~estvo vo drugo 

dru{tvo (na pr. dru{tvoto B) toga{ koga dru{tvoto A steknalo u~estvo vo 

udel, odnosno vo akcii vo dru{tvoto B, koe pretstavuva pove}e od edna 

~etvrtina od osnovnata glavnina na dru{tvoto B, ili koga vo sobirot na 

sodru`nicite, odnosno vo sobranieto na dru{tvoto B, dru{tvoto A se 

29 Taka, na primer, koga se raboti za dru{tvo so ograni~ena odovornost. 

178


steknalo so pove}e od edna ~etvrtina od site glasovi (~len 567 od ZTD). 

Vo vakva situacija, na primer, ako dru{tvoto A vo dru{tvoto B u~estvuva 

so zna~ajno u~estvo od 45%, pri donesuvaweto odluki za koi e potrebno 

tri~etvrtinsko mnozinstvo, dru{tvoto B, bez glasovite na dru{tvoto A, 

ne }e moè da donese odluka ako, na primer, stanuva zbor za izmena na 

statutot na dru{tvoto. Bidej}i za donesuvawe vakva odluka na dru{tvoto 

B mu se potrebni tri ~etvrtini od glasovite na pretstavenata osnovna 

glavnina, a dru{tvoto go nema toa mnozinstvo, bez da smeta na glasovite 

i od dru{tvoto A. 

2.2.1. Zaemnoto u~estvo. Istoto ova se odnesuva koga stanuva zbor 

za dru{tva so zaemno u~estvo. Imeno, toga{ koga dru{tvata (na pr. 

dru{tvoto A i B) me|usebno steknale udeli, odnosno akcii, taka {to sekoe 

od ovie dru{tva ima udel, odnosno akcii {to u~estvuvaat so pove}e 

od edna ~etvrtina vo osnovnata glavnina vo drugo dru{tvo (dru{voto A 

vo dru{tvoto B i obratno), ili ako vo sobirot na sodru`nicite, odnosno 

sobranieto na dru{tvoto, dru{tvata A i B me|usebno steknale pove}e od 

edna ~etvrtina od glasovite (dru{tvoto A vo dru{tvoto B i obratno: stav 

1 na ~len 570 od ZTD). No, za razlika od situacijata koga stanuva zbor za 

dru{tvo so zna~ajno u~estvo, odnosno koga se raboti za zna~ajno u~estvo 

samo na edno dru{tvo (dru{tvoto A) vo drugo dru{tvo (dru{tvoto B), kaj 

dru{tvata koi imaat zaemno u~estvo edno vo drugo, zna~i deka i dvete 

dru{tva (dru{tvata A i B) me|usebno se steknale so u~estvo pove}e od 

edna ~etvrtina (na pr. po 30%, {to zna~i pove}e od 25%, no pomalku od 

51%), no ne pove}e od polovinata od nominalniot iznos na osnovnata 

glavnina, ili so pove}e od polovina od site glasovi vo sobirot na 

sodru`nicite, odnosno sobranieto. Vo vakov slu~aj zna~i deka sekoe od 

dru{tvata A i B me|usebno u~estvuva, na primer, so po 45%. Vo vakva 

situacija, sekoe od ovie dru{tva }e se soo~uva so implikacii od drugoto 

dru{tvo vo donesuvawe na odluki so kvalifikuvano mnozinstvo. Taka, na 

primer, ako dru{tvoto A saka da donese odluka za izmena na statutot na 

dru{tvoto, ne }e moè samostojno, bez glasovite na drugoto dru{tvo, da ja 

donese odlukata. Ova od pri~ini {to ne moè samostojno da obezbedi 

najmalku tri ~etvrtini od pretstavenata 30 osnovna glavnina (stav 2 na 

~len 386 od ZTD). 

30 Pretstavenata osnovna glavnina. Pri glasaweto za izmena na statutot na 

dru{tvoto stavot 2 na ~len 386 od ZTD ne opredeluva kolkav iznos (obem) od 

osnovnata glavnina mora da bide pretstavena na sobranieto, tuku opredeluva 

deka za donesuvawe na odlukata moraat da bidat dadeni tri ~etvrtini 

od glasovite zastapeni na sobranieto.Spored toa, se smeta deka odlukata e 

179



Koga stanuva zbor za akcionerski dru{tva, toga{ i dru{tvoto A i 

dru{tvoto B (zaemno, odnosno me|usebno) treba da imaat pove}e od 25%, 

na pr., 30%) od vkupniot broj na akciite {to ja so~inuvaat osnovnata 

glavnina na dru{tvoto. Ako stanuva zbor za dru{tva so ograni~ena odgovornost, 

toga{ i dru{tvoto A i dru{tvoto B (zaemno, odnosno me|usebno) 

treba da imaat pove}e od 25%, na pr., 30%) od vkupniot broj osnovni 

vlogovi {to ja so~inuvaat osnovnata glavnina na dru{tvoto. 

2.2.1.1. Vo kolku dru{tva moè edno dru{tvo da ostvari 

zaemno u~estvo? So ogled na toa {to za da moè da stane zbor za ostvaruvawe 

zaemno (me|usebno) vlijanie vo drugo dru{tvo i obratno potrebno 

e u~estvoto da iznesuva pove}e od 25%, toa zna~i deka, spored odredbite 

na ZTD, so zaemno u~estvo moàt da bidat povrzani samo 4 dru{tva. Ili: 

(A: B, B:A); (A:V, V:A); (B:V, V:B); (A:G, G:A); (B:G, G:B) i (B:G, G:B), dokolku 

zaemnoto u~estvo se odviva spored vakov redosled. 

2.2.1.1.1. Povrzuvawe vrz osnova na zaemno u~estvo na akcionersko 

dru{tvo so dru{tvo so ograni~ena odgovornost. Povrzuvaweto 

na dru{tva vrz osnova na zaemno (me|usebno) u~estvo moè da se 

slu~i kako me|u akcionerski dru{tva (na pr., dru{tvata A i B) isto taka i 

me|u akcionerski dru{tva i dru{tva so ograni~ena odgovornost. Na 

primer, me|u akcionerskoto dru{tvo A i dru{tvoto so ograni~ena odgovornost 

B. Vo vakov slu~aj, akcionerskoto dru{tvo A treba da ima pove}e 

od edna ~etvrtina od osnovnite vlogovi (udeli) vo dru{tvoto so 

ograni~ena odgovornost B. I obratno, dru{tvoto so ograni~ena odgovornost 

B da ima pove}e od edna ~etvrtina od akciite na akcionerskoto 

dru{tvo A. 

2.2.1.1.2. Povrzuvawe na dru{tva koi dejstvuvaat zaedni~ki. 

Pokraj pogorespomenatite oblici na povrzuvawe na dru{tvata, vo ZTD e 

utvrdeno povrzuvaweto vo oblik na zaedni~ko dejstvuvawe na dru{tvata. 

Dru{tvata moàt da se povrzuvaat zaradi zaedni~ko dejstvuvawe koga 

stanuva zbor za samostojni i ramnopravni dru{tva. A toa, po pravilo, 

podrazbira sostojba koga dru{tvata (na pr., dru{tvata A i B) ne se 

nao|aat vo odnosi na mnozinsko, zna~ajno ili zaemno u~estvo (vlijanie). 

donesena samo so dadenite glasovi zastapeni na sednicata na sobranieto za 

donesuvawe na odlukata. Toa zna~i deka dadenite glasovi za donesuvawe na 

odlukata ne se kompariraat sprema brojot na vkupno dadenite glasovi na 

sobranieto, koga se donesuva odlukata za izmena na statutot na dru{tvoto. 

Za{to, ako e poinaku, i ako brojot na vozdrànite glasovi bide pogolem broj 

od dadenite glasovi za donesuvawe na odlukata za izmena na statutot na 

dru{tvoto, odlukata bi se smetala za nedonesena. 

180


Vo vakov slu~aj, dru{tvata A i B, trgnuvaj}i od sopstvenite interesi, 

moàt so sklu~uvawe spogodba za zaedni~ko dejstvuvawe dru{tvoto A da 

se stekne so prava na glas vo sobranieto na dru{tvoto B, vo koe }e ima 

pogolem broj glasovi otkolku {to iznesuvaat glasovite {to gi ima vrz 

osnova na u~estvoto vo osnovnata glavnina na dru{tvoto B. Na primer, 

ako dru{tvoto A vo osnovnata glavnina na dru{tvoto B se steknalo so 

10% od glasovite na pretstavenata osnovna glavnina, a dru{tvata se 

dogovorat, dru{tvoto A, namesto 10% od glasovite, da ima 25%. Od ova 

proizleguva deka ona {to za dru{tvoto A pretstavuva steknuvawe glasovi 

vo sobranieto na dru{tvoto B, za dru{tvoto B pretstavuva otstapuvawe 

na pravata na glas so edinstvenata cel: vodewe na zaedni~ka 

politika kon dru{tvoto B. 

So ogled na toa {to so vakviot oblik na povrzuvawe na 

dru{tvata moè da bidat dovedeni vo pra{awe obvrskite na dru{tvata 

za prezemenite zaedni~ki dejstva, vo stavot 2 na ~lenot 576 od ZTD ne 

slu~ajno e utvrdeno deka dru{tvata koi dejstvuvaat zaedni~ki se solidarno 

odgovorni za obvrskite koi za niv proizleguvaat od zakonot, a toa 

podrazbira za obvrski {to proizleguvaat od odredbite na ZTD, kako i na 

drug zakon. 

3. Kako se presmetuva mnozinskoto u~estvo na 

vladeja~koto dru{tvo vo drugoto (zavisnoto) dru{tvo 

Vladeja~koto u~estvo (vlijanie) vladeja~koto dru{tvo go ostvaruva 

i vo odnos na mnozinskoto u~estvo vo osnovnata glavnina na drugoto (zavisnoto) 

dru{tvo i vo odnos na pravoto na mnozinsko odlu~uvawe vo sobranieto, 

odnosno vo sobirot na sodru`nicite. Me|utoa, ako vladeja~koto 

dru{tvo vo osnovnata glavnina na drugoto (zavisnoto) dru{tvo u~estvuva 

so pove}e od 50%, toa voedno ne mora da zna~i avtomatizam deka nemu vo 

drugoto dru{tvo mu pripa|aat pove}e od polovina na glasovite vo sobranieto. 

A toa vsu{nost zna~i deka, iako vladeja~koto dru{tvo (na pr., 

dru{tvoto A) ima, odnosno ostvarilo mnozinsko (vladeja~ko) u~estvo vo 

drugo dru{tvo (na pr., dru{tvoto B), koe e dol`no za takvata sostojba da 

go izvesti dru{tvoto B so izve{tajot {to }e im go dostavi na akcionerite 

za raboteweto vo tekot na delovnata godina, ne mora da zna~i deka na 

dru{tvoto A so samiot toj fakt mu pripa|aat pove}e od polovinata na 

glasovite vo sobranieto na dru{tvoto, kako zavisno dru{tvo. Ova dokolku, 

na primer, dru{tvoto A vo dru{tvoto B steknalo 52% od akciite, a 

2% od akciite se prioritetni akcii bez pravo na glas, }e se smeta deka 

181



dru{tvoto A, ostvarilo mniozinsko u~estvo (vlijanie) vo dru{tvoto B, no 

ne se steknalo so pove}e od polovina od glasovite vo sobranieto na 

dru{tvoto B, {to podrazbira deka dru{tvoto A ne ostvarilo i mnozinsko 

pravo na odlu~uvawe vo dru{tvoto B. 

Vladeja~koto vlijanie moè da se ostvaruva prvo so odreduvawe na 

sostavot na nadzorniot odbor, koga nadzorniot odbor, koj se sostoi od tri 

~lena, od koi dva ~lena se na dru{tvoto A, a eden na dru{tvoto B. 

Vladeja~koto vlijanie na dru{tvoto A, zna~i se ostvaruva "posredno" 

samo preku mnozinstvoto vo nadzorniot odbor. Dodeka "posredno" 31 preku 

upravniot odbor, duri i toga{ koga site negovi ~lenovi se od dru{tvoto 

B. Ova poradi toa {to, a {to e i obvrska {to proizleguva od odredbite 

na ZTD, ~lenovite na upravniot odbor gi imenuva nadzorniot odbor. I 

bidej}i vodeweto na raboteweto - dejnosta na dru{tvoto B e vo 

nadle`nost na upravniot odbor, toa podrazbira deka "posredno" raboteweto 

na dru{tvoto B e vo racete na dru{tvoto A, se razbira preku vlijanieto 

{to nadzorniot odbor go ima vrz upravniot odbor. 

Vtoro, za neposredno vladeja~ko vlijanie stanuva zbor toga{ koga 

dru{tvoto ima pove}e od 50% vo osnovnata glavnina na zavisnoto 

dru{tvo. Primer, ako dru{tvoto A ima 80% udel 32 (akcii, odnosno udel 

vo osnovni vlogovi) vo dru{tvoto B i 35% udel vo dru{tvoto V. Ako se 

trgne od visinata na ovoj udel (u~estvo) na dru{tvoto A vo dru{tvoto V, 

}e se konstatrira deka dru{tvoto A vo dru{tvoto V u~estvuva samo so 

udel od 35%. Me|utoa, ako na ovoj udel (iznos, u~estvo od 35%) se pridodade 

i udelot od 20% {to dru{tvoto B go ima vo osnovnata glavnina na 

dru{tvoto V, toga{ dru{tvoto A vo dru{tvoto V u~estvuva so 55% (koga 

na iznosot od 35% }e mu se dodade iznosot od 20%). Vakviot odnos na 

u~estvoto na dru{tvoto A sprema dru{tvoto V, zna~i deka dru{tvoto A 

moè da se proglasi za vladeja~ko dru{tvo sprema dru{tvoto V, a 

31 Zborot posredno e staven vo navodnici za da ukaàm na faktot deka prevladuva~koto 

vlijanie na vladeja~koto dru{tvo vo zavisnoto dru{tvo prevalentno 

se ostvaruva vo sobranieto, odnosno vo sobirot na sodru`nicite, 

iako ne e bez zna~ewe prevladuva~koto vlijanie {to vladeja~koto dru{tvo 

go ostvaruva vo vodeweto na raboteweto - dejnosta na zavisnoto dru{tvo. 

32 Za{to, pod udel se podrazbira udel na akcionersko dru{tvo (na pr, A vo B) 

vo drugo akcionersko dru{tvo, kako i udel vo osnovni vlogovi na dru{tvo so 

ograni~ena odgovornost (na pr., A vo B). Za{to pod poimot udel se podrazbira 

procentot na u~estvoto na edno dru{tvo vo osnovnata glavnina na drugoto 

dru{tvo, bez razlika dali stanuva zabor za akcionerko dru{tvo ili za 

dru{tvo so ograni~ena odgovornost, so taa razlika {to za AD se raboti za 

akcii, a za DOO-za osnovni vlogovi. 

182


dru{tvoto V za zavisno dru{tvo sprema dru{tvoto A, so toa {to vo soglasnost 

so stavot 2 na ~lenot 577 od ZTD, vo izve{tajot {to im se 

dostavuva na sodru`nicite ili na akcionerite za raboteweto vo tekot na 

delovnata godina, da go soop{ti steknatato vladeja~ko vlijanie vo 

drugoto dru{tvo. Vo vakov slu~aj, so toa {to dru{tvoto A posredno preku 

dru{tvoto B vo koe ima mnozinsko u~estvo (udel) od 80%, sprema koe se 

smeta za vladeja~ko dru{tvo, a dru{tvototo B kako zavisno dru{tvo i 

sprema dru{tvoto V se smeta za vladeja~ko dru{tvo. 

4. Sozdavawe koncern 

Kako poseben oblik na zadruùvawe na dru{tvata preku nivno 

povrzuvawe e i koncernot. Vo ZTD ne nao|ame eksplicitna odredba {to 

go sodrì zborot, odnosno terminot koncern. No toa ne zna~i i deka ne 

postoi i implicitna odredba vo taa smisla 33 , odnosno mo`nost za 

dru{tvata da se povrzuvaat i vo koncern. Toa podrazbira deka i vo usoglasuvaweto 

na dru{tvata osnovani pred vleguvaweto vo sila na ZTD, 

kako i onie koi }e se osnovaat po negovoto vleguvawe vo sila, }e moàt da 

se organiziraat i vo koncern. Toa {to na ZTD neopravdano mu nedostasuvaat 

odredbite {to se odnesuvaat na koncernot i toa pretstavuva negov 

golem nedostatok. 

Pod koncern se podrazbira zdruùvawe na edno vladeja~ko 

dru{tvo i edno ili pove}e zavisni dru{tva kako pravno samostojni 

dru{tva zaradi edinstveno vodewe na raboteweto na povrzanite 

dru{tva od strana na vladeja~koto dru{tvo. Spored toa, koncern moè da 

nastane na dva na~ina: prvo, koga (na pr., vladeja~koto A) dru{tvo osnova 

novo (na pr., B) dru{tvo i na novoto dru{tvo prenesuva (vloùva) del od 

svojot imot i del od predmetot na svoeto rabotewe - dejnosta, {to 

vsu{nost pretstavuva podelba na dru{tvoto A kako dru{tvo-osnova~ 

(~len 632 od ZTD), zavisno od na~inot na ureduvaweto na odnosite me|u 

dru{tvata utvrdeni vo odlukata za osnovawe na dru{tvoto-korisnik vo 

odnos na stepenot na edinstvenoto vodewe na raboteweto na dru{tvotokorisnik 

od strana na dru{tvoto-osnova~; vtoro, dru{tvoto gi prezema 

akciite, odnosno udelite vo drugite dru{tva od dotoga{nite akcioneri, 

odnosno sodru`nici; i, treto, koga dve ili pove}e dru{tva sklu~ile 

dogovor za vodewe na raboteweto - dejnosta, so koj na edno (na pr., A) 

33 V. pove}e, prof. d-r Blagoja Brajanovski, ″EKONOMIJA I BIZNIS″, maj 

1998, str. 44. 

183



dru{tvo mu se davaat golemi prava vo odnos na vodeweto na raboteweto 

na drugoto (na pr., B) dru{tvo. 

So drugi zborovi, nastanuvaweto na koncern kolku {to e vo vrska 

so odredbite od ZTD {to se odnesuvaat na povrzuvaweto na dru{tvata, 

isto tolku e vo vrska i so odredbite od ZTD {to se odnesuvaat na rezultatot 

na statusnite promeni. Imeno, na primer, koga dru{tvoto A osnova 

novo dru{tvo B i koga nemu mu prenesuva del od svojot imot i del od 

predmetot na svoeto rabotewe. A koga na pr., dru{tvoto A prenesuva del 

od svojot imot, kako i del od predmetot na svoeto rabotewe na postojno 

dru{tvo, stanuva zbor za "~isto" povrzuvawe na dru{tvata vo koncern, a 

ne za povrzuvawe na dru{tvata vrz osnova na statusna promena. 

4.1. Fakti~ki i dogovoren koncern 

Koncern moè da bide osnovan na dva na~ina: 1) kako fakti~ki 

koncern, koga prevladuva~koto vlijanie na vladeja~koto dru{tvo (na pr., 

dru{tvoto A) sprema drugoto (zavisnoto) dru{tvo (na pr., dru{tvoto B) 

ili pove}e zavisni dru{tva, se zasnovuva vrz mnozinskoto u~estvo na 

dru{tvoto A vo dru{tvoto B, odnosno sprema dru{tvata (na pr., B, V i G), 

dokolku stanuva zbor za pove}e zavisni dru{tva vo sostavot na koncernot, 

i toa, isklu~ivo so kapitalot; i 2) dogovoren koncern, koga prevladuva~koto 

vlijanie na dru{tvoto A sprema zavisnoto dru{tvo B ne se 

zasnovuva isklu~ivo vrz kapitalot, tuku vrz osnova na dogovorot sklu~en 

me|u dru{tvata. Iako pri sozdavawe na koncern me|u dru{tvata (A i B), 

so toa {to dru{tvoto A go vodi raboteweto na dru{tvoto B, na prv pogled 

ni izgleda deka postoi odnos: vladeja~ko dru{tvo na stranata na 

dru{tvoto A i zavisno dru{tvo na stranata na dru{tvoto B. Vo slu~ajot i 

dvete dru{tva se samostojni i ramnopravni dru{tva, odnosno subjekti. 

Toa {to dru{tvoto A i dru{tvoto B se soglasile dru{tvoto A sprema 

dru{tvoto B da se javuva kako vladeja~ko nasprema zavisno dru{tvo, bez 

da postoi prevladuva~ko vlijanie na dru{tvoto A sprema dru{tvoto B 

koga stanuva zbor za dogovoren koncern, moè da bide samo rezultat na 

postoewe na najrazli~ni interesi na dvete dru{tva. Taka, na primer, 

koga dru{tvoto B ima jasni soznanija deka, dokolku vodeweto na rabotite 

na dru{tvoto B od dru{tvoto A: 1) moè da dovede do zna~itelno podobruvawe 

na ekonomskata sostojba na dru{tvoto B, no i do steknuvawe na 

odredeni boniteti za dru{tvoto A. Na primer, koga dru{tvoto A saka da 

koristi pronajdok od dru{tvoto B na koj rabotelo dru{tvoto A, no koe ′sé 

u{te ne do{lo do kone~niot rezultat, ili 2) koga, so tekot na vremeto 

184


moè da dojde do spojuvawe me|u dvete dru{tva, i 3) koga, so prenos na 

celata dobivka od dru{tvoto B na dru{tvoto A moè da se zaradi sozdadeni 

realni uslovi za posilni investicioni vloùvawa i sl. Vo vakov 

slu~aj zna~i stanuva zbor za ramnopravni pravni subjekti. 

Vo praktikata na razvienite zemji so pazarna ekonomija 

voobi~aeno e pri nastanuvaweto na dogovoren koncern na ramnopravni 

samostojni pravni subjekti (dru{tva), pokraj dogovorot za vodeweto na 

rabotite od dru{tvoto A na dru{tvoto B, da se sklu~i u{te eden dogovor, 

a toa e dogovorot za prenos na celiot iznos na dobivkata od dru{tvoto B 

na dru{tvoto A. Vakva situacija imame toga{ koga so dogovorot za vodewe 

na raboteweto na dru{tvoto B, dru{tvoto A, {to go vodi raboteweto na 

dru{tvo B, so dogovorot se obvrzalo deka vodeweto na raboteweto nema 

da go zloupotrebuva vo sopstven interes. 

4.2. Razlikite me|u dogovorot za vodewe na 

raboteweto i dogovorot za prenesuvawe na dobivkata 

Dokolku pokraj dogovorot za vodewe na rabotite na zavisnoto 

dru{tvo od vladeja~koto dru{tvo ne e sklu~en i drug poseben dogovor: 

dogovor za prenesuvawe na dobivkata, poradi toa {to vladeja~koto 

dru{tvo se obvrzalo deka raboteweto na dru{tvoto, {to podrazbira i 

svoe rabotewe, }e go vodi za smetka na drugoto (zavisnoto) dru{tvo, {to 

voedno zna~i i obvrska za prenesuvawe na celata dobivka, po 

sklu~uvaweto na ovoj dogovor, dru{tvata {to go so~inuvaat koncernot 

zadolìtelno sklu~uvaat i dogovor za prenos na dobivkata. Pra{aweto 

se sostoi vo slednoto: dali me|u ovie dva dogovora postojat razliki i koi 

se tie? Odgovorot e pozitiven. Kaj dogovorot za vodewe na raboteweto na 

dru{tvoto postoi pravo na davawe na upatstva na organot na upravuvawe 

na zavisnoto dru{tvo od vladeja~koto dru{tvo. Za{to vodeweto na raboteweto 

e vo ″racete″ na vladeja~koto dru{tvo. Toga{ koga me|u 

dru{tvata A i B e sklu~en samo dogovor za prenos na dobivkata, a ne i 

raboteweto na dru{tvoto B, dru{tvoto B ima i obvrska da go prenese 

iznosot na ~istata dobivka na dru{tvoto B, se razbira sledej}i gi 

upatstvata na organot na upravuvawe na dru{tvoto A. Za{to kaj dogovorot 

za vodewe na raboteweto na dru{tvoto, dokolku ne postoi i dogovor za 

prenos na iznosot na dobivkata, kaj dru{tvoto B ne postoi neposredna 

obvrska za prenos na iznosot na dobivkata. No, vo vakov slu~aj, na 

dru{tvoto B moè da mu bide predizvikana {teta poradi realnata 

185



mo`nost dru{tvoto A na dru{tvoto B da mu dava upatstva {to }e mu odat 

vo korist na dru{tvoto A. 

4.3. Pravnata priroda na pretpriemni~kiot dogovor 

Kako {to rekov pogore, pretpriemni~kiot dogovor, so koj 

dru{tvoto na kapitalot se soglasuva da go vidi raboteweto na dru{tvoto 

na drugo dru{tvo, vsu{nost, zna~i deka so dogovorot se ureduvaat odnosite 

me|u dru{tvata kako dru{tva na koncernot. 

Dogovorot za vodewe na raboteweto na drugoto dru{tvo, za koj 

stana zbor pogore, e obligaciono-praven dogovor. Toa zna~i deka ne e 

mo`no nastanuvawe (sozdavawe) na dogovoren koncern bez sklu~uvawe na 

pismen dogovor, odnosno bez sklu~uvawe i na u{te eden dogovor: dogovor 

za prenos na celata dobivka na dru{tvoto (vo primerot dru{tvoto A). 

Bidej}i so dogovorot za vodewe na raboteweto na drugoto dru{tvo (zavisno 

ili ne; vo primerot dru{tvoto B, a moè i pove}e dru{tva), ne ja 

zasegnuva samo dobivkata na dru{tvoto B, tuku so toa nastanuvaat golemi 

({to e najzna~ajno: organizaciski) promeni i vo dvete dru{tva 

(dru{tvata A i B, odnosno vo site dru{tva {to go so~inuvaat koncernot). 

Ottamu, ovoj pretpriemni~ki dogovor u{te moè da se narekuva i organizaciski 

dogovor, odnosno dogovor sui generis. Za{to, so sklu~uvaweto na 

ovoj dogovor za dru{tvata na koncernot se sozdavaat zaemni prava i 

obvrski. Pa poradi toa doa|a i do izmeni vo dotoga{noto vnatre{no i 

organizaciono ustrojstvo na dru{tvoto B, a toa na odreden na~in se reflektira 

i na dru{tvoto A. Ova i poradi toa {to do sklu~uvaweto na 

dogovorot, dru{tvoto B (ili dru{tvata B, V, G i sl., koga koncernot se 

sostoi od pove}e dru{tva) svoeto rabotewe go vodelo za ostvaruvawe na 

zaedni~kiot interes na samoto dru{tvo, vo interes na akcionerite vo 

dru{tvoto, no i vo interes na doveritelite vo dru{tvoto. Posebnosta na 

dogovorot za vodewe na raboteweto na dru{tvoto B se sostoi i vo toa 

{to ovoj dogovor go nadminuva karakteristikite na "obi~niot" obligaciono-praven 

dogovor poradi toa {to so nego e sogledlivo silnoto povrzuvawe 

na dru{tvata vo koncernot. 

Isto taka, edno od osnovnite pra{awa vo vrska so dogovorot za 

vodewe na raboteweto na dru{tvoto B sekako deka e i pra{aweto za ostvaruvaweto 

na funkcijata na organot na upravuvawe na dru{tvoto B. 

Imeno, so dogovorot organot na upravuvawe na dru{tvoto B e izmesten, 

odnosno toj se stava von sila. Samostojnosta na organot na upravuvawe na 

dru{tvoto B, so sklu~uvaweto na dogovorot, e pot~inet na organot na 

186


upravuvaweto na dru{tvoto A. Isto taka i kapitalot na dru{tvoto B se 

vrzuva vo samoto dru{tvo. 

5. Sozdavawe holding dru{tvo 

Pod poimot holding dru{tvo se podrazbira trgovsko dru{tvo koe 

ima vo sopstvenost mnozinski udel vo drugo samostojno dru{tvo 

(~lenovite 566-576, a osobeno ~lenot 574 od ZTD). Me|utoa, za da se osnova, 

ili podobro re~eno, da se sozdade holding dru{tvo ne e potrebno 

samo steknuvaweto 34 na dru{tvoto (na pr., A ili vladeja~ko dru{tvo) 

mnozinsko u~estvo vo dru{tvoto (na pr., B, ili vo pove}e takvi dru{tva 

ili zavisno, odnosno zavisni dru{tva), tuku toga{ koga vladeja~koto 

dru{tvo A, koe ima mnozinsko u~estvo, }e izrazi èlba za sodavawe 

holding dru{tvo. Za sozdavawe holding dru{tvo, isto taka, pretpostavka 

e postoeweto i na dvete dru{tva (dru{tvoto A kako vladeja~ko dru{tvo i 

dru{tvoto B kako zavisno dru{tvo), dokolku ne stanuva zbor za pogolem 

broj dru{tva {to go so~inuvaat holdingot. Toa zna~i deka holding 

dru{tvo ne se sozdava so osnovawe 35 novo dru{tvo. Na primer, koga ak- 

34 Vo makedonskiot ZTD (stavot 1 na ~lenot 568) edno dru{tvo (na pr., 

dru{tvoto A) koe se steknalo so mnozinsko u~estvo vo drugo dru{tvo (na pr., 

dru{tvoto B), so samiot toj fakt dru{tvoto A, dokolku poinaku ne se dogovorat, 

vo {to glavniot zbor go ima dru{tvoto A, dru{tvoto A, so 

soop{tenieto i izvestuvaweto na dru{tvoto B za steknatoto mnozinsko 

u~estvo vo dru{tvoto B, so samiot toj fakt dru{voto A go ostvaruva 

vladeja~koto vlijanie. Za razlika od re{enieto vo makedonskiot ZTD, vo 

germanskoto trgovsko pravo, pak, e utvrdeno deka, po spoznanieto za steknatoto 

mnozinsko u~estvo na dru{tvoto A vo dru{tvoto B, so toa za dru{tvoto 

A ne postoi zakonski avtomatizam za nepogovorno izvr{uvawe na 

vladeja~koto vlijanie na dru{tvoto A sprema dru{tvoto B, tuku deka 

dru{tvoto A moè da go izvr{uva vladeja~koto vlijanie vrz dru{tvoto B. 

35 Me|utoa, so ogled na toa {to spored odredbite na ~len 382 od ZTD, akcionersko 

dru{tvo (na pr. akcionerskoto dru{tvo A) ili drugo trgovsko dru{tvo 

(na pr., dru{tvo so ograni~ena odgovornost), moè da osnova akcionersko 

dru{tvo (na pr., akcionerskoto dru{tvo B), vo koe akcionerskoto dru{tvo A 

se javuva kako dru{tvo-osnova~ i kako edinstven akcioner. Isto taka, 

dru{tvoto A moè da stane edinstven akcioner vo postojnoto dru{tvo B, ako 

go stekne pravoto na sopstvenost vrz site akcii vo dru{tvoto B. Ova (i vo 

dvata primeri) se odnesuva samo toga{ koga dru{tvoto A e pravno, a fizi~ko 

lice. Taka, na pr., fizi~koto lice koe gi steknalo site akcii vo dru{tvoto 

B, iako de fakto e edinstven akcioner, mora da pristapi kon preobrazba na 

dru{tvoto B. So ogled na toa {to akcionersko dru{tvo spored odredbite na 

ZTD ne moè da osnova edno fizi~ko lice, vo primerov, edinstveniot akcioner 

e dolèn akcionerskoto dru{tvo B da go preobrazi vo dru{tvo so 

ograni~ena odgovornost osnovano od edno lice (DOOEL). 

187



cionerskoto dru{tvo A, osnova akcionersko dru{tvo so vloùvawe na 

del od imotot vo novoosnovanoto akcionersko dru{tvo. Ako akcionerskoto 

dru{tvo A saka da sozdade holding dru{tvo, prvo mora da osnova 

akcionersko dru{tvo (na pr., dru{tvoto B) ili pove}e vakvi dru{tva (na 

pr., dru{tvata B, V i G), koga dru{tvoto A se javuva kako dru{tvo-osnova~, 

a dru{tvoto, odnosno dru{tvata gi osnova so vloùvawe na del od svojot 

imot. Vo vakov slu~aj, dru{tvoto A kako dru{tvo-osnova~ se manifestira 

kako edinstven akcioner. A koga dru{tvoto A sozdava holding dru{tvo so 

steknuvawe mnozinsko u~estvo vo osnovnata glavnina na dru{voto B, toa 

go pravi: (1) koga pravoto na sopstvenost go steknalo na mnozinskiot del 

od akciite ili vrz site akcii vo dru{tvoto B, dokolku saka, se razbira, 

da sozdade holding dru{tvo. 

Samostojnite dru{tva vo holding dru{tvo moàt da bidat povrzani 

na dva na~ina: 1) so kapitalot i 2) so pretpriemni~ka spogodba, odnosno 

dogovor. Holdingot, po pravilo se sozdava za da moè vladeja~koto 

dru{tvo da go vodi raboteweto na zavisnoto dru{tvo (vo celost ili delumno), 

so toa {to del od predmetot na svoeto rabotewe }e go situira da 

izvr{uva vo zavisnoto dru{tvo, kako i da upravuva so zavisnoto dru{tvo. 

Kolku {to holdingot e prepora~liv i prifatliv oblik na 

dru{tvo, isto tolku moè da ima negativni posledici osobeno za zavisnoto, 

odnosno za zavisnite dru{tva. Negativnite posledici od sozdavaweto 

na holding dru{tvoto se mo`ni koga vladeja~koto dru{tvo go 

koristi svoeto vlijanie na zavisnite dru{tva zaradi ostvaruvawe na 

svoi sopstveni (tesni) interesi, so {to bi moèlo da gi o{teti interesite, 

ne samo na ~lenovite na holdingot dru{tvoto, tuku isto taka i interesite 

na nivnite doveriteli. 

1) Prednostite na holding dru{tvoto. Holding dru{tvoto se 

sozdava za da moàt dru{tvata na holdingot so zaedni~ki zdruèni sili 

da opstanat i da uspeat vo osobeno te{ki i problemati~ni uslovi. Bez 

ogled na toa {to holdingot ima i negativni strani, kako {to be{e pogore 

naspomenato, sepak prete`nuvaat pozitivnite strani. Za{to, so 

zdruùvaweto na dru{tvata vo holding dru{tvo, vsu{nost, tie gi 

zdruùvaat stru~nite, tehnolo{kite, finansiskite, pazarnite i drugite 

resursi so koi raspolagaat, zaradi ostvaruvawe na posebnite interesi 

na sekoe dru{tvo vo holding dru{tvoto, zaradi ostvaruvawe na 

zaedni~kite interesi na holdingot, kako i zaradi ovozmozmoùvawe 

vrabotuvawe na postojniot raboten potencijal (nadminuvawe na sostojbata 

na sozdavawe tehnolo{ki, odnosno ekonomski vi{ok na rabotna 

188


sila), so tendencija za novi vrabotuvawa i, na krajot, zaradi op{tiot 

pridones vo interes i za dràvata. 

Dru{tvata povrzani vo holding dru{tvo moàt da se organiziraat 

i kako koncern. 

2) Presmetuvawe na u~estvoto. U~estvoto na vladeja~koto 

dru{tvo se presmetuva spored odnosot me|u nominalniot iznos na akciite 

{to mu pripa|aat na toa dru{tvo vo odnos na vkupnata osnovna 

glavnina na drugoto dru{tvo, odnosno na drugite dru{tva. Ako iznosot na 

u~estvoto e, na primer, 50%, toga{ u~estvoto iznesuva 50%, so toa {to od 

osnovnata glavnina na dru{tvoto se izzema iznosot na akciite {to 

dru{tvoto gi ima vo drugo dru{tvo, dokolku odnosnoto dru{tvo ne e 

u~esnik vo sozdavaweto na holding dru{tvoto. 

So ogled na pogolemiot broj mo`nosti za utvrduvawe na vidovite 

holding dru{tva, potrebno e: 

Prvo. Utvrduvawe koe dru{tvo }e bide vladeja~ko, a vladeja~ko 

sekoga{ e dru{tvoto koe vo drugoto dru{tvo u~estvuva so pove}e od edna 

polovina vo negovata osnovna glavnina, koga stanuva zbor za neposredno 

ili za posredno vladeja~ko vlijanie, {to be{e objasneto koga stana zbor 

za sozdavawe koncern. 

Vtoro. [to se odnesuva do granicite na ovlastuvawata na 

vladeja~koto dru{tvo sprema zavisnoto dru{tvo, za odbeleùvawe e 

deka: (1) zavisnoto dru{tvo (a toa zna~i deka vo sostavot na holding 

dru{tvoto moè da ima pove}e dru{tva) ima celosna pravna i delovna 

samostojnost, (2) zavisnoto dru{tvo, bez soglasnost na vladeja~koto 

dru{tvo, ne moè da donesuva odluki {to se odnesuvaat na statusnite 

promeni, na pro{iruvaweto, odnosno menuvaweto na dejnosta, imenuvaweto 

na ~lenovite na organot na upravuvaweto i na nadzorniot odbor, 

odnosno na ~lenovite na odborot na direktori. 

6.Zaklu~ok 

1. Vo najtesna vrska so zdruùvaweto na pravnite subjekti e nivnoto 

povrzuvawe vo povrzani dru{tva. Koga se zboruva za zdruùvaweto 

na pravnite subjekti, koe pove}e korespondira so statusnite promeni na 

pravnite subekti, osobeno so spojuvaweto, poupatna e upotrebata na terminot 

povrzuvawe. Vo taa smisla, razlikuvame nekolku vidovi na povrzuvawe: 

(1) povrzuvawe so zna~ajno u~estvo na edno dru{tvo vo drugo 

dru{tvo, koga u~estvoto na ednoto dru{tvo pretstavuva pove}e od edna 

~etvrtina, (2) povrzuvawe so mnozinsko u~estvo na edno dru{tvo vo drugo 

189



dru{tvo, koga mnozinskoto u~estvo se izrazuva so u~estvo {to pretstavuva 

pove}e od edna polovina, (3) povrzuvawe so zaemno u~estvo na 

dru{tvata, koga i dvete dru{tva edno vo drugo u~estvuvaat so pove}e od 

edna ~etvrtina, (4) povrzuvawe vo holding dru{tvo, koga edno dru{tvo 

ima mnozinsko u~estvo vo drugo pravno samostojno dru{tvo, so ili bez 

vr{ewe na sopstveno proizvodstvo ili trgovska dejnost, (5) povrzuvawe 

na dru{tva koi dejstvuvaat zaedni~ki vrz osnova na sklu~ena spogodba i 

(6) povrzuvawe so sozdavawe koncern dru{tvo, koga koncernot go 

so~inuvaat pravno samostojni dru{tva, od koi edno dru{tvo e vladeja~ko 

dru{tvo, dodeka edno ili pove}e dru{tva se povrzani so edinstveno 

vodewe na raboteweto. 

2. Osnovnata karakteristika na povrzuvaweto na pravnite subjekti 

vo makedonskata ekonomija se odlikuva so toa {to povrzuvaweto se 

nao|a na najniski "granki". Za vakvata sostojba pridonesuva: prvo, individualnata, 

poto~no individualisti~kata koncepcija i odnesuvawe na 

pravnite subjekti vo pravniot promet, vtoro, nedovolnata doverba edni 

kon drugi vo nastapuvaweto vo pravniot promet kako povrzani dru{tva i 

treto, nedoizgradeniot praven poredok kompatibilen na zemjite na Evropskata 

unija, kako i nesoodvetnoto odnesuvawe na nadle`nite dràvni 

organi vo ovaa smisla. 

190



Ministerstvo za ekonomija na Republika Makedonija 

FORMI NA ORGANIZIRAWE I ZDRU@UVAWE 

NA MALOTO STOPANSTVO VO FUNKCIJA NA 

Voved 

POGOLEMA VRABOTENOST 

Osnovnata karakteristika na pazarnata ekonomija e decentralizacijata, 

slobodata na poedincite, slobodata na potro{uva~ot da vr{i 

izbor me|u konkurentskite proizvodi i uslugi, slobodata na proizvoditelot 

da osnova pretprijatie, da go pro{iruva, da go nosi rizikot i da 

obezbeduva profit ednovremeno, slobodata na rabotnikot da vr{i izbor 

na svoeto rabotno mesto itn. 

Slobodata na pretpriemni{tvoto vo procesot na stopanisuvawe 

dava neograni~en broj mo`nosti za ekonomski prosperitet i progres na 

op{testvoto. Pretpriemni{tvoto kako proces na delovno organizirawe, 

rakovodewe i rizikuvawe vnesuva golemi promeni vo nacionalnata ekonomija.Toa 

pretstavuva nemerliv faktor na ekonomskiot razvoj i kako 

op{ta filozofija na delovnoto rabotewe vo pazarni uslovi svojot procut 

go manifestira vo razvojot na maloto stopanstvo. Malite stopanski 

subjekti pretstavuvaat ‘rbet na pretpriemni{tvoto i zatoa prednostite 

na maloto stopanstvo se univerzalno prifateni vo ekonomskata teorija i 

praksa. 

Vo erata na pretpriemni~kiot kapitalizam, zapo~nata od sedumdesettite 

godini na 20-ot vek, sektorot na maloto stopanstvo stanuva 

dominanten,klu~en razvoen faktor. 

Vo uslovi na postindustrisko, informati~ko op{testvo, 

nositeli na prestruktuiraweto se malite pretprijatija, koi so svojata 

ìlavost, vitalnost, inventivnost se generatori na novi vrabotuvawa i 

mobilizatori na site faktori na proizvodstvoto. 

191



So prodlabo~uvaweto na krizata na golemite pretprijatija od 

krajot na osumdesettite godini na minatiot vek, ekonomskite politiki na 

najrazvienite zemji vo svetot zapo~nuvvat seriozno da se zanimavaat so 

pra{aweto na razvojot na maloto stopanstvo, so industriskata konkurentnost, 

so prestruktuiraweto i privatizacijata, so odr`liviot razvoj. 

Denes, do 99% od pretprijatijata vo visoko razvienite zemji se mali i 

golemi i vo niv raboti okolu 70% od vkupno vrabotenata rabotna sila vo 

stopanstvoto. 

Nastanatite promeni na op{testveno-ekonomskiot sistem vo zemjite 

na ju`na i isto~na Evropa, zapo~nati pred pove}e od edna decenija, 

iniciraa reformi na politi~kiot, op{testveniot i stopanskiot sistem i 

vo na{ata zemja.Vo uslovi na stopanski sistem koj se karakterizira so 

privatna sopstvenost na kapitalot i slobodno deluvawe na pazarnite 

zakonitosti, na maloto stopanstvo mu e dadena {ansata za razvoj. 

No, jakneweto na pretpriemni{tvoto potrebno e da se pomaga i 

da se poddrùva za da gi dade svoite efekti {to poskoro, pred sé, vo 

vrabotuvaweto, vo zgolemuvaweto na proizvodstvoto, vo jakneweto na 

konkurencijata i voop{to vo ekonomskiot i socijalniot, ~ovekoviot razvoj 

voop{to. 

1. Razvojot na maloto stopanstvo vo Republika Makedonija 

1.1. Sostojbata na maloto stopanstvo vo Republika Makedonija 

Kako rezultat na ekonomskoto i na sopstveni~koto prestruktuirawe, 

preku privatizacija na pretprijatijata i so otvarawe na novi pretprijatija, 

vo izminatiot period na vospostavuvawe na noviot ekonomski 

sistem na otvoren pazar i privatna sopstvenost na kapitalot, nastanaa 

golemi promeni vo stopanstvoto. 

Taka, brojot na pretprijatija rapidno porasna, a vkupnata vrabotenost 

kako rezultat na prestruktuirawata postepeno se namaluva.Prose~niot 

broj na vraboteni lica vo pretprijatijata konstantno 

se namaluva (215,8 vo 1989 godina, 8,4 vo 1997 godina i 8,7 vo 2000 

godina), isto kako i vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto. 

Kon krajot na 2001 godina, 36 stapkata na nevrabotenost iznesuva 

30,5%, a stapkata na vrabotenost e 38,6%, industriskoto proizvodstvo 

beleì opa|awe vo odnos na prethodnata godina za 8,8%, zemjodelskoto 

proizvodstvo za 13,3%, izvozot e pomal za 10,2%, a trgovskiot deficit 

iznesuva 513 milioni $. 

36 Spored podatoci na Zavod za statistika na RM, dekemvri 2001 

192


Vo vakvi uslovi, razvojot na maloto stopanstvo dava mo`nosti i 

dava {ansi za relativno brzo zgolemuvawe na vrabotenosta i na proizvodstvoto 

poradi nizata ekonomski karakteristiki i pogodnosti koi mu 

davaat zna~ewe na klu~en razvoen faktor, a vo krajno nepovolni socijalni 

uslovi (sekoj ~etvrti gra|anin e socijalen slu~aj). 

Malite pretprijatija vo Republika Makedonija vo 2000 godina 

u~estvuvaat so 98,3% vo vkupniot broj na aktivni pretprijatija (33.269) i 

opfa}aat 37% od vkupnata vrabotenost vo stopanstvoto na zemjata 

(290.434), dodeka srednite u~estvuvaat so 1,4%, a opfa}aat 24% od vkupnata 

vrabotenost vo stopanstvoto. Toa zna~i deka samo 0,3% od pretprijatijata 

imaat nad 250 vraboteni lica, odnosno se golemi pretprijatija, a 

site ostanati 99,7% se mali i sredni pretprijatija (so 61% od vkupnata 

vrabotenost vo stopanstvoto), soglasno na utvrdenata zakonska klasifikacija 

. 37 

Brojot na zanaet~iite registrirani kako fizi~ki lica iznesuva 

7.000 vo 2000 godina, {to ja pokaùva visokata zastapenost na malite 

stopanski subjekti vo stopanskata struktura na Republika Makedonija. 

Tabela 1 

Golemi, mali i sredni pretprijatija vo Republika Makedonija 

(sostojba vo 2000 godina) 

Mali Sredni Golemi Vkupno pretprijatija 

32.698 453 118 33.269 

Mali Sredni Golemi Vkupno vraboteni 

108.722 71.744 109.968 290.434 

Izvor:Spored podatoci na Zavodot za platen promet. 

Procesot na prestruktuirawe se odviva brzo, so site pozitivni i 

negativni vlijanija i reperkusii od ekonomski i socijalen aspekt. 

37 Zakon za smetkovodstvo Sl.v. na RM. br.42/1993 i izmenite vo Sl.v. na RM. 

br.32/1998 i Zakonot za izmeni i dopolnuvawa na Zakonot za trgovskite 

dru{tva Sl.v na RM br.50/2001 

193



Tabela 2 

Broj na vraboteni spred vidovi na pretprijatija 

Godina Broj na pretprijatija Broj na vraboteni 

1989 2.003 432.400 

2000 33.269 290.434 

Izvor:Spored podatoci na Zavodot za platen promet 

Razvojot na maloto stopanstvo vo prv red zavisi od sozdavaweto na 

povolen deloven ambient i klima, povolno delovno opkruùvawe, {to 

zna~i donesuvawe i primena na sistemskite zakoni koi }e gi eliminiraat 

barierite na patot na nepre~eniot, brz razvoj na ovoj sektor. Pokraj toa, 

nu`na e nacionalna politika na poddr{ka na maloto stopanstvo so koja 

}e se zabrza razvojot na pretpriemni{tvoto vo zemjata i }e se obezbedi 

nu`no prestruktuirawe na proizvodstvoto. 

Dosega{nata praksa pokaà niza slabosti ~ii koreni se vo makroekonomskiot 

ambient, odnosno nesoodvetno povolniot ambient i klima za 

nepre~en razvoj na pretpriemni{tvoto. Malostopanstvenicite se 

sre}avaat so problemi vo dolgite proceduri za dobivawe dozvoli za 

gradba i upotrebni dozvoli, problemi vo finansiraweto, osobeno za 

po~etnite biznisi svrzani so rigidniot bankarski sistem, problemi 

svrzani so te{ki uslovi za kreditirawe od bankite: visoki hipoteki i 

garancii, visoki kamati, kratki rokovi na otplata itn.,monopolska 

polo`ba na oddelni stopanski subjekti {to ja onevozmoùva konkurencijata 

i negativno vlijae vrz konkurencijata i vrz razvojot na malite i 

srednite pretprijatija, problemi svrzani so sudskiot sistem, otsustvo na 

efikasen, sovremen i edinstven dano~en sistem i namaluvawe na 

dano~noto optovaruvawe, otsustvo na carinski i dano~ni osloboduvawa, 

otsustvo na efikasen, sovremen i edinstven carinski sistem i namaluvawe 

na carinskoto optovaruvawe, merki na poddr{ka na stranskite investicii 

itn. 38 

Otstranuvaweto na pre~kite na patot za nepre~en, brz razvoj na 

prettpriemni{tvoto preku nivno eliminirawe vo pove}e oblasti potrebno 

e da se napravi {to pobrzo i poefikasno vo interes na razvojot na 

celokupnoto stopanstvo. 

Pobrzoto pribliùvawe i za~lenuvawe na Republika Makedonija 

38 Sprema FARE proektot: Pribliùvawe na zakonodavstvoto-otstranuvawe 

na barierite vo razvojot na malite i srednite pretprijatija, tom 1 i 2, juli 

1998,Skopje 

194


vo EU vo golema mera e usloveno i od prifa}aweto na sovremenite metodi 

i mehanizmi za poddr{ka na sektorot na maloto stopanstvo, so {to 

im se obezbeduva na stopanskite subjekti da bidat efikasni, konkurentni, 

a so toa i ramnopravni so drugite subjekti na svetskite pazari. 

1.2. Institucionalna infrastruktura 

Razvojnite dokumenti vo site izminati godini na samostojnost 

na Republika Makedonija sodràt zalagawa i opredelbi za jaknewe 

na sektorot na maloto stopanstvo preku obezbeduvawe na finansiska 

poddr{ka i nematerijalna pomo{ vo delovnoto rabotewe 

na stopanskite subjekti, posebno na novite i mladi pretprijatija. 

No i pokraj faktot {to so nekolku proekti se otvorija odredeni 

institucii i se obezbedija odredeni sredstva za finansirawe, 

sepak ostanuva konstatacijata deka pomagaweto na jakneweto 

na razvojot na maloto stopanstvo treba da se tretira kako traen 

proces vo interes na pobrzoto vrabotuvawe, koristej}i gi kreativnite 

potencijali na nevrabotenite, na otpu{tenite rabotnici, na 

mladite i obrazovani lu|e. 

Pra{aweto na pomagawe na razvojot na maloto stopanstvo e 

konstanten i dolgotraen proces koj treba da bide trajna zada~a i cel 

na makroekonomskata politika na dràvata. Otsustvoto na brz i relativno 

lesen pristap do kapital, do informacii, do nova 

tehnologija, obezbeduvawe na kvalitet na stokite i uslugite, internacionalizacija 

na maloto stopanstvo itn. naloùvaat dolgoro~en 

i traen proces vo politikata na pottiknuvawe na razvojot na maloto 

stopanstvo. 

Prv i pozna~aen ~ekor na ovaa politika kaj nas e napraven so 

osnovaweto na mreà na institucii za razvoj na malite i na srednite 

pretprijatija preku formirawe na: 

- Nacionalnata agencija za razvoj na mali i sredni pretprijatija 

(NEPA) vo 1998 godina i nejzinite regionalni centrifondacii 

vo Skopje, Veles, Bitola, Strumica i Kumanovo, so 

sredstva od EU. 

- Agenciite za pomo{ na pretprijatijata vo Ohrid, Tetovo i 

Gostivar, so sredstva od Vladata na Velika Britanija. 

- PREDA vo Prilep so sredstva od Vladata na [vajcarija. 

- SEED Kancelarija, osnovana vo 2001 godina so sredstva od 

IFC. 

195



- Makedonski deloven centar, osnovan vo 1996 godina so sredstva 

od Agencijata za me|unaroden razvoj na SAD. 

- Makedonska razvojna fondacija za pretprijatija, vo ramkite 

na Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS) 

obezbeduva tehni~ka i finansiska poddr{ka koja se realizira 

preku delovnite banki vo 3 vida zaemi. 

Tie ne obezbeduvaat materijalna poddr{ka na pretprijatijata, no 

gi pomagaat vo oblasta na uspe{noto vodewe na pretprijatijata preku 

obuka, konsultacii, informacii, elektronsko trguvawe (e-biznisi), vo 

oblasta na menaxmentot, marketing aktivnostite i podgotovkata na 

delovni planovi, kako va`ni dokumenti za uspe{no rabotewe na 

pretprijatijata, a potrebni i pri dobivawe krediti, osobeno 

Mikrokreditnata linija na EU . 

Ve}e nekolku godini, uspe{no rabotat nekolku delovni inkubatori 

finansirani so programi od Svetskata banka vo [tip, Makedonska 

Kamenica, Del~evo, Prilep,Kru{evo, a od neodamna i vo Veles itn. Osven 

deloven prostor pod povolni uslovi, delovnite inkubatori na novite 

pretprijatija im ovozmoùvaat i finansiski pozajmuvawa od sopstven 

fond, {to e mnogu povolen instrument za razvoj na pretpriemni{tvoto. 

Od 1996 godina raboti humanitarnata organizacija “Mo`nosti” od 

Skopje, kako proekt na USAID, koja ima svoi filijali vo Ko~ani, Ki~evo, 

Kumanovo i Strumica i koja obezbeduva mikro finansirawe na malite i 

po~etni biznisi, vklu~uvaj}i i grupni zaemi. 

Vo 1998 godina e osnovana Makedonskata banka za poddr{ka na razvojot 

kako promotivna banka koja raboti preku delovnite banki vo zemjata.Taa 

e osnovana so buxetski sredstva i so kapital od KFW Bankata od 

SR Germanija. 

Vo tek na realizacija se i programi za transfer na tehnologija, za 

promocija na privatniot sektor, za razvoj na zanaet~istvoto, za razmena 

na menaxeri i obuki na makedonski menaxeri vo oblasta na marketingot i 

menaxmentot, kako i drugi programi od bilateralnata sorabotka so SR 

Germanija. Tie pretstavuvaat pomo{ na malite i srednite pretprijatija 

vo makedonskoto stopanstvo bidej}i so germanskoto iskustvo i znaewe 

obezbeduvaat, me|u drugoto, i transfer na znaewe. 

Ministerstvoto za ekonomija, preku usvoena Programa za koristewe 

na sredstvata od nadomestokot {to go pla}aat delovnite subjekti pri 

196


uvoz i izvoz na proizvodi, stoki i uslugi 39 , obezbeduva finansiska 

poddr{ka na pretprijatijata {to sakaat da primenuvaat ISO 9000 standardi 

za kvalitet, potoa za promotivni materijali i za u~estvo na saemski 

i na drugi manifestacii, vklu~uvaj}i i osnovawe na tehnolo{ki 

parkovi i inovativni centri. 

SEAF/Makedonija e investicionen fond koj po pat na partnerstvo 

vo razvieni pretprijatija go finansira privatniot sektor. 

Vo Republika Makedonija vo izminatiot period se odobreni okolu 

211 milioni DEM vo vid na krediti za malite i srednite pretprijatija 

od strana na me|unarodni institucii i stranski vladi koi se realiziraat 

preku delovnite banki. No, poradi necelosna podgotvenost na 

bankite, kako rezultat na nedoverbata kon maloto stopanstvo, kako i poradi 

nemo`nosta da se zadovolat strogite bankarski uslovi itn., ovie 

sredstva ne se dovolno iskoristeni (okolu 60%). 

I pokraj nepovolnite ekonomski uslovi vo izminatiot period, 

sektorot na maloto stopanstvo doìvuva brz razvoj. Zatoa, od osobeno 

zna~ewe e ponatamo{na pomo{ koja bi se sodrèla vo edna utvrdena dolgoro~na 

nacionalna politika na poddr{ka. Taa treba da pretstavuva institucionalna 

ramka za pomo{ i poddr{ka na maloto stopanstvo koja 

pokraj nematerijalnata poddr{ka vo vid na delovni informacii, obuki 

i permanentno obrazovanie, konsultacii za delovnoto rabotewe vo 

oblasta na menaxmentot, marketingot, kvalitetot na proizvodite, izvoznata 

promocija itn. sodrì i finansiska poddr{ka vo vid na mali 

zaemi, garancii,partnerstvo itn. 

Donesuvawe na eden celosen zakon za poddr{ka na razvojot na 

maloto stopanstvo vo Republika Makedonija, koj bi pretstavuval institucionalna 

ramka na poddr{ka, bi bil od golema va`nost za razvoj na 

pretpriemni~kite idei na lu|eto, vo uslovi na visoka nevrabotenost, 

osobeno na mladi i visoko obrazovani lu|e.Toa bi go usporil procesot na 

golemi migracii od zemjata na mladi i visoko stru~ni lu|e vo nasoka na 

razvienite zemji vo svetot. 

No, prioritetno zna~ewe ima donesuvaweto na strategija za razvoj 

na malite i srednite pretprijatija, odnosno na maloto stopanstvo, 

koja na dolg rok }e gi definira osnovnite celi na razvoj vo ovoj mnogu 

zna~aen del od stopanskata struktura vo zemjata. 

2. Formi na organizirawe na maloto stopanstvo 

39 Slu`ben vesnik na Republika Makedonija broj 36 od 2001 god. 

197



Formite na organiziranost na maloto stopanstvo, kako i 

formite i metodite na pomagawe na malite i novite stopanski subjekti 

se raznovidni i mnogubrojni, vo zavisnost od potrebite i 

mo`nostite vo odredeni okolnosti, vo oddelni zemji i po{iroko. 

Sekoja zemja vo zavisnost od uslovite i sostojbite, vo zavisnost od 

utvrdenite razvojni prioriteti i utvrdeni celi, si gradi svoi 

modeli na razvoj na maloto stopanstvo. 

Vo visoko razvienite zemji, so pravilno vodena nacionalna 

politika na razvoj na maloto stopanstvo, se postignuva optimalna kombinacija 

na raspolo`livite faktori za proizvodstvo i golem podem na 

privatniot sektor. Dolgoro~nite, konzistentno osmisleni i utvrdeni 

merki i instrumenti za poddr{ka na maloto stopanstvo rezultiraat vo 

raznovidna proizvodstvena struktura i vo formi na organizirawe i 

zdruùvawe vo interes na edno efikasno i konkurentno sposobno stopanstvo. 

Formite na organiziranost se usloveni od pove}e faktori, a 

pred sé od nivoto na stopanskiot razvoj, od razvojot na pretpriemni{tvoto, 

od politikata na poddr{ka na privatniot sektor, od 

prifa}aweto na tehnolo{kite promeni itn. 

Semejnoto stopanisuvawe, odnosno familijarniot biznis e 

mnogu poznata i ednostavna forma na zdruùvawe vo maloto stopanstvo 

koja e prisutna vo zemjite na Evropa, a osobeno vo mediteranskite zemji. 

Vo zapadna Evropa 85% od site biznisi se familijarni biznisi, odnosno 

toa se pretprijatija koi delumno ili celosno gi kontroliraat familiite 

koi gi osnovale. Familijarnite pretprijatija se mikro pretprijatija (do 

10 vraboteni), no imaat tendencija i da prerasnat vo golemi pretprijatija. 

Toa e na primer “Fiat” ili “Beneton” vo Republika Italija. Toa se 

pretprijatija so nasledena delovna struktura koi go zgolemuvaat semejniot 

kapital, go mobiliziraat rabotniot i drugiot raspolo`liv kapital 

i na toj na~in razvivaat “unikaten sistem na organizacija” 40 . So dobro 

utvrdena i oblikuvana programa za poddr{ka, ovoj vid na stopanisuvawe 

vo Republika Makedonija moè da najde svoja podloga poradi faktot {to 

zemjata po osamostojuvaweto nasledi razvieno zanaet~istvo i razvien 

privaten sektor vo zemjodelstvoto. Za razvoj na ovoj vid na stopanisu- 

40 Poutziouris Panirkos:”The Development of the Family business”,24th 

European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994 

198


vawe golema uloga moè da ima i fran{izing, lizing i licencnite dogovori. 

Vo delovnite inkubatori ili ”odgleduva~i” na novi mali pretprijatija 

novite mali stopanski subjekti dobivaat delovni uslugi pod 

povolni uslovi, vklu~uvaj}i i finansiski sredstva i deloven prostor. 

Delovnite inkubatori moè da bidat od najrazli~en vid: op{ti; 

tehnolo{ki parkovi, {to podrazbira tehnolo{ka poddr{ka na 

malostopanstvenicite; nau~ni parkovi, so nau~na komponenta itn. Tie 

moè da bidat finansirani od buxetski sredstva, od privatni golemi 

pretprijatija, od lokalnata zaednica. Tie moè da bidat locirani vo 

ramki na golemite pretprijatija ili nadvor od niv, kako nezavisni institucii, 

finansirani od pove}e izvori i partneri. 

Industriskite zoni se naj~est oblik na organizirawe na maloto 

stopanstvo kade na edno mesto rabotat pove}e sli~ni pretprijatija, vo 

interes na pogolema racionalnost i efikasnost. Vo niv rabotat specijalizirani 

pretprijatija za izvoz, a so cel da se olesnat uvoznoizvoznite 

transakcii postojat i agencii za marketing, razni laboratorii 

za kvalitet itn. Dobar primer za uspe{na industriska zona e OSTIM 

blizu Ankara vo Republika Turcija, koja pokraj 2.500 pretprijatija od 

metaloprerabotuva~kata industrija ima i svoja televizija, 20 filijali 

na banki, sredno zanaet~isko u~ili{te, so laboratorii, marketing agencii, 

i pretstavni{tvo na KOSGEB, javna dràvna institucija vo ramkite 

na Ministerstvoto za industrija i trgovija za poddr{ka na maloto stopanstvo. 

Grupa na srodni, kompatibilni pretprijatija koi pretstavuvaat 

“grozd” (cluster) od pretprijatija. Tie so svojata kompatibilnost i srodnost 

se povrzuvaat i se nadopolnuvaat, naj~esto geografski koncentrirani. 

Modelot na grozdovi zna~i zdruùvawe, a tipi~en primer za 

ovoj model e modelot na razvoj na maloto stopanstvo na Emilija Romawa 

vo Republika Italija. Grozdovite se metod za zgolemuvawe na konkurentnosta. 

"âdor strategija" e mo`nost za razvoj na t.n. “korporacisko 

pretpriemni{tvo”, koga vo ramkite na golemite pretprijatija se dava 

mo`nost za razvoj na nezavisni privatni pretprijatija ili privatizirani 

delovi od postoe~koto pretprijatie. 

Razvoj na t.n. centralno-satelitski sistem, koga site mali pretprijatija 

se obedineti so edno strogo specijalizirano pretprijatie koe 

199



gi vr{i site uslugi za niv. Taka se obezbeduva efikasnost, racionalnost 

vo raboteweto, bidej}i postoi stroga podelba na funkciite. 

Partnerstvo preku zdruùvawe vo zadrugi, partnerski pretprijatija, 

dru{tva dava mo`nost za jaknewe na privatniot sektor. 

Zdruùvaweto na malostopanstvenicite na profesionalna osnova 

vo razni zdruènija, komori, asocijacii itn. isto taka e od va`nost 

za uspe{en razvoj na maloto stopanstvo. Preku lobirawa i zaedni~ki 

barawa moè da se izdejstvuvaat razni povolnosti od dràvnite organi 

vo interes na razvojot. 

2.1. Modeli na razvoj na maloto stopanstvo 

Dràvnata intervencija vo jakneweto na pretpriemni{tvoto e vo 

interes na zgolemena vrabotenost, vo interes na zgolemena efikasnost i 

razvoj na konkurencijata, vo namaluvawe na socijalnite tenzii. Otsustvoto 

na lesen i relativno brz pristap do kapital, do nova tehnologija, do 

novi pazari, do delovni informacii za potrebite na maloto stopanstvo, 

nametnuva potreba od nacionalna politika na poddr{ka na maloto stopanstvo. 

Vo ekonomskata teorija i praksa se poznati pove}e modeli na razvoj 

na maloto stopanstvo koi moè da posluàt kako primer za dobro organizirano 

malo stopanstvo preku razni formi na zdruùvawe i nacionalno 

pomagawe na razvojot. 

Bolowa modelot vo regionot Emilija Romawa, Republika Italija, 

opfa}a grozd na pretprijatija ~ija osnovna dejnost e kerami~kata industrija 

i srodni na nea industrii, ~ij razvoj e potpomognat od Univerzitetot 

i od ERVET mreàta na institucii za poddr{ka na maloto stopanstvo, 

osnovana vo 1974 godina. Industriskata zona za kerami~kata industrija 

vo Emilija Romawa e dobar primer za razvoj na maloto stopanstvo. 

Poradi golemite efekti od ovoj model, denes regionot Emilija Romawa 

spa|a vo 10-te najrazvieni regioni vo EU, a italijanskata kerami~ka industrija 

zazema 25% vo svetskoto proizvodstvo na kerami~ki proizvodi. 

Spored Majkl Porter, toa e primer za nacionalna konkurentnost. 

Modelot na Pitsburg vo SAD podrazbira prestruktuirawe na stopanstvoto 

po pat na zamena na te{kata i neefikasna industrija na ~elik 

so malo stopanstvo, potpomognato od univerzitetot vo davawe na razni 

vidovi na uslugi, vklu~uvaj}i ja i tehnolo{kata poddr{ka. Ovoj model 

200


vsu{nost ozna~uva razvoj na maloto stopanstvo vo ramkite na delovnite 

inkubatori so tehnolo{ka pomo{, odnosno vo tehnolo{ki parkovi i so 

pomo{ na razni institucii za poddr{ka. 

Birmingemskiot model ozna~uva razvoj na maloto stopanstvo kako 

posledica na raspa|aweto na jaglenokopite vo Velika Britanija. 

Bostonskiot model vo SAD podrazbira razvoj na maloto stopanstvo 

preku tehnolo{ka poddr{ka od univerzitetite, odnosno kako rezultat 

na visokata tehnologija. 

Mandragonskiot model vo [panija podrazbira razvoj na maloto 

stopanstvo preku razvoj na zadrugi vo razni dejnosti. 

Modelite za razvoj 41 se pozitivni primeri, iako ne se edinstveni, 

kako se razviva i poddrùva maloto stopanstvo. Tie treba da bidat 

primer za organizirawe na makedonskoto malo stopanstvo, sekako vo ramkite 

na mo`nostite, uslovite i potrebite vo lokalnite sredini i 

po{iroko. 

2.2. Strategiski partnerstva - zdruùvawa 

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto me|u malostopanstvenicite 

ima za cel zgolemuvawe na vrednosta na komparativnite 

prednosti na pretprijatijata i na nivnite zaedni~ki efekti, korisni za 

site partneri (win/win princile) 42 . Strategiskite partnerstva obezbeduvaat 

polesen pristap do najnovite tehnologii, obezbeduvaat internacionalizacija, 

iznao|awe na novi pazari, investitori, namaluvawe na 

politi~kiot i na finansiskiot rizik itn. Od druga strana, se smeta deka 

se gubi nezavisnosta na partnerite preku ovoj pat na zdruùvawe i 

delovno rabotewe. Statistikata pokaùva deka okolu 50% od strategiskite 

partnerstva propa|aat, no sepak se javuvaat novi partnerstva vo 

interes na zaedni~kite celi i korist. 

41 Vidi po{iroko:d-r Marija Zarezankova-Potevska: "Perspektivite na 

maloto stopanstvo", Neol,Skopje, 2000 

42 Ica Rajshek: Strategic “Alliance an the Small Firm ”, 24th European Small Business 

Seminar,1994, Slovenia, September 21-23,1994,str.229 

201



Kako zna~ajni formi na strategisko partnerstvo koi vo svetot se 

razvivaat i se poddrùvaat i koi ednovremeno ozna~uvaat i sredstvo za 

finansirawe na maloto stopanstvo se: 

1. licencite; 

2. fran{izing dogovorite (na primer, raboteweto na 

Mek Donalds); 

3. zaedni~kite vloùvawa; 

4. kooperantskite (subcontracting) dogovori me|u golemite i malite 

pretprijatija itn. 

Maloto stopanstvo moè da bide vaèn segment na ostanatoto 

“golemo” stopanstvo preku vospostavuvawe na kooperantski, subcontracting 

dogovori za sorabotka. Majkl Porter, poznat amerikanski nau~nik strategiskoto 

zdruùvawe go smeta za {iroko bazirana strategija na 

me|unarodno liderstvo. Toa zdruùvawe vodi kon povisoki formi na 

organiziranost, {to e prifatlivo i poèlno vo konkurentskata bitka na 

me|unarodnite pazari. Povrzuvaweto na malite i golemite stopanski 

subjekti preku kooperantski dogovori e osobeno bitno i za makedonskoto 

stopanstvo. Takvi odnosi na sorabotka postoeja i vo minatioot period na 

dogovornata ekonomija i treba da se poddrùvaat i vo uslovi na pazarna 

ekonomija vo interes na kompetitivnoto proizvodstvo. 

3. Zaklu~ok 

Maloto stopanstvo ima golema uloga vo brzoto i efikasno 

re{avawe na problemite vo vrabotenosta, vo prestruktuiraweto na proizvodstvoto 

i vo promenata na stopanskata struktura, vo zgolemuvaweto 

na konkurentskata sposobnost na stopanstvoto vo celina, {to mu dava 

priooritetno mesto vo razvojnata i vo ekonomskata politika na Republika 

Makedonija. 

Formite na organizirawe i zdruùvawe na maloto stopanstvo se 

mnogubrojni i mnogu efikasni za afirmacija na pretpriemni~kite idei 

na poedincite, tie se vo interes na konzistentna dràvna poddr{ka na 

privatniot sektor vo stopanisuvaweto kako imperativ za izlez od ekonomskata 

stagnacija, bezrabotica i siroma{tija. 

Vo interes na makedonskoto stopanstvo i makedonskata dràva e 

seriozniot i dolgoro~en konzistenten nacionalen pristap kon 

pra{aweto na razvoj na maloto stopanstvo. 

202


Formite na organiziranost preku razni oblici na zdruùvawe i 

zaedni~ko rabotewe se mnogubrojni i za niv postojat mnogu pozitivni 

primeri vo svetskata ekonomija, pa i kaj nas, taka {to tie treba da se 

razvivaat, da se neguvaat i da se pomagaat so razni merki, sredstva i 

instrumenti.Toa treba da bide postojana zada~a i cel na: 

• nacionalno nivo - strategisko nivo preku donesuvawe na povolni 

sistemski zakoni i sozdavawe na povolno delovno opkruùvawe 

i so usvojuvawe na nacionalna politika na poddr{ka 

na maloto stopanstvo; 

• institucionalno nivo preku izgradba na mreà na raznovidni 

institucii so odredeni zada~i i celi za jaknewe na maloto stopanstvo; 

• nivo na pretprijatija kade treba da se prifa}aat i da se primenuvaat 

sovremenite metodi na rabota vo interes na pobrz 

ekonomski razvoj i napredok; 

Makedonskata dràva treba poeksplicitno da se zaloì za 

cvrsta i jasna poddr{ka na privatniot sektor, ne ostavaj}i prostor za 

negativnite sfa}awa deka privatniot sektor treba da se ostavi sam da 

se razviva stihijno. Promenata na svesta kaj lu|eto i kaj nositelite na 

odluki na nacionalno nivo e od golemo zna~ewe za nepre~eniot i brz 

razvoj na maloto stopanstvo kako izlez od dlaboko nataloènite problemi 

vo vrabotenosta i golemata siroma{tija na naselenieto. 

Literatura: 

1. D-r Marija Zarezankova-Potevska: “Perspektivite 

na maloto stopanstvo”, Neol, Skopje, 2000 

2. Ica Rajshek: Strategic “Alliance an the Small Firm ”, 

24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, September 

21-23,1994,str.229. 

3. Poutziouris Panirkos:”The Development of the Family 

business”, 24th European Small Business Seminar,1994, Slovenia, 

September 21-23,1994. 

203





FORMI I NAÎNI ZA ZDRU@UVAWE NA 

FINANSISKI SREDSTVA 

Finansiskiot sistem na Republika Makedonija se soo~uva so 

pove}e slabosti i sé u{te ne pretstavuva faktor koj moè da go pottikne 

razvojot na stopanstvoto. Glavni u~esnici na finansiskiot pazar se 

bankite ~ii performansi se nedovolni da go pottiknat investiraweto. 

Vo Republika Makedonija postojat zna~itelni iznosi na finansiski 

sredstva koi{to ne se pojavuvaat na finansiskiot pazar. Toa pokaùva 

deka postojnata struktura na institucii vo ovoj pazar ne ja obezbeduva 

potrebnata mobilizacija na za{tedenite finansiski sredstva i deka 

postoi relativno niska mobilnost na mobiliziranite fondovi. Nedostasuvaat 

institucii, instrumenti i formi so koi ne samo {to }e se 

zbogatat oblicite na {tedewe i investirawe, tuku }e se ostvari i pogolema 

uspe{nost vo alokacijata na finansiskite sredstva. 

Sé u{te visokiot stepen na tezavracija, obemot na gotovinskite 

transakcii i golemite iznosi {to pretprijatijata gi dràt vo stranstvo 

se pokazatel za niskata doverba, a i za nedovolnata osposobenost na 

bankite da gi privle~at za{tedite koi gi ostvaruvaat pretprijatijata i 

naselenieto. So ogled deka nedoverbata kon bankite treba da se o~ekuva 

i vo naredniot period, treba da se sozdavaat preduslovi ovie za{tedi 

da se investiraat vo razvojot. Najdobar na~in golemite iznosi 

tezavrirani za{tedi da se stavat vo funkcija na razvojot se malite i 

semejnite pretprijatija. Za taa cel potrebno e da se razvivaat pove}e 

vidovi formi na zdruùvawe na finansiskite sredstva i mikrokreditiraweto, 

pri {to treba da se koristat stranskite, a i doma{nite iskustva. 

1.Akciite kako forma na zdruùvawe na finansiski sredstva 

204


Izdavaweto akcii zaradi pribirawe sredstva za investicii 

pretstavuva indirekten metod i negovoto koristewe e tesno povrzano so 

postoeweto na razvien pazar na kapital i na efikasna berza kade {to }e 

se trguva so hartiite od vrednost. Akciite i drugite hartii od vrednost 

im ovozmoùvaat na imatelite brzo da ja menuvaat strukturata i nasokata 

na nivnite vloùvawa, a so cel istite da gi naso~at na najprofitabilnite 

pretprijatija i proekti. Golemata mobilnost ovozmoùva, ne 

samo postignuvawe na golema mobilizacija i koncentracija na finansiskite 

sredstva, tuku i podobruvawe na efikasnosta na koristeweto na 

za{tedite. 

Akcijata kako hartija od vrednost e mo{ne pogodna forma na 

zdruùvawe na finansiski sredstva koja mu ovozmoùva na imatelot da 

bide sopstvenik na kapitalot na edno pretprijatie i negov upravuva~. So 

izdavaweto akcii se obezbeduva dolgoro~en kapital na pretprijatieto za 

koj ne se pla}a kamata. Imatelot na akcija e sopstvenik na del od osnovnata 

glavnina na imotot na pretprijatieto, a u~estvoto na sekoj poedinec 

vo kapitalot na pretprijatieto }e zavisi od brojot na akcii {to gi poseduva. 

Akcijata pretstavuva dokument koj na sopstvenikot mu obezbeduva ne 

samo upravuva~ko pravo, tuku i obvrski koi se tesno povrzani so upravuvaweto 

so pretprijatieto i posledicite od negovoto rabotewe. 

Upotrebata na akciite kako instrument za pribirawe na sredstva 

za formirawe i/ili zgolemuvawe na kapitalot na edno pretprijatie 

pridonesuva za zgolemuvawe na kapitalot i na mo`nostite da se investira 

vo pro{iruvawe ili modernizacija. So emisijata na akcii pretprijatieto 

ne ja zgolemuva negovata zadolènost kako {to e slu~ajot so 

koristeweto na bankarski krediti. Toa od svoja strana zna~i deka pretprijatieto 

}e ima pomalku obvrski da pla}a kamati {to e slu~aj kaj bankarskite 

krediti, bidej}i isplatata na dividendata }e zavisi samo od toa 

dali pretprijatieto ostvarilo profit. Kaj akcionerstvoto silno e izrazena 

èlbata na akcionerite nivnoto vloùvawe da uspee bidej}i koga 

pretprijatieto ostvaruva profit raste pobaruva~kata za negovite akcii, 

a so toa raste i nominalnata vrednost na edna akcija. 

Vo razvienite pazarni stopanstva emisijata na akcii pretstavuva 

mo{ne upotrebuvan metod za zdruùvawe na pari~ni sredstva i za 

pribirawe na sredstva za investicii. Ovoj metod ima pove}e prednosti 

vo sporedba so bankarskite krediti i se koristi kako za investirawe vo 

postojni kapaciteti, taka i za izgradba na novi. Vo Republika Makedonija, 

vo bliska idnina, emisijata na akcii kako forma na pribirawe na 

205



sredstva za investicii }e ima skromno zna~ewe. Pove}e objektivni 

pri~ini deluvaat vo taa nasoka, a osobeno nerazvienosta na ovoj pazar, 

neiskustvoto i niskoto nivo na edukacija na naselenieto za vakov na~in 

na investirawe na sopstvenite za{tedi, poradi sozdadenata nedoverba 

kon finansiskite institucii, necelosno izgradenata pravna regulativa 

i dr. Me|utoa, na sreden i dolg rok ovoj metod }e ima sé pogolemo 

zna~ewe poradi prednostite {to gi ima vo odnos na drugite na~ini na 

formirawe sredstva za investicii. 

2.Investicioni fondovi za rizi~en kapital 

i stranski direktni investicii 

Nebankarskite finansiski posrednici imaat zna~ajno mesto vo 

razvojot, kompleksnosta i stabilnosta na pazarot na kapital. Ovie organizacii 

ja zgolemuvaat mobilizacijata na finansiski sredstva, ja 

zabrzuvaat mobilnosta na kapitalot i pridonesuvaat za podobruvawe na 

kompetitivnosta na finansiskiot pazar. Na povisok stepen na razvienost 

na finansiskiot sistem se zgolemuva zna~eweto, ulogata i pridonesot na 

nebankarskite finansiski posrednici. 

Razvienite pazarni ekonomii imaat izgradeno razgranet i efikasen 

sistem na bankarski i nebankarski finansiski institucii, kako i 

razvien primaren i sekundaren finansiski pazar. Ovie institucii kreiraat 

mno{tvo na finansiski instrumenti i koristat efikasni mehanizmi 

pri integriraweto na finansiskite tekovi. So toa se pridonesuva 

za visoko apsorbirawe i mobilizacija na za{tedite i formirawe na 

obemen, kvaliteten i po struktura soodveten potencijal za finansirawe 

na investiciite. 

Aktivnosta na nekoi investicioni fondovi e naso~ena na raboteweto 

so naselenieto i na sigurnosta na nivnite za{tedi. Pritoa, osnovna 

zada~a na ovie finansiski posrednici e da ovozmoàt siguren i 

povolen plasman na sitnite za{tedi na naselenieto. Poradi maliot 

rizik na vloùvawata ovie nebankarski posrednici imaat pomalku 

ofanziven karakter na finansiskiot pazar. Vakvata opredelenost uslovuva 

tie vo nivnite portfeli da imaat golem broj na razni vidovi 

hartii od vrednost {to ovozmoùva rasturawe na rizikot i relativno 

stabilni prinosi za vloùva~ite. 

Razvojot na nebankarskite finansiski posrednici vo Republika 

Makedonija, a osobeno na investicionite fondovi, pokraj drugoto, se 

nametnuva i poradi neiskustvoto na {irokite sloevi od naselenieto vo 

206


raboteweto so hartii od vrednost. Osven edukativnata i konsultantskata 

funkcija, od zna~ewe e i pridonesot {to ovie posrednici moè da go 

dadat vo vra}aweto na doverbata vo finansiskiot sistem. 

Vo Republika Makedonija aktivnosta na investicionite fondovi 

e vo za~etok. Edinstven investicionen fond koj ima ostvareno pogolema 

aktivnost e SEAF-Makedonija so koj se ostvaruva vloùvawe na stranski 

sredstva vo doma{nite pretprijatija. Ovoj fond vo Republika Makedonija 

e prisuten od prvata polovina na 1998 godina, a vkupniot kapital 

so koj{to raspolaga iznesuva 14 milioni dolari. Fondot investira 200- 

800 iljadi dolari vo kapital i kredit vo pazarno orientirani mali i 

sredni pretprijatija so prezemawe 25-49 procenti od sopstvenosta. Po 

sedum godini SEAF se povlekuva od investicijata so prodavawe na svojot 

del i toa na partnerite, na zaedni~ki prifateno treto lice i preku 

berzata. 43 

Finansiskite sredstva {to SEAF gi investira vo edno pretprijatie 

ovozmoùvaat zgolemuvawe na kapitalot, pri {to ovie sredstva 

moè da se koristat za nabavka na osnovni i obrtni sredstva. Osnoven 

principi pri investiraweto na SEAF ne e kupuvawe na sopstvenost, tuku, 

pred sé, dokapitalizacija so koja se zgolemuva vrednosta na pretprijatieto. 

Vrednosta na pretprijatieto se zgolemuva dokolku toa ja zgolemi 

uspe{nosta vo raboteweto. 

Zdruùvaweto na sredstva so SEAF na pretprijatieto mu 

ovozmoùva nekolku prednosti. Taka, toa koristi dano~ni olesnuvawa 

(namalen danok na dobivka, osloboduvawe od carinski dava~ki za 

uvezena oprema vo visina na vlogot na SEAF), se zdobiva so konsultantska 

pomo{ od stranski eksperti, pomo{ vo obezbeduvaweto na dopolnitelno 

finansirawe (banki, grantovi i dr.), moè da koristi treningprogrami 

za menaxerite, pomo{ vo iznao|aweto na menaxerski kadar, 

mo`nosti da koristi finansiska ekspertiza, pomo{ vo analizata i vo 

noseweto na klu~ni odluki vo raboteweto, kako i mo`nosti za kontakti i 

primena na me|unarodnoto iskustvo vo ramkite na mreàta na SEAF. 

SEAF vo dosega{niot period ima ostvareno 11 vloùvawa vo 

Republika Makedonija. Rezultatite od ovie vloùvawa se zabeleìtelni 

bidej}i prose~niot godi{en rast na proda`bata kaj ovie pretprijatija 

iznesuva 25%, a sozdadeni se 200 novi rabotni mesta. Se planira vo 

43 Oliver Kosturanov i Vladimir Pe{evski: Finansirawe na proekti so visok 

rizik (Venture capital). Prezentacija na investicioniot fond SEAF- 

Makedonija. Objaveno vo: Mo`nosti za finansirawe na mali i sredni pretprijatija 

vo Republika Makedonija. NEPA, Skopje, 2001, str. 33-43. 

207



narednite tri godini da se investira vo u{te okolu dvaesetina pretprijatija. 

Kako pre~ki za pogolema aktivnost na SEAF, a i na drugite investicioni 

fondovi, se naveduvaat poli~i~kiot rizik na zemjata, maliot 

pazar na zemjata, nedostatokot na kvaliteten menaxerski kadar, kako i 

niskiot ìvoten standard na naselenieto. 

Stranskite direktni investicii (SDI), isto taka, se instrument 

za zdruùvawe na sredstva i znaewe vo uslovi na niska finansiska sposobnost 

za klasi~en uvoz. So ogled na visokata zadolènost i nedovolniot 

izvoz na stopanstvoto na Republika Makedonija, od pove}e avtori, 

SDI se naveduvaat kako najpovolna forma za nekrediten uvoz na nova 

tehnologija i znaewe. Se razbira deka od presudno zna~ewe za privlekuvawe 

na SDI se i ekonomskata i politi~kata stabilnost na zemjata, kako 

i podobruvaweto na nadvore{noto opkruùvawe. Za privlekuvawe na 

SDI }e deluva i pro{iruvaweto na doma{niot pazar so sklu~uvawe na 

novi dogovori za slobodna trgovija so zemjite od sosedstvoto i regionot 

so koi vakvi dogovori ne se sklu~eni, Spogodbata za asocijacija i stabilizacija 

sklu~ena so Evropskata unija, kako i ~lenstvoto vo Svetskata 

trgovska organizacija. 

3.[tedilnica FULM - eden primer za 

zdruùvawe na finansiski sredstva na naselenieto 

Poradi golemoto zna~ewe {to go imaat vo mobiliziraweto na 

pari~nite za{tedi na naselenieto, op{tata klima na sigurnost i doverbata 

{to ja sozdavaat, zaedno so zabeleìtelnite rezultati {to tie gi 

ostvaruvaat vo re{avaweto na pove}e egzistencijalni pra{awa na naselenieto, 

vo razvienite zemji dràvata vodi posebna grià za {tednokreditnite 

zadrugi. Taa razviva posebna politika na za{tita i pottiknuvawe 

na raboteweto na ovie {tedilnici so pomo{ na dano~nata 

politika i drugi merki. Vakviot pokrovitelski odnos na dràvata gi 

pravi {tedno-kreditnite zadrugi mo{ne pogodni za {tedewe za {to 

zboruva obemot na pribranite sredstva i na nivnoto u~estvo vo formiraweto 

na vkupnata finansiska ponuda, kako i stabilnosta na nivniot 

porast. 

[tedilnicite i sli~nite finansiski organizacii imaat 

posebno mesto vo finansiskiot pazar na Republika Makedonija. Me|utoa, 

doverbata na naselenieto kon bankite i kon celokupniot finansiski sistem 

e na nisko nivo {to uslovuva del od za{tedite da se tezavriraat ili 

{tedat vo stranski finansiski institucii. Pojavite na bankrotstva na 

208


nekoi {tedilnici i privatni banki vo minatoto u{te pove}e ja namalija 

doverbata na naselenieto kon finansiskiot sistem. Osven toa, vo raboteweto 

na del od {tedilnicite se prisutni {pekulativni aktivnosti. 

1.Osnovni principi na raboteweto na [tedilnicata FULM. 

FULM pretstavuva kooperativna finansiska institucija vo sopstvenost 

na nejzinite ~lenovi. Taa mu sluì na nejzinoto ~lenstvo i e kontrolirana 

od ~lenovite. Nejzina osnovna zada~a pretstavuva zadovoluvaweto 

na finansiskite potrebi na ~lenovite i podobruvaweto na nivniot 

ìvoten standard. Osnovno moto na raboteweto na FULM pretstavuva 

po~ituvaweto na prinicipite na ednakvost, pravi~nost i zaemna 

samopomo{. Vo sredi{teto na ovie principi e konceptot na ~ovekoviot 

razvoj i ednakvosta, {to zna~i deka ostvarenata dobivka im pripa|a na 

site ~lenovi i nikoj ne moè da profitira za smetka na drugite. 

Zvani~nite pretstavnici na ova {tedno-kreditno zdruènie se dobrovolci 

koi za nivniot anga`man ne dobivaat nadomestok. 

[tedilnicata FULM pretstavuva nov vid na finansiska organizacija 

koja gi ima karakteristikite na {tedno-kreditna unija. Taa raboti 

kako kreditna unija, iako e registrirana kako {tedilnica, so {to se 

razlikuva od sli~nite finansiski institucii vo Republika Makedonija. 

Vo osnovata na raboteweto na FULM se primenuva filozofijata "~ovek 

na ~ovek", a toa zna~i deka vo nejzinoto dejstvuvawe se vgradeni 

prinicipite na solidarnosta i zaemnata me|upomo{ na ~lenovite. So 

vakviot priod vo raboteweto FULM pridonesuva za stopanskiot razvoj i 

ìvotniot standard na nejzinite ~lenovi, a so toa i za stopanskiot razvoj 

na dràvata vo celina. 

Prethodno iznesenoto ukaùva deka [tedilnicata FULM spa|a 

vo redot na finansiski organizacii od zadruèn tip. Cel na {tedilnicata 

ne e organizirawe na {tedeweto, tuku sobirawe sredstva zaradi 

kreditirawe na nejzinite ~lenovi. Toa zna~i deka ovoj vid na {tedilnici 

pribranite sredstva ne gi plasiraat na finansiskiot pazar, tuku 

tie sluàt za investicii soglasno ìvotnite, delovnite i drugite potrebi 

na ograni~en broj lica koi se ~lenovi na ovaa asocijacija. 

So toa FULM gi ima vgradeno i vo nejzinata rabota gi primenuva 

prinicipite na {tedno-kreditnite asocijacii koi se zasnovuvaat na 

filozofijata na sorabotka za da si go podobrat sopstveniot i ìvotniot 

standard na nivnite semejstva. Trgnuvaj}i od vakvite temelni prinicipi, 

a soglasno barawata {to go postavuva postojaniot porast na nejzinite 

~lenovi, [tedilnicata FULM go pro{iruva delokrugot na raboteweto so 

209



voveduvawe na novi pokvalitetni bankarski proizvodi. Ovie novi proizvodi, 

soglasno delokrugot na dejnosta na {tedilnicata, se vovedeni, 

pred sé, vo oblasta na {tedeweto i vo kreditiraweto. 

[tedilnicata se karakterizira so demokratska struktura na 

upravuvawe i rakovodewe koja se razlikuva od drugite finansiski institucii 

koi se profitno orientirani. Nejzini celi se zgolemuvawe na 

ìvotniot standard na ~lenovite, a vo funkcija na ova e gradeweto na 

stabilna finansiska struktura na {tedilnicata vrz cvrsta osnova. 

Tro{ocite na raboteweto na FULM se pokrivaat od ostvarenite prihodi, 

a pred sé od kamatite na odobrenite krediti. 

Republika Makedonija nema zakon za kreditni unii, taka [tedilnicata 

FULM ne e organizirana i ne dejstvuva kako kreditna unija, tuku 

kako {tedilnica. Vakvata sostojba ja ograni~uva FULM vo nejzinoto rabotewe 

bidej}i delokrugot na raboteweto e potesen otkolku koga bi dejstvuvala 

kako vistinska kreditna unija. Osven toa, ovaa zakonska praznina 

onevo`moùva da se koristat svetskite iskustva i dostignuvawa vo 

oblasta na raboteweto na kreditnite unii. 

Prethodno e istaknato deka vo Republika Makedonija periodot 

na tranzicija se karakterizira so niska doverba na naselenieto kon 

bankarskiot sistem. Za toa pridonese nemo`nosta da se vratat deviznite 

za{tedi od t.n. staro devizno {tedewe (okolu edna milijarda dolari). 

Pogolemiot del od ovoj dolg e prezemen od dràvata za {to se izdadeni 

obvrznici so rok na dospevawe od deset godini so minimalna kamatna 

stapka. Me|utoa, eden dobar del od ovie za{tedi (spored grubi procenki 

okolu 30-35%) se iskoristeni za isplati pri kupuvaweto na akcii vo 

procesot na privatizacijata, no so zna~itelno poniska vrednost od 

nominalnata. 

Tokmu zatoa, gradeweto na finansiska stabilnost pretstavuva 

prioritet na FULM. Trgnuvaj}i od zna~eweto {to go ima finansiskata 

stabilnost za idninata na {tedilnicata, a i za imotot na nejzinite 

~lenovi, finansiskata stabilnost ima isklu~itelno zna~ewe na {to se 

posvetuva golemo vnimanie. Finansiskata stabilnost se gradi so razvivawe 

na dolgoro~ni sredstva vo rezervnite fondovi, zajaknata vnatre{na 

kontrola, mo`nosta na sekoj ~len da u~estvuva vo kontrolata, kako 

i vnimatelnata politika na odobruvawe na krediti koja ja sproveduva 

{tedilnicata. 

FULM, kako kreditna unija, e otvorena za sekogo koj saka da bide 

nejzin ~len. Toa zna~i deka ~lenstvoto e otvoreno za site onie koi sakaat 

210


i imaat interes da gi zdruàt nivnite pari~ni sredstva. So 

zdruùvaweto na sredstvata ~lenot se steknuva so mo`nosta da gi 

koristi uslugite na {tedilnicata, se razbira dokolku gi prifati i predvidenite 

obvrski. Soglasno osnovnite opredelbi za sorabotka i 

zdruùvawe, {tedilnicata FULM sorabotuva so drugi sli~ni {tednokreditni 

asocijacii na lokalno, dràvno i me|unarodno nivo, a so osnovna 

cel unapreduvawe na interesite na nejzinite ~lenovi. 

Kontrolata e va`na institucija vo raboteweto na FULM. Na 

vr{eweto kontrola imaat pravo site ~lenovi. Toa e obezbedeno so pravoto 

~lenovite na {tedilnicata da imaat ednakvi prava na glas i toa 

soglasno praviloto "eden ~len eden glas". Toa zna~i deka site ~lenovi 

imaat pravo da u~estvuvaat vo donesuvaweto na odluki. Ova pravo se 

steknuva vrz osnova na ~lenstvoto, a nezavisno od visinata na depozitite 

ili za{tedite i obemot na rabotata koja se vr{i. 

Raboteweto na {tedilnicata, iako ne se zasnovuva na sozdavawe 

na profit, se ostvaruva na ekonomska osnova. Za depozitite i za{tedite 

se presmetuva soodvetna kamata. Prihodot {to {tedilnicata go ostvaruva 

se koristi za izdvojuvawe vo rezervniot fond, za isplata na 

ograni~eni dividendi na postojaniot kapital, a preostanatiot del 

pripa|a na ~lenovite. Delot {to im pripa|a na ~lenovite moè da se 

raspredeli pome|u niv i toa proporcionalno na nivnite transakcii so 

{tedilnicata ili se koristi za unapreduvawe na uslugite {to {tedilnicata 

gi dava na ~lenovite. 

Soglasno nejziniot status na {tedno-kreditna unija, FULM posvetuva 

golemo vnimanie na obrazovanieto na nejzinite ~lenovi. So programata 

za obrazovanie se opfateni site ~lenovi i vraboteni na {tedilnicata. 

Permanentnoto obrazovanie se odnesuva na unapreduvawe na 

principite na zaemnata samopomo{ i na stru~noto usovr{uvawe. 

Posebno vnimanie se posvetuva na po~ituvaweto na osnovnite principi 

vo bankarskoto rabotewe (likvidnosta, sigurnosta i rentabilnosta), so 

{to se obezbeduva dolgoro~na finansiska stabilnost na {tedilnicata i 

za~uvuvawe na imotot na ~lenovite. Ne pomalku va`no e obrazovanieto 

na ~lenstvoto za nivnite prava i odgovornosti. So politikata na permanantno 

obrazovanie se nastojuva da se zajaknat osnovnite vrednosti na 

koi e izgradena {tedilnicata i nejziniot dvoen socio-ekonomski karakter. 

2.Vidovi depoziti i krediti. [tedilnicata vo dosega{niot kratok 

period na dejstvuvawe ({tedilnicata e formirana kon krajot na 1999 

211



godina) ima razvieno pove}e proizvodi koi gi nudi na najzinite ~lenovi. 

Razvieni se nekolku vidovi na depoziti i krediti so cel da se zadovolat 

barawata i potrebite na ~lenovite. 

Strukturata na depozitite ja odrazuva sostojbata na pazarot na 

pari i kapital vo Republika Makedonija i prisutnite problemi vo 

{tedeweto na naselenieto. ^lenskiot i semeen depozit na FULM pretstavuva 

specifi~nost na finansiskiot pazar vo na{ata dràva. So nego 

se ovozmoùva da se bide ~len i sopstvenik na {tedilnicata, {to dava 

pravo da se koristat site nejzini depozitni i kreditni uslugi. ^lenskiot 

depozit iznesuva 1.600 denari i treba da e oro~en na 24 meseci. Toj 

pretstavuva pridones na "sopstvenosta" i mu gi dava na vloùva~ot site 

prava na upravuvawe soglasno principot "eden ~ovek eden glas". So 

vloèni dopolnitelni 800 denari moè celoto semejstvo na vloùva~ot 

da gi koristi uslugite i beneficiite na FULM. So toa se dobiva statusot 

na "semeen ~lenski depozit" koj im ovozmoùva na maloletnite deca i 

na penzionerite da {tedat i da koristat krediti bez da vloàt 

poedine~en ~lenski depozit. Dobrovolniot oro~en depozit, isto taka, 

pretstavuva specifi~nost na FULM. So obvrskata da se odbivaat najmalku 

300 denari mese~no od platata i istite da se oro~uvaat na 12 meseci, 

~lenot se zdobiva so mo`nosta da gi iskoristi ovie sredstva vo 

periodot od godinata koga najmnogu mu se potrebni finansiski sredstva. 

So indeksiraniot oro~en depozit i depozitot so bonus kamata se 

obezbeduva stabilnost i garancija za vrednosta na vlogot. Ovoj proizvod 

pridonesuva da se izbegnuva opasnosta od devalvacija na denarot i 

opasnosta od namaluvawe na realnata vrednost na vlogot. Taka, dokolku 

kursot na evroto vo odnos na denarot ja nadmine granicata od 5%, {tedilnicata 

ja nadomestuva ovaa razlika. 

[tedilnicata nudi pove}e proizvodi i uslugi na najzinite 

~lenovi. Vo kreditnata politika FULM vodi vnimatelna politika 

po~ituvaj}i gi strogo principite na sigurnost, likvidnost i rentabilnost. 

Vakvata politika e preduslov za dolgoro~na finansiska stabilnost 

na {tedilnicata i za za~uvuvawe na imotot na ~lenovite. 

"Otvorenata kreditna linija" na ~lenot mu dava postojan pristap 

do pari~ni sredstva, {to zna~i deka vo zavisnost od nastanatata potreba 

~lenot bez te{kotii }e moè da koristi kredit. Pritoa, ne postoi 

ograni~uvawe na iznosot na kreditot {to moè da se pozajmi, ako zalogot 

pokriva 100% od iznosot na kreditot. Kamatata se ispla}a mese~no, dodeka 

osnovicata se vra}a na krajot na predvideniot rok. 

212


Kreditot "^len za ^len" moè da se dobie vo iznos do 60.000 denari 

na 6, 9 i 12 meseci. Kamatata se ispla}a mese~no, a otplatata na 

krajot na predvideniot rok, odnosno koga korisnikot }e gi sobere plodovite 

od negovoto vloùvawe. Ovoj kredit se obezbeduva so ìranti koi se 

~lenovi na soodvetna filijala na FULM i da se ima 20% od iznosot na 

kreditot vo za{tedi. Sli~na e postapkata i za "Zemjodelskiot kredit" koj 

se odobruva najmnogu do 30.000 denari, kako i kaj "Potro{uva~kiot kredit" 

kade {to nema ograni~uvawe na iznosot, dokolku sredstvata koi se vra- 

}aat ne nadminuvaat 30% od mese~nata plata. "Brziot kredit" e proizvod 

so koj ~lenot moè vedna{ da pozajmi iznos do 30% od mese~nata plata, a 

za nego kamatnata stapka e fiksna i ne se potrebni ìranti. So "Kreditot 

za zalog na podvièn imot" moè da se pozajmat do 96.000 denari ili 50% 

od osigurenata vrednost na obezbeduvaweto na kreditot. 

3.Ostvaruvawa vo raboteweto na FULM. Vo periodot od formiraweto 

do krajot na 2001 godina osnovani se pet filijali (JSP-Skopje, 

selo Murtino-Kavadarci, selo Nera{te-Tetovsko, Ko~ani, Kavadarci i 

Gostivar). Brojot na ~lenovite e zgolemen od 389, kolku {to iznesuva{e 

na krajot na 1999 godina, na 1.289 na krajot na 2001 godina. 

Vo tekot na analiziraniot period 1999-2001 godina, kapitalot 

porasna za 114,73 indeksni poeni i toj na krajot na 2001 godina iznesuva 

570.051 dolari, odnosno toj e zgolemen za 73.199 dolari vo odnos na prethodnata 

godina. Vkupnata aktiva na {tedilnicata, isto taka, beleì 

visok porast od 128,65 indeksni poeni (na krajot na 2001 godina, taa 

iznesuva{e 752.653 dolari i vo odnos na po~etnata godina ostvaren e 

porast od 240.801 dolar). 

Vkupnite depoziti na {tedilnicata ostvarile mo{ne visok porast 

od indeks 1.532,44 vo tekot na periodot 1999-2001 godina. Pritoa, 

najgolem porast ostvarija indeksiranite depoziti, oro~enite depoziti i 

depozitite po viduvawe (Tabela 1). 

213

Tabela 1 

Godina 



^lenski 

depoziti 

Vkupni za{tedi vo dolari 

Oro~eni 

depoziti 

Indeksirani 

depo-ziti* 

214 

Dobrovolni 

depoziti* 

Depoziti 

po 

viduvawe Vkupno 

31.12.1999 9,879 2,398 0 0 95 12,372 

31.12.2000 14,206 9,785 12,114 12,060 272 48,437 

31.12.2001 31,695 16,777 105,909 30,477 4,739 189,597 

Indeks 

2001/1999 321 700 874 253 4,976 1,532 

* Indeks 2001/2000 

Izvor: Izraboteno soglasno podatocite na FULM. 

Vo strukturata na depozitite dominiraat ~lenskite depoziti vo 

1999 i 2000 godina, a indeksiranite depoziti vo 2001 godina. Vakvata 

sostojba najverojatno se dolì na stravot na vloùva~ite od mo`na devalvacija 

na denarot, a poradi voenite dejstvija i krizata vo letoto 2001 

godina. Depozitite po viduvawe imaat relativno malo u~estvo vo strukturata 

na vkupnite depoziti na {tedilnicata i imaat mal pridones vo 

formiraweto na nejziniot krediten potencijal (Tabela 2). 

Tabela 2 

Vkupni za{tedi vo dolari 

Struktura vo %, vkupno 100,0 

^lenski Oro~eni Indeksirani Dobrovolni Depoziti po 

Godina depoziti depoziti depoziti depoziti viduvawe 

31.12.1999 79.9 19.4 0.0 0.0 0.8 

31.12.2000 29.3 20.2 25.0 24.9 0.6 

31.12.2001 16.7 8.8 55.9 16.1 2.5 

Izvor: Izraboteno soglasno podatocite na FULM. 

[tedilnicata vo tekot na nejzinoto postoewe ima odobreno 

krediti na 490 korisnici (Tabela 3). Toa zna~i deka 38,01% od nejzinite 

~lenovi imale mo`nost da koristat krediti od fondot na {tedilnicata. 

Za~uvuvaweto, pak, na dolgoro~nata finansiska sigurnost pretstavuva 

edna od osnovnite zada~i na {tedilnicata koja dosledno se po~ituva i


ostvaruva. Strogoto po~ituvawe na ova na~elo pridonese za 100% povrat 

na odobrenite krediti. 

Tabela 3 

Odobreni krediti i broj na kreditokorisnici 

Vkupno krediti Broj na Kredit/ 1 korisnik 

Godina Denari korisnici Denari 

31.12.1999 0 0 0 

31.12.2000 4,467,894 147 30,394 

31.12.2001 25,163,973 490 51,355 

Indeks 

2001/2000 

563.2 333.3 

**38,01% od vkupniot broj ~lenovi koristele kredit 

Izvor: Presmetano soglasno podatocite na 

FULM. 

Odobrenite krediti se koristeni za re{avawe na razli~ni potrebi 

na ~lenovite. Dadenite krediti se iskoristeni za nabavka na bela 

tehnika, za dopolnuvawe na potrebnite iznosi na pari za nabavka na 

patni~ko vozilo, za obrazovanie na ~lenovi na semejstvoto, za 

zapo~nuvawe na doma{no proizvodstvo, za nabavka na repromatarijali za 

zemjodelstvo, za obrtni sredstva, a eden pomal del od kreditite e 

iskoristen za zapo~nuvawe na zanaet~iska dejnost. 

* 

Prisutnata nedoverba kon doma{nite banki i {tedilnici i potrebata 

od itno zabrzuvawe na investicionata aktivnost nalagaat primena 

na novi metodi vo aktiviraweto na za{tedite na naselenieto, 

osobeno na tezavriranite konveribilni valuti. Za toa povolni uslovi 

nudi maloto stopanstvo kade {to se potrebni relativno mali vloùvawa 

za nabavka na potrebnata oprema. Vo razvivaweto na investicionite 

aktivnosti na naselenieto osobeno se korisni stranskite iskustva, 

osobeno vo oblasta na zdruùvaweto. Nivnoto zna~ewe najpove}e doa|a 

do izraz vo obezbeduvaweto na sigurnost na vloùvaweto i visokiot 

procent na povrat na koristenite krediti. Za zgolemuvawe na investi- 

215



ciite i aktiviraweto na za{tedite na naselenieto potrebno e da se razviva 

i orta~kiot nastap so cel da se izvr{i koncentracija na za{tedite 

za da se formira kapital za investirawe. Me|usebnoto pozajmuvawe na 

pari, isto taka, e vo funkcija na koncentracijata na sredstvata i na zgolemuvaweto 

na investicionata potro{uva~ka vo oblasta na malite i 

srednite pretprijatija. 

216

Marta Nin~uk 

[tedilnica FULM-Skopje 

Marta Nin~uk 

SVETSKI SOVET NA KREDITNI UNII 

[TEDNO - KREDITNI ZADRUGI - 

KREDITNI UNII (CELI I EFEKTI) 

Svetskiot sovet na kreditni unii (WOCCU) vo svetski ramki 

raboti kako kreditnite unii i drugi sli~ni finansiski institucii. 

Na{ata misija e da bideme vode~ki svetski pobornik, platforma i agencija 

za razvoj za kreditnite unii. Kako me|unarodna organizacija na asocijacijata 

na kreditnite unii, pretstavuvaj}i 85 zemji {irum svetot, 

WOCCU raspolaga so edinstveni kvalifikacii vo razvojot na sistemot 

na kreditnite unii. Obezbeduva informacii, razvojni uslugi, zastapuvawe 

i mobilizacija, kako i {iroka tehni~ka pomo{. Na{ata vizija 

“Kvalitetni kreditni unii za sekogo“ im ovozmoùva na milioni lu|e 

pristap do kvalitetni finansiski uslugi. 

Neverojaten e faktot, baziran na procenkite na ON, deka 80 % od 

svetskata populacija, koja iznesuva 6,2 milijardi lu|e, odnosno 5,0 milijardi 

imaat mal pristap do prifatlivi finansiski uslugi. U{te poneverojatno 

e deka od ovie 5 milijardi, 1,2 milijardi ìveat pod linijata 

na siroma{tijata na pomalku od 1 USD dnevno. 

Kreditnite unii igraat zna~ajna uloga vo namaluvaweto na siroma{tijata. 

Kreditnite unii se uspe{ni zatoa {to na siroma{nite im 

ovozmoùvaat da imaat pristap do kapital i prifatlivi finansiski 

uslugi. 

1.Kreditite nasproti {tednite i kreditnite kooperativi 

217



Dodeka kreditot se gleda kako lek za siroma{tijata, realnosta 

pokaùva deka {tedeweto e zaboraveno vo polovinata od programite za 

namaluvawe na siroma{tvoto. 

Preku 30 godini postojat edinstvenite kreditni programi, dodeka 

voobi~aenite pozajmuva~i sé u{te tragaat po uspe{ni biznisi so {to 

siroma{nite u{te pove}e osiroma{uvaat. Iskustvoto na raboteweto na 

WOCCU vo me|unarodni razmeri pokaà deka e pozna~ajno na lu|eto da 

im se ponudi siguren i prifatliv izvor na likvidnost koj ~esto pati im e 

pozna~aen od samite krediti. 

Razvojniot priod od strana na WOCCU i kreditnite unii vo svetot 

se fokusiraat na kombinacija na dobrovolno i mikro {tedewe, so 

mo`nost za povlekuvawe, i mikro kreditni aktivnosti. 

Preku kreditnite unii lu|eto postepeno moàt da se ka~at na 

skaliloto na finansiskiot uspeh 

So vospostavuvaweto na kreditnite odnosi, podobruvaweto na 

blagosostojbata preku za{tedite, otpo~nuvaweto na mal biznis ili pretprijatie, 

ovozmoùva pristap do obrten kapital, finansiski i deloven 

rast i zadovoluvawe na doma{nite finansiski potrebi. 

Iskustvata na WOCCU pokaàa deka toa {to im e potrebno na 

lu|eto e sigurno mesto za {tedewe i pristap do nivnite mikro za{tedi. 

Isto taka, lu|eto imaat potreba od povremeni sigurni postojani i soodvetni 

iznosi na krediti. Dolgoro~no imaat potreba da ~uvstvuvaat doverba 

vo svoite finansiski institucii koi }e gi usluàt vo pretstojnite 

meseci i godini. 

Koi se klu~evite na kreditnite unii koi davaat uslugi za porastot 

na sredstvata za ìvot na svoite ~lenovi? 

3. Mobilizacija na depoziti; 

4. Ednovremeno gi opfa}a ~lenovite so niski i sredni prihodi; 

i, 

5. Najrazli~ni finansiski produkti i uslugi. 

So drugi zborovi, na lu|eto koi ìveat vo ekonomski tranzicioni 

zaednici im ovozmoùva pristap do ne{to {to e pove}e od kredit. Im 

dava mo`nost samite da si pomognat. 

2.Principi na rabota na Me|unarodnata kreditna unija 

218

Marta Nin~uk 

Site kreditni unii vo svetot rabotaat vrz osnova na 

me|unarodno prifateni principi na rabota. 

Demokratska struktura: 

Otvoreno i dobrovolno ~lenstvo: ^lenstvoto vo [tedilnicata 

FULM e na dobrovolna osnova i e otvoreno za site koi imaat 

zaedni~ki interesi na zdruùvawe, koi gi koristat uslugite na 

zdruènieto i koi imaat èlba da gi prifatat soodvetnite obvrski. 

Demokratska kontrola: ^lenovite na [tedilnicata FULM 

uìvaat ednakvi prava na glas (eden ~len eden glas) i u~estvuvaat vo 

donesuvaweto odluki koi se odnesuvaat na {tedilnicata, bez ogled na 

iznosot na za{tedite ili depozitite ili goleminata na biznisot. [tedilnicata 

FULM ne pravi diskriminacija vo odnos na rasata, nacionalnosta, 

polot, religijata i politi~kata opredelba. 

Uslugi za ~lenovite: 

Uslugi za ~lenovite: Uslugite na [tedilnicata FULM se 

naso~eni kon podobruvawe na ekonomskiot i na op{testveniot standard 

na svoite ~lenovi. 

Dobivki za ~lenovite: Na za{tedite i depozitite se dobiva 

soodvetna kamata, vo ramkite na mo`nostite na kreditnata unija. Sekoj 

vi{ok {to proizleguva od raboteweto na {tedilnicata, po oddeluvaweto 

na soodvetno nivo na rezerven fond i po isplatata na 

ograni~eni dividendi na postojaniot kapital, im pripa|a na ~lenovite. 

Ovoj vi{ok moè da se razdeli me|u ~lenovite kako kamata ili da se 

naso~i kon podobruvawe na uslugite spored potrebite na ~lenstvoto. 

Gradewe na finansiska stabilnost: Glavnata opredelba na 

[tedilnicata FULM e da izgradi cvrsta finansiska osnova, vklu~uvaj}i 

i soodvetni rezervni fondovi, kako i vnatre{na kontrola, {to }e obezbedat 

kontinuitet vo davaweto uslugi. 

3.[tedno-kreditni zadrugi vo Makedonija 

Poradi zakonskoto ograni~uvawe, kreditnite unii ne moàt da 

rabotat vo Makedonija. Zatoa, {tedno-kreditnite zadrugi, [tedilnica 

219



FULM e struktuirana i razviena kako kreditna unija, no raboti pod zakonskata 

ramka “{tedilnica“. 

Finansiskite uslugi im se neophodni na lu|eto vo Makedonija. 

[tedilnica FULM dava re{enie na finansiskite potrebi na ~lenovite. 

Principite na demokratskoto upravuvawe “eden ~len eden glas“ im dozvoluva 

na ~lenovite da u~estvuvaat vo razvojnite procesi na svoite 

{tedno-kreditni zadrugi. Pooddelnite produkti i uslugi se skroeni za 

specifi~nite potrebi za {tedewe i kreditirawe na ~lenovite. 

Site kreditni unii deluvaat vrz osnova na me|unarodno prifateni 

principi na rabotewe. Ovie principi se pretstaveni preku organizacionata 

i delovnata struktura na [tedilnica FULM. 

Celi na {tedno-kreditnite zadrugi. Nie tuka postoime za da go 

pomogneme ekonomskiot razvoj na poedincite i da obezbedime 

kontinuiran ekonomski razvoj na zaednicite vo koi tie ìveat. 

4.Rezime 

[tedno-kreditnite zadrugi pravat pove}e od samoto namaluvawe 

na siroma{tijata; pomagaat za stabilna ekonomija i razvoj na demokratijata. 

So toa {to im se dozvoluva ~lenovite da imaat pravo na glas i i da 

prezemaat kontrola za svojata ekonomska idnina, kreditnite unii im davaat 

mo`nost na obi~nite lu|e da imaat pristap do finansiskite uslugi, 

menuvaj}i im gi ìvotite na milioni ~lenovi {irum svetot. 

Tabela 1 

Po regioni i dràvi, lu|eto {tedat i gi finansiraat 

kreditite na drugite 

Gvatemala Ekvador Polska Filipini 

01-03-31 01-03-31 01-03-31 01-03-31 

Kreditni unii 18 23 146 18 

148.125 

[teda~i 312.079 843.739 394.449 

117.80 82.9 

270.8 

21.6 

Za{tedi i vlogovi mil. USD mil. USD mil. USD mil. USD 

377 

686 

145 

Prose~no po ~len USD 98 USD USD 

USD 

89.7 71.7 

216.2 

20.0 

Krediti 

mil USD mil USD mil USD mil USD 

220

Vo svetski razmeri: 

Marta Nin~uk 

Vkupen broj na kreditni unii: 38.000 

Vkupen broj ~lenovi: 100 milioni 

Za{tedi: 400 milioni 

Odobreni krediti: 315 milioni 

Evropa: 6.000 kreditni unii 

4.5 milioni ~lenovi 

5.0 milioni so za{tedi 

2.9 milioni so krediti 

221

D I S K U S I I: 




Ministerstvo za finansii na 

Republika Makedonija 

MO@EN PRIDONES NA NEVLADINITE 

ORGANIZACII ZA ZGOLEMUVAWE NA 

SAMOVRABOTUVAWETO 44 

Zgolemuvaweto na vrabotenosta e najprioritetna cel na razvojnata 

i na makroekonomskata politika. Produktivnoto angaìrawe na 

rabotosposobnoto naselenie e sloèno i kompleksno pra{awe koe bara 

sinhronizirani i koordinirani aktivnosti na site subjekti. Poradi ova, 

sekoja dobronamerna aktivnost e dobredojdena. Pridones vo ovaa nasoka 

se o~ekuva da dade i ovoj nau~en sobir {to go opravduva negovoto 

odrùvawe. 

Vo koncepcijata na srednoro~niot razvoj na Republika Makedonija, 

za namaluvawe na brojot na licata koi barat rabota i nivno produktivno 

angaìrawe e predvideno da se prezemat merki i aktivnosti za: 

pomo{ pri vrabotuvawe preku realizirawe na programi za obuka, prekvalifikacija 

i dokvalifikacija; naso~uvawe na namenski stranski 

krediti za realizacija na proekti za poddr{ka na mali biznisi; davawe 

na koncesii; obezbeduvawe na grantovi za poddr{ka na maloto stopanstvo; 

stimulativni merki od dano~nata i drugite makroekonomski 

politiki; obezbeduvawe na finansiska i druga poddr{ka za proekti za 

44 Diskusija na nau~niot sobir "Zdruùvaweto kako forma za samovrabotuvawe 

i namaluvawe na siroma{tijata" organizirano od Zdruènieto za 

odr`liv razvoj, Zdruènieto na zanaet~iite i na drugite stopanstvenici na 

Skopje i Fondacijata Fridruh Ebert Kancelarija Skopje, odràn na 4 mart 

2002 godina vo Skopje. 

222


individualni farmi i vodewe na selski biznis; formirawe na inkubatori 

za vrabotuvawe i sli~no. 45 

So makroekonomskata politika, pak, za 2002 godina se predviduva 

donesuvawe na Zakon za zanaet~istvo; otpo~nuvawe so rabota na posebna 

banka za mali zaemi; unapreduvawe na raboteweto na instituciite za 

poddr{ka na raboteweto na malite i srednite pretprijatija; otvorawe 

na novi inkubatori i tehnolo{ki parkovi; otvorawe na centri za obuka 

na menaxeri i pretpriema~i; sozdavawe na mo`nosti za kontakti na 

malosopstvenici od zemjata so partneri od stranstvo; obezbeduvawe na 

novi kreditni linii od me|unarodni finansiski institucii i vladi na 

stranski zemji, kako i drugi merki i aktivnosti. 46 

Za zgolemuvawe na vrabotenosta vo 2002 godina se predviduva 

podgotvuvawe na poseben akcionen plan. Vo ovoj akcionen plan se predviduva 

sogleduvawe na mo`nostite za vrabotuvawe po site osnovi, 

vklu~uvaj}i go i zdruùvaweto kako forma na samovrabotuvawe. Svrzano 

so ova, vo ovoj dokument se predviduvaat aktivnosti na pooddelni subjekti 

i merki na razvojnata i na makroekonomskata politika. Ovoj plan se 

predviduva da se operacionalizira so izgotvuvawe i realizirawe na 

regionalni programi za vrabotuvawe. Pri ova, vo ovie programi se 

o~ekuva da se razrabotat programi koi gi nudi lokalniot razvoj, mikro 

pretprijatijata, samovrabotuvaweto, osobeno kaj semejnoto i selskoto 

stopanstvo i sli~no. 

Vo ostvaruvaweto na golem broj na predvidenite aktivnosti za 

zgolemuvawe na vrabotenosta voop{to, a vo tie ramki i na samovrabotuvaweto, 

zna~aen pridones moè da dadat nevladinite organizacii. Tie 

moè da pridonesat so finansiska poddr{ka na oddelni proekti od 

grantovite koi }e gi dobijat, da ostvaruvat aktivnosti za obu~uvawe na 

kadri soglasno potrebite za voveduvawe na mal biznis vo oddelni sredini, 

da pomognat vo izgotvuvaweto na investicioni proekti, da dadat 

informacii za poterebnite uslovi za otpo~nuvawe na nov biznis, za uslovite 

i mo`nostite za koristewe na odredeni kreditni linii, za stapuvawe 

vo kontakt so stranski partneri, poseta na oddelni pretprijatija vo 

stranstvo i sli~no. 

45 Vlada na Republika Makedonija, Ramkovna programa na merki za ekonomski 

razvoj i reformi, Skopje, 2000 godina. 

46 Vlada na Republika Makedonija, Makroekonomska politika na Republika 

Makedonija za 2002 godina, Skopje, 2001 godina. 

223



Za poefikasno deluvawe na nevladinite organizacii potrebno e 

da se poddrùva nivnata rabota so sredstva od buxetot na dràvata i da 

se sozdadat drugi preduslovi. 

Za zna~eweto na nevladinite organizacii i nivnata poddr{ka od 

dràvata moè korisno da posluì iskustvoto na razvienite zemji i oddelni 

zemji vo tranzicija. 

Aktivnostite na Zdruènieto za odr`liv razvoj vo osnova se naso~eni 

kon davawe na pridones za koncipirawe i ostvaruvawe na odr- 

`liv razvoj na Republika Makedonija. Vo ramkite na ovie aktivnosti naglaseno 

mesto se dava na ostvaruvawe na ekonomski efikasen razvoj koi 

istovremeno e socijalno praveden i prifatliv za ìvotnata sredina. 

Ovie aktivnosti Zdruènieto za odr`liv razvoj gi ostvaruva so 

izgotvuvawe na proekti, odrùvawe na nau~ni i drugi vidovi na stru~ni 

sobiri, ostvaruvawe na izdava~ka dejnost, organizirawe na razni vidovi 

na obuka na kadri, unapreduvawe na sorabotkata so doma{ni i stranski 

sli~ni organizaciii i drugi formi na aktivnost. 

ZOR vo 2002 godina predviduva izgotvuvawe na proekt za investiciite 

vo funkcija na poddr{ka na razvojot i vrabotenosta. Vo ovoj proekt 

se predviduva da se naglasi potrebata od koreniti promeni vo investicionata 

politika. Imeno, obemot na investiciite se ostvaruva na 

nisko nivo i so dominantna zastapenost na stranskite srednoro~ni i 

dolgoro~ni krediti i zaemi i tie vo najgolem del se naso~eni kon poddr- 

{ka na infrastrukturni proekti. Mal del od investiciite e naso~en kon 

revitalizacija na postojnite kapaciteti i pro{iruvawe na proizvodstvoto 

so novi izvozno orentirani proizvodi. Poradi ova izvozot stagnira 

i ne pretstavuva motorna sila za raste` na bruto doma{niot proizvod 

i na vrabotenosta. Vo proektot se predviduvaa da se sodràt merki i aktivnosti 

so cel investiciite da pridonesuvaat za ostvaruvawe na odr- 

`liv razvoj na Republika Makedonija vo ~ii ramki vrabotenosta zazema 

naglaseno mesto. 

ZOR predviduva aktivnosti za naso~uvawe na grantovi i drugi 

finansiski sredstva od stranstvo za poddr{ka na proizvodstvoto koe }e 

pridonesuva za pogolema snabdenost na doma{niot pazar, kako i za zgolemen 

izvoz i za raste` na vrabotenosta. 

Vo nasoka za davawe pridones za odr`liv razvoj na zemjata, ZOR 

vo sorabotka so Fondacijata "Fridrih Ebert" Kancelarija Skopje i Ministerstvoto 

za ekonomija na 14 i 15 fevruari 2002 godina odrà nau~en 

sobir na tema "Proizvodstvenoto prestruktuirawe na ekonomijata na 

Republika Makedonija". Vrz osnova na izgotvenite referati i brojnata 

224


diskusija, na sobirot bea doneseni zaklu~oci i preporaki so koi se 

ukaùva deka proizvodstvenoto prestruktuirawe e imperativ za raste` i 

uspe{na transformacija na Republika Makedonija od zemja vo tranzicija 

vo moderna sovremena ekonomija. Pri ova, vo preporakite se sodràni 

predlozi za konkretni aktivnosti na mikro i na makro plan vo koi 

zgolemuvaweto na vrabotenosta e na preden plan. 

Vo programata za rabota, ZOR vo 2002 godina predviduva 

odrùvawe na pove}e seminari i drugi sli~ni aktivnosti vo nasoka na 

obuka na kadri i davawe na drugi vidovi na pomo{ za otvorawe na semeen 

biznis, mali i sredni pretprijatija. Se razbira, ovie aktivnosti se 

o~ekuva da se ostvaruvaat spored interesot vo oddelni sredini. Vo ovaa 

nasoka dogovoreni se oddelni aktivnosti so Zdruènieto na zanaet~iite 

i na drugi samostojni stopanstvenici na Skopje, kako i so drugi zainteresirani 

subjekti. 

Zdruènieto za odr`liv razvoj svoite aktivnosti predviduva da 

gi ostvaruva vo sorabotka so nadle`nite ministerstva, nevladini doma{ni 

i stranski organizacii, oddelni kompanii i drugi zainteresirani 

subjekti. Ovaa sorabotka e neophodna so cel pouspe{no ostvaruvawe na 

programskite opredelbi na Zdruènieto vo domenot na davawe pridones 

za koncipirawe i ostvaruvawe na odr`liv razvoj na Republika Makedonija 

. 

Zdruènieto za odr`liv razvoj e podgotveno po barawe na oddelni 

subjekti vo sekoja sredina da organizira aktivnosti so cel davawe 

na pridones za otvorawe na mali biznisi, istraùvawa za oddelni 

pra{awa od domenot na odr`liviot ravoj i sli~no. Vo ovaa nasoka ve}e 

se dogovoreni aktivnosti so rakovodnite strukturi na Zdruènieto na 

zanaet~iite i na drugite stopanstvenici na Skopje. Ovie aktivnosti se 

neophodni bidej}i zgolemuvaweto na vrabotenosta, a vo tie ramki na 

samovrabotenosta, bara vklu~uvawe na site subjekti me|u koi nevladinite 

organizacii moè da imaat pozna~ajno mesto. Sogleduvawata kako i 

iskustvoto na razvienite zemji ukaùvaat deka samo so zaedni~ko sinhronizirano 

deluvawe na site subjekti }e moè da se sozdavaat uslovi za 

koncipirawe i ostvaruvawe na odr`liv razvoj, vo ~ii ramki vrabotuvaweto 

e na preden plan. Ova, sekako, pretstavuva najprioritetna zada~a 

na nacionalnite ekonomii. Vpro~em, za ovaa cel e formirano i 

Zdruènieto za odr`liv razvoj. 

225





INVESTICIONITE FONDOVI KAKO OBLIK 

NA ZDRU@UVAWE NA SREDSTVA 

Investicionite fondovi se edna od formite na zdruùvawe na 

sredstva koi pretstavuvat pottiknuva~ na razvojot, kako vo razvienite 

taka i vo ekonomiite vo tranzicija. Za goleminata i kapitalot so koj{to 

raspolagaat investicionite fondovi pokaùvaat podatocite za 

postoewe na 21.000 investicioni fondovi vo Evropa so vkupen kapital 

od 3.449 milijardi evra i 8.000 investicioni fondovi vo SAD so vkupen 

kapital od 6.652 milijardi dolari. 

Investicionite fondovi, odnosno "venture capital", za prv pat se 

pojavuvaat vo 50-tite godini vo SAD, koga odreden broj bogati lu|e 

zapo~nale da gi zdruùvaat svoite sredstva vo investicioni fondovi 

nameneti za razli~ni investicii. Obi~no vo po~etokot so ovie investicioni 

fondovi upravuvale mladi lu|e, eksperti od oblasta na investiciite, 

koi za smetka na investitorite gi vloùvale sredstvata vo mali 

biznisi. So tekot na vremeto odlukata za investirawe vo odredeni mali 

biznisi od strana na investicioniot fond prerasnuva vo kompleksna 

postapka, so koristewe na sovremena tehnologija i simulacii. Pri izborot 

na investiraweto, investicionite fondovi se krajno vnimatelni i 

vr{at opstojna analiza pred da se odlu~at da investiraat vo odredeno 

pretprijatie. 

Investicionite fondovi zdruùvaat sredstva od razli~ni 

oblasti: finansii, zdravstvo, energetika, zemjodelstvo, so osnovna cel 

da se namali rizikot i da se zgolemi profitot. Ovie fondovi pretstavuvaat 

odli~en primer kako zdruènite sredstva moàt da pretstavuvaat 

golem potencijal za razvoj vo razli~ni oblasti. Investitorite 

(gra|anite) gi zdruùvaat/doveruvaat svoite sredstva vo investicioniot 

fond, a potoa ovie sredstva se reinvestiraat vo najrazli~ni hartii od 

vrednost so cel da se ostvari profit na berzata. Srazmerno na 

226


vloènite sredstva vo fondot, investitorite o~ekuvaat da dobijat i 

soodveten del od profitot. Taka na primer, sredstvata od sitnite 

vloùva~i se sobiraat vo edna golema suma, koja{to ponatamu se vloùva 

od strana na menaxmentot na investicioniot fond vo profitabilni i 

sigurni hartii od vrednost na berzata. Kaj privatizacionite investicioni 

fondovi, malite vloùvawa od golem broj na gra|ani se sobiraat 

vo edna celina i se vloùvaat vo pove}e pretprijatija za koi se pretpostavuva 

deka }e imaat sigurna pazarna perspektiva. 

Zainteresiranosta za investicionite fondovi proizleguva od 

faktot {to se dobiva pogolem prinos otkolku sredstvata da se vloàt vo 

banka, no se razbira, rizikot vo ovoj slu~aj e pogolem. Pritoa ne e potrebno 

da se poseduvaat menaxerski sposobnosti, so ogled na faktot {to 

so vloènite sredstva potoa raspolagaat fondovite i tie donesuvat 

odluki kade, koga i vo {to da se vloàt sredstvata. Na toj na~in obi~nite 

gra|ani se oslobodeni od razmisluvawata, analizata i donesuvaweto na 

odlukata kade da gi vloàt sredstvata. Od sposobnosta na menaxerite 

zavisi i dali kapitalot na vkupniot fond }e se zgolemuva ili }e se namaluva. 

Dokolku fondot ostvaruva dobivka, subjektite koi gi vloìle 

sredstvata }e dobijat del od profitot vo vid na dividenda. Vo slu~aj na 

zaguba se namaluva vlogot na subjektite koi gi zdruìle sredstvata vo 

investicioniot fond. 

Zdruùvaweto na sredstvata se ostvaruva preku razli~i vidovi 

na investicioni fondovi. Investicionite fondovi koi vloùvaat vo 

akcii moàt da bidat: a) investicioni fondovi za rast, koi gi vloùvaat 

zdruènite sredstva vo pretprijatija za koi se o~ekuva deka }e ostvarat 

natprose~en rast; 

b) vrednosni investicioni fondovi za koi se o~ekuva deka vloùvaat vo 

pretprijatija za koi menaxerot na fondot pretpostavuva deka imaat potpazarna 

vrednost koja vo idnina }e ja dostigne vistinskata pazarna vrednost; 

v) sektorski investicioni fondovi koi vloùvaat vo odredeni 

oblasti od privatniot sektor, kako na primer telekomunikacii, avioindustrija 

i sli~no. 

Investicionite fondovi vloùvaat i vo obvrznici koi obezbeduvaat 

siguren prinos, minimalen rizik, a fondot pritoa moè da dobie 

razli~ni dano~ni olesnuvawa. Zdruènite sredstva moàt da bidat 

vloèni preku investicioniot fond i vo finansiski derivati. Ovie 

vloùvawa se najrizi~ni, no so kvaliteten menaxment postoi mo`nost da 

se ostvarat profiti i do 70% mese~no. 

227



Vo tranzicionite ekonomii, investicionite fondovi se osobeno 

prisutni vo procesot na privatizacijata. Praktikata pokaùva deka duri 

i uspe{nite pretprijatija koi gi prodavaat svoite akcii na investicionite 

fondovi pravat mnogu dobar poteg, so ogled na faktot {to 

ovie pretprijatija imaat dobra pazarna programa i sposoben menaxment, 

no nemaat pari~ni sredstva. So priklu~uvaweto na investicionite fondovi 

vo proda`bata na akciite se zgolemuva pobaruva~kata na kapital od 

odnosnoto pretprijatie, a so toa se vlijae i vrz cenata na akciite. 

Funkcioniraweto na investicionite fondovi se zasnova na 

strogi pravila na investirawe. Pravilata se odnesuvaat na toa koi akcii 

moàt da se vklu~at vo fondot, vo kakva proporcija, koe e dozvolenoto 

nivo na rizik i sli~no. Pritoa potrebno e da se obrne vnimanie 

na ureduvaweto na strogi zakonski propisi koi gi {titat interesite na 

vloùva~ite. Vo site pazarno razvieni ekonomii, investicionite fondovi 

se strogo regulirani so mnogubrojni zakonski propisi, a postoi duri 

i nadzor od strana na vladata. Na ovoj na~in se za{tituvaat investitorite 

i se osiguruva deka investicionite fondovi upravuvaat so 

zdruènite sredstva vo korist na vloùva~ite. Postoi golema opasnost 

dokolku investiionite fondovi funkcioniraat vo zakonski nereguliran 

ambient. Vo slu~aj da ne postoi zakon, ne postoi ni odgovornost na investicioniot 

fond, odnosno kompanijata koja rakovodi so toj fond. Toa moè 

da predizvika bankrot na investicioniot fond i na site onie kompanii 

koi rabotele so nego. 

Investicionite fondovi moàt da bidat od otvoren i od zatvoren 

tip. Postoeweto na otvoren investicionen fond im dava mo`nost na 

sitnite vloùva~i da gi zdruàt svoite sredstva i da ostvarat profit. 

Od druga strana, zdruènite sredstva pretstavuvaat zna~aen finansiski 

izvor na onie kompanii koi imaat nedostig od finansiski sredstva. Vo 

otvorenite investicioni fondovi se ovozmoùva da se javuvaat kako 

vloùva~i golem broj na takanare~eni "anonimni" vloùva~i koi dobivaat 

pogolema dividenda otkolku kamatnata stapka koja{to ja dobivaat 

so vloùvaweto na sredstvata vo banka. Otvorenite investicioni fondovi 

se poopasni vo odnos na zatvorenite, so ogled na faktot {to prvite 

se zanimavaat so pribirawe i zdruùvawe na sredstva od pomalite 

vloùva~i, dodeka zatvoreniot fond e pomalku opasen bidej}i negovite 

akcii kotiraat na berza. 

Vo Republika Makedonija donesen e Zakon za investicioni fondovi 

koj dozvoluva postoewe na otvoren i na zatvoren tip na investicionen 

fond. Sepak, vo praktikata ne funkcionira otvoreniot tip na 

228


investicionen fond koj bi & ovozmoìl na po{irokata javnost da gi 

zdruùva sredstvata vo investicioniot fond. 

Od 1998 godina vo Republika Makedonija zapo~na da raboti 

SEAF investicioniot fond so kapital od 14 milioni amerikanski dolari. 

47 Preku svoite filijali SEAF investicioniot fond ovozmoùva 

direktna lokalna finansiska poddr{ka na malite biznisi. Pritoa se 

ovozmoùva i pomo{ pri menaxment i biznis planiraweto, tehni~ka 

asistencija vo marketingot, kontrolata na kvalitetot i smetkovodstvoto, 

kako i poddr{ka pri pregovorite na investiranoto pretprijatie vo 

razli~ni dogovori so treti lica. Stanuva zbor za investicionen fond koj 

e sostaven od 12 investicioni fondovi od Isto~na Evropa, Rusija, Ju`na 

Amerika i Kina so sedi{te vo Va{ington i so kapital od 200 milioni 

amerikanski dolari. Kako akcioneri se javuvaat Evropskata banka za obnova 

i razvoj (EBRD); Me|unarodnata finansiska korporacija kako del od 

Svetskata banka (IFC); Amerikanskata agencija za me|unaroden razvoj 

(USAID), The Polish Cooperation Fund, The Swedish and Norwegian Governments, 

The Baltic-American Enterprise Fund i drugi. Osven vo Republika 

Makedonija, SEAF ima osnovano svoi investicioni fondovi i vo: Rusija, 

Bugarija, Hrvatska, Romanija, Polska, Ju`na Afrika, Letonija, Estonija i 

Litvanija, Peru, Bolivija i Kina. 

Osnovnata cel na investicioniot fond e zdruènite sredstva da 

gi investira vo razvoj na mali i sredni pretprijatija, a pokraj investiraweto 

mo`no e i da se prezeme i del od sopstvenost od 25 do 49%, kade 

{to zaedno so sopstvenicite na kompanijata }e obezbedi i pomo{ vo 

oblasta na marketingot, kontrolata na kvalitetot i sli~no. Investicioniot 

fond obezbeduva pred sé razvoj na firmata, kupuvawe na osnovni 

i obrtni sredstva, a ne kupuvawe na nejzinata sopstvenost. Kako 

targetirani sektori vo Republika Makedonija za dobivawe na sredstva 

od ovoj investicionen fond se spomenuvaat agrobiznisot, proizvodstvoto 

na hrana, turizam, lesna prerabotuva~ka industrija i javni 

uslugi. 

Dobivaweto sredstva od strana na investicioniot fond ne zna~i 

samo dobivawe na finansiski sredstva, tuku i golem broj na drugi prednosti. 

Taka na primer, pretprijatieto dobiva dano~ni olesnuvawa vo 

forma na osloboduvawe od carina za uvezenata oprema vo visina na 

sredstvata dadeni od investicioniot fond, namalen danok na dobivka. 

47 SEAF-Small Enterprise Assistance Fund. 

229



Istovremeno se obezbeduva konsultantska pomo{ od stranski eksperti i 

finansiska ekspertiza, kako i koristewe na mreàta na kontakti koi gi 

ima investicioniot fond vo svetot i se obezbeduvaat dopolnitelni 

grantovi od drugi banki. Koga zboruvame za ovoj investicionen fond, 

treba da spomeneme deka ne se raboti za traen investitor. Investicioniot 

fond se povlekuva od investicijata po 3 do 7 godini so 

proda`ba na svojot del na partnerite, na nekoe zaedni~ki prifateno 

treto lice ili preku proda`ba na berzata. 

Dosega vo Republika Makedonija investicioniot fond SEAF ima 

investirano vo pove}e od 10 firmi koi po investiraweto go zgolemija 

svoeto proizvodstvo za 25% na godi{no nivo, a i se otvorija nad 200 

rabotni mesta. 

Brojot na investicioni fondovi vo Republika Makedonija e limitiran i 

treba da se iznajdat na~ini za vlez na drugi investicioni fondovi. Nedoverbata 

vo bankarskiot sistem vo Republika Makedonija koja sé u{te 

postoi doveduva do sostojba na postoewe na golemi iznosi na slobodni 

pari~ni sredstva koi se nao|aat nadvor od finansiskite kanali. 

Postoeweto na otvoren tip na investicionen fond }e pridonese kon 

privlekuvawe na ovie slobodni pari~ni sredstva, nivno zdruùvawe i 

iskoristuvawe vo razvojni mo`nosti. 

230


Agencija za iseleni{tvo na 

Republika Makedonija 


DIREKTNITE STRANSKI VLO@UVAWA 

KAKO FORMA NA ZDRU@UVAWE 

Vo globalizacijata na svetskite trgovski i finansiski tekovi, 

me|unarodnoto dvièwe na kapitalot pretstavuva sé pozna~ajna forma 

na ekonomskite odnosi. Toa denes dostignuva razmeri koi davaat beleg na 

razvojot ne samo na oddelni zemji i regioni tuku i na reprodukcijata na 

svetskata ekonomija. Me|unarodnoto dvièwe na kapitalot, naporedno so 

intenzivniot raste`, se ostvaruva so zna~ajni strukturni promeni. Ova, 

pred sé, se odnesuva na zgolemenoto u~estvo na stranskite direktni 

vloùvawa, portfolio investicii, priliv na sredstva vrz osnova na 

koncesii i drugi nekreditni formi. 

Sovremenata teorija i empiriskite soznanija pokaùvaat deka 

vklu~uvaweto vo globalizacijata na svetskite trgovski i finansiski 

tekovi pretstavuva sé pozna~aen faktor za razvoj na sekoja nacionalna 

ekonomija. Ova osobeno se odnesuva na malite ekonomii i na zemjite koi 

vo izminatiot period imaa podzatvoreni ekonomski sistemi. 

Vklu~uvaweto vo globalizacijata na svetskite trgovski i finansiski 

tekovi e od osobeno zna~ewe za Republika Makedonija, kako i za 

drugite zemji vo tranzicija. Ova poradi relativno niskoto nivo na razvienost, 

izostrenite ekonomski problemi, ostvaruvaweto na dinami~en 

stopanski raste`, unapreduvaweto na ekonomskite odnosi so stranstvo i 

dr. 

231

Tabela 1 



Dvièwe na stranskite vloùvawa vo i od Republika Makedonija 

(prethodni podatoci) (vo milioni USD) 

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 

Stranski direktni investicii 

vo zemjata 24.00 9.49 11.21 15.72 117.70 32.09 175.62 439.91 

Doma{ni direktni investicii 

vo stranstvo 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 -0.29 0.60 -0.88 

Stranski direktni investicii 

vo RM (neto) 24.00 9.49 11.21 15.72 117.70 31.80 176.22 439.03 

Izvor: Dokumentacija na NBRM. 

So koristewe na stranskiot kapital ne samo {to se zgolemuva 

stapkata na investiciite nad doma{noto {tedewe, tuku istovremeno se 

sozdavaat uslovi za uvoz na sovremena oprema i tehnolo{ki procesi, 

revitalizacija na postojnoto stopanstvo i pro{iruvawe na proizvodstvenite 

potencijali, {to e pretpostavka za dinamizirawe na bruto 

doma{niot proizvod. So koristeweto na SDI se zgolemuva konkurentskata 

sposobnost i izvoznata orientacija na nacionalnata ekonomija. 

Korista od internacionalizacija e pove}eslojna. Po pravilo, 

postojat zna~ajni transakcii pome|u delovite na multinacionalnata 

firma vo razni zemji. Proizvodot na edna firma ~esto pati e vlezen 

input na druga. Sli~no na toa, tehnologijata razviena vo edna firma koja 

& pripa|a na multinacionalnata kompanija bez pre~ki se koristi vo drugata. 

Prednostite za transfer na tehnologijata se jasni. Tehnologijata vo 

princip e vo oblik na planovi, proekti, recepturi, patenti i licencii 

koi moè da se prodavaat na nezavisnite firmi, no ne e dovolno izvesno 

dali tie }e se za{titat i soodvetno }e se platat. Mesto red na dejstvija 

neophodni vo toj cel, sopstvenicite na tehnologijata ~esto se odlu~uvaat 

i sami da go eksploatiraat, sozdavaj}i svoi firmi po svetot. 

Druga korist od internacionalizacijata se ostvaruva po pat na 

vertikalna integracija. Ako samostojnata firma "sprotivodno" proizveduva 

dobra koi se inputi za proizvodstvo na nekoja "nizvodna" firma 

nastanuvaat problemi od razni vidovi, posebno koga dvete firmi se vo 

monopolska polo`ba. Moè da se javuvaat sporovi okolu cenata na in- 

232


putot, prilagoduvaweto na isporakite i drugi pra{awa. Dokolku ovie dve 

firmi se integriraat vertikalno, golem broj na problemite is~eznuvaat 

ili se ublaùvaat stanuvaj}i interno pra{awe na firmata 48 . 

Imperfektnostite na finansiskite pazari, isto taka, moè da 

bidat povod za {irewe na multinacionalnite kompanii. So izbegnuvawe 

na danocite i zaobikoluvawe na deviznata kontrola, transnacionalnite 

korporacii ostvaruvaat pogolem cash flow i poniski tro{oci na finansirawe 

49 . 

SDI se od osobeno zna~ewe za razvoj na zemjite koi se karakteriziraat 

so nisko nivo na ekonomska razvienost, nepovolna stopanska 

struktura, mala stapka na doma{noto {tedewe, ograni~eni mo`nosti za 

zadolùvawe vo stranstvo i sli~no. Oddelni istraùvawa na razvojot na 

zemjite vo Jugoisto~na Evropa ukaùvaat deka deficitot vo platniot 

bilans ne }e moè da se pokriva so koristewe na stranski krediti tuku 

pred sé so SDI koi treba da imaat pozna~ajna uloga vo razvojot 50 . 

Sogleduvawata pokaùvaat deka vo zemjite vo tranzicija od Centralna 

i Jugoisto~na Evropa vo koi se ostvaruva pogolem priliv na 

stranski kapital, pred sé, vrz osnova na SDI, se postignuvaat pozna~ajni 

rezultati vo sproveduvawe na reformite i zazdravuvawe na nacionalnite 

ekonomii. Zemjite, pak, vo koi se ostvaruva pobaven priliv na 

stranski kapital relativno zaostanuvaat vo postignuvaweto vo tranzicioniot 

period. Koristeweto na stranski kapital, a vo tie ramki i na 

stranskite direktni investicii, treba da se ostvaruva vrz racionalni 

osnovi i koordinirano bidej}i vo sprotivno toj moè da gi minimizira 

pozitivnite efekti i da bide kontraproduktiven. 

Vo minatata dekada vo Republika Makedonija ne bea sozdadeni 

povolni uslovi za pogolem vlez na stranski direktni investicii. Na ova 

vlijae{e nedovolnata otvorenost na na{ata ekonomija, sé u{te slabiot 

privaten sektor, nepovolnite uslovi za investirawe i razvoj i sl., iako 

postoe{e golema zainteresiranost na stranskite kompanii za 

vloùvawe vo na{ata zemja. Republika Makedonija docni tri tehnolo{ki 

ciklusi, {to zna~i deka zadocnuvaweto trae od 1980 godina, koga po~na 

48 

Krugman, P.R. and Opstfelt , M.: International Economics Theory and Policy. New 

York, Harper Collins, 1991, pp. 166-167. 

49 

Shapiro, A.C.: Foundations of Multinational Finacial Management. Boston, Alyn 

and Bacon, 1991, pp. 382-384. 

50 

Economic Strategy for South Eastern Europe. The Vienna Institute for International 

Economic Studies. Vienna, September 2000, p.55. 

233



krizata, do denes. Za ovoj period nema tehnolo{ki invencii i nema 

inovacioni procesi koi }e ja sledat dinamikata na tehnolo{kiot 

proces. 51 

Tabela 2 

Vkupen iznos na priliv i odliv na SDI kako procent od BDP, 

spored region i zemja doma}in (vo procenti) 

Region i zemja doma}in 1980 1985 1990 1995 1999 

Zemji vo razvoj vo Evropa - priliv 13,8 28,2 5,8 7,4 18,8 

Zemji vo razvoj vo Evropa - odliv - - 1,5 2,9 3,5 

Republika Makedonija - priliv - - - 1,6 6,1 

Republika Makedonija - odliv 

Centralna i Isto~na Evropa i zemji 

vo razvoj vo Evropa (bez Malta) - 

- - - - 0,1 

priliv 

Centralna i Isto~na Evropa i zemji 

vo razvoj vo Evropa (bez Malta) - 

- 0,2 1,7 5,2 13,4 

odliv - - 0,4 0,9 1,9 

Izvor: UNCTAD, baza na podatoci za SDI/TNP, United Nations Conference 

on Trade Development, Word Investment Report 2001, New York and Geneva, 

2001, str 335. 

Kon krajot na devedesettite godini re~isi 1/3 od celokupnite 

SDI vo svetot se naso~eni kon zemjite vo razvoj, a pogolem broj zemji 

vo razvoj i zemji vo tranzicija privlekuvaa godi{ni iznosi na SDI od 

okolu 2% i pove}e od nivniot bruto doma{en proizvod. Vo Republika 

Makedonija toj procent godi{no iznesuva pomalku od 0,5% od bruto 

doma{niot proizvod. Ili, SDI po glava na ìtel vo Republika Makedonija 

ostvari iznos od 4,5 dolari SDI po glava na ìtel godi{no, 

{to e edno od najniskite nivoa vo Centralna i Isto~na Evropa. Na 

primer, Estonija ostvari godi{en priliv od 130 dolari SDI po glava 

na ìtel. 

Vo Republika Makedonija i pokraj deklarativnite zalo`bi za 

privlekuvawe stranski investicii, vo makroekonomskata politika za 

51 N. Klusev: Investiciite i oìvuvaweto na ekonomskiot razvoj (zna~ewe 

mo`nosti i nasoki). Nau~en sobir:Tranzicijata vo Republika Makedonija, 

Fondacija "Fridrih Ebert" , Skopje, Skopje 1997, str.14. 

234


sekoja godina vo izminatiot period i vo drugi dokumenti i zalagawa na 

dràvnite organi,izostanaa pogolemi rezultati. Toa se dolì, pred sé, 

na politi~ki, no i na niza drugi subjektivni i objektivni faktori. Dolgite 

i sloèni postapki za dobivawe lokacii za izgradba na investicioni 

objekti, na upotrebni dozvoli, odnosno na tehni~ki priem na 

deloven prostor (postapka koja mora da se povtoruva pri sekoja statusna 

promena na dejnosta vo objektot), potoa dolgiot i neefikasen na~in na 

registrirawe na dejnosta vo sudovite, so obezbeduvawe na mislewe od 

nadle`nite organi itn., gi odbiva stranskite investitori da investiraat 

vo novi stopanski kapaciteti. Od druga strana, modelot na privatizacija 

na pretprijatijata so op{testven kapital ne be{e vo funkcija na privlekuvawe 

na stranski kapital, a i osloboduvawata i olesnuvawata vo zakonskata 

regulativa od dano~nata sfera vo izminatiot period ne bea 

mnogu privle~ni za stranskite investitori 52 . 

I pokraj relativno niskata prose~na uloga na SDI vo Centralna 

i Isto~na Evropa, pridonesot na SDI vo ekonomiite vo tranzicija e pogolem 

otkolku {to pokaùva vistinskata golemina i relativnata va`nost 

na ovie investicii. Nesomneno e deka SDI vo najva`nite industrii i 

stopanski dejnosti go potpomognaa nivniot razvoj. Ponatamu, SDI imaat 

pomognato da se vostanovat novi trgovski vrski me|u Centralna i 

Isto~na Evropa, od edna strana, i Evropskata unija, od druga strana. 

Stranskite direktni investicii, pokraj direktniot pridones, imaat i 

indirektna uloga koja te{ko moè da se izmeri, osobeno vo voveduvaweto 

na pazarnata ekonomija, vo sozdavaweto na novi institucii, vo privatizacijata 

i vo konkurencijata itn. 

* * * 

52 M.Zarezankova: Perspektivite na maloto stopanstvo, Skopje 2000, str.205. 

235





DELOVNITE INKUBATORI - FORMA NA 

ORGANIZIRAWE NA MALOTO STOPANSTVO 

Brojnite iskustva i istraùvawa vo mnogu zemji vo svetot 

ukaùvaat na faktot deka brziot i dinami~en stopanski razvoj podrazbira 

i razvoj na mali i sredni pretprijatija koi pretstavuvaat zna~ajni 

dvigateli na pazarnata ekonomija. Na patot na razvojot na vakvi pretprijatija 

se ispre~uvaat golemi problemi ~ie nadminuvawe bara koncipirawe 

na edna dolgoro~na, konzistentna politika za pottik i razvoj na 

maloto stopanstvo. 

Postojat najrazli~ni formi i modeli na organizirawe na maloto 

stopanstvo, a koj model }e bide upotreben vo edna zemja zavisi od mnogu 

faktori, me|u koi: dostignatoto nivo na stopanski razvoj, privatizacijata, 

konkurencijata, mo`nostite za prifa}awe na inovacii vo raboteweto 

itn. 

Eden od najzna~ajnite na~ini na organizacija se delovnite inkubatori 

ili "odgleduva~i" na mali pretprijatija. Vo Republika Makedonija 

vo ramkite na Programata za povtorno rabotno angaìrawe 53 , koja 

se realizira preku Agencijata za privatizacija, formirani se nekolku 

takvi inkubatori, koi pretstavuvaat delovni centri za poddr{ka na razvojot 

i primenata na ekonomskiot know-how. 

Kako osnova~i na ovie inkubatori moè da se javuvaat 

op{tinite, privatnite i javnite pretprijatija, agencii i institucii. 

Kolku e pogolem brojot na u~esnicite, pogolemi se i {ansite za osnovawe 

na novi, mali pretprijatija od razli~ni ekonomski oblasti, koi, pak, od 

53 Agencija za privatizacija na Republika Makedonija. Programa za povtorno 

angaìrawe. Skopje, 1996 godina. 

236


svoja strana, }e ovozmoàt ostvaruvawe na dopolnitelni pozitivni 

efekti vo stopanstvoto i vo dràvata. Osnova~ite na ovie inkubatori 

stanuvaat sopstvenici na akcii koi se rasporeduvaat soglasno so individualniot 

pridones na sekoj ~len ili vo ednakvi delovi za site. 

Soglasno Programata, preku inkubatorite, od edna strana, treba 

da se obezbedi ekonomski razvoj, a, od druga strana, i iden samostoen 

razvoj na novite pretprijatija, {to zna~i otkako }e se osposobat za samostojno 

rabotewe i }e stanat finansiski nezavisni, tie go napu{taat 

inkubatorot i im go otstapuvaat mestoto na novite po~etnici. Vremenskiot 

period za postignuvawe na ovaa nezavisnost i samostojnost iznesuva 

tri godini, me|utoa ako nekoe pretprijatie saka da go prodolì 

svoeto participirawe vo inkubatorot, potrebno e da sklu~i nov dogovor 

za taa namena. Isto taka, efikasnata rabota na inkubatorot treba da 

pridonese za vklu~uvawe i na drugi u~esnici-osnova~i koi }e pridonesat 

za pogolem stopanski raste` i progres, kako i za razvoj na mali biznisi. 

Najzna~ajni funkcii na inkubatorot vo nasoka na osnovaweto i 

upravuvaweto so novite pretprijatija se: 

Davawe na po~eten kapital za rabota; 

Konsultacii i pomo{ vo tekot na osnovaweto; 

Obezbeduvawe na najraznovidni uslugi po povolni ceni koi }e 

pridonesuvaat za pogolema efikasnost vo raboteweto; 

Izdavawe na kancelariski i proizvodstven prostor pod mnogu 

povolni uslovi, odnosno niski zakupnini; 

Zaedni~ko koristewe na opremata; 

Namaluvawe na tro{ocite za osnovawe i za investirawe na 

u~esnicite vo inkubatorot. 

So funkciite na inkubatorot se povrzani i negovite zada~i koi 

se sostojat vo slednovo: 

Ponuda na osnovna oprema za iznajmuvawe; 

Ponuda na kvalifikuvana pomo{ i soveti za konkretni 

oblasti; 

Dodeluvawe na osnova~ki kredit koj }e posluì kako po~eten 

kapital; 

Pottiknuvawe na pogolema efikasnost i angaìranost na osnova~ite 

preku konstantno iznao|awe na novi pretpriema~i; 

Kompletna poddr{ka za novoto pretprijatie da moè da se 

osamostoi vo period od tri godini; 

Profesionalen razvoj i rakovodewe so inkubatorot. 

237



Za da moè da se osnova inkubatorot se sklu~uva op{t dogovor, a 

osnova~ite treba da raspolagaat so objekti i oprema koja bi ja upotrebile 

za negovo osnovawe; da imaat vospostaveno odnosi so mali i sredni 

pretprijatija; da poseduvaat finansiska i administrativna sposobnost 

so koja }e go garantiraat uspe{noto rabotewe na inkubatorot; kako i 

iskustvo vo osnovawe na mali pretprijatija. Pravnite odnosi me|u inkubatorot 

i osnova~ite na novite pretprijatija se reguliraat so posebni 

dogovori, vo koi se objasneti me|usebnite prava i obvrski. 

Inkubatorot moè da prestane so rabota dokolku takva odluka 

donese Agencijata za privatizacija, ako dogovara~ot na inkubatorot go 

raskine dogovorot, negovata neuspe{nost moè da bide pri~ina za prekin 

ili dokolku stanuva zbor za privremen inkubator koga }e iste~e periodot 

za koj e formiran. Finansiraweto na inkubatorot se razgleduva od dva 

aspekti: finansirawe vo tekot na prvite tri godini i finansirawe po 

tretata godina na postoeweto. 

Vo prvite tri godini inkubatorot dobiva sredstva od Fondot za 

povtorno vrabotuvawe so koi treba da gi nadomestuva tekovnite tro{oci 

vo raboteweto, no ovoj nadomestok }e se namaluva vo tekot na predvideniot 

rok, za na krajot na tretata godina finansiraweto da prestane. Vakvata 

situacija treba da go pottiknuva menaxerskiot tim so pogolemo vnimanie 

da donesuva odluki i da gi naso~uva investiciite. Tro{ocite od 

raboteweto moàt polesno da se nadomestuvaat dokolku vo inkubatorot 

u~estvuvaat pove}e u~esnici, poradi {to sekoga{ treba da se nastojuva 

da se privle~at novi. Naj~esti kategorii tro{oci se slednive: tro{oci 

za kirii, za oprema, za renovirawe, administrativni tro{oci, potro{en 

materijal, osnova~ki kapital i operativni tro{oci. 

Po zavr{uvaweto na prvite tri godini se o~ekuva inkubatorot 

ve}e da bide finansiski nezvisen, {to zna~i da ostvaruva profit, samostojno 

da gi pokriva tro{ocite od svoeto rabotewe i da obezbeduva investicii 

koi }e ovozmoàt negov iden opstanok. Sopstveniot profit }e go 

ostvaruva preku davawe konsultantski uslugi kako na negovite ~lenovi 

taka i na nadvore{nite sorabotnici, preku upravuvawe so pretprijatijata 

vo i nadvor od inkubatorot, so davawe direktni uslugi na 

u~esnicite, preku presmetuvawe na kamata na kreditite koi se davaat 

kako osnova~ki kapital, od dopolnitelni izvori na prihod koi }e se ostvaruvaat 

so razvoj na mali biznisi vo novi ekonomski sektori. Ako inkubatorot 

ne uspee da se osamostoi, vo opasnost }e se dovedat negoviot 

opstanok i poddr{kata koja ja ima od osnova~ite na malite pretprijatija. 

238


Seto ova podrazbira postoewe na visok stepen na odgovornost na 

menaxerskiot tim, no i na site vraboteni, koherentna sorabotka kako 

me|usebna taka i so nadvore{nite ~lenovi, so {to }e se obezbedi donesuvawe 

na pravilni i izdràni odluki. Mnogu bitna pretpostavka za uspeh 

na inkubatorot e negovata otvorenost za sorabotka i so lokalnite 

vlasti, soodvetnite ministerstva, zavodite za vrabotuvawe, kako i so 

site zainteresirani pretprijatija i pretpriema~i. 

* * * 

239



Iskra Stan~eva, pomlad asistent 


REGIONALNA KOMORA SKOPJE - 

ASOCIJACIJA ZA POTTIKNUVAWE NA 

RAZVOJOT NA MALITE I NA SREDNITE 

PRETPRIJATIJA 

Strukturata na stopanstvoto na Republika Makedonija vo izminatiot 

period postojano se menuva{e i se prisposobuva{e na novonastanatite 

op{tetveno-ekonomski i politi~ki uslovi, so sé pogolemo 

zacvrstuvawe na sektorot malo stopanstvo. Vo site izminati godini na 

samostojnost na Republika Makedonija praveni se najrazli~ni napori za 

jaknewe na sektorot na maloto stopanstvo preku obezbeduvawe na nematerijalna 

pomo{ i finansiska poddr{ka vo delovnoto rabotewe na stopanskite 

subjekti. Jakneweto na razvojot na maloto stopanstvo treba da 

pretstavuva traen proces. 

Poddr{kata na razvojot na malite i na srednite pretprijatija 

(MSP) nesomneno mora da bide institucionalizirana, kontinuirana i 

pod postojani, odnapred poznati uslovi, koi pretpriema~ite moàt da gi 

o~ekuvaat. Vakvata poddr{ka e multidimenzionalna i se odnesuva na: 

obezbeduvawe na finansiska pomo{; konsultantska pomo{ za razni 

pravni i ekonomski aspekti vo raboteweto; ekspertska pomo{ za 

re{avawe na delovnite problemi; permanentno obrazovanie i obuki; 

neophodni delovni informacii i povrzuvawe i nastap na stranski 

pazari. Na vakov na~in, preku formirawe na zaokruèna mreà od aktivnosti 

se dava celosna poddr{ka na malostopanstvenicite vo nadminuvaweto 

na site problemi so koi tie se soo~uvaat. 

Vo Republika Makedonija institucionalnata i drugite vidovi 

poddr{ki na MSP se dosta skromni. Ve}e nekolku godini dejstvuvaat 

240


pove}e raznovidni institucii koi go pomagaat razvojot na malite i na 

srednite pretprijatija. Vo ovoj kontekst na institucionalni pretpostavki 

spa|a i inicijativata na Regionalnata komora Skopje. 

Regionalnata komora Skopje e asocijacija na ekonomski subjekti 

koi se registrirani na podra~jeto na grad Skopje. Ekonomskite subjekti se 

grupirani po granki vo 5 sektori i toa: zemjodelstvo, industrija, trgovija 

i soobra}aj, grade`ni{tvo i finansiski i drugi uslugi. Kako dopolnitelni 

sektori se: pravniot sektor i Delovno-informativniot centar 

za MSP i du}ani preku koj moàt da se dobijat najrazli~en tip na biznis 

informacii. 

Osnovnite aktivnosti na Regionalnata komora Skopje 54 se odnesuvaat 

na podobruvawe na rezultatite na raboteweto na ~lenkite na Komorata 

preku: 

- Davawe na stru~na pomo{ na ~lenkite; 

- Razvoj i primena na komorskiot informativen sistem na nivo na 

zemjata; 

- Pomo{ vo realizacijata na saemi, izlo`bi, prezentacii i drugi 

promotivni aktivnosti na ~lenkite; 

- Realizacija na stopanska sorabotka so stranstvo; 

- Utvrduvawe i neguvawe na dobrite delovni obi~ai i delovnata 

etika; 

- Davawe na konsultantski uslugi za pottiknuvawe na pretpriemni~kata 

inicijativa posebno na sredni i mali pretprijatija; 

- Zastapuvawe na interesite na ~lenkite pred dràvnite organi 

preku komorskiot sistem na nivo na Republika Makedonija. 

Informacijata vo pravo vreme i na pravo mesto moè da go izdigne 

biznisot do najvisoko nivo. Delovno-informativniot centar na 

Regionalnata komora Skopje nudi informacii koi se neophodni, a izgledaat 

tolku nedosti`ni. Vo noviot brzo dviè~ki svet informacijata od 

v~era e ve}e istorija, a taa nudi informacii za utre. Informativniot 

sistem e celosno kompjuteriziran i pretstavuva del od komorskiot informativen 

sistem na Stopanskata komora na Makedonija. Na ~lenkite i 

po{iroko na raspolagawe im se: 

- Informacii za doma{ni i stranski firmi; 

- Informacii za doma{na i stranska pravna regulativa; 

- Informacii za mo`nostite za realizirawe na delovna 

sorabotka so stranski partneri. 

54 http://www.regkom.org.mk/ 

241



Delovno-informativniot centar za mali, sredni pretprijatija i 

du}ani, kako del od komorskiot informativen centar, raboti na poleto 

na informaciite, sovetite, kontaktite i seminarite za malite i sredni 

firmi. 

Centarot ima razvieni kontakti so doma{nite banki i drugite 

stranski institucii koi obezbeduvaat finansiski sredstva za malite i 

srednite pretprijatija. Na vakov na~in stopanskite subjekti uspevaat da 

gi obezbedat neophodnite finansiski sredstva do koi na poinakov na~in 

moèbi e pote{ko da dojdat. Konsultanskite uslugi koi gi nudi gi ostvaruva 

preku vrabotenite kako i preku upatuvawe na klientot na relevanten 

konsultant-firma. Isto taka, Komorata organizira obuka za malite i 

srednite pretprijatija preku seminari, rabotilnici so pomo{ na 

doma{ni i stranski konsultanti. Taa im pomaga na makedonskite firmi 

vo ostvaruvaweto na nivnite kontakti so stranski partneri i vo realizirawe 

na kontaktite so dobavuva~ite na oprema. Pokraj drugoto, Regionalnata 

komora obezbeduva informacii za doma{nata i stranskata 

ponuda i pobaruva~ka; gi identifikuva programite od doma{ni i stranski 

organizacii koi se realizirani ili }e se realiziraat vo zemjata; a 

obezbeduva i visoko kvalitetna tehni~ka poddr{ka od stranstvo. 

Regionalnata komora Skopje e edna od spektarot na institucii- 

ministerstva, komori, agencii, direkcii, fondovi, centri, bankarski i 

finansiski institucii, kako i konsultantski firmi i biroa koi preku 

zaokruèna mreà na aktivnosti uspevaat da im izlezat vo presret na 

malostopanstvenicite pri nadminuvawe na site problemi so koi tie se 

soo~uvaat. Site gorenavedeni uslugi i informacii za firmi, standardi 

i zakoni za zemjite od Evropskata unija centarot gi nudi preku svoite 

razvieni kontakti so mnogubrojni institucii vo i nadvor od Republikata, 

kako Relej centarot na Evropskiot informativen centar-Bradford, Anglija. 

* * * 

242

Elizabeta Mi{eva 

Elizabeta Mi{eva, pomlad asistent 


ZDRU@ENIE NA MAKEDONSKITE 

PROIZVODITELI NA 

MESNI I NA MLE^NI PROIZVODI 

Promenite vo ekonomskiot i vo politi~kiot sistem, kako {to se 

privatizacijata na pretprijatijata, otvoraweto na novi pretprijatija i 

razvoj na pretpriemni{tvoto, orientacijata kon pazarno stopanisuvawe, 

nametnaa nov na~in na ìvot. 

Me|utoa, privatizacijata i prestruktuiraweto, pokraj pozitivni 

efekti, donesoa i bran na problemi i negativnosti. Brojot na pretprijatijata 

rapidno porasna, a vkupnata vrabotenost se namali. Toa e rezultat 

na postoewe na golem broj privatni mali firmi, koi se osnovaat od 

edno lice i nemaat drugi vraboteni, t.n. ~ovek-firma. 

Liberalizacijata na uvozot i nepo~ituvaweto na zakonskite 

propisi i pravila pri izvozot, a posebno pri uvozot, ovozmoìja procut 

na sivata ekonomija vo Republika Makedonija. Kako rezultat na toa, na 

makedonskiot pazar se prodava stoka od nepoznato poteklo, so lo{ i neproveren 

kvalitet. Za da ja povratat doverbata na potro{uva~ite, da im 

pomognat nim kako na potro{uva~i i na samite sebe kako proizvoditeli, 

makedonskite proizvoditeli sé pove}e se zdruùvaat. 

So Ustavot na Republika Makedonija od 1991 godina se garantirani 

pravata na zdruùvawe na gra|anite. ^len 20 stav 1 od Ustavot na 

Republika Makedonija glasi: "na gra|anite im se garantira slobodnoto 

zdruùvawe zaradi ostvaruvawe i za{tita na nivnite politi~ki, ekonomski, 

socijalni, kulturni i drugi prava i uveruvawa". 

"Zdruènieto na privatnite proizvoditeli na mesni i mle~ni 

proizvodi" vo Makedonija e edno od najgolemite zdruènija vo prehranbenata 

industrija vo Republika Makedonija. Ova Zdruènie obedinuva 

prerabotuva~i od mesnata i mle~nata industrija koi se razlikuvaat po 

243



obemot na proizvodstvoto, vklu~uvaj}i mali semejni biznisi, sé do najgolemite 

proizvoditeli od dvete industrii (mesnata i mle~nata) vo Republika 

Makedonija. 

Osnovano e vo dekemvri 1998 godina i ima 93 ~lenovi. Zdruènieto 

e formirano so cel da obezbedi poddr{ka na svoite ~lenovi za razvivawe 

na konkurentnosta na makedonskata mesna i mle~na industrija, 

preku kontinuirano pretstavuvawe na zaedni~kite interesi na ~lenovite 

na Zdruènieto pred relevantnite institucii, da gi poddrì naporite 

za unapreduvawe na ekonomskite uslovi za razvoj na dvete industrii. 

Svoite celi Zdruènieto gi ostvaruva preku grupi na aktivnosti: 

55 

1. Mesnite i mle~nite proizvodi se edni od naj~esto kupuvanite i 

so~inuvaat 84% od sekojdnevnata ishrana. Zatoa tie treba da bidat 

provereni, vkusni, sveì i kvalitetni. Istraùvaweto {to bilo sprovedeno 

od strana na Zdruènieto pokaàlo deka potro{uva~ite gi preferiraat 

doma{nite proizvodi dokolku tie se so potvrden i postojan 

kvalitet. Vrz osnova na ovie istraùvawa, Zdruènieto na privatnite 

proizvoditeli na mesni i mle~ni proizvodi vo Makedonija so tehni~ka, 

konsultantska i finansiska poddr{ka od Proektot za agrobiznis marketing 

vo Makedonija, implementiran od Land O’Lakes, Inc. i sponzoriran od 

Agencijata za me|unaroden razvoj na SAD (USAID), ja sozdade i 4 godini 

uspe{no ja primenuva Programata za "Znak na kvalitet". 

Osnovna cel na Programata e unapreduvawe na doma{nata mesna 

i mle~na industrija preku: 

- podobruvawe na realniot i na perceptivniot kvalitet na 

doma{nite mesni i mle~ni proizvodi; 

- gradewe na svest i doverba vo kvalitetot pome|u potro{uva~ite; 

- zgolemuvawe na pobaruva~kata i proda`bata na proizvodite vo 

odnos na konkurencijata (uvoznite proizvodi od istata kategorija). 

"Znakot za kvalitet" e registrirana i za{titena trgovska marka. 

Toj pretstavuva sertifikat (unificiran i prepoznatliv znak) koj se dodeluva 

isklu~ivo na doma{ni mesni i mle~ni proizvodi so proveren i 

postojan kvalitet. Znakot za kvalitet go nosat 154 doma{ni mesni i 

mle~ni proizvodi. 

Procedurata za dodeluvawe na "Znakot za kvalitet" se sostoi od 

nekolku fazi: 

55 zakvalitet.org.mk 

244


Prva faza - Proizvoditelot na mesni/mle~ni proizvodi stanuva 

~len na Zdruènieto; 

Vtora faza - Dostavuvawe na barawe od proizvoditelot, so lista na 

potencijalni proizvodi za dobivawe na Znakot za kvalitet; 

Treta faza - Definirawe na standardna proizvodstvena procedura 

za sekoj predloèn proizvod za dobivawe na Znakot za kvalitet; 

êtvrta faza - Fizi~ka inspekcija na proizvodstveniot kapacitet 

(objekt, vraboteni, surovini, prerabotka, pakuvawe, distribucija); 

Petta faza - Laboratoriski testirawa na hemiskite i na mikrobiolo{kite 

parametri na surovinite i na potencijalnite proizvodi za 

dobivawe na Znakot za kvalitet vo laboratorijata na Zdruènieto; 

[esta faza - Ispituvawe na potencijalnite proizvodi na Veterinarniot 

institut-Skopje, so cel da se utvrdi deka istite se vo soglasnost 

so makedonskite pravilnici, definirani so zakon; 

Sedma faza - Organolepti~ko ispituvawe na proizvodite od 

nezavisen tip za sertifikacija, pri {to se ocenuvaat slednive parametri: 

izgled, miris, boja, konzistencija, tekstura, vkus; 

Osma faza - Dokolku gorespomenatite ispituvawa i analizi 

dadat pozitivni rezultati, timot za sertifikacija dostavuva do 

Zdruènieto preporaka za sertifikacija na proizvodite so Znak za 

kvalitet; 

Devetta faza - Upravniot odbor na Zdruènieto gi verifikuva 

proizvodite so Znak za kvalitet. 

2. Edukacija na ~lenovite na Zdruènieto za tehnolo{kite proceduri 

i regulativi, kako i za razvoj na nivnite biznisi, menaxment sistemi 

i tehniki i marketin{ka orientacija vo raboteweto. 

3. Obezbeduvawe na informacii za aktuelnite novosti i postignuvawa 

vo oblasta na mesnata i mle~nata industrija kako vo 

me|unarodnata taka i vo doma{nata ponuda na oprema za proizvodstvo, 

surovini i aditivi i sli~no. 

4. Kontakti i sorabotka so soodvetnite institucii i organizacii 

vo zemjata i vo regionot, vklu~uvaj}i gi Institutot za meso od Belgrad, SR 

Jugoslavija, Godi{na regionalna konferencija za mlekarstvo vo Sofija, 

Bugarija i drugi me|unarodni saemi. 

5. Izdavawe na spisanieto "Mleko i meso i nivnite proizvodi" 

kako prvo specijalizirano spisanie od oblasta na tehnologijata na pro- 

245



izvodstvo na mle~ni i mesni proizvodi vo Makedonija. Preku ova 

spisanie Zdruènieto gi informira svoite ~lenovi za prezemenite aktivnosti 

i obezbeduva na~in na komunikacija so relevantnite institucii 

vo dràvata, vklu~uvaj}i gi vladinite institucii od oblasta na zemjodelstvoto, 

Tehnolo{kiot fakultet i Zemjodelskiot fakultet pri Univerzitetot 

"Sv. Kiril i Metodij" i drugi. 

Funkcioniraweto na Zdruènieto na privatni proizvoditeli na 

mesni i mle~ni proizvodi i primenata na programata Znak za kvalitet 

pokaùva zna~itelni rezultati. Toa moè da se vidi od slednoto: 

- Zdruènieto so svoite 93 ~lenovi, koi pretstavuvaat okolu 80% 

od vkupnite proizvodstveni kapaciteti na ovie industrii vo 

Makedonija, e najgolema asocijacija na prehranbenata industrija 

vo Republikata; 

- 154 proizvodi na 25 razli~ni proizvoditeli na mesni i mle~ni 

proizvodi se sertificirani so Znakot za kvalitet; 

- Zna~itelno se zgolemeni proizvodstvoto i plasmanot na proizvodite 

so Znak za kvalitet, a toa zgolemuvawe dostignuva nad 

50% na godi{no nivo; 

- Spored izvr{enite analizi, 85% od potro{uva~ite go prepoznavaat 

Znakot za kvalitet i tie proizvodi se del od sekojdnevnata 

ishrana; 

- Zdruènieto e nagradeno od Ministerstvoto za trgovija na Republika 

Makedonija vo 1999 godina so "Zlatno sonce na godinata" 

- za najdobra promotivna kampawa; 

- Vo 2000 godina od Ministerstvoto za ekonomija na Republika 

Makedonija dobiva nagrada "Zlatno sonce na godinata" za najdobra 

promotivna kampawa. 

Sepak, najvidliv rezultat postignat od strana na ova Zdruènie 

e faktot deka potro{uva~ite go izbiraat kvalitetot na mesnite i na 

mle~nite proizvodi. 

* * * 

246


R E Z I M E 

Zadrugarstvoto vo Republika Makedonija relativno malku e razvieno. 

Donesuvaweto na Zakonot za trgovskite dru{tva i na nekoi drugi 

sistemski zakoni, kako i nepodelenata svrtenost kon za~lenuvaweto vo 

EU, a zaradi jakneweto na ekonomskata mo} na zemjata, nalagaat poseriozen 

pristap kon zdruùvaweto. Zatoa e potrebno so poseben zakon za 

zadrugite da se definira zadrugata, da se opredeli na~inot na organiziraweto 

na nejzinata dejnost, osnovaweto, upravuvaweto, raspredelbata 

na dobivkata, finansiraweto, kontrolata, sopstveni~kite odnosi i 

sli~no. Definicijata na zadrugata treba da ima {iroko zna~ewe, no, 

sepak, treba da e dovolno jasna za da ja razbere prose~niot gra|anin. Najprifatliva 

definicija bi bila: "Zadrugata e dobrovolna organizacija 

na ~lenovite-zadrugarite koi imaat ednakvo pravo na glas, pri {to pogodnostite 

se koristat vo soglasnost so iskoristenosta na zadrugata". 

Od prethodno iznesenoto moè da se zaklu~i deka zadrugite 

treba: 

- Da stanat faktor za aktivirawe i razvoj na raspolo`livite resursi 

vo zemjata; 

- Da pretstavuvaat asocijacii preku koi naselenieto }e gi zgolemi 

prihodite ili }e gi namali rashodite; 

- Zadrugarite da stanat subjekti vo odlu~uvaweto i raspredelbata 

na rezultatite od raboteweto; 

- So cel organizacionite sistemi (zadrugite) da bidat uspe{ni 

vo ekonomijata, treba da se povrzat vo nacionalna zadru`na 

asocijacija. Nacionalnata asocijacija vsu{nost }e ja prou~uva i 

koordinira rabotata na zadrugite, a pred vlasta }e gi zastapuva 

interesite na zadrugarite. Ovaa asocijacija moè da podnesuva 

zakonski predlozi, da dava svoi zabele{ki i sugestii na zakonskite 

propisi i ocenka za rabotata na resornite dràvni organi 

i sl. 

Bez pretenzija deka site problemi od ekonomska i od socijalna 

priroda moàt da se re{at odedna{ i brzo, smetame deka zadru`nata 

ideja treba da bide reafirmirana vo site dejnosti, a pred sé vo onie 

kade zadrugite se eliminirani. Spored prioritetite na listata, aktivnostite 

na idnite zadrugi treba da bidat vo: 

- Vrabotuvawe na odredeni kategorii na rabotna sila; 

- Obezbeduvawe na poevtina i pokvalitetna hrana za naselenieto; 

247



- Obezbeduvawe na krediti za siroma{nite sloevi koi }e ja 

zamenat institucijata socijalna pomo{ na siroma{nite; 

- Snabduvawe so stoka od {iroka potro{uva~ka i so pristojni 

ceni; 

- Dostapnost za pristojno domuvawe na semejstva so niski prihodi; 

- Pristoen razvoj na nedovolno razvienite podra~ja i vospostavuvawe 

komunikacija so urbanite sredini; 

- Obrazovanie i informirawe na naselenieto so mo`nost zadrugata 

da gi re{ava ìvotnite problemi itn. 

Od dosega{noto iskustvo i sogleduvawa proizleguva deka zadruga se 

formira za slednite celi: 

- Ostvaruvawe na proizvodstveni i uslu`ni aktivnosti i vrabotuvawe; 

- Podobruvawe na uslovite za ìvot i rabota na zadrugarite; 

- Zgolemuvawe na prihodite; 

- Zgolemuvawe na mo`nostite za pro{iruvawe na pazarot i obezbeduvawe 

na pristap na pazarot; 

- Sozdavawe na mo`nosti za dobivawe na proizvodi i uslugi koi se 

nedostapni na drug na~in; 

- Sozdavawe na uslovi za podobruvawe na kvalitetot na stokite i 

uslugite; 

- Namaluvawe na cenite na proizvodite i uslugite i dr. 

Vrz osnova na iznesenite celi, moè da se zaklu~i deka osnovna 

pri~ina za formiraweto i razvojot na zadrugite e zgolemuvaweto na 

prihodite i na ìvotniot standard na zadrugarite. Dobivkata e glavnata 

ni{ka koja treba da go vrzuva zadrugarot. Parite od dejnosta na zadrugata 

ne odat vo treti race tuku vo racete na zadrugarite. 

Spored toa, osnovna cel na zadrugata e da im sluì na potrebite 

na zadrugarite, a toa nalaga postojan dijalog me|u upravata i ~lenstvoto 

i postojani promeni i prilagoduvawa vo raboteweto na zadrugata. Ovaa 

cel ne dozvoluva zadrugata da raboti na svoja raka i da stane organizacija 

vo svojstvo na ostvaruvawe na li~nite ambicii na upravata. Isto 

taka, i zadrugarite treba da razberat deka celta na zadovoluvawe na 

nivnite potrebi ne smee da se kosi so javniot interes. 

Prethodnoto nalaga zadrugata da pretstavuva organizacija koja }e 

gi ima site atributi na edinstvena dejnost i da dejstvuva vrz primena i 

unapreduvawe na zadru`nite principi, a toa se: 

248


- Potpolna otvorenost, dobrovolen vlez i sloboden izlez od zadrugata 

bez ograni~uvawe i diskriminacija vrz socijalna, 

politi~ka, rasna i religiozna osnova; 

- Demokratsko upravuvawe, zadrugarite imaat isti glasa~ki i 

upravuva~ki prava bez ogled na kapitalot na zadrugarot koj se 

koristi za rabota (eden ~len - eden glas); 

- Raspredelba na rezultatite od raboteweto spored u~estvoto vo 

nivnoto sozdavawe. Ovoj princip ovozmoùva rezultatite od 

raboteweto na zadrugata da im pripadnat isklu~ivo na zadrugarite, 

a so toa tie se zainteresirani da bidat {to podobri; 

- Ograni~eno vra}awe na akcionerskiot kapital na zadrugarite, 

dokolku se koristi pri raboteweto; 

- Zadru`no obrazovanie; 

- Zadruèna sorabotka i povrzuvawe na lokalno, nacionalno i 

me|unarodno nivo. 

Zdruùvaweto vo maloto stopanstvo vo golema mera moè da 

pridonese za pobrzo re{avawe na problemite vo vrabotenosta, vo prestruktuiraweto 

na proizvodstvoto i vo promenata na stopanskata struktura 

i vo zgolemuvaweto na konkurentskata sposobnost na stopanstvoto vo 

celina. Formite na organizirawe i zdruùvawe na maloto stopanstvo se 

mnogubrojni i mnogu efikasni za afirmacija na pretpriemni~kite idei 

na poedincite. 

Formite na organiziranost na maloto stopanstvo se usloveni od 

pove}e faktori, a, pred sé, od nivoto na stopanskiot razvoj, od razvojot 

na pretpriemni{tvoto, od politikata na poddr{ka na privatniot sektor, 

od prifa}aweto na tehnolo{kite promeni itn. Semejnoto stopanisuvawe, 

odnosno familijarniot biznis e mnogu poznata i ednostavna forma na 

zdruùvawe vo maloto stopanstvo koja e prisutna vo zemjite na Evropa, a 

osobeno vo mediteranskite zemji. Zdruùvaweto na malostopanstvenicite 

vrz profesionalna osnova vo razni zdruènija, komori, asocijacii 

itn., isto taka, e od va`nost za uspe{en razvoj na maloto stopanstvo. Preku 

lobirawa i zaedni~ki barawa moè da se izdejstvuvaat razni povolnosti 

od dràvnite organi vo interes na razvojot. 

Zaedni~koto partnerstvo, odnosno zdruùvaweto pome|u 

malostopanstvenicite ima za cel zgolemuvawe na vrednosta na komparativnite 

prednosti na pretprijatijata i na nivnite zaedni~ki efekti 

korisni za site partneri. Strategiskite partnerstva obezbeduvaat polesen 

pristap do najnovite tehnologii, obezbeduvaat internacionalizacija, 

iznao|awe na novi pazari, investitori, namaluvawe na 

249



politi~kiot i na finansiskiot rizik itn. Kako zna~ajni formi na strategisko 

partnerstvo koi vo svetot se razvivaat i se poddrùvaat i koi ednovremeno 

ozna~uvaat i sredstvo za finansirawe na maloto stopanstvo 

se: licencite; fran{izing dogovorite; zaedni~kite vloùvawa; stranskite 

direktni investicii i dr. 

Kooperantskite dogovori me|u golemite i malite pretprijatija se 

forma na zdruùvawe koja go pottiknuva razvojot na stopanstvoto i 

vrabotenosta. Maloto stopanstvo moè da bide vaèn segment na ostanatoto 

“golemo” stopanstvo preku vospostavuvawe na kooperantski dogovori 

za sorabotka. Povrzuvaweto na malite i golemite stopanski subjekti 

preku kooperantski dogovori e va`no i za makedonskoto stopanstvo. Takvite 

odnosi na sorabotka treba da se poddrùvaat vo interes na zagolemuvawe 

na konkurentnosta i na proizvodstvoto. 

Prisutnata nedoverba kon doma{nite banki i {tedilnici i potrebata 

od itno zabrzuvawe na investicionata aktivnost nalagaat primena 

na novi metodi vo aktiviraweto na za{tedite na naselenieto, 

osobeno na tezavriranite konvertibilni valuti. Za toa povolni uslovi 

nudi maloto stopanstvo kade {to se potrebni relativno mali vloùvawa 

za nabavka na potrebnata oprema. Vo razvivaweto na investicionite 

aktivnosti na naselenieto osobeno se korisni stranskite iskustva, 

osobeno vo oblasta na zdruùvaweto. Nivnoto zna~ewe najpove}e doa|a 

do izraz vo obezbeduvaweto na sigurnost na vloùvaweto i visokiot 

procent na povrat na koristenite krediti. Za zgolemuvawe na investiciite 

i aktiviraweto na za{tedite na naselenieto potrebno e da se razviva 

i orta~kiot nastap so cel da se izvr{i koncentracija na za{tedite 

za da se formira kapital za investirawe. Me|usebnoto pozajmuvawe na 

pari, isto taka, e vo funkcija na koncentracijata na sredstvata i na zgolemuvaweto 

na investicionata potro{uva~ka vo oblasta na malite i 

srednite pretprijatija. 

* * * 

250

ZDRU@ENIE ZA ODR@LIV RAZVOJ - SKOPJE 

IV NAUÊN SOBIR 

PERSPEKTIVITE NA STOPANSKIOT 

RAZVOJ NA REPUBLIKA 

MAKEDONIJA 

251

REFERATI: 




Zdruènie za odr`liv razvoj - Skopje 

RAZVOJOT NA MAKEDONSKOTO STOPANSTVO 

SO POSEBEN OSVRT NA INDUSTRIJATA 

1.Nekoi aspekti pri opredeluvaweto na 

perspektivite na razvojot 

Predviduvaweto na idnite perspektivi na razvojot na stopanstvoto, 

so ogled na dinami~niot karakter, e mo{ne sloèna rabota i 

bara kompleksen priod. Vakviot priod e neophoden poradi toa {to ne se 

znae odnapred {to moè da donese idninata vo domenot na tehni~kotehnol{kiot 

razvoj i pojavata na novi tehnologii, novi sektori na proizvodstvo 

i novi proizvodi, od edna strana, i novi kriteriumi i barawa na 

doma{niot i stranskite pazari, od druga strana. Ako kon ova se pridodade 

faktot deka pojdovna baza na idniot razvoj pretstavuva sega{nosta 

so site nejzini performansi, sloènosta na ova pra{awe e o~igledna. 

Ottamu, mo{ne te{ko e da se kaè koi stopanski dejnosti, a vo niv koi 

granki, proizvodi i uslugi, imaat perspektiva vo naredniot srednoro~en 

ili dolgoro~en period. Poradi toa, koga se govori za perspektivite na 

stopanskiot razvoj na nivo na stopanstvo i stopanski dejnosti, nau~nostru~nite 

soznanija ukaùvaat, a praksata potvrduva, deka moè da se 

govori za globalni predviduvawa i nasoki, dodeka poanaliti~kite predviduvawa 

treba da pretstavuvaat sostaven del na razvojnoproizvodstvenite 

programi na stopanskite subjekti. 

Vo na{i uslovi, sloènosta pri opredeluvaweto na perspektivite 

na stopanskiot razvoj e u{te pogolema, bidej}i kako rezultat na 

niskoto nivo na razvienost na stopanstvoto pobrojni se ograni~uva~kite 

faktori na razvojot. No i vo vakvi uslovi makedonskoto stopanstvo treba 

252


da se soo~i so uslovite i barawata koi gi nametnuvaat sovremenite tehni~ko-tehnolo{ki 

dostignuvawa, standardite vo sferata na proizvodstvoto 

i izostrenata konkurencija na doma{niot i stranskite pazari. 

Zna~i stanuva zbor za prisutni te{kotii ne samo od aspekt na stopanskiot 

tuku i od aspekt na vkupniot op{testveno-ekonomski razvoj na zemjata. 

Pri ova da istakneme deka pri formiraweto na bruto doma{niot 

proizvod vo zemjata po institucionalni sektori, vo poslednite godini za 

koi se raspolaga so oficijalni podatoci, nefinansiskite pretprijatija 

u~estvuvaat so: 49,6 % (1997), 50,5 % (1998) i 49,7 % vo 1999 godina. 56 Ottamu, 

pra{aweto za razvojot na stopanstvoto zasluùva posebno vnimanie 

koga stanuva zbor za mo`nostite i perspektivite na vkupniot razvoj 

na Republika Makedonija. 

Nedovolnoto nivo na razvienost i nepovolnata proizvodstvena 

struktura (za ovie pra{awa dosta e pi{uvano i vodeni se nau~no - 

stru~ni raspravi na pove}e nau~ni sobiri, simpoziumi i po drugi povodi), 

kako i niskata reproduktivna i akumulativna sposobnost na makedonskoto 

stopanstvo, odnosno nepovolnite stopanski dvièwa na nivo na 

stopanstvo i osobeno vo onie stopanski sektori koi treba da pretstavuvaat 

perspektiva na idniot razvoj, vo pove}eto godini od tranzicioniot 

period imaat limitira~ko vlijanie vo procesot na razvojot na stopanstvoto 

vo Republika Makedonija. Vo uslovi na ostvaruvawe na 

procesot na sopstveni~ko prestruktuirawe na stopanstvoto, interesot za 

opredeluvaweto na perspektivite na stopanskiot razvoj i za efikasno 

stopanisuvawe so raspolo`livite faktori na proizvodstvoto se razvodnuvaa 

me|u sopstvenicite na kapitalot, taka {to aktivnostite prete`no 

bea naso~eni kon ostvaruvawe na procesot na privatizacija. Kako rezultat 

na ova, o~ekuvanoto poodgovorno i poefikasno stopanisuvawe, aktivirawe 

na doma{niot i privlekuvawe na stranski kapital, vospostavuvawe 

na fleksibilen privaten sektor, osovremenuvawe na procesot na 

upravuvawe, tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe na raspolo`livite proizvodstveni 

kapaciteti, pro{iruvawe i inovirawe na proizvodstvenite 

programi soglasno barawata na pazarot, osvojuvawe na novi pazari i 

celosno i racionalno iskoristuvawe na raspolo`livite razvojni resursi, 

necelosno se ostvarija vo tranzicioniot period. Seto ova ima 

56 Sektorot nefinansiski pretprijatija (S.11) go so~inuvaat site institucionalni 

edinici koi postojat kako nezavisni pravni lica koi se 

pazarni proizvoditeli i ~ija osnovna dejnost e proizvodstvo na stoki i nefinansiski 

uslugi nameneti za pazar. Dràven zavod za statistika, S.G./2oo1 

str.208,a za u~estvoto vo formiraweto na B.D.P. str 335. 

253



ograni~uva~ko vlijanie vrz ostvaruvaweto podinami~en stopanski i vkupen 

op{testveno-ekonomski razvoj na zemjata. 

Imaj}i ja predvid sostojbata vo koja se nao|a makedonskoto stopanstvo 

i postojnite limitira~ki faktori, opredeluvaweto na perspektivite 

vo natamo{niot razvoj treba da se potpira vrz programski priod. 

Pri izrabotkata na razvojnite programi posebno vnimanie treba da se 

posveti, odnosno treba da bidat zemeni predvid pove}e ~initeli. Me|u 

pozna~ajnite pojdovni osnovi pri nivnata izrabotka se vbrojuvaat: 

- sopstveni~kata struktura na stopanstvoto i goleminata na 

o~ekuvaniot profit {to treba da go ostvarat sopstvenicite na 

kapitalot vo idniot razvoj; 

- nivoto na razvienost na stopanstvoto i negovata proizvodstvena 

struktura; 

- tehni~ko-tehnolo{kite performansi na proizvodstvoto i 

mo`nostite za primena na sovremenite dostignuvawa vo ovaa 

sfera; 

- raspolo`livosta na faktorite na proizvodstvoto i nivnata 

iskoristenost; 

- konkurentskata sposobnost i mo`nostite za zadrùvawe na postojnite 

i osvojuvawe na novi pazari; 

- soodvetnosta na stopanskiot sistem i negovata prilagodenost za 

sozdavawe uslovi za razvoj na stopanstvoto; 

- drugi pojdovni osnovi vo zavisnost od specifi~nostite na stopanskiot 

sektor. 

Poa|aj}i od iznesenite pojdovni osnovi, perspektivite vo razvojot 

na makedonskoto stopanstvo treba da se baraat preku: 

1. Tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na proizvodstvenite 

programi i finalizacija na proizvodstvoto vo postojnite 

proizvodstveni kapaciteti. Vo makedonskoto stopanstvo postojat zna~ajni 

neiskoristeni proizvodstveni i drugi rezervi. Imeno, iskoristenosta na 

raspolo`livite proizvodstveni kapaciteti vo industrijata vo poslednite 

godini e pomala od 50 %. Isto taka, nedovolno se iskoristeni 

raspolo`livite resursi vo agrokompleksot, kako i raspolo`livite kapaciteti 

vo ugostitelstvoto i turizmot, grade`ni{tvoto i vo drugi stopanski 

sektori i granki. 

2. Imaj}i ja predvid niskata akumulativna i reproduktivna sposobnost 

na makedonskoto stopanstvo, nemaweto dovolno sopstven kapital, 

visokata cena za koristewe tu| kapital, deficitarniot energetski 

254


potencijal na Republika Makedonija i drugi limitira~ki faktori, perspektivite 

na razvojot na stopanstvoto treba da se baraat preku izgradba 

na kapaciteti koi ne se kapitalo i energo intenzivni, odnosno izgradba 

na mali i sredni kapaciteti od propolzivnite stopanski granki. 

3. Raspolo`livata rabotna sila so nejzinite kvalitativni karakteristiki, 

kako najvitalen faktor na razvojot na stopanstvoto i nejzinoto 

nedovolno rabotno angaìrawe, upatuvaat na potrebata od razvoj i modernizacija 

na trudointenzivnite granki vo industrijata, agrarot, 

grade`ni{tvoto i sl. 

4. Razvojot na uslu`no-servisniot sektor pretstavuva edna od 

perspektivite na razvojot na makedonskoto stopanstvo. Za razvoj na ovoj 

sektor ne se potrebni golemi investicii, a ovozmoùva pogolemo 

rabotno angaìrawe na raspolo`livata rabotna sila. 

Ova se samo nekoi razmisluvawa za mo`nite perspektivi na stopanskiot 

razvoj na Republika Makedonija koi moàt da se iznesat na eden 

nau~en sobir. Nivnoto prifa}awe, pomestuvawe, dopolnuvawe ili izmenuvawe 

bara prodlabo~ena analiza vo ~ija izrabotka treba da bidat 

vklu~eni pove}e istraùva~i od razli~ni struki, vo eden podolg vremenski 

period i vo koja treba da bidat zemeni predvid pove}e aspekti. 

2.Mo`ni perspektivi vo razvojot na industrijata 

Opredeluvaweto na prioritetite vo razvojot na industrijata e od 

posebno zna~ewe za razvojot na vkupnoto stopanstvo na Republika Makedonija. 

Bidej}i, razvojot na industrijata i vo naredniot period neposredno 

}e vlijae vrz dinamiziraweto na razvojot na drugite stopanski 

dejnosti. Zna~eweto na razvojot na ovaa stopanska dejnost proizleguva i 

ottamu {to pogolemiot del od faktorite na proizvodstvoto se koncentrirani 

vo industrijata. Isto taka, pogolem del od proizvodstvoto na 

makedonskoto stopanstvo se ostvaruva vo ovaa dejnost. Imeno, vo poslednite 

godini za koi se raspolaga so oficijalni statisti~ki podatoci, odnosno 

vo periodot 1997-2000 godina, ostvarenata bruto vrednost na proizvodstvoto 

po osnovni ceni vo industrijata dostignuva do 36,0 % od 

bruto vrednosta na proizvodstvoto vo na{ata zemja, a ostvareniot bruto 

doma{en proizvod dostignuva i do 24,4 % od vkupniot bruto doma{en 

255



proizvod. 57 Dodeka, pak , brojot na vrabotenite vo ovaa stopanska dejnost 

iznesuva od 50,0 % (1997 godina) do 52,6 % (1999 godina) od vkupniot broj 

na vraboteni vo stopanstvoto na Republika Makedonija. 58 Ottamu i vo 

naredniot period, eden od nositelite na stopanskiot razvoj }e bide industrijata. 

Dosega{nite istraùvawa ukaùvaat deka perspektivite na razvojot 

na industrijata treba da se baraat preku pro{iruvawe na proizvodstvenata 

programa i pogolema finalizacija na proizvodstvoto, 

osobeno pogolema finalizacija i zgolemuvawe na izvozno orientiranoto 

proizvodstvo. Pojdovna osnova za zgolemuvawe na proizvodstvoto i negova 

pogolema finalizacija, soglasno barawata na doma{niot i stranskite 

pazari, pretstavuva tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe i 

pro{iruvawe na postojnite proizvodstveni kapaciteti i nivno soodvetno 

iskoristuvawe, {to ne e slu~aj vo izminatiot tranzicionen period. 

Revitalizacijata i modernizacijata opfa}a ne samo primena na 

nova tehnika i tehnologija, tuku i primena na novi standardi, voveduvawe 

novi proizvodi, novi metodi na organizacija i upravuvawe so proizvodstvoto 

i voop{to so celokupnoto rabotewe. Ponatamu, razvojot 

treba da se bara preku izgradba na mali i sredni kapaciteti od propolzivnite 

industriski granki, kako {to se metalo-prerabotuva~kata i hemisko-farmacevtskata 

industrija, proizvodstvoto na elektri~ni i drugi 

aparati i drugi kapaciteti za finalni proizvodi i izvozno orientirani 

proizvodstveni programi. 

Vo taa smisla perspektivite vo razvojot na industrijata treba da 

se baraat preku orientacija kon proizvodstvo na elektri~ni ma{ini i 

uredi; proizvodstvo na elektri~ni aparati za doma}instvo i drugi elektri~ni 

aparati; proizvodstvo na delovi za elektronski aparati i uredi; 

proizvodstvo na komunikacioni aparati i uredi; proizvodstvo na merna i 

regulaciona oprema, sredstva za avtomatizacija i upravuvawe vo industrijata; 

proizvodstvo na ma{ini za obrabotka na metali i drugi ma{ini; 

specijalizirani metalni finalni proizvodi; finalni hemiski proiz- 

57 

Na{i presmetuvawa vrz baza na izbornite podatoci od Dràvniot 

zavod za statistika, S.G./2oo1 

58 Na{i presmetuvawa vrz baza na izbvornite podatoci od 

Dràvniot zavod za statistika, S.G./2oo1 

256


vodi. 59 Pokraj ovie, ne treba da se zaboravi i razvojot i modernizacijata 

na tradicionalnite industriski granki, kako {to se tekstilnata, 

hemiskata, prehranbenata, drvnata, tutunskata, i toa preku osovremenuvawe 

na nivnite proizvodstveni programi i preku finalizacija na proizvodstvoto. 

Pri ova da istakneme deka razvojot na ovie industriski 

granki }e ovozmoì pogolema vrabotenost, resurs koj vo na{ata zemja e 

nedovolno rabotno angaìran. 

Pri izrabotkata na razvojnite programi, kako pri tehni~kotehnolo{koto 

inovirawe i pro{iruvawe na postojnite, isto taka i pri 

izgradbata na novi proizvodstveni kapaciteti, posebno vnimanie treba 

da se posveti na kapitalintenzivnosta i energointenzivnosta. Ova od 

pri~ina {to Republika Makedonija ima nedostig od ovie resursi. Vtoro 

pra{awe koe posebno treba da bide analizirano pri izrabotkata na razvojnite 

programi e konkurencijata. Pritoa, analiti~ki treba da se sogledaat 

konkurentskite mo`nosti, kako od aspekt na obezbeduvawe na potrebnite 

elementi i faktori na proizvodstvoto, isto taka i od aspekt na 

konkurentskite mo`nosti za plasman na gotovite proizvodi na doma{niot 

i na stranskite pazari. Analizata na ova pra{awe e od posebno zna~ewe 

vo sovremenite uslovi na stopanisuvawe, koga vlijanieto na pazarnite 

zakonitosti e sî pogolemo. 

3. Investiciite - osnoven faktor na razvojot na stopanstvoto 

Razvojot na stopanstvoto vo Republika Makedonija vo osnova e 

usloven od goleminata i od strukturata na investiciite. Vo izminatiot 

tranzicionen period investicionata potro{uva~ka vo na{ava zemja 

be{e mo{ne mala. Taa po godini vo periodot 1992-2000 godina se 

dviè{e me|u 13,4 % i 19,4 % od bruto doma{niot proizvod. 60 Kako 

rezultat na malata investiciona potro{uva~ka, vo oddelni stopanski 

dejnosti ima{e pojava na dezinvestirawe. Ovaa pojava najizrazito se 

manifestira{e vo idustrijata vo prvite godini od tranzicioniot period, 

koga stapkata na dezinvestirawe dostigna i do 13, 3 procentni 

59 Grupa avtori, Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na Republika 

Makedonija, MANU, Skopje 1997 str. 216. 

60 Dokumentacija kon makroekonomskata politika na RM vo 2ooo god. 

i na{i presmetuvawa vrz osnova na podatocite od Dràvniot zavod za statistika, 

SP 305, NB na RM, bilten 3/1999 god. 

257



poeni. 61 Za nadminuvawe na pojavata na dezinvestirawe i otvorawe na 

podinami~en proces za razvoj na stopanstvoto, goleminata na investiciite 

treba da iznesuva nad 25% od bruto doma{niot proizvod. 

Pokraj goleminata na investiciite, vrz razvojot na stopanstvoto 

zna~ajno vlijanie ima i nivnata struktura. Imeno, investiraweto vo stopanskite 

dejnosti nema isto vlijanie vrz vkupniot razvoj na stopanstvoto, 

taka {to razvojot na oddelni stopanski dejnosti, a vo niv na oddelni 

granki, ima pozna~ajno vlijanie vrz vkupniot stopanski razvoj, za razlika 

od drugi stopanski dejnosti. 

Za dinamiziraweto na stopanskiot razvoj ne e sî isto dali investiciite 

}e bidat naso~eni vo razvojot na industriskata ili na trgovskata 

dejnost. Sekako, naso~uvaweto na investiciite vo industrijata ima pogolemo 

vlijanie vrz dinamiziraweto na stopanskiot i na vkupniot ekonomski 

razvoj, otkolku istite koga bi bile naso~eni vo razvojot na trgovijata, 

ugostitelstvoto i turizmot, grade`ni{tvoto, soobra}ajot i vrskite i sl. 

Vo poslednite tri godini za koi se raspolaga so oficijalni podatoci, 

strukturata na vkupnite investicii po stopanski dejnosti vo Republika 

Makedonija bitno ne e promeneta od onaa vo prethodnite godini. 

Tabela 1 

Struktura na vkupnite investicii vo Republika Makedonija po 

namena na vloùvawa (vkupno = 100,0%) 

Stopanski dejnosti 1997g 1998 g. 1999 g. 

Industrija i rudarstvo 24,5 25,4 24,6 

Zemjodelstvo i ribarstvo 

5,5 4,1 4,0 

Grade`ni{tvo 1,9 1,6 4,4 

Soobra}aj i vrski 16,0 21,5 23,7 

Trgovija 7,9 4,8 4,7 

Ugostitelstvo i turizam 2,0 1,6 1,5 

Stanbeno-komunalna dejnost 27,8 26,3 24,6 

Ostanati dejnosti 14,4 14,7 12,5 

Izvor: na{i presmetuvawa vrz osnova na izvornite podatoci 

od Dràvniot zavod za statistika, 

SG/ 1999; 2000; 2001. 

61 Poop{irno vidi Grupa avtori: Nekoi aspekti od razvojot na makedonskata 

ekonomija vo uslovi na tranzicija, Ekonomski institut – Skopje, 

1999 god. str. 44. 

258


Okolu 1/4 od vkupnite investicii se odnesuvaat na razvojot na 

industrijata. Ne{to pove}e od 1/5 od vkupnite investicii se naso~eni vo 

dejnosta soobra}aj i vrski, odnosno ne{to pove}e od 1/4 se odnesuvaat na 

razvojot na stanbenokomunalnata dejnost i na ureduvaweto na naselbi i 

parkovi. Ovie tri stopanski dejnosti apsorbiraat ne{to pove}e od 70% 

od vkupnite investicii vo Republika Makedonija. 

Od iznesenite podatoci moè da se izvle~e zaklu~ok deka 

strukturata na investiciite po stopanski dejnosti e nepovolna i ne 

ovozmoùva ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj. Imeno, 

u~estvoto na stopanskite dejnosti koi pozna~ajno moàt da pridonesat za 

dinamizirawe na stopanskiot razvoj, kako {to se industrijata, zemjodelstvoto, 

grade`ni{tvoto i ugostitelstvoto i turizmot, ne e na potrebnoto 

nivo. Za razlika od ovie stopanski dejnosti, u~estvoto na investiciite 

vo stanbeno-komunalnata i vo soobra}ajnata dejnost e mo{ne visoko. 

Strukturata na investiciite vo osnovni sredstva po dejnosti 

vo privatniot sektor isto taka e nepovolna. 

Tabela 2 

Struktura na investiciite vo osnovni sredstva po namena vo privatniot 

sektor ( Vkupno = 100,0% ) 

Stopanski dejnosti 1997 g. 1998 g. 1999 g. 

Industrija i rudarstvo 11,9 7,2 15,5 

Zemjodelstvo 7,2 7,0 5,7 

Soobra}aj i vrski 

5,6 16,4 15,8 

Trgovija 13,6 9,2 8,7 



Ostanati dejnosti 11.8 6,1 9,7 

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot 

zavod za statistika, SG/ 2001. 

Okolu 2/3 od investiciite vo privatniot sektor se nameneti za 

razvoj na stanbeno-kominalnata, soobra}ajnata i trgovskata dejnost. Dodeka, 

pak, investiciite vo industrijata, vo zemjodelstvoto i vo ugostitelstvoto 

i turizmot, ~ij razvoj e od posebno zna~ewe, u~estvuvaat so 

259



okolu 20% vo vkupnite investicii vo osnovni sredstva vo privatniot 

sektor vo Republika Makedonija. 

Ostvarenite investicii vo op{testveniot, zdruèniot, 

me{ovitiot i dràvniot sektor, spored svojata struktura po dejnosti e 

ne{to popovolna od onaa vo privatniot sektor. 

Tabela 3 

Struktura na ostvarenite investicii po namena vo 

op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sekor 

(Vkupno = 100,0%) 

Stopanski dejnosti 1997 g. 1998 g. 1999 g. 

Industrija 39,9 40,9 35,0 

Zemjodelstvo i ribarstvo 3,4 1,6 2,1 

Grade`ni{tvo 1,5 2,5 8,6 

Soobra}aj i vrski 28,7 25,9 32,8 

Trgovija 1,1 1,2 0,1 



Ostanati dejnosti 19,4 22,1 25,1 

Izvor: na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od 

Dràvniot zavod za statistika, SG/2001. 

U~estvoto na ostvarenite investicii vo industriskata dejnost e 

zgolemeno do 40,9%. Dodeka, pak, u~estvoto na investiciite vo stanbenokomunalnata 

dejnost e namaleno duri na 3,8% vo poslednata godina od 

ispituvaniot period. Me|utoa, u~estvoto na investiciite vo dejnosta 

soobra}aj i vrski e zna~itelno pogolemo od ona vo ovaa dejnost vo privatniot 

sektor i dostignuva do 32,8%. Visokoto u~estvo na investiciite 

vo ovaa dejnost e rezultat na pogolemata intenzivnost vo izgradbata na 

soobra}ajnata, osobeno patnata infrastruktura vo na{ata zemja, preku 

{to se sozdavaat uslovi za intenzivirawe na stopanskiot razvoj vo eden 

podolg vremenski period. 

Okolu 2/3 od ostvarenite investicii vo industrijata od 

op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i dràvniot sektor se odnesuvaat 

na razvojot na elektrostopanstvoto. 

260


Tabela 4 

Struktura na ostvarenite investicii po namena na vloùvawe vo 

industrijata od op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i 

dràvniot sektor ( Vkupno = 100,0% ) 

Idustriski granki 

1997 g. 1998 g. 1999 g. 

Elektrostopanstvo 

66,2 64,6 63,4 

Proizvodstvo na ruda 

na oboeni metali 4,6 5,3 2,4 

Proizvodstvo na elektri~ni 

ma{ini i aparati 1,9 3,2 4,2 

Prerabotka na hemiski proizvodi 

4,0 2,5 2,6 

Proizvodstvo na prehranbeni 

proizvodi 8,2 5,7 8,7 

Proizvodstvo na pijalaci 

5,1 3,8 2,9 

Ostanati industriski granki 

10,0 14,9 15,8 


Dràvniot zavod za statistika, SG/2001 

Visokoto u~estvo na ostvarenite investicii vo elektrostopanstvoto 

vo vkupno ostvarenite investicii vo industrijata ukaùva na 

naporite koi se pravat vo na{ava zemja za ublaùvawe na nedostigot od 

elektri~na energija, kako za potrebite na stopanstvoto, isto taka i za 

potrebite na naselenieto. Pokraj elektrostopanstvoto, pozna~ajno 

u~estvo vo ostvarenite investicii imaat u{te pet industriski granki, 

pomesteni vo prethodnata tabela. 

Pokraj strukturata po stopanski dejnosti i granki, zna~ajno vlijanie 

vrz stopanskiot razvoj ima tehni~kata struktura na investiciite. 

261



Tabela 5 

Investicii vo osnovni sredstva po tehni~ka 

struktura (Vkupno = 100,0% ) 

Godina Grade`ni Ma{ini i 

objekti 

oprema Drugo 

1992 

64,5 31,9 3,6 

1993 

57,6 38,8 3,6 

1994 

54,1 44,0 1,5 

1995 

60,3 37,6 2,1 

1996 

57,4 34,4 3,2 

1997 

56,6 40,6 2,8 

1998 

55,4 42,8 1,8 

1999 

54,0 43,2 2,8 


Dràvniot zavod za statistika, SG/2001. 

Angaìraweto na pogolemiot del od investiciite vo izgradba na 

grade`ni objekti i drugi grade`ni raboti, a pomal del za nabavka na 

ma{ini i na oprema, neposredno ukaùva na nepovolnata struktura na 

stopanstvoto. So vakvata tehni~ka struktura na investiciite mo{ne 

te{ko moè da se ostvaruva neophodniot proces na proizvodstveno prestruktuirawe, 

kako edna od pojdovnite osnovi za intenzivirawe na stopanskiot 

razvoj vo Republika Makedonija. 

Tehni~kata struktura na investiciite vo osnovni sredstva po 

sektori na sopstvenost bitno ne se razlikuva. 

262


Tabela 6 

Investicii vo osnovni sredstva po tehni~ka struktura 

(Vkupno = 100,0 %) 

sektori / godini grade`ni ma{ini i 

objekti oprema Drugo 

1. Op{testven,zadruèn, 

me{ovit i dràven sektor 

1997 

56,7 39,2 4,1 

1998 

64,1 34,0 1,9 

1999 

2. Privaten sektor 

51,3 44,5 4,2 

1997 

72,5 25,6 1,9 

1998 

65,7 33,8 0,5 

1999 

56,4 42,1 1,5 


Dràvniot zavod za statistika, SG/1999; 2000; 2001. 

Iako so ostvaruvaweto na procesot na privatizacijata se 

o~ekuva{e pogolemiot del od investiciite da bidat nameneti za nabavka 

na najvitalniot del od osnovnite sredstva- ma{ini i oprema, vakvoto 

o~ekuvawe ne e ostvareno. Naprotiv, vo privatniot sektor u~estvoto na 

investiciite za izgradba na grade`ni objekti i drugi grade`ni raboti e 

ne{to povisoko od ona vo op{testveniot, zdruèniot, me{ovitiot i 

dràvniot sektor. Zna~i i vo uslovi na privatna sopstvenost na kapitalot, 

prodolùva nepovolnata tehni~ka struktura na investiciite vo osnovni 

sredstva od aspekt na sozdavawe uslovi za prestruktuirawe i zgolemuvawe 

na proizvodstvoto i negovo prilagoduvawe na sovremenite 

barawa na doma{niot i na stranskite pazari. 

Na sega{noto nivo na razvienost na makedonskoto stopanstvo, od 

posebno zna~ewe e otvorawe nov investicionen ciklus preku zgolemuvawe 

na obemot na investiciite i iznao|awe soodvetni izvori za nivno 

finansirawe. Me|utoa, vo uslovi na niska akumulativna i reproduktivna 

sposobnost i nedostig na sopstveni izvori za finansirawe na investiciite, 

kako i sî pote{kite uslovi za koristewe na dopolnitelna doma{na 

i stranska akumulacija, te{ko }e moè da se zgolemi investicionata 

potro{uva~ka. Poradi toa, prednost vo razvojot }e dobijat onie stopanski 

263



sektori i granki, odnosno onie proizvodstveni programi za ~ie ostvaruvawe 

e potreben pomal obem na investicii. Spored toa, ne moè da se 

govori za razvoj na oddelni kompleksi vo industrijata, zemjodelstvoto 

ili vo drugite stopanski dejnosti vo uslovi na nedostig od trajni i 

sigurni izvori za finansirawe na razvojot. Pritoa, neophodno e da se 

napravi razgrani~uvawe me|u onie razvojni programi za koi se potrebni 

krupni investicii, za ~ie finansirawe, pokraj sopstvenata, potrebno e 

da se koristi i dopolnitelna akumulacija, i onie razvojni programi za 

~ija realizacija se potrebni pomali investicii, taka {to pogolemiot 

del od investiciite bi se finansiral od sopstvena akumulacija. Za sekoj 

proekt, odnosno investicija, analiti~ki treba da se sogledaat uslovite i 

mo`nostite kako i ekonomskata opravdanost, merena spored svetski 

kriteriumi, bidej}i prostorot za neuspesi i investicioni proma{uvawa 

ve}e e iscrpen, osobeno vo uslovi na privatna sopstvenost na kapitalot. 

Spored toa, pokraj drugite ograni~uva~ki faktori, sega{nite nepovolni 

uslovi za obezbeduvawe sredstva za finansirawe na investiciite vo 

golema merka gi opredeluvaat i gi limitiraat perspektivite na razvojot 

na makedonskoto stopanstvo. 

Za ostvaruvawe pogolema investiciona potro{uva~ka vo naredniot 

period, a ottamu i na pontenziven stopanski razvoj, neophodno e da 

se obezbedat posoodvetni i postabilni izvori za finansirawe na razvojot. 

Zgolemuvaweto na efikasnosta na raboteweto na stopanskite subjekti 

preku celosno iskoristuvawe na raspolo`livite proizvodstveni i 

drugi kapaciteti, soodvetno koristewe na amortizacijata i na obrtnite 

sredstva, inovirawe na proizvodstvenite programi soglasno barawata 

na doma{niot i na stranskite pazari, zgolemuvawe na konkurentskata 

sposobnost i podobruvaweto na akumulativnata i na reproduktivnata 

sposobnost, pretstavuvaat pojdovna osnova za zgolemuvawe na 

mo`nostite za finansirawe na razvojot. Ponatamu, soodvetnoto 

koristewe na finansiskite sredstva pribrani od privatizacijata, preku 

nivno naso~uvawe za rekonstrukcija, tehni~ko-tehnolo{ka modernizacija 

i pro{iruvawe na postojnite i izgradba na novi proizvodstveni kapaciteti, 

pretstavuva zna~ajna mo`nost za dinamizirawe na stopanskiot 

razvoj. So privatizacijata na Telekomot i na drugi stopanski subjekti vo 

izminatiot tranzicionen period se sobrani zna~ajni finansiski sredstva. 

I vo naredniot period se o~ekuva da se soberat zna~ajni finansiski 

sredstva so privatizacijata na Elektrostopanstvo i na drugi neprivatizirani 


264


Vo uslovi na nedostig na sopstveni izvori za finansirawe 

na razvojot, koristeweto na bankarski sredstva za ovaa namena 

pretstavuva neophodnost. Preku usovr{uvaweto na bankarskiot sistem vo 

zemjava i sozdavawe uslovi za namaluvawe na cenata na kapitalot, odnosno 

namaluvawe na kamatnata stapka na investicionite i na kreditite 

za obrtni sredstva, moè da se o~ekuva ovoj izvor za finansirawe na 

investiciite i na drugite potrebi na stopanskite subjekti da ima 

pozna~ajno u~estvo. Razvojot i soodvetnoto funkcionirawe na finansiskiot 

pazar, sozdavaweto uslovi za aktivirawe na tezavriranite 

za{tedi, emisijata na hartii od vrednost, aktivirawe na investicionite 

fondovi i drugi formi i na~ini za koristewe na dopolnitelna akumulacija, 

isto taka pretstavuvaat mo`nosti za finansirawe na stopanskiot 

razvoj vo na{ava zemja. 

Sozdavaweto uslovi za koristewe na dopolnitelna akumulacija 

od stranstvo vo uslovi na nedostig na sopstvena akumulacija e 

od posebno zna~ewe za razvojot na makedonskoto stopanstvo. Pritoa 

posebno vnimanie treba da se posveti na sozdavaweto uslovi za privlekuvawe 

na stranski direktni investicii i zaedni~ki vloùvawa, na 

koristeweto investicioni krediti od me|unarodni finansiski institucii, 

na donacii i sl. Vo taa smisla, treba da se istakne deka od utvrdenite 

sredstva na donatorskata konferencija za Republika Makedonija, 

eden del e namenet za rekonstrukcija i obnova na razurnatite 

stopanski objekti od vojnata. Isto taka, na ovaa konferencija e vetena 

dopolnitelna finansiska pomo{ za razvojni proekti. 

265





REGIONALNATA POLITIKA KAKO 

OSNOVA ZA STOPANSKI RAZVOJ 

1. Osvrt na postoe~kite okolnosti 

Se postavuva pra{aweto dali moè da se zboruva za tipi~ni 

nerazvieni zaednici ili treba da se zboruva za karakteristiki koi se 

vrzuvaat za poedini socijalni kategorii na naselenieto ili pokonkretno, 

dali nerazvienite zaednici se siroma{ni zatoa {to ìveat vo odredeni 

regioni ili zatoa {to imaat mal prihod i {to nivnata op{testvena mo} 

e mala. 

Korelaciona vrska me|u siroma{tijata i ìveali{teto ne 

postoi. Postoi vrska me|u sredinata (mestoto na ìveewe) i socijalnite 

grupi. So drugi zborovi, me|u fizi~kite osobini na regionalnata zaednica 

i osobinite na naselenieto nema nekoi posebni vrski, no ima pojava 

nekoi socijalni kategorii na naselenieto poradi nekoi pri~ini da se 

koncentriraat (segregirani) vo nekoi prostori i taka se utvrduva 

tipi~nost na pojavata vo mestoto vo koe ìvee. Zatoa, siroma{nite ne se 

siroma{ni zatoa {to ìveat vo nekoi sredini tuku zatoa {to imaat mali 

prihodi i ne im se dostapni raznite materijalni bogatstva so koi se 

karakterizira op{testveniot standard. 

Pri~inite za nizok op{testven standard leàt vo nepovolnata 

ekonomska sostojba i vo centralizacijata so koja Republika Makedonija 

se karakterizira od 1991 godina. Nepovolnite ekonomski i socijalni 

dvièwa gi namaluvaat mo`nostite na stopanstvoto i na gra|anite preku 

javnite dava~ki, da u~estvuvaat vo servisiraweto i vo razvojot na infrastrukturata 

i na socijalnite uslugi. 

Tabela 1 

Struktura i karakteristiki na naselenieto spored 

266


mestoto na ìveewe 

Republika Grad Drugi 

Makedonija Skopje gradovi Sela 

Starosna struktura (1994 godina) 

Vkupno 100,0 100,0 100,0 100,0 

0-19 33,2 30,2 32,2 36.0 

20-30 30,8 30,5 30,3 30,5 

40-59 22,8 26,7 34,5 18,9 

60 i pove}e 13,0 12,6 12,0 14,1 

Nepoznato 0,2 0,0 0,0 0,3 

Nepismeno nad 10 i 

pove}e godini 

Vkupno naselenie 

15 i pove}e godini 

Bez {kolska podgotovka 

Obrazovna struktura (1994 godina) 

5,4 

100,0 

267 

2,9 

100,0 

3,6 

100,0 

8,6 

100,0 

6,6 3,5 4,4 10,5 

Nezavr{eno osnovno 

18,4 9,2 14,8 27,4 

Osnovno 33,4 25,2 30,6 41,1 

Sredno 32,3 46,7 38,4 17,7 

Vi{o i visoko 8,7 15,1 11,3 2,5 

Nepoznato 0,6 0,3 0,5 0,8 

Izvor: Na{i presmetuvawa, Popis na naselenieto 1994, Doma}instva, 

stanovi i zemjodelski stopanstva vo Republika Makedonija, Kniga 5, Dokumenti 

od popisot 1994 godina, Skopje, avgust, 1997 godina. 

Popovolna starosna struktura vo odnos na republi~kiot prosek 

imaat gradovite, a najnepovolna imaat selskite sredini. 

Specifi~nost spored naselenoto mesto e i obrazovnata struktura 

na naselenieto. Nad republi~kiot prosek e u~estvoto na nepismenoto 

naselenie vo selskite sredini i simboli~no u~estvo na lica so 

vi{o i visoko obrazovanie. 

Op{to zemeno, moè da se re~e deka pogolem procent na staro i 

poneobrazovano naselenie ìvee na selo. Toa naselenie pove}e e



izloèno na posledicite od tranzicijata i ima pomala mo`nost da ja 

promeni sopstvenata materijalna polo`ba i op{testveniot status. 

Golemite razliki pome|u poedincite i socijalnata grupa se zgolemuvaat 

so neednakvite mo`nosti za steknuvawe na pravata na 

koristewe na prostorot. 

Golem del od naselenieto so nizok op{testven status e koncentrirano 

vo nedovolno razvienite podra~ja i vo ruralnite op{tini, i 

dokolku osnovnite uslovi ne se promenat nivniot broj moè da se zgolemi 

zatoa {to lu|eto vo ovie zaednici vo mala mera gi koristat pogodnostite 

na zaedni~kiot op{testven standard, za koi tie pridonesuvaat so 

sopstveno u~estvo, a vo op{testvoto se nedovolno integrirani. 

Tabela 2: Stavovi na ispitanicite za dostapnosta na uslugite 

"premala dostapnost" vo % 

Vid na pretprijatie, Ramninski Ridsko- 

ustanova 

Prodavnici na 

sela planinski sela Grad 

ìvotni artikli 

8,86 

37,40 8,59 

Medicinski ustanovi 22,09 88,55 18,42 

Osnovni u~ili{ta 18,21 41,22 5,87 

Sredni u~ili{ta 

Centar za socijalni 

57,61 87,02 22,57 

pra{awa 

56,12 

90,84 23,47 

Lokalna samouprava 44,48 68,70 20,87 

Sudstvo 66,57 85,50 21,96 

Ustanovi od kulturata 67,46 90,08 29,88 

Izvor: Proekt "Socijalna nesigurnost i socijalna ekskluzija na naselenieto 

vo Makedonija", Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa-Skopje 

2. Mehanizmi i mo`nosti so koi bi se osposobile site lu|e da 

u~estvuvaat vo procesot na kreiraweto na ekonomskata i 

socijalnata politika 

2.1.Pristap do obrazovanie i informacii 

Obrazovanata populacija e preduslov za celosen uspeh na demokratskite 

institucii. Edukacijata na gra|anite igra posebna uloga vo 

pottiknuvaweto na participacijata i zajaknuvaweto na slabite. 

268


Poznavaweto na ekonomijata i osnovite na javnoto i privatnoto 

finansirawe e potrebno zaradi podobruvawe na pretpriemni{tvoto i 

nezavisnosta me|u lu|eto koi ìveat vo siroma{nite zaednici i starosno 

zagrozenite lu|e. U~eweto ne e samo na~in za borba protiv 

nevrabotenosta i isklu~uvaweto, tuku treba da se sfati i kako na~in za 

socijalna integracija na generaciite. 

Za da se obezbedi pogolem pristap do obrazovanieto potrebno e: 

- Zajaknuvawe na obrazovniot sistem na site nivoa (obezbeduvawe na 

univerzalen pristap do osnovnoto obrazovanie i doìvotno obrazovanie). 

- Sozdavawe na pristap na lu|eto vo siroma{nite zaednici do {irok 

obem na informacii i mislewa po pra{aweto od op{t interes preku 

mediumski i drugi sredstva. 

2.2.Poddr{ka na naselenieto za promovirawe na 

pogodna ekonomska i socijalna sredina 

Za toa se potrebni slednite aktivnosti: 

- Soodvetno iskoristuvawe na kapacitetite na Republika Makedonija 

i drugite relevantni regionalni organizacii za prevencija na 

razre{uvawe na ekonomskite i socijalnite problemi i promovirawe 

na razvoj i podobar ìvoten standard. 

- Sorabotka me|u lokalnata i dràvnata vlast vo ostvaruvaweto na 

razvojot i eliminiraweto na pre~kite na razvojot. Dràvata treba da 

promovira efektivna lokalna sorabotka, da gi poddrùva naporite 

na zaednicite za potpolno ostvaruvawe na pravoto na razvojot preku 

sproveduvawe na odredbite od Zakonot. 

- Zajaknuvawe na kapacitetite na lokalnata zaednica i na lokalnite 

nevladini organizacii. Osobeno vo nerazvienite zaednici zaradi 

nivno osposobuvawe da im se izleguva vo presret na svoite 

specifi~ni odgovornosti. 

2.3.Pristap do rabota i do prihodi 

Vklu~uvaweto vo platena rabota i pristapot do dovolno sredstva 

za ìvot pretstavuva najva`na komponenta na ekonomskata i na socijalnata 

integracija. Vo nejzino otsustvo postoi op{testven konflikt ili 

nesigurnost. Ottuka na lokalnata i na centralnatv vlast im leì odgo- 

269



vornosta da obezbedat uspe{na ekonomska i socijalna participacija vo 

op{testvoto za site onie koi se vo mo`nost da participiraat. 

Za onie koi ne se vo mo`nost, Vladata ima odgovornost da 

obezbedi sredstva za ìvot (opstanok). 

Na nerazvienite zaednici pove}e treba da se gleda kako na 

idni partneri otkolku kako na prima~i na pomo{. Treba da se odi na razvoj 

na zaednicite i da im se dade pogolema mo`nost vo planiraweto na 

lokalnite programi. Programite za razvoj odredeni od strana na Vladata 

ne treba da se vo prilog na interesite na onie koi raspolagaat so vlasta, 

tuku na interesite na priema~ite. Odlukite vo vrska so rasporedite na 

resursite i efikasnosta na programata treba da gi donesuvaat site koi 

participiraat. 

Nerazvienite zaednici i interesnite grupi treba da se pottiknuvaat 

i da se pomognat vo sozdavaweto na kapacitetite za promocija 

na razvojot i vo vklu~uvaweto na lokalnoto naselenie vo procesite na 

kreiraweto na razvojnata politika. 

Vo pogled na razvojot na sredinite, vo ekonomskata literatura 

na~elno se ukaùva na dva tipa na politika koja moè da se praktikuva. 

Prviot koncept e sozdavaweto uslovi za proizvodno aktivirawe 

na rabotosposobnoto naselenie vo samata sredina, i vtoriot, pottiknuvawe 

na migracijata kon razvienite centri so golema ekonomska ekspanzija 

i izgradena infrastruktura so {to postepeno bi se apsorbirala 

postojnata rabotna sila. Vo vtoriot slu~aj, neophodna e takva politika 

koja{to bi sozdavala pretpostavka za pogolema prostorna mobilnost na 

rabotosposobniot kontingent. Izborot na prviot ili na vtoriot koncept, 

ednata ili drugata politika, se interpretira vo dilemata dali treba da 

se stremi kon prosperitetot na lu|eto ili kon prosperitetot na podra~jeto 

(E.M.Hoover, 1969). 

Klasi~en odgovor na ova pra{awe be{e deka za nedovolno razvienoto 

podra~je najzna~ajno e negoviot rabotosposoben potencijal da bide 

iskoristen za stopanski razvoj kade bilo vo zemjata, a sledstveno na toa, 

deka rabotosposobnoto naselenie treba da se pomestuva vo podra~ja kade 

{to ima potreba za rabotna sila. Kako glaven argument vo prilog na migracijata 

na rabotnata sila se istaknuva toa deka taa }e ovozmoì podobar 

bilans pome|u regionalnata ponuda na rabotnata sila i mo`nostite 

za nivnoto vrabotuvawe, odnosno }e dade pridones vo rastovaruvaweto 

na zaostanatite podra~ja, olesnuvaj}i go so toa i nivniot razvoj vo 

idnina. 

270


[to se odnesuva do migracijata na rabotnata sila kako neophoden 

element za regionalen razvoj, nejziniot domen e ograni~en vo nekolku 

pravci. Imeno, selektivna po svojot karakter, migracijata moè da ima 

zna~ajni posledici na profesionalnata i na starosnata struktura na 

naselenieto vo podra~jeto od koe taa migrira. Migracijata moè da ima 

uspeh samo vo onie slu~ai koga vo imigracionite reoni ima ostvareno 

golema vrabotenost na rabotnata sila. 

Domenot na migracijata e ograni~en osobneo vo smisla {to sama 

po sebe taa ne go smaluva regionalniot porast na naselenieto, nitu vlijae 

vrz transformacijata na proizvodnata struktura vo nedovolno razvienite 

podra~ja. Spored toa, migracijata pretstavuva samo eden od 

pomo{nite metodi, a glavnoto teì{te e sepak vo neposrednata alokacija 

na stopanskite aktivnosti vo oblastite so rabotnata sila. 

So drugi zborovi, potrebna e akcija na dvata fronta zatoa {to 

tie dva koncepta ne samo {to ne si protivre~at eden na drug, tuku vo golem 

stepen se i komplementarni. Pri~inite za razmestuvawe na industriskite 

i na drugite aktivnosti vo nerazvienite reoni leàt vo toa {to 

mnogu neagrarni objekti se lokaciski indiferentni, a teritorijalnite 

razliki vo tro{ocite kaj tie industrii se relativno mali. Ovaa okolnost 

go olesnuva prezemaweto na takvi op{testveni merki koi rabotnata 

sila i kapitalot }e gi napravat mobilni vo nivnata me|usebna proizvodna 

sorabotka. 

Ponatamo{na dilema vo politikata na razvojot na nerazvienite 

sredini pretstavuva pra{aweto okolu toa koi vidovi na investicii 

treba da imaat prioritet - dali toa treba da bidat investiciite vo infrastrukturata 

ili neposredno proizvodnite investicii. 

Pri davaweto predimstvo na investiciite, neophodno e da se 

ima predvid deka so neizgradena infrastruktura apsorpcijata na investicionite 

kapaciteti vo nedovolno razvienite podra~ja e mala. So cel 

da se obezbedi potpolno iskoristuvawe na ~ove~kiot i na materijalniot 

potencijal vo nedovolno razvienite podra~ja, se smeta deka prvostepeno 

zna~ewe imaat investiciite za podobruvawe na komunalnata infrastruktura, 

socijalnite institucii i podigaweto na kvalitetot na 

~ove~kiot faktor. So investiraweto vo infrastrukturata treba da se 

menuva socijalniot i ekonomskiot ambient, da se sozdadat neophodni 

preduslovi za moderen razvoj na nerazvienite sredini i da se osposobat 

istite za avtomatsko privlekuvawe na neposredno proizvodnite investicii. 

271



Zna~eweto na infrastrukturata kako uslov za razvoj ne treba da 

se osporuva osobeno ako se sfati ne samo vo smisla na materijalnata, 

tuku vo socijalnata i vo ~ove~kata komponenta. 

Vo ramkite na infrastrukturata posebno mesto zazema komunikacijata 

kako zna~aen dinamizacionen faktor. Imeno, soobra}ajnite 

sredstva ja podobruvaat klimata vo industrijata i vo drugite neagrarni 

dejnosti i pretstavuvaat biten faktor za socijalen i ekonomski razvoj. 

Imaj}i go predvid seto ova, ekonomskata teorija so polno fakti smeta 

deka infrastrukturata pretstavuva zna~aen faktor vo ekonomskiot razvoj 

na nerazvienite sredini. 

Me|utoa, proizvodnata struktura moè zna~itelno da se izmeni 

samo ako infrastrukturata funkcionalno se povrze so porastot na 

udelot na neposredno proizvodnite investicii. No, se postavuva 

pra{aweto koj vid industrija najmnogu odgovara vo ovie podra~ja i koga 

moè da deluva kako podvi`na sila vo promenata na ekonomskata struktura? 

Vo vrska so ova pra{awe, nekoi nau~nici tvrdat deka izborot na 

grankata treba da bide vo soglasnost so regionalnite uslovi, odnosno vo 

nedovolno razvienite podra~ja najmnogu odgovara rabotno-intenzivna 

industrija. Vo toj pogled, se smeta deka tradicionalnite granki na 

prerabotuva~kata industrija (prehranbena, tekstilna i dr.) moàt da 

odigraat uloga na aktiven pol na razvojot. 

Vo dene{ni uslovi na tehnolo{kiot progres, tradicionalnite 

granki moàt da dadat zna~itelen rezultat vo nerazvienite sredini, 

osobeno koga se ima predvid relativno slabata stapka na porastot na 

proizvodstvoto. Me|utoa, izborot na industriskite granki ne treba da se 

vr{i nezavisno od sovremenite tekovi na tehni~kiot progres i nivnoto 

postojano zabrzuvawe na vremeto. Pokraj grankite koi davaat kratkoro~ni 

efekti treba da se razmisluva i za onie industriski granki koi se so 

dolgoro~ni proizvodni dejstvija, koi so svoite inputi i autputi go {irat 

razvojot i so toa sozdavaat zna~ajna ekonomija vo regionot. Me|utoa, me|u 

ovie granki moè da se najdat i takvi koi se rabotno intenzivni, a istovremeno 

moàt da se prilagoduvaat i na uslovite na strukturata na 

rabotnata sila vo nerazvienite podra~ja. 

Osnovno e, pritoa, deka nitu edna poedine~no zemena granka ne 

moè sama za sebe da odigra uloga na podvièn faktor, ako ne se razviva 

vo kompleks so drugi dejnosti kade {to izbranata granka go ~ini negoviot 

odr`liv element. 

Vo kompleksot na dejnostite treba da najde mesto i tradicionalnata 

industrija koja }e pridonese za raznoviden razvoj na podra~jeto i za 

272


vrabotenosta na naselenieto. So dopolnitelnite dejnosti, osnovnite 

stopanski aktivnosti moàt uspe{no da rabotat i da se razvivaat. 

Pravilniot izbor na soodvetna stopanska granka vo regionot 

pretstavuva su{tinska zada~a na dràvnata i na lokalnata politika na 

razvojot. Posledicite od eventualnoto proma{uvawe se mnogu pogolemi 

otkolku koga e vo pra{awe sektorskata disproporcija ili nedostatocite 

vo proektiraweto na dimenziite i strukturata na pretprijatieto. 

Pogre{no lociran kapacitet ne moè ednostavno da se prenese na nekoe 

drugo podobro mesto, tuku mora do kraj da ostane i da funkcionira tamu 

kade {to prvobitno e lociran. 

3. Idni re{enija 

Konceptot na regionalnata politika vo Republika Makedonija 

treba da se temeli na pazarna i na razvojna politika, a ne na distributivna. 

Idnite re{enija se gledaat vo: 

- Ekonomskiot razvoj koj bi ja zajaknal ekonomskata mo} na stopanstvoto 

i na naselenieto; 

- Vospostavuvaweto na integracija na sektorskiot i na regionalniot 

razvoj; 

- Razvojot na pazarot kako osnoven alokativen mehanizam vo 

naso~uvaweto na resursite, odnosno pottiknuvawe na kreativnite 

sili nositeli na inovacii i pretpriemni{tvo. Sepak, pazarnite 

principi vo nedovolno razvienite podra~ja treba da bidat dopolneti 

so opredeleni merki na dràvata so koi }e se ispravat nedostatocite 

na pazarot; 

- Utvrduvaweto na perspektivnite mo`nosti na regionalno nivo 

(struktura na rabotna sila, infrastruktura, pretpriemni~ki inicijativi 

); 

- Decentralizacijata, no koja{to bi morala da bide istovremeno i vo 

nadle`nosta i vo finansiraweto. Za pocelosno i poefikasno 

vr{ewe na funkciite, organite na lokalnata samouprava treba da 

bidat ekipirani so soodveten kadar; 

- So posebni merki treba da se poddràt aktivnostite vo nedovolno 

razvienite podra~ja so cel da se aktiviraat postojnite resursi. 

Osobeno treba da se poddrùva izgradbata na komunalnata infrastruktura 

i na socijalnite servisi. 

273



Koristena literatura: 

1. E.M.Hoover, Some Old and New Issues in Regional Development vo 

E.A.G Robinson, Backward Areas in Advanced Countries, Macmillan, 

London,1969. 

2. Strategija, politika i upravuvawe so razvojot na ruralnite sredini 

vo Makedonija. Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni 

istraùvawa, Skopje, 1998. 

3. Socijalnata ekskluzija i ~ovekovata nesigurnost vo Makedonija, 

ONRP, Skopje, 2001. 

274




OBRTNITE SREDSTVA KAKO FAKTOR NA 

RAZVOJOT NA STOPANSKITE SUBJEKTI 

Voved 

Razvojot na stopanstvoto na edna zemja, pokraj drugoto, e usloven 

i od pravilnoto koristewe na obrtnite sredstva i nivnata golemina i 

struktura, odnosno kvalitetot na obrtnite sredstva na nivo na stopanstvo 

i oddelno kaj stopanskite subjekti. [iro~inata, kompleksnosta i 

zna~eweto na ova pra{awe, konkretno za Republika Makedonija, posebno 

se naglasuva poradi dolgoro~nata nelikvidnost na makedonskoto stopanstvo 

koja e prisutna vo celiot tranzicionen period. Ottamu, ne moè da 

se zboruva za razvoj na makedonskoto stopanstvo bez soodvetna golemina, 

povolen kvalitet, struktura i racionalno koristewe na obrtnite sredstva 

od strana na stopanskite subjekti, koi vlijaej}i na zgolemuvaweto na 

likvidnosta, ja podobruvaat i konkurentskata sposobnost na stopanskite 

subjekti na doma{niot i na stranskite pazari. 

1.Golemina i struktura na obrtnite sredstva vo 

stopanstvoto na Republika Makedonija 

Koga se zboruva za obrtnite sredstva na nivo na pretprijatie, 

treba da se napomene deka tie sekoga{ nastojuvaat da go zacrtaat najpovolniot 

obem i struktura na obrtni sredstva vrz osnova na idniot 

o~ekuvan obem i struktura na proizvodstvoto i proda`bata, i vrz osnova 

na vlijanieto na takvata struktura na obrtnite sredstva vrz finansiskiot 

rezultat. Moèbi i ne bi bilo tolku kompleksno ova pra{awe 

dokolku pri toa ne treba da se vnimava i na pribliùvaweto na 

raspolo`livite obrtni sredstva po obem i struktura do potrebnite, 

275



imaj}i gi pri toa predvid i golemiot broj faktori na koi pretprijatieto 

vo osnova ne moè da vlijae i da gi adaptira na sakanite celi. Iako stanuva 

zbor za obrtni sredstva na nivo na pretprijatie, sekako deka problemite 

pri tretiraweto na ova pra{awe vo praktikata imaat soodvetno 

vlijanie i vrz obemot i strukturata na obrtnite sredstva vo stopanstvoto 

kako celina. Vakvata konstatacija se odnesuva i na stopanstvoto na Republika 

Makedonija, koe vo eden podolg vremenski period nanazad se 

soo~uva so problemi vo ovaa oblast, kako vo obemot taka i vo strukturata 

na obrtnite sredstva. Nakratko kaàno, obemot i kvalitetot na obrtnite 

sredstva spored strukturata ne zadovoluva, a ne moè da se kaè deka 

takvata sostojba bitno }e se izmeni vo naredniot dogleden period. 

Sekako deka ovaa sostojba ima svoi reperkusii vrz razvojot na makedonskoto 

stopanstvo. Vakvato mislewe bi moèlo da se potkrepi so slednata 

tabela na podatoci 62 za u~estvoto na oddelnite vidovi obrtni sredstva 

vo vkupnite obrtni sredstva vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo 

celina. 

Tabela 1 

Golemina i struktura na obrtnite sredstva vo stopanstvoto na Republika 

Makedonija (vo milioni denari i vo %) 

Vid na obrtni 

Godini 

sredstva 1999 2000 1999 2000 

Vkupno 248972 295559 100.00 100.00 

1.Zalihi 93400 97263 37.51 32.91 

2.Kratkoro~ni pobaruvawa 

130309 163806 52.34 55.42 

3.Kratkoro~ni finans. 

vloùvawa 10131 16729 4.07 5.66 

4.Pari~ni s-va i hartii 

od vrednost 15132 17761 6.08 6.01 

Izvor: Sopstveni presmetuvawa vrz osnova na podatocite od 

Informacijata za ostvarenite finansiski rezultati vo stopanstvoto na 

Republika Makedonija za soodvetnite godini, Zavod za platen promet - 

Skopje. 

62 Podatocite se odnesuvaat za onie stopanski subjekti koi podnele godi{ni 

smetki do ZPP. Polovinata (50% ili 31 795) od stopanskite subjekti koi imaat 

otvoreno ìro smetki vo ZPP (68 684) vo zakonskiot rok dostavile godi{ni 

smetki za 1999 godina. Za 2000 godina toj procent e 45% ili 33 269 stopanski 

subjekti od vkupno 74 118 stopanski pravni subjekti; Informacija za ostvarenite 

finansiski rezultati vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo 

1999 i 2000 godina-ZPP, Skopje. 

276


Od gornata tabela moè da se zaklu~i deka kako i vo prethodniot 

period taka i vo ovie dve posledovatelni godini (za koi se raspolaga so 

podatoci), goleminata i strukturata na obrtnite sredstva na nivo na stopanstvo 

ne e bitno izmeneta i istovremeno moè da se kaè deka taa e 

nepovolna. 

Imeno, spored teoretskite gledi{ta, na nivo na stopanstvo 

strukturata na obrtnite sredstva e povolna samo ako od vkupnite obrtni 

sredstva: 

- 1/4 ili 25% se pari~ni sredstva i hartii od vrednost; 

- 1/2 ili 50% se zalihi; 

- 1/4 ili 25% se pobaruvawa. 63 

Me|utoa, ova ne e slu~aj so obrtnite sredstva vo stopanstvoto na 

Republika Makedonija. Imeno, i vo 1999 i vo 2000 godina u~estvoto na 

pari~nite sredstva i na hartiite od vrednost vo vkupnite obrtni sredstva 

e zna~itelno pod gorenavedeniot kriterium od 25% i iznesuva 6%, 

{to isklu~itelno nepovolno vlijae vrz stepenot na likvidnost. Zalihite 

beleàt u~estvo od okolu 37% vo 1999 godina za vo 2000 godina nivnata 

participacija da se namali na 33%. Dokolku ja zememe kako odreden 

kriterium gorenavedenata struktura na obrtni sredstva, moè da se zabeleì 

deka u~estvoto na zalihite ne se pribliùva kon 50%, tuku se 

namaluva vo ovie dve posledovatelni godini. Za razlika od niv, 

zna~itelno nad normalnoto nivo od 25% e u~estvoto na pobaruvawata i 

iznesuva 52% vo 1999 godina i 55% vo 2000 godina. Nezna~itelno e 

u~estvoto na kratkoro~nite finansiski vloùvawa vo vkupnite obrtni 

sredstva. 

Od pogore prikaànata golemina i struktura na obrtni sredstva 

vo stopanstvoto na Republika Makedonija se ukaùva na toa deka kvalitetot 

na obrtnite sredstva e nepovolen i deka prodolùva tendencijata na 

nedostig na obrtni sredstva i nivna nepovolna struktura. Ova bi moèlo 

da bide eden generalen zaklu~ok za celiot tranzicionen period. Imeno, 

analizite koi se vr{eni za periodot pred 1999 godina pokaùvaat deka 

makedonskoto stopanstvo se sudruva so nedostig na obrtni sredstva, a 

strukturata e mnogu sli~na na sega{nata, odnosno vo site godini domi- 

63 Branko Trajkoski, Gordana Trajkoska: "Upravuvawe so obrtnite sredstva", 

Ekonomski fakultet - Prilep, 1999 godina. 

277



nantno e u~estvoto na pobaruvawata ~ie namaluvawe pretstavuva poseben 

problem poradi dolgoro~nata nelikvidnost na makedonskoto stopanstvo. 

Nezna~itelno, odnosno simboli~no e u~estvoto na hartiite od 

vrednost i na pari~ite sredstva, a zalihite zafa}aat okolu 1/3 od vkupnite 

obrtni sredstva. Zna~i, okolu 90% od vkupnite obrtni sredstva se 

sostojat od kratkoro~ni pobaruvawa i zalihi, sostojba {to ima nepovolni 

posledici vrz plate`nata sposobnost na pretprijatijata i 

uspe{noto odvivawe na delovnite aktivnosti vo stopanstvoto. Pokraj 

ova, treba da se napomene deka kako vo prethodniot period taka i vo ovie 

dve posledovatelni godini kratkoro~nite pobaruvawa rastat so pozabrzana 

dinamika od porastot na zalihite. Vo periodot 1998 -2000 godina 

indeksot na porast na kratkoro~nite pobaruvawa iznesuva 121,0 za 

razlika od zalihite koi za istiot period beleàt indeks od 98,5. Ova 

ukaùva na nepovolna sostojba vo pogled na naplatata na pobaruvawata, 

odnosno nivnata monetizacija. Vakvata sostojba i struktura na obrtnite 

sredstva se zadrùva i vo 1999 i 2000 godina so nezna~itelni promeni 

kaj oddelnite vidovi obrtni sredstva. 

Pokraj analizata na goleminata i na strukturata na obrtnite 

sredstva vo vkupnoto stopanstvo, mnogu bitni se u{te dva aspekti vo ovaa 

nasoka. Sekako deka se ~uvstvuva potrebata da se voo~i so kolku 

kvalitetni obrtni sredstva raspolagaat pretprijatijata vo stopanstvoto 

na Republika Makedonija grupirani spored dva kriteriuma, i toa: goleminata 

na pretprijatijata i sopstvenosta na nivniot kapital. 

Prakti~no, pokonkretno da se vidi kade se locirani pogolemiot del od 

problemite {to se odnesuvaat na goleminata i na strukturata na obrtnite 

sredstva. Vo slednata tabela e dadena strukturata na obrtnite 

sredstva kaj pretprijatijata grupirani spored nivnata golemina. 

278


Tabela 2. 

Struktura na obrtnite sredstva kaj stopanskite subjekti od stopanstvoto 

na Republika Makedonija grupirani spored goleminata 

(vo%) 

Vid na obrtni 

1999 2000 

sredstva 

Golemi Sredni Mali Golemi Sredni Mali 

1. Zalihi 36.43 40.13 37.58 30.93 38.76 32.57 

2.Kratkoro~ni 

pobaruvawa 

51.73 51.5o 53.66 54.68 53.09 57.4o 

3.Finansiski 

vloùvawa 

5.92 3.43 1.81 8.97 3.57 2.64 

4.Pari~ni 

sredstva i H.V 

5.92 4.94 6.95 5.42 4.58 7.39 

Vkupno 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 



Republika Makedonija za soodvetni godini, ZPP - Skopje. 

Od prikaànata tabela moè da se vidi deka strukturata na 

obrtnite sredstva e nepovolna i pooddelno analizirano kaj pretprijatijata 

grupirani spored goleminata isto kako i vo celoto stopanstvo. Isto 

taka, nema drasti~ni razliki me|u golemite, srednite i malite stopanski 

subjekti vo pogled na u~estvoto na oddelnite vidovi na obrtni sredstva 

vo vkupnite obrtni sredstva, vo dvete analizirani godini. Zna~i site 

tie, generalno gledano, pridonesuvaat za nekvalitetot na tekovnite 

sredstva vo vkupnoto stopanstvo, bidej}i nema zna~ajni razliki vo strukturata 

na tekovnite sredstva vo stopanstvoto, sporedena so istata kaj 

malite, srednite i golemite stopanski subjekti. Fakti~ki, vo dvete 

posledovatelni godini (kako i vo prethodnite godini od tranzicioniot 

period), kaj site tri grupi na subjekti najgolemo e u~estvoto na pobaruvawata 

(kratkoro~ni) i na zalihite i iznesuva nekade okolu 90%, od koi 

okolu 50% postojano pripa|aat na pobaruvawata, a 40% na zalihite. 

Imaj}i gi predvid i godinite pred 1999 godina, pobaruvawata 

postojano se natrupuvaat i duri pokaùvaat tendencija na zgolemuvawe 

kako kaj golemite taka i kaj srednite i malite stopanski subjekti, {to 

isklu~itelno negativno vlijae vrz likvidnosta na stopanstvoto. Ed- 

279



instveno moè da zabeleì odredena nezna~itelna razlika vo u~estvoto 

na pari~nite sredstva vo vkupnite tekovni sredstva koe kaj malite pretprijatija 

e okolu 7%, za razlika od golemite i od srednite kade {to 

u~estvoto e ponisko i iznesuva nekade okolu 5%. No, sepak, ova ne moè 

da se potencira kako zna~aen faktor koj bitno bi ja promenil strukturata 

i likvidnosta na nivo na vkupno stopanstvo, so soodvetno vlijanie vrz 

razvojot. Ottamu, nitu edna grupa na subjekti od pogorenavedenite grupi 

zasega ne pridonesuva za podobruvawe na sostojbata vo stopanstvoto na 

Republika Makedonija. 

Kako {to ve}e be{e izneseno, u{te eden aspekt, odnosno 

sopstveni~ka struktura e, isto taka, mo{ne zna~ajna, koga stanuva zbor za 

analiza na tekovnite sredstva kako faktor na razvojot na stopanskite 

subjekti. 

Tabela 3 

Struktura na obrtnite sredstva kaj stopanskite subjekti od stopanstvoto 

na Republika Makedonija grupirani spored 

sopstvenosta na kapitalot (vo%) 

Vid na obrtni 

sredstva 1999/2000 

Transformir. Privatni Ostanati 

1. Zalihi 40.55/36.86 39.21/33.66 25.74/20.78 

2. Kratkoro~ni pob. 49.19/49.35 52.43/56.70 61.07/69.05 

3.Finansiski 

vloùv. 

6.14/8.97 1.57/2.26 2.93/3.79 

4.Pari~ni sreds. i 

H.V 

4.12/0.48 6.79/7.38 10.26/6.38 

Vkupno 100.00/100.00 100.00/100.00 100.00/100.00 



Republika Makedonija za soodvetni godini, ZPP - Skopje. 

Vo periodot po osamostojuvaweto na Republika Makedonija, eden 

od pozna~ajnite ~ekori koi se prezemaa za prestruktuirawe na na{eto 

stopanstvo e privatizacijata na op{testvenite pretprijatija. Takvite 

pretprijatija kade {to zavr{i procesot na privatizacija dobija tretman 

280


na transformirani pretprijatija 64 . Ottamu, zna~ajno za ovoj problem vo 

vrska so obrtnite sredstva e donekade da se dobie soznanie za toa kako 

privatizacijata vlijaela vrz strukturata na obrtnite sredstva vo odnosnite 

pretprijatija i dali taa bitno se razlikuva od strukturata kaj privatnite 

i kaj ostanatite stopanski subjekti. 

Od Tabela 3 moè da se zaklu~i deka generalno gledano, strukturata 

ne zadovoluva nitu kaj edna grupa na stopanski subjekti i taa 

zna~ajno ne se razlikuva od ona {to zna~i struktura za celoto stopanstvo. 

Zna~i, nitu po ovaa osnova ne moè da se zboruva za kvalitetni 

tekovni sredstva. Imeno, transformiranite i privatnite pretprijatija 

so svojata struktura ne otstapuvaat od ona {to zna~i pravilo za site stopanski 

subjekti vo stopanstvoto. I kaj niv najgolem procent, okolu 90%, se 

odnesuva na zalihite i na pobaruvawata (kratkoro~ni) so dominantno 

u~estvo na pobaruvawata, {to ima negativno vlijanie vrz vkupnoto stopanstvo, 

dodeka pari~nite sredstva i hartiite od vrednost se so 

nezna~itelno u~estvo koe vo 1999 godina iznesuva okolu 4% kaj transformiranite 

i 7% kaj privatnite pretprijatija, a vo 2000 godina, ako kaj 

privatnite nema bitna promena, kaj transformiranite pretprijatija ne 

dostignuva nitu 1%. 

Edinstvena razlika koja moè da se voo~i e kaj ostanatite stopanski 

subjekti, kade imame ponisko u~estvo na zalihite (20% vo 1999 

godina i 25% vo 2000 godina), a za smetka na toa ima zna~itelno pogolemo 

prisustvo na kratkoro~nite pobaruvawa, okolu 60% pa i pove}e, {to 

zna~i deka povtorno okolu 90% od vkupnite obrtni sredstva se odnesuvaat 

na zalihite i na pobaruvawata {to negativno vlijae vrz vkupniot 

kvalitet. Vo sporedba so prethodno kaànoto, mnogu malo, nezna~itelno 

e vlijanieto na ne{to povisokoto u~estvo na pari~nite sredstva i na 

hartiite od vrednost. Zna~i, privatizacijata na op{testvenite pretprijatija 

ne pridonela za promena na kvalitetot na obrtnite sredstva kaj 

ovie pretprijatija vo nasoka na podobruvawe, tuku se zadràla nepovolnata 

struktura od prethodniot period. 

64 Grupata na transformirani pravni subjekti e utvrdena vrz osnova na podatoci 

od Agencijata za privatizacija na Republika Makedonija. Vo ovaa Informacija 

se opfateni samo transformiranite stopanski pravni subjekti. Grupata privatni 

pretprijatija se onie stopanski subjekti formirani so kapital vo privatna 

sopstvenost, a grupata ostanati stopanski subjekti ja so~inuvaat subjektite 

kaj koi privatizacijata e vo tek ili pak se izzemani od transformacijata 

(javnite pretprijatija i dr.); Informacija za ostvarenite finansiski rezultati 

vo stopanstvoto na Republika Makedonija vo 1999 i 2000 godina- ZPP, Skopje. 

281



Ottamu, nitu strukturata analizirana od ovie dva aspekti ne 

dava informacija za povolnost, barem kaj nekoi od gorenavedenite grupi 

na stopanski subjekti. Moè da se konstatira deka sî u{te gi nosime 

posledicite od prethodniot period, negativnite nasoki se zadrùvaat i 

ponatamu, odnosno mnogu te{ko stopanskite subjekti moàt da se oslobodat 

od ona {to zna~elo i zna~i op{to pravilo za celoto stopanstvo. Edinstvena 

svetla to~ka, spored podatocite od ZPP, moèbi se onie pretprijatija 

koi ostvaruvaat dobivka vo svoeto rabotewe, no zasega nemaat 

bitno vlijanie vrz razvojot na stopanstvoto, bidej}i ne pripa|aat na 

nose~kite stopanski dejnosti. 

Ako se ima predvid prethodno iznesenoto, kako i faktot deka nepovolnata 

struktura na obrtni sredstva soodvetno se odrazuva i vrz finansiskite 

rezultati vo pretprijatijata, proizleguva deka ne moème da 

zboruvame za obrtnite sredstva kako pozitiven faktor vo razvojot na 

stopanstvoto. 

2.Likvidnosta i finansiskite rezultati vo 

stopanstvoto na Republika Makedonija 

Niskoto nivo na likvidnost so zna~itelno zaostanuvawe zad potrebnoto 

nivo e dolgoro~na karakteristika na makedonskoto stopanstvo. 

Zastapenosta na oddelnite vidovi na obrtni sredstva vo vkupnite obrtni 

sredstva, determinirana od razli~ni faktori, ima isklu~itelno vlijanie 

vrz takvata sostojba. Zaedno pak, strukturata na obrtnite sredstva i 

nepovolniot stepen na likvidnost imaat soodvetno vlijanie i vrz finansiskite 

rezultati vo stopanstvoto, posebno kaj golemite i kaj srednite 

stopanski subjekti, nositeli na zagubi. Site ovie pojavi imaat 

ograni~uva~ko vlijanie vrz razvojot na makedonskoto stopanstvo. 

Vo 1999 i vo 2000, za prv pat po osamostojuvaweto se javuva situacija 

na ne{to podobren stepen na likvidnost vo odnos na prethodnite 

godini, iako sî u{te likvidnosta zna~itelno zaostanuva zad optimalnoto 

nivo soglasno prifatenite standardi. Za razlika od podatocite koi se 

odnesuvaa na godinite pred 1999 godina koi ovozmoùvaa presmetuvawe na 

odredeni pokazateli za likvidnosta na stopanstvoto, podatocite od finansiskite 

izve{tai za 1999 i za 2000 godina se sublimirani i ne davaat 

takva mo`nost. Sepak moè da se kaè deka i vo dvete godini ima odredeni 

nezna~itelni podobruvawa vo soodnosite me|u tekovnite sredstva i tekovnite 

obvrski, koi se pokazatel za likvidnosta na stopanstvoto. 

282


Ako vo 1998 godina pokrienosta na kratkoro~nite obvrski so kratkoro~nite 

pobaruvawa i pari~nite sredstva izrazeno procentualno iznesuvala 

64%, na krajot od 1999 godina taa e nezna~itelno podobrena i iznesuva 

65%, za vo 2000 godina so naplatata na pobaruvawata i pari~nite 

sredstva da moè da se platat 67,5% od kratkoro~nite obvrski. Sepak, vakvoto, 

uslovno kaàno, podobruvawe vo pogled na stepenot na likvidnost ne 

obezbeduva celosna pokrienost na obvrskite so tekovnite sredstva, {to e 

optimalno prifaten kriterium. Zna~i ne moè da se zboruva za likvidno 

stopanstvo i stepen na likvidnost. Ovaa situacija so strukturata na obrtnite 

sredstva i likvidnosta ima svoi reperkusii i vrz finansiskite 

rezultati vo vkupnoto stopanstvo. Vo finansiskata 1999 godina, dobivkata 

pred oddano~uvaweto e pogolema od zagubata. No, sepak finansiskite 

rezultati ne zadovoluvaat, bidej}i sî u{te zagubata e pogolema od dobivkata 

po oddano~uvaweto i pokraj toa {to zagubata raste so pobaven intenzitet 

od dobivkata i negativnata razlika pome|u niv se namaluva. 

Kako vo prethodnite taka i vo ovaa godina, nositeli na zagubite 

se srednite i golemite stopanski subjekti koi voedno raspolagaat i so 

nekvalitetni obrtni sredstva, a i stepenot na likvidnost vo niv ne zadovoluva 

i se vlo{uva. Kaj niv pokritieto na tekovnite obvrski so kratkoro~nite 

pobaruvawa i pari~nite sredstva iznesuvalo samo 41%, 

nasproti 46% vo prethodnata godina. Ovie pretprijatija so ostvarenite 

zagubi vo raboteweto, nepovolno vlijaat i vrz finansiskata stabilnost 

vo stopanstvoto. Zna~i, podobrenata likvidnost vo vkupnoto stopanstvo 

na Republika Makedonija, ako taka moè da se kaè, se dolì na stopanskite 

subjekti koi rabotat so dobivka, a toa se nekoi od subjektite osnovani 

so privaten kapital, odnosno nekoi od malite privatni pretprijatija, 

koi vo 1999 godina go zgolemuvaat u~estvoto vo ostvarenite finansiski 

rezultati na vkupnoto stopanstvo. 

[to se odnesuva za 2000 godina, nepovolnata struktura na obrtnite 

sredstva i soodvetnata nelikvidnost {to proizleguva od nea sekako 

deka imaat zna~ajno vlijanie vrz ostvarenite finansiski rezultati vo 

stopanstvoto. Vo ovaa finansiska godina pokraj dobivkata pred oddano~uvaweto, 

i dobivkata po oddano~uvaweto za prv pat e pogolema od 

zagubata. Ova e, pred sî, poradi faktot {to za golem del od zagubarite e 

otvorena ste~ajna postapka i pove}e ne go tovarat stopanstvoto so svoite 

negativni efekti vrz finansikite rezultati. 65 

65 Nekolkugodi{niot raste~ki trend na dostasanite neizmireni obvrski prodolì 

i vo 2000 godina, {to upatuva na problemot na nelikvidnost i niska fi- 

283



No, sepak i ponatamu prodolùva tendencijata na nekvalitetni 

obrtni sredstva i nelikvidnost vo golemite i vo srednite prtprijatija 

(pred sî, vo proizvodstvenite kapaciteti), ~ij negativen efekt se odrazuva 

na vkupnoto stopanstvo, i koi voedno se i natamo{ni glavni 

nositeli na zagubata. Imeno, nose~kite dejnosti vo razvojot (industrijata 

i rudarstvoto), koi voedno se i nelikvidni, ostvaruvaat i ponatamu pogolema 

zaguba od dobivka. Ednovremeno zagubite vo stopanstvoto rastat so 

pogolem intenzitet od dobivkata. Malite privatni pretprijatija i ponatamu 

se nositeli na najgolem del od ostvarenata dobivka vo 2000 godina. 

Vakvata sostojba so strukturata na obrtnite sredstva i likvidnosta 

ne e izmeneta nitu vo 2001 godina, duri se smeta deka e ne{to i 

vlo{ena poradi golemiot broj faktori koi incidentno se pojavija i imaa 

nepovolno vlijanie vo raboteweto na stopanskite subjekti i voop{to vo 

razvojot na stopanstvoto. 

Moèbi sostojbata bi bila podobra ako nemame situacija na 

prodlabo~uvawe na razlikite me|u stopanskite subjekti koi ostvaruvaat 

dobivka vo svoeto rabotewe i onie koi ostvaruvaat zaguba. Ako rezultatite 

na prvite, koi imaat ne{to pokvalitetni obrtni sredstva i podobra 

likvidnost (obezbeduvaat pokrienost na obvrskite so pobaruvawata i 

pari~nite sredstva), zna~itelno se podobruvaat od godina vo godina, 

vtorite beleàt dvièwe po nadolna linija, go vle~at vkupnoto stopanstvo 

nadolu i vlijaat nepovolno vrz strukturata na obrtnite sredstva i 

stepenot na likvidnost vo stopanstvoto na Republika Makedonija. 

nansiska disciplina na makedonskite pretprijatija. Taka, dostasanite neizmireni 

obvrski na pretprijatijata na krajot od 2000 godina dostignaa 32 030 

milioni denari, {to e za 1 488 milioni denari, odnosno 4,9% pove}e vo odnos na 

krajot na 1999 godina. Pritoa, prose~nata mese~na stapka na porast na 

obvrskite vo 2000 godina iznesuva 1,7%. Sepak, vo mesecite januari, april, juni 

i dekemvri be{e registrirano namaluvawe na obvrskite na mese~na osnova, koe 

ne proizleze od podobruvaweto na likvidnosnata sostojba na pretprijatijata 

ili od zajaknuvaweto na finansiskata disciplina. Imeno, vo soglasnost so 

aran`manot na MMF i Svetskata banka za re{avawe na problemot so pretprijatijata 

zagubari, vo tie ~etiri meseci bea otvoreni ste~ajni postapki za nekolku 

pravni subjekti so poedine~en iznos na blokada na ìro smetkata nad 100 

milioni denari, pri {to nivnite obvrki bea otstraneti od evidencijata na 

ZPP. Vakvata merka ovozmoì namaluvawe na dostasanite neizmireni obvrski 

vo ovie meseci, kako i ostvaruvawe na relativno poniska stapka na porast na 

obvrskite vo 2000 godina vo odnos na 1999 godina; Godi{en izve{taj na NB na 

Republika Makedonija za 2000 godina. 

284


Ottamu, vo dogledno vreme ne moè da se o~ekuva podobruvawe vo 

ovaa nasoka. Zna~i, vlijanieto na obrtnite sredstva vrz razvojot na stopanstvoto 

na Republika Makedonija ne samo {to treba da se ima predvid, 

tuku treba da mu se posveti vnimanie kako na mnogu biten faktor. Perspektivno 

gledano, vo dogledno vreme kaj nas ovie sredstva ne moè da se 

beleàt kako faktor so pozitivno vlijanie vrz razvojot. ]e bide potreben 

podolg vremenski period za menuvawe na kvalitetot na obrtnite 

sredstva so soodvetno podobruvawe i na stepenot na likvidnost vo vkupnoto 

stopanstvo. 

Vo taa nasoka poèlno e da se spomenat nekoi merki i preporaki 

za da moè, perspektivno gledano, da se o~ekuvaat podobri rezultati vo 

strukturata na obrtnite stredstva, koja, zaedno so drugite faktori na 

razvojot, bi go vodele stopanstvoto po nagorna linija. 

Vo vrska so merkite koi bi trebalo da se prezemat, bi trebalo da 

se napomene deka postojat: merki so op{tostopanski karakter (razvojot na 

naukata i tehnikata, teritorijalnata razmestenost na kapacitetite, energetskata 

baza vo zemjata, transportnite mo`nosti i dr.), merki so op{toindustriski 

karakter (specijalizacijata, koncentracijata, sovremenata 

tehnologija, avtomatizacijata i dr), granski merki (na pr. konkurencijata) 

i merki vo ramki na pretprijatieto (racionalno snabduvawe so surovini 

i materijali, nivna kvalitetna podgotovka, usovr{uvawe na procesot na 

proizvodstvo, racionalna isporaka na gotovite proizvodi i dr). 

3.Preporaki 

- Bidej}i obrtnite sredstva se konstitutiven element na sekoja 

pretpriemni~ka aktivnost, potrebno e da se racionalizira raboteweto 

so niv. Racionalizacijata opfa}a: namaluvawe na vrednosta 

na obemot na vloùvawata vo obrtni sredstva i zgolemuvawe 

na brzinata na kru`noto dvièwe na obrtnite sredstva. 

Pritoa se misli na takvi za{tedi so koi{to ne se namaluva 

kvalitetot na gotovite proizvodi, ne se namaluva proda`nata 

cena i ne se namaluva neto dobivkata; 

- Imaj}i predvid deka obemot i strukturata na obrtnite sredstva 

permanentno se pod vlijanie na nadvore{ni i vnatre{ni faktori, 

tie treba da bidat predmet na postojano sledewe, analizirawe 

i istraùvawe; 

- So cel uspe{no upravuvawe so obrtnite sredstva, potrebno e 

permanentno da se planiraat potrebnite obem i struktura na 

285



obrtni sredstva kako vkupno taka i po vidovi, pri {to treba da se 

vodi smetka za otstapuvaweto od optimalnoto nivo; 

- Pri finansiraweto na obrtnite sredstva treba da se praktikuvaat 

kako klasi~noto kreditirawe taka i sovremenite oblici na 

nivno finansirawe: emisija na kratkoro~ni hartii od vrednost, 

emisija na obvrznici, zaedni~ki vloùvawa, faktoring i dr. 

Pred sî, treba da se ima predvid deka obrtnite sredstva vo stopanstvoto 

na Republika Makedonija se nepovolno finansirani, 

glavno preku kratkoro~ni izvori. Treba da se vodi smetka istite 

da se konvertiraat vo dolgoro~ni izvori, kako i pove}e da se 

praktikuva samofinansirawe na obrtnite sredstva od amortizacijata, 

od dobivkata ili rezervite itn; 

- Racionalnoto koristewe na obrtnite sredstva treba da se 

koristi kako sistem za motivacija na vrabotenite; 

- Za obrtnite sredstva von funkcija kako zalihi, siten inventar, 

kako i natrupanite nenaplateni pobaruvawa, treba da se iznajdat 

na~ini za nivno pretvorawe vo pari~en oblik, so {to }e se podobri 

strukturata na obrtnite sredstva i dr. 

Site ovie, a i mnogu drugi preporaki i merki koi pogore ne se 

spomenati, se zna~ajni za prezemawe vo makedonskoto stopanstvo i bi 

pridonele za podobruvawe na strukturata na tekovnite sredstva i nivoto 

na likvidnost kaj stopanskite subjekti i vo vkupnoto stopanstvo. Me|u 

drugoto, za da moè ova da se ostvari, potrebno e i efikasno rabotewe 

na stopanskite subjekti; zgolemuvawe na produktivnosta, ekonomi~nosta i 

rentabilnosta, kako i podignuvawe na stepenot na organizacija vo raboteweto 

i pogolemo praktikuvawe na planiraweto so {to bi se namalil 

rizikot od neizvesnostite vo idnina. Zna~i, sozdavaweto uslovi za 

obezbeduvawe na soodveten obem na tekovni sredstva i nivna soodvetna 

struktura e edna od osnovnite pretpostavki za ostvaruvawe podinami~en 

razvoj na makedonskoto stopanstvo. 

286

In`. Risto Andreev 

Ministerstvo za soobra}aj i vrski 

In`.Risto Andreev 

MO@NOSTI ZA RAZVOJ NA 

GRADE@NI[TVOTO 

I SOOBRA]AJOT VO REPUBLIKA 

MAKEDONIJA 

1. Grade`ni{tvo 

1.1 Op{to za sostojbata vo grade`ni{tvoto 

Razvojot na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija vo izminatiot 

pove}edeceniski period bil uslovuvan, pred sî, od obemot, strukturata 

i dinamikata na investicionite vloùvawa vo zemjata, kako i od 

obemot na vklu~uvaweto na grade`nata operativa vo izveduvaweto na 

investicionite raboti vo stranstvo. Najgolema ekspanzija 

grade`ni{tvoto zabeleà vo periodot od 1964 do 1984 godina, koga na 

krajot od ovoj period brojot na vrabotenite dostigna pove}e od 50 000 

vraboteni. 

Strukturata na rabotite za ~ie izvr{uvawe se angaìra 

grade`nata operativa ja so~inuvaat rabotite od visokogradbata, 

niskogradbata, hidrogradbata i instalacionite i zavr{no-zanaet~iskite 

raboti, ~ij pak obem po vidovi raboti bil usloven od strukturata na investicionite 

vloùvawa. 

Za odbeleùvawe e deka: 

• Vo visokogradbata, vo stanbenata oblast, najgolem obem na 

rabota i broj na izgradeni objekti ima vo periodot 1953-1984 

godina, koga prose~no godi{no se gradeni po okolu 8 266 stanovi, 

odnosno vo periodot 1977-1980 godina se gradeni po 12 335 

stanovi godi{no, a vo periodot 1981-1984 godina se gradeni po 11 

545 stanovi godi{no. 

287



Kaj izgradbata na industriski i stopanski objekti, najgolem obem 

ima vo periodot 1981-1984 godina, koga se izgradeni 1 263 000 m2 

povr{ina; 

• Vo niskogradbata (pati{tata), vo periodot 1977-1980 godina zabeleàn 

e zgolemen obem na raboti; i, 

• Vo hidrogradbata (brani i nasipi), vo periodot 1966-1971 

godina rabotite se poobemni. 

Na krajot od ovoj period (1964-1984) grade`nite pretprijatija 

postignaa relativno dobra ekonomska sostojba koja be{e osnova za nivniot 

razvoj, ovozmoùvaj}i im da postignat kadrovska kompletiranost, 

opremuvawe so grade`na mehanizacija i zgolemuvawe na rabotnite kapaciteti, 

a so toa i osposobenost na pretprijatijata za proektirawe i 

gradewe na site vidovi grade`ni objekti vo zemjata i na stranskite 

pazari. 

1.2. Sostojbata vo grade`ni{tvoto vo 

periodot 1990-2000 godina 

Sostojbata na grade`ni{tvoto vo ovoj period moè da se pretstavi 

so nekolku osnovni podatoci: 

Brojot na pretprijatijata vo grade`ni{tvoto vo 1990 godina 

be{e 317, za vo periodot na transformacijata na pretprijatijata vo 1995 

godina ovoj broj da porasne duri na 3 215, vo 1998 godina na 4 334, za vo 

2000 godina ovoj broj da se stabilizira na 4 761 registrirani stopanski 

subjekti. 

Brojot na vrabotenite vo grade`ni{tvoto i pokraj zgolemuvaweto 

na brojot na pretprijatijata, od godina vo godina e vo opa|awe, 

taka {to vo poslednite 10 godini re~isi e prepoloven. Taka, brojot na 

vrabotenite vo 1990 godina bil 47 000, a vo 2000 godina 25 347 vraboteni, 

{to pretstavuva 11,3% od vkupno vrabotenite vo stopanstvoto. Pri 

ova da istakneme deka so vakov fond na angaìrana rabotna sila i so 

raspolo`livite proizvodstveni kapaciteti, grade`ni{tvoto vo sozda- 

288


vaweto na BDP spored proizvodniot metod, vo istata godina u~estvuva so 

5,0% 66 

Angaìranosta na vrabotenite vo visokogradbata e okolu 56%, vo 

niskogradbata 25,5% i vo instalacionite i zavr{nite raboti 18,5%. 

Po kvalifikaciona struktura, vrabotenite se okolu 10% 

inènerski kadar, okolu 15% tehni~ari od site vidovi i 75% kvalifikuvani 

i niskokvalifikuvani rabotnici. 

Za odbeleùvawe e deka starosnata struktura kaj rabotnicite e 

nad 50 godini, {to se objasnuva so otsustvo na proces za podmladuvawe 

na rabotnicite, {to pak e posledica na ekonomskata sostojba vo ovaa 

dejnost. 

Procesot na privatizacija e otpo~nat soglasno Zakonot za 

transformacija na pretprijatijata so op{testven kapital, vo koj bea 

vklu~eni 120 pretprijatija so okolu 32 140 vraboteni i vrednost na kapitalot 

od okolu 240 milioni germanski marki. Naj~esto se koristi 

modelot otkup na pretprijatieto od strana na vrabotenite. Pri ova 

vredno e da se istakne deka vo privatizacijata na grade`ni{tvoto ne e 

vklu~en stranski kapital. Istovremeno so privatizacijata na pretprijatijata 

od grade`ni{tvoto, se vr{i i vnatre{na reorganizacija, so cel 

pogolema efikasnost vo raboteweto i razvojot. 

Angaìranost na grade`ni{tvoto vo zemjata 

Namalenite investiconi vloùvawa, koi traat pove}e od 20 

godini, izostrenite uslovi i konkurencijata na me|unarodnite investicioni 

pazari, imaa negativno vlijanie vrz grade`ni{tvoto, taka {to se 

odrazija vo nedovolnoto angaìrawe na kapacitetite, ja vlo{ija likvidnosta 

i akumulativno-reproduktivnata sposobnost na pretprijatijata i 

dojde do pojava na postojan nedostig na obrtni sredstva. 

Makedonskoto stopanstvo vo ovoj period be{e iscrpeno i nema{e 

potencijal za investicioni vloùvawa. Od druga strana, namalenite 

investicioni vloùvawa na privatniot sektor, se sudruvaa so 

nezaokruèna zakonska regulativa, nemo`nost da dobijat lokacii za 

izgradba, nesoodvetna kreditna politika itn. 

66 Na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za 

statistika - Skopje, SG/2001 i Bilten 3/2002 na Ministerstvoto za finansii. 

289



Vakvite sostojbi pridonesoa grade`ni{tvoto svoite kapaciteti da 

gi koristi samo 40-50%. Grade`nite ma{ini i transportnite sredstva se 

visoko amortizirani i ne moàt da se obnovat. 

Najgolemiot del na kapacitetite vo grade`ni{tvoto, 50-60%, se 

osposobeni za visokogradba, posebno za stanbena izgradba. Me|utoa, 

izgradbata na stanovi vo 1998 godina iznesuva 3 256, {to vo odnos na 

1990 godina koga se izgradeni 10 189 stana, iznesuva samo 32%. 

Opadnatata kupovna mo} na naselenieto, otsustvoto na kreditirawe 

vo stanbenata izgradba i visokite ceni po kvadraten metar stanbena 

povr{ina, se ograni~uva~ki faktori za zaìvuvawe na stanbenata 

izgradba. 

Pri ova treba da se istakne deka grade`nata cena e optovarena so 

komunalii (nadomestoci za dodeluvawe i ureduvawe na grade`no 

zemji{te) i drugi tro{oci, koi ja nadograduvaat cenata za okolu 30%. 

Investicioni objekti so pogolema presmetkovna vrednost koi se vo 

tek na izgradba se: HEC "Kozjak", Branata so pridru`ni objekti "Lisi~e", 

delnici avtopat od Koridorot VIII ("E-65") i Koridorot H ("E-75"), rekonstrukcija 

i izgradba na regionalna patna mreà i @elezni~kata pruga 

Kumanovo-Deve Bair. 

Angaìranost na grade`ni{tvoto vo stranstvo 

Za angaìranosta na grade`ni{tvoto vo stranstvo karakteristi~en 

e periodot do 1990 godina, koga angaìranosta na grade`ni{tvoto vo 

stranstvo be{e relativno dobra, i periodot potoa, koga grade`niot 

pazar za makedonskata operativa drasti~no se stesnuva i namaluva, 

posebno vo zemjite kade makedonskata grade`na operativa be{e prisutna 

pove}e od 20 godini (porane{niot Sovetski Sojuz, Irak, Kuvajt, porane{na 

SFRJ i drugi zemji). 

Vo periodot po 1990 godina se prekinaa kontaktite me|u pretprijatijata 

od jugoslovenskite prostori, kako i delovnite zaednici koi bea 

nositeli na golem del od dogovorenite grade`ni raboti. 

Vojnata na Bliskiot Istok vo devedesettite godini predizvika 

negativni finansiski posledici kaj angaìranite grade`ni pretprijatija 

koi imaa pobaruvawa za izvr{eni grade`ni raboti vo iznos od 225 milioni 

dolari. 

Pokraj toa, ovoj investicionen pazar re~isi i se zatvori za makedonskata 

grade`na operativa. 

Vrednosta na izvr{enite grade`ni raboti vo stranstvo vo izminatite 

dvaesetina godini se dviè{e: 

290

(vo milioni dolari) 


God. 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 

Vred. 68 109 158 227 205 166 88 58 

God. 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 

Vred. 74 239 129 24 49 77 65 71 

God. 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 

Vred. 27,2 29 27 21,5 39,3 29,5 - - 

Izvor: Dràven zavod za statistika - Skopje 

1.3. Mo`nosti za razvoj na grade`ni{tvoto 

Periodot 1990-2001 godina be{e ispolnet so nastani {to go 

naru{ija mnogugodi{niot raste` na makedonskoto grade`ni{tvo. 

Na po~etokot na 2002 godina, veruvame deka za idniot period, 

mo`nostite za razvoj na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija moè 

da gi sogleduvame vo normalni okolnosti na vkupniot ekonomski razvoj na 

zemjata. 

Grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija ima dolga tradicija i 

dosega{niot razvoj pretstavuva dobra osnova za idniot razvoj. 

Mo`niot razvoj voobi~aeno e da se sogleduva preku sostojbata na 

raspolo`livite potencijali, no i preku ograni~uva~kite faktori. 

Od raspolo`livite potencijali, vo prv red treba da se imaat 

predvid ~ove~kite potencijali (inènerskiot i tehni~kiot kadar i 

kvalifikuvanite rabotnici) na makedonskoto grade`ni{tvo, so steknatoto 

mnogugodi{no iskustvo, koi se osposobeni za izvr{uvawe na site 

vidovi grade`ni raboti vo zemjata i vo stranstvo. 

Me|utoa, ograni~uva~kite faktori koi se odnesuvaat na vkupniot 

razvoj na zemjata, kakvi {to se, pred sî, nedovolnata doma{na akumulacija 

i potrebata od priliv na stranski kapital, op{tata tehnolo{ka 

zaostanatost, zavisnosta od uvoz na oprema i drugo, se reflektiraat i na 

grade`ni{tvoto. Vo uslovi na nedovolna doma{na akumulacija, potrebata 

od priliv na stranski kapital stanuva sî pozna~ajna za makedonskiot 

investicionen pazar, poradi {to dràvata treba da se angaìra vo sozdavaweto 

uslovi za priliv na stranski kapital. 

Nedovolniot obem na obezbedenost so rabota na grade`nata operativa 

vo podolg period, usloven od namaleniot investicionen pazar 

vo zemjata i izgubenite pazari vo stranstvo, pretstavuva klu~en 

291



ograni~uva~ki faktor vo razvojot na makedonskoto grade`ni{tvo. Ovaa 

sostojba ja naglasuva potrebata za organizirano istraùvawe na 

doma{niot pazar i pazarite vo drugite zemji. 

Pogolemo angaìrawe na grade`nata operativa vo zemjata se 

o~ekuva od donesuvaweto na izgotveniot Prostoren plan na Republika 

Makedonija i pogolem broj urbanisti~ki planovi na op{tinite, preku 

aktivirawe na slobodni lokacii za izgradba na objekti. 

Proektite od Programata na Paktot za stabilnost, isto taka, 

pretstavuvaat mo`nost za angaìrawe na makedonskata grade`na operativa 

vo zemjata i vo regionot. 

Integriraweto na makedonskoto grade`ni{tvo vo zaedni~kiot 

pazar na EU ima strate{ko zna~ewe za razvojot na grade`ni{tvoto, poradi 

{to implementacijata na Spogodbite me|u Republika Makedonija i 

Evropskata zaednica, vo delovite {to se odnesuvaat na grade`ni{tvoto, 

e prioritetna. 

So prodolùvawe na procesot za potpi{uvawe Spogodbi so zemjite 

od regionot i so drugi zemji, za izbegnuvawe dvojno odano~uvawe, 

za{tita na investiciite, slobodna trgovija, socijalna za{tita i osiguruvawe 

i drugi, }e se sozdadat uslovi za pogolema konkurentska sposobnost 

na makedonskite grade`ni pretprijatija. 

Zna~ajno e i potpi{uvaweto na bilateralni Spogodbi so zemjite 

~lenki na Evropskata zaednica za nastap na makedonskata grade`na operativa 

vo tie zemji, kako i zaedni~ki nastap vo treti zemji. 

Vo visokogradbata, posebno vo stanbenata izgradba, neophodno e 

sozdavawe uslovi za nejzino zaìvuvawe, preku aktivirawe na slobodnite 

lokacii za izgradba na stanovi od strana na Ministerstvoto za 

transport i vrski. Za realizacija na ovaa opredelba potrebno e sozdavawe 

na finansiski mo`nosti za gradewe, preku kreditirawe na izveduva~ite 

i kupuva~ite na stanovite. 

Finansiraweto na investicionite raboti vo stranstvo ili finansiskoto 

u~estvo vo izveduvaweto na rabotite, sî po~esto se uslov pri 

dogovaraweto na rabotite, posebno vo zemjite kade makedonskata 

grade`na operativa e tradicionalno prisutna. Grade`nata operativa ne 

raspolaga so kapital za ovaa namena, zatoa stanuva neophodna finansiskata 

poddr{ka na investicionite raboti vo stranstvo od strana na 

doma{nite finansiski institucii. 

Osnovnite razvojni pravci na grade`ni{tvoto vo Republika 

Makedonija se poso~eni vo "Nacionalnata strategija za ekonomskiot raz- 

292


voj na Republika Makedonija - razvoj i modernizacija" izgotvena od Makedonskata 

akademija na naukite i umetnostite, i toa: 

• Modernizacija na postojnite pretprijatija i formirawe novi 

sovremeni grade`ni kapaciteti; 

• Premin od klasi~noto grade`no proizvodstvo na industrijalizirano 

i prefabrikuvano; 

• Osnovawe na zaedni~ki instituti ili organizacii za istraùvawe 

na pazarite vo drugi zemji i nivnata zakonska regulativa; 

• Izrabotka na kvalitetni prostorni i urbanisti~ki planovi so 

primena na tehnologijata i iskustvata od razvienite zemji; 

• Donesuvawe na potrebnite zakonski i drugi normativni akti i 

standardi, usoglaseni so razvienite zemji; 

• Organizirawe redovna i kvalitetna kontrola na grade`noto proizvodstvo 

i za{tita na ~ovekovata sredina. 

Pokraj pretstavenite osnovni razvojni pravci, aktuelnite sostojbi 

vo grade`ni{tvoto od podolg period, ukaùvaat na potrebata od aktivnosti 

zna~ajni za idniot razvoj na grade`ni{tvoto: 

- Zgolemuvawe na angaìranosta na makedonskata grade`na operativa 

vo zemjata i posebno vo stranstvo, preku organizirano istraùvawe 

na doma{niot gradeèn pazar i pazarite vo drugite 

zemji; 

- Zgolemuvawe na stapkata na investirawe (zemjite vo tranzicija 

23%) i sozdavawe uslovi od strana na dràvata za priliv na 

stranski kapital: 

- -Intenzivirawe na stanbenata izgradba so sozdavawe uslovi za 

kreditirawe na graditelite i kupuva~ite na stanovite; 

- Implementacija na Spogodbite sklu~eni me|u Republika Makedonija 

i Evropskata zaednica, vo delovite koi se odnesuvaat na 

grade`ni{tvoto. 

2. S o o b r a } a j 

Voved 

Soobra}ajot e stopanska granka koja ima dve osnovni celi - slobodno 

dvièwe na lu|eto i sloboden protok na stoka Vo sovremenite raz- 

293



vieni stopanstva sî pozna~ajno mesto mu se dava na razvojot na soobra}ajot, 

dejnost koja gi povrzuva stopanskite granki i podra~ja, proizvodstvenite 

i potro{uva~kite centri i go zaokruùva procesot na 

op{testvenata reprodukcija. Intenziviraweto na stopanstvoto ne moè 

da se zamisli bez sovremen, tehni~ki razvien, tehnolo{ki dobro organiziran 

i ekonomski racionalen transporten sistem. 

2.1. Op{to za sostojbata vo soobra}ajot 

Od osamostojuvaweto na Republika Makedonija vo 1991 godina do 

denes, vo uslovi na vovedenite sankcii so Rezoluciite na OON za 

ograni~uvawe i zabrana na prevozot kon SR Jugoslavija vo vtorata 

polovina na 1992 godina, vovedenoto embargo od Republika Grcija kon 

Republika Makedonija vo po~etokot na 1994 godina, vojnite na teritoriite 

na porane{nite jugoslovenski republiki, dojde do naru{uvawe na 

stopanskite aktivnosti vo zemjata i vo regionot, napu{tawe na tradicionalnite 

transportni tokovi i ma~no vospostavuvawe na novi alternativni 

soobra}ajni koridori, drasti~no namaluvawe na vkupniot obem na 

prevozite, {to ima{e za posledica te{ka nepovolna sostojba vo oblasta 

na soobra}ajot vo Republika Makedonija. 

Vo vakvi nepovolni uslovi za rabota i razvoj na soobra}ajot vo 

tranzicioniot period, vo ovaa dejnost vo 2000 godina angaìrani se 9,3% 

od vkupno vrabotenite vo makedonskoto stopanstvo. Dodeka, pak, vo istata 

godina vo sozdavaweto na BDP, spored proizvodstveniot metod, soobra}ajot 

u~estvuva so 8,3% 67 . 

2.2. Sostojbata vo patniot soobra}aj 

Pretstavenite okolnosti negativno se odrazija na patniot soobra}aj. 

Vo periodot 1991-2001 godina, obemot na transportnata rabota e 

opadnat, ekonomskata sostojba na transporterite e vlo{ena. 

Zastareniot vozen park na patniot transport predizvikuva zagaduvawe 

na vozduhot i zagu{uvawe na soobra}ajot, osobeno vo urbanite 

sredini, po dolìnata na transportnite koridori i grani~nite premini. 

Izduvnite gasovi od zagaduva~ite na vozduhot, se sî u{te vo dozvolenite 

67 Na{i presmetuvawa vrz baza na izvornite podatoci od Dràvniot zavod za 

statistika - Skopje, SG/2001 i Bilten 3/2002 na Ministerstvoto za finansii. 

294


granici spored me|unarodnite normi, no ako trendot na zagaduvawe prodolì, 

vo naredniot period moè da bidat pre~ekoreni me|unarodnite 

dozvoleni normi i seriozno da ja zagrozat ìvotnata sredina. 

Niskoto nivo na po~ituvawe na soobra}ajnite propisi, zgolemenata 

starosna struktura na motornite vozila i rekonstrukcijata i 

izgradbata na delovi od pati{tata pod soobra}aj, se glavnite 

pri~initeli za zagrozuvawe na bezbednosta vo soobra}ajot, koja vo Republika 

Makedonija e me|u najniskite vo Evropa. 

Nedostigaat sredstva za obnova i osovremenuvawe na vozniot 

park vo patniot soobra}aj i so toa podigawe na nivoto na bezbednosta na 

patniot soobra}aj, namaluvawe na posledicite za ìvotnata sredina i 

osposobuvawe za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa. 

Vo patniot tovaren soobra}aj obemot na prevezenata stoka vo 

2000 godina iznesuva okolu 2 milioni toni, {to pretstavuva samo 38% vo 

odnos na obemot na prevezenata stoka vo 1991 godina. [to se odnesuva za 

prevoznite kapaciteti vo patniot tovaren soobra}aj, vo Republika Makedonija 

ima 4.500 registrirani te{ki tovarni vozila, koi vo uslovi na 

namalena stopanska aktivnost i osobeno namalen izvoz, ne se dovolno 

iskoristeni za prevoz na stoka. Okolu 75% od ovie vozila imaat starosna 

struktura pogolema od 10 godini i ne gi ispolnuvaat ekolo{kite 

standardi neophodni za izvr{uvawe prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa. 

Okolu 10% od vozilata imaat starost 5-10 godini, a samo 15% od 

vozilata se ponovi od 5 godini i gi zadovoluvaat baranite standardi za 

prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa. 

Vo patniot patni~ki soobra}aj obemot na prevezeni patnici vo 

2000 godina iznesuva 14,3 milioni patnici, {to pretstavuva samo 41% vo 

odnos na obemot na prevezeni patnici vo 1991 godina. [to se odnesuva 

na prevoznite kapaciteti vo patniot patni~ki soobra}aj, transporterite 

raspolagaat so 600 avtobusi so koi se izvr{uvaat me|unarodnite i 

doma{nite prevozi na patnici. Prose~nata starost na avtobusite iznesuva 

15 godini. 

Brojot na prevezenite patnici opa|a i kako posledica na 

opa|aweto na ìvotniot standard na naselenieto. 

Infrastrukturata na patniot soobra}aj vo Republika Makedonija 

vo izminatiot period postigna opredelen razvoj, me|utoa sî u{te 

nema dostignato stepen na razvienost {to }e gi zadovoli sovremenite 

295



potrebi na me|unarodniot i na doma{niot pazar za prevoz na patnici i 

na stoka. 

Na teritorijata na Republika Makedonija za izvr{uvawe na patnite 

transportni uslugi se koristi mreà od magistralni i regionalni 

pati{ta so dolìna od 4 300 km. 

Karakteristika na infrastrukturata na patniot transport vo Republika 

Makedonija e postoeweto na dva transportni koridori koi se 

vklu~eni vo evropskata patna mreà. Toa se patniot transporten Koridor 

Sever-Jug, koj pretstavuva del od evropskiot paten Koridor H ("E-75") i 

patniot transporten Koridor Istok-Zapad, koj pretstavuva del od evropskiot 

paten Koridor VIII ("E-871" i "E-65"). 

Koridorot H na teritorijata na Republika Makedonija se protega 

po dolinata na rekata Vardar i po nego pominuvaat me|unarodnite tranzitni 

pravci od Zapadna Evropa kon Bliskiot i Sreden Istok. 

Koridorot VIII ja povrzuva Republika Makedonija preku Bugarija so 

zemjite od Isto~na i Jugoisto~na Evropa, a preku Albanija so ju`nite 

italijanski pristani{ta. 

Pozna~ajni problemi so koi se sudruvaat pretprijatijata od 

patniot transport se: 

- Opadnatiot obem na pobaruva~ka na prevozni uslugi; 

- Zastareniot vozen park, so ograni~eni mo`nosti za 

obnova; 

- Nedovolniot broj me|unarodni prevozni dozvoli. 

2.3. Sostojbata vo èlezni~kiot soobra}aj 

@elezni~kiot soobra}aj na teritorijata na Republika Makedonija 

e edinstven tehni~ko-tehnolo{ki sistem koj funkcionira vo ramkite na 

Javnoto pretprijatie "Makedonski èleznici". 

Nastanite vo periodot 1991-2001 godina nepovolno se odrazija 

na èlezni~kiot soobra}aj vo Republika Makedonija. Dojde do prekin na 

tekovite na dvièwe na patnici i stoka vo zemjata i vo me|unarodniot 

soobra}aj. Se slu~i blokada na èlezni~kite prevozi na me|unarodnata 

pruga Sever-Jug i izostanuvawe na zna~ajniot tranziten prevoz, {to pridonese 

za drasti~no namaluvawe na vkupniot obem na prevozi vo odnos 

na prevozite od prethodnite godini. 

296


Seto ova vlijae{e vrz finansiskite rezultati od raboteweto i 

toa se odrazi mnogu negativno na vkupnata ekonomska sostojba na pretprijatieto. 

Vo èlezni~kiot tovaren soobra}aj obemot na prevezenata 

stoka vo 2000 godina iznesuva 3,23 milioni toni, {to pretstavuva 59% vo 

odnos na obemot na prevezenata stoka vo 1991 godina. 

[to se odnesuva do prevoznite kapaciteti vo èlezni~kiot 

tovaren soobra}aj, JP-M@ raspolaga so aktiven park od 88 vle~ni 

vozila, so vkupno instalirana sila od 123 328 Kw i visoka prose~na 

starost od 10 do 30 godini po pooddelni vidovi vle~ni sredstva. JP-M@ 

raspolaga so 2 401 tovarni vagoni so vkupna nosivost od 102 064 toni od 

koi samo 493 tovarni vagoni se za me|unaroden soobra}aj (RIV). Strukturata 

na tovarnite vagoni ne odgovara na potrebite na transportniot 

pazar. Starosnata struktura iznesuva 20-40 godini po pooddelni vidovi 

vagoni. 

Vo èlezni~kiot patni~ki soobra}aj obemot na prevezenite 

patnici vo 2000 godina iznesuva 1,88 milioni patnici, {to pretstavuva 

61% vo odnos na obemot na prevezeni patnici vo 1991 godina. 

[to se odnesuva na prevoznite kapaciteti vo èlezni~kiot 

patni~ki soobra}aj, JP-M@ raspolaga so 164 patni~ki koli so 8 220 

sedi{ta i 1 680 legla vo spalni i ku{et koli. Starosnata struktura e 

visoka i iznesuva prose~no 17-34 godini po pooddelni vidovi patni~ki 

koli. 

@elezni~kata infrastruktura ja so~inuvaat prugite i pru`nite 

postrojki, elektrotehni~kite postrojki i ostanatite infrastrukturni 

objekti. @elezni~kata infrastruktura se karakterizira so zastarenost i 

istro{enost. Sostojbata na èlezni~kata infrastruktura ne e na potrebnoto 

tehni~ko nivo, so isklu~ok na magistralata Tabanovce-Gevgelija, 

koja ima relativno dobri tehni~ki karakteristiki, {to e rezultat na pogolemo 

angaìrawe na JP-M@, no i zgolemeni tro{oci za odrùvawe na 

prugata. 

Na teritorijata na Republika Makedonija za izvr{uvawe na èlezni~kite 

prevozi se koristi mreà od èlezni~ki prugi so dolìna od 

700 km, stani~ni koloseci 225 km i industriski koloseci 102 km. 

@elezni~kata mreà vo Republika Makedonija e nedovolno razviena 

i so slepi zavr{etoci na pravecot Istok-Zapad, ili poto~no 

kaàno, èlezni~kata mreà na Republika Makedonija ne e povrzana so 

èlezni~kata mreà na Republika Bugarija i Republika Albanija. 

297



Prugata Tabanovce-Gevgelija e elektrificirana (233 km otvorena 

pruga i 83 km stani~ni koloseci) i opremena so sovremeni relejni 

uredi vo avtomatski pruèn blok, taka {to se osigurani site stanici i 

patni premini. 

Najgolemiot del od èlezni~kata mreà e osposoben za brzini od 

60-100 km/~as (okolu 600 km.), a ostanatite 100 km se prugi za brzini do 60 

km/~as, dodeka osposobenosta za osovinski pritisok e od 20 toni/oska na 

550 km prugi i 18 toni/oska na 150 km prugi. 

Vakvata sostojba e posledica na pove}egodi{en nedostig na finansiski 

sredstva i poradi toa izostanato potrebnoto vloùvawe vo 

èlezni~kata infrastruktura. 

Pozna~ajni problemi vo èlezni~kiot soobra}aj se: 

- Drasti~no opadnat obem na rabota, koj vo odnos na obemot na rabota 

od 1991 godina iznesuva samo 60%; 

- Kako posledica od maliot obem na rabota, namaleni se prihodite, 

{to krajno negativno se odrazuva na ekonomskata i finansiskata 

sostojba na JP-M@; 

- @elezni~kata infrastruktura se karakterizira so zastarenost i istro{enost. 

Sostojbata na èlezni~kata infrastruktura ne e na potrebnoto 

tehni~ko nivo, so isklu~ok na magistralata Tabanovce- 

Gevgelija, koja ima relativno dobri tehni~ki karakteristiki; 

- Prevoznite kapaciteti se zastareni i so visok procent na imobilizacija; 

- Podolg period Makedonskite èleznici ne se soobrazeni so promenite 

koi nastanaa vo op{testvoto i vo stopanstvoto, ekonomski ne se 

razre{eni i imaat akumulirano finansiski problem. 

2.4. Vozdu{en soobra}aj 

Vozdu{niot soobra}aj vo Republika Makedonija se vr{i preku 

dva me|unarodni aerodromi, od koi skopskiot e glaven, a ohridskiot alternativen. 

Vo periodot 1991-2001 godina obemot na vozdu{niot soobra}aj na 

aerodromot vo Skopje iznesuva 8 000-10 000 zaminati i pristignati vozduhoplovi 

godi{no, so 400 000-600 000 zaminati i pristignati patnici 

godi{no, dodeka obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromot vo Ohrid 

iznesuva 400-1 000 zaminati i pristignati vozduhoplovi godi{no, so 20 

000-60 000 zaminati i pristignati patnici godi{no. Napravenite anal- 

298


izi na obemot na vozdu{niot soobra}aj ukaùvaat deka nastanite vo zemjata 

i vo regionot vo ovoj period imale izrazito vlijanie na obemot na 

vozdu{niot soobra}aj na dvata aerodromi vo pooddelnite godini. 

Vr{eweto na vozdu{niot soobra}aj e regulirano so Zakonot za 

vozdu{na plovidba koj e prezemen od SFRJ. Ova ukaùva na potrebata za 

{to pobrzo donesuvawe nov Zakon za vozdu{na plovidba. 

Upravata za civilna vozdu{na plovidba (UCVP) e stru~en organ 

vo sostav na Ministerstvoto za transport i vrski, koj svojata rabota ja 

zasnova vrz Zakonot za vozdu{na plovidba , podzakonskite akti, kako i 

me|unarodnite dokumenti koi se prifateni preku na{eto ~lenstvo vo 

opredeleni me|unarodni institucii ili ratifikuvani konvencii. 

Javnoto pretprijatie za aerodromski uslugi (JPAU) e osnovano od 

Vladata na Republika Makedonija i gi dava uslugite za prifa}awe i otprema 

na vozduhoplovite. 

Infrastrukturata na vozdu{niot soobra}aj vo Republika Makedonija 

ja so~inuvaat dvata aerodromi Skopje i Ohrid koi se rekonstruirani 

i modernizirani, no za zadovoluvawe na potrebite na vozdu{niot 

soobra}aj programirani se investicioni zafati so koi }e se dokompletira 

aerodromskata infrastruktura. 

Pozna~ajni problemi vo vozdu{niot soobra}aj se: 

- Namaleniot obem na vozdu{niot soobra}aj; 

- Kako posledica na namaleniot obem na vozdu{niot soobra}aj, 

namaleni se prihodite na doma{nite vozduhoplovni kompanii, 

koi ne se vo sostojba da gi izmirat obvrskite kon dràvata za uslugite 

{to gi dava sistemot na kontrolata na letaweto i uslugite 

{to gi dava Javnoto pretprijatie za aerodromski uslugi na aerodromite 

vo Skopje i vo Ohrid; 

- Nemawe sopstvena flota na doma{nite aviokompanii i brojnite 

problemi koi proizleguvaat od ovaa sostojba; 

- Stavawe von sila na Zakonot za vozdu{na plovidba koj e prezemen 

od porane{na SFRJ i donesuvawe nov Zakon za vozdu{na 

plovidba, koj treba da gi regulira sostojbite i odnosite vo 

oblasta na vozdu{niot soobra}aj, vo soglasnost so osnovnite 

odredbi, standardi i prepora~ani praktiki na me|unarodnoto 

civilno vozduhoplovstvo. 

2.5. Mo`nosti za razvoj na soobra}ajot 

299



Soo~eni so iznesenata sostojba na soobra}ajot vo Republika 

Makedonija, za nejzino podobruvawe i sozdavawe uslovi za razvoj, od 

strate{ko zna~ewe e vklu~uvaweto na Republika Makedonija vo evropskite 

integracioni procesi vo oblasta na transportot. 

Toa zna~i, razvojot na soobra}ajot vo Republika Makedonija da se 

sogleduva vo kontekst na transportnata politika na Evropskata zaednica 

i implementacijata na Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u 

Republika Makedonija i Evropskata zaednica i nejzinite zemji ~lenki od 

2001 godina (vo delot za soobra}ajot) i Spogodbata vo oblasta na soobra}ajot 

pome|u Republika Makedonija i Evropskata zaednica od 1997 

godina. 

2.5.1. Za transportnata politika na EU 

Vostanovuvaweto na edinstveniot evropski pazar vo devedesetite 

godini pretstavuva{e presvrtnica vo zaedni~kata transportna 

politika na zemjite ~lenki na EU. 

Priznavaj}i go strate{koto zna~ewe na transportnite uslugi za 

uspehot na edinstveniot pazar i nivniot pridones za ostvaruvaweto na 

dvete osnovni celi - slobodno dvièwe na lu|eto i sloboden protok 

na stoka, EU izgradi zaedni~ka transportna politika koja se sostoi od 

politi~ki re{enija i inicijativi vo tri fundamentalni oblasti: 

1. Podobruvawe na kvalitetot na transportnite uslugi so razvivawe 

na integriran i konkurenten transporten sistem, zasnovan 

vrz napredni tehnologii, koi isto taka pridonesuvaat kon 

celite na bezbednosta vo soobra}ajot i za{titata na ìvotnata 

sredina; 

2. Podobruvawe na funkcioniraweto na edinstveniot pazar za da 

se promovira efikasnost, za~uvuvaj}i gi socijalnite standardi; 

i, 

3. Pro{iruvawe na nadvore{nata dimenzija so podobruvawe na 

transportnite vrski so treti zemji i zabrzuvaj}i go pristapot na 

prevoznicite od EU do drugite transportni pazari. 

Zakonskata ramka za vnatre{niot transporten pazar {to e 

vospostavena od zemjite ~lenki na EU, vo zna~itelna merka e inkorporirana 

vo nivnite nacionalni zakonodavstva. 

Poslednite nekolku godini Republika Makedonija zapo~na da 

implementira rekonstruktivni zafati vo transportniot sektor. 

300


So aspiraciite na dràvata za pridru`no ~lenstvo vo EU, transportnata 

politika na EU stana cel vo rekonstrukcijata na transportniot 

sektor vo Republika Makedonija. 

2.5.2. Spogodba za stabilizacija i asocijacija me|u Republika 

Makedonija i Evropskata zaednica i nejzinite zemji ~lenki 

od 2001 godina i Spogodba vo oblasta na soobra}ajot me|u 

Republika Makedonija i Evropskata zaednica od 1997 god. 

So Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u Republika 

Makedonija i Evropskata zaednica, vo oblasta na transportot e opredeleno: 

"Vo odnos na suvozemniot soobra}aj, odnosot me|u Stranite e 

reguliran so Spogodbata me|u Evropskata zaednica i Republika 

Makedonija vo oblasta na soobra}ajot, koja stapi vo sila na 27 Noemvri 

1997 godina. Stranite ja potvrduvaat va`nosta {to tie ja pridavaat 

na doslednata primena na Spogodbata" 

"Pokraj Spogodbata me|u Evropskata zaednica i Republika Makedonija 

vo oblasta na soobra}ajot, Stranite }e ja razvivaat i }e ja 

zasilat sorabotkata so cel na Republika Makedonija da í ovozmoàt: 

• Da go prestruktuira i modernizira soobra}ajot i negovata infrastruktura; 

• Da go podobri dvièweto na patnici i stoki i pristapot kon 

transportniot pazar so otstranuvawe na administrativnite, tehni~kite 

i drugite pre~ki; 

• Da postigne operativni standardi soodvetni na onie vo Zaednicata; 

• Da razvie svoj soobra}aen sistem, kompatibilen i usoglasen so 

sistemot na Zaednicata; 

• Da ja podobri za{titata na ìvotnata sredina vo soobra}ajot, 

namaluvaweto na {tetnoto vlijanie i zagaduvaweto. 

So Spogodbata vo oblasta na soobra}ajot me|u Republika Makedonija 

i Evropskata zaednica e opredeleno: 

301



"Sorabotkata }e go opfati soobra}ajot, a osobeno patniot, 

èlezni~kiot i kombiniraniot soobra}aj i }e ja vklu~i soodvetnata 

infrastruktura, zemaj}i go predvid regionalniot kontekst". 

Vo vrska so toa, ovaa Spogodba opfa}a pred se: 

• Soobra}ajna infrastruktura na teritorijata na ednata ili na 

drugata Dogovorna strana vo obem koj e potreben za da se postigne 

celta na ovaa Spogodba; 

• Pristap na pazarite, vrz osnova na reciprocitet, vo oblasta na 

patniot soobra}aj; 

• Osnovni pravni i administrativni pridru`ni merki, vkluuvaj}i 

komercijalni, dano~ni, socijalni i tehni~ki merki; 

sorabotka za razvoj na soobra}aen sistem koj gi ispolnuva 

barawata na za{titata na okolinata; 

• Redovna razmena na informacii za razvoj na soobra}ajnite 

politiki na Dogovornite strani, osobeno vo vrska so soobra}ajnata 

infrastruktura". 

Vo periodot od sklu~uvaweto na Spogodbata vo 1997 godina do 

denes, implementacijata na Spogodbata e uspe{na, posebno vo pristapot 

na pazarite vo oblasta na patniot transport, razvojot na patnata infrastruktura 

vo Republika Makedonija (Koridorite VIII i H), sorabotkata vo 

razvojot na soobra}ajniot sistem vo Republika Makedonija itn. 

Pokraj soobrazuvaweto so transportnata politika na EU i implementacijata 

na Spogodbite me|u Republika Makedonija i EU, aktuelnite 

sostojbi na soobra}ajot od podolg period ukaùvaat na potrebata od 

aktivnosti zna~ajni za idniot razvoj na soobra}ajot: 

1. Na generalno nivo, aktivnosti ~ija glavna cel e stremewe kon 

sigurni i ekonomi~ni transportni uslugi, so potreben respekt kon 

bezbednosta za site u~esnici vo soobra}ajot, racionalno 

koristewe na energijata, regionalen razvoj i za{tita na ìvotnata 

sredina. 

2. Na nivo na poodelni soobra}ajni granki, aktivnostite da bidat 

naso~eni kon: 

Vo patniot soobra}aj 

• Zgolemuvawe na obemot na transportnite uslugi; 

302


• Podobruvawe na me|unarodnata konkurentnost na patniot soobra}aj, 

preku podobruvawe na strukturata na vozniot park i osposobuvawe 

za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa; 

• Podobruvawe na bezbednosta na patniot transport; 

• Namaluvawe na {tetnite vlijanija od patniot transport vrz 

ìvotnata sredina; 

• Razvoj na magistralnata i regionalna patna mreà vo zemjata, so 

prioritet na patnite Koridori VIII i H. 

Vo èlezni~kiot soobra}aj 

• Zgolemuvawe na obemot na transportni uslugi; 

• Podobruvawe na strukturata na vozniot park; 

• Podobruvawe na odrùvaweto na postojnite prugi; 

• Razvoj na èlezni~kata mreà na pravecot Istok-Zapad, odnosno 

povrzuvawe so èlezni~kite mreì na Republika Bugarija i Republika 

Albanija; 

• Transformacija na Javnoto pretprijatie "Makedonski 

èleznici". 

Vo vozdu{niot soobra}aj 

• Zgolemuvawe na obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromite 


• Donesuvawe nov Zakon za vozdu{niot soobra}aj; 

• Kompletirawe na modernizacijata na aerodromite vo Skopje i vo 

Ohrid so realizacijata na golem broj ve}e programirani proekti. 

303





PERSPEKTIVI ZA RAZVOJ NA TURIZMOT I 

UGOSTITELSTVOTO VO REPUBLIKA 

MAKEDONIJA 

Turizmot vo Republika Makedonija se nao|a vo relativno dlaboka 

pove}egodi{na kriza, a kako rezultat na toa se javuvaat i pogolemi 

te{kotii vo ugostitelstvoto kako najzna~aen servisen sektor na turizmot. 

Pritoa, ne treba da se zaboravi deka turizmot i ugostitelstvoto se interaktivno 

povrzani, pa ednovremeno i sostojbata vo ugostitelstvoto povolno, 

ili vo konkretniov slu~aj nepovolno, vlijae vrz razvojot na turizmot. 

Lo{ata sostojba vo turizmot i ugostitelstvoto se potvrduva so golemiot 

gubitok na pazarot, so postojaniot porast na zadolènosta, postojaniot 

porast na zagubite od raboteweto kako i zastojot vo razvojot. Poradi 

toa, namesto da gledame napred, namesto da se zanimavame so svetot, 

pazarot i trendovite na 21 vek, nie treba da se zanimavame samite so sebe 

i so sanacijata kako preduslov za promisluvawe na konceptot za perspektivite 

na idniot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto. 

1.Karakteristiki na turiizmot i ugostitelstvoto 

vo Republika Makedonija 

1.1. Karakteristiki na turizmot vo Republika Makedonija 

Republika Makedonija raspolaga so zna~ajni potencijali za razvoj 

na turizmot, no nasproti toa beleì relativno nepovolni rezultati 

po taa osnova. 

304


Tabela 1 

Obem, dinamika i struktura na turisti~kiot promet vo Republika Makedonija 

vo periodot 1989-2000 godina 

God. Posetiteli 

Broj Doma{ni 

vo % 

Verièn 

indeks 

305 

Bazi~en 

indeks 

1989 1032072 42.81 100 100 

1990 974357 42.3 94.41 94.41 

1991 710278 85.56 72.90 68.82 

1992 585699 62.6 82.46 56.75 

1993 647728 67.86 110.59 62.76 

1994 613154 69.76 94.66 59.41 

1995 503857 70.82 82.17 48.82 

1996 476025 71.44 94.48 46.12 

1997 451871 73.15 94.93 43.78 

1998 575080 72.76 127.27 55.72 

1999 549630 67.11 95.57 53.26 

2000 632523 64.58 115.08 61.29 

God. 

No}evawa 

Prose~en 

dneven 

Prihodi 

od me|. turizam 

Doma{ni Verièn Bazi~en 

Broj vo % indeks indeks prestoj 

1989 3522747 62.07 100 100 3.4 - 

1990 3099508 61.73 87.99 87.99 3.2 - 

1991 2740484 93.43 88.42 77.79 3.9 6.2 

1992 2139631 82.13 78.07 60.74 3.7 7.6 

1993 2706373 86.6 126.49 76.83 4.2 12.5 

1994 2476998 86.45 91.52 70.31 4.0 20.1 

1995 1804310 84.61 72.84 51.22 3.6 27.2 

1996 1696930 83.66 94.05 48.17 3.6 26.3 

1997 1587146 83.27 93.53 45.05 3.5 26.8 

1998 2426461 85.18 152.88 68.88 4.2 30.7 

1999 2313142 79.49 95.33 65.66 4.2 32.1 

2000 2434639 79.71 105.25 69.11 3.8 37.4 

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija 1993 i 2001, 

Bilteni na NRB na R. Makedonija 1992-2001



Imeno, vo periodot po osamostojuvaweto doa|a do negativna 

tendencija na opa|awe na turisti~kiot promet vo Republika Makedonija, 

koja izrazena kvantitativno kaj brojot na turistite iznesuva - 4,4% 

prose~no godi{no, dodeka kaj no}evawata - 3,3% prose~no godi{no. Moè 

da se konstatira deka vkupniot turisti~ki promet na krajot od nabquduvaniot 

period ne go dostignuva nivoto od baznata godina i pokraj toa {to 

vo poslednite godini doa|a do negovo zgolemuvawe (vidi Tabela br. 1). 

Imeno, indeksot na brojot na posetitelite 2000/1989 iznesuva 61,29%, 

dodeka kaj no}evawata ovoj indeks iznesuva 69,11%. 

Kako odredena nepovolnost moè da se izdvoi i srazmerno evidentno 

pogolemoto u~estvo na doma{niot turisti~ki promet vo odnos na 

stranskiot. 

Prose~niot dneven prestoj kaj turistite so pomali varijacii 

iznesuva okolu 4 dena vo tekot na celiot period. Prose~nata dolìna na 

prestojot na stranskite turisti e zna~itelno pomala (2 dena), {to né 

naveduva na pomislata deka stranskite turisti vo na{ata zemja ne 

doa|aat isklu~ivo motivirani od turisti~ki celi, tuku, pred sé, od 

delovni, diplomatski i sli~ni motivi. 

Prihodite od me|unarodniot turizam vo periodot po osamostojuvaweto 

beleàt izrazito visoka stapka na porast od 25,2% vo prosek 

godi{no. Me|utoa, mora da se konstatira deka vakviot porast na prihodite 

se zabeleùva vo uslovi koga fizi~kiot obem na turisti~kiot 

promet opa|a, {to zna~i deka rezultatite bi bile daleku popovolni pri 

zgolemen fizi~ki obem na turisti~kiot promet. 

Posebno nepovolno e gubeweto na pokvalitetnite pazari (konvertibilni 

podra~ja), ~ija visina na prometot iznesuvala pomalku od 

tretina od periodot pred osamostojuvaweto (indeks na brojot na turistite 

1998/1989=26.1%) (vidi Tabela br. 2). 

306


Tabela 2 

Struktura na stranskite turisti po zemji na pripadnost 

vo 1989 i 1998 godina 

ZEMJA 1989 godina ZEMJA 1998 godina 

Turisti U~estvo Rang Turisti U~estvo Rang 

Avstrija 8136 3.7 6 Albanija 12266 7.8 3 

Bugarija 7197 3.3 8 Bugarija 37566 24.0 1 

V. Britanija 7672 3.5 7 V.Britanija 3792 2.4 9 

Grcija 31292 14.2 2 Germanija 6071 3.9 6 

Italija 13617 6.2 4 Grcija 8148 5.2 4 

SAD 

SR Ger- 

7020 3.2 9 Italija 3727 2.4 10 

manija 

SSSR 

66127 30.0 1 SAD 7957 5.1 5 

(porane{en) 6933 3.1 10 Slovenija 

SR Jugo- 

5882 3.8 8 

Francija 8495 3.9 5 slavija 31112 19.9 2 

Holandija 18275 8.3 3 Turcija 6135 3.9 7 

VKUPNO 220600 79.2 10 VKUPNO 122656 76 10 

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija za 1990 i 1999 g. i 

sopstveni presmetki. 

Zna~itelno popovolnata pazarna pozicija na Republika Makedonija 

na novooformirnite pazari, kako i zgolemenoto u~estvo na turistite 

od emitivnite podra~ja koi se ekonomski poslabi ni pribli`no ne 

moàt da gi kompenziraat zagubite na tradicionalnite zapadni ekonomski 

silni pazari. 

Makedonskiot turizam ima relativno malo u~estvo vo evropskiot 

i vo svetskiot turizam. Slobodno moè da se kaè deka Republika Makedonija 

ima minorno zna~ewe kako turisti~ka zemja vo evropski i svetski 

ramki (vidi Tabela br.3). 

307



Tabela 3 

U~estvo na makedonskiot turizamvo evropskiot i svetskiot - vo % 

Godina EVROPA SVET 

Devizni 

Devizni 

Posetiteli prihodi Posetiteli prihodi 

1995 0.1478 0.0094 0.0908 0.0056 

1999 0.1497 0.0159 0.0944 0.0083 

Izvor: Bilteni od NBRM 1996 i 2000 god., podatoci od WTO. 

Seto ova ukaùva deka R Makedonija e turisti~ki nedovolno razviena 

zemja i pokraj povolnite predispozicii za razvoj na turizmot. 

1.2. Karakteristiki na ugostitelstvo vo Republika Makedonija 

Soglasno nepovolnite sostojbi vo turizmot beleìme relativno 

nepovolni tendencii i vo ugostitelstvoto (vidi Tabela br.4). 

Tabela 4 

Pregled na nekoi pokazateli za ugostitelstvoto 

GOD. Broj na ugost. Broj na Broj na 

Osnovni 

kapaciteti 

Stepen na 

iskorist vo Broj na 

del. edinici sedi{ta legla (%) % denovi vraboteni 

1989 2715 178000 84558 17.26 11.4 42 16243 

1990 3497 187928 82411 17.49 10.3 38 13633 

1991 3663 163702 80296 17.83 9.4 34 12764 

1992 3534 169232 79628 17.89 7.4 27 13306 

1993 3213 163128 81328 17.45 9.1 33 12022 

1994 2754 141429 81604 18.26 8.3 30 10611 

1995 2543 133431 78913 18.91 6.3 23 9946 

1996 2473 128835 79667 18.75 5.8 21 10520 

1997 2209 131228 78425 19.57 5.5 20 9903 

1998 2122 129754 78974 20.05 8.4 31 9758 

1999 2037 133474 79203 20.55 8.0 29 9998 

2000 1798 129959 73759 21.68 9.0 33 10403 

Izvor: Statisti~ki godi{nik na R. Makedonija 1993 i 2001 i 

sopstveni presmetki . 

308


Imeno, vo periodot pred osamostojuvaweto, kapacitetite vo ugostitelstvoto 

imale pogolem obem sporedbeno so 2000-ta god., taka {to 

brojot na delovnite ugostitelski edinici se namalil za pove}e od 30%, 

brojot na sedi{tata za okolu 25%, a brojot na leglata za okolu 15%. Vakvata 

pojava e sosema o~ekuvana dokolku se ima predvid namaleniot 

fizi~ki obem na turisti~kiot promet. 

Kako relativno povolna karakteristika se javuva zgolemuvaweto 

na u~estvoto na osnovnite kapaciteti, me|utoa i ponatamu se konstatira 

nepovolna struktura na smestuva~kite kapaciteti (okolu 80% otpa|aat na 

komplementarnite). 

Isto taka, treba da se napomene deka smestuva~kite kapaciteti 

imaat relativno nepovolna starosna struktura (okolu 70% od vkupnite 

kapaciteti se izgradeni vo periodot do 1981 god.), a se karakteriziraat i 

so nizok stepen na tehni~ka opremenost, {to krajno nepovolno vlijae vrz 

kvalitetot na turisti~kata ponuda. 

Kako realna posledica na namaluvaweto na fizi~kiot obem na 

turisti~kiot promet, se javuva drasti~noto namaluvawe na stepenot na 

iskoristenosta na smestuva~kite kapaciteti (za okolu 25%), koe i onaka e 

mnogu nisko. 

Niskiot stepen na iskoristenost na kapacitetite zna~itelno go 

ote`nuva delovnoto rabotewe na ovie kapaciteti, taka {to golem del od 

niv rabotat na marginite na rentabilnosta, a golem e brojot na onie koi 

rabotat i so zaguba. Imeno, na nivo na sektorot, vkupnata zaguba vo 2000ta 

godina iznesuva 97% od vkupnata dobivka. Vakvata sostojba predizvikuva 

kriza vo grankata vo celina. Me|utoa, negativnite efekti od raboteweto 

bitno se razlikuvaat vo grupata pretprijatija koi rabotat so 

zaguba. Poradi toa potreben e diferenciran pristap vo sanacijata i 

rekonstrukcijata na oddelnite grupi delovni subjekti. 

Nepovolnite finansiski efekti od raboteweto gi prinuduvaat 

delovnite subjekti od sektorot da se zadolùvaat so cel da go prodolàt 

nivniot opstanok. Vo nekoi godini zadolènosta pretstavuvala okolu 

90% od vkupnite prihodi, dodeka vo 2000-ta godina iznesuvala "samo 

61%". 

Vo ovoj sektor privatizacijata e re~isi zavr{ena. Imeno, vo 

2000-ta godina okolu 99% od vkupno registriranite delovni subjekti se 

privatizirani celosno. Me|utoa, moè da se konstatira deka sredstvata 

dobieni so privatizacijata ne bile upotrebeni za sanacija i rekonstrukcija 

na sektorot. 

309



Evidentno e i maloto u~estvo na stranski kapital vo ovoj sektor. 

Imeno, od site registrirani delovni subjekti vo ovoj sektor samo 0,75% 

se so stranski kapital, a 0,67% so me{ovit kapital. 

Brojot na vrabotenite vo ovoj sektor, isto taka, beleì opa|awe 

so prose~na godi{na stapka od 4%, {to pridonesuva brojot na vraboteni 

da se namali za okolu edna tretina (indeksot na brojot na vraboteni 

2000/1989 = 64,05%). 

Isto taka, nekoi istraùvawa izvr{eni vo na{ite ugostitelski i 

turisti~ki pretprijatija pokaùvaat deka strukturata na vrabotenite vo 

turizmot ne gi zadovoluva potrebite i mo`nostite za razvoj na makedonskiot 

turizam. Imeno, vo ovie pretprijatija e konstatiran takanare~en 

"akademski nedostatok" vo uslovi na sé pogolemite i posloènite potrebi 

za znaewe koi gi diktira golemata konkurencija na svetskiot turisti~ki 

pazar. Imeno, najgolemiot broj od vrabotenite vo ovie pretprijatija 

nema visoko obrazovanie. Za àl, toa e slu~aj i so rakovodnite 

kadri. 

1.3. Ekonomskoto zna~ewe na turizmot i ugostitelstvoto 

Blagodarenie na nepovolnite trendovi vo turizmot i ugostitelstvoto, 

na{ata dràva vo prili~no mala merka gi ispolzuva 

pozitivnite efekti od razvojot na turizmot vrz nacionalnata ekonomija. 

So cel da se dobie uvid vo zna~eweto na turizmot za nacionalnata 

ekonomija, se dava pregled na negovoto u~estvo vo nekoi bitni pokazateli 

vo poslednite godini (vidi Tabela br.5) 

Tabela 5 

U~estvo na turizmot i ugostitelstvoto vo 

nekoi ekonomski pokazateli - vo% 

Godina 1998 1999 2000 

Vo BDP 1.5 1.6 1.9 

Vo vkupen broj vraboteni 2.69 2.83 2.89 

Vo vkupnata vrednost na izvozot 

310 

1.11 3.11 3.79 

Vo pokrivawe na deficitot 

na trgovskiot bilans 

-4.00 1.25 0.59 

Izvor: sopstveni presmetuvawa vrz osnova na Statisti~ki 

godi{nik na R. Makedonija i podatoci od WTO.


Od podatocite izneseni vo tabelata moè da se konstatira deka 

turizmot i ugostitelstvoto imaat mo{ne skromna uloga vo nacionalnata 

ekonomija taka {to: 

• Vo bruto doma{niot proizvod u~estvuvaat so pomalku od 2%; 

• Angaìraat pomalku od 3% od vkupniot broj vraboteni; 

• U~estvuvaat so pomalku od 4% vo vkupnata vrednost na izvozot; i, 

• Mo{ne malku u~estvuvaat vo pokrivaweto na deficitot na 

trgovskiot bilans, a vo 1998 godina duri i go prodlabo~uvaat. 

2.Merki za sanacija, revitalizacija i 

konsolidacija na turizmot i turisti~kiot sektor 

So ogled na toa deka Republika Makedonija, za àl, sé u{te nema 

dolgoro~na konzistentna strategija za razvojot na turizmot, sosema e razbirlivo 

deka ne postoi jasna, solidna i konzistentna strategija za izlez 

od momentalnata kriza i tokmu toa e ona {to zagriùva. Bez jasna krajna 

cel kade treba da se odi, mali se {ansite slu~ajno da se najde vistinskiot 

pat. Pati{tata se trasiraat podolgo vreme kon odnapred poznato 

odredi{te. Isto taka, vistinskite pati{ta ne se nao|aat ni slu~ajno, ni 

brzo. Toj proces e moèn isklu~ivo dokolku e prosleden so golemo razbirawe 

i pomo{ na dràvata, trajnoto angaìrawe na lokalnite organi na 

vlasta i postojanoto drèwe ~ekor so promenite od strana na turisti~kite 

pretprijatija. So drugi zborovi re~eno, site relevantni strani 

za razvoj na turizmot treba da gi angaìraat site raspolo`livi potencijali 

(kadrovski, matrijalni i sl.) vo pravec na unapreduvaweto na turizmot 

i ugostitelstvoto vo R Makedonija. Mo`nosti za revitalizacija na 

na{iot turizam postojat, no samo kako dolgoro~en proces. Prioritetno e 

nu`noto obezbeduvawe na: 

• Zgolemuvawe na konkurentnosta na na{ata turisti~ka ponuda; 

• Seriozen nastap na turisti~kiot pazar; 

• Vleguvawe na stranski kapital i pretpriemni~ka orientiranost 

vo turisti~kiot sektor. 

Pritoa treba da se naglasi deka razvojot na makedonskiot turizam 

e mo{ne sloèn proces poradi golemiot broj involvirani strani i 

nivnite razli~ni, a ponekoga{ i sprotivstaveni interesi. Usoglasenosta 

na nivnite aktivnosti, spored toa, e edna od klu~nite pretpostavki za 

realizacija na idniot turisti~ki razvoj. Poradi toa sinhroniziranosta 

na deluvawata na klu~nite akteri na turisti~kiot razvoen proces, odnosno 

nivnata me|usebna kooperacija i koordinacija, pretstavuvaat im- 

311



perativ pri realizacijata na aktivnostite za revitalizacija na sektorot, 

kako i inicirawe na zgolemen turisti~ki promet. 

2.1. Makro-nivo (Nacionalno nivo) 

Glavna zada~a na dràvata e da obezbedi ambientni uslovi za 

razvoj na turizmot i ugostitelstvoto. Tokmu vo toj pravec treba da bidat 

naso~eni merkite koi dràvata bi trebalo da gi prezema dokolku saka da 

gi intenzivira ekonomskite efekti od turizmot. Vo prodolènie }e 

poso~ime nekoi takvi merki. 

1. Kako primarna i najzna~ajna merka na dràvata e donesuvawe na 

nacionalna strategija za razvoj na turizmot i ugostitelstvoto. 

2. Osobeno va`na, moèbi i presudna merka na dràvata za trajno 

uspe{no delovno rabotewe e pozicioniraweto na turizmot kako 

dokaàna izvozna aktivnost, a toa zna~i i tretirawe na stranskiot 

turisti~ki promet kako izvozen proizvod, so site olesnuvawa 

koi izvozot gi uìva. 

3. Vo prilog na podobruvawe na konkurentskata polo`ba na na{ata 

zemja, dràvata treba da obezbedi: 

♦ Re{enija vo fiskalnata sfera sli~ni na onie vo konkurentskite 

zemji. Mo`no re{enie e vospostavuvawe sistem na 

subvencii za anulirawe na dejstvijata od fiskalnite optovaruvawa 

koi ja zgolemuvaat cenata na na{ite turisti~ki 

proizvodi kako i privilegirana stapka na danokot na dodadena 

vrednost za sektorot. 

♦ Itno sproveduvawe na novata kategorizacija na ugostitelskite 

objekti, po potreba so sankcionirawe od strana na 

dràvata. Na toj na~in stopanskite subjekti }e nastojuvaat da 

gi postignat baranite uslovi za sakanata kategorija, so {to 

bi vlijaele vrz podobruvaweto na na{ata turisti~ka ponuda. 

♦ Da razraboti sistem na standardizacija na turisti~kite 

proizvodi i uslugi vo soglasnost so svetskite standardi. 

4. Na podra~jeto na uspe{noto pazarno pozicionirawe na makedonskiot 

turizam, potrebna e zgolemena i pokvalitetna op{ta turisti~ka 

propaganda. Agresivnata promocija so jasna poraka kon 

targetiranite segmenti na potro{uva~i treba da rezultira so 

zgolemuvawe na turisti~kiot promet vo na{ata zemja. 

5. Dràvata treba da vloùva vo turisti~ki proekti od nacionalno 

zna~ewe. Vo toj kontekst e i sozdavaweto na nacionalen makedon- 

312


ski turoperator, koj }e bide senzitiven za barawata na 

razli~nite stranski pazari. So ogled na faktot deka privatniot 

sektor nema finansiski potencijal za realizacijata na takviot 

proekt potrebno e da se izvede so pomo{ na zaedni~ko vloùvawe 

od javniot i od privatniot sektor kako proekt od nacionalno 

zna~ewe. 

6. Sozdavawe uslovi i povolna klima za vleguvawe na stranski 

kapital vo R Makedonija na mikro i makro nivo, so cel da se 

obezbedat strate{ki partneri (renomirani turooperatori, 

menaxment-kompanii ili sinxiri). 

7. Da obezbedi uslovi sredstvata dobieni od ponatamo{nata privatizacija 

vo turisti~kiot sektor da bidat vloùvani vo razvojot 

na turizmot i ugostitelstvoto. 

8. So ogled na faktot {to kvalitetnite kadri se biten preduslov za 

razvoj na turisti~kiot sektor, dràvata treba da obrne posebno 

vnimanie na kadrovskata politika. Poradi toa treba da se posveti 

soodvetno vnimanie na sistemot na edukacija na kadrite za 

potrebite na turisti~kiot sektor na site nivoa, kade steknuvaweto 

prakti~no iskustvo }e ima presudno zna~ewe. Isto taka, 

kako realna se nametnuva potrebata za sozdavawe na deficitarnite 

kadri, kako i podgotovka na kadri za realizacija na novite 

vidovi uslugi. Nedostatokot na stru~ni animatori i voditeli na 

sportskite aktivnosti naveduva na razmisluvawe za formirawe 

centar za obrazovanie na takvi kadri spored primerot na 

poznatite menaxerski kompanii vo Evropa. 

9. Isto taka, dobrodojden poteg na dràvata bi bil da se ovozmoì 

koristewe na kadrovskite potencijali vo soglasnost so dinamikata 

na raboteweto. Ova osobeno se odnesuva na re{avaweto na 

statusot na sezonskite rabotnici. 

10. Izgradba na identitetot i podigawe na nivoto na imixot na Republika 

Makedonija kako turisti~ka destinacija 

3.2.Mezo-nivo (Lokalno nivo) 

Lokalnite zaednici koi go prepoznavaat turizmot kako generator 

na nivniot op{t razvoj moàt da o~ekuvaat i pozitivni delovni efekti. 

Koga se ima predvid ulogata i zna~eweto na lokalnata vlast vo razvojot 

na turizmot, naj~esto se stava vo korelacija so konceptot na turisti~ka 

destinacija kako celosno osmisleno mesto za prestoj na turistite. Vo toj 

313



kontekst }e se odvivaat i aktivnostite koi, spored na{e mislewe, treba 

da gi prezeme lokalnata vlast za razvojot na turizmot vo nivnata lokalna 

zaednica. Tie aktivnosti glavno bi se sostoele vo slednoto: 

1. Najnapred treba da se re{i statusot na turisti~kite dru{tva i 

sojuzi na lokalno nivo. Imeno, vo dosega{niot period ne e dovolno 

sfateno, nitu uvaèno deka turisti~kite dru{tva (osobeno 

vo malite mesta) se nositeli na re~isi celokupnata aktivnost za 

vreme na turisti~kata sezona. Voobi~aeno ovie turisti~ki 

dru{tva i sojuzi se vo mnogu lo{a finansiska sostojba, pa poradi 

toa nivnoto angaìrawe vo turizmot e mo{ne ograni~eno. 

Vistinskiot poteg bi bil rastovaruvawe na dru{tvata od strana 

na lokalnata vlast, bidej}i treba da se znae deka lo{ite 

dru{tva generiraat slabi direktni i indirektni prihodi na lokalnata 

vlast. Nu`no bi bilo vo narednite nekolku godini da se 

namalat komunalnite dava~ki, koncesiite, pridonesite na lokalnite 

vlasti, a onie prihodi koi se dobivaat vrz osnova na turizmot 

povtorno da se reinvestiraat vo negoviot razvoj. 

2. So cel da go promoviraat razvojot na turizmot vo nivnata zaednica 

treba da ovozmoàt sevkupen razvoj na turisti~kata destinacija. 

Nezaobikolen del od razvojot na na{iot turizam e i 

oblagoroduvawe na okolinata kako vo sodrìnska taka i vo estetska 

smisla. Lokalnite zaednici koi sakaat da gi ispolzuvaat 

pozitivnite efekti od razvojot na turizmot, me|u drugoto, treba 

da posvetat posebno vnimanie na uredenosta na nivnoto mesto 

kako celna turisti~ka destinacija. Imeno, urednata okolina, kulturno-zabavnite 

i sportskite sodrìni se sostaven del od modernata 

turisti~ka ponuda. Zada~ata na lokalnata vlast treba da 

se sostoi vo pottiknuvawe na razvojot na onie sodrìni koi gi 

nadminuvaat potrebite na lokalnoto naselenie. Vo novata 

ponuda treba da bide sodràn noviot imix na turisti~koto mesto 

kako i onie sodrìni koi ja pravat ponudata na turisti~kata destinacija 

celosna i prepoznatliva, kako {to se etnoidentifikacijata 

na turisti~kiot prostor i mo`nosta za aktiven 

odmor bogat so razni sodrìni. 

3. Lokalnata vlast treba da se griì za unapreduvawe na kulturnoto 

nivo na lokalnoto naselenie vo pravec na nadminuvawe na 

netrpelivosta me|u domicilnoto naselenie i turistite so cel 

sozdavawe na prijatna atmosfera vo turisti~kite mesta. 

314


4. Lokalnata vlast treba da ovozmoì izrabotka i usvojuvawe na 

temelni razvojni dokumenti: dolgoro~ni razvojni koncepcii i 

strategii na na~elata na odr`liviot razvoj, so konkretni naznaki 

na mestoto i ulogata na turizmot kako razvojno upori{te i nasoka 

na vkupniot stopanski razvoj. 

5. Isto taka, lokalnata vlast treba da se angaìra vo izrabotka i 

usvojuvawe na prostorni i urbanisti~ki planovi kako klu~ni razvojni 

dokumenti koi osiguruvaat poodgovorno i poispolnitelno 

upravuvawe so turisti~kata destinacija. 

6. Griàta za temelnite razvojni uslovi, kako {to se: pristapnosta, 

infrastrukturnata opremenost i komunalnite standardi, pottiknuva~kite 

uslovi za pretpriemni{tvoto osobeno vo nerazvienite 

i ruralnite sredini i sl. treba da bide poispolnitelna. 

2.3. Mikro-nivo (Nivo na pretprijatija) 

Kako {to istaknavme, celiot sektor, a so toa i pogolemiot del od 

pretprijatijata vo sektorot se nao|aat vo nezavidna ekonomska sostojba. 

Od tie pri~ini aktivnostite, koi treba da gi prezemat pretprijatijata vo 

prilog na razvojot na turizmot i ugostitelstvoto, finansiski dopolnitelno 

bi gi optovarile. Me|utoa, vo interes na opstanokot na sektorot 

e da gi konsolidiraat site raspolo`livi potencijali i da gi naso~at vo 

toj pravec. Imeno, delovnata strategija na pretprijatijata od oblasta na 

turizmot i ugostitelstvoto treba da ovozmoì naso~uvawe na raboteweto 

od dosega{noto, kade se bitni rabotnoto mesto i platata, do idnoto, 

kade merilo na uspehot e kone~niot finansiski rezultat. Merkite 

koi treba da gi prezemaat pretprijatijata od oblasta na turizmot i ugostitelstvoto 

globalno se sveduvaat na slednoto: 

1. Unapreduvawe na kvalitetot na postojnata ponuda na site segmenti 

vo soglasnost so visokite svetski standardi. 

2. Kreirawe na novi turisti~ki proizvodi koi se vo soglasnost so 

barawata na sovremenite turisti. Poradi toa, se nametnuva potrebata 

od marketin{ko kreirawe na turisti~kata ponuda. 

Neodr`liva e i vakvata skromna polo`ba na pazarot, dokolku ne 

se obezbedat sodrìnski pobogati novi uslugi podredeni na 

barawata na turisti~kata pobaruva~ka. 

3. Situacijata ukaùva na potrebata od do{koluvawe na postojnite 

kadri niz programite za permanentno {koluvawe i obrazovanie 

na novi rakovodni kadri so fakultetska specijalizacija i za ho- 

315



telski menaxeri, posebno vo nasoka na unapreduvawe na upravuva~kite 

znaewa i tehniki vo pretprijatieto. 

4. Se javuva potreba od okrupnuvawe na kapitalot vo turisti~kiot 

sektor so interno povrzuvawe i unapreduvawe na stopanskite 

subjekti vo pravec na sozdavawe na korporacii ili sinxiri na 

ugostitelski objekti koi moàt uspe{no da se pozicioniraat na 

pazarot. 

5. Menaxerite i sopstvenicite mora da stanat potpolno svesni za 

svojata uloga i da prezemat celosna odgovornost za kontinuitetot 

i uspe{noto rabotewe na kompanijata {to ja vodat. Vo turizmot, 

pritoa, se misli na: 

♦ Postojanoto kreirawe na proizvodot i negoviot kvalitet, 

vodej}i smetka za novite markenting istraùvawa za unapreduvawe 

na proizvodot i zgolemuvawe na profitot, kako krajna 

cel na sopstvenikot i vrabotenite so istovremeno vodewe na 

socijalna politika; 

♦ Stimulirawe na interpretpriemni{tvoto; 

♦ Razmisluvawe vo pravec na osmisluvawe na razvojni proekti 

koi pottiknuvaat direktni vloùvawa; 

♦ Isto taka treba da se insistira na snabduvawe na kapacitetite 

so makedonski proizvodi so cel da go reduciraat 

uvozot i da ja poddràt nacionalnata ekonomija, pri {to, proizvodite 

koi{to }e se nabavuvaat treba da se vo soglasnost so 

baranite standardi, za da ne go namaluvaat kvalitetot na uslugite; 

♦ Da se vrabotuvaat mladi, stru~ni i obrazovani kadri, t.e 

kvalifikuvani kadri koi na najdobar moèn na~in }e bidat vo 

sostojba da go dadat svojot pridones vo podignuvawe na 

kvalitetot na uslugite. 

* 

Op{t e vpe~atokot deka nositelite na razvojot na turizmot i 

ugostitelstvoto ìveat odvoen i paralelen ìvot. Ne e redok slu~ajot 

koga javniot sektor se obiduva na privatniot sektor da mu odzeme del od 

stopanskite aktivnosti ili duri i da mu konkurira, {to e nespojlivo so 

samata su{tina na dràvnata i na lokalnata vlast. 

So cel da se nadmine vakvata sostojba, a vo interes na ponatamo{niot 

razvoj na turizmot i ugostitelstvoto treba precizno da bidat 

316


razgrani~eni ingerenciite na site oddelni u~esnici vo razvojot, bidej}i 

site tie }e gi ispolzuvaat pozitivnite efekti od razvojot na turizmot. 

So pravilno osmislena politika na dejstvuvawe i nastap ima mesto za 

site vo raspredelbata na kola~ot. Zatoa koordinacijata i sorabotkata se 

perspektivata za razvoj na turizmot vo Republika Makedonija. 

Intenziviraweto na sorabotkata pome|u site relevantni institucii 

na vlasta (nacionalnata i lokalnata), privatniot stopanski sektor 

kako i sevkupnata javnost vo soglasnost so merkite i aktivnostite navedeni 

vo ovoj trud bi trebalo da ovozmoàt iden razvoj na turizmot i ugostitelstvoto 

vo na{ata zemja. Imeno, doslednoto sproveduvawe na sistematskoto 

jaknewe na turizmot i ugostitelstvoto vo Republika Makedonija, 

osmisluvaweto i sproveduvaweto na poispolnitelna promociska 

strategija kako i podignuvaweto na nivoto na imixot niz aktivnosti na 

afirmacija na temelnite obele`ja na identitetot i trajnite vrednosti 

na ìvotot na sekoja sredina, vo sekoj slu~aj }e pridonese za promovirawe 

na idniot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto. 

317

DISKUSII: 





PROBLEMI NA DOSEGA[NOT 

EKONOMSKI RAZVOJ 

Referatite pretstavuvaat voved vo osnovnata tematika na 

nau~niot sobir, ~ija zada~a e na koncizen na~in da se prikaàt perspektivite 

na ekonomskiot razvoj, zaedno so najostro izrazenite problemi. 

Ottuka treba da proizleze i op{tata pretstava za toa kolku sega{nata 

ekonomska politika e vo funkcija na ostvaruvaweto na celite i vrednostite 

na demokratskoto i pazarnoto op{testvo. Ovaa rasprava treba da 

bide naso~ena i kon idninata koja treba da otvori pati{ta za nadminuvawe 

na sega{nata sostojba i izgradba na op{testvo vrz izvornite principi 

na demokratskoto op{testvo i pazarnata ekonomija i nivno razvivawe 

i postojano proveruvawe vo praktikata. 

Najzna~ajna karakteristika na tranziciskiot period pretstavuva 

privatizacijata na op{testveniot kapital kako vode~ki proces vo strukturnite 

promeni vo stopanstvoto i vo op{testvoto vo celina. 

Procesot na ekonomskiot razvoj i op{testvenite reformi ne 

te~e naporedno i sinhronizirano, vo niv doa|a do zastoj i naru{uvawe, 

do sloèni protivre~nosti, nedovolno prou~eni promeni, osobeno vo 

domenot na ekonomijata i upravuvaweto so stopanskiot razvoj. Vakvite 

naru{uvawa vo koj bilo del od sistemot retrogradno se prenesuvaat i na 

ostanatite delovi poradi negovite interakciski vrski i dijalekti~ko 

edinstvo na celinata i delovite. Naru{uvawata vo stopanstvoto se odlikuvaat 

so naj{irok dijapazon na deluvawe zatoa {to stopanstvoto 

naj{iroko i najneposredno e povrzano so site drugi komponenti na 

318


op{testvoto. Vo site tie protivre~ni dvièwa se zapostavuvaat mnogu 

avtenti~ni problemi na ~ovekot i na op{testvoto. 

Na ekonomski plan zna~ajno e da se istakne zaostanuvaweto vo 

tehnolo{kiot razvoj i visokata neiskoristenost na proizvodnite kapaciteti 

vo prerabotuva~kata industrija. Neiskoristenosta na kapacitetite 

predizvikuva nedovolno vrabotuvawe. Sega{noto nisko 

u~estvo na industrijata vo formiraweto na bruto doma{niot proizvod 

sekako e pod ona {to moè da se smeta za optimalen razvoj na stopanstvoto. 

Strukturnite naru{uvawa predizvikuvaat zna~itelno zabavuvawe 

na tempoto na stopanskiot rast. 

Vo razgleduvaweto na problemite na makedonskata ekonomija 

istaknato mesto zazema pra{aweto na nevrabotenosta. Problemot na 

nevrabotenosta vo Makedonija dobi kriti~na to~ka od pove}e pri~ini. 

Pred sî, poradi privatizacijata so koja prvo na udar be{e osloboduvaweto 

na pretprijatijata od prekubrojnoto vrabotuvawe, ste~aite i likvidiraweto 

na pretprijatijata i bavnoto formirawe na novi mali i 

sredni pretprijatija. Vo vrska so nevrabotenosta, zna~ajno e da se istaknat 

razlikite vo intenzitetot na nevrabotenosta vo regionalni ramki 

koi se usloveni od pove}e faktori pri {to treba da se istakne goleminata 

na op{tinite. Nevrabotenosta kaj nas sî u{te ne e sfatena kako prioritetna 

cel za sopstven ekonomski i socijalen razvoj. Vo sistemot na 

postojnite institucii vo dobar del treba da se baraat re{enijata za 

namaluvawe na nevrabotenosta. 

So teòk hroni~en problem se sretnuvame i vo domenot na regionalniot 

razvoj. Makedonija ima pogre{na strategija za razvoj na nedovolno 

razvienite podra~ja. Regionalnite razliki vo stepenot na razvienosta 

se golemi i vo tekot na tranziciskiot period se zabeleùva 

tendencija na zgolemuvawe. Pri~inite se brojni, no moàt da se svedat 

na dve najbitni. Prvata pri~ina e nedovolnoto investirawe i nedovolnata 

stapka na op{testveno izdvojuvawe za zabrzan razvoj na nedovolno 

razvienite podra~ja, a vtorata, ednostranata orientacija na stopanstvoto 

vo nerazvienite podra~ja i nezna~itelnoto vloùvawe vo infrastrukturata 

{to ima{e mali neposredni efekti vrz vrabotuvaweto i 

zgolemuvaweto na prihodot. 

Politikata na regionalniot razvoj be{e vo su{tina tesno koncipirana 

i parcijalna. Taa ne ja iskorisi {ansata regionalniot razvoj 

da se postavi vrz principot na regionalna podelba na trudot i specijalizacija, 

{to pretstavuva eden od osnovite atributi na racionalnata 

politika na regionalen razvoj. Dupliraweto i multipliciraweto na ka- 

319



pacitetite vo istorodno proizvodstvo pretstavuva samo edna strana na 

taa neracionalnost. 

Ekonomskiot razvoj sozdade seriozni problemi i na socijalen 

plan. Ovde, pred sî, go imame predvid visokiot stepen na socijalno raslojuvawe 

na naselenieto i osiroma{uvawe na golem del od naselenieto. 

Otsustvoto na soodvetna socijalna politika i razraboteni merki 

za efikasna za{tita na ovoj del od naselenieto pretstavuva krupen nedostig 

na vkupnata op{testvena politika. Izvorite na osiroma{uvaweto 

}e treba da se pobarat vo masovnata nevrabotenost, niskite plati i 

neredovnata isplata. Nevrabotenite se li{eni od ednakov pristap do 

proizvodstvoto i potro{uva~kata, pa so toa i principot na participacijata 

na najo~igleden na~in e povreden. Nevrabotenosta kako osnoven izvor 

na socijalna ekskluzija nema ista specifi~na teìna vo site podra~ja 

na Makedonija zatoa {to stepenot na nevrabotenosta regionalno e 

zna~itelno izdiferenciran. 

Bavnata i nedovolnata stanbena izgradba na osetliv na~in gi 

pogoduva prete`no siroma{nite sloevi na naselenieto, a posebno 

mladite generacii. 

* * * 

320


Ekonomski institut -Skopje 


POKRIVAWETO NA JAZOT ME\U 

POTENCIJALNIOT I 

REALNIOT BDP - PREDUSLOV ZA 

EKONOMSKI RAZVOJ NA REPUBLIKA 

MAKEDONIJA 

Dali Republika Makedonija se soo~uva so limitiranost na razvojnite 

faktori, a kako rezultat na toa i so raste~ki jaz me|u potencijalnoto 

i realnoto nivo na BDP? Za àl, odgovorot na ova pra{awe e potvrden. 

Skudnosta e prisutna vo site vidovi kapitali, vo fizi~kiot, 

~ove~kiot, finansiskiot, prirodniot kapital itn. Duri i trudot (rabotnata 

sila) i pokraj toa {to e vo izobilie (visoka stapka na nevrabotenost) 

pretstavuva limitira~ki faktor na razvojot. Negovite kvalitativni 

karakteristiki (obrazovanieto i obukata na rabotnata sila) vidno 

zaostanuvaat zad visoko-razvienite zemji, i kako takvi ne pretstavuvaat 

akcelerator na razvojot. Za tehni~kiot progres 68 , pak, kako faktor na ekonomskiot 

raste`, za àl, kaj nas sé u{te e "rano" da se razmisluva. Toj 

pozitivno se odrazuva vrz rasteòt samo dokolku vo ekonomijata ne 

postoi jaz me|u potencijalniot i realniot BDP. Tehni~kiot progres gi 

pro{iruva proizvodstvenite mo`nosti na ekonomijata i go reducira 

funkcioniraweto na zakonot za opa|a~kite prinosi. No, vo slu~ajot na 

Republika Makedonija, BDP jazot egzistira. Makedonskata ekonomija ne e 

nitu blizu do izedna~uvaweto na realniot so potencijalniot BDP. 

68 Tehni~kiot progres e rezultat od kreacijata na znaeweto (istraùvawata i 

invenciite) i od negovata aplikacija (razvojot i inovaciite). 

321



Imaj}i go, pritoa, predvid niskoto nivo na ~ove~kiot kapital so koj 

raspolaga ekonomijata, novite tehnologii samo bi go prodlabo~ile jazot 

me|u potencijalniot i realniot BDP. Tuka treba da se ima predvid deka 

nivoto na ~ove~kiot kapital vo ekonomijata direktno go opredeluva 

nejziniot proizvodstven kapacitet. 

Teoretski posmatrano, iako zvu~i pomalku nebulozno, kreatorite 

na makroekonomskata politika bi trebalo da gi otvorat i prostudiraat 

zastarenite u~ebnici od kejnzijanska proviniencija, kade kako prioritetna 

zada~a za nedovolno razvienite zemji se poso~uva namaluvaweto 

na jazot me|u realniot i potencijalniot BDP, pri {to posebno 

zna~ewe í se pridava na ulogata na dràvata. Ova e dotolku pova`no, ako 

se ima predvid i faktot deka ovaa ve}e podzaboravena teorija be{e najsilna 

tokmu toga{ koga amerikanskata ekonomija se soo~uva{e so najdolgoro~nata 

kriza vo svojata istorija, i koga se soo~uva{e so golem 

ras~ekor me|u potencijalniot i realniot BDP. Vpro~em, i vo novite teorii 

na ekonomskiot raste` vo tek e proces na sé pogolema afirmicija 

na ulogata na dràvata (endogenite teorii na ekonomskiot raste`). Konceptot 

na ~ovekoviot razvoj, isto taka, e vo direktna vrska so javnata 

potro{uva~ka, odnosno so resursite koi í stojat na raspolagawe na 

dràvata, pri {to akcentot ne se stava na nivniot obem, tuku na alokacijata 

i efikasnosta vo nivnoto iskoristuvawe. 

Neoklasi~niot priod koj e aktuelen kaj nas, i vo red drugi tranzicioni 

ekonomii, pove}e od edna decenija ne dava rezultati. îsto 

pazarniot mehanizam se pokaà kako "lo{" vo odnos na edinstveno validniot 

parametar na razvojot - kvalitetot na ìvotot na lu|eto. Osnovnata 

premisa na neoklasi~nata ekonomska {kola (zgolemuvaweto na efikasnosta 

vo alokacija na resursite, preku pazarniot mehanizam) ne se ostvari. 

Zatoa, smetame deka dràvnata regulacija ne treba da se smeta 

edinstveno kako aplikacija na prethodniot sistem, i kako takva odnapred 

da se otfrla. Taa e neophodna vo ekonomiite kade caruvaat sivata ekonomija 

i korupcijata. Sekako, ova ne treba da se sfati kako proklamacija 

na eden ekonomski sistem kade dràvnata regulacija bi bila edinstvena 

i bi prevladuvala. Naprotiv, taa treba da e korektor na pazarniot mehanizam 

i da "po~nuva" toga{ koga pazarniot mehanizam }e otpo~ne da proizveduva 

defekti. Mora da se ima predvid deka celosnata liberalizacija 

na pazarot e isto tolku lo{a rabota, kolku i celosnata regulacija 

na ekonomijata. Vpro~em, morame da imame predvid i deka: "Duri i 

pazarot (vo institucionalna smisla) go sozdava dràvata". 

322


Zna~ajno e da se istakne deka vo periodot od osamostojuvaweto do 

denes, ne prevladuva ~uvstvoto deka kreatorite na makroekonomskata 

politika vo Republika Makedonija imaat celosno ras~isteno so toa {to 

zna~i makroekonomska stabilizaciona, a {to makroekonomska razvojna 

politika. Imeno, makroekonomskata stabilnost (dokolku taka moè da se 

nare~e parcijalnata stabilnost koja{to e kaj nas vospostavena) e preduslov 

za ekonomski razvoj, no ne i garancija za istiot. Vpe~atok e i deka 

makroekonomskata stabilnost e postignata na nisko nivo, i deka obezbeduva 

samo svoevidno "preìvuvawe" na ekonomijata, deka porastot na 

kvalitetot na ìvotot na lu|eto - otsustvuva. Makroekonomskata stabilizaciona 

politika ne treba da se sfa}a kako sinonim za makroekonomskata 

razvojna politika. Dosega{nata politika ne go podigna kvalitetot na 

ìvotot na lu|eto, tuku naprotiv, ja zgolemi nevrabotenosta, ja namali 

sigurnosta na naselenieto, ja zgolemi neednakvosta vo distribucijata na 

prihodite i ja pottikna siroma{tijata. 

Smetame deka vnimanieto na kreatorite na makroekonomskata 

politika treba pove}e da bide skoncentrirano kon realniot, otkolku 

samo kon monetarniot sektor. Monetarnata stabilnost ne treba da se 

sfati kako krajna cel na razvojniot proces, tuku kako sredstvo za postignuvawe 

na osnovnata cel - ekonomskiot razvoj na Republika Makedonija. 

* * * 

323




Ministerstvo za finansii 

POTREBNA E NOVA SREDNORO^NA 

PROGRAMA 

ZA RAZVOJ NA REPUBLIKA MAKEDONIJA 

1. Vladata na Republika Makedonija vo po~etokot na 2000 godina 

donese Ramkovna programa za ekonomskiot razvoj i reformi, popularno 

nare~ena "Makedonija 2003". Ovaa srednoro~na programa za razvoj za periodot 

od 2000 do 2003 godina e prv dokument od vakov vid po osamostojuvaweto 

na zemjata. 

Potrebata od izgotvuvawe na srednoro~en dokument se nametnuva{e 

u{te vo prvite godini po osamostojuvaweto na Republika Makedonija. 

Me|utoa, visokata makroekonomska nestabilnost izrazena preku 

hiperinflacija i nestabilnosta na devizniot kurs na denarot, nezaokru- 

èniot ekonomski sistem i nedovolno razvienite institucii na pazarnata 

ekonomija, kako i ~estite eksterni {okovi, ne sozdavaa uslovi za koncipirawe 

i ostvaruvawe na srednoro~en razvoen dokument. Vo vakvi uslovi 

teì{teto be{e dadeno na izgotvuvaweto na planski dokumenti koi 

imaat isklu~ivo stabilizacionen karakter i se na kratok rok. 

Po vospostavenata i odràna makroekonomska stabilnost, relativno 

visokiot stepen na zaokruènost na ekonomskiot sistem, sozdavaweto 

na razvojni performansi na nacionalnata ekonomija, kako i podobruvaweto 

na nadvore{noto opkruùvawe, unapreduvaweto na ekonomskata 

sorabotka so stranskite partneri i sli~no, vo 1997 godina MANU, 

po nara~ka na Vladata, izgotvi Nacionalna strategija za ekonomskiot 

razvoj na Republika Makedonija. Vo strategijata e sogledan mo`niot razvoj 

na Republika Makedonija do 2020 godina i taa prestavuva osnova za 

nejzina opreacionalizacija so srednoro~ni planski akti. Trgnuvaj}i od 

opredelbite na strategijata, kako i vrz dopolnitelni nau~ni istraùvawa 

i stru~ni sogleduvawa, Ministerstvoto za razvoj vo po~etokot na 2000 

324


godina izgotvi prv srednoro~en dokument za razvoj na naconalnata ekonomija 

za periodot od 2000 do 2003 godina. 

Po ovoj srednoro~en razvoen dokument, pred da bide dostaven, 

be{e ostvarena rasprava so stru~nite strukturi na Stopanskata komora, 

Sojuzot na sindikatite, a potoa i vo telata na Vladata na Republika Makedonija. 

Vo raspravata be{e ukaàno na potrebata od donesuvawe na 

srednoro~en razvoen dokument, a programata be{e oceneta so visok kvalitet. 

Pri ova, vo telata na Vladata oddelni ministerstva imaa zabele{ki 

i ukaùvawa deka treba da se izgotvi pokompleksna srednoro~na 

programa. Poradi ova be{e najdeno kompromisno re{enie srednoro~nata 

programa da ima ramkoven karakter, a pokompleksna razrabotka na konceptot 

na razvoj da se ostvari dopolnitelno so soodvetni akti, programi 

i sli~no. Me|utoa, pokompleksna razrabotka na ramkovnata programa ne 

se ostvari. U{te pri donesuvaweto na programata bea otvoreni pove}e 

pra{awa. 

Programata "Makedonija 2003" e izgotvena vo otsustvo na istitucijaliziran 

sistem za ekonomsko planirawe. Poradi ova taa ne e 

izgotvena vrz propi{ana metodologija, ne se izvr{eni konsultacii so 

javnite pretprijatija, op{tinite i drugite korisnici na buxetot, otsustvuva 

obvrznost za nejzinoto ostvaruvawe i sli~no. Vo vakvi sostojbi se 

ostvaruvaat nesinhronizirani aktivnosti vo ekonomijata na Republika 

Makedonija {to nepovolno se odrazuva na uspe{noto ostvaruvawe na 

procesot na tranzicija. 

Istovremeno, zaradi uslovite i fazite vo koi taa e izgotvena, se 

zabeleùva deka vo programata teì{teto e dadeno na sproveduvaweto 

na reformite, a pomalo vnimanie e posveteno na koncipirawe na razvojot 

i na pra{awata povrzani so nego. 

Pokraj ova, programata e izgotvena vo period koga ekonomskiot 

sistem ima{e relativno visok stepen na zaokruènost i se o~ekuva{e 

negova dosledna primena vo praktikata so re{itelno sproveduvawe na 

reformite, a vo ekonomijata bea prisutni pozitivni trendovi izrazeni 

vo relativno visoki stapki na raste` na BDP, na izvozot, na investiciite. 

Vrz ovie osnovi Republika Makedonija vo periodot koga se izgotvi 

i donese programata go fati ~ekorot vo razvojot {to go postignuvaa 

naprednite zemji vo tranzicija. 

Trgnuvaj}i od ostvaruvawata vo nacionalnata ekonomija vo 1999 i 

prvite meseci od 2000 godina, potoa od nau~nite i stru~ni istraùvawa, 

kako i od drugi pretpostavki, modelot {to e sodràn vo programata se 

325



karakterizira so visoka stapka na investirawe, dinami~en porast na 

izvozot, visok raste` na BDP. 

Imeno vo periodot od 2000 do 2003 godina se predivduva BDP da 

se zgolemuva so prose~na realna stapka od 5,6%, izvozot od 11,6%, investiciite 

vo osnovni sredstva so 12,5%, vrabotenosta so 2% i sli~no. Vakviot 

razvoj se predviduva da se ostvaruva vo uslovi na makroekonomska 

stabilnost, odnosno prose~en porast na cenite na malo od 3,5%. 

Moè da se kaè deka predviduvawata sodràni vo programata 

vo 2000 vo celost se realiziraa. Me|utoa, na po~etokot od 2001 godina se 

vlo{ija uslovite za stopanisuvawe i izostanaa predvidenite pretpostavki 

poradi {to vo 2001 godina dojde do namaluvawe na BDP, investiciite, 

izvozot, na vrabotenosta, a so toa dojde i do bitno zgolemuvawe na 

siroma{tijata. Za àl, ovie tendencii prodolìja i vo 2002 goina, barem 

{to se odnesuva za prvite ~etiri meseci. 

Vo 2001 godina dojde do namaluvawe na BDP za 4,5%, a na izvozot 

za 13%. Industriskoto proizvodstvo, spored statisti~kite pokazateli za 

prvite ~etiri meseci od 2002 godina, e namaleno za 12%, vo odnos na 

istiot period od minatata godina. Izvozot, pak, spored podatocite za prviot 

kvartal, e namalen za 15,7%. Nepovolni dvièwa se ostvaruvaat i 

vo drugi domeni na nacionalnata ekonomija. Ove tendencii ukaùvaat na 

bitni ostapuvawa od predviduvawata. Istovremeno, pri otsustvo na istitucionaliziran 

sistem za ekonomsko planirawe, nema kordinirani 

aktivnosti za nejzino sproveduvawe, duri i od nadle`nite ministerstva. 

Programata ne e predmet na analizirawe i sroveduvawe na Vladata na 

Republika Makedonija poradi {to moè da se zaklu~i deka taa prakti~no 

e napu{tena. Nasproti ova, vo ekonomijata e sî poprisutna potrebata za 

definirawe na srednoro~na strategija koja so kordinirani aktivnosti }e 

pridonesuva za nadminuvawe na kriznite sostojbi i sozdavawe uslovi za 

raste` na proizvodstvoto i na bruto doma{niot proizvod. 

Isto taka e prisutna potrebata od srednoro~ni sogleduvawa za 

potrebite na buxetot, ivesticiite vo javniot sektor i za drugi srednoro~ni 

programi koi gi ostvaruvat nadle`nite ministerstva, odnosno 

korisnicite na buxetot. 

Na potrebata od kordinirani aktivnosti na site subjekti vo 

funkcija na nadminuvawe na kriznite sostojbi i sozdavawe uslovi za 

razvoj se ukaùva i od strana na stopanskite subjekti i nivnite asocijacii. 

Taka, na primer, na sednicata na Izvr{niot odbor na Stopanskata 

komora na Makedonija odràna na 6 juni 2002 godina, vo materijalite, 

uvodnite ukaùvawa i vo diskusijata e naglasena potrebata od izgotvu- 

326


vawe na programa za ekonomsko-finansiska konsolidacija na ekonomskite 

subjekti i sozdavawe uslovi za stabilen i kontinuiran razvoj. Pritoa 

se ukaà na potrebata od rastovaruvawe na ekonomskite subjekti od 

dava~kite sprema dràvata, zgolemuvawe na akumulativnata sposobnost, 

razre{uvawe na prevrabotenosta i sozdavawe uslovi za ostvaruvawe na 

tekovna reprodukcija. 

Po uspe{noto ostvaruvawe na ovaa programa, stopanstvenicite 

smetaat deka treba da se izgotvi programa za ekonomski razvoj na Republika 

Makedonija na sreden, odnosno dolg period. 

Trgnuvaj}i od barawata na stopanskite subjekti, potoa od aktuelnite 

sostojbi i dvièwa vo nacionalnata ekonomija, objektivnite mo`nosti 

i uslovi za razvoj i sli~no, sogleduvawata pokaùvaat deka treba da 

se izraboti nova srednorao~na programa za razvoj na Republika Makedonija. 

Vo nea teì{teto treba da se dade na materijalno-finasiska konsolidacija 

na ekonomskite subjekti i na sozdavawe na uslovi za raste` na 

proizvodstvoto, investiciite, izvozot i voop{to na razvojot na nacionalnata 

ekonomija. 

Za uspe{no izgotvuvawe na nova srednoro~na programa potrebno e 

da se institucionalizira ekonomskoto planirawe, da se ostvarat nau~ni i 

stru~ni istraùvawa i sogleduvawa, da se izvr{i usoglasuvawe na razvojot 

i da se realiziraat drugi aktivnosti. 

Srednoro~nata programa treba da se operacionalizira so godi{nite 

planski akti, odnosno makroekonomskata politika i programite za 

rabota vo tekovnata godina. 

Vladata treba postojano, a najmalku dva pati godi{no, da ja analizira 

realizacijata na srednoro~nata programa i po potreba da prezema 

dopolnitelni merki za nejzina dosledna realizacija, odnosno predlaga 

donesuvawe na akti koi se vo nadle`nost na Sobranieto i drugi subjekti. 

2. Vo nasoka na izgotvuvawe na nova koncepcija na srednoro~en razvoj 

na makedonskata ekonomija, pridones, sekako, }e dadat i istraùvawata 

od ovoj nau~en sobir. Vo referatite izgotveni za nau~niov sobir, iako vo 

pogolem del se sodràni sogleduvawa za ostvaruvawata i prisutnite 

problemi, se elaborirani istraùvawa za ekonomskiot razvoj koi se odnesuvaat 

za naredniot period. Ovie istraùvawa zasluùvaat vnimanie 

i moè da pottiknat natamo{ni pokompleksni istraùvawa i elaborirawa. 

Istraùvawata {to se odnesuvaat za razvojot vo naredniot period 

predlagam da najdat ponaglaseno mesto vo zaklu~ocite i preporakite koi 

se predviduva da se usvojat na krajot od dene{nata razmena na mislewa. 

* * * 

327



REZIME I PREDLOZI OD SOBIROT 

Vo sovremeni uslovi na stopanisuvawe, odnapred ne se znae {to 

moè idninata da donese vo domenot na tehni~ko-tehnolo{kiot razvoj i 

pojavata na novi tehnologii, novi sektori na proizvodstvo i novi proizvodi, 

od edna strana, i novi kriteriumi i merila na doma{niot i stranskite 

pazari, od druga strana. Poradi toa, predviduvaweto na perspektivite 

na stopanskiot razvoj e mo{ne sloèno i rizi~no i bara seopfaten 

priod. 

Nau~no-stru~nite soznanija ukaùvaat, a praksata potvrduva, deka 

koga predviduvawata se odnesuvaat na nivo na stopanstvo i stopanski 

dejnosti, stanuva zbor za globalni predviduvawa. Dodeka, pak, 

poanaliti~kite predviduvawa na perspektivite na razvojot treba da 

pretstavuvaat sostaven del na proizvodstveno-razvojnite programi na 

stopanskite subjekti. Imaj}i go predvid stepenot na razvienost na makedonskoto 

stopanstvo i raspolo`livite faktori za razvoj, opredeluvaweto 

na perspektivite vo natamo{niot razvoj treba da se potpira vrz 

programski priod, a vrz osnova na prethodno kompleksni istraùvawa i 

dobieni soznanija za mo`nostite i limitira~kite faktori. 

Goleminata i strukturata na investiciite pretstavuvaat osnoven 

uslov za dinamizirawe na razvojot na stopanstvoto. Poradi toa, od 

posebno zna~ewe za Republika Makedonija e otvorawe nov investicionen 

ciklus i iznao|awe soodvetni izvori za finansirawe na investiciite, 

osobeno koga makedonskoto stopanstvo e so niska akumulativna i reproduktivna 

sposobnost. Ottamu se nametnuva neophodnosta od sozdavawe 

posoodvetni uslovi za koristewe na dopolnitelna akumulacija od stranstvo. 

Opredeluvaweto na prioritetite vo razvojot na industrijata na 

Republika Makedonija e od posebno zna~ewe za razvojot na vkupnoto stopanstvo. 

Zna~eweto na razvojot na ovaa stopanska dejnost proizleguva 

ottamu {to pogolemiot del od faktorite na proizvodstvo se koncentrirani 

vo industrijata, kako i poradi toa {to so nejziniot razvoj se sozdavaat 

uslovi za razvoj na drugite stopanski dejnosti. 

Perspektivite na razvojot na industrijata treba da se baraat 

preku pro{iruvawe na proizvodstvenata programa i pogolema finali- 

328

Rezime i predlozi 

zacija na proizvodstvoto, a osobeno zgolemuvawe i pogolema finalizacija 

na izvozno orientiranoto proizvodstvo. Pojdovna osnova za zgolemuvawe 

na proizvodstvoto i negova pogolema finalizacija pretstavuva 

tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na postojnite proizvodstveni 

kapaciteti i nivno racionalno iskoristuvawe, kako i izgradba 

na novi kapaciteti od propolzivnite i tradicionalnite industriski 

granki. Pritoa, posebno vnimanie treba da se posveti na kapitalointenzivnosta 

i energointenzivnosta, od pri~ina {to na Republika Makedonija 

í nedostasuvaat ovie resursi, kako i na konkurentskite mo`nosti. 

Stopanski nerazvienite podra~ja (sporedbeno so prose~nata stopanska 

razvienost na zemjata) vo Republika Makedonija pretstavuvaat 

limitira~ki faktor vo dinamiziraweto na vkupniot stopanski razvoj. 

Poradi toa se nametnuva neophodnosta od vodewe posoodvetna regionalno-razvojna 

politika od nadle`nite institucii i organi. Preku regionalnata 

politika treba da se sozdavaat uslovi za posoodvetno 

koristewe na raspolo`livite prirodni resursi vo vakvite podra~ja, kako 

i rabotno angaìrawe na raspolo`livata rabotna sila. 

Osnovna pretpostavka za iskoristuvawe na raspolo`livite resursi 

vo vakvite podra~ja pretstavuva izgradbata na soodvetna soobra}ajna 

i komunalna infrastruktura, kako i sozdavawe uslovi za 

izgradba na soodvetna zdravstveno-obrazovna i administrativna infrastruktura. 

So toa bi se sozdale uslovi za zdruùvawe na naselenieto vo 

vakvite podra~ja, kako osnoven faktor na stopanskiot i na vkupniot razvoj. 

Stopanskiot razvoj zavisi od razvojot na negovite ~initeli, a toa 

se stopanskite subjekti. Nivnoto, pak, rabotewe i razvoj, pokraj drugoto, e 

usloveno i od goleminata, strukturata i soodvetnoto koristewe na obrtnite 

sredstva. Za ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj na Republika 

Makedonija ova pra{awe e od posebno zna~ewe poradi negovata 

podolgoro~na nelikvidnost. 

Vo celiot tranzicionen period ovoj limitira~ki faktor e prisuten 

vo makedonskoto stopanstvo. Namesto negativnoto vlijanie da se 

namaluva, toa vo poslednite godini e zgolemeno. Poradi toa, ne moè da 

se o~ekuva ostvaruvawe na podinami~en stopanski razvoj, bez obezbeduvawe 

na soodvetna golemina, kvalitet i struktura na obrtni sredstva i 

nivno racionalno koristewe od strana na stopanskite subjekti. Nadminuvaweto 

na ovoj limitira~ki faktor vo razvojot na stopanstvoto, pokraj 

drugoto, treba da se bara preku podobruvawe na uslovite za 

koristewe na obrtnite sredstva od finansiskiot sektor, kako i preku 

329



zgolemuvawe na efikasnosta vo raboteweto na stopanskite subjekti, odnosno 

preku podignuvawe na ekonomskite principi, organizacijata i 

upravuvaweto na edno povisoko nivo. 

Grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija pretstavuva zna~ajna 

komponenta na vkupnoto stopanstvo od pri~ina {to vo ovaa stopanska 

dejnost koncentriran e zna~aen del od materijalnite i nematerijalnite 

faktori na razvojot. Od raspolo`livite potencijali posebno treba da se 

istaknat inènerskiot i tehni~kiot kadar i kvalifikuvanite rabotnici 

so nivnoto steknato iskustvo za izvr{uvawe na site grade`ni raboti kako 

vo zemjata, isto taka i vo stranstvo. 

Posoodvetno iskoristuvawe na potencijalite od ovaa stopanska 

dejnost, kako pojdovna osnova vo razvojot, treba da se o~ekuva preku otvorawe 

na eden nov investicionen ciklus i preku sozdavawe uslovi za 

aktivirawe na slobodnite lokacii za izgradba na objekti vo zemjata. 

Proektite od Programata na Paktot za stabilnost, isto taka, pretstavuvaat 

mo`nost za angaìrawe na makedonskata grade`na operativa vo zemjata 

i regionot. Integriraweto na ovaa stopanska dejnost vo zaedni~kiot 

pazar na Evropskata unija ima strate{ko zana~ewe za grade`ni{tvoto 

poradi toa {to implementacijata na spogodbite me|u Republika Makedonija 

i Evropskata unija, vo delovite {to se odnesuvaat na 

grade`ni{tvoto, e prioritetna. 

So potpi{uvawe na spogodbi so zemjite od regionot i so drugi 

zemji za izbegnuvawe na dvojnoto oddano~uvawe, za{tita na investiciite, 

slobodna trgovija i sl., }e se sozdavaat uslovi za pogolema konkurentska 

sposobnost na makedonskata grade`na operativa. Isto taka, 

mo{ne zna~jno e i potpi{uvaweto na bilateralni spogodbi so zemjite 

~lenki na Evropskata unija za nastap na makedonskata grade`na operativa 

vo tie i vo treti zemji. 

Vo sovremenite pazarno orientirani stopanstva sé pozna~ajno 

mesto mu se dava na razvojot na soobra}ajot. Ovaa dejnost gi povrzuva 

stopanskite subjekti i podra~ja, proizvodstvenite i potro{uva~kite centri 

i go zaokruùva procesot na reprodukcija. Intenziviraweto na razvojot 

na stopanstvoto ne moè da se zamisli bez sovremen, tehni~ki razvien, 

tehnolo{ki dobro organiziran i ekonomski racionalen transporten 

sistem. 

Imaj}i go predvid niskiot stepen na razvienost na soobra}ajot, 

od strate{ko zna~ewe e vklu~uvaweto na Republika Makedonija vo evropskite 

integracioni procesi vo oblasta na ovaa stopanska dejnost. Toa 

zna~i razvojot na soobra}ajot da se sogleduva vo kontekstot na transpor- 

330


tanata politika na Evropskata unija i implementacijata na Spogodbata 

za stabilizacija i asocijacija i Spogodbata vo oblasta na soobra}ajot 

me|u Republika Makedonija i Evropskata unija. 

Razvojot na turizmot i ugostitelstvoto vo Republika Makedonija 

se nao|a vo pove}egodi{na kriza. Poradi toa se nametnuva neophodnosta 

od prezemawe osmislena razvojna politika kako na nacionalno nivo taka 

na lokalno i na nivo na stopanski subjekti. So vakvata politika treba da 

se sozdadat uslovi za nadminuvawe na te{kotiite i ograni~uva~kite 

faktori, so {to }e se ovozmoì ostvaruvawe na podinami~en razvoj na 

ovie dejnosti. 

Vo na{ata zemja sî u{te ne e izgradena dolgoro~na strategija za 

razvoj na turizmot, so {to ne postoi i konzistentna strategija za nadminuvawe 

na nepovolnite dvièwa vo razvojot. Poznato e deka bez 

jasno opredelena cel, koja treba da se ostvari, mali se mo`nostite za 

nadminuvawe na limitira~kite faktori i iznao|awe na vistinskiot 

pat vo razvojot. So cel da se nadmine vakvata sostojba, a vo interes na 

ponatamo{niot razvoj na turizmot i ugostitelstvoto treba precizno 

razgrani~eni ingerencii na site u~esnici vo razvojot na ovie dejnosti. 

Pri ova, pokraj strate{kiot priod pri koncipiraweto na razvojot, 

posebno treba da se potencira ulogata na stopanskite subjekti 

od ovie dejnosti, vo smisla na racionalno i efikasno stopanisuvawe 

i podignuvawe na ekonomskite principi na rabotewe na edno povisoko 

nivo, kako i iznao|awe soodvetni formi na organizacija i 

upravuvawe. 

Od sodrìnata na podnesenite referati i vodenata diskusija 

na nau~niot sobir "Perspektivi na stopanskiot razvoj na Republika 

Makedonija", a imaj}i go predvid stepenot na razvienost na makedonskoto 

stopanstvo, proizlegoa pove}e predlozi. Perspektivite na razvojot 

na stopanstvoto treba da se baraat preku programski priod. Pri 

izrabotkata na razvojnite programi da se zemaat predvid slednive 

pojdovni osnovi: 

- Sopstveni~kata struktura na stopanstvoto i goleminata na 

o~ekuvaniot profit; 

- Nivoto na razvienost na stopanstvoto i negovata proizvodstvena 

struktura; 

- Tehni~ko-tehnolo{kite performansi na proizvodstvoto i 

mo`nostite za primena na sovremenite dostignuvawa vo ova sfera; 

- Raspolo`livosta na faktorite na proizvodstvo i nivnata iskoristenost; 

331



- Konkurentskata sposobnost i mo`nostite za zadrùvawe na postojnite 

i osvojuvawe na novi pazari; 

- Soodvetnosta na stopanskiot sistem i negovata prilagodenost za 

sozdavawe uslovi za razvoj na stopanstvoto; 

- Drugi pojdovni osnovi vo zavisnost od specifi~nostite na stopanskiot 

sektor. 

Poa|aj}i od iznesenite pojdovni osnovi, perspektivite vo razvojot 

na makedonskoto stopanstvo treba da se baraat preku: 

1.Tehni~ko-tehnolo{koto inovirawe i pro{iruvawe na proizvodstvenite 

programi i finalizacija na proizvodstvoto vo postojnite 

proizvodstveni kapaciteti. 

2.Izgradba na kapaciteti koi ne se kapitalo i energo intenzivni, 

odnosno izgradba na mali i sredni kapaciteti od propolzivnite stopanski 

granki so sovremeni proizvodstveni programi. 

3.Razvoj i modernizacija na trudointenzivnite granki vo industrijata, 

agrarot, grade`ni{tvoto i sl. 

4.Razvoj na uslu`no-servisniot sektor. 

Perspektivite na razvojot na industrijata treba da se baraat preku 

pro{iruvawe na proizvodstvenata programa i pogolema finalizacija na 

proizvodstvoto, osobeno pogolema finalizacija na izvozno orientiranoto 

proizvodstvo i toa preku: 

- tehni~ko-tehnolo{ko inovirawe i pro{iruvawe na postojnite proizvodstveni 

kapaciteti i nivno soodvetno iskoristuvawe; 

- Izgradba na mali i sredni kapaciteti od metalo-prerabotuva~kata i 

hemisko-farmacevtskata industrija,proizvodstvo na elektri~ni i 

drugi aparati; 

- Razvoj i modernizacija na tradicionalnite industriski granki, kako 

{to se tekstilnata, hemiskata, prehranbenata, drvnata, industriskata, 

i toa preku osovremenuvawe na nivnite proizvodstveni programi 

i preku finalizacija na proizvodstvoto; 

- Drugi kapaciteti za finalni i izvozno orientirani proizvodi. 

Regionalno-razvojnata politika na Republika Makedonija treba da se 

temeli vrz: 

- Ekonomski razvoj koj bi ja zajaknal ekonomskata mo} na stopanstvoto i 

naselenieto; 

- Vospostavuvawe integracija na sektorskiot i regionalniot razvoj; 

- Razvoj na pazarot kako osnoven alokativen mehanizam vo naso~uvaweto 

na resursite, pri {to pazarnite principi vo nedovolno raz- 

332


vienite podra~ja treba da bidat dopolneti so opredeleni merki na 

dràvata; 

- Utvrduvawe na perspektivni mo`nosti na regionalno nivo (struktura 

na rabotna sila, infrastruktura, pretpriemni~ki inicijativi 

).; 

- So posebni merki treba da se poddràt aktivnostite vo nedovolno 

razvienite podra~ja so cel da se aktiviraat postojnite resursi. 

Nadminuvaweto na problemite koi proizleguvaat od nedostigot na 

obrtni sredstva i nivnata nepovolna struktura vo stopanstvoto treba da 

se bara: 

- Bidej}i obrtnite sredstva se konstitutiven element na sekoja pretpriemni~ka 

aktivnost, potrebno e da se racionalizira raboteweto 

so niv; 

- Imaj}i predvid deka obemot i strukturata na obrtnite sredstva permanentno 

e pod vlijanie na nadvore{ni i vnatre{ni faktori, tie 

treba da bidat predmet na postojano sledewe, analizirawe i istraùvawe; 

- So cel uspe{no upravuvawe so obrtnite sredstva potrebno e permanentno 

da se planira potrebniot obem i struktura na obrtni sredstva 

kako vkupno taka i po vidovi, pri {to treba da se vodi smetka za 

otstapuvaweto od optimalnoto nivo. 

- Pri finansiraweto na obrtnite sredstva treba da se praktikuvaat 

kako klasi~noto kreditirawe taka i sovremenite oblici na nivno 

finansirawe: emisija na kratkoro~ni hartii od vrednost, emisija na 

obvrznici, zaedni~ki vloùvawa, faktoring i dr. 

- Racionalnoto koristewe na obrtnite sredstva treba da se koristi i 

kako sistem za motivacija na vrabotenite. 

- Za obrtnite sredstva von funkcija kako zalihi, siten inventar, kako 

i natrupanite nenaplateni pobaruvawa treba da se iznajdat na~ini 

za nivno pretvorawe vo pari~en oblik so {to }e se podobri strukturata 

na obrtnite sredstva i dr. 

Osnovnite razvojni pravci na grade`ni{tvoto vo Republika Makedonija 

se poso~eni vo "Nacionalna strategija za ekonomskiot razvoj na 

Republika Makedonija - razvoj i modernizacija" izgotvena od Makedonskata 

akademija na naukite i umetnostite. Pokraj niv, aktuelnite sostojbi 

vo grade`ni{tvoto od podolg period, ukaùvaat na potrebata od aktivnosti 

zna~ajni za idniot razvoj na grade`ni{tvoto: 

- Zgolemuvawe na angaìranosta na makedonskata grade`na operativa 

vo zemjata i posebno vo stranstvo, preku organizirano is- 

333



traùvawe na doma{niot gradeèn pazar i pazarite vo drugite 

zemji; 

- Zgolemuvawe na stapkata na investirawe i sozdavawe uslovi od 

strana na dràvata za priliv na stranski kapital: 

- Intenzivirawe na stanbenata izgradba so sozdavawe uslovi za 

kreditirawe na graditelite i kupuva~ite na stanovite; 

- Implementacija na Spogodbite sklu~eni me|u Republika Makedonija 

i Evropskata zaednica, vo delovite koi se odnesuvaat na 

grade`ni{tvoto. 

Vo domenot na soobra}ajot pokraj soobrazuvaweto so transportnata 

politika na EU i implementacijata na Spogodbite me|u Republika Makedonija 

i EU, aktuelnite sostojbi vo ovaa dejnost, ukaùvaat na potrebata 

od aktivnosti zna~ajni za idniot razvoj na soobra}ajot: 

1. Na generalno nivo, aktivnosti ~ija glavna cel e stremewe kon 

sigurni i ekonomi~ni transportni uslugi, so potreben respekt kon 

bezbednosta za site u~esnici vo soobra}ajot, racionalno koristewe 

na energijata, regionalen razvoj i za{tita na ìvotnata sredina. 

2. Na nivo na pooddelni soobra}ajni granki, aktivnostite da bidat 

naso~eni kon: 

Vo patniot soobra}aj 

− Zgolemuvawe obemot na transportni uslugi; 

− Podobruvawe na me|unarodnata konkurentnost na patniot soobra}aj, 

preku podobruvawe na strukturata na vozniot park i 

osposobuvawe za prevozi vo zemjite od Zapadna Evropa; 

− Podobruvawe na bezbednosta na patniot transport; 

− Namaluvawe na {tetnite vlijanija od patniot transport vrz 

ìvotnata sredina; 

− Razvoj na magistralnata i regionalna patna mreà vo zemjata, 

so prioritet na patnite Koridori VIII i H. 

Vo èlezni~kiot soobra}aj 

- Zgolemuvawe na obemot na transportni uslugi; 

- Podobruvawe na strukturata na vozniot park; 

- Podobruvawe na odrùvaweto na postojnite prugi; 

334


- Razvoj na èlezni~kata mreà na pravecot Istok-Zapad, odnosno 

povrzuvawe so èlezni~kite mreì na Republika Bugarija i Republika 

Albanija; 

- Transformacija na Javnoto pretprijatie "Makedonski èleznici". 

Vo vozdu{niot soobra}aj 

- Zgolemuvawe na obemot na vozdu{niot soobra}aj na aerodromite 


- Donesuvawe nov Zakon za vozdu{niot soobra}aj; 

- Kompletirawe na modernizacijata na aerodromite vo Skopje i vo 

Ohrid so realizacijata na golem broj ve}e programirani proekti. 

Vo dinamiziraweto na razvojot na turizmot i ugostitelstvoto vo 

na{ata zemja neophodno e da se prezemat aktivnosti na tri nivoa: 

1. Na nacionalno nivo: 

- Donesuvawe na nacionalna strategija za razvoj na turizmot i ugostitelstvoto; 

- Pozicionirawe na turizmot kako dokaàna izvozna aktivnost, a toa 

zna~i i tretirawe na stranskiot turisti~ki promet kako izvozen 

proizvod, so site olesnuvawa koi izvozot gi uìva; 

- Izgotvuvawe na fiskalen sistem sli~en na onie vo konkurentskite 

zemji; 

- Sproveduvawe na novata kategorizacija na ugostitelski objekti; 

- Standardizacija na turisti~kite proizvodi i uslugi vo soglasnost 

so svetskite kriteriumi; 

- Poddr{ka na turisti~ki proekti od nacionalno zna~ewe; 

- Sozdavawe uslovi za vleguvawe na stranski kapital vo ovaa dejnost; 

- Podobruvawe na sistemot na edukacija na kadrite za potrebite na 

turisti~kiot sektor na site nivoa. 

2. Na lokalno nivo: 

- Re{avawe na statusot na turisti~kite dru{tva i sojuzi na lokalno 

nivo; 

- Oblagoroduvawe na okolinata kako vo sodrìnska taka i vo estetska 

smisla; 

- Lokalnata vlast treba da se griì za unapreduvawe na kulturnoto 

nivo na lokalnoto naselenie vo pravec na nadminuvawe na 

335



netrpelivosta me|u domicilnoto naselenie i turistite so cel 

sozdavawe na prijatna atmosfera vo turisti~kite mesta; 

- Lokalnata vlast treba da ovozmoì izrabotka i usvojuvawe na temelni 

razvojni dokumenti; 

- Sozdavawe uslovi za razvoj kako {to se: pristapnosta, infrastrukturnata 

opremenost i komunalnite standardi. 

3. Na nivo na stopanski subjekti: 

- Unapreduvawe na kvalitetot na postojnata ponuda na site segmenti 

vo soglasnost so visokite svetski standardi; 

- Kreirawe novi turisti~ki proizvodi koi se vo soglasnost so 

barawata na sovremenite turisti; 

- Do{koluvawe na postojnite kadri niz programi za permanentno 

{koluvawe i obrazovanie na novi rakovodni kadri so fakultetska 

specijalizacija i za hotelski menaxeri; 

- Okrupnuvawe na kapitalot vo turisti~kiot sektor; 

- Postojano kreirawe na proizvodot i negoviot kvalitet, vodej}i 

smetka za novite marketing istraùvawa za unapreduvawe na proizvodot 

i za zgolemuvawe na profitot kako krajna cel; 

- Stimulirawe na interpretpriemni{tvoto. 

336

stopanski i regionalen ekonomski razvoj, semejni biznisi i

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?