Број 45 - Istorijski arhiv Valjevo

ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO
GLASNIK
45
Vaqevo 2011

ISTORIJSKI ARHIV VAQEVO
GLASNIK
45
2011
Glavni urednik
Aleksa Tomi}
Redakcioni odbor
dr Sini{a Mi{i}, dr Mili} Mili}evi}, dr Nedeqko Radosavqevi},
dr Vladimir Krivo{ejev, Jelena Pavlovi}, Mil~a Madi}, Dejan Popovi},
Sne`ana Radi} (sekretar redakcije)
Recenzenti
dr Qubodrag Dimi}
dr Sini{a Mi{i}
Prevod na engleski
Sowa Milanovi}
Tira`
500 primeraka
Grafi~ka realizacija i {tampa
„MS”, Vaqevo
Adresa Redakcije
14000 Vaqevo, Pop-Lukina 52, tel. 014/221-028
e-mail: iava@verat.net • www.istorijskiarhiv.rs
^asopis izlazi jedanput godi{we.
Izdavawe ~asopisa finansira Skup{tina op{tine Vaqevo

UDK 93/94 ISSN 0354-9143
GLASNIK
Broj 45, godina 2011.
HERALD
History archive Valjevo
number 45, year 2011.
^LANCI
ARTICLES
SADR@AJ – CONTENTS
Milorad Radoj~i}: @ivojin P. Simi} (1848-1926) – prosvetni,
dru{tveni, politi~ki i nau~ni radnik ..............................5
Milorad Radoj~i}: @ivojin P. Simi} (1848-1926) – educational, social,
and political scientist
Violeta Raki}: Osnovna {kola „Dragoqub Ili}”
iz Dra~i}a 1896-2008. ............................................. 41
Violeta Raki}: Primary school "Dragoljub Ili}" in the village
of Dra~i} (1896-2008)
Milorad Radoj~i}: Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde .............69
Milorad Radoj~i}: Kara|or|e's Star bearers from Podgorina
PRILOZI
SUPPLEMENTS
Dejan Buli} i Radivoje Arsi}: Manastir Bogova|a iz aspekta
arheolo{kih istra`ivawa ........................................93
Dejan Buli}, and Radivoje Arsi}: Monastery of Bogova|a from the
point of archeological research
Dejan Buli}, Dejan Radi}evi} i Radivoje Arsi}: Istra`ivawa
vaqevske Gra~anice 2011. godine ..................................105
Dejan Buli}, Dejan Radi}evi} and Radivoje Arsi}: Research of
Gra~anica monastery in year 2011.
Jelena N. Radosavqevi}: Crkva Gra~anica u se}awima prote
Bogoquba N. Milo{evi}a ........................................117
Church of Gra~anica according to memories of archpriest
Bogoljub N. Milosevi}
3

Dejan V. Popovi}: Oglasi i reklame u vaqevskim me|uratnim
glasilima 1918-1941. ............................................. 125
Dejan V. Popovi}: Ads and commercials in Valjevo's interwar media
GRA\A
DOCUMENTS
Ninoslav Stanojlovi}: Jedno pismo @ivana Antoni}a
Likodre iz 1862. godine ..........................................133
Vladimir Krivo{ejev: Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske
delatnosti" – jedan sudski spor u Vaqevu 1895-1896. godine ...........141
IZ RADA MUZEJA
OUT OF THE MUSEUM'S
Marina Markovi}: O Desanki perom i slikom – Stalna
postavka u Novoj {koli u Brankovini. .............................153
Vladimir Krivo{ejev: Vidovi pravnog statusa muzeja –
Privatizacija muzeja kao imperativ efikasne i
efektivne realizacije dru{tveno korisnih zadataka .................156
Vladimir Krovo{ejev: Aspects of the legal status of the museums –
privatization of museum as imperative of efficient and effective
realization of community services
KRITIKE I PRIKAZI
REVIEWS
Mil~a Madi}: Milorad Radoj~i}, Zdravko Rankovi},
Miroslav Trifunovi}: Foto-monografija Mionica –
Zavi~aj vojvode @ivojina Mi{i}a, Fondacija
"@ivojin Mi{i}" Beograd, Skup{tina op{tine Mionice,
Kulturni centar Mionica, Vaqevo 2011, 352. .......................179
BIBLIOGRAFIJE
BIBLIOGRAPHIES
Mil~a Madi}: Bibliografija istoriografskih izdawa
o vaqevskom kraju objavqenih 2011. godine. .........................181
IN MEMORIAM
Velibor Berko Savi} (1930-2011) ..................................187
Milorad Radevi} (1935- 2011) .....................................191
4

^LANCI
ARTICLES
Milorad Radoj~i}
Vaqevo
@IVOJIN P. SIMI] (1848-1926)
prosvetni, dru{tveni, politi~ki i nau~ni radnik
UDK = 929
Apstrakt: U radu se govori o @ivojinu P. Simi}u, ro|enom 1848. godine u
tamnavskom selu Vrelo. Zavr{io je Filozofski odsek Velike {kole u Beogradu.
Radio je kao gimnazijski profesor u Negotinu, Vaqevu, Kwa`evcu, Zaje~aru i Beogradu.
Bio je i profesor U~iteqske {kole i Realke u Beogradu, ali i sekretar i
na~elnik u Ministarstvu prosvete i crkvenih dela. Penzionisan je 1906. godine,
kao direktor Gimnazije „Josif Pan~i}“ u Beogradu. Bio je utemeqiva~ Dru{tva
Sveti Sava, dugogodi{wi predsednik Peva~kog dru{tva „Stankovi}“ u Beogradu,
sekretar Odbora ^upi}eve zadu`bine, dobrotvor Srpske kwi`evne zadruge,
~lan Glavnog prosvetnog saveta, ~lan Op{tinskog odbora Grada Beograda, nadzornik
osnovnih {kola, itd. Preminuo je u Beogradu 18. jula 1926. godine.
Kqu~ne re~i: @ivojin P. Simi}, profesor, Negotin, Vaqevo, Kwa`evac,
Zaje~ar, Beograd, Dru{tvo Sveti Sava, ^upi}eva zadu`bina, Srpska kwi-
`evna zadruga, direktor, sekretar, dobrotvor.
@IVOJIN P. SIMI] (1848-1926) – EDUCATIONAL, SOCIAL,
AND POLITICAL SCIENTIST
Abstract: The article refers to @ivojin P. Simi}, who was born year 1848, in the
Tamnava village Vrelo. He finished Faculty of Philosophy at Great school of Belgrade.
He worked as gymnasium professor in Negotin, Valjevo, Knja`evac, Zaje~ar
and Belgrade. In addition, he was a professor of Teacher's education school and Belgrade
gymnasium "Realka" and was at position of secretary and head of Ministry of
Education and religion. He retired in 1906, as the director of the gymnasium "Josif
Pan~i}" in Belgrade. He was the founder of St. Sava Society, for several years he was
a president of choir "Stankovi}" in Belgrade, was the secretary of ^upi} endowment
board, benefactor of Serbian Literary Society, member of Main Educational Council
and of Municipal Board for City of Belgrade, supervisor of elementary schools and
so on. He passed away in Belgrade on July 18th, year 1926.
Key words: @ivojin P. Simi}, Negotin, Valjevo, Knja`evac, Zaje~ar, Belgrade, St.
Sava Society, ^upi} endowment, Serbian Literary Society, professor, director, secretary,
benefactor.
5

6
Milorad Radoj~i}
U ku}i na{eg poznatog zemqaka, profesora Velike {kole, kwi`evnika
i politi~ara Svetomira Nikolajevi}a (Radu{a, Ub, 1844 – Beograd,
1922), maja 1886. godine sastala se grupa istomi{qenika, uglednih
qudi tog vremena i dogovorila da osnuje Dru{tvo Svetog Save.
Dva meseca kasnije to je i ozvani~eno na zboru prijateqa, kada su usvojena
osnovna pravila, a posle samo nekoliko dana upisano je oko 300
~lanova utemeqiva~a.
Dru{tvo se brzo pro{irilo, osnovalo vi{e zadu`bina i objavqivalo
razne publikacije, od kojih je najzna~ajniji ~asopis „Bratstvo“.
Obezbe|ivalo je stipendije siroma{noj darovitoj deci i studentima,
darivalo besplatne kwige {kolama i narodnim ~itaonicama, a u Beogradu
je imalo osnovnu i produ`nu {kolu, kroz koju je pro{lo vi{e
od 20.000 dece iz srpskih krajeva pod okupacijom.
Za vreme Prvog svetskog rata dru{tvo nije radilo, obnovqeno je
1920. godine, a kao stalni moto na kwigama koje je izdavalo bile su re-
~i „Brat je mio, ma koje vere bio“. Zabraweno je posle Drugog svetskog
rata, a novi ‘ivot otpo~elo je tek 1994. godine, na inicijativu grupe
srpskih intelektualaca i ~lanova porodica biv{ih ~lanova uprave.
Obnovqeno dru{tvo vrlo brzo je iza{lo na put {irewa prosvete, kulture
i tradicije i od wega se dosta o~ekivalo.
Obele`avawe 125-godi{wice postojawa i rada ovog najstarijeg aktivnog
srpskog gra|anskog udru`ewa, obele`eno je, 5. novembra 2011.
godine, sve~anom akademijom u beogradskom Narodnom pozori{tu i
nizom prigodnih manifestacija. Zato ga koristimo kao jedan od povoda
da podsetimo na ‘ivot i delo @ivojina P. Simi}a, prosvetnog,
dru{tvenog, politi~kog i nau~nog radnika, koji je bio ne samo jedan
od utemeqiva~a tog dru{tva, ve} i ~ovek koji je ~etvrt veka bio u wegovom
naju`em rukovodstvu, jednog od wegovih prvih sekretara dru-
{tva i vi{egodi{weg urednika dru{tvenog organa „Bratstvo“.
Me|utim, @ivojin P. Simi} nije bio aktivista i funkcioner samo
tog dru{tva. Pojedini savremenici su za wega tvrdili da je bio
prava radilica, izuzetno vredan i retko skroman ~ovek, svestran i neumoran
u prosvetnim i dru{tvenim poslovima. Bio je ~lan mnogih dobrotvornih
dru{tava, ustanova i zadu`bina, izuzetan prosvetni radnik,
poznati filolog i pisac {kolskih uxbenika, saradnik i urednik
mnogih glasila, kraqev i narodni poslanik. U enciklopediji 1 pi{e
da je bio, filolog i pisac ~lanaka iz oblasti jezika i kwi`evnosti,
istaknuti prosvetni radnik, zna~ajan zbog nastojawa da se reformi-
1 Mala enciklopedija „Prosveta“, 1978, 196.

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
{u osnovne {kole. Za ‘ivota mnogo je
radio i uradio, pa je u svoje vreme bio
veoma po{tovan i cewen ali je vreme
u~inilo svoje, pa je sada skoro zaboravqen.
Danas, vi{e ni{ta ne podse}a na wega,
a i u rodnom kraju verovatno se na
prste mogu nabrojati osobe koje ne{to
vi{e znaju o wemu. Nema sumwe da bi
wegovi radni rezultati bili i znatno
ve}i da nije imao izuzetno te`ak i mukotrpan
‘ivot sa dosta li~nih i porodi~nih
tragedija.
Rano je ostao bez oba roditeqa te se
@ivojin P. Simi}
morao sam probijati kroz ‘ivot. Verovatno
sli~na ‘ivotna sudbina zbli`ila
ga je sa vr{wakom Qubomirom Qubom Kova~evi}em, potowim ~uvenim
istori~arom, profesorom Velike {kole i akademikom, ali i wegovim
ne{to starijim ro|akom, a svojim {kolskim drugom iz gimnazijskih
klupa Milovanom \. Gli{i}em, potowim piscem i tvorcem
realisti~ke pripovetke o srpskom selu. Sva trojica rano ostav{i bez
roditeqa, bili su primorani da se snalaze i uz velike napore probijaju
kroz ‘ivot. U po~etku su se {kolovali ispoma`u}i se sa 10-20 dinara
„blagodejanija“ ili davawem ~asova („kondicija“) imu}nijim, a
slabijim |acima. Jo{ kao gimnazijalci jasno su formirali svoj pogled
na ‘ivot i dru{tvo u kome ‘ive i po~eli da se interesuju za politiku,
ali i bave novinarstvom i kwi`evno{}u. U mladosti bili su
politi~ki istomi{qenici i sara|ivali na raznim poqima delovawa.
Vremenom je postao i intimni prijateq Stojana Novakovi}a, poznatog
nau~nika i dr`avnika.
Poreklo i {kolovawe
Prilikom prvog, potpunog a sa~uvanog, popisa stanovnika u Kne-
`evini Srbiji, obavqenom 1862. i 1863. godine, u tamnavskom selu
Vrelo, kao naslednik mase po~. Petra Simi}a iz tog sela popisan je
wegov sin @ivojin, koji je tada imao samo 14. godina. Sa wim u zajedni~kom
doma}instvu tada je ‘ivela samo bratu~ed Stevanija, stara 9
godina. Wihova celokupna imovina iznosila je deset plugova ili deset
dana orawa, a bila je procewena na 40 dukata, dok je wihov mese~ni
7

Milorad Radoj~i}
prihod iznosio samo jedan talir, pa su bili razvrstani u prvu, najni`u
klasu gra|ana. 2
Verovatno je malo onih koji znaju da se iza naslednika pomenute
mase krije @ivojin Simi}. Po{to se u na{oj literaturi pojavquje
vi{e poznatih li~nosti sa istim imenom i prezimenom, li~nost iz
ove biografije ozna~ava}emo sa @ivojin P. Simi}, kako se povremeno
i potpisivao.
Ro|en je 15. oktobra 1848. godine u Vrelu, Srez tamnavski, Okrug vaqevski,
od oca Petra i majke Qubice. 3 Na ‘alost o porodici iz koje
poti~e nismo uspeli ni{ta konkretniji saznati. ^ak ni antropogeograf
Qubomir Pavlovi}, u poznatoj studiji „Antropogeografija Vaqevske
Tamnave“ (Beograd, 1912), pri nabrajawu tamo{wih familija ne
pomiwe wegove Simi}, mada je evidentno da su tada ‘iveli u Vrelu i da
ih ima i sada. Iz te porodice poti~e dr Pribislav Simi} 4 , dugogodi-
{wi dekan Bogoslovskog (Teolo{kog) fakulteta SPC u Beogradu.
Poznato je da je osnovnu {kolu u~io i zavr{io u mestu ro|ewa. Iako
je rano ostao bez roditeqa imao je ‘arku ‘equ da nastavi daqe
{kolovawe. Prvu mu{ku beogradsku gimnaziju zavr{io je {kolske
1869/70. godine. Ostalo je zabele`eno da se jo{ kao gimnazijalac isticao
svojim literarnim radovima i prevodima na sastancima \a~ke
literarne dru`ine „Nada“ pri Prvoj beogradskoj mu{koj gimnaziji. 5
Zna se da je neko vreme bio i predsednik te dru`ine i da je bio organizator
i realizator mnogih wenih aktivnosti.
Pri kraju {kolovawa, 29. aprila 1870. godine, @ivojin P. Simi},
Milovan \. Gli{i}, pisar Josimovi} i sedam odbornika pomenute
dru`ine tra`ili su od „Soveta gimnaziskog“ da im se odobri odr`avawe
sastanka i onda kad profesor nije prisutan. Tekst kojim su se obratili
bio je o{tar protest usmeren ne samo protiv gimnazijskog saveta i
2 Arhiv Srbije, Beograd, Popisne kwige 1862/63, Okru`je vaqevsko Srez
tamnavski, Op{tina vreqanska. Rezultati tog popisa za op{tinu Ub
pre{tampani su kwizi „Na{i preci“, Ub, 2002, kw. II
3 Radoj~i}, 2001, 294
4 Simi} (Bogoquba) Pribislav (Vrelo, Ub, 01. 09. 1935), zavr{io je Bogoslovski
fakultet SPC u Beogradu i tri semestra postdiplomskih studija
na Starogr~kom teolo{kom fakultetu u Bernu i Ekumenskom institutu
u @enevi. Na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu odbranio je doktorsku
disertaciju „Romanov tiptik“. Vi{e puta biran je za prodekana i
dekana Bogoslovskog fakulteta u Beogradu a sada ima zvawe proto-
|akona. Govori nema~ki, engleski, gr~ki i ruski i ima vi{e objavqenih
stru~nih i nau~nih radova. @ivi u Beogradu, ul. Mokrolu{ka 86.
5 Radoj~i}, 1996, 14
8

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
\or|a Maleti}a, direktora – konzervativca, ve} i u posrednoj liniji
i protiv Namesni{tva, koje je zaziralo od „politizirawa“ u {kolama
i na ~iji se mig sve to radilo. Ali uzalud je dru`inska uprava protestovala,
Savet je odlu~io „da ostane sve kao i do sada“ bilo. 6
Mada je ‘iveo u veoma te{kim okolnostima i prakti~no bez najelementarnijih
uslova za ‘ivot i {kolovawe, pa`qivo je pratio sva
dru{tvena zbivawa toga doba i umeo da ~esto i veoma o{tro komentari{e
negativne pojave u dru{tvu. I pored svega, skoro u redovnom roku
zavr{io je studije na Filozofskom odseku Velike {kole u Beogradu.
Da bi mogao da prati nastavu i nabavqa najnu`nija nastavna sredstva
najpre je davao kondicije slabijim |acima, a potom je po~eo pisati
i sara|ivati u vi{e listova i ~asopisa.
[kolski drug i bliski saradnik Milovana \. Gli{i}a
Tokom gimnazijskog {kolovawa i za vreme studija bio je {kolski
drug, bliski prijateq i saradnik Milovana \. Gli{i}a. Pored
sli~nih ‘ivotnih sudbina oba su volela dru{tvo, a i dru{tvo je volelo
wih. Velibor Berko Savi} je zabele`io da su u mladosti bili nerazdvojni
drugovi i da su zajedno radili u istoj redakciji. Po{to su
bili veoma muzikalni, ~esto su se nadmetali u svirawu. Dok za Gli-
{i}a znamo da je odli~no svirao violinu i flautu 7 , za Simi}a nismo
uspeli saznati na kom je instrumentu muzicirao.
Za wihovo dru`ewe vezano je i zajedni~ko hap{ewe 1872. godine. O
tome je Gli{i}eva sestra Stanka \. Gli{i} 8 svojevremeno zapisala:
„Sutradan sam od bratovog druga koji je do{ao da me obi|e, doznala za-
{to je uhap{en. On, @ivojin Simi} i Ilija Kolovi} pre{li su u Zemun,
nakupovali zabrawenih kwiga 'Srbija na Istoku' od Svetozara
Markovi}a, kri{om ih doneli u @ivojinov stan, sakrili ispod slamarice,
pa zapalili cigarete i radovali se {to su tu stvar tako ve{to izveli.
Odjednom, otvore se vrata, u|u policajci, sve pretresu, na|u kwige,pokupeihiponesu,awihsvutrojicuodveduuzatvor.Poslesuoni
sumwalinajednogwihovogdrugadaihjeonodao.”Zbogovogasu23dana
proveli u zatvoru i bili optu`ivani kao „buntovnici po zanatu i
agenti Internacionale“, mada je to bio wihov prvi ozbiqan sukob sa
zakonom. Na saslu{awu ih je upravnik varo{i Beograd ~ak pitao gde
6 Savi}, 1997, 69
7 Isto, 139.
8 Gli{i} S., 1933.
9

im je oru`je kojim su hteli da ubiju Kwaza. 9 Pomilovani su kao politi~ki
krivci prilikom stupawa kneza Milana na srpski presto.
Tako|e, malo se zna da je @ivojin P. Simi} sa Milovanom \. Gli-
{i}em pokrenuo i ure|ivao popularni {aqivi list „Vrzino kolo“.
Saradnici tog lista nikog nisu ostavqali po strani a umeli su praviti
krupne i masne {ale. Kao {to dolikuje mladim i slobodoumnim
qudima uzimali su u podsmeh pojedine organe reakcionarnih vladaju-
}ih struktura toga doba i ismevali naredbe vlasti kojima se i{lo na
suzbijawe rada novih politi~kih struja. Po{to je policija htela to
da spre~i to se i ona povremeno nalazila na wihovom udaru, „pa ih je
wihov podsmeh vi{e pekao nego i najo{trija kritika.“ 10
Dosta su pisali na razne, posebno aktuelne, teme i objavqivali po
razli~itim listovima, ~asopisima i sli~nim publikacijama. ^ak su
povremeno zajedno pisali i objavqivali kwi`evne oglase, kako se onda
govorilo i pisalo, odnosno kwi`evne prikaze kako se sada nazivaju.
Tako su u Srpskim novinama 11 zajedno objavili kwi`evni prikaz
kwige „Hiqadu i jedna no}. Arabqanske pripovetke“. S pozivom na
sakupqa~e potencijalnih prenumeranata ili kupaca tih izdawa sli-
~an, ako ne i isti, prikaz pomenute kwige, pod naslovom „Kwi`evni
oglasi“ objavili su i u Vrzinom kolu, broj 18, od 29. juna 1873. godine,
na 72. strani.
Po~etak radne karijere
Milorad Radoj~i}
Prvo zaposlewe @ivojin P. Simi} dobio je, 3. aprila 1874. godine,
kao praktikant Ministarstva prosvete i crkvenih dela. Sa nepunih
26 godina nije mu odgovarao kancelarijski rad pa je molio je da
bude raspore|en na neki drugi posao u vezi sa profesijom za koju se
{kolovao. Samo sedam dana kasnije postavqen je i za zastupnika nastavnika
u Drugoj beogradskoj ni`oj gimnaziji. A da podsetimo, ta
gimnazija osnovana je ukazom Kne`evskog namesni{tva u ime maloletnog
kneza Milana Obrenovi}a 11. avgusta 1870. godine pod nazivom
Palilulska polugimnazija, pa se mo`e sresti i pod tim nazivom.
Kao {to se iz dostupnih podataka vidi ni ovde se nije du`e zadr`ao
jer je, ve} 20. avgusta iste godine, postavqen za predava~a Ni`e
gimnazije u Negotinu, koja je po~ela sa radom jo{ 10. septembra 1839.
godine odlukom Dr`avnog saveta i potvrdom Namesni{tva kwaza
9 Savi}, 1997, 123
10 Lazarevi}, 1933.
11 Srpske novine, 1873, 428
10

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Srpskog o preseqewu Zaje~arske polugimnazije (Glavne {kole) u Negotin.
Me|utim, 1860. godine do{lo je do ukidawa Negotinske gimnazije,
kada je ona vra}ena u Zaje~ar, da bi 1867. godine bila ponovo bila
vra}ena u Negotin.
Me|utim, ukazom od 1. decembra 1875. godine postavqen je za suplenta
Ni`e gimnazije u Vaqevu. Posle privremenog prekida nastave
u toj {koli zbog srpsko-turskog rata, predavawa u woj su nastavqena
tek 18. marta 1877. godine, ali u ne{to izmewenom sastavu. Umesto
@ivojina Simi}a i Viqema Kapnera u ovda{woj gimnaziji su po~eli
raditi suplent Miloje Gaji} i u~iteq Svetozar Luki}. 12
Po li~noj molbi, a na osnovu ukaza od 10. januara 1876. godine @ivojin
P. Simi} je ponovo je postao suplent Ni`e gimnazije u Negotinu.
Iz prethodnog se da zakqu~iti da se @ivojin P. Simi} po dva puta
vra}ao u neke {kole i ustanove. Dakle, jedna od tih {kola u kojoj je radio
u dva navrata bila je i Ni`a gimnazija u Negotinu. Svi na{i poku{aji
da saznamo {ta je bio uzrok tako ~estih preme{taja Simi}a
ostali su bez rezultata. Poznato je da su oni opravdavani „potrebama
slu`be“. Sa ove vremenske distance te{ko je objektivno suditi o tome.
Ukazom od 15. avgusta 1878. godine @ivojin Simi} postaje je suplent
Gimnazijske realke u Kwa`evcu, gde po potrebi slu`be izvesno vreme i
vr{i du`nost direktora, a potom i daqe radi kao wen profesor. Prema
na{im saznawima Ukazom Ministarstva prosvete od 1. decembra
1870. godine, osnovana je kao dvorazredna realka u Kwa`evcu, ali je po-
~ela sa radom tek slede}e {kolske godine, odnosno 2. septembra 1871.
godine. Pravo da otvori i ima tre}i i ~etvrti razred stekla je tek 1888.
godine. Me|utim to kao da joj nije smetalo da za 135 godina postojawa
kroz ovu gimnaziju pro|e vi{e od 8.000 u~enika. Me|u biv{im u~enicima
te gimnazije bilo je preko osamdeset doktora nauka i tri akademika.
Jo{ kao mlad, ali ambiciozan prosvetni radnik dobro je ovladao
prosvetnom problematikom, pa je uporno i sistematski tragao za mogu}nostima
i putevima wenog unapre|ewa. O tome je povremeno govorio
na stru~nim skupovima, ali i pisao u pojedinim ~lancima. Kao
dobar pedagog i demokratski nastrojen ~ovek sve otvorenije se suprostavqa
fizi~kom ka`wavawu u~enika ({amarawe, packe, kle~awe,
stajawe u }o{ku i sli~no). Insistira da se nastavni program {to
potpunije obra|uje na ~asu i da se slobodno |a~ko vreme, umesto na doma}e
zadatke, koristi za igru, razonodu i rad u ku}i. S tim u vezi on
~esto nagla{ava i opasnost od besposli~ewa i dokolice koji kvare
12 Peri{i}, 1997, 212
11

kako ne samo decu ve} i odrasle qude. Svestan da pojedinac ne mo`e
mnogo da u~ini da promeni prilike u dru{tvu zala`e se za osnivawe
strukovnih organizacija i aktivno u~estvuje u wihovom radu. Tako je
tokom slu`bovawa u Kwa`evcu radio na osnivawu U~iteqskog udru-
`ewa. 13 Uporedo sa tim ~esto je kriti~ki analizirao proces opismewavawa
potkrepquju}i svoje tvrdwe primerima iz prakse i insistirawem
na aktivnom u~e{}u |aka u tom procesu.
Direktor Gimnazije u Zaje~aru
Milorad Radoj~i}
Ukazom od 16. avgusta 1879. godine odlazi za profesora i privremenog
direktora Ni`e gimnazije u Zaje~aru, koja spada u red najstarijih
{kola ove vrste u Srbiji. Kao direktor te gimnazije, koja je otvorila
svoja vrata |acima jo{ davne 1836. godine, @ivojin P. Simi} je radio
od 11. septembra 1879. do 25. jula 1882. godine. Na ‘alost nema mnogo
pisanih dokumenata koji svedo~e o wegovom radu u toj {koli. U pismu
14 koje je Petar Pavlovi} 14. jula 1929. godine iz Beograda poslao
Marinku Stanojevi}u, pomiwe ga me|u nekolicinom uglednih prosvetnih
radnika koji su radili u toj uglednoj vaspitno-obrazovnoj
ustanovi. 15
Poznato je, da je uz povremena seqakawa u Negotin i sa izvesnim promenama
u organizaciji, strukturi i koncepciji nastavnog programa (u
skladu sa dru{tvenim ure|ewem i ciqevima vaspitawa klase na vlasti)
ova sredwa {kola nad`ivela je sva burna zbivawa, bune, ratove i revolucije
i traje do dana{wih dana. Posle toga perioda u Zaje~aru 1869. godine
osnovana je Ni`a gimnazija (od 1. do 4. razreda). U wu su se upisivali
|aci koji su zavr{ili ~etvororazrednu osnovnu {kolu. Po zavr{etku
ni`eg te~aja (~etiri razreda) u~enici su polagali ni`i te~ajni ispit
ili malu maturu. U ovu {kolu pre svega upisivali su se deca iz porodica
trgovaca, ~inovnika, zanatlija i imu}nijih zemqoradnika.
Ova {kola imala je vrsne stare{ine i dobre nastavnike, a prvi
wen direktor bio je @ivojin P. Simi}, profesor, koji je na tom polo`aju
ostao tri godine. Posle Simi}a, ovom {kolom u Zaje~aru rukovodio
je Sima Bimbi}, raniji stare{ina zaje~arske „real~ice“. Zatim
se na du`nosti direktora, od godine Timo~ke bune i u nekoliko
narednih, nalazio Jovan Mitrovi} za ~ije je vreme ni`a gimnazija
prerasla u vi{u sedmorazrednu gimnaziju.
13 Grupa autora, 1987, 45
14 Istorijski arhiv Zaje~ar, B2-MS-251
15 Pedovi}, 1998, 136
12

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Za vreme Simi}evog slu`bovawa u Zaje~aru za potrebe tamo{we
gimnazijske realke sagra|ena je nova {kolska zgrada za koju je projekat
uradio Rihard Lang, deda poznatog glumca i ~uvenog Zaje~arca Zorana
Radmilovi}a. Godinu dve dana kasnije, 1884. ona dobija i peti razred,
pa postaje potpuna gimnazija, ~ime je zna~ajno pro{iren broj nastavnih
predmeta i broj zaposlenih radnika.
@iteqi ovog grada imali su priliku da @ivojina P. Simi}a upoznaju
kao izuzetnog pedagoga, odli~nog organizatora i vrednog dru-
{tvenog pregaoca u gra|anstvu. Tih godina posebno je bio anga`ovan
u mesnoj peva~koj dru`ini. Wegovu „besprekorno ~istu, melodijsku
besedu“ na kraju {kolske godine, u skromnoj zgradi ni`e gimnazije,
dugo su pomiwali mnogi u~enici i wihovi roditeqi, a divio joj se i
Milan \. Mili}evi} sekretar Ministarstva prosvete i crkvenih poslova,
za vreme svoje posete Zaje~aru 1881. godine. 16
Direktor @ivojin P. Simi} i nastavnici Kosta Ivkovi}, Milo{
Markovi} i Jovan Popli{an, kao i verou~iteq Dimitrije Petkovi}
osnovali su Gimnazijsku ~itaonicu. Svi su se obavezali da ~itaonici
redovno ustupaju periodiku koju sami primaju, da prikupqaju kwige,
posebno pedago{ke i kwi`evne sadr`ine i pretplate {kolu na listove
i ~asopise. Ulozi pomenutih nastavnika po sto dinara godi{we
slu`ili su za odr`avawe ~itaonice.
Zahvaquju}i wihovom anga`ovawu i odricawu za kratko vreme nastavni~ki
kadar i u~enici mogli su da pored kwiga koriste i ve}i broj
naslova periodike: Srpske novine, Prosvetni glasnik, Vaspita~, Neven,
Javor, Videlo, Samoupravu, Borbu, Rad, Narodno oslobo|ewe, Zastavu,
Barjaktar, Golub, Otaxbina, Srpski list, Pobratimstvo, Srbadija, Novi
zvuci, Starmali, Hri{}anski vesnik, Qubqanski zvon, Vjek,naruskom
jeziku, Padagogium, Deutsche Rundschau für die Literatur des Inund Auslandes,
Deutsche Sculpraxis, Nouvelle Revie i Revue politigue et letteraire. 17
Profesorski ispit polo`io je 2. maja 1883. godine sa odli~nim
uspehom i dobio diplomu. 18 Polagao je srpski i staroslovenski jezik,
istoriju srpskog naroda i nema~ki jezik. Tema wegovog profesorskog
ispita bila je „Samoglasnici staroslovenskog i srpskog jezika“. Kako
je dosta radio na svom op{tem i stru~nom usavr{avawu, va`io je za
jednog od najboqih poznavalaca srpskog i staroslovenskog jezika u
Srbiji (dobrog filologa).
16 Cveti~anin, 1936, 95
17 Grupa autora, 1987, 41
18 Xoni}, 1927, 281
13

Milorad Radoj~i}
Povratak u Beograd
Odlukom nadle`nih 25. jula 1882. godine preme{ten je za Beograd i
postavqen za profesora ovda{we U~iteqske {kole. Dolazak u glavni
grad shvatio je kao nagradu i priznawe za dotada{wi rad, po{to je
obrazovawe u Srbiji imalo ve} imalo tradiciju {kolovawu u~iteqa
i za to su birani najkvalitetniji kadrovi. Prva u~iteqska {kola u
Srbiji, sa sedi{tem u Kragujevcu osnovana je, januara 1871, a 1878. godine
preme{tena je u Beograd. Sa prekidima u ratnim godinama, delovala
do septembra 1972. godine, kada je prerasla u Pedago{ku akademiju,
a od od 30. septembra 1993. godine nastavqa da radi kao U~iteqski
fakultet Univerziteta u Beogradu.
Wegova profesionalna karijera i nakon toga nastavqa da ide uzlaznom
linijom. Posle godinu dana, 4. jula 1883. postavqen je za sekretara
II klase Ministarstva prosvete i crkvenih poslova. O~igledno zadovoqni
wegovim radom, Ukazom od 16. februara 1885. godine unapre-
|en je u sekretara Ministarstva prosvete i crkvenih poslova I klase.
Dve godine kasnije, odnosno 10. juna 1887, ponovo je profesor U~iteqske
{kole u Beogradu, da bi 1. septembra 1889. godine, navodno po potrebi
slu`be, bio postavqen za profesora Beogradske realke.
U Ministarstvo prosvete i crkvenih poslova vra}a se 18. jula
1895. godine, ali ovog puta za na~elnika III klase. Me|utim uvidev{i
da je to gre{ka ve} 1. januara 1896. godine unapre|en je za na~elnika II
klase Ministarstva prosvete i crkvenih poslova. Posle godinu dana,
Ukazom od 1. januara 1897. godine ponovo je preme{ten za profesora
Beogradske realke sa redukovanom platom od 6.000 na 5.000 dinara godi{we.
Od po~etka {kolske 1898/99. godine @ivojin P. Simi} opet radi
u Drugoj beogradskoj gimnaziji, kojoj su 1898. godine pripojena sva
odeqewa u me|uvremenu ukinute Realke. Posle toga ona je zvani~no
nazvana Gimnazija „Vuk Stefanovi} Karaxi}“ u Beogradu. Ovde je
predavao je srpski jezik19 i ubrzo postao zapa`en i cewen prosvetni
radnik, koji se pored rada u {koli dosta anga`ovao i u dru{tvenom
‘ivotu svoje sredine.
Direktor Tre}e beogradske gimnazije
Privremeni direktor Tre}e beogradske gimnazije, 1902. godine,
bio je profesor te {kole i vi{egodi{wi narodni poslanik Ranko
Petrovi} iz Brezovica kod Vaqeva. Ve}, 24. avgusta 1902. godine, di-
19 Grupa autora, 1970.
14

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
rektor I klase Tre}e beogradske gimnazije ili kako se tada zvala
Gimnazije „Josif Pan~i}“ u Beogradu 20 postao je @ivojin P. Simi}.
Ukazom, od 10. aprila 1904. godine, odlu~eno je da se {kola zove
samo Tre}a beogradska gimnazija i pod tim nazivom radi sve do
1956. godine. 21
Na po~etku ova {kola je radila u staroj zgradi kod Vaznesewske crkve,
podignutoj 1864. godine. Po{to je ona bila tesna i neuslovna odlu~eno
je da se pristupi izgradwi nove {kolske zgrade. Projekat su
uradili poznate arhitekte Du{an @ivanovi} i Dragutin J. \or|evi}.
Posle vi{e odlagawa wena izgradwa po~ela je juna 1905, a zavr-
{ena je oktobra 1906. godine. Ubrzo potom izvr{eno je weno preseqewe
u novu {kolsku zgradu na Cvetnom trgu (ul. Wego{eva broj 15), pa
je nastava u woj po~ela 7. novembra 1906. godine. 22
Nema sumwe da je velike zasluge za zidawe nove {kolske zgrade, koja
je identi~na sa gimnazijskom zgradom u Vaqevu, imao direktor Simi},
koji je jo{ u Zaje~aru pokazao da ume da organizuje i nadzire izgradwu
{kolskih objekta. U prilog ovoj konstataciji ide i ~iwenica
da je on jo{ za vreme zidawa {kolske zgrade obrazovao komisiju koja je
imala zadatak da za novu {kolu odabere odgovaraju}i name{taj i inventar.
Zahvaquju}i i tome {kola je snabdevena |a~kim klupama i stolovima
za crtawe koji su tada bili najmoderniji. Za svaku u~ionicu
bila je nabavqena po tabla izra|ena po nacrtu beogradskog profesora
matematike Nikole Vrsalovi}a, a na kojima se pisalo pisaqkama u
boji na beloj hartiji. Gimnazija je i kasnije nabavqala savremena
sredstva za nastavu pa je jo{ 1912. godine imala dva projekcijska aparata
– za dijapozitive i filmove. 23
Ina~e, zbog svoje arhitektonske i istorijske vrednosti {kolska
zgrada je jo{ 1964. godine progla{ena spomenikom kulture. Iz obrazlo`ewa
Re{ewa, vidi se da je zgrada sagra|ena u stilu akademizma
sa jasno nagla{enim klasicisti~kim elementima u bogatoj spoqnoj
20 Ova {kola osnovana je za vreme druge vladavine kneza Milo{a, 1859. godine,
kao popularno nazvana Terazijska polugimnazija. Tokom 1875. godine
mewa naziv u Beogradska ni`a gimnazija, a 1891. godine ukazom Ministarstva
prosvete u crkvenih poslova Kraqevine Srbije dobija naziv
Tre}a beogradska gimnazija. Kasnije je poznata kao klasi~na gimnazija, a
od 1963. godine je Osma beogradska gimnazija.
21 Izvesno vreme, izme|u dva svetska rata, zvala se Tre}a mu{ka realna
gimnazija u Beogradu.
22 Grupa autora, 1992, 52
23 Isto, 142.
15

i unutra{woj plasti~noj dekoraciji. Karakteri{u je rasko{ne fasade,
bogata spoqa{wa i unutra{wa ornamentika, {iroka stepeni-
{ta i holovi sa mermernim stubovima. Po tim ocenama zgrada predstavqa
najboqi primerak prve najmodernije {kolske arhitekture sa
po~etka 20. veka po svojim konstruktivnim, funkcionalnim i stilskim
odlikama.
Na polo`aju direktora Tre}e beogradske gimnazije @ivojin P.
Simi} je ostao do 20. aprila 1906. godine, kada je sa navr{ene 32
godine ukazne slu`be penzionisan, zbog bolesti i po sopstvenoj
‘eqi. 24 Neposredno pred penzionisawe odlikovan je ordenom Svetog
Save II stepena sa zvezdom. Ispra}en je kako to zaslu`nima
pripada.
Ako je suditi po rezultatima koje je ostvarivao u nastavi moglo
bi se re}i da je imao izuzetno bogatu i uspe{nu karijeru. Me|utim, u
woj je bilo dosta uspona i padova. ^ini nam se da je te{ko na}i sredwo{kolskog
profesora koji je imao toliko promena radnih mesta i
preme{taja iz jednog u drugo mesto. Imamo i podatak da je pre povratka
u Beograd izvesno vreme radio i u Smederevu ali potvrdu za
tu tvrdwu nismo uspeli na}i. Wemu to kao da nije smetalo ve} je nastavqao
da radi sa istim entuzijazmom i da ostvaruje jo{ boqe rezultate.
Ni nepravde koje su mu nano{ene nisu ga pokolebale i obeshrabrile.
Neumoran na svakom poqu
Milorad Radoj~i}
I ako je bio dete sa sela, koje je tako re}i pobeglo iz rodnog kraja
da bi se {kolovalo pod vrlo te{kim okolnostima, @ivojin P. Simi}
je imao ne samo solidnu stru~nu spremu ve} i visoku op{tu kulturu.
Neumorno je radio na samoobrazovawu i imao smisla i voqe i interesovawa
za sve grane kulturnog ‘ivota. Naro~ito je imao razvijen ose-
}aj za umetnosti i u`ivao u wima. Muziku i pesmu je mnogo voleo i
otuda wegov dugogodi{wi rad u pojedinim peva~kim dru{tvima.
Imao je jo{ jednu lepu vrlinu. Bio je {tedqiv, ‘iveo skromno i nikad
se ni~im nije razmetao.
U ranoj mladosti @ivojin P. Simi} se intenzivno bavio kwi`evnim
i novinarskim radom. U vi{e navrata oprobao se i u prevo|ewu.
Ne{to je radio zajedno sa Simom Pandurovi}em i Milovanom \. Gli-
{i}em. U prikazu kwige Hiqadu i jednu no} on i Milovan \. Gli{i}
24 \uri}, Jovi}, 2004, 385-386
16

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
su napisali: „[to se ti~e na{eg vernog prevoda, laskamo sebi da se
ne}emo postideti pred na{im ~itaocima“. 25
Kao dobar stru~wak i vredan profesor u`ivao je izuzetno po{tovawe
svojih kolega i pretpostavqenih, pa je na razli~ite na~ine u~estvovao
u prosvetnom i politi~kom ‘ivotu starog Beograda. Godinama
je bio nadzornik osnovnih {kola i izaslanik ministra prosvete
na ispitima u Vi{oj ‘enskoj {koli. Istovremeno bio je ~lan Komisije
za polagawe profesorskih ispita itd.
Kao svog redovnog ~lana Uprava Profesorskog dru{tva birala ga
je i delegirala za izaslanika na Obodskoj proslavi u Crnoj Gori. Ministarstvo
prosvete odre|ivalo ga je da dr`i prakti~na predavawa za
u~iteqe. Bio je ~lan Glavnog prosvetnog saveta Srbije. Ukazom od 23.
novembra 1884. godine postavqen je za zamenika, a Ukazom od 5. decembra
1886. godine za ~lana Disciplinarnog suda 26 .
Ovaj svestrani Tamnavac aktivno je u~estvovao i u dru{tvenom i
kulturnom ‘ivotu na{eg naroda i bio je anga`ovan u radu vi{e prosvetnih
i humanitarnih ustanova, pa su mu poveravane i razne odgovorne
du`nosti. Bavio se i dobrotvornim radom, pa je bio utemeqiva~
fondova za pomagawe siroma{nih u~enika zaje~arskih {kola;
~lan i utemeqiva~ U~iteqskog udru`ewa; ~lan i dobrotvor Srpske
kwi`evne zadruge; po~asni ~lan Zaje~arskog peva~kog dru{tva, ~lan
uprave Vi{eg zavoda za vaspitawe devojaka, po~asni ~lan Zaje~arskog
peva~kog dru{tva itd. Neko vreme bio je i ~lan odbora Zavoda za vaspitawe
devojaka u Beogradu. Godinama bio je ~lan odbora Beogradske
op{tine i ~lan wenog Odbora za pomo} poplavqenim.
Vi{e od 16 godina @ivojin P. Simi} bio je predsednik Peva~kog
dru{tva „Stankovi}“ u Beogradu, koje je osnovano, 2. avgusta 1881. godine,
i nosi prezime prvog srpskog {kolovanog muzi~ara Kornelija
Stankovi}a. Ina~e, taj kompozitor, horovo|a i pijanista, prvi je
uveo osnovne harmonske zapise srpskih izvornih i duhovnih kompozicija.
Do Drugog svetskog rata hor ovog dru{tva dostigao je presti`an
ugled i gostovao je u mnogim zemqama, od Francuske do Rusije. 27
U vreme dok je bio predsednik, a pod pokroviteqstvom W. V. Kraqa
Petra I Kara|or|evi}a, pri ovom dru{tvu 1911. godine osnovana je
Muzi~ka {kola „Stankovi}“ u Beogradu. Kroz ovu {kolu su pro{li
25 Srpske novine, 1873, 428.
26 Xoni}, 1927, 282.
27 Tokom 2003. godine reaktiviran je i reafirmisan hor, okrenut je o~uvawu
tradicionalnih vrednosti, izvo|ewu svetovne i duhovne muzike, kao
i afirmisawu savremenih doma}ih autora.
17

Milorad Radoj~i}
mnogi, danas priznati muzi~ki umetnici i predavali vrsni pedagozi
i muzi~ki eksperti o ~emu svedo~e brojne nagrade i priznawa.
^lan i dobrotvor Srpske kwi`evne zadruge
Kao veliki qubiteq pisane re~i i dobre kwige @ivojin P. Simi}
bio je ~lan i dobrotvor Srpske kwi`evne zadruge, na{e najstarije izdava~ke
ustanove i jedne od malobrojnih kulturnih institucija srpskog
naroda osnovanih u XIX veku koje su uspele da se, i do danas,
odr`e uprkos te{ko}ama i isku{ewima kroz koja je prolazila.
U wenim Pravilima pisalo je da se osniva „u nameri da pomogne
pravilnije {irewe odabranih dela iz lepe kwi`evnosti i iz op{te
korisne pouke i tako da stvara kwi`nicu za sve redove naroda“. Radi
ostvarewe tih ciqeva Zadruga je svake godine izdavala „po jedno kolo
kwiga prema svojim sredstvima“, koje „ne mo`e obuhvatiti mawe od
{est kwiga ni mawe od {est {tampanih tabaka u kwizi“. Prvo redovno
Kolo, najzna~ajnije biblioteke Srpske kwi`evne zadruge i najzna-
~ajnija biblioteka srpske kulture i kwi`evnosti u celini, objavqeno
je ve} u jesen 1892. godine. Kroz {est godina po~ela je da izdaje i novu
biblioteku „Zabavnik“, a kasnije i biblioteke „Pou~nik“, „Savremenik“,
„Posebna izdawa“ i druge. Sa Maticom srpskom u Novom Sadu,
suizdava~ je biblioteke „Sto kwiga srpske kwi`evnosti“, a sa beogradskom
„Prosvetom“ – „Umetni~ki spomenici Jugoslavije“.
Srpsku kwi`evnu zadrugu osnovala je grupa od 17 profesora Velike
{kole, nau~nih i javnih radnika, 29/16. aprila 1892. godine u Beogradu.
U to vreme nastale su jo{ neke na{e veoma zna~ajne nau~ne i
kulturne ustanove, poput Srpskog u~enog dru{tva iz koga se razvila
Srpska akademija nauka i umetnosti; Velika {kola koje je prerasla u
Beogradski univerzitet; Narodno pozori{te, Narodna biblioteka i
dr. Za nas je posebno zna~ajno da su me|u wenim osniva~ima bili i Vaqevci:
Qubomir Kova~evi} iz Petnice kod Vaqeva i Svetomir Nikolajevi}
iz Radu{e kod Uba, profesori Velike {kole; @ivan @ivanovi},
dr`avni savetnik iz @ivkovaca kod Qiga i u~iteq Uro{ Blagojevi}
iz Rakara kod Mionice. Sa wima je bio i potowi akademik Milan
\. Mili}evi}, koji je prethodno neko vreme kao sudski ~inovnik
‘iveo i radio u Vaqevu.
Za wenog prvog predsednika izabran je istori~ar i filolog Stojan
Novakovi}, za potpredsednika lekar i pesnik Jovan Jovanovi} Zmaj, a
sekretar (tajnik) bio je istori~ar Qubomir Kova~evi}, kwi`ni~ar
Andra Gavrilovi} i blagajnik u~iteq Uro{ Blagojevi}. Od 1895. do
1898. godine predsednik zadruge bio je Qubomir Kova~evi}, a kasnije
18

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
potpredsednici su bili @ivan @ivanovi} i Milovan \. Gli{i},
dok su wenom upravnom odboru du`e vreme radili Desanka Maksimovi}
i jo{ neki. Prvo zave{tawe ovoj zadruzi od 1.000 dinara dao je dr
Laza Dimitrijevi}, okru`ni fizikus iz Vaqeva.
Pored @ivojina P. Simi}a me|u dobrotvorima ove ugledne ustanove
nalazimo: Vlad. Atanackovi}a, trgovca iz Vaqeva; Bogosava
Spasojevi}a, trgovca iz Uba; Jovana Molnara, kwi`ara iz Vaqeva;
Dragutina Go|evca, advokata u Beogradu iz Vaqeva; Dimitrija \ukni}a,
sve{tenika iz Kalawevaca kod Qiga; Bo`idara Aleksi}a, trgovca
u Ubu; Dimitrija Mitu Blagojevi}a, sve{tenika u Vrelu kod
Uba; Milinka \or|evi}a, trgovca u Mionici; Zdravka Spasojevi}a,
trgovca u Vaqevu; Vujanu Spasojevi}, trgovca u Ubu; Svetozara Go|evca
iz Vaqeva, trgovca i industrijalca u Beogradu; ^edomira Gagi}a i
Qubomira Deni}a, in`ewere u Vaqevu; Bogdana Jankovi}a, direktora
Gimnazije u Vaqevu; Svetozara Popovi}a, trgovca – izvoznika iz
Vaqeva, Qubivoja Per{i}a, generala u penziji, rodom iz Vaqeva; Milorada
Iv. Proti}a, sve{tenika iz Kamenice; Anu Prikelmajer, u~iteqicu
iz Vaqeva; Borivoja To{i}a, majora iz Vaqeva; Radomira Popovi}a,
sve{tenika iz Rabrovice, Stanka Ivanovi}a, protu iz Vaqeva
i vi{e pravnih subjekata.
Velikih zasluga za uspe{an rad i razvoj Srpske kwi`evne zadruge
imali su i poverenici koji su rasturali kwige u narod i prikupqali
pretplatu. Na tom poslu posebno se isticao Stevan Jovanovi}, u~iteq
u Jovawi, koji je zbog toga bio odlikovan srebrnom medaqom, a po-
~etkom XX veka zapa`eni su i: Svetislav Gojkovi}, u~iteq u Bawanima
kod Uba; Andra Grozdanovi}, kwigovo|a iz Vaqeva; Milo{ Terzi},
sve{tenik iz Vaqeva, Mihailo Miladinovi} i Petar Velimirovi},
profesori iz Vaqeva; Svetozar Stojkovi}. u~iteq u Zabre`ju kod
Obrenovca, Milorad Proti}, sve{tenik iz Kamenice, Milivoje
Paunovi}, u~iteq u Mionici; Kosta Zega, kwigovo|a u Obrenovcu,
Nikola Dani~i}, u~iteq u Ose~ini, Bo`idar Aleksi}, trgovac u Ubu
itd. Zahvaquju}i wima mnoga vredna izdawa Srpske kwi`evne zadruge
iz Beograda na{la su ~itaoce u vaqevskom kraju. 28
Napredwak – kraqev i narodni
Druga polovina XIX veka u Srbiji bila je ispuwena prodorom modernih
ideja i ‘estokim politi~kim sukobima koji su imali uticaj
i na razvoj ustavnosti. Okosnica tih vi{edecenijskih javnih borbi
28 Radoj~i}, 1992, 4
19

Milorad Radoj~i}
bila je da se ograni~i vladala~ka samovoqa, s jedne, i partijska
uskogrudost, s druge strane. To je bio period osetnog uspona srpske
ustavnosti, mada ni u tom vremenu nikada nije dostignuta stabilnost
institucija.
Kao {to smo ve} zapisali jo{ u najranijoj mladosti @ivojin P.
Simi} se interesovao za politi~ka zbivawa u dru{tvu. Najpre je bio
pod uticajem ideja Svetozara Markovi}a i naklowen socijalistima.
Zbog toga je ~ak imao ozbiqnih neprijatnosti, pa je progawan i
ka`wavan. Dakle, veoma mlad se po~eo baviti politikom i postao je
poznat kao darovit govornik.
Posle dono{ewa Ustava 1869. godine Srbija do`ivqava prodor
novih evropskih ideja, {to je politi~ki ‘ivot u~inilo jo{ dinami~nijim.
Godine 1881. godine prvi put se osnivaju politi~ke stranke
u modernom smislu re~i: Liberalna, Napredwa~ka i Radikalna. One
jasno artikuli{u svoje politi~ke programe {to je imalo veliki uticaj
na formirawe dr`avnih institucija u narednom periodu.
@ivojin P. Simi} me|u prvima pristupa Srpskoj naprednoj – Napredwa~koj
stranci, koja je nastala od mladokonzervativnih elemenata,
na ~elu sa Milutinom Gara{aninom. I pored svojih konzervativnih
korena, napredwaci su se tada zalagali za ubrzanu modernizaciju
zemqe. Za razliku od liberala oni temeq srpske dr`avnosti nisu
tra`ili u tradiciji srpskog naroda, nego u modernim tekovinama
Evrope. Zato su i mogli biti tako o{tri kriti~ari Ustava 1869. i
nisu insistirali na svevlasti Skup{tine, nego na aktivnoj ulozi
krune i posebnom politi~kom zna~aju vi{ih dru{tvenih slojeva.
Otuda se sve ~e{}e moglo ~uti da je „razbla`en liberalizmom“ wihov
konzervatizam usmeren na postepenu modernizaciju zemqe. Tvrde}i
da srpsko dru{tvo zbog slabe prosve}enosti i siroma{tva nije
spremno za ubrzanu demokratizaciju predlagali su uvo|ewe dvodomnog
parlamentarizma.
Kao {to se zna, Napredwaci su bili na vlasti od 1880. do 1883, od
1884. do 1887. i od 1895. i 1896. godine. U po~etku je Napredwa~ka
stranka dopu{tala politi~ke slobode i prava gra|ana da bi kasnije
postala strahovito omrznuta zbog ugwetavawa naroda. Zbog toga su,
1887. godine, kad je si{la sa vlasti weni predstavnici lin~ovani, ku-
}e im ru{ene, imawa spaqivana a pojedinci progawani i na druge na-
~ine {ikanirani.
Jezgro organizacije Srpske napredne stranke iz osamdesetih godina
XIX veka ~inili su: Milan Piro}anac, Milutin Gara{anin, Stojan
Novakovi}, \oka Pavlovi}, Dimitrije Radovi}, ^edomiq Mija-
20

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
tovi}, Qubomir Kaqevi}, Dimitrije Marinkovi}, Marko Stojanovi},
\or|e Stojanovi}, \or|e Panteli}, Milan Mili}evi}, Milan
Kujunxi}, Mita Raki} i Moja Gavrilovi}. Prema rasprostrawenom
uverewu ona je predstavqala dvorsku stranku za koju je kraq Milan
(Obrenovi}) ulagao autoritet vladaoca, re{en na odlu~nu borbu protiv
radikala. Raspu{tena je 1886. godine kad je kraq na{ao oslonac u
Radikalnoj stranci. Po~etkom 1906. godine Srpska napredna stranka
je obnovqena oko Stojana Novakovi}a, ali su weno jezgro ~inili
predstavnici novog politi~kog pokoqewa: Pavle Marinkovi}, Qubomir
Kova~evi} i @ivojin Peri}.
Kao napredwak @ivojin Simi} je vi{e puta bio narodni i kraqev
poslanik u Narodnoj skup{tini Kraqevine Srbije u periodu od 1882.
do 1896. godine 29 . Poznato je da je bio sekretar Ustavotvornog odbora
1888. godine koji je pripremao onaj ~uveni Ustav. Pored wega u tom
odboru iz vaqevskog kraja bili su slede}i poslanici: Milo{ L. Gli-
{i} iz Vaqeva, Milan Dragojevi} iz Robaja kod Mionice, Qubomir
Quba Molerovi} iz Vra~evi}a kod Lajkovca i Aksentije Kova~evi}
iz Berkovca kod Mionice.
Kako u to vreme ni me|u poslanicima Narodne skup{tine Srbije
nije bilo mnogo pismenih qudi, a on je bio istinski intelektualac,
ne retko su mu poveravane du`nosti jednog od sekretara Narodne skup-
{tine Srbije. Tu du`nost obavqao na: redovnom zasedawu odr`anom
od 6. maja do 16. juna 1884. godine u Ni{u; vanrednom sazivu odr`anom
od 19. do 23. septembra 1885. godine u Ni{u; vanrednom sazivu odr`anom
od 30. juna do 13. jula 1886. godine u Ni{u; na redovnom sazivu
odr`anom od 15. do 25. jula 1886. godine u Ni{u i na redovnom zasedawu
odr`anom od 5. oktobra do 2. novembra 1886. godine, tako|e, u Ni{u. 30
Borba za penzije umetnika
Podaci o delovawu @ivojina Simi}a u Narodnoj skup{tini, mogu
se na}i u Arhivu Srbije i Stenografskim bele{kama sa skup{tinskih
zasedawa. One su ‘ivopisan i veran zapis na osnovu kojeg se mo`e
ste}i uvid, ne samo u istoriju parlamenta, ve} i u razvoj politi~kih
stavova i ideja; posmatrati odnos narodnih poslanika i gra|ana prema
ovoj visokoj ustanovi, kao i wihov na~in opho|ewa i obrazlagawa
sopstvenih i strana~kih pogleda.
Kao ilustraciju toga navodimo predlog kraqevskog poslanika
@ivojina P. Simi}a o penzijama za umetnike. U obra}awu Narodnoj
29 Petrovi}, 1994, 204.
30 Majdanac, 2004.
21

Milorad Radoj~i}
skup{tini iz Beograda, od 4. decembra 1895. godine, on ka`e: „U nas
kwi`evnim i umetni~kim radom ne teku se kapitali od kojih kwi`evnici
i umetnici mogu ‘iveti i onda, kada od iznemoglosti i starosti,
ne mogu vi{e zara|ivati svoj hleb. I ako nisu ~inovni~kom karijerom
ili kakvim nasledstvom ili mirazom postavqeni u stawe da i u
tim danima mogu pristojno ‘iveti i deci svojoj za u`ivawe posle sebe
ostaviti, onda su udovice wihove osu|ene da rade i najgrubqe poslove da
othrane decu srpskoga kwi`evnika ili srpskoga umetnika. I ja stavqam
pitawe Srpskoj Narodnoj skup{tini: je li dostojno srpskoga naroda
da udovica omiqenoga pesnika wegova Vojislava Ili}a kome on ho}e
spomenik da di`e, ide na vunaru ili u fabriku duvana da zaradi dnevno
dva dinara, da nahrani, odene i ogreje decu srpskoga pesnika Vojislava.
...Predla`em i molim Narodnu skup{tinu da bude majka i za{titnica
srpskih kwi`evnika i umetnika i dece wihove, i da usvoji ovo
{to ide:
Srpski kwi`evnici i umetnici, koji su svojim kwi`evnim radom
i umetni~kim stekli zasluga za srpstvo, a nisu mogli ~inovni~kom
karijerom ili drugim kojim na~inom obezbediti pristojan ‘ivoti u
onim danima, u kojima sa telesne i umne iznemoglosti ne bi vi{e mogli
zara|ivati svoja izdr`avawa, mogu dobiti stalnu penziju iz
dr`avne kase.
Pravo i koli~inu ovakve penzije i potvr|uje po prethodnoj oceni Srpske
kraqevske akademije, svojim ukazom Kraq Srbije. Udovica i deca takvoga
kwi`evnika ili umetnika imaju pravo na polovinu wegove li~ne
penzije, koju je imao ili koju bi imao da je ovaj zakon ranije postojao" 31 .
Ve} i ovo zalagawe pokazuje da su mu u svakoj situaciji nacionalni
i op{ti interesi izvan li~nih. Skroman u svemu nije hteo da uz pomo}
politike gradi li~nu karijeru. Kada mu je, 1896. godine, li~ni prijateq
Stojan Novakovi} nudio da bude ministar prosvete i crkvenih
poslova, on se najsrda~nije zahvalio na visokoj po~asti i zamolio da
ga ostave u {koli da bi mogao da nastavi svoj stru~ni i nau~ni rad.
Uro{ Xoni}, 32 pored ostalog, tim povodom pi{e: „Kao politi~ar nije
bio sitni~ar, partizan i sebi~an, ve} je uvek imao pred o~ima vi{e
nacionalne ideale“. Svetla karaktera, do krajnosti pun ose}awa prema
du`nosti, ispravan na svakom poslu, on je sve radio sa qubavqu i
uverewem da }e svojim radom doprineti op{tem narodnom dobru.
31 [kodri}, 2002, 10
32 Xoni}, 1927, 285
22

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Svestrani i predani delatnik Dru{tva Svetog Save
Kao {to na po~etku zabele`ismo posebnu aktivnost ispoqavao je u
radu Dru{tva Svetog Save u Beogradu, koje je osnovano 1886. godine.
Wegovo osnivawe bilo je u neposrednoj vezi sa otpo~iwawem nacionalne
akcije Srbije u Staroj Srbiji i Makedoniji, kada je Srpska napredwa~ka
vlada na ~elu sa Milutinom Gara{aninom sa~inila plan
vo|ewa dobro osmi{qenog prosvetnog, kulturnog i verskog rada me|u
tamo{wim Srbima.
Ina~e, s tom akcijom je trebalo da se krene jo{ 1885. godine, po{to
se na nekoliko velikih mitinga odr`anih u Beogradu, Vrawu i Ni{u,
u prole}e 1885. godine, ~uo jednoglasan zahtev da se treba {to pre organizovano
suprostaviti sve sna`nijoj bugarskoj i gr~koj propagandi
u Staroj Srbiji i Makedoniji. Pod wihovim pritiskom se u velikoj
opasnosti na{ao tada{wi srpski narod kome je ustvari pretilo odro|avawe
i asimilacija. Srpsko-bugarski rat, vo|en novembra 1885.
godine, zaustavio je i odlo`io po~etak planirane akcije. Gubitak tog
rata za Srbiju bio je novi podsticaj uverewu da se samo mirnim putem
mo`e zaustaviti nadiru}a opasnost.
^lanom 1. Osnovnih pravila Dru{tvo Svetoga Save osnovano je sa
zadatkom da {iri prosvetu i neguje nacionalno ose}awe i vrline u
srpskom narodu. Taj zadatak ostvarivalo je: a) izdavawem vaqanih
kwiga, slika i pesama; b) podizawem i potpomagawem {kola, gde bude
potrebno; i nov~anom pomo}i, gde ova zatrebala bude. Tako|e, predvi-
|eno je da se materijalna sredstva za te namene obezbe|uju: a) od godi-
{wih uloga redovnih ~lanova; b) od uloga ~lanova utemeqiva~a; v) od
dobrovoqnih priloga i legata (zave{tawa); g) od prire|ivawa beseda,
predavawa i predstava; i d) od prodaje svojih kwiga. 33
@ivojin P. Simi} ne samo da se u~lanio u Dru{tvo Svetog Save,
ve} je bio i ~lan – utemeqiva~ po odluci dru{tvene uprave. 34 Vi{e od
~etvrt veka (od 2. februara 1890, do 23. marta 1924) biran je za ~lana
uprave tog dru{tva ali bio je i jedan od wegovih prvih sekretara.
Ostalo je zabele`eno da je kao sekretar Dru{tva Svetog Sava 1897. godine
pozdravio Slovence koji su im bili u poseti. 35 Za to vreme predsednici
tog dru{tva su bili: Svetomir Nikolajevi}, Andra \or|evi}
i Milutin J. Markovi}.
33 Dru{tvo Svetog Save, 1886, 5-8
34 Xoni}, 1927, 285
35 Bosanska vila, 1897, 12-15
23

Milorad Radoj~i}
Biran je na razne funkcije u Dru{tvu Svetog Save i izvr{avao
brojne i raznovrsne poslove. Tako je, na primer, kao ~lan Glavnog odbora
ovog dru{tva potpisao proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima
22. februara 1920. godine. Proglas je upu}en pod nazivom „Bra}o
Srbi, Hrvati i Slovenci!“ ispod kojeg stoji pokli~ „Brat je mio, koje
vere bio“. 36 Pored tog Proglasa, koji je uputio bra}i Srbima, Hrvatima
i Slovencima, Glavni odbor je doneo odluku da se i li~no do|e u
vezu sa upravama sli~nih dru{tava po programu u bra}e Hrvata i
Slovenaca, sa Dru{tvom Svetog Mohora i Dru{tvom Svetog Kirila
i Metodija
Tokom 1889. godine, kao sekretar (tajnik) dru{tva, preuzeo je i ure-
|ivawe dru{tvenog organa „Bratstvo“ i uredio je tri kwige: IV, V i
VI kwigu dru{tva, odnosno II (1888), III i IV „Bratstva“ (1889), koje su
besplatno {tampane u Dr`avnoj {tampariji, u vi{e hiqada primeraka.
U po~etku su te kwige najpre godi{we {tampane pod naslovom
„Dru{tvo Sv. Save“, a od tre}eg broja kao ~asopis – almanah „Bratstvo“.
Bila je to pou~na i sadr`inom korisna kwiga koja je, po tada-
{wim ocenama, „odgovarala pravom srpskom duhu i ose}awima“.
Mada je bio u poodmaklim godinama, a uz to i bole{qiv ni posle
1912. godine i po~etka balkanskih ratova, nije propustio nijednu dru-
{tvenu sednicu Glavnog odbora, nijednu dru{tvenu skup{tinu i nijednu
proslavu „Svetog Save“ a da ne do|e. Svojim dugogodi{wim upornim
stvarala~kim i predanim radom u ovom Dru{tvu ostavio je dubokog
traga o sebi i tako postao jedan od wegovih temeqnih simbola.
24
Nova zgrada Dru{tva Svetog Save u Beogradu
36 Spomenica Dru{tva Svetog Save (1886-1936), 1936, 107-109

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Poznato je da je ‘iveo u skromnim materijalnim prilikama, pa ipak
je izmirivao sve dru{tvene obaveze i dao 14 dinara za izgradwu svetosavskog
doma u Beogradu. Po mnogim ocenama bio je veliki patriota i
neumoran radenik. O tome mo`da najboqe svedo~e re~i Svetomira Nikolajevi}a,
dugogodi{weg predsednika Dru{tva Svetog Save i tada-
{weg predsednika srpske vlade, izgovorene na VI skup{tini dru{tva,
odr`anoj 4. juna 1895. godine, kada je izme|u ostalog rekao:
„Ja poznajem dosta na{ih patriotskih i humanih dru{tava. U ve}ini
od wih sam i sam ~lan, i mogu smelo tvrditi da nijedno drugo dru-
{tvo nema u svojoj upravi ~lanova koji bi bili vredniji i vi{e odani
ovom poslu od ~lanova uprave Dru{tva Sv. Save. Napu{tati godinama
svoje poslove i interese svoje porodice, pa se posvetiti svom odano{}u
i qubavqu radu u Dru{tvu Sv. Save i to bez ikakve plate i nagrade
mogli su samo qudi kao g. g. Mijailo Jovanovi}, Tih. Markovi},
@ivojin Simi}, Sreta Stojkovi}, Andra \or|evi}, \oka Milovanovi},
Kosta [umenkovi}. Neka im je od mene i ovom i svakom drugom
prilikom hvala“. 37
Verovatno delom i zaslugom @ivojina P. Simi}a od 1886. godine
ovo dru{tvo je imalo svoje pododbore u Vaqevu (na ~elu sa dr Svetozarom
Atanasijevi}em, lekarom, a od 1906. godine Dragutinom Sekuli-
}em, trgovcem, potom Vladimirom Vojinovi}em, direktorom gimnazije
i Antonijem Delimirovi}em, profesorom); Ubu (na ~elu sa Vasom
J. Jankovi}em, namesnikom) i Obrenovcu (Ivanom Guduri}em).
Ima dosta legatora, dobrotvora i utemeqiva~a, me|u poznatim ‘iteqima
ovog kraja, poput: Vujice Kova~evi}a, vi{egodi{weg u~iteqa
u Mionici i Vaqevu; Trifuna Bo{kovi}a, trgovca iz Obrenovca; a
kao dobrotvori pomiwu se @ivojin P. Simi}, profesor Beogradske
realke; wegova supruga Velika Simi}; Sofija, supruga Milo{a Gli-
{i}a, biv{eg predsednika vaqevske op{tine; Vaqevska {tedionica;
\ura Markovi} iz Obrenovca, Zora i Svetozar Go|evce, trgovci i industrijalci
u Beogradu iz Vaqeva.
I me|u utemeqiva~ima ovog dru{tva su bili: @ivojin P. Simi} i
Velika Simi}, ali vaqevski „Beogra|ani“: Marko A. Lazarevi}, kasacioni
sudija; \uro Kozarac, osniva~ i prvi direktor Vaqevske
gimnazije; Milo{ Go|evac; ve} vi{e puta pomiwani Svetomir Nikolajevi},
profesor Velike {kole; Mitar Raki}, ministra finansija
iz Mionice; Steva Dobrivojevi}, advokat u Beogradu iz Slovca; Pavle
Radosavqevi}, stolar u Beogradu iz Markove Crkve; \or|e – \oka
37 Isto, 86.
25

Milorad Radoj~i}
Milovanovi}, u~iteq crtawa na Velikoj {koli, poreklom iz Dragodola
kod Ose~ine, Miloje @. Tadi}, poznati trgovac; Kosta Andrija-
{evi}, u~iteq; dr Milorad Go|evac, lekar; Svetozar Niketi}, profesor
u Beogradu, koji je prethodno slu`bovao u Vaqevu; Ranko Petrovi}
gimnazijski profesor i poslanik iz Brezovica sa Povlena; @ivojin
Mi{i}, major, ro|en u Struganiku kod Mionice; Mihailo Bobi},
profesor gimnazije, poreklom iz Dragodola; Quba Kova~evi},
akademik; Dragi} Soldatovi}, pravnik – sudija, ro|en u Bastavu kod
Ose~ine; \oka Nenadovi}, advokat, poreklom iz Brankovine; Dragutin
Go|evac, advokat; Mihailo Radivojevi}, biv. sudija Okru`nog suda
u Vaqevu; dr Voja Kujunxi}, lekar i Milan Kujunxi}, profesor Velike
{kole, poreklom iz Vaqeva; dr Dragutin Jankovi}, advokat, rodom
iz Uba; dr Aleksa Stani{i}, savetnik, biv{i vaqevski gimnazijalac;
Du{an S. Nikolajevi}, kwi`evnik, poreklom iz Radu{e kod Uba;
Radoslav Perovi}, profesor i istori~ar, rodom iz Vaqeva; general
Quba Mili}, biv{i vaqevski gimnazijalac; Milorad Karamarkovi},
industrijalac iz Po`arevca, ro|en u vaqevskim Leskovicama i drugi.
Iz Vaqeva i okoline ~lanovi Dru{tva Svetog Save su bili: Rada
F. Radosavqevi}, advokat, Nikola Radoji~i}, Radovan Bo{kovi},
Ilija Jeleni}, Filip Pavlovi}, Nikola \eri}, Grujica V. Popovi},
Stevan Popovi}, sve{tenik; Jovo \ukovi}, Mi}a Jan~i}, Zaharija V.
Proti}, Marko Jan~i}, Jevrem \uri~i} Nikola Ristivojevi}, Janko
I. Babi}, @ivko Tadi}, Kosta Andrija{evi}, Lazar \oki}, dr Svetozar
Atanasijevi}, Radovan Jovanovi}, Quba Molerovi}, Draga Q.
Molerovi}, Milan Mladenovi}, Mirko Radosavqevi}, Sava Nikoli},
Cajka I. Markovi}, Manojlo Pawevi}, Tasa Stojanovi}, Andrija
Cvijanovi}, Bogosav M. Spasojevi}, Vasa J. Jankovi}, Petar Stefanovi},
Dimitrije Petkovi}, Jevrem Jovanovi}, Jovan Todorovi},
Mih. Nedi}, Radovan S. Kne`evi}, Kosta Popovi}, Blagoje C. Le{tari},
Jovan ]irilovi}, Andreja Davidovi}, Toma Popovi}, Mitar
Staj~i}, Spasoje Balinovac, Marinko Radovanovi}, Sima Popovi},
Spasoje @ivanovi}, Antonije Jovanovi}, Vasilije Jawi}, Mih. Gruji~i},
Mih. Viktorovi}, Jovan Spasi}, Jani}ije \eri}, Milisav Peri},
Stepan R. Mi{i}, Stanko Mihailovi}, Milan Pajevi}, Jevrem
Andonovi}, Vladimir Glumac, Milutin @ujovi}, Jovan Pavlovi},
Svileuvska {kola, Dragutin Sekuli} i Trgova~ka omladina. 38
Nema sumwe da su @ivojin P. Simi} i wegovi bliski saradnici u
tom dru{tvu iz vaqevskog kraja (Svetomir Nikolajevi}, Qubomir
38 Dru{tvo Svetog Save, I, 1886, 208.
26

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Kova~evi}, @ivan @ivanovi}, @ivojin Rafailovi} i drugi) svojim
dr`awem, ukupnim radom i nespornim autoritetima doprineli da se
ovoliki broj na{ih sugra|ana u~lani u ovu humanitarnu i patriotsku
organizaciju.
^etrdeset godina u ^upi}evoj zadu`bini
Izuzetno veliku aktivnost @ivojin P. Simi} ispoqavao je u radu
Zadu`bine Nikole ^upi}a, 39 koja je 1874. godine zapo~ela svoj dugotrajni
plodonosni rad u Beogradu, u tada{woj Ulici Kraqa Aleksandra
br 81. Na ~elu ove zadu`bine koja je imala plodnu i raznovrsnu aktivnost
su bili na{i poznati velikani: Milan \. Mili}evi}, Stojan
Novakovi}, Qubomir Kova~evi}, Dobrosav Ru`i} i Tihomir P.
\or|evi}. Ona je imala izuzetno razvijenu izdava~ku i prosvetiteqsku
delatnost, a od 1880. godine svakog 31. januara – na dan smrti Nikole
^upi}a – u sve~anoj sali Velike {kole (Univerziteta) u Beogradu,
organizovana je sve~ana javna sednica i parastos osniva~u Zadu`bine.
Jo{ 31. januara 1883. godine, na sednici Odbora te zadu`bine, pod
predsedni{tvom Milana \. Mili}evi}a, za ~lana wenog Odbora izabran
je @ivojin P. Simi} i odmah se primio du`nosti delovo|e i
blagajnika. Pre wega sekretari ove zna~ajne ustanove bili su Svetislav
Vulovi}, Stojan Novakovi} i Mita Raki}, dok su du`nosti blagajnika
obavqali Sava Sretenovi} i Kosta S. Proti}. Od tog trenutka,
punih ~etrdeset godina, @ivojin P. Simi} bio je blagajnik i sekretar
Odbora ^upi}eve zadu`bine 40 . Tu du`nost vr{io je vrlo savesno,
predano i na op{te zadovoqstvo, bez dinara nadoknade. Treba samo
pogledati odborske kwige i veoma brzo }e se uo~iti sa koliko je
qubavi, ta~nosti i vredno}e obavqao poverene poslove.
39 Nikola ^upi}, ro|en je 1836. godine u [apcu u porodici Kurtovi}a, ali
je tokom {kolovawa uzeo prezime maj~ine porodice po{to mu je majka
Vasilija bila k}i Stojana ^upi}a, ~uvenog Zmaja od No}aja, pa je pod dedinim
prezimenom ostao zapam}en. Zavr{io je Artiqerijsku {kolu i
posvetio se oficirskom pozivu. Bio je o`ewen Herminom Obrenovi},
k}erkom gospodar Jovana, a sinovicom kneza Milo{a, ali po{to nisu
imali potomaka brzo su se razi{li. Bavio se pronalaza{tvom i renterijerstvom.
Bio je veoma human ~ovek. Po{to je oboleo od tuberkuloze
nastanio se u Oranu, u Al`iru, gde je preminuo 31. januara 1870. godine.
Svo svoje imawe ostavio je srpskom narodu sa izri~itom ‘eqom da se ono
koristi iskqu~ivo za izdavawe kwiga i nagra|ivawe pisaca.
40 Sofronijevi}, 1995, 43
27

Milorad Radoj~i}
Kwi`evna dela koja je prvih godina svoga rada izdavala Zadu`bina
Nikole ^upi}a bila su uglavnom patriotsko-pou~na i nau~no-popularna,
dok se kasnije prete`no pa`wa posve}ivala kwi`evno-nau~nom
sadr`aju. Kroz ruke @ivojina P. Simi}a pro{lo je svih 48
kwiga koje je do wegove smrti izdala ^upi}eva zadu`bina. Zaslu`an je
{to je redovno izlazila „Godi{wica“ Zadu`bine Nikole ^upi}a, od
kojih je neposredno pripremio uslove za izdavawe 31 kwige, i to od
wenog V do XXXV broja. Ina~e, Godi{wica Nikole ^upi}a je nau~ni
~asopis, prete`no istorijske i kwi`evno-istorijske tematike, koji je
izdavan sredstvima Zadu`bine Nikole ^upi}a. Prva kwiga Godi{wice
{tampana je kao osma kwiga izdawa Zadu`bine.
Vremenom Godi{wica je postala najva`nije zadu`binsko izdawe, a
izlazila je iz {tampe jednom godi{we. ^asopis je s povremenim prekidima
i ne redovnostima izdavan izme|u 1877. i 1941. godine i objavqeno
je svega pedeset kwiga. Prodavane su putem prenumeracije i posredstvom
kwi`ara. Zanimqivo je, da je |acima i studentima prodavana
50% jeftinije. Poru~ivana je iz mnogih svetskih centara, kao na
primer iz Petrovgrada, Pariza, Wujorka, ali i iz Zagreba, Splita,
Skopqa i mnogih drugih gradova.
Vremenom Godi{wica Nikole ^upi}a postaje va`an kwi`evni almanah.
Recenzenti dela i ~lanaka koje je objavqivala birani su me|u
najeminentnijim stru~wacima toga vremena (Laza K. Lazarevi}, Milutin
Gara{anin, dr Vladan \or|evi}, Milan Kujunxi} – Aberdar,
dr Laza Doki} i mnogi drugi). ^asopis je posebno zna~ajan jer su u wemu
sara|ivali i priznati srpski istori~ari, istori~ari kwi`evnosti,
filololozi i drugi nau~ni radnici. Anga`ovan organizacionim,
finansijskim i administrativnim poslovima @ivojin P. Simi}
nije stizao da i sam pi{e za „Godi{wicu“. Koliko znamo, napisao
je samo nekrolog o Stevanu D. Popovi}u u dvadeset drugom broju
koji je iz {tampe iza{ao 1903. godine.
Kao delovo|a ^upi}eve zadu`bine @ivojin P. Simi} je, 1901. godine,
povodom trostrukog jubileja Milana \. Mili}evi}a 41 , predsednika
te zadu`bine, prikupio gra|u i priredio jedno izdawe, kao Spomenicu
o Milanu \. Mili}evi}u. Kada je je posle ~etrdeset godina
rada u Zadu`bini, a ve} satrven porodi~nim nesre}ama i iznuren staro{}u,
na sednici Odbora od 31. januara 1923. godine, ponovo predlo`en
da bude izabran za delovo|u i blagajnika Zadu`bine Nikola
^upi}, Simi} je skromno i sa suzama u o~ima izjavio:
41 Sedamdeset godina ‘ivota, 50 godina kwi`evnog rada i 100 izdatih publikacija.
28

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
„Gospodo, danas je ravno ~etrdeset godina od kada sam ja primio
du`nost delovo|e i blagajnika u ovome Odboru. Ja se ne bih branio da i
daqe otpravqam ove du`nosti u Odboru, koje su mi ~inile ~ast. Ali gospodo,
u interesu rada, reda i ustala{tva ‘ivqeg i izda{nijeg nego
{to to ja u svojim godinama i u svojoj aktivnosti mogu i daqe davati
samo }e biti od koristi ovoj ustanovi da ove poslove primi mla|a i
sve`ija snaga. Zato molim Odbor da me od ovih du`nosti razre{i“.
Prema pisawu Uro{a Xoni}a, koji ga je zamenio na obe te du`nosti,
bile su to proste, a plemenite re~i dugogodi{weg prosvetnog radnika,
jednog od onih retkih qudi, koji su celog ‘ivota neumorno radili i sa
bolom napu{tali du`nosti tek u dubokoj starosti i iznureni od neprekidnog
rada. Jer, Simi} je radio poslove u Odboru, ne iz materijalnih
razloga, ne radi slave, ne radi karijere, nego iz uverewa da slu`i vi-
{em ciqu i sa verom da se tako slu`i prosveti, nauci i domovini.
Imaju}i sve to u vidu, Odbor je sa ‘aqewem prihvatio wegove argumente
i oslobodio ga tih du`nosti. I nakon toga on je me|u prvima dolazio
na sednice. Nije do{ao samo na sednicu, 12. oktobra 1926. godine,
ali on je tada ve} le`ao na samrtni~koj posteqi. Samo tri dana kasnije
stigla je vest o wegovoj smrti pa je bolno primqena me|u svim
~lanovima Odbora ali i drugim osobama okupqenim oko Zadu`bine
Nikole ^upi}a 42 .
Nau~na i spisateqska aktivnost
Kao {to je ve} konstatovano Simi}eva osnovna struka bila je srpski
jezik sa kwi`evno{}u. Kao nastavnik predavao je taj predmet od
15 do 24 ~asa nedeqno. Ka`u da je bio izuzetan poznavalac materije koju
predaje i izvanredan pedagog. Zbog toga su ga |aci sa zadovoqstvom
slu{ali i svojski se trudili da {to vi{e nau~e.
Iz oblasti srpskog jezika i kwi`evnosti su i wegovi najva`niji
nau~ni i stru~ni radovi. [tampao ih je u zasebnim kwigama: Predavawa
iz srpskog jezika (1883, 1884-1887), Srpske gramatike 43 , Srpska
gramatika za osnovne {kole 44 i Lekcije iz srpske kwi`evnosti (1897).
Wegova kwiga Mala gramatika, (pouke o jeziku) za tre}i razred osnovne
{kole, odlukom ministara prosvete ON 65763, od 8. septembra
1883. godine, odobrena je za upotrebu i kao uxbenik osnovne {kole, a
do`ivela je vi{e izdawa. Sli~no je bilo i sa kwigom Mala gramatika
42 Xoni}, 1927, 287-288.
43 Ra|ene metodski za II, III i IV razred osnovnih {kola.
44 Drugo izdawe iz 1887. godine, po programu od 20. jula 1884. godine.
29

Milorad Radoj~i}
(pouke o jeziku) i pismeni sastavi za ~etvrti razred osnovnih {kola,
(Beograd, 1931). Napisao je i objavio vi{e kwiga pod nazivom Pouke
iz srpskog jezika za drugi, tre}i i ~etvrti razred osnovne {kole. Ove
uxbenike, uglavnom je {tampalo Izdava~ko i kwi`arsko preduze}e
Geca Kon iz Beograda.
Neke od ovih Simi}evih kwiga bile su visoko ocewene i du`e vreme
kori{}ene u nastavi. To se pre svega odnosi na Pouke iz srpskog jezika,
koje su kori{}ene u osnovnim {kolama i imale vi{e izdawa i
Lekcije iz kwi`evnosti srpske, koje su kori{}ene kao uxbenik za
predmet „Srpski jezik“ u gimnazijama i u periodu 1905-1914. godine. 45
Iz prepiske Stojana Novakovi}a i Vladimira Kari}a 46 proizilazi
da su bili jako zainteresovani za ponovno {tampawe dve kwi`ice
@ivojina Simi}a pod naslovom Gramati~ica i da se rasturaju za srpske
{kole u Staroj Srbiji i Makedoniji jer se verovalo da mogu korisno
poslu`iti na prvom mestu nedovoqno osposobqenim tamo{wim
srpskim u~iteqima. Posle du`e prepiske i niza peripetija dogovoreno
je da se one {tampaju i da im se doda dijalektolo{ki re~nik jezi~kih
osobina makedonskih krajeva sa zamenom re~i, „pogre{no“ izgovorenim,
odgovaraju}im srpskim re~ima. Time bi se otvorio put
srpskom jeziku u tim krajevima gde i nije bilo pismenosti, a istovremeno
bi se prepre~io put bugarskim asimilatorskim uticajima. 47 Zanimqivo
je da su te „Gramati~ica za I i II razred u Otomanskoj carevini”,
sa uporednim naslovom na turskom jeziku, {tampane u Carigradu
1890. godine. To delo ima samo Univerzitetska biblioteka u Beogradu,
a izdawe iz 1898. godine Biblioteka manastira Hilandara. 48
Kao {to se vidi ve}ina wegovih dela bili su {kolski uxbenici.
[tampawe uxbenika vr{ilo se po Pravilima o {tampawu uxbenika
za narodne i sredwe {kole izdatim od strane Glavnog prosvetnog saveta
Kraqevine Srbije, avgusta 1903. godine. Uxbenici su bili
dr`avna ili privatna izdawa (~lan 32). Dr`avni uxbenici bili su u
upotrebi sve dok ih Ministarstvo prosvete i crkvenih dela ne bi povuklo,
dok se privatni nisu mogli koristiti u nastavi umesto dr`avnih
(~lan 34). Od privatnih za jedan predmet su mogla biti kori{}ena
i dva uxbenika, a koji }e se od wih u konkretnoj {koli upotrebqavati
45 \urovi}, 2004, 444. i 562
46 Vojvodi}, 2003, 74, 264, 277, 280, 310, 316. i 347 – Vojvodi} Mihailo,
Stojan Novakovi} i Vladimir Kari}, Beograd, 2003.
47 Arhiv Srbije, Fond: Ministarstvo inostranih dela, Pismena prepiska,
1890, br. 119.
48 Filipovi}, 2006, 266
30

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
na po~etku {kolske godine odlu~ivalo je Razredno ve}e po predlogu
nastavnika tog predmeta, i on se u toku te {kolske godine nije smeo
mewati (~lan 45).
Protiv ovako ustaqenog dr`avnog monopola za uxbenike sredwih
{kola ustala je jedna grupa od 15 autora {kolskih uxbenika, me|u kojima
su bili i direktor Tre}e beogradske gimnazije @ivojin P. Simi}
i profesor Sava Antonovi}. Ta „borba“ autora me|u kojima su
bili i drugi ugledni pedagozi i nau~ni radnici dovela je do toga da
vrednost uxbenika koji su se pojavqivali neprestano raste. Neki od
tih uxbenika bili su primer kako ih treba pisati i ostali su u upotrebi
dugi niz godina. 49
Lekcijeizsrpskekwi`ivnostisu wegovo posledwe ve}e i zna~ajnije
delo. Uro{ Xoni} 50 pi{e da je u wemu prikazao srpsko-hrvatsku kwi-
`evnost, od najstarijih vremena, do devedesetih godina XIX veka. Prema
istom autoru ra|ena je za sredwe {kole, sa dosta biografsko-bibliografskog
materijala. Ta kwiga je dugo bila koristan uxbenik.
Kada je dobio penziju @ivojin P. Simi} nije prekinuo svojoj rad u
struci. Tada je naro~itu pa`wu usmerio na svoje Pouke iz srpskog jezika,
koje je Ministarstvo prosvete i crkvenih poslova odobrilo za
upotrebu u osnovnim {kolama. U 66. godini ‘ivota po~eo je pisati
celokupnu Srpsku gramatiku, koju je zavr{io 1914. godine i predao za
{tampu. Nakon devet od{tampanih tabaka te kwige data je mobilizacija
srpske vojske, pa je rad u Dr`avnoj {tampariji u Beogradu, gde je
kwiga {tampana, obustavqen. Po ulasku Austrougara u Beograd i
[tampariju rad je nestao ili upropa{}en.
Posle zavr{etka Prvog svetskog rata Simi} ponovo po~iwe da pi-
{e svoju celokupnu Srpsku gramatiku. Rad na novom rukopisu je zavr-
{en 1922. godine. Bio je to wegov posledwi, ve}i rad, i nije mogao
ostati ravnodu{an, vide}i da se toj kwizi ne poklawa dovoqno
pa`we. Sa ove vremenske distance to je i razumqivo jer je ra|ena na
tradicijama \ure Dani~i}a i Stojana Novakovi}a. Po mi{qewu Xoni}a,
s obzirima da je ra|ena „za {kolsku i prakti~nu upotrebu, na
osnovu dugogodi{weg nastavni~kog rada, ta gramatika je po svojoj
preglednosti, marqivo prikupqenoj gra|i i metodskoj strani, ne samo
potpuna i dobra, ve} i upotrebqiva i boqa od mnogih kwiga ove
49 Grupa autora, 1992, 59 – Grupa autora, Sto godina Tre}e beogradske gimnazije
– prilozi za istoriju tre}e, klasi~ne i osme beogradske gimnazije,
Beograd, 1992, 59.
50 Xoni}, 1927, 283.
31

vrste, koje su posle rata napisane ne toliko radi potrebe i nauke, koliko
iz spekulativnih razloga“. 51
Uz to, @ivojin P. Simi}, napisao je vi{e filolo{kih, pedago-
{kih i politi~kih rasprava u raznim listovima i ~asopisima. Bio je
i autor vi{e ~lanaka o srpskom jeziku u Prosvetnom glasniku, ~iji je
bio i glavni urednik neko vreme 52 . ^lanke kulturne i politi~ke sadr`ine,
objavqivao je pre svega je listovima Videlo, Dositej, Domovina
i drugim. Posebno su bili zapa`eni wegovi prilozi o preure|ewu
osnovnih {kola koje je objavqivao tokom 1885. godine u Videlu.
U dana{woj Srpskoj bibliografiji kwige 1868-1944, koju izdaje Narodna
biblioteka Srbije u Beogradu, zastupqen je sa 76 jedinica. Pored
nekoliko objavqenih govora, u Bibliografiji se nalaze popisana
wegova dela, prete`no gramatike i gramati~ke pouke koje su objavqivane
i pre{tampavane od 1885. pa sve do 1940. godine 53 .
Porodi~na tragedija
Milorad Radoj~i}
Nakon duge i te{ke bolesti umro je u Beogradu 18. jula 1926. godine.
Sahrawen je sutradan uz u~e{}e brojnih prijateqa i po{tovalaca.
Tom prilikom od wega su se oprostili mnogi, me|u kojima je bio i
Uro{ Xoni}, biv{i sekretar Odbora Zadu`bine Nikola ^upi}a, a
aktuelni upravnik Univerzitetske biblioteke u Beogradu.
Povodom smrti @ivojina P. Simi}a, Uro{ Xoni} je pisao je:
„Bio je jedan od retko vrednih i korisnih ~lanova na{eg dru{tva.
Svetla karaktera, do krajnosti pun ose}awa prema du`nosti, ispravan
na svakom poslu, on je sve radio s qubavqu i uverewem da }e svojim
radom doprineti op{tem narodnom dobru“. 54
Za svoj raznovrstan i veoma plodonosan anga`man @ivojin P. Simi}
dobio je vi{e nagrada, odlikovawa i drugih javnih priznawa.
Evo onih najzna~ajnijih: kao kraqev poslanik 22. februara 1889. godine
odlikovan je ordenom Takovskog krsta V stepena. Kao profesor
U~iteqske {kole u Beogradu dobio je orden Svetog Save IV stepena.
Na predlog Ministra prosvete kao profesor Beogradske realke, 22.
februara 1888. godine, dobio je orden Svetog Save III stepena. Kao {to
je ve} napisano, pri kraju direktorisawa u Drugoj beogradskoj gimnaziji
dobio je i orden Svetog Save II sa zvezdom. Kako je i sam u vi{e
51 Isto, 284.
52 Petrovi}, 1994, 204.
53 Filipovi}, 2006, 266.
54 Xoni}, 1927, 279-288.
32

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
prilika isticao, od svih odli~ja najdra`a mu je bila Svetosavska medaqa
kojom je, kao sekretar Dru{tva Svetog Save, odlikovan od Tre}e
redovne skup{tine Dru{tva „Sveti Sava“. 55 Tada je bio profesor Beogradske
realke.
U blizini crkve Svetog Nikole na Novom grobqu u Beogradu, nalazi
se porodi~na grobnica @ivojina P. Simi}a biv{eg profesora i
na~elnika Ministarstva prosvete 56 . Ona je na parceli broj 5, u drugom
redu, na prvom grobnom mestu. Evidentirana je i vodi se u popisu
„Grobovi znamenitih li~nosti“. 57
Na velikom nadgrobnom spomeniku od crnog mermera nalazi se vi{e
fotografija i podu`i tekst o ~lanovima wegove naju`e porodice, koji
argumentovano svedo~e o tragediji koja je zadesila wegovu porodicu i
preranim gubitkom vi{e dragih osoba. Spomenik verodostojno svedo-
~i i o wegovim porodi~nim prilika i jedan od dragocenih izvora za
izradu, ne samo wegove biografije, ve} i porodi~ne genealogije 58 .
Na pole|ini tog spomenika urezane su ove re~i: „Porodi~na grobnica
Velike i @ivojina P. Simi}a“. Sa strane stoji: „Julka @. Simi},
ro|. Kova~evi} umrla 1873.“ Na predwoj strani spomenika ispisan
je slede}i tekst: „Velika 1858 – 17. 07. 1922. @ivojin P. Simi}, 15.
10. 1848.“
Na predwoj strani spomenika pi{e: „Izumrla porodica @. P. Simi}a“,
pa slede dve fotografije. Na prvoj su on i supruga, a na drugoj
wih dvoje sa jo{ troje male dece. Potom sledi tekst: „Rano pomrla deca:
Zagorka i Branivoj u Negotinu; Milutin u Smederevu, Kosara u
Kwa`evcu i Desanka u Beogradu.
Danica, {esta duboka rana na srcu roditeqskom (1886-1890)."
A malo ni`e pi{e i ovo: Vasilije, |ak Pariskog univerziteta, ro|.
1880 – 1903, da rane roditeqa budu dubqe i te`e, svuda i u svemu odli-
~an, primeren i mio. Predwa~io je sjajan meteor korzo zemqom svojom."
Zatim sledi i ovaj tekst: Neka je vje~na pamjat mome ocu Petru i
materi Qubici ‘iteqima sela Vrelo; Srez tamnavski i roditeqima
moje ‘ene Velike Savi i Koviqki Marceli}."
Obiqe ovih podataka i fotografija privla~e pa`wu prolaznika i
izazivaju razli~ite komentare po{to retko koga ostavqaju ravnodu-
{nim. Ukazujemo i na wih po{to ih do`ivqavamo kao krik oca koji
55 Spomenica Dru{tva Svetog Save (1836-1936), 1936, 73.
56 Politika, 1934, 10.
57 Kosti}, 1999, 170
58 Radoj~i}, 2000.
33

pla~e nad rano izumrlom decom. Istovremeno, ovo nam se ~ini i kao
poziv da pa`qivije pogledamo wegove porodi~ne prilike.
Porodi~ne prilike
Milorad Radoj~i}
Iz zapisa na nadgrobnom spomeniku i onog {to smo uspeli da saznamo
@ivojin Simi} se ‘enio dva puta. Prva wegova supruga zvala
se Julka – Jula Simi}, dev Kova~evi}, a umrla je veoma mlada, 1873. godine,
samo posle nekoliko meseci bra~nog ‘ivota. Naknadnim proveravawem
ustanovili smo da je bila k}i Vasilije, k}eri Jani}ija Samoukovi}a
u~iteqa iz Petnice kod Vaqeva i Mihaila Kova~evi}a
(1824-1852), sve{tenika iz poznate porodice Kova~evi}a iz Gorweg
Lajkovca kod Mionice, koji je najpre u~iteqevao a potom i bogoslu`bovao
u Petnici kod Vaqeva. S obzirom da je rano napustila
rodni kraj i kratko ‘ivela o woj nemamo konkretnijih podataka.
Mada su i weni roditeqi pomrli mladi znamo da su se wena bra}a
{kolovala. Julin stariji brat Qubomir – Quba Kova~evi} (1848-1922)
bio je poznati profesor, istaknuti istori~ar, aktivni politi~ar,
ministar prosvete i crkvenih dela, ~lan i sekretar Srpske kraqevske
akademije. Po{to su @ivojin i Quba bili „klasi}i“ i kolege bi}e da
je on posredovao u sklapawu wihovog poznanstva i braka. Mla|i im
brat, Vladimir – Vladeta Kova~evi} (1850-?) bio je u~iteq u vi{e mesta
Srbije: Nemeniku}ama na Kosmaju, Petnici kod Vaqeva, Ribnici
kod Mionice, Ose~ini, i najzad u Kragujevcu, gde je i penzionisan po-
~etkom XX veka. 59 Wegovog sina Mihaila Kova~evi}a, oficira i u~esnika
oslobodila~kih ratova, od 1912. do 1918. godine, poznatog sokola
i viteza Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, su kao brigadnog generala
ubili bugarski nacionalisti 1927. godine u [tipu, pa su wegovo ubistvo
mnogi {irom biv{e Jugoslavije oplakali.
Ostav{i rano udovac @ivojin P. Simi} je drugi brak sklopio sa
Velikom Marceli}, ro|enom 1858. godine u Martini}ima u Crnoj Gori,
od oca Save i majke Koviqke. Po{to je sa wom u braku ‘iveo 48 godina,
to zna~i da su se uzeli 1876. godine. Ona je bila ~lan dobrotvor
Dru{tva Sv. Sava, Kola Srpskih Sestara, Dru{tva Knegiwe Qubice
i Beogradskog @enskog dru{tva. Umrla je 17. jula 1922. godine u Beogradu.
Dva dana kasnije u dnevnom listu „Politika“ objavqena ~ituqa
o wenoj smrti u kojoj se ka`e da je umrla „jedna od retko plemenitih
i ~estitih Srpkiwa“ 60 .
59 Rankovi}, 2004, 135-136
60 Politika, 1922, 5
34

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Velika i @ivojin izrodili su osmoro dece, od kojih ih je nad`ivela
samo k}i Branislava koja je bila udata za Stevana Jakovqevi}a
(1870-1945), na~elnika Ministarstva saobra}aja. Prema podacima sa
porodi~nog nadgrobnog spomenika Branislava je ro|ena 26. avgusta
1889, a umrla 14. februara 1936. godine. 61
U svojoj autobiografiji, pisanoj 1898. godine @ivojin P. Simi}
pi{e da je imao troje dece. Na slici koja je sa~uvana u wegovoj zaostav-
{tini, porodica Simi} je ovekove~ena sa troje dece, }erkom Branislavom,
sinom Vasilijem i jo{ jednom k}erkom. Koja je to druga k}i
nismo mogli da ustanovimo. Pokojni Simi} do~ekao je lepu starost.
Plemenit ~ovek i dobar hri{}anin stoji~ki je podnosio sve te te-
{ke udare. Samo duboka vera u Boga pomogla mu je da dostojanstveno
pro|e kroz ‘ivot, da sa~eka starost u radu i da pribrano do~eka i sopstvenu
smrt. Zahvaquju}i svojim fizi~kim i mentalnim osobinama,
neumornom radu i ‘eqi da iska`e svoje qudske i stvarala~ke potencijale
uspeo je pro`ivi mnoge li~ne i porodi~ne traume i te{ke dane
svog naroda, ali je bio sre}an {to je video ostvarewe sna mnogih generacija
– osve}eno i slobodno Kosovo, pro{irenu i veliku domovinu,
oslobo|en i ujediwen narod. @ivot mu je bio ispuwen raznovrsnim i
uvek korisnim radom 62 .
Porodi~na biblioteka
Univerzitetska biblioteka „Svetozar Markovi}“ u Beogradu u svom
okriqu ima dvadesetak posebnih biblioteka. One imaju najmawe dvostruki
ciq: a) da sa~uvaju trajnu uspomenu na darodavca i b) da obogate
wen kwi`ni fond i doprinose daqem {irewu na{e kulture. Jedna od
tih biblioteka je i porodi~na biblioteka @ivojina P. Simi}a. 63
Wegov zet Stevan Jakovqevi}, na~elnik Ministarstva saobra}aja,
1937. godine pismeno je ponudio tu biblioteku Univerzitetskoj biblioteci
u Beogradu. Tim povodom u upu}enom dopisu je napisao: „Od
moje supruge pok. Branislave, ro|ene Simi}, a po izvr{nom re{ewu
sreskog suda Br. 794/936 od 30. maja o. godine, pored ostalog, nasledio
sam veliku i od vrednosti biblioteku wenog oca, a moga tasta, pok.
@ivojina P. Simi}a, biv. profesora, na~elnika Min. prosvete i direktora
Gimnazije u penziji, u kojoj se biblioteci nalazi i izvestan
61 Radoj~i}, 2000.
62 Xoni}, 1927, 283.
63 Radoj~i}, 1999, 8
35

Milorad Radoj~i}
mawi broj kwiga wenog ro|enog brata pok. Vasilija @. Simi}a, |aka
Pariskog univerziteta.
Pa u ‘eqi da se sa~uva {to du`a i trajnija uspomena i se}awe na
oca moje pok. supruge a moga tasta, pok. @ivojina i wegovu ve} izumrlu
porodicu, re{io sam, da celu ovu biblioteku, ste~enu wegovim trudom
i {tedwom, poklonim Univerzitetskoj biblioteci i to zajedno sa
ormanima u kojima je ona sme{tena i jo{ nekim drugim stvarima za
koje }e Univerzitetska biblioteka imati interesa". 64
U slede}em pismu Jakovqevi} dodaje da je ube|en „da je i moj pok.
tast @ivojin u svojoj du{i, sigurno gajio ‘equ, da se sa ovom wegovom
bibliotekom, na kraju krajeva postupi ovako, kako sam i ja kao naslednik
iste u ovom slu~aju postupio“ 65 .
Tim povodom Uro{ Xoni}, upravnik Univerzitetske biblioteke o
ovoj ponudi izvestio je Rektorat Beogradskog univerziteta i naglasio
da je na~elno primio tu ponudu jer ima prostora za sme{taj, a ve} su
primqeni neki sli~ni pokloni i radi se o kvalitetnim predmetima.
Tim povodom Univerzitetski senat, na svojoj sednici, od 12. oktobra
1937. godine, doneo je odluku o prihvatawu dobijene ponude. Istovremeno
gospodinu Jakovqevi}u upu}eno je zahvalno pismo u ime Univerzitetskog
senata.
Zajedno sa wegovim kwigama, Stevan Jakovqevi} je poklonio i ormane,
slike, jednu bistu, sa~uvane rukopise i jo{ neke stvari koje su u
vezi sa bibliotekom, kao celina i kao uspomena na porodicu po~. @ivojina
Simi}a, jer me|u poklowenim kwigama ima i kwiga wegove
k}eri (Stevanove supruge) Branislave i sina Vasilija studenta Pariskog
univerziteta. Taj wegov poklon primqen je najsrda~nije i sa obe-
}awem da }e se biblioteka zajedno sa „ostalim poklowenim stvarima
u vezi sa bibliotekom ~uvati kao celina“ u posebnom odeqewu i sa
najve}om pa`wom i pijetetom koji zaslu`uje. 66
Docnije, maja 1938. godine, naslednik imovine i darodavac Stevan
Jakovqevi} poklonio je radi odr`avawa i daqeg uve}awa biblioteke
tre}inu honorara od budu}ih izdawa {kolskih uxbenika @ivojina
Simi}a. Odgovaraju}i deo honorara imalo je da ispla}uje Univerzitetskoj
biblioteci Dru{tvo za srpsko-hrvatski jezik i kwi`evnost,
na koje je ve} bilo preneto autorsko pravo. 67
64 Univerzitetska biblioteka Beograd, Arhiva, br. 1236, od 12. jula 1937
65 Isto, isto
66 Markovi}, 1968, 60-61
67 Isto
36

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
Biblioteka @ivojina P. Simi}a primqena je, 1. septembra 1937.
godine, u Univerzitetsku biblioteku u Beogradu. Prenos kwiga i drugih
stvari izvr{en je o tro{ku darodavca. Sadr`ala je 878 dela, sa
2.318 svezaka, na na{em i stranim jezicima. Zajedno sa kwigama tada je
primqeno jo{ 10 pisama, 20 diploma i poveqa, osam primeraka starog
novca, kao i jedan primerak rukopisa govora @ivojina Simi}a upu}enog
u nekoj prilici patrijarhu srpskom Dimitriju 68 .
Me|u primqenim kwigama na{la su se dela @ivojina P. Simi}a,
Stojana Novakovi}a, Milana \. Mili}evi}a, Svetislava Vulovi}a,
Dositeja Obradovi}a, Vuka Stefanovi}a Karaxi}a, Qubomira Stojanovi}a,
Qubomira Kova~evi}a, Pante Sre}kovi}a i drugih. Bilo je
tu i re~nika, uxbenika i raznih stru~nih kwiga
Tada{wi upravnik Univerzitetske biblioteke u Beogradu, u jednom
slu`benom aktu, zapisao je da je posle pregleda kwiga i stvari u
ovoj biblioteci na{ao da one „imaju vrednosti i kao kwi`evne, i kao
nau~ne, i kao istorijske i kao umetni~ke stvari“. Porodi~na biblioteka
@ivojina P. Simi}a u Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu
godinama se vodi pod signaturom P.B.1.
U ovom poklonu na{ao se i portret – bista @ivojinove k}erke Branislave
Simi}, rad vajara Petra Ubavki}a, koji je izlagan na Prvoj jugoslovenskoj
izlo`bi u Beogradu 1904. godine. Tim povodom likovni
kriti~ar Lazar Trifunovi} je napisao: „To je najsmelije Ubavki}evo
delo, kojim se najvi{e pribli`io savremenom shvatawu skulpture, ose-
}aju}i da, sem verno prikazane prirode vajarstvo ima mo} da progovori
i svojim posebnim sredstvima i ~isto plasti~nim odnosima“. 69
Pored toga poklowene su i uramqene litografije na kojima su \ura
Dani~i}, \ura Jak{i}, Vuk Stefanovi} Karaxi}, Jovan Sterija
Popovi}, Josif Pan~i}, Petar Petrovi} Wego{ i Mihailo Obrenovi}.
Bile su to litografije koje su krasile zidove wegovog stana u Beogradu,
u ulici Molerovoj 5. Pored toga tu su se na{le neke fotografije,
ukazi o wegovom postavqewu i odlikovawu 70 .
68 Isto
69 Trifunovi}, 1973, 39
70 Filipovi}, 2006, 271
37

Izvori i literatura
Izvori
– Arhiv Srbije, Beograd, Popisne kwige 1862/63, Okru`je vaqevsko, Srez
tamnavski, Op{tina vreqanska. Rezultati tog popisa za op{tinu Ub pre-
{tampani su kwizi „Na{i preci“, Ub, 2002, kw. II
– Arhiv Srbije, Beograd, Fond: Ministarstvo inostranih dela, Pismena
prepiska, 1890, br. 119.
– Istorijski arhiv Zaje~ar, B2-MS-251
– Univerzitetske biblioteke Beograd, Arhiva, br. 1236, od 12. jula 1937
Literatura
38
Milorad Radoj~i}
– Vojvodi}, 2003, 74, 264, 277, 280, 310, 316. i 347 – Vojvodi} Mihailo,
Stojan Novakovi} i Vladimir Kari}, Beograd, 2003.
– Gli{i} S., 1933 – Gli{i} Stanka \.: Moje uspomene, Beograd, 1933.
– Grupa autora, 1970 – Grupa autora, Sto godina Druge beogradske gimnazije
(1870-1970), Beograd, 1970.
– Grupa autora, 1987, 41, 45 – Grupa autora, Gimnazija i stru~ne {kole u
Zaje~aru 1836/37 – 1986/87, Zaje~ar, 1987, 41.
– Grupa autora, 1992, 52, 59, 142 – Grupa autora, Sto godina Tre}e beogradske
gimnazije – prilozi za istoriju tre}e, klasi~ne i osme beogradske gimnazije,
Beograd, 1992.
– Dru{tvo Svetog Save, 1886, 5-8 – Dru{tvo Svetog Save, I, Beograd, 1886.
– \uri}, Jovi}, 2004, 385-386 – \uri} Tomislav i Jovi} Branka: Leksikon
pisaca Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2004, 385 i 386.
– \urovi}, 2004, 444. i 562 – \urovi} Arsen, Modernizacija obrazovawa u
Kraqevini Srbiji 1905-1914, Beograd, 2004, 444. i 562.
– Kosti}, 1999, 170 – Kosti} Bratislava, Novo grobqe u Beogradu, Beograd,
1999.
– Majdanac, 2004 – Majdanac Boro: Narodna skup{tina – od obi~ajne ustanove
do savremenog parlamenta 1804-2004, Beograd, 2004.
– Mala enciklopedija „Prosveta“, 1978, 196 – @ivojin P. Simi}, Mala enciklopedija
„Prosveta“, Beograd, 1978, 3 tom
– Markovi}, 1968, 60-61 – Markovi} Radoslav, Univerzitetska biblioteka
u Beogradu 1921-1945, Beograd, 1968.
– Pedovi}, 1998, 136 – Pedovi} Nade`da: Prepiska Marinka Stanojevi}a
– odabrana pisma (1898-1948), Zaje~ar, 1998.
– Peri{i}, 1997, 212 – Peri{i} Miroslav: Vaqevo grad u Srbiji krajem
19. veka, Vaqevo, 1997.
– Petrovi}, 1994, 204 – Petrovi} Veqko: Srpski pisci i slikari, Sombor,
2004.
– Radoj~i}, 2001, 294 – Radoj~i} Milorad: „Znameniti Tamnavci XIX veka”
u Na{i preci, Ub, 2001, I tom

@ivojin P. Simi} (1848–1926)
– Rankovi}, 2004, 135-136 – Rankovi} Zdravko, Mioni~ko {kolstvo 1864-2004,
Vaqevo, 2004.
– Savi}, 1997, 69, 123, 139 – Savi} Velibor Berko: Milovan \. Gli{i} –
Spomenica o 150-godi{wici ro|ewa, Vaqevo, 1997.
– Sofronijevi}, 1995, 43 – Sofronijevi} Mira, Darivali su svome ote~estvu,
Beograd, 1995, 43
– Trifunovi}, 1973, 39 – Trifunovi} Lazar, Petar Ubavki}, Beograd, 1973.
– Spomenica Dru{tva Svetog Save (1886-1936), 1936, 73, 85, 107-109 – Spomenica
Dru{tva Svetog Save (1886-1936), Beograd, 1936.
– Filipovi}, 2006, 266 – Filipovi} Danica, @ivojin P. Simi} (1848-1926),
Kalendar „Kolubara“ za 2006. godinu, Vaqevo, 2006, str. 266, 271.
– Cveti~anin, 1936, 95 – Cveti~anin Milan: Zaje~arska gimnazija 1836-1936,
Zaje~ar, 1936, 95.
– Xoni}, 1927, 279-288 – Xoni} Uro{: @ivojin P. Simi}, Godi{wica Nikole
^upi}a, Beograd, 1927, br. 36
[tampa
– Radoj~i}, 1996, 14 – Radoj~i} Milorad: „(Ne zaboravqeni Tamnavci – @ivojin
P. Simi}“, Tamnavske novine, Ub, br 361/2, od 23. aprila 1996, str. 14.
– Radoj~i}, 2000 – Milorad Radoj~i}, „Podsetnica: Porodi~na tragedija
@ivojina Simi}a“, Tamnavske novine, Ub, od 28. septembra 2000.
– Radoj~i}, 1992, 4 – Radoj~i} Milorad: „Vaqevci u Srpskoj kwi`evnoj
zadruzi“, Napred, br. 2246, od 7. februara 1992, Vaqevo,.
Radoj~i}, 1999, 8 – M.(ilorad) R.(adoj~i}): „Biblioteka @ivojina Simi-
}a“, Napred, br. 2636, od 6. avgusta 1999, Vaqevo.
– Lazarevi}, 1933 – Lazarevi} Luka: Vrzinovci, Glas Vaqeva, br. 32, Vaqevo,
od 6. avgusta 1933. godine.
– Bosanska vila, 1897, 12-15
– Politika, 1934, 10 – Politika, Beograd, od 25. oktobra 1934.
– Politika, 1922, 5 – Politika Beograd, br. 5112, od 19. jula 1922. godine
– Srpske novine, 1873, 428 – Srpske novine, Beograd, br. 107, od 14. maja
1873, str. 428.
Summary
@ivojin P. Simi} was born on September 15th, year 1848, in the Tamnava village
of Vrelo. After finishing elementary school and 1st gymnasium for boys in Belgrade,
he finished Faculty of Philosophy at Great school of Belgrade. He worked as
gymnasium professor in Negotin, Valjevo, Knja`evac, Zaje~ar and Belgrade. In addition,
he was a professor of Teacher's education school and Belgrade gymnasium
"Realka", and was at position of secretary and head of Ministry of Education and religion.
He retired in 1906, as the director of the gymnasium "Josif Pan~i}" in Belgrade.
He passed away in Belgrade on July 18th, year 1926.
39

Milorad Radoj~i}
He actively participated in social and political life of Belgrade and Serbia. He is
known as one of the founders of St. Sava Society, for several years he was a president
of choir "Stankovi}" in Belgrade, was the secretary of ^upi} endowment board,
founded the money funds for aiding poor students, benefactor of Serbian Literary Society,
member of Main Educational Council and of Municipal Board for City of Belgrade,
supervisor of elementary schools and so on. He spent several mandates as representative
in government in National Assembly of Serbia, in years 1882 and 1884.
He published several philological, pedagogical and political articles in various
newspapers and magazines, and some of those newspapers and magazines were edited
by him, personally. He wrote several books and school books. He was a hard
working, diligent man, but modest, who was considered to be a good role model.
Although, eighty five years have passed since he is gone, it is not known if any
street, institution or society bears his name. Moreover, it is not known if anybody in
his homeland Tamnava keeps the memory of him alive. Maybe, this anniversary of
his death can be a motive for this injustice to be corrected.
40

Raki} Violeta
Prva osnovna {kola
Vaqevo
UDK = 373.3(497.11 Dra~i})(091)"1896/2008"
OSNOVNA [KOLA „DRAGOQUB ILI]“
IZ DRA^I]A 1896-2008.
Apstrakt: U radu se govori o istorijatu Osnovne {kole „Dragoqub
Ili}“ u Dra~i}u. Danas, wenoj {kolskoj mre`i, kao izdvojena odeqewa, pripadaju
{kole u Bukovima, Ba~evcima, @abarimai Prijezdi}u, koje su do {ezdesetih
godina XX veka bile samostalne {kole. Na osnovu neobjavqene i objavqene
arhivske gra|e napisano je o izgradwi {kolske zgrade, u~enicima,
nastavnim i vannastavnim aktivnostima, nastavnom osobqu i wihovom doprinosu
da ova {kola bude me|u najboqim i najlep{im seoskim {kolama.
Kqu~ne re~i: Dra~i}, {kola, Bukovi, Ba~evci, @abari, Prijezdi}, u~enici.
PRIMARY SCHOOL „DRAGOLJUB ILI]” IN THE
VILLAGE OF DRA^I] (1896-2008)
Abstract: The work refers to the history of primary school "Dragoljub Ili}" located
in the village of Dra~i}. Today, under the jurisdiction of this school are, as belonging
separate departments, schools in villages of Bukovi, Ba~evci, @abari and Prijezdi},
which were independent schools till the middle of sixties of XX century. Based on unpublished
archive material, the work reflects on how the school was built, its students,
curricular and extra curricular activities, teaching staff and their contribution to make
the school in Dra~i} one of the best and most beautiful village schools.
Key words: Dra~i}, school, Bukovi, Ba~evci, @abari, Prijezdi}, students
Uvod
Selo Dra~i} se nalazi na 5,5 km ju`no od Vaqeva. Ono je u celini
sme{teno isto~no ispod visova Brangova~ke grede i Mla|eva, koji se
di`u iznad reke Gradac. Specifi~nost naseqa je u tome {to su seoske
ku}e sme{tene po pojedinim uzvi{ewima, a ne kao u drugim naseqima
Dra~i}ke podgorine po vrta~ama i dolovima. Ku}e ‘iteqa su naseqene
na dva brda, kao dva zaseoka, a prva grupa ku}a naziva se Kurjaci, a
drugazaseok Stankovi}i. Oba zaseoka su spojena, ku}e su udaqene od 20
41

42
Violeta Raki}
do 60 m. Pravih izvora u selu nema, ali povremeno te~e potok Zlatar i
jo{ re|e Zmijiwak.
Tokom XIX veka deca dra~i}ke op{tine iz Dra~i}a, Zaruba, Prijezdi}aiBa~evacapoha|aju{koluuPetnici.Prve{kolesubile
„doma}inske“, u privatnim domovima najuglednijih Petni~ana.
U~iteqi ovih {kola bili su sve{tenici iz porodice Jovanovi}.
Nastava popova bila je ~isto crkvenog karaktera, ali su ~itali i
Dositeja i druge pisce onog doba. U periodu, od 1811. do 1819. godine,
{kola se nalazila u ku}i popa Simeona. [koli je ustupio svoj konak,
koji se sastojao iz dva odeqewa: oxaklije i sobe. Oxaklija je bila
u~ionica, a u sobi su deca ru~avala. 1 Ve}, 1819. godine, {kola se
nalazila u rukama dva popa, strica Alimpija i sinovca Vasilija.
Posle smrti svog oca popa Simeona, pop Vasilije je prodao ve}i deo
svog imawa, a {kolsku zgradu je poklonio petni~koj op{tini i odlazi
na Svetu Goru. 2 Pop Alimpije je iznova podigao novu crkvu. Crkveni
plac je razdelio na doma}ine sela. Zatim je otvorio op{tinsku
{kolu, 1834. godine, na imawu svojih srodnika i {koli jo{ u po-
~etku dao takav temeq da je ona morala ostati. 3 PopAlimpijejepopovao,
od 1818. do 1844. godine, kada je umro i sahrawen je kod petni~ke
crkve. Alimpije je {kolovao sebi zamenika u bogosloviji jo{
za ‘ivota. Svoju k}er je udao za pitomca, u~iteqa Mihaila Kova~evi}a,
rodom iz Gorweg Lajkovca. Zapopio ga je i predao mu svoju parohiju,
u kojoj je, od 1844. do 1856. godine, popovao i sahrawewe pored
svog tasta kod crkve. 4
Po{to je, 1844. godine, u~iteq umro, a novi jo{ nije odre|en, deca
dra~i}ke op{tine upu}ena su u {kolu pri manastiru ]elije.
Ovu {kolu su poha|ali |aci iz sela Kolubarskog okruga (Petnica,
Belo{evac, @abari, Klinci, Ba~evci, Buja~i}, Prijezdi}, Dra-
~i}, Brangovi} – prema tu`bi protiv u~iteqa Ilije Liwa~kog, juna
1844. godine). [kola u ]elijama bila je jedna od prvih koje postoje
u autonomnoj kne`evini Srbiji. Sve do 1884. godine, na mesto
sve{tenika petni~ke crkve, bilo je ~estih promena. Te, 1884. godine,
za sve{tenika je do{ao dotada{wi petni~ki u~iteq Mihailo
Vi}entijevi}. [kolsko imawe je odvojio od crkvenog i op{tinskog
i sve je ogradio.
1 Pavlovi}, 1990, 155.
2 Isto, 156.
3 Isto, 128.
4 Isto, 129.

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
*
Manastir ]elije je krajem XIX veka imao dve parohije: dra~i}ku i
}elijsku i sve{tenike obeju parohija do deobe, upravo do podizawa
nove crkve u Dra~i}u. Pop Stevan Jovanovi} Geren~evi} 5 bio je sve-
{tenik dra~i}ke crkve, od 1831. do 1854. godine, kao deo parohije ]elijske
crkve. Stevan je bio dobar sve{tenik, stekao je pove}e imawe i
na wemu podigao vo}wak. Jo{, 1841. godine, po~eo je prvo u sporazumu
sa svojim parohijanima da podi`e zgradu za osnovnu {kolu. 6 Sva|a sa
me{tanima navela ga je da svojim sredstvima nastavi izgradwu nove
{kolske zgrade, ali bezuspe{no. Zbog ovog sukoba bio je osu|en na epitimiju
(kazna vi{e crkvene vlasti za u~iwenu krivicu, sve{tenik se
naj~e{}e {aqe u manastir da izdr`i kaznu na koju je osu|en), izgubio
je svoj ulo`eni novac i zdravqe i na kraju umro 1854. godine. Joakim
Vuji} putuju}i kroz Srbiju tvrdi „...bilo je poku{aja da se otvori
{kola u Dra~i}u, iako je bila podignuta zgrada, ali se nije po~iwalo
sa radom.” Pop Stevan Popovi} 7 je uz pomo} svojih prijateqa: Ilije
Golubovi}a iz Prijezdi}a, Luke Go|evca iz Zaruba, Qube Jevti}a i
[eseli}a iz Ravawa i Simeuna Rundi}a iz Dra~i}a uspeo da u Dra~i-
}u kod sudnice, otvori osnovnu {kolu, a ne{to kasnije podignuta je
i{kolska zgrada 1896. godine. 8 Pop Stevan Popovi} je ubrzo odvojio
svoju parohiju od }elijske i uz {kolu podigao i crkvu i svoj dom u blizini.
Sve je ovo bilo u periodu od 1901. do 1903. godine. Po~etkom XX
veka, u Geren~i}evoj staroj {kolskoj zgradi, bilo je nemogu}e izvoditi
nastavu. Zato je Zbor gra|ana {kolske op{tine doneo odluku da se,
u periodu 1903/1906. godine, podigne nova {kolska zgrada. Izabran je
{kolski odbor u sastavu: Pavle Stojanovi} – predsednik, Sv. Stankovi},
Mirko Vi}entijevi}i Josip Mi{kovi} – ~lanovi odbora. Zadatak
odbora je bio da izaberu lokaciju za novu {kolsku zgradu. Zatra`eno
je odobrewe od Ministarstva gra|evina 1902. godine, a plan
je odobren 3. februara 1903. godine. Gradwa nove {kolske zgrade pove-
5 Stevan Jovanovi} Geren~evi} je bio rodom iz Zemuna, u~io je bogosloviju
u Karlovcima, ali je nije zavr{io; prebegao je u dvadeset drugoj godini u
Srbiju i do{ao u Mionicu pod za{titom oca pokojnog Mite Raki}a. Tu
je ostao dve godine kao privatni u~iteq. O`enio se po}erkom kneza Jovice
Milutinovi}a iz Sankovi}a, zapopio se i do{aou Dra~i} za popa.
6 Pavlovi}, 1990, 116.
7 Stevan Popovi} na slu`bu u Dra~i} do{ao je 1895. godine. Poreklom je
iz Tapaca u Crnoj Gori i zavr{io je Cetiwsku bogosloviju, potomak je
jedne sve{teni~ke porodice tog kraja.
8 Pavlovi}, 1990, 116.
43

ena je Nikoli Mati}u iz Bogati}a za iznos od 8.589,90 dinara. Nova
{kola imala je samo jednu u~ionicu, hodnik i dve prostorije koje je
koristio u~iteq. 9
Jedan od prvih u~iteq u {koli bio je @ivojin Tokovi} po zapisniku
{kolskog nadzornika, koji je zabele`io da je 1902. godine godi-
{wa plata u~iteqa 1.550 dinara. U 1906. godini plata u~iteqa po~etnika
je bila 800 dinara. O promeni u visini plate govori dokument
Na~elstvu okruga Vaqevo, po odluci gospodina ministra prosvete i
crkvenih poslova, od 14. oktobra 1911. godine, po kome se odre|uje Miliju
Petrovi}u, u~itequ osnovne {kole u Dra~i}u, periodska povi-
{ica plate, koja iznosi godi{we 400 dinara. 10 U~iteq u {kolskoj godini
1902/1903. bio je Velimirovi} Nikola. 11
Iz spiska {kola, od 27. novembra 1917. godine, u Dra~i}u 168 dece
(92 de~aka i 76 devoj~ica) ~ekaju da poha|aju nastavu. Po okon~awu
Prvog svetskog rata, {kola u Dra~i}u je otpo~ela sa radom 1919. godine.
Radila je samo od 1. marta do 6. aprila, po{to je nastavnik oti{ao
na zavr{etak {kolovawa. 12 [kolski nadzornik Jov. Jovanovi} izve-
{tava, 1920. godine, da u Dra~i}u nastavu poha|a 101 u~enik i to 96 de-
~aka i 5 devoj~ica.
[kolska zgrada
Violeta Raki}
Nova {kolska zgrada je podignuta 1903. godine, ali su je okupatori
zapalili 30. oktobra 1941. godine. 13 [kolska zgrada je spaqena i poru{ena,
sav name{taj i u~ila su uni{teni kao i arhiva {kole. 14 Po-
~etkom 1942. godine, za opravku {kole u Dra~i}u Tehni~ki odeqak
Okruga vaqevskog je tra`io 500.000 dinara. 15 Po izve{taju sreskog
prosvetnog referenta, {kola je tokom Drugog svetskog rata pretrpela
{tetu koja je procewena na 1.294.500 dinara. 16
9 Stojanovi}, 2004, 70.
10 Isto, 63.
11 Isto, 69.
12 Grupa autora, 1986, 22.
13 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV),
Fond: Okru`ni Narodni Odbor Vaqevo (1944-1947), Prosvetno odeqewe
1945, grupa V, kut. inv. broj 5 i 6 (u daqem tekstu: Prosvetno odeqewe,
1945, kut. inv. br.)
14 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
15 Grupa autora, 1986, 58.
16 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
44

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Tom prilikom uni{tene su i kwige ^itaonice u Dra~i}u, nastale
1922. godine, jedanaest godina pre nego {to je po~ela da radi Narodna
kwi`nica a i ~itaonica u Vaqevu. 17
Rad na obnovi {kolske zgrade po~eo je 1944. godine. Prema izve-
{taju iz 1945. godine wena obnova nije potpuno zavr{ena, nema svih
vrata kao ni patosa. [kola je bez name{taja, sastoji se od 2 u~ionice,
hodnika i kancelarije. Zgrada je zidana od dobrog materijala, a wena
dimenzija je bila: du`ina 24 m, {irina 12 m, a visine 4 m. Stanovi za
u~iteqe su imali ~etiri odeqewa pod istim krovom sa {kolom, a zasebnim
ulazom. Stan nije bio dovr{en u vreme izve{taja. [kolsko
dvori{te je zahvatalo povr{inu od 30 ari. Pored dvori{ta, {kola je
imala i vo}wak od 80 ari. U vo}waku su zasa|ene {qive i jabuke.
Vo}wak se nalazio pored {kole. U wemu je bio i {kolski bunar. Ostalu
imovinu {kola nije imala. 18
Po okon~awu Drugog svetskog rata {kola se zove Narodna {kola u
Dra~i}u, a upraviteq je bio V. Mili}evi}. Pedesetih godina XX veka
neka odeqewa {kole se nalaze u {kolskoj zgradi, a neka u zadru`nom
domu. 19 Ovo govori o nedostatku {kolskog prostora koji je neophodan
da bi se nastava redovno izvodila u odgovaraju}im uslovima.
Prema izve{taju prihoda i rashoda {kole, od 6. marta 1963. godine,
nabavqena su slede}a nastavna sredstva: univerzalni dijaprojektor,
dve table sa naslonom, jedan mikroskop bez pribora, uglomer, 5
saobra}ajnih znakova, 28 dijafilmova. Ukupan iznos za nabavku je bio
137.000 dinara.
Zbog konstantnog pove}awa broja |aka od {kolske 1965/66. godine
radilo se u kombinovanim odeqewima u dve smene. Me{tani Dra~i}a
u akciji ure|ivawa svog sela sakupili su, 1964. godine, sredstva u iznosu
od 10 miliona dinara za podizawe nove {kolske zgrade. Mesto je
odre|eno i materijal za izgradwu je pripremqen 1965. godine. Savet
za prosvetu i kulturu op{tine Vaqevo ukazivao je na nu`nost izgradwe
nove {kolske zgrade u Dra~i}u. 20 Godine 1965, radilo se na izradi
jedne zgrade sa dve u~ionice. 21
Vodovod u osnovnoj {koli je uveden 1974. godine.
17 Tripkovi}, 1977, 38.
18 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
19 "Napred", br. 300, 12. mart 1954, 5.
20 Isto, br. 924, 7. oktobar 1966, 5.
21 Osnovna {kola „Dragoqub Ili}“ – Dra~i}, Arhivska gra|a {kole Godi-
{wi izve{taj o radu 1965/66 (u daqem tekstu: Arhivska gra|a O[).
45

Violeta Raki}
Prema Izve{taju rada {kole iz 1985. godine ukupna povr{ina mati~ne
{kole je 682 m 2 . U mati~noj {koli u Dra~i}u {kolske 1993/94.
godine nastava se izvodila u tri zgrade. Prva zgrada je gra|ena 1922.
godine za potrebe ~etvororazredne {kole. Druga dva objekta nisu gra-
|ena za potrebe {kole ve} su pretvorene u u~eni~ki prostor. Jedna
zgrada je bila namewena za stanovawe, a druga je bila deo op{tinske
zgrade. Gra|ene su od tvrdog materijala, ali je veli~ina jedva zadovoqava
potrebe {kole u odnosu na Normativ {kolskog prostora.
[kola je o{te}ena u zemqotresu 1998. godine, a nastava se odvijala
u zadru`nom domu. U prole}e, 1999. godine, po~iwe izgradwa postoje-
}e {kole. Projekat nove {kole su uradili arhitekti: Danka Markovi},
Qiqana Stoki} i Sne`ana Kosti}, a izvo|a~ radova je bilo gra-
|evinsko preduze}e „Stankom“ iz Beograda. Sve~ano je otvorena, 17.
septembra 2000. godine, i opremqena je po najsavremenijim standardima.
Wena povr{ina je 2.886 m 2 . Zgrada ima prizemqe, dva sprata i potkrovqe,
gde je sme{teno osam u~ionica, {est kabineta, biblioteka,
fiskulturna sala, pet kancelarija, nastavni~ka kancelarija, trpezarija
i dve ~ajne kuhiwe. U holu {kole nalazi se etno muzej.
*
Dra~i} je administrativni, privredni i kulturni centar podmaqenskih
sela: Beli}, Brangovi}, Kova~ica, Ravawa, Zarube i Prijezdi}.
Osnovna {kola „Dragoqub Ili}“ u Dra~i}u pored mati~ne
{kole u Dra~i}u ima izdvojena odeqewa u selima: Ba~evci, Prijezdi},
@abari i Bukovi. Po osnivawu je bila ~etvororazredna sve do
1952. godine kada po odluci Sreskog narodnog odbora u Vaqevu br.
11628/52 od 2. septembra postaje osmogodi{wa {kola u Dra~i}u. Ova
{kola }e prihvatiti 82 svr{ena u~enika IV razreda iz Brangovi}a,
Prijezdi}a i Ba~evaca. 22 Podru~ne {kole su ostale samostalne do
1962. godine, kada su potpuno prikqu~ene mati~noj {koli u Dra~i}u.
Po inicijativi Sreskog narodnog odbora Vaqevo {kola nosi naziv
„Dragoqub Ili}“ od 1960. godine, borcu vaqevskog partizanskog
odreda i u~itequ ove {kole.
Dragoqub Ili} je ro|en 14. marta 1919. godine u Vaqevu. U rodnom
mestu je zavr{io osnovnu {kolu i ~etiri razreda gimnazije. U~iteqsku
{kolu zapo~eo je u U`icu, a nastavio u Aleksincu i Beogradu. Iz
{kole u U`icu bio je izba~en kada je pro~itao svoju „Nekr{tenu pesmu“
na sednici |a~ke dru`ine. Pesma je sadr`ala nezgodne politi~ke
i moralne elemente. Zapo~eti tre}i razred U~iteqske {kole je zavr-
22 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
46

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
{io u Aleksincu. Zbog svojih politi~kih ideja
slede}i razred nije mogao zavr{iti ni u
U`icu ni u Aleksincu. Zbog te{kih materijalnih
prilika pauzirao je celu godinu, ali te
godine ~ita i sara|uje sa vaqevskim Abra{evi}em.
Septembra 1937. godine, upisuje ~etvrti
razred U~iteqske {kole u Beogradu, gde i
zavr{ava {kolovawe. Svoje pesme je objavqivao
u „Novom sredwo{kolcu“ i „Zori“. Posle
zavr{etka {kolovawa 1939. godine postavqen
je za u~iteqa u Ba~koj gde ga je rat zatekao. U
Dragoqub Ili} {koli u Dra~i}u je kratko radio, od 15. jula
do oktobra 1941. godine. Pred polazak u partizane
sredio je zbirku pesama i zazidao. Wegovo ratovawe je kratko
trajalo. Na prevaru je zarobqen i ubijen 1941. godine.
Rad {kole posle Drugog svetskog rata
U~enici
U {kolskoj 1944/1945. godini u Dra~i}u u 3 odeqewa, od 184 upisanih
|aka, nastavu je redovno poha|alo 176 u~enika (od 132 de~aka redovno
nastavu pose}uje 126, a od 52 devoj~ice redovno u {kolu ide 50
devoj~ica) 23 . Ovo je visok nivo poha|awa nastave koju su izvodila 3
u~iteqa. Ve} 1948. godine nastavom je obuhva}eno 97% {kolskih obveznika
u ~etvororazrednoj osnovnoj {koli.
Na po~etku {kolske 1955/56. godine u Vaqevskom srezu {kolu ne
poha|a 436 u~enika. Od tog ukupnog broja, nastavu u Dra~i}u ne poha|a
17 u~enika. 24 Naj~e{}i razlozi izostajawa, 17,89% u~enika, su to {to
oni poma`u roditeqima u sezonskim poslovima, pa je u zimskom periodu
poha|awe nastave redovnije.
Da se na ovom podru~ju radilo na prosve}ivawu stanovni{tva vidi se
i iz toga {to su ~lanovi Kulturno-prosvetnog odbora u srezu bili sa
ovog podru~ja Sreten Ki}anovi} iz Ba~evca i Jovan Go|evac iz Zaruba. 25
Usled velikog procenta nepismenosti stanovni{tva u~iteqi su u
svom van{kolskom radu radili na prosve}ivawu. Tokom zime
1946/1947. godine u selu rade dva analfabetska te~aja koja poha|aju
23 Isto.
24 "Napred", br. 383, 4. novembar 1955, 4.
25 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
47

Violeta Raki}
skoro sve nepismene omladinke i ‘ene do 45. godine starosti. 26 Narodna
kwi`nica je osnovana i broji 60 kwiga.
Visok procenat nepismenih je bio 1948. godine, i iznosio je
24,95%. Od ukupnog broja stanovnika – 1.607 (751 mu{karaca i 856 ‘ena),
nepismenih je bilo 401 (89 mu{karaca i 312 ‘ena). 27 Ovo ukazuje na
to da se {kolovawu ‘enske dece ne posve}uje ve}a pa`wa. Osnivaju se
[kole za osnovno obrazovawe odraslih koje su dale vidne rezultate.
Procenat nepismenih 1982. godine od ukupnog broja stanovni{tva
preko deset godina starosti u Dra~i}u bio je 7,5%. 28
Radilo se na uspostavqawu dobrih odnosa sa roditeqima, {to se
mo`e videti u broju prisutnih roditeqskim sastancima. Uprava {kole
je bila inicijator da se 1956. godine pozove filmska ekipa Higijenskog
zavoda iz Vaqeva. Uz prisustvo skoro 100 roditeqa prikazana su dva
filma: „[kola je postala wihova briga“ i „Zdravstveno prosve}ivawe
seoske ‘enske omladine“. Slike na platnu su se re|ale uz komentare roditeqa.
Nije bilo dovoqno mesta da u~ionica primi sve prisutne, pa je
film po drugi put pu{ten u punoj u~ionici. Filmove je gledalo oko 350
prisutnih me|u kojima su bile i ‘ene i devojke koje su poha|ale zdravstveni
kurs. 29 Ovakva forma odr`avawa roditeqskih sastanaka pokazala
se kao veoma korisna, pa se te`ilo wihovom redovnom odr`avawu.
[kolske 1952/1953. godine od 42 upisana |aka za vreme {kolske godine
ispisano je 10 |aka. Da se ovaj proces nastavqa vidi se i u {kolskoj
1957/1958. godini kada nastavu ne poha|a 4 u~enika, a slede}e
{kolske godine 5 u~enika je napustilo peti razred. Razlozi su ili ti
{to su se odselili, ili su prerasli.
U Srbiji je 1958. godine organizovano po{umqavawe kroz takmi-
~ewe osnovnih {kola. Javnom akcijom po{umqavawa u Dra~i}u je zasa|eno
2 hektara crnog bora. 30
U {kolskoj 1965/1966. godini u {koli se skupqao doprinos za Skopqe
koji je poru{en u velikom zemqotresu. Tako je iskazana humanost.
[kolske 1984/1985. godine bio je organizovan prevoz za sve u~enike
koji su udaqeni vi{e od 4 kilometara od {kole i koristili su ga
u~enici iz slede}ih naseqenih mesta: Bukova, Ba~evaca, Mrati{i}a
i Prijezdi}a. Nisu koristili prevoz u~enici iz @abara i Brangovi-
}a jer nije bilo autobuskih linija. Tro{kove prevoza u celokupnom
26 "Napred", br. 111, 8. februar 1947, 5.
27 Grupa autora, 1986, 226.
28 Isto, 232.
29 "Napred", br. 393, 27. januar 1956, 4.
30 Isto, br. 504, 16. maj 1958, str. 5.
48

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
[kola u Dra~i}u danas
iznosu snosila je {kola uz dodatak SIZ-a osnovnog obrazovawa i vaspitawa
op{tine Vaqevo. 31
\a~ka kuhiwa
\a~ka kuhiwa je osnovana 1940. godine i u woj se, 1942. godine, hranilo
10 |aka. Kuhiwa u pojedinim periodima nije radila, kada su roditeqi
izja{wavali da ne ‘ele da se wihova deca hrane na taj na~in. Kako
je u {koli radila samo mle~na kuhiwa me{tani su, 1965. godine, sakupili
samodoprinos i za podizawe |a~ke kuhiwe. 32 [kolske 1968/1969.
godine |a~ka kuhiwa radi zahvaquju}i pomo}i roditeqa. U~enici mati~ne
{kole su tokom {kolske 1984/1985. godine imali topao obrok po
ceni od 600 dinara u prvom, i 800 dinara u drugom polugodi{tu. Od
ukupnog broja u~enika, wih 214, prima pun obrok, tj. 85%. Regres u ishrani
koristilo je 76 u~enika, a obezbe|ivao ga je SIZ. \a~ka kuhiwa je
radila i {kolske 1993/1994. godine. Danas |a~ka kuhiwa ne radi.
Vannastavne aktivnosti
Amatersko pozori{no dru{tvo u Dra~i}u je osnovano 1922. godine
i ono je u re`iji u~iteqa pripremalo i davalo pozori{ne predstave
„\ido“, „Jazavac pred sudom “ i „Hasanaginica“.
31 Arhivska gra|a O[, Godi{wi izve{taj o radu O[ {kolske 1984/1985, str. 2.
32 "Napred", br. 889, 4. februar 1966, 4.
49

Violeta Raki}
Ekskurzije i izleti
Poseban vid vannastavnog rada su izleti i ekskurzije. Tako su deca
{kole u Dra~i}u posetila izvor reke Gradac {kolske 1922/1923.
godine. 33
[kolske 1961/1962. godine oko 60 u~enika je bilo na ekskurziji do
Beograda. U {kolskoj 1981/82. godini izvedena je dvodnevna ekskurzija
za u~enike vi{ih razreda na relaciji: Dra~i} – Beograd – Smederevo
– Po`arevac – Zaje~ar – Bor – \erdap i nazad. Sredstva su obezbe|ena
od dru{tveno-korisnog rada. [kolske 1988/1989. godine u~enici V i
VI razreda bili su na dvodnevnoj ekskurziji na relaciji: Dra~i} – Koviqa~a
– Zvornik – Sarajevo, a u~enici VII i VIII razreda bili su na
trodnevnoj ekskurziji na relaciji: Dra~i} – Vaqevo – Vi{egrad –
Tjenti{te – Trebiwe – Dubrovnik – Budva. U~enici, wih 35, bili su
na letovawu 1994. godine u odmarali{tu Osnovne {kole „@ikica Jovanovi}
[panac“ u Zadru.
U okviru {kole, tokom pro{log veka, postojala je i u~eni~ka zadruga
u koju su bili u~laweni svi u~enici. Osnovna delatnost zadruge
bila je: proizvodwa povr}a za kuhiwu, prikupqawe sekundarnih sirovina,
saradwa sa mesnim zajednicom u raznim akcijama.
Tokompro{logvekanajzastupqenijade~ija{tampasubilislede}i
listovi: „De~ije novine“, „Kekec“, „Mali kekec“, „Tehni~ke novine“.
U~enici ni`ih razreda su 1991. godine posetili muzej u Vaqevu i
odgledali bioskopsku predstavu „Pepequga“. ^este su bile i posete
ustanovama u samom Dra~i}u (PTT, Dom zdravqa, Zemqoradni~ka zadruga).
I danas u~enici ove {kole organizovano pose}uju muzej, bioskopske
predstave, u~estvuju na raznim manifestacijama na kojima
predstavqaju {kolu.
Nagrade
U arhivskoj gra|i {kole nema podataka o postignutim uspesima i
dobijenim nagradama od posleratnog perioda do osamdesetih godina
pro{log veka.
Neke od osvojenih nagrada su:
– 1985. godine – osvojeno prvo mesto mla|ih pionira na krosu.
– 2005. godine – Milena Golubovi}, u~enica V razreda na literarnom
konkursu povodom dvadeset godina postojawa industrije keksa
„Bambi“, za pesmu Bambi slatki{ osvojila je prvu nagradu – ra~unar,
a {kola donaciju od 20.000 evra. Novac je upotrebqen za ure|ewe {ko-
33 Grupa autora, 1986, 33.
50

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
le – opremqena je fiskulturna sala, kabinet muzi~kog vaspitawa dobio
je elektri~ni klavir, a deo novca dobila je i Milena kojim }e raspolagati
kada napuni 18 godina.
– Aprila 2008. godine – Milena Golubovi} je osvojila drugo mesto
na temu „Hleb ‘ivota“ na „Vaskr{wem nagradnom konkursu“ povodom
^etvrte republi~ke smotre, 2008. godine, ekipa {kole na Vaskr{wem
kvizu znawa osvojila je prvo mesto i nagradno putovawe na Ostrog.
– 2009. godine – na Festivalu lutkarstva osnovnih {kola u~enici drugog
i tre}eg razreda izveli su lutkarsku predstavu „Lakomi me~i}i“, a
u~iteqica Lucija Tasi} je dobila nagradu za najboqi lutkarski scenario.
Izdvojeno odeqewe u Ba~evcima
Selo Ba~evci se nalazi ju`no od Vaqeva, na udaqenosti od 11 do 22
km na regionalnom u`i~kom putu. Ba~evci su selo razbijenog starovla{kog
tipa. Zaseoci sela, izdeqeni po familijama, sme{teni su po
dolovima, uvalama i vrta~ama kako bi se za{titili od jakih prole}nih
i hladnih zimskih vetrova. Na celoj Ba~eva~koj visoravni nema
nigde stabilnih izvora, ima ne{to malih izvora koji ~esto presu-
{uju i nalaze se u dolini ispod Visa.
Kada je 1912. godine u selu osnovana {kolska op{tina, slede}i korak
je bio izgradwa {kolske zgrade. Usled ratnih zbivawa ostalo se
samo na ideji. U posleratnim godinama za`ivela je ideja da se otvori
{kola u nekoj privatnoj ku}i. Ali u brdsko-planinskom selu nije bilo
ku}e sa pija}om vodom {to je bio uslov za otvarawe {kole. Stanovni{tvo
sela po~elo je sa kopawem u jednoj vrta~i blizu okru`nog puta
kroz selo, u Gorwim Tabakovi}ima. Prona|ena je voda, a bunar je nazvan
@ivkovac. Za izgradwu {kole predvi|ena je suma od 176.000 dinara,
a iz buxeta [kolske op{tine dra~i}ke u toku 1922. godine izdvojeno
je samo 20.000 dinara. Pomo} od Ministarstva prosvete iznosila
je svega 10.000 dinara, pa je stanovni{tvo op{tine moralo da bude
optere}eno i vanrednim prirezom. 34 Prole}a 1922. godine, po inicijativi
Vukadina Tabakovi}a, otpo~ela je izgradwa {kolske zgrade.
Wena gradwa je okon~ana 1927. godine kada je predata na upotrebu. 35
[kola je imala jednu u~ionicu, hodnik i dvosoban stan za u~iteqa.
Broj |aka pri osnivawu je mali, samo sedam prvaka, dok su ostali poha|ali
{kolu u Dra~i}u. U ovu {kolu su i{la deca iz Ba~evaca i iz
Stojanovi}a, zaseoka Kova~ica. [kola je dobila preko pola hektara
34 Grupa autora, 1986, 19.
35 Stojanovi}, 2004, 105.
51

Violeta Raki}
poqoprivrednog zemqi{ta namewenog za ogledne zasade poqoprivrednih
kultura.
Kako se 30-tih godina pro{log veka pove}avao broj |aka, a prostora
nije bilo pristupilo se dogradwi {kole. Po~etkom 1932. godine sa
ju`ne strane postoje}e {kole dogra|ena je jedna u~ionica i pomo}na
prostorija. Tada je {kola imala simetri~ni izgled sa 115 m 2 korisne
povr{ine. Prva u~iteqica je bila Georgina Paunovi}, a u~enika je
bilo dovoqno za dva odeqewa (po 22 |aka).
Obnavqawe {kole na po~etku Drugog svetskog rata teklo je sporo.
[koli u Ba~evcima bilo je neophodno 20.000 dinara za dovo|ewe u red
{kolske zgrade prema izve{taju Na~elstva Vaqevskog sreza koji je
upu}en Ispostavi Drinske Banovine od 27. jula 1941. godine. 36
Ratne, 1941. godine, u {kolskoj zgradi su bile sme{tene partizanske
radionice i druge potrebe za logisti~ku podr{ku oru`anih snaga.
U~iteqica Ratomirka – Rada Obu}ina je bila jedna od „veze“ Vaqevskog
NOP odreda. Ona je septembra 1941. godine dala vezu J. B. Titu
i wegovoj pratwi sa partizanima koji su ga zatim odveli u Robaje,
gde je bio {tab Kolubarskog bataqona. 37 Usled tih zbivawa u~iteqica
Ratomirka – Rata Obu}ina iselila se u Beograd kao nepodobna,
zbog pomagawa partizanima.
Posle Drugog svetskog rata {kola dobija osvetqewe i vodu, ali je
snabdevawe neredovno.
[koli u Ba~evcima nedostaje jedan nastavnik prema izve{taju
Okru`nog na~elstva Vaqevskog okruga koji je upu}en Ministarstvu
prosvete (odeqewe za narodne {kole), od 12. marta 1942. godine. 38 Po
izve{taju sreskog prosvetnog referenta {kolske godine 1944/1945. u
Ba~evcima {kola ima 2 odeqewa od 89 |aka i to 79 de~aka i 10 devoj~ica.
Nastavu redovno poha|a 62 |aka i to 56 de~aka i 6 devoj~ica. Nastavu
izvode 2 u~iteqa u kombinovanim odeqewima. 39 Prema izve{taju
prosvetnog referenta {kola je u vreme okupacije pretrpela {tetu u
iznosu od 75.400 dinara. 40
Zbog rata bez obrazovawa je ostao veliki broj dece koji su prerasli
{kolski uzrast. U~iteq je organizovao analfabetske te~ajeve za opismewavawe
koji poha|a preko 30 lica. Tokom 1948. godine u Ba~evcima
je bilo 52% nepismenih starijih od 10 godina. Od ukupnog broja 947
36 Grupa autora, 1986, 57.
37 Dejanovi}, 1981, 25.
38 Grupa autora, 1986, 59.
39 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
40 Isto
52

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
me{tana 41 (461 mu{kih i 486 ‘enskih) nepismenih je bilo 497 (138 mu-
{kih i 359 ‘enskih). Iz navedenog se vidi da je veliki procenat
73,87% ‘ena je nepismeno, a razlog je nerazvijena svest za potrebom
{kolovawa ‘enske dece.
Prema popisu stanovni{tva iz 1981. godine u Ba~evcima procenat
nepismenih je 27,5%. 42
Da se radilo na prosve}ivawu vidi se iz predavawa koja su odr`avana
u {koli. Tako je u~iteqica Vukosava Mili}evi} odr`ala predavawe
sa temom „O nu`nosti narodnog prosve}ivawa i pismenosti“, 11.
februara 1945. godine. Priredbu za {kolsku slavu i predavawa o Svetom
Savi sa u~enicima su pripremili i prikazali 27. januara 1945. godine
u~iteqi: Vukosav Mili}evi}, Mirko Raki} i Kosta Stojanovi}. 43
U Ba~evcima 1946. godine nije organizovan nijedan analfabetski
te~aj, ali ne zna se iz kojih razloga. Tekst u lokalnom listu „Napred“
okrivquje u~iteqa navode}i „u~iteq o~ekuje da mu neko drugi organizuje
te~aj, dovede i ubedi nepismene da treba da se opismene, i da tako
ne mo`e do}i do uspeha“. 44 U Ba~evcima je po evidenciji, po~etkom
1949. godine, bilo 220 nepismenih, ali nije otpo~eo nijedan analfabetski
te~aj. Ovo je lokalna {tampa prokomentarisala „U~iteq Bora
Krsti} nije se osetio pobu|enim da se pove`e sa mesnim odborom i
frontovskom organizacijom, da se odr`e sastanci na kojima }e se podeliti
konkretna zadu`ewa, na}i zgrade za odr`avawe te~ajeva i izabrati
rukovodioci. Da je to u~iweno na vreme, ne bi se desilo da do 1. februara
1949. godine nijedno lice od 220 ne poha|a analfabetski te-
~aj.“ 45 Da bi se analfabetski i prosvetni te~ajevi boqe organizovali
izvr{ena su konkretna zadu`ewa, pa je svaki odbornik pozivao te~ajce
svoga reona i obja{wavao im wihov zna~aj. Od 220 nepismenih na analfabetski
te~aj je upisano 122 polaznika, dok je plan poha|awa prosvetnog
te~aja preba~en upisom 40 polaznika. Svi te~ajci su se obavezali da
}e uredno poha|ati te~aj dok ne pre|u predvi|eno gradivo. 46
Odlukom Saveta za prosvetu NO Sreza Vaqevo, od 24. juna 1952. godine
{kola u Ba~evcima je pripojena {koli u Dra~i}u. 47 [ezdesetih
41 Grupa autora, 1986, 226.
42 Isto, 232.
43 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
44 "Napred", br. 101, 29. novembar 1946, 4.
45 Isto, br. 196, 5. februar 1949, 4.
46 Isto, br. 202, 19. mart 1949, 4.
47 Stojanovi}, 2004, 166.
53

Violeta Raki}
godina pro{log veka broj |aka se pove}ao, pa se u {koli radi u tri
kombinovana odeqewa (na osnovu pregleda dnevnika).
Odlukom Skup{tine SNO Vaqevo nastavno osobqe ove {kole od
1963. godine primaju mese~nu nadoknadu u iznosu od 1.000 do 10.000 dinara
zbog ote`anih uslova u kojima rade. 48 Po izve{taju o radu osnovnih
{kola iz 1966/67. i 1967/68. o o{te}ewima na objektima, u {koli u
Ba~evcima propala je stolarija, krovna konstrukcija i malter spoqa
i iznutra. 49
Januara 2007. godine, 50 renovirana je u~ionica i tada je ura|ena
PVC stolarija, postavqeno je neonsko osvetqewe i laminat. U okviru
akcije „Probudimo Srbiju“ {kola je dobila poklone: lektiru, televizor,
DVD i CD plejer, komplete u~ila. Donator ove {kole bio je i
Tiosav Ninovi}, biv{i u~enik, koji je poklonio nove klupe, orman i
tablu. Ovo je sada dobro opremqena {kola sa dobrim uslovima za rad.
Danas je to nepodeqena {kola sa 8 u~enika i jednim profesorom
razredne nastave.
Izdvojeno odeqewe u @abarima
Osnovna {kola u @abarima odvojena je, 1935. godine, od osnovne
{kole u Petnici. Prve tri godine nastava se izvodila u privatnoj
zgradi, a zatim je selo kupilo imawe od jednog seqaka koje je iznosilo
1 hektar. Na istom je 1938. godine otpo~elo zidawe {kolske zgrade.
Izgradwu ove {kole pomogla je onda{wa Banska uprava, a ve}inom je
zidana od priloga gra|ana grada Vaqeva i samih me{tana. Nova
{kolska zgrada je imala dve u~ionice, hodnik i stan za u~iteqa. Pod
krov je dovedena 1940. godine, a zidana je od tvrdog materijala. Kada je
izbio rat, 1941. godine zgrada je ostala nedovr{ena u kakvom se stawu
nalazila i 1945. godine. Sav rezervni materijal za dogradwu uni{ten
je od raznih okupacionih vojski koje su u vidu kaznenih ekspedicija
odsedale u {kolskoj zgradi. 51 Ukupna {teta usled ratnih zbivawa
procewena je na 28.300 dinara. 52
Posle Drugog svetskog rata {kola je nekoliko puta renovirana. Za
obnovu {kole u @abarima sredstva su dobijena iz dr`avnog fonda u
iznosu od 900.000 dinara i ONO u Vaqevu koji je dao 100.000 dinara. 53
48 Grupa autora, 1986, 117.
49 Isto, 168.
50 Arhivska gra|a O[, Izve{taj o radu {kole {kolske 2007/2008.
51 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
52 Isto
53 "Napred" , br. 80, 21. jul 1946, 4.
54

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Prema izve{taju Sreskog prosvetnog referenta, od 11. aprila 1945.
godine, {kola u @abarima je ~etvororazredna sa jednim kombinovanim
odeqewem. Nastavu je izvodio jedan nastavnik, bilo je upisano 95 |aka
(53 de~aka i 42 devoj~ice), a nastavu je redovno poha|alo 76 |aka (45 de~aka
i 31 devoj~ica ). 54 Odlukom Ministarstva prosvete Srbije zbog velikog
broja |aka u {kolskoj 1946/1947. u {koli se otvaraju dva odeqewa. 55
Nastavnica Branka Todorovi} je, 27. januara 1945. godine, odr`ala
predavawe sa temom „O Svetom Savi“. 56 Pored redovne nastave u~iteqica
je radila na prosve}ivawu me{tana kroz analfabetske ili doma}i~ke
te~ajeve. Tokom jeseni, 1946. godine, doma}i~ki te~aj je poha-
|alo 19 omladinki. 57 Nastava na te~aju izvo|ena je svakog radnog dana
pre podne i posle popodne. Pored prakti~ne nastave iz oblasti doma-
}instva te~ajkama su odr`avani i ~asovi iz op{teg obrazovawa. Ispit
je odr`an marta 1947. godine, koji se sastojao iz prakti~nog dela –
spremawe jela i ispita iz nastavnih predmeta i higijene. Te~ajke su
pokazale solidno znawe, tako da su sve polo`ile. Delegat SNO-a,
{kolski inspektor podelio je te~ajkama nagradu u kwigama, kao dar
Prosvetnog odeqewa. U~iteqi su pored analfabetskih te~ajeva radili
i na zdravstvenom obrazovawu me{tana. Vodili su i kurseve
„Zdravstveno prosve}ivawe“, a polaznici su, 19. aprila 1953. godine,
polagali zavr{ni ispit. 58
Po nalogu upraviteqa {kole iz Dra~i}a |aci su raspu{teni zbog
gripa u periodu od 13. do 17. marta 1964. godine. U periodu od 19 do 24.
decembra 1966. godine velik je broj odsutne dece zbog bolesti – zau{ke
(pregledom dnevnika).
Za u~enike {kole organizovana je jednodnevna ekskurzija do Beograda
(Avala – ZOO – Sur~in )–7.juna 1967. godine. 59
\a~ka kuhiwa je osnovana 1940. godine, a tokom 1942. godine samo 7
u~enika se u woj hrani. [kola je obezbe|ivala topli obrok za svoje
u~enike {kolske 1984/85. godine. Zbog malog broja u~enika koji su se
hranili i prevelikih cena namirnica {kolska kuhiwa je prestala sa
radom {kolske 1993/1994. godine.
U zemqotresu 1998. godine {kolska zgrada je toliko o{te}ena da se
morala graditi nova. Privremeno se nastava odvijala u dve prostori-
54 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
55 "Napred", br. 77, 13. jul 1946, 4.
56 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
57 "Napred", br. 117, 22. mart 1947, 5.
58 Isto, br. 259, 24. april 1953, 5.
59 Arhivska gra|a O[, Dnevnici za {kolsku 1966/67.
55

je doma Zemqoradni~ke zadruge @abari. Septembra 1999. godine otpo-
~ela je izgradwa nove {kolske zgrade. Uz zna~ajnu pomo} dr`ave i samodoprinosa
me{tana zgrada je zavr{ena u martu 2000. godine. [kola
je otvorena 11. marta 2000 godine, to je moderan objekat korisne povr-
{ine od 264 m 2 , sa svim instalacijama, sa dve u~ionice, bibliotekom,
kuhiwom sa trpezarijom, kancelarijom i dvosobnim stanom za u~iteqa
u potkrovqu. 60
Izdvojeno odeqewe u Brangovi}u
Violeta Raki}
Selo Brangovi} se nalazi na 7 km puta U`ice – Vaqevo sa desne
strane. Selo je razbijenog tipa sa razbacanim ku}ama na rastojawu od
20 do 200 m, i u neposrednoj dolini reke Gradac.
U XIX veku deca sa ovog podru~ja nastavu su poha|ali u manastiru
]elije, koji im je bio blizu. Poku{aj da se u Brangovi}u izgradi
{kolski objekat bio je samo ‘eqa. Nastava se, do 1935. godine, odvijala
u privatnim ku}ama. 61 I po~etkom Drugog svetskog rata deci je organizovana
nastava po privatnim ku}ama, 1941. godine u ku}i Mladena
Jevti}a u Beli}u. Deca su 1942. godine nastavu poha|ala najpre u ku-
}i Ostoje Aksentijevi}a, pa u ku}i Veselina Milivojevi}a i ku}i Vojislava
Milovanovi}a. Kada je {kola 1943. godine, zatvorena deca su
poha|ala nastavu u jednoj zgradi kod Ne{ine Barake, da bi tek u jesen,
1945. godine, krenuli u opravqenu {kolsku zgradu u Dra~i}u. Zbog malog
broja dece na ovom podru~ju, u~enici iz Brangovi}a i Beli}a nastavu
poha|aju u Dra~i}u, putuju}i 4 km autobusom.
Osmogodi{woj {koli u Dra~i}u, 50-tih godina pro{log veka, nedostajala
je jedna u~ionica, a otvarawem jo{ jednog odeqewa stawe bi
se jo{ vi{e pogor{alo. Zato je odlu~eno da se u selu Brangovi} podigne
{kola koja }e primiti decu iz Brangovi}a i bli`e okoline. Radovi
na pripremawu materijala su se brzo izvodili. Pripremqeno je
20.000 komada cigala, a u pripremi je bilo jo{ 35.000 komada. Drva su
dovu~ena, a obezbe|en je i kamen. O~ekivalo se da se zgrada iste godine
stavi pod krov. 62
Na VI sednici NO sreza Vaqevo, 22. septembra 1952. godine, odlu-
~eno je da se do septembra 1953. godine dovr{i {kolska zgrada u Brangovi}u
~ija je gradwa u toku. 63
60 Isto, Izve{taj o radu {kole 2000.
61 Stojanovi}, 2004, 180.
62 "Napred", br. 315, 25. jun 1954, 3.
63 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 5.
56

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Uz veliko zalagawe u~iteqa Dragomira Raki}a o`iveo je prosvetni
rad kroz formirawe kulturno-prosvetnog dru{tva „Mladost“ u selu,
koje je sa velikim uspehom izvodilo svoje priredbe. Jedna od uspe-
{nijih izvo|ewa je bila u Gorwoj Grabovici i bio je to wihov ~etvrti
nastup. 64
Tokom {kolske 1963/1964. i 1964/1965. uo~eni su ~esti izostanci
u~enika zbog berbe kupina ili kukuruza, sve su to neopravdani izostanci
(pregled dnevnika). Zbog nevremena, nastava nije izvo|ena 13.
januara 1968. godine.
\aci su ~esto vo|eni na izlete u prirodi i to do izvora reke Gradac.
U~iteqi su svoje |ake vodili na jednodnevne ekskurzije i to do
Aran|elovca i Kragujevca (1973), Zlatibora (1975), Beograda (1976),
Malog Zvornika (1978).
[kola je imala svoju kuhiwu, pa je obezbe|ivala topli obrok za
svoje u~enike (1984/85).
Izdvojeno odeqewe u Prijezdi}u
Selo Prijezdi} je od grada udaqeno od 9,7 do 13,6 km, idu}i regionalnim
putem Vaqevo – U`ice, do sredine Kamenitovca. Prijezdi} je
selo razbijenog tipa. Ku}e zaseoka sela grupisane su po familijama i
sme{tene su po dolinama potoka, kako bi se za{titili od jake ko{ave.
[kola u selu Prijezdi} otvorena je 1937. godine65 u privatnoj ku}i
Vojislava Go|evca. U~enici su nastavu ovde poha|ali sve do kraja
1943/1944. godine, a prvi u~iteq je bio Raki}. [kola je preme{tena u
ku}u Gaje Bo{wakovi}a, a po oslobo|ewu kod Radenka Golubovi}a.
[kolska zgrada je privremeno uzeta za vreme Drugog svetskog rata,
prema izve{taju upraviteqa {kole koji je upu}en Sreskom narodnooslobodila~kom
odboru – Kulturno-prosvetnom odseku Vaqevo. 66 Odlukom
Ministarstva prosvete Srbije za {kolsku 1947/1948. godinu,
trebala je biti otvorena nova {kola. 67
Na VI sednici NO sreza Vaqevo, 22. septembra 1952. godine, odlu-
~eno je da se do po~etka naredne {kolske godine zavr{i izgradwa
{kolske zgrade u Prijezdi}u koja je bila u toku. 68 Tek 1953. godine selo
je izgradilo {kolsku zgradu korisne povr{ine 181 m2 , sa dve prostrane
i lepe u~ionice, neuslovnim dvosobnim stanom za u~iteqa. U
64 "Napred", br. 404, 13. april 1953, 4.
65 Stojanovi}, 2004, 181.
66 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
67 "Napred", br. 77, 13. jul 1946, 4.
68 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 5.
57

Violeta Raki}
okviru {kolske zgrade nalaze se i kwi`nica i ~itaonica u kojoj }e se
odr`avati priredbe i razni skupovi. Prigodna sve~anost povodom
otvarawa {kole odr`ala se, sredinom decembra 1953. godine, 69 uz prisustvo
me{tana i gostiju iz Vaqeva. Samu izgradwu {kolske zgrade
me{tanima sela je pomogao SNO Vaqevo koji su, uz prigodan poklon u
kwigama za biblioteku i ~itaonicu, prisustvovali sve~anosti. Ovu
{kolu danas poha|aju deca iz Prijezdi}a i iz sela Mrati{i}.
Po zavr{etku Drugog svetskog rata, radilo se na opismewavawu
stanovni{tva. Jedan od vidova borbe je i pove}awe fonda kwiga u narodnim
kwi`nicima. Tako je Narodna kwi`nica u Prijezdi}u od
Prosvetnog odseka SNO primila kwige koje je ona dobila kao poklon
(164 komada) od gra|ana V reona Beograda. 70 Do saradwe u~iteqa i
predstavnika vlasti do{lo je 1946. godine, sa zadatkom opismewavawa
me{tana ovog kraja. Od 102 nepismenih do 50 godina starosti, upisano
je u dva te~aja 94 polaznika. Tu je bilo omladinki i ‘ena koje su
imale i do 52 godine. Prvi te~aj je po~eo u novembru, a drugi u decembru
1946. godine. Na prvom te~aju najboqa je bila omladinka Olga
Damwanovi}, a na drugom odbornik Trifun Ne{kovi}. 71 Te~ajeve je vodila
u~iteqica. Koliko je u~iteqica radila na opismewavawu me{tana,
vidi se u sprovo|ewu „Nedeqe narodnog prosve}ivawa“. Uspeh na
okupqawu nepismenih se, po~etkom 1947. godine, znatno pove}ao {to se
vidi kroz rad analfabetskog te~aja koji je poha|alo 94 polaznika. 72
Ovo je bio doprinos me{tana Prijezdi}a da Vaqevski srez prema{i
plan okupqawa nepismenih na te~aju preko 50%. Marta 1947. godine,
po~elo je sa odr`avawem prvih ispita analfabetskih te~ajeva u Vaqevskom
srezu, a jedan od uspe{no zavr{enih je i u Prijezdi}u. 73
Tokom {kolske 1965/1966. godine, zbog bolesti su dva u~enika
oslobo|ena pra}ewa nastave. Zbog postojawa kuhiwe, {kola je tokom
pro{log veka obezbe|ivala topli obrok za svoje u~enike.
Izdvojeno odeqewe u Bukovima
[kola u selu Bukovi otvorena je posle Drugog svetskog rata, jer su
u~enici koji su do tada poha|ali {kolu u Ba~evcima putovali i po 8
km. [kolu u Bukovima poha|ala su deca iz Bukova (Podbukova) i iz
planinskog dela Ba~evaca. Zgrada u kojoj se izvodila nastava je nena-
69 "Napred", br. 291, 18. decembar 1953, 1.
70 Isto, br. 88, 28. septembar 1946, 5.
71 Isto, br. 107, 13. januar 1947, 5.
72 Isto, br. 110, 1. februar 1947, 15.
73 Isto, br. 117, 22. mart 1947, str. 5.
58

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
menska i adaptirana je od nekada{we putarske ~uvare, podignute jo{
1910. godine prilikom gradwe puta Vaqevo – U`ice.
Po odluci Skup{tine SNO Vaqevo, 1963. godine, jedna od {kola
sa ote`anim uslovima rada u~iteqa je i {kola u Bukovima, pa nastavnik
dobija posebnu mese~nu nov~anu nadoknadu koja iznosi od 1.000 do
10.000 dinara. 74
U~enici su odlazili na izlete po okolini, a naj~e{}i pravci su
bili: Obetska Bara (1968), Zlatibor (1969), Bela Crkva i Bawa Koviqa~a
(1966), ali 1974. godine ekskurzija nije realizovana zbog nemogu}nosti
uklapawa u~enika u prevoz drugih osnovnih {kola.
Od {kolske 1976/1977. godine {kola nema kuhiwu, jer ne mo`e da
obezbedi topli obrok za svoje |ake.
Od 1981. godine po~iwe sa radom Mala {kola u kojoj se pripremaju
budu}i prvaci za {kolu. Produ`ena nastava se organizuje za one koji
nisu savladali gradivo.
[kola u Beli}u
Selo Beli} se nalazi ju`no od Vaqeva, idu}i u`i~kim putem.
Atarska granica sela izlazi na reku Gradac, severno od Degursko-Beli}ke
pe}ine, prelazi sa druge strane reke i pewe se prema Leli}u. Beli}
je malo brdsko selo razbijenog tipa sa ku}ama grupisanim na rastojawu
od 20 do 100 m.
[kolska zgrada u Beli}u tokom 30-tih godina pro{log veka bila je
u sastavu {kole u Dra~i}u. Prema izve{taju upraviteqa {kole u Dra-
~i}u, od 10. februara 1945. godine, upu}eno Sreskom narodnooslobodila~kom
odboru, Kulturno-prosvetnom odseku Vaqevo, 75 {kolska
zgrada u Beli}u bila je tokom Drugog svetskog rata jako o{te}ena, pa
zatim od me{tana opravqena. Sav name{taj i u~ila su upropa{}ena, a
{kolska arhiva je uni{tena. Ukupna {teta je po sreskom prosvetnom
referentu procewena na 9.750 dinara. 76
[kola u Kova~icama
Selo Kova~ica se nalazi ju`no od Vaqeva i udaqeno je od grada, od
7 do 11,2 km, idu}i uzbrdo u`i~kim putem, a na severnim padinama maqenskog
pobr|a, pa selo pripada Maqenskoj podgorini. Selo je sme-
74 Grupa autora, 1986, 117.
75 MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 6.
76 Isto
59

{teno s desne strane velike klisure kroz koju povremeno proti~e reka
Suvaja i nastavqa se od grada~kih vrela u stalni tok reke Gradac.
Selonijeimalosvoju{kolu,pasudecaizzaseokaStojanovi}a
i{li u prva ~etiri razreda u Osnovnu {kolu u Ba~evcima, gde im je najbli`e,aostaladecaizKova~icai{lasuuOsnovnu{koluDra~i}.
77
Po izve{taju upraviteqa {kole u Dra~i}u, iz 1945. godine, {kolska
zgrada u Kova~ici tokom Drugog svetskog rata privremeno je oduzeta.
Prosvetno osobqe
Violeta Raki}
Po okon~awu Drugog svetskog rata, u svim {kolama je vidan nedostatak
stru~nog nastavnog osobqa. Ovo je karakteristi~no i za {kolu
u Dra~i}u, {to se mo`e videti iz izve{taja Okru`nog na~elstva Vaqevskog
okruga od 12. marta 1942. godine Ministarstvu prosvete
(Odeqewu za narodne {kole). Po tom izve{taju ovoj {koli nedostaje
jedan nastavnik. 78
[ezdesetih godina pro{log veka radilo se na marksisti~kom
obrazovawu nastavnika kroz individualno obrazovawe i pra}ewem
odre|ene {tampe i literature. Nastavnici su upu}ivani na stru~ne
seminare na nivou op{tine i republike. 79
Usled nedostatka stru~nog nastavnog kadra 50-tih i 60-tih godina
pro{log veka, nastavu u vi{im razredima su izvodili u~iteqi. Do
poboq{awa kvalifikacione strukture nastavnog kadra do{lo je u
drugoj polovini XX veka.
Nastavno osobqe {kole u Dra~i}u 1973. godine su imali najni`i
li~ni dohodak koji je bio 1.309 dinara, pa je i stopa rasta najusporenija
u ovoj {koli od 1,9%.
[kolske 1977/1978. godine nastavu u ni`im razredima su izvodila
5 u~iteqa sa SSS i 6 u~iteqa sa V[S, da bi ovaj odnos u {kolskoj
1984/85. godini bio 7 u~iteqa sa V[S i 3 u~iteqa sa SSS. [kolske
1993/94. godine u {koli su radili nastavnici sa vi{om stru~nom
spremom. Od 9 nastavnika razredne nastave jedan je u~iteq i 8 nastavnika
razredne nastave. 80 Po~etkom XXI veka u mati~noj {koli i izdvojenim
odeqewima nastavu izvode nastavnici razredne nastave. U
vi{im razredima nastavu izvodi stru~no nastavno osobqe.
77 Stojanovi}, 2004, 28.
78 Grupa autora, 1986, 59.
79 Isto, 9.
80 Arhivska gra|a O[, Izve{taj o radu {kole 1993/94, str. 5
60

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Vi{e od polovine nastavnika putuje na posao, tako da im je 80-ih i
90-ih godina pro{log veka prevoz predstavqao velike pote{ko}e.
Danas je {kola kadrovski i stru~no kvalitetno organizovana i
opremqena.
Spiskovi nastavnog osobqa
U~iteqi O[„ Dragoqub Ili}“ u Dra~i}u
Tokovi} @ivojin, 1902-1904.
Velimirovi} Nikola, 1902-1903.
Petrovi} Milija, 1911.
Kova~evi} Persida, 1955-1962.
Raki} Dragomir, 1960-1970.
Obrenovi} Radisav, 1963.
Simi} Petar, 1964.
Stankovi} – Jovanovi} Vera, 1963-1978.
Mladenovi} Janko, 1963-1964.
Nikoli} – Go|evac Marija, 1964-1976.
Jovanovi} Negosava, 1970-1971.
Vukovi} Cvetin, 1971-1972.
Ivkovi} Radi{a, 1975-1994.
Milovanovi} Slavka, 1978-1983.
Petrovi} – Grimini Sne`ana, 1979-1985.
Sre}kovi} Dragica, 1983-1987.
Markovi} Jasmina, 1988-1989, kombinovano odeqewe II i IV razred
Sre}kovi} – Kotarac Vidosava (Vladisava), 1985-1994, kombinovano
odeqewe
Milovanovi} Milena, 1987-1998.
Nikoli} Slobodanka, 1987-1987.
Tasi} Lucija, 1991-
Milisavqevi} Violeta, 1988-1993.
Ne{kovi} Karolina, 1991-
Sirovqevi} Vesna, 1998-
Jevti} @aklina, 1994-1995.
Luki} – Stanojevi} Ana, 1995-
Jani} Svetlana, 2008-2010.
U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Ba~evcima
Paunovi} Georgina
Savi} Mara
61

Mati} Qubivoje
Dvojkovi} Ivan
Dvojkovi} Danica
Vojisavqevi} Tihomir
Vojisavqevi} Slavka
Rako~evi} Krsta, 1941.
Obu}ina Ratomirka – Rata, 1941.
Soldatovi} A.
Martinovi} Milovan
Martinovi} Nada
Ili} Radivoje
Krsti} Borislav, 1946
Lazi} Qubica
Labovi} \or|e, 1963 – 1. X 1972.
Labovi} Danilo, 1963-30. III 1971; 5. II 1973-1986.
Labovi} Nade`da, 1963-1978.
Vukovi} Cvetin, 1965-1968, 30. III 1971 – 30. VI 1971
Radoji~i} Slavka, 1973-1979.
Petrovi} – Grimani Sne`ana, 1979-1985.
Stojakovi} Biserka, 1981-1981.
Sre}kovi} Dragica, 1983-1987.
\ura{inovi} Sawa, 1983-1987.
Nedi} Tatjana, 1995.
Petrovi} Aleksandra, 1996-
U~iteqi u izdvojenom odeqewu u @abarima
Savi} Stojan, 1962.
Savi} Olga, 1962.
Pavlovi} @ivko, 1963-1967.
Pavlovi} Jelica, 1963-1970.
Jakovqevi} Stamenka, 1967-1968.
Smiqani} Milan, 1968-1970, 1972-1980.
Rangelov Mitko, 1970-1972.
Jovanovi} Jovanka, 1970-1972.
Mijatovi} Milka, 1969-1977.
Radoji~i} Slavko, 1973-1974.
Jevti} Dragoslav, 1979-1980.
Bogdanovi} Milo{, 1980-1992.
Bogdanovi} Milesa, 1962-1990.
Luki} Svetlana, 1985-1986.
62
Violeta Raki}

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Vidi} @eqka, 1989-1990.
Strahiwi} Milena, 1990-1996-2000.
Rasuli} Danka, 1992-1996-2001.
Jevti} @aklina, 1. IX 1993 -24. XII 1993.
Vukovi} Cvetin, 2001-
U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Brangovi}u
Raki} Dragomir, 1960-1974.
Radovanovi} Aca ?
Bogdanovi} Milo{, 1962-1992.
Jevti} Dragoslav, 1963-1983.
Jevti} @ivodarka, 1963-1980.
Simi} Petar, 1963-1964.
Petrovi} – Grimani Sne`ana, 1979-1985.
Jovanovi} – Mati} Mirjana, 1985-1991.
Karaga{i} Dragica, 1985-1986.
Radoji~i} Zorica, 1990.
Ne{kovi} Karolina, 1991-
Luki} – Stanojevi} Ana, 1995-
U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Prijezdi}u
Bogdanovi} Milo{, 1963-1992.
Bogdanovi} Milesa, 1963-1977.
Petrovi} – Grimani Sne`ana, 1979-1985.
Risti} Sreten, 1980-1985.
Sre}kovi} – Kotarac Vidosava, 1985-1994.
Simovi} Vesna, 1987-1991.
Milosavqevi} Ana, 1987-1988.
Milosavqevi} Violeta, 1988.
Jovanovi} Milica, 1988.
Tasi} Lucija, 1991-1992.
Jevti} @aklina, 1992-1993.
Sirovqevi} Vesna, 1994– 1998.
Petrovi} – Vickovi} Sne`ana, 1997-
U~iteqi u izdvojenom odeqewu u Bukovima
Sreten Smiqani}, 1962-1966.
Vukovi} Cvetin, 1965-1969, 1972-1975.
Leskovakovi} Janko, 1967.
63

Kostadinovi} @ivadin, 1967-1968.
Mijatovi} Milka, 1969-1977.
Jovanovi} Negosava, IX 1971 – IV 1972.
Ivkovi} Radi{a, 9. II 1976-1994.
Plo~i} Vesna, 1994-1995.
Boji~i} Mirjana, 1996.
Petrovi} – Vickovi} Sne`ana, 1997.
Lon~ar Ana, 2000-2003.
Strahiwi} Milena, 2000-
Violeta Raki}
Predmetni nastavnici
Jovanovi} Borislav, 1953-54, srpski jezik, lepo pisawe, matematika
Radovanovi} Julijana, 1952-1953, lepo pevawe
Radovanovi} Aleksandar, 1952-1953, fiskultura, geog., matem., srpski
jez.
Radovi} Du{an, 1954-1956, nema~ki jezik, geografija, biologija,
hemija
Beqakovi} Qubica, 1954-1955, 1961-1962, srpski jezik, lepo crtawe,
ruski jezik
Pa{i} Aleksandar, 1952-1957, (nacionalna) istorija, fiskultura
Beqakovi} Lazar, 1954-1963, matematika, ru~ni rad, fizika, fiskultura
Pa{i} Mileva, 1954-1957, geografija, crtawe, doma}instvo
Jerini} Olivera, 1954-1955, ru~ni rad
Popadi} Milijana, 1953-1955, pevawe
Proki} Bogdan, 1955-1959.
Proki} Nade`da, 1955-1959.
Jevti} Milan, 1957-1962, biologija, ru~ni rad
Miju{kovi} Petar, 1957-1959, nema~ki jezik.
Rangelov Dobri, 1957-1958.
Obrenovi} Radisav, 1958-1959, istorija, geografija.
Nikoli} Dragana, 1959-1960, srpski jezik.
Prokopi} Jovan, 1959-1961, nema~ki jezik
Nikoli} Du{an, 1959-1960, geografija, istorija.
Kova~evi} Perica, 1959-1962, muzi~ko vaspitawe.
Markovi} Milica, 1960-1961, srpski jezik.
Grbi} @ivodarka, 1960-1961, istorija, geografija, doma}instvo.
Jovanovi} Radmila, 1961-1962, fizika, matematika
@i(u)gi} Miladin, 1961-1966, istorija, geografija
64

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
@i(u)gi} Radmila, 1961-19672, muzi~ka i likovna kultura, doma-
}instvo
Jevti} Dragan, 1962, doma}instvo
Rankovi} Dragica, 1962-1966, srpski i ruski jezik
Romanovi} Savo, 1962-1973, fizika, matematika
Petkovi} Milan, 1962-1982, hemija, biologija, OTO
Petakovi} Gordana, 1963-1964, hemija, biologija
Mladenovi} Janko, 1963-1965, OTO
Jankovi} Nade`da, 1963-1966, ruski jezik
Raki} Dragomir, 1964-1965, fizika
Tanaskovi} Milena, 1965– 1968, OTO, fizika
Krupnikovi} Jelena, 1965-1970, istorija, geografija
Surla Tamara, 1970-1973, istorija, geografija
Labovi} Danilo, 1970-1973, fizi~ko(u~iteq)
Vukovi} Cvetin, 1969-1970, fizi~ko vaspitawe(u~iteq)
Mili}evi} – Joci} Mirjana, 1966-1973-1981, srpski jezik
Kiseq~i} Vukosava, 1966-1969, ruski jezik
Patjarevi} Milovan, 1969-1973, ruski jezik
Aleksi}-Patijarevi} Olga, 1968-1993, fizika, OTO
Milo{evi} Milojka, 1969-1970, ruski jezik
Surka Tamara, 1970-1974, istorija, geografija
Bogdanovi} Miroslav, 1972-1972, fizi~ko vaspitawe
Ceki} Zoran, 1973-1973, fizi~ko vaspitawe
Jovanovi} Milo{, 1974-1984, fizi~ko vaspitawe
Te{i} Mileva, 1974-1979, istorija, geografija
Markovi} Milovan, 1974-1979, srpski jezik
Nikoli} Milovan, 1974-1982, matematika
Rabrenovi} Milosava, 1975-1976, fizi~ko vaspitawe
Vulovi} – Tetovac Nada, 1976-1988, biologija
Bojovi} Radi{a, 1977-1978, likovna kultura
Marinkovi} Obrad, 1978-1978, hemija, doma}instvo
Rosi} Radmila, 1978-1979, likovna kultura, muzi~ko vaspitawe
Sedlarevi} Radoslav, 1978-1979, geografija
Filipovi} Milijana, 1978-20 , ruski jez, biblioteka
Nasti} Rada, 1979, hemija, doma}instvo
Ili} Qubomir, 1979-1979, hemija, doma}instvo
Maksimovi} Danica, 1979-1980, likovna kultura, muzi~ko vaspitawe
Luji} – Risanki} Branka, 1979-1983, istorija, geografija
Raki} Milijana, 1979-2008,srpski jezik i kwi`evnost
Parezanovi} Dragica, 1981-1982, srpski jezik
65

Violeta Raki}
Petrovi} qubica, 1982-1982, hemija, doma}instvo
Tomi} Zorica, 1993-1994, hemija, doma}instvo
Patjarevi} Milovan, 1988-1993, ruski jezik
Tojagi} Dinka, 1988-1993, likovna kultura
Genti} Dragana, 1988-1993,muzi~ka kultura
Milutinovi} Sekula, 1987-2008, istorija
Mili}evi} – Jovanovi} Gordana, 1983-1993, geografija
Sitarica Radmila, 1984-1987, istorija
Raoni} – Tomi} Zorica, 1985-, hemija, doma}instvo
Veliki} Vesna, 1987-1988, muzi~ko vaspitawe
Milivojevi} Milica, 1988-1993-1995, matematika
Tepavac Nada, 1988-, biologija
Rajovi} Branka, 1988-1990, hemija
Novakovi} Zoran, 1988-2001, fizi~ko vaspitawe
\urovi} Radmila, 1988-1993,odbrana i za{tita
Mati} – Rajo(e)vi} Branka, 1973-1993, hemija, doma}. – kursna nastava
( 6. raz.)
Stojkovi} Zora, 1989-1990, geografija
Jovanovi} Verica, 1991-1992, biologija, hemija
Vidakovi} Sne`ana, 1993-1994, geografija
Rus Nata{a, 1996-2001, likovna kultura
Kova~ Milica, 1996-2001, informatika, fizika
Koji~i} Jasmina, 1996-1998, geografija
Stefanovi} – Te{i} Marina, 1996-2003, muzi~ka kultura
Dimitri} Mirjana, 1997, geografija
Krsmanovi} Gordana, 1998-2001, geografija
Simijanovi} – Tasi} Slavica, 2000– , OTO
Antonijevi} Tawa, 2001-, geografija
Petrovi} Marija, 2001-, muzi~ka kultura
Vi}entijevi} Zoran, 2001– , ma{inac, informatika, matematika
Mati} Aleksandar, 2003, muzi~ka kultura
Upraviteqi - direktori {kole
Mili}evi} V., 1945.
Raki} Dragomir, 1963-1974.
Jevti} Dragoslav, 1974 (februar-jun, VD)
Ivkovi} Radi{a, ?-?, 1994.
Vukovi} Cvetin, 1981, 1993-1994.
Novakovi} Zoran, 11. maj 2001 – februar 2004. godine v.d, a direktor
od 2004-
66

Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” iz Dra~i}a 1896–2008.
Izvori i literatura
Izvori:
– MIAV, Prosvetno odeqewe, 1945, kut. inv. br. 5 i 6 – Me|uop{tinski
istorijski arhiv Vaqeva (MIAV), Fond: Okru`ni narodni odbor Vaqevo
(1944-1947), Prosvetno odeqewe 1945 (Izve{taji o radu {kola), grupa
V, kutija inv. broj 5i6.
– Osnovna {kola „Dragoqub Ili}” – Dra~i}, Arhivska gra|a {kole: Godi{wi
izve{taji o radu 1965/66, 1966/67, 1984/85, 1993/94, 2007/08 i dnevnici
rada.
Literatura:
– Grupa autora, 1986, 9, 19, 22, 33, 57-59, 117, 168, 226, 232 – Grupa autora,
Osnovne {kole u Vaqevskom kraju 1918-1985, Vaqevo 1986,
– Pavlovi} 1990, 116, 128-129, 155-156– Pavlovi} Qubomir: O Vaqevu i
[apcu, Vaqevo, 1990.
– Stojanovi} 2004, 28, 70, 63, 69, 105, 166, 180, 181 – Stojanovi} P. Radoje:
Podmaqenska sela biv{e op{tine Dra~i} (zapisi o vremenu, prostoru i qudima),
Vaqevo, 2004.
– Tripkovi}, 1977, 38 – Tripkovi} Milan, „Seoske ~itaonice izme|u dva
rata” u: Kultura u pro{losti vaqevskog kraja – izbor tekstova emitovanih
u emisijama Radio Vaqeva, Vaqevo, 1977.
– Dejanovi}, 1981, 25 – Dejanovi} M, Titov prvi susret sa partizanima,
Beograd, 1981.
[tampa:
– Nedeqnik „Napred“, od 1946. do 1970. godine
Summary
Under jurisdiction of the elementary school "Dragoljub Ili}" located in village of
Dra~i} are, as belonging separate departments, schools in villages of Bukovi,
Ba~evci, @abari and Prijezdi}, which were independent schools till the middle of
sixties of XX century. On the initiative of People's district committee in Valjevo, dating
from year 1960, school is named after Dragoljub Ili}, partisan from Valjevo Partisan
detachment and one of the teachers that worked in this school.
It started working as independent school in year 1896. Being that it was almost
impossible to hold classes in the assigned building for school, Municipality board
for schooling made decision to build a new school which was finished in year 1903.
On October 30th, year 1941, the school building was burnt down by the occupation
army, destroying furniture, teaching equipment as well as all archive material. The
building was reconstructed in year 1944. Due to lack of space, the villagers gathered
67

Violeta Raki}
funds for making a new school building in year 1964, which was finished and put to
use the very next year. The school was damaged in the earthquake in 1998, and the
school building was built again and officially opened on September 17th, year 2000.
In the second half of XX century, some schools from nearby villages, which were
working independently till that moment, were put under jurisdiction of the school in
Dra~i}, as belonging departments.
The school in village of Ba~evci was built in 1927, and it became a part of Dra~i}
school on June 24th, year 1952.
Primary school in village of @abari started working in year 1935. The classes
were held in private building. The new school was built on the property which was
purchased in year 1938. The building remained unfinished, due to War. It was reconstructed
on several occasions, but after the earthquake in 1998, the new school was
made, which was put to use in March, year 2000.
The classes in the belonging department in village Brangovi} were held in private
homes of the villagers, and so by the end of Second World War. From year
1945, children from this village attended classes in the school in Dra~i}, 4 km away,
and were driven there by bus. School building in Brangovi} was made during fifties
of the previous century and it had capacity to accept children from Brangovi} and its
surroundings.
Prijezdi} school was opened in 1937. The classes were held in private houses, till
year 1953, when new school was built.
School in the village of Bukovi was opened immediately after Second World
War, because the children from this village attended their classes in the school in village
of Ba~evci, which was 8 km away.
The teachers worked hard on education of all locals through classes and courses
organized in the school. In order to fight illiteracy, school staff organized courses in
the premises of the school.
Today, elementary school "Dragoljub Ili}" from Dra~i} represents good and well
equipped school.
68

Milorad Radoj~i}
Vaqevo
PODGORCI NOSIOCI KARA\OR\EVE ZVEZDE
UDK = 929
Apstrakt: U radu se govori o najhrabrijim borcima oslobodila~kih ratova,
od 1912. do 1918, nosiocima Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, sa podru~ja
op{tine Ose~ina.
Kqu~ne re~i: ratnici, bitke, juna{tvo, odlikovawa, Kara|or|eva zvezda,
Ose~ina.
KARA\OR\E'S STAR BEARERS FROM PODGORINA
Abstract: The article refers to the bravest warriors of liberation wars that took place
from 1912. to 1918, that is to awarded bearers of Kara|or|e's Star with Swords, who
originated from the territory of municipality Ose~ina.
Key words: warriors, battles, heroism, medals, Kara|or|e's Star, Ose~ina
U oslobodila~kim ratovima od 1912. do 1918. godine srpski narod
ispoqio je izuzetan patriotizam, veliko juna{tvo, snala`qivost i
po`rtvovawe, pa i podneo velike qudske ‘rtve i materijalna razarawa.
Srbija je u tim ratovima skupo platila svoju slobodu: izgubila je
pola nacionalnog bogatstva, 28 odsto stanovni{tva ili svaku drugu
mu{ku glavu. Dobri poznavaoci svetskih prilika tvrde da u istoriji
sveukupnog ~ove~anstva nema primera nijednog naroda koji je za 5-6
godine rata podneo takve ‘rtve i postigao takve ratne uspehe. U francuskom
listu Eko d Pari, o herojstvu srpske vojske, 1915. godine, napisano
je: „Ovo je dobra prilika da se setimo {ta su ovi junaci u opancima
u~inili za sve nas, za spas civilizacije.“
U ovom tekstu pored najkra}eg podse}awa na veli~anstvenu borbu
srpskog naroda tokom balkanskih i Prvog svetskog rata ‘elimo da
vas upoznamo sa najhrabrijima, me|u tim hrabrim ratnicima, sa podru~ja
vaqevske Podgorine ili preciznije re~eno op{tine Ose~ina.
69

70
Milorad Radoj~i}
Kao {to je poznato pod pojmom Podgorina u {irem smislu se podrazumeva
pojas bre`uqkastog i brdskog zemqi{ta koje sa svih ili nekih
strana okru`uju planine. Po mnogima to je po pravilu poqoprivredno-{umarski
i vo}arski kraj. Kako tih predela ima u vi{e delova zemqe
to se za onu na{u ~esto mo`e ~uti i izraz vaqevska Podgorina.
Prema narodnom i Vukovom shvatawu 1 Podgorina je gorwi tok Kolubare.
Prema novijim shvatawima u u`em smislu Podgorina je planinski
predeo u Srbiji, u izvori{tu reka Kolubare, Jadra i Tamnave.
Antropogeograf Qubomir Pavlovi} 2 zapisao je da narod odavno
upotrebqava ovaj izraz kao geografski termin, ali je on postao kwi-
`evni tek u XVIII veku, kada su turske vlasti po Svi{tovskom miru bile
du`ne podeliti Beogradski pa{aluk i postaviti u wima narodne
kne`eve, koji }e se s beogradskim pa{om dogovarati o narodnim poslovima.
Ba{ u to vreme ova oblast je postala kne`ina a wom je krajem
XVIII ipo~etkomXIX veka upravqao ~uveni Ilija Bir~anin, obor knez
iz Suvodawa ispod Medvednika. Tada{wa podela vaqevskog kraja ostala
je ista i na po~etku stvarawa moderne srpske dr`ave, pa se jo{ dugo
pojavquje podgorska kne`ina, kapetanija i najzad podgorski srez.
Kroz vreme mewa se wena teritorija, pa su joj neka sela oduzimana,
druga dodavana i sli~no. Otuda ve} du`e vreme postoje razli~ita
shvatawa tog pojma. Najdu`e je pod wim shvatana teritorija biv{eg
Sreza podgorskog, najpre sa sedi{tem u Vaqevskoj Kamenici, a potom
u Ose~ini. Jo{ tada iz Podgorine izuzeto je vi{e sela koja su pripojena
Vaqevskom srezu.
Sada op{tina Ose~ina pokriva atar od 31.887 hektara i 20 naseqenih
mesta (Bastav, Beloti}, Brata~i}, Gorwe Crniqevo, Guwaci,
Dragijevica, Dragodol, Komiri}, Kowic, Kowu{a, Lopataw, Ose~ina
varo{ica, Ose~ina selo, Ostru`aw, Pecka, Plu`ac, Sirdija, Skadar,
Tu|in i Carina). Na tom prostoru ‘ive radni qudi velikom ve-
}inom srpske narodnosti i pravoslavne veroispovesti, koji se prevashodno
bave poqoprivredom. Zanimqivo je da se u posledwih pola
veka na ovom podru~ju drasti~no smawuje broj stanovnika i prema posledwem
popisu, obavqenom 30. septembra 2011. godine, Op{tina Ose-
~ina ima samo 12.571 stanovnika. 3
Podgorci, ili preciznije re~eno ‘iteqi op{tine Ose~ina, pravi
gor{taci redovno i masovno su u~estvovali u svim bunama, ustancima
i borbama i za oslobo|ewe svoje zemqe. Hrabrost i rodoqubqe naroda
1 Karaxi}, 1898, 586.
2 Pavlovi}, 1907; 1991, 349
3 Rankovi}, 2012, 243.

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
ovog kraja do{lo je do izra`aja jo{ u Prvom srpskom ustanku, kada su
bra}a Nedi}i sa svojih 300 boraca nastradali u ~uvenom boju na ^oke-
{ini 1804. godine. U selu Brata~i}u 1806. godine vo|en je ‘estok broj
protiv Turaka a veliki je doprinos Mijaila Nedi}a i saboraca u
proterivawu Turaka iz ovog kraja i paqewu turskog sela Petric.
Posebno su Podgorci bili zapa`eni u balkanskim i Prvom svetskom
ratu. Tada su se uglavnom borili u jedinicama Drinske divizije
(I i II poziva), koje su sredinom 1914. godine u{le u sastav Tre}e armije,
pod komandom generala Pavla Juri{i}a [turma, primaju}i glavni
austrougarski udar od Qubovije i [apca, u prvoj operaciji po
pristizawu Druge armije i wenog protivudara na Ceru i dolini Jadra.
U tim borbama od septembra do novembra 1914. godine obe divizije
su te{ko stradale na masivima desne obale Drine. 4 Preko ovih krajeva
1914. godine protutwale su mnoge vojske i na vi{e mesta, a pogotovo
na Ro`wu, visu Sokolskih planina, vo|ene su o{tre borbe. Jo{ tada
je ova op{tina podnela veliki broj qudskih ‘rtava i zna~ajna materijalna
stradawa.
O ordenu Kara|or|eve zvezde
Za zasluge u tim ratovima srpski vojnici odlikovani su raznim doma}im
i stranim odlikovawima (ordenima, medaqama, spomenicama...).
Po pravilu dobijali su ih hrabri, po`rtvovani i odgovorni
borci. A vojni~ka du`nost po svojoj psihologiji, na~inu ‘ivota i postupawa,
u celini tra`i stalno ‘rtvovawe svoje li~ne slobode. Me|u
tim odlikovawima posebno se isti~e orden Kara|or|eve zvezde sa ma-
~evima, najvi{e vojno odlikovawe koje je dodeqivano u Srbiji i biv-
{oj Jugoslaviji do Drugog svetskog rata.
Ustanovqena je u Srbiji, 1. januara 1904. godine, kao uspomena na
stogodi{wicu Prvog srpskog ustanka pod \or|em Petrovi}em Kara-
|or|em. Dodeqivan je zaslu`nim prema Kraqu i Otaxbini u miru i
ratu. Za zasluge u miru dodeqivan je orden Kara|or|eve zvezde (bez ma-
~eva), a za zasluge u ratu orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima.
Prema tome Kara|or|eva zvezda sa ma~evima je na{e najvi{e ratno
odlikovawe i u ratovima od 1912. do 1918. godine. Najpre je dodeqivana
samo oficirima koji su aktivno u~estvovali u borbi ili onima koji su
neposredno pripremali ratne operacije, kao {to su: na~elnik {taba i
na~elnik operativnog odeqewa Vrhovne komande. Tokom 1915. godine
4 Radoj~i}, 2000, 303-334.
71

Milorad Radoj~i}
ustanovqena je i Orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, koji je dodeqivan
vojnicima i podoficirima za izuzetne podvige u ratu.
Dakle Orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima dodeqivan je samo
najhrabrijim i najspremnijima me|u hrabrima. On je mogao biti oficirskog
ili vojni~kog ranga. Orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima
vojni~kog ranga mogao je biti zlatan i srebrni. Naravno vi{eg nivoa
bio je zlatan.
Kara|or|eva zvezda oficirskog ranga imala je ~etiri reda. Na prste
se mogu izbrojati oni koji su imali ovaj orden I i II reda. To su
uglavnom bili predstavnici vladaju}e krune, na{e proslavqene vojvode
i savezni~ke glavnokomanduju}e stare{ine. Ordenom III reda bilo
je odlikovano 118 Srba, a IV reda 1.146 Srba. Naravno jedan broj zaslu`nih
stranaca imao je i ova odlikovawa. Zlatni vojni~ki orden
imala su 1074, a srebrni vojni~ki orden 1.449 Srba.
Prvog aprila 1931. godine donet je Zakon o pravima i povlasticama
podoficira, kaplara i redova odlikovanih tim odlikovawem. Tokom
1935. godine osnovano je i Udru`ewe nosilaca Kara|or|eve zvezde,
na ~ijem je ~elu najpre bio Vaqevac divizijski general Aleksandar
Aleksa Stoj{i}, ~iji je deda i imewak Aleksa Stoj{i}, bio prvi
u~iteq u Ose~ini. Nosioci tog visokog odli~ja imali su pravo na
skromnu nov~anu nadoknadu, pravo na besplatnu vo`wu ‘eleznicom,
72
Ukaz o dodeli ordena
Orden Kara|or|eve zvezde

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
popuste na bawsko i drugo le~ewe, prednost na prijem u dr`avnu
slu`bu, prednost na prijem wihove dece u vojne {kole i sli~no
I u biv{oj SFR Jugoslaviji lica odlikovana ovim ordenom imala
su prava na odre|eni nov~ani iznos i druge zakonske povlastice. Bilo
je i onih koji su tvrdili da su u nekom periodu bili potpuno izjedna~eni
u svojim pravima sa nosiocima Ordena narodnog heroja Jugoslavije.
Nosioci ordena Kara|or|eve zvezde
Nekolicina Podgoraca sjajnim hrabrim dr`awem i snala`qivo-
{}u u tim ratovima skrenuli su pa`wu na sebe i postali wegovi nosioci.
Bivali su prvi u juri{u na protivni~ka utvr|ewa, u skakawu u
wihove rovove, hvatawu u ko{tac sa neprijateqskim vojnicima, na
razne na~ine nastojali su da ih nadmudre i prevare, a odstupali su samo
kada su morali, pa su postajali i ostajali uzori u svojim vojni~kim
kolektivima. Wihova hrabrost, snala`qivost, po`rtvovanost i borbenost
i u najte`im okolnostima ja~ala je duh i borbeni moral wemu
bliskog srpskog vojnika. To su u pravom smislu re~i bili div – junaci,
heroji bez straha i mana. Tvrdi i nepopustqivi na muci, neustra-
{ivi i istrajni u akciji, nesalomqivi u nevoqi, ali skoro zaboravqeni
u slobodi.
O wihovim delima mo`da najvi{e govori podatak da su naj~e{}e
za to visoko odlikovawe predlagani od svojih saboraca i ratnih jedinica.
Hteli ne hteli, moramo priznati da odabrati najhrabrije me|u
ina~e hrabrim srpskim vojnicima nije bilo lako i jednostavno. Da se
ne bi ogre{ili o nekog od wih i time izazvali nezadovoqstvo i razdor
u kolektivu stare{ine su naj~e{}e tra`ili da ~eta ili kakva druga
jedinica predlo`i najboqe vojnike koji treba da budu odlikovani
ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima. Koliko se pa`we poklawalo
tom odlikovawu i wihovim nosiocima svedo~i i ~iwenice da su
ukazi o wegovoj dodeli redovno objavqivani u slu`benim glasilima,
a da su i u najte`im uslovima postrojavani ratni kolektivi da bi odlikovanima
bilo sve~ano uru~eno to odlikovawe.
Na ‘alost mnogi od tih qudi su ve} davno pali u zaborav, pa se o
wima vi{e i ne govori i ne pi{e. Wihova imena i prezimena ne nose
ni ulice, ni dru{tva i ni udru`ewa gra|ana. Mada se idu}e godine
navr{ava se 100 godina od po~etka Prvog balkanskog rata, a jo{ nema
potpunog spiska poginulih sa ovog podru~ja, a kamoli svih u~esnika u
tim ratovima. Tako|e, nisu poznata ni imena i prezimena svih nosilaca
ordena Kara|or|eve zvezde sa ma~evima – tog najvi{eg ratnog
priznawa. Nigde nema ni najnu`nije dokumentacije o dodeli tog viso-
73

Milorad Radoj~i}
kog odli~ja i osnovnih biografskih podataka o wihovim dobitnicima.
U me|uvremenu, nestao je i ve}i deo dokumentacije Udru`ewa nosilaca
Kara|or|eve zvezde, pa }e biti sve te`e da se to ostvari. Posebno
je te{ko do}i do ukaza o dodeli tog priznawa po{to je ono dodeqivano
tokom svih tih ratnih godina, ali i 36 godina kasnije. ^ak i kad se
prona|e, to ne govori mnogo o nosiocu odlikovawa, jer obi~no, sem
imena i prezimena, nema drugih podataka.
Istine radi podseti}emo da je novinar Milan [anti} sa~inio i u
kwizi „Vitezovi slobode“ (Beograd, 1938) objavio prvi spisak nosilaca
tog priznawa. Vreme je pokazalo da je taj spisak nepotpun i neprecizan.
Profesor Tomislav S. Vlahovi} sa~inio je novi spisak i objavio
veliku kwigu „Vitezovi Kara|or|eve zvezde sa ma~evima“ (Aran-
|elovac, 1990), ali ni on nije kompletan. Uz wihova imena uglavnom
su objavqene biografije do kojih je autor uspeo do}i, pa je ostalo mnogo
onih o kojima se i daqe ne zna gotovo ni{ta ili su dati veoma {turi
podaci.
Imaju}i sve to u vidu autor je jo{ pre dve decenije zapo~eo svoja istra`ivawa
o nosiocima Kara|or|eve zvezde vezanim za Vaqevski kraj.
Najpre su obavqena detaqna istra`ivawa u Arhivu Jugoslavije, Arhivu
Srbije i Arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, a zatim
i u me|uo{tinskim istorijskim arhivima u Vaqevu i [apcu i na
mnogim drugim mestima. Pregledane su sve objavqene kwige na ovu temu
i vezane za ovaj kraj, mnogi stari listovi i ~asopisi, i konsultovni
skoro svi {efovi mesnih kancelarija i drugi poznavaoci prilika
po selima iz kojih poti~u vitezovi Kara|or|eve zvezde, obavqena i
druga terenska istra`ivawa.
Zahvaquju}i preduzetim merama i radwama do{lo se do podataka
koja su lica iz Ose~inske op{tine imala to visoko odli~je.
BOJANI] CVETKO – Cvejo, zemqoradnik (Beloti}, 1892 – Beloti},
9. I 1979) 5 . Otac Nikola, majka Stanka (iz Vrbi}a kod Krupwa),
zemqoradnici. Osnovnu {kolu u~io u Beloj Crkvi kod Krupwa. Po~etak
Prvog svetskog rata zatekao ga je na odslu`ewu redovnog vojnog
roka u Petom pe{adijskom puku u Vaqevu, u jedinici legendarnog majora
Mihaila Maxarevi}a u ~inu kaplara. U ratu je bio i wegov brat
5 Vlahovi}, 1990, 422; Kazivawe Milete Bojani}a, iz Beloti}a, inspektora
SUP-a u Vaqevu; Se}awe Vladana Bojani}a, poznatog dru{tveno-politi~kog
radnika u Beogradu; Radoj~i}, 1997, 388; S. R., „Se}awe ~uva
sjaj“, Podgorac, Ose~ina, br. 1, od 26. novembra 1998, 5.
74

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
@ivko. U borbama na Drini, Kolubari i Suvoboru, 1914. godine, isticao
se hrabro{}u i snala`qivo{}u.
Postoje dve verzije zbog ~ega je odlikovan Kara|or|evom zvezdom sa
ma~evima. Po kazivawu srodnika dobio ju je jer za vreme borbi na
Ma~kovom kamenu ili Suvoboru tokom izvi|awa sa patrolom nai{ao
je na austrougarski bataqon i komandovao kao da se za wim nalazi ~itav
puk, pa je jedan broj protivni~kih vojnika zarobqen a drugi poginuo.
Po drugoj verziji odlikovan jer je, pod ki{om neprijateqskih
kur{uma, izneo sa boji{ta te{ko rawenog francuskog generala.
Na Solunskom frontu Cvetko Bojani} je te{ko rawen, a dva gelera nosio
je u grudima do kraja ‘ivota. Po zavr{etku Prvog svetskog rata vratio
se ku}i ali je, posle samo mesec dana, ponovo mobilisan i u~estvovao u
suzbijawu pobune Arnauta na Kosovu. Imao je Albansku spomenicu i bio
odlikovan Medaqom za hrabrost, Srebrnim vojni~kim ordenom Kara|or-
|eve zvezde sa ma~evima (ukaz 150806) i drugim odlikovawima.
BRANKOVI], BLAGOJE, zemqoradnik (Ose~ina, 1. VIII 1891 –
Lojanice kod Vladimiraca, oko Mitrovdana 1943). 6 Otac Bogoqub,
zv. Quba, iz Gorweg Crniqeva do{ao je u ku}u budu}oj supruzi Bosiqki
Jankovi} u selo Ose~inu. Ovi vredni i skromni zemqoradnici
imali su petoro dece, pa nisu imali mogu}nosti da ih {koluju. Zavr-
{io je samo osnovnu {kolu u mestu ro|ewa i ostao na selu da se bavi
poqoprivredom.
Kao dobar i spretan vojnik na odslu`ewa redovnog roka proizveden
je za podnarednika. U Prvom svetskom ratu u~estvovao je kao pripadnik
V pe{adijskog puka Drinske divizije I poziva i posebno se istakao u
borbama na Cigli, Smrtni}u, Senkovi}u, Koritima, Stolicama i Koreniti
1914. godine. Uvek je bivao u prvim borbenim redovima. I kasnije
bio je veoma zapa`en u borbenim okr{ajima, od 28. septembra
1916. do 18. maja 1918. godine, na Kajmak~alanu i Ko~obeju, na Floki,
Brazdastoj i Rovovskoj kosi. Dobrovoqno se javqao i za najte`e borbene
zadatke, pokazuju}i izuzetnu hladnokrvnost, ume{nost i po`rtvovawe,
deluju}i svojim primerom i na ostale borce i stare{ine.
Za zasluge na Solunskom frontu pohvaqen je naredbom komandanta
III armije, a za po~iwena juna{tva odlikovan je ordenom Kara|or|eve
zvezde sa ma~evima, Medaqom za hrabrost i Ordenom Crvenog krsta.
6 Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond Kraqev dvor – Zbirka podataka o nosiocima
ordena Kara|or|eve zvezde i Belog orla; Kazivawa Stevana Luki}a,
zemqoradnika iz sela Ose~ina, @ivana Mati}a, penzionera iz varo-
{ice Ose~ine i Branka Brankovi}a, zemqoradnika iz Lojanica; Radoj~i},
1997, 389-390; Radoj~i}, 2003b, 15.
75

Milorad Radoj~i}
Po{to je za}utalo oru`je vratio se u rodno selo i nastavio da se bavi
poqoprivredom. O`enio se Angelinom – Gicom Mati}, doma}icom
iz Ose~ine i dobio devetoro dece. Kako prihodi od poqoprivrede nisu
bili dovoqni za izdr`avawe brojne porodice najpre je dr`ao malu
prodavnicu (baraku), potom radio kao drvose~a i najzad, kao sezonac
odlazio da radi po selima Tamnave, Posavotamnave i Pocerine.
Uvidev{i da se tamo ipak lak{e i boqe ‘ivi sa porodicom je oti-
{ao u Lojanice kod Vladimiraca i stalno se nastanio. Veoma radan,
dru`equbiv i skroman i kao nosilac ovog visokog odli~ja bio je veoma
po{tovan i cewen. Usled dugotrajnog ratovawa i pe{a~ewa, slabo
obu~en i obuven noge su mu promrzle. Vremenom, zahvatila ih je gangrena
pa su morale biti amputirane.
VUKOVI] STEPAN – Stepa, zemqoradnik (Komiri}, 18. XI 1873 –
Komiri}, 25. III 1960). 7 Otac Milo{ i majka Savka, ro|. Prodanovi},
zemqoradnici. Osnovnu {kolu zavr{io u Beloj Crkvi kod Krupwa.
U~estvovao je u oba balkanska i Prvom svetskom ratu. Kao kaplar –
izvi|a~ V pe{adijskog puka Drinske divizije na{ao se na obali Drini,
na granici prema Austrougarskoj, onog dana kada je Narodna skup-
{tina Kraqevine Srbije u Ni{u raspravqala o ultimatumu be~kog
dvora. U praskozorje, tog dana, komandant puka major Vojislav Arsenijevi},
poslao ga je sa patrolom da osmotri {ta se doga|a s druge
76
Milan Petrovi} @ivan Markovi} Stepan Vukovi}
7 Todorovi}, 1960; Vlahovi}, 1990, 424; Kazivawe Tome Vukovi}a iz Komiri}a,
pukovnika JNA u Beogradu; Ace Vukovi}a, iz Komiri}a, predsednika
OO SUBNOR-a u Po`arevcu i Prodana Petrovi}a iz Komiri}a,
predsednika OO SUBNOR-a Ose~ina; Radoj~i}, 1996/1997, 202-203;
Radoj~i}, 2009, 232-238; [imi} , 2009; Radoj~i}, 2010, 116-127.

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
strane Drine. Patrola je iz Stare Qubovije videla na drugoj obali
reke, kraj kasarni u Bratuncu, austrougarsku vojsku postrojenu u kare,
koja je u stavu mirno slu{a govor svog komandanta. Dohvatio je pu{ku
i sa 1.800 metara ispalio je prvi srpski hitac na protivni~ku vojsku.
Tom prilikom oborio je austrougarskog komandanta sa belog kowa. I
posle se kao obveznik legendarnog V pe{adijskog puka hrabro borio i
u mnogim drugim borbama i drugim vojnim akcijama.
Za zasluge na bojnom poqu odlikovan je srebrnim vojni~kim ordenom
Kara|or|eve zvezde sa ma~evima (ukaz 11102) i petnaestak drugih odlikovawa,
me|u kojima i Orden za hrabrost ruskog cara Nikolaja II. Prema
autorima kwige „Srbija u ratovima 1912-1918, s posebnim osvrtom na vaqevski
kraj“ za Vukovi}a je, na 216 strani, napisano: „Istakao se avgusta
1914. godine jer je pohvatao neke Austrijance na stra`i“.
U braku sa Milevom – Milkom \uri} imao je tri k}eri (Danicu
udatu u Crniqevo, Nataliju u Stankovi}e u Komiri} i Smiqanu u
\uri}e u Komiri}) i tri sina (Vladana, Dobrivoja i Vlastimira) i
za kojih je ostalo brojno i potomstvo.
GLIGORI] CVETIN, Cvejo, zemqoradnik (Ostru`aw, 5. III 1871
– Ostru`aw, ? IX 1943). 8 Otac Milan bio zemqoradnik, a majka Stanojka
doma}ica. Slu`e}i vojni rok stekao je ~in rezervnog artiqerijskog
narednika. U~estvovao je u balkanskim i Prvom svetskom ratu.
Bio je narednik u III poqskoj bateriji Drinskog artiqerijskog puka II
poziva.
Po povratku sa fronta vratio se ku}i i nastavio ‘ivot poqoprivrednika.
Bio je ‘ilav, mudar i razborit seqak.
Nosilac je Albanske spomenice. Odlikovan je Medaqom za hrabrost,
Zlatnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima
(ukaz 11102), ruskim Ordenom sv. Georgija IV stepena. Od vojvode Stepe
Stepanovi}a nagra|en je kowi~kim karabinom.
Iza sebe je ostavio brojno i zahvalno potomstvo. Wegov sin ^edomir
(Ostru`aw, 1915 – Ose~ina, 1975), bio je borac Vaqevskog partizanskog
odreda, norve{ki internirac, nosilac Partizanske spomenice
1941. godine i poznati dru{tveno-politi~ki radnik.
@IVANOVI] DOBROSAV, zemqoradnik, rezervni oficir (Lopataw,
7. VII 1878 – Kajmak~alan, 13. IX 1916). 9 Otac Andrija i majka
Marija, ro|. Ili} iz Kowica, poqoprivrednici. Osnovnu {kolu za-
8 Vlahovi}, 1990, 425; Kazivawe Dragana Gligori}, slu`benika iz Ose~ine;
Radoj~i}, 1998; Gruji~i}, 1998, 5; Pivni~ki – Drini}, 2006, 703.
9 Ratnik, Beograd, 1922-1924; Vlahovi}, 1990, 427; Kazivawe @ivka @ivkovi}a,
policajca iz Lopatwa u Ose~ini.
77

Milorad Radoj~i}
Dragomir Jankovi} Rafailo Krsti} Budimir Radivojevi}
vr{io je u Ostru`wu. Ostao je u selu i bavio se poqoprivredom. Tokom
slu`ewa vojnog roka pokazao se vrednim, spretnim i odgovornim
pa je unapre|en u ~in rezervnog podnarednika.
U~estvovao je u balkanskim ratovima, pokazuju}i ne samo hrabrost i
snala`qivost, ve} i ume{nost u komandovawu. Za zasluge u Srpsko-turskom
ratu preveden je u oficirski rang i unapre|en u ~in pe{adijskog
potporu~nika. U Drugom balkanskom ratu dobio je i ~in poru~nika.
Posebno se istakao u borbama na po~etku Prvog svetskog rata i na
Solunskom frontu. Poginuo je kao komandir III ~ete II bataqona XVII
pe{adijskog puka Drinske divizije. Za zasluge u ratu odlikovan je
oficirskim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima IV stepena. O
tom je objavqen i ukaz broj 31224.
U braku sa Ankicom, ro|. Nikoli} dobio je: Mom~ila i Veli~ka,
koji su pomrli kao de~aci i Andriju, podoficira biv{e jugoslovenske
kraqevske vojske, koji je aprila 1941. godine zarobqen i interniran
u Austriju. Posle rata vratio se u zemqu, ali po{to wegova vernica
Austrijanka nije dobila boravak u zemqi, a on zaposlewe, emigrirao
je u SAD odakle je dolazio rodbini u posetu
JANKOVI] DRAGOMIR, zemqoradnik, (Guwaci, 1. I 1888 – Guwaci,
17. VI 1965). 10 Otac Jevrem i majka Marija, ro|. Arsenovi} iz
Guwaka, bili su zemqoradnici. Zavr{iv{i osnovnu {kolu i on se bavio
zemqoradwom.
10 Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond Kraqev dvor – Zbirka nosiocima ordena
Kara|or|eve zvezde i Belog orla; Vlahovi}, 1990, 428; Kazivawa Cvetina
Jankovi}a, zemqoradnika iz Guwaka; Radoj~i}, 1999a, 81; Radoj~i},
2009a, 277.
78

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
Sa bratom Miloradom (poginuo u borbi na Skadru) u~estvovao
je u balkanskim ratovima i Prvom svetskom ratu. Prvi put je te`e
povre|en u borbi protiv Bugara, a potom i 5. oktobra 1915. godine.
Na le~ewu u bolnici u Kosovskoj Mitrovici je zarobqen, ali je
uspeodapobegne.KaokaplarI ~ete III bataqona V kadrovskog puka
istakao se ubacivawem bombi u rovove na polo`aju Semi} u Bosni,
kada su naneti veliki gubici neprijatequ i oslobo|ena grupa srpskih
vojnika.
Odlikovan je Zlatnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa
ma~evima o ~emu je objavqen ukaz 11123.
Po zavr{etku Prvog svetskog rata vratio se u mesto ro|ewa i nastavio
da se bavi zemqoradwom. U braku sa Rosom, ro|. Viloti} iz Guwaka,
imao je sinove: Dragoja, Miloja i Milana i k}eri: Radojku, Zagorku,
Zorku i Stanku.
KRSTI] KRSTIVOJE, podoficir i oficir (Ose~ina, 28. VI
1893 – Osnabrik, Nema~ka, 6. XI 1944). 11 Otac Vladimir i majka Angelina,
ro|, Proki}, bili su zemqoradnici. Imali su puno dece pa je
pet wihovih sinova u~estvovalo je u ratovima 1912-1918. godine. Kad
su po{li u rat otac im je dao po tri dinara za xeparac, a sebi ostavio
samo dinar.
Pitomac pe{adijske podoficirske {kole bio je, do mobilizacije
1912, u balkanskim ratovima u~estvovao je kao podnarednik u V pe{adijskom
puku i narednik u Vaqevskom vojnom okrugu. U Prvom svetskom
ratu bio je vodnik II ~ete IV bataqona Dopunske komande u Vodenu
(1916-1917) i borio se na Solunskom frontu.
Ni`i kurs Pe{adijske oficirske {kole zavr{io je u Sarajevu
(1927). Preveden je u oficirski rang i obavqao vi{e odgovornih
du`nosti. Napredovao je do ~ina pe{adijskog potpukovnika (1936).
Zarobqen je u Aprilskom ratu 1941. godine i interniran u Nema~ku.
Poginuo je prilikom bombardovawa zarobqeni~kog logora Osnabrik.
Sahrawen je na grobqu u Evresburgu.
Odlikovan je Zlatnom medaqom za hrabrost, dvema Srebrnim medaqama
za hrabrost, ordenom Jugoslovenske krune IV reda, ordenom
gr~kog Ratnog krsta, spomenicama za u~e{}e u ratovima od 1912. do
11 Vojni arhiv, Beograd, Fond Dosijea personalnih podataka, K-828/306 i
Fond biv{e srpske vojske, br. 6, fas. 12, kut. 1, dok. 296; Srpske novine, Beograd,
od 30. septembra 1917; Izve{taj Sredi{weg odbora Crvenog krsta
Jugoslavije, 28. maj 1945, 592; Vlahovi}, 1990, 431; Kazivawe Petra Krsti}a,
autoprevoznika iz Ose~ine; Radoj~i}, 1999, 254-255; Radoj~i},
1999b, 12-13; Radoj~i}, 2011, 380-381.
79

Milorad Radoj~i}
1918. godine i Kara|or|evom zvezdom sa ma~evima IV stepena (ukaz
21039). I brat mu Rafailo odlikovan ordenom Kara|or|eve zvezde
sa ma~evima.
Sa suprugom Milicom, }erkom Danice i Nedeqka Mutavxi}a,
advokata iz Beograda, imao je k}erku Danicu, udatu Stoji}.
KRSTI] RAFAILO, poqoprivrednik, ~inovnik, (Ose~ina 4. III
1885 – Vaqevo, 17. II 1977). 12 Otac Vladimir i majka Angelina, ro|,
Proki}, bili su zemqoradnici. Zavr{io je osnovnu {koli i, do odlaska
na odslu`ewe vojnog roka, ‘iveo u mestu ro|ewa i bavio se poqoprivredom.
U Prvi balkanski rat stupio je kao pe{adijski podnarednik u rezervi.
U svim ratovima od 1912. do 1918. godine isticao se hrabro{}u,
samoinicijativom i prisebno{}u. U Bregalni~koj bici, kao vo|a patrole
zarobio je bugarsku bateriju, a drugi put je sa 17 vojnika, sa~ekao
u zasedi 150 Bugara, od kojih su dobijeni mnogi dragoceni podaci
o neprijatequ.
Pri proboju Solunskog fronta, sa sedam vojnika neprime}eno je pri-
{ao protivni~kim rovovima i napravio paniku. Za taj podvig odlikovan
je Srebrnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima
(ukaz 150806). Te`e je rawavan na Kostajniku 1914, pri zauzimawu Bitoqa
1916, i na Dobrom Poqu 1917. godine. Pored Kara|or|eve zvezde imao
je srebrnu i zlatnu medaqu za hrabrost, ruski orden Sv. \or|a IV stepena
i sve spomenice za u~e{}e u ratovima od 1912. do 1918. godine.
Posle Prvog svetskog rata radio je kao op{tinski delovo|a u Ose-
~ini. Bio je o`ewen Stanom Ivanovi} iz Ostru`wa ali dece nisu
imali. Posledwe godine ‘ivota proveo je u Vaqevu uz bri`nu pomo}
sinovice Gospave Ga~i}.
MARKOVI] @IVAN – @ivojin, zemqoradnik. (Carina, 4. VII
1892 – Carina, 28. VIII 1969). 13 Otac Jeremija i majka Obrenija poqoprivrednici.
Zavr{io je osnovnu {kolu i ostao u mestu ro|ewa da se
bavi poqoprivredom na posedu od 13 hektara.
12 Grupa autora, 1972, 200-202; Kazivawe Petra Krsti}a, autoprevoznika iz
Ose~ine, @ivote @ivkovi}a, slu`benika iz Ose~ine i Mihaila \eri}a,
sudije u penziji iz Vaqeva; Radoj~i}, 1999c, 259-260; Radoj~i}, 1999b, 12-13.
13 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Arhiva biv{e srpske vojske,
br. 1. fas. 1, kutija 10, list 16, dok. 298; Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond
Kraqevog dvora, Zbirka nosilaca ordena Kara|or|eve zvezde i Belog
orla; Kazivawe Jovana Markovi}a zemqoradnika iz Carine i kazivawe
An|elka \ermanovi}a nastavnika iz Pecke; Vlahovi}, 1990, 433; Radoj-
~i}, 2000, 401.
80

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
Jevrem Milinkovi}
Na odslu`ewe redovnog vojnog roka stupio je 1. januara 1914. godine
a slu`io je u III ~eti I bataqona V pe{adijskog puka. Po{to ga je
Prvi svetski rat zatekao, kao redova, na odslu`ewu vojnog roka to je u
tom svojstvu u~estvovao u mnogim borbama 1914. i 1915. godine, pokazuju}i
izuzetnu hrabrost, po`rtvovawe i disciplinu u borbi. Sa srpskom
vojskom povla~io se preko Albanije a onda je preko Bizerte preba~en
u Francusku.
Nakon kra}eg oporavka vratio se i ratovao na Solunskom frontu.
Posebno se istakao u borbama na Kajmak~alanu, Virutu, Floki, Brazdastoj
i Rovovskoj kosi. U nekim, od tih borbi, progla{avan je za najhrabrijeg
u svojoj jedinici.
Ukazom FAO br. 11124, od 5. juna 1915. godine odlikovan je Zlatnim
vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima. Ovo ratno
odli~je zaradio je po{to je iz protivni~kog rova dohvatio i izneo
mitraqez koji je potom znala~ki i uspe{no upotrebio u borbi protiv
neprijateqa. Imao je i Zlatnu medaqu za hrabrost, Albansku spomenicu
i jo{ neka dru{tvena priznawa.
Po zavr{etku ratnih sukoba vratio se u mesto ro|ewa i nastavio
da se bavi poqoprivredom. Istovremeno obavqao je i neke trgova~ke
poslove sara|uju}i sa vi{e poznatih trgovaca ili rade}i za wih. U
politi~kom pogledu nije ispoqavao neku zapa`eniju aktivnost. Kao
poznatog ratnika i vi|enog ~oveka, tokom Drugog svetskog rata nastojali
su da anga`uju i ~etnici i partizani.
U braku sa Darinkom imao je tri sina i jednu k}i. Jerotije, ro|en
24. decembra 1924. godine, u~estvovao je u zavr{nim borbama Drugog
81

Milorad Radoj~i}
svetskog rata. Pantelija, ro|en 23. jula 1926. godine, bio je aktivni
podoficir JNA, a umro je u Zemunu. Jovan, ro|en 20. januara 1933. godine,
kao poqoprivredni proizvo|a~ ‘ivi i radi u Carini. Nade`da,
ro|ena 20. decembra 1921. godine u Carini, bila im je prvo dete.
MATI] DRAGI], aktivni pe{adijski poru~nik, (Ose~ina, 1885
– Kajmak~alan, 13. IX 1916). 14 Otac Savo, zv. ]oso i majka Milka, poqoprivrednici
imali su troje dece. @iveli su u zajedni~kom doma-
}instvu sa Savinim bratom Bogi}em, koji se nije ‘enio, a pored poqoprivrede
bavio se i ugostiteqstvom.
Nema podataka o po~etku wegovog {kolovawa. Veoma mlad stupio
je u vojsku i brzo je zadobio poverewe ostalih vojnika i pretpostavqenih
stare{ina. U Prvi balkanski rat po{ao je kao podnarednik II bataqona
V pe{adijskog puka Drinske divizije I poziva. Posebno se istakao
hrabro{}u na Bakarnom gumnu i pred Bitoqem. Ve} za Bo`i}
1913, unapre|en je u ~in pe{adijskog narednika. U borbi oko Skadra
pokazao je izuzetno po`rtvovawe i hladnokrvnost.
Tokom Drugog balkanskog rata ubrajan je me|u prave heroje u svojoj
jedinici, ali je ubrzo te{ko rawen. Za pokazano po`rtvovawe i juna-
{tvo predlo`en je za Zlatnu medaqu za hrabrost, po{to je srebrnu dobio
u prethodnom ratu. U jesen 1913. godine proizveden je u aktivnog
pe{adijskog potporu~nika.
Za vreme Prvog svetskog rata uvek je u prvim borbenim redovima.
Ponovo je te{ko rawen ali ovoga puta na Ma~kovom kamenu. Ipak, sa
ostalima, povla~i se preko Kosova i Albanije. U odstupawu i borbama
protiv Bugara uspe{no je komandovao ~etom. Poginuo je kao vodnik
III ~ete I bataqona XVII pe{adijskog puka na Kajmak~alanu. Bio je
predlo`en za orden Belog orla sa ma~evima, a dobio je i orden Kara-
|or|eve zvezde sa ma~evima IV stepena (ukaz 31222).
U porti crkve u Ose~ini nalaze se dva spomenika ovom junaku, jedan
kraj drugoga.
MILINKOVI] JEVREM, oficir, (Dragodol, 11. III 1878 – Vaqevo,
26. II 1939). 15 Otac Stevan i majka Evdokija, poqoprivrednici.
14 Ratni dnevnik, „Juna~ke ‘rtve“, Solun, br. 174, od 27. oktobra 1916;
Ratnik, Beograd, jun 1922, 159; Kazivawe Bore Mati}a, penzionera iz
Ose~ine; Kazivawe Mihaila Radivojevi}a, prote u Ose~ini; Vlahovi},
1990, 328-329, 433; Radoj~i}, 2003a, 15; Radoj~i}, 2007/2008a, 9.
15 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Fond: Dosijea personalnih podataka
i Arhiva biv{e srpske vojske; Vlahovi}, 1990, 435; Kazivawe Zorke \or-
|evi}, profesora u penziji iz Beograda; Kazivawe Miodraga Lau{evi}a,
82

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
Posle osnovne {kole zavr{io je trgova~ku prazni~ku {kolu, a kao
vojnik i pukovsku podoficirsku {koli i dobija ~in kaplara 1900. godine,
a ~in narednika slede}e godine.
U Prvom balkanskom ratu ratu proizveden je za aktivnog oficira,
napreduju}i od potporu~nika 1913. do kapetana I klase 1920. godine.
U balkanskim ratovima borio se u sastavu V pe{adijskog puka
Drinske divizije I poziva, isti~u}i se u borbama na Rujnu, Bitoqu,
Skadru, Velesu. Posebno je bio zapa`en u borbama na Bregalnici i
Govedarniku.
I u Prvom svetskom ratu borio se kao stare{ina u sastavu V pe-
{adijskog puka na Drini i Gu~evu. Zbog rane zadobijene u borbi na
Rudniku, polovinom novembra 1914. godine, proveo je godinu dana u
bolnici. Posle toga je slu`bovao kao a|utant u pukovskim okru`nim
komandama i kao upravnik slagali{ta hrane na Krfu.
Posle rata uglavnom je obavqao a|utantske i sli~ne poslove u jedinicama
i ustanovama Drinske divizijske oblasti u Vaqevu. Najdu`e je
radio na regrutnim poslovima Vojnog okruga. Penzionisan je u novembru
1931. godine kao kapetan I klase.
Odlikovan je srebrnim i zlatnim medaqama za hrabrost, ordenom
Kara|or|eve zvezde sa ma~evima 1915 i ordenom Jugoslovenske krune V
stepena. Uz tri ratne, nosilac je i Albanske spomenice.
Bio je vredan i skroman ~ovek, privr`en porodici. U braku sa Jelenom,
k}erkom Grujice Lau{evi}a, predsednika Okru`nog suda i sestrom
predsednika Vaqevske op{tine (1921-1927) Strahiwe Lau{evi-
}a imao je sina Stevana, laboranta i k}erke Zorku, Nade`du i Milicu,
profesorke. Izvesno vreme bio je i predsednik Lova~kog dru{tva
„Bra}a Nedi}i“ u Vaqevu.
NENADOVI] JEVREM, zemqoradnik (Carina, 2. X 1888 – Vaqevo,
22. II 1943). 16 Otac @ivko i majka Tomka, poqoprivrednici. Osnovnu
{kolu je zavr{io u Peckoj, samouko je ovladao pinterskim zanatom
i wim se bavio uz zemqoradwu.
U balkanskim ratovima je u~estvovao kao vojnik – redov V kadrovskog
puka Isticao se juna{tvom i snala`qivo{}u u vi{e borbi i
drugih akcija. Jo{ 1913. godine odlikovan je Zlatnom medaqom za hrabrost.
automehani~ara iz Vaqeva; Podaci iz mati~ne kwige umrlih Crkve vaqevske;
Zapis sa nadgrobnog spomenika; Radoj~i}, 2007/2008b, 48-49.
16 Vlahovi}, 1990, 436; Jovanovi}, 1985, 200; Lazi}, 2006, 108; Radoj~i},
2007/2008d, 176-177.
83

Milorad Radoj~i}
Srebrnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima odlikovan
je 1916. za hrabrost u borbi protiv Bugara na Crnoj reci. U
to vreme je podnarednik u XXIII puku Vardarske divizije.
Posle rata ‘iveo je u Carini u zajedni~kom doma}instvu sa bratom
Bogdanom i sinovcem Dragomirom, obra|uju}i zajedni~ki posed
od 17 hektara. Sa Stanicom Markovi} iz Guwaka o`enio se 1908. godine.
Imali su sinove: To{u, Sretena, Svetislava i Sretenka. Sin mu
Sreten ubijen je 1941. godine kod ku}e, kao ‘rtva fa{isti~kog terora.
PETROVI] MILORAD, ‘andarmerijski narednik (Komiri},
Ose~ina, 5. VI 1889 – Ose~ina, ?). 17 Otac Simeun – Sima i majka Ikonija,
poqoprivrednici. Osnovnu {kolu zavr{io je u mestu ro|ewa.
Ostao u selu da se bavi poqoprivrednom proizvodwom.
Srpsko-turski rat 1912. zatekao ga je na odslu`ewu redovnog vojnog
roka u Vaqevu, u poqskoj artiqeriji. Ve} tada je bio podoficir i borio
se u VII bateriji III diviziona Drinske divizije. Ratno kr{tewe
do`iveo je na Rujnu, gde se vodila ogor~ena borba i uz nad~ove~anske
napore na{i borci su bili uspe{niji. Srpska vojska je dobila zadatak
da potisne Turke iz Bitoqa i povrati 12 topova koje su oni zaplenili
od Grka. Zahvaquju}i ve{tini na{ih stare{ina i po`rtvovawu
vojnika, u neravnopravnoj borbi, uspeli su da sve~ano u|u u Bitoq i
vrate topove. Potom su ratovali u Skadru, [tipu i Ov~em poqu, gde
84
Krstivoje Krsti} Jevrem Nenadovi} Dragi} S. Mati}
17 Grupa autora: Srbija u ratovima 1912-1918 s posebnim osvrtom na Vaqevski
kraj, Vaqevo, 1972, 208 i 211; Glas Vaqeva, Vaqevo, 24. aprila 1932, 4;
Vlahovi} , 1990, 438; Kazivawe Prodana Petrovi}a, predsednika OO
SUBNOR-a Ose~ina iz Komiri}a; Radoj~i}, 2009, 238; Radoj~i}, 2010,
116-127.

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
su ih Bugari napali u toku no}i ~iji je napad odbijen. Petrovi}eva
baterija je iza{la na polo`aj Retke bukve i borba je vo|ena prema ]ustendilu.
U toj borbi on je rawen u levu ruku. Za ostvarene uspehe dobio
je Srebrnu medaqu za hrabrost „Milo{ Obili}“. Po zakqu~ewu
mira i demobilizaciji Drinske divizije, kao podoficir, zadr`an je
i upu}en u Skopqe.
Tek {to je, 1914. godine, do{ao ku}i na {estonedeqno odsustvo Austrougarska
je objavila rat Srbiji. Po pozivu majora Lazarevi}a stupio
je u IV poqsku bateriju Drinske divizije u kojoj je ostao do zavr{etka rata.
Odre|en je da kao ni{anxija sa svojim topom, si|e sa Cera do Le{nice.TamoprekoDrine,uJawi,nacrkvenomtorwu,neprijateqjepostavio
svoje signaliste s barja~i}ima, koji su davali znake jedinicama. Wegov
top je sigurnim pogocima poru{io toraw i pobio prisutne vojnike.
Na putu ka Gu~evu i Eminovim vodama wegova baterija sa ~etiri
topa se zadr`ala na Velikoj Bobiji. Nare|eno je da sa svojim odeqewem
svu~e top do reke [tire i uni{ti mitraqez koji im je spre~avao
prilaz Gu~evu. Neprijateq je primetio wihovo kretawe i osuo paqbu
iz mitraqeza s leve strane. Bez i~ijeg nare|ewa opalio je nekoliko
metaka a iznena|eni protivni~ki vojnici, napustili su mitraqez.
Skoro istovremeno s desne strane po~eo je da puca wihov drugi mitraqez,
pa je izgledalo da }e ih sve pobiti. Po{to je posada besprekorno
funkcionisala ponovo je nani{anio i u}utkao i taj drugi mitraqez.
Kada su paralisali i tre}i mogli su nesmetano da ga|aju neprijateqsku
pe{adiju. Nakon toga usledilo je nare|ewe za prelaz preko [tire
i prodor ka Gu~evu. Za uni{tavawe neprijateqskih oru|a (topova i
mitraqeza) s druge strane reke [tire koji su sejali smrt u redovima
na{e vojske i spre~avali wen izlazak na Gu~evo odlikovan Zlatnim
vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, koji je dobio tek
1916. godine, na koti 1212 ispod Kajmak~alana, ukazom 2053.
U~estvovao je i u mnogim drugim borbama. Posebno je bio zapa`en
na polo`aju [ermetovac, kod [umarevi}a ku}a, u Osladi}u. Wegov
top je ga|ao neprijateqsku pe{adiju dok ona nije do{la pod samu cev.
Potom ih je ga|ao karte~om oko dva i po sata u tako zadr`ao wihovo
daqe nadirawe. Po nare|ewu rashodovao je svoj top i povla~io se preko
Vaqeva i Kragujevca. Kasnije se borio u borbama za Beograd i Smederevo,
povla~io preko Albanije. U~estvovao je u proboju Solunskog
fronta i progonu neprijateqa iz zemqe.
Po demobilizaciji zapo{qava se u ‘andarmeriji u Ose~ini, gde je
penzionisan 1937. godine u ~inu narednika. Nosilac je jo{ pet odli~ja.
85

Milorad Radoj~i}
U braku sa Kosarom imao je sina Dragutina, kamenoreza~kog radnika
koji je umro 1932. godine u Ose~ini u 20 godini i k}i Nataliju. I
brat Milutin bio nosilac Kara|or|eve zvezde sa ma~evima .
PETROVI] MILUTIN – Siminovac, zemqoradnik (Komiri},
Ose~ina, 29. V 1892 – Komiri}, Ose~ina, 25. X 1944). 18 Otac Simeun –
Sima i majka Ikonija, poqoprivrednici. Zavr{io osnovnu {kolu i
‘iveo u mestu ro|ewa i bavio se poqoprivredom.
Kao borac V pe{adijskog puka Drinske divizije bio je u~esnik
Prvog svetskog rata i pokazao se izuzetno hrabrim, spretnim i po`rtvovanim.
Za zasluge u borbi na Han Pijesku odlikovan je Zlatnim vojni~kim
ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, ukazom 10102.
U periodu izme|u dva svetska rata pripadao je Radikalnoj stranci. Od
formirawa ~etnika bio je u wihovim redovima. Bio je ~etni~ki komandant
mesta i kao takav po~inio ratne zlo~ine. Zato je po dolasku novih
vlasti streqan. Kao narodni neprijateq streqan mu je i sin Radomir –
Rada. A brat Milorad bio nosilac Kara|or|eve zvezde sa ma~evima.
PLAV[I] – MILOVANOVI] @IVORAD, zemqoradnik i ~inovnik,
(Dragodol, 18. XII 1892 – Dragodol, 16. IX 1953). 19 Otac Stanko
i majka Milojka – Mila od Krsmanovi}a iz istog sela, poqoprivredni
proizvo|a~i. Zavr{io je ~etiri razreda osnovne {kole u Peckoj
i ostao u selu da se bavi zanimawem svojih predaka. Prirodno bistar
i radoznao dosta je ~itao i ‘eleo puno toga da nau~i.
Kao redov III ~ete III bataqona V pe{adijskog puka Drinske divizije
I poziva u~estvovao je u vi{e borbi tokom Prvog svetskog rata.
Naro~ito je bio zapa`en u borbi protiv Bugara na Rovovskoj kosi i
Kajmak~alanu. Dva puta je te`e rawavan. Prvi put 1914. u levu ruku, a
drugi put, dve godine kasnije, u desnu nogu.
Nosilac je vi{e ratnih odlikovawa i drugih priznawa. Na ‘alost
sva nisu sa~uvana ni zabele`ena. Zna se da je imao zlatnu medaqu za
hrabrost, Srebrni vojni~ki orden Kara|or|eve zvezde sa ma~evima
(ukaz 150806). Ovo najvi{e ratno odlikovawe iz tog perioda zaradio
je tako {to je iznenada upao u grupu zbuwenih Bugara i komandovao:
„^eta za mnom!“. Veruju}i da za wim nastupa vojna formacija oni su se
upla{ili i zbunili, pa su na wegov zahtev za predaju odlo`ili svoje
18 Grupa autora: Srbija u ratovima 1912-1918, s posebnim osvrtom na Vaqevski
kraj, Vaqevo, 1972, str. 211; Vlahovi}, 1990, 438; Kazivawe Prodana Petrovi}a,
predsednika OO SUBNOR-a Ose~ina iz Komiri}a; Mati~ne kwige
ro|enih i umrlih u Zavlaci; Radoj~i}, 2009, 238; Radoj~i}, 2010, 116-127.
19 Kazivawe @ivojina Plav{i}a, agronoma iz Pecke; Kazivawe Milenije
i Bogoquba Suboti}a iz Dragodola u Vaqevu; Vlahovi}, 1990, 434;
Radoj~i}, 2004, 15; Radoj~i}, 2007/2008c, 61.
86

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
oru`je. Tako je sam uspeo da zarobi i razoru`a 19 Bugara i zapleni ve}u
koli~inu oru`ja i municije. Odlikovan je i sa dve medaqe za hrabrost.
Pre odlaska u „vojnu“ bio je o`ewen Leposavom Suboti} iz istog sela
i dobio k}i Radmilu, ali su obe umrle dok je on ratovao. Po povratku ku-
}i o`enio se Persidom Jankovi} iz Vrago~anice kod Vaqeva. Po{to nisu
imali svoje dece usvojili su wegovu sestri~inu Mileniju Plav{i}.
Pored rada u poqoprivredi po oslobo|ewu radio je kao pisar i delovo|a
Op{tine dragodolske, a potom i blagajnik Zemqoradni~ke zadruge
u svom selu. Avgusta 1952. godine oti{ao je u penziju, a posle godinu
dana i preminuo. Na ku}i u kojoj je ‘iveo podignuta je spomen
plo~a koja podse}a na wega.
POPOVI] ^EDOMIR, zemqoradnik (Carina, Ose~ina, 6. XI
1885 – Kajmak~alan, 8. IX 1916). 20 Otac Dragi} i majka Stana, poqoprivredni
proizvo|a~i. Pored wega oni su imali sinove Vlajka i Radomira.
@iveo je u mestu ro|ewa i bavio se poqoprivredom na 15 hektara
zemqe.
Vojsku je slu`io kao redov u III ~eti I bataqona V pe{adijskog puka
„Kraqa Milana“ u Vaqevu od 1909. godine. Bio je dobar i odgovoran
vojnik pa je dobio ~in rezervnog pe{adijskog narednika.
U~estvovao je u oba balkanska i Prvom svetskom ratu i ~esto bivao
u prvim borbenim redovima. Isticao se rodoqubqem, hrabro{}u i
po`rtvovawem. Kao redov III ~ete I bataqona V pe{adijskog puka
Drinske divizije I poziva posebno se istakao neopa`enim prelaskom
na Mi{arsku adu i ubacivawem bombi u protivni~ke rovove. Te{ko
je rawen u levu ruku kod Loznice 1914. godine, ali ni to ga nije odvojilo
od ratnih drugova.
Sa ostalim borcima Srpske vojske povla~io se preko Kosova i Albanije.
Posle kra}eg odmora i reorganizacije na{ih jedinica sa Krfa
upu}en je na Solunski front gde se borio. Hrabro je pao u borbama
za Kajmak~alan. Sahrawen je na vojni~kom grobqu u selu Bato~ini.
Za herojsko dr`awe odlikovan je Zlatnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve
zvezde sa ma~evima. O tome je objavqen ukaz Wegovog Veli-
~anstva Kraqa FAO br. 11123 od 15. juna 1915. godine.
RADIVOJEVI] BUDIMIR, oficir (Lopataw, Ose~ina, 24. XI
1896 – Petrovac, ?, III 1950). 21 Otac Dimitrije i majka Dragiwa, poqo-
20 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Fond Arhiva biv{e srpske vojske;
Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond Kraqevog dvora; Vlahovi}, 1990, 439.
21 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Fond Arhiva biv{e srpske
vojske; Vlahovi}, 1990, 171 i 172; Podaci iz Mati~ne kwige ro|enih Crkve
u Ose~ini.
87

Milorad Radoj~i}
privrednici sredweg imovnog stawa imali su dosta dece, a on im je
bio osmi po ro|ewu. Bio je dugog lica, sme|e kose, kestewaste boje o~iju.
Od osobenih znakova imao je dva mlade`a na vratu i o`iqak od
brija~a na jagodici levog obraza. Zavr{io je ~etiri razreda osnovne
{kole i pet razreda gimnazije.
U~estvovao je Prvom svetskom ratu od 1915. do 1918. godine. Do 1916.
bio je borac u \a~kom bataqonu V pe{adijskog puka „Kraqa Milana“
Drinske divizije. I nakon toga ostao je u ovom legendarnom puku. Tokom
1918. proizveden je u pe{adijskog narednika. Tre}eg septembra 1918. godine
bio je rawen ali ni to nije ostavilo te`ih posledica.
Kao rezervni pe{adijski podnarednik II ~ete III bataqona V pe-
{adijskog puka, 2. septembra 1918. godine, pri napadu na polo`aj
Rovovska kosa kretao se ispred svoje desetine, hrabre}i svoje vojnike
u{ao je u prve i druge neprijateqske rovove. Mada je bio pod
stalnom bara`nom vatrom ostao je u rovovima i protiv protivnika
vodio borbu ru~nim bombama. Sutradan je na Gradi{tanskoj kosi
posle bara`a bombama i pu{komitraqeskim hicima, pokrenuo svoju
desetinu na juri{ i tom prilikom bio rawen. Svojom ume{no-
{}u, hrabro{}u i smelo{}u izvr{io je sve zadatke. Zbog toga je javno
pohvaqen naredbom komandanta Prve armije od 4. septembra
1918, a zapove{}u komandira ~ete, od 5. septembra 1918, obznawena
su wegova juna~ka dela.
Za ispoqenu hrabrost i po`rtvovawe na Solunskom frontu odlikovan
je Srebrnim vojni~kim ordenom Kara|or|eve zvezde sa ma~evima.
O tome je izdat ukaz FAO 150806, od 31. marta 1920. godine, Pre toga
je, 1917. godine, dobio je Zlatnu medaqu za hrabrost.
Posle rata napredovao je od policijskog pisara do kapetana I klase.
Slu`bovao je u Istoku, \akovici, Podujevu, Beogradu i Petrovcu.
U kratkotrajnom Aprilskom ratu 1941. zarobqen je i sproveden u nema~ko
zarobqeni{tvo gde je ostao do oslobo|ewa. Po okon~awu ratnih
dejstava vratio se u zemqu.
Za zasluge u miru dobio je i: Medaqu za vojni~ke vrline, Medaqu za
revnosnu slu`bu, Orden jugoslovenske krune V reda, Albansku spomenicu
i Spomenicu oslobo|ewa i ujediwewa 1914-1918. godine.
@enio se dva puta dva puta. Prvi put sa Stanom k}erkom Divne i
Milutina Pavlovi}a iz Lu`nice. Drugi put sa Danicom k}erkom Vasilije
i Mihaila Krsti}a iz Ni{a.
88

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
CVETANOVI] MIHAILO, zemqoradnik (Ose~ina, 17. X 1892 –
Kamenica, Koceqevo, 30. XI 1971). 22 Otac Spasoje, zv. Mali{a i majka
Milenija, siroma{ni zemqoradnici imali su ~etvoro dece. Zavr{io
je osnovnu {kolu i ostao da im poma`e u obavqawu seoskih poslova.
U~estvovao je u oba balkanska i Prvom svetskom ratu. Bio je hrabar
i spretan borac legendarnog V pe{adijskog puka Drinske divizije prvog
poziva. Tokom izvi|awa terena u Trbosiqu kod Loznice uspeo je
najpre da iznenadi, a potom i zarobi dva, a kasnije jo{ pet protivni~kih
vojnika. Za taj podvig odlikovan je Srebrnim vojni~kim ordenom
Kara|or|eve zvezde sa ma~evima. Te{ko je rawen za vreme borbi
na Solunskom frontu 1917. godine. Pored najve}eg ratnog odlikovawa
iz tog perioda imao je Albansku spomenicu, Medaqu za hrabrost i
jo{ neka priznawa.
Po povratku sa rati{ta preselio se u Kamenicu kod Koceqeve ili
[aba~ku Kamenicu, kako se u ovim krajevima ~e{}e naziva. O`enio
se Zorkom iz @ivinica kod Tuzle i na Preseci sagradio ku}u i oformio
toplo porodi~no gnezdo. Imali su petoro dece – ~etiri k}eri i
jednog sina. @iveo je te{ko i skromno, rade}i uglavnom pod nadnicu
i napolicu, ali je va`io za veoma vrednog i jako ~estitog ~oveka.
***
Istine radi, moramo naglasiti da se ranije kroz novinske ~lanke
provla~io podatak da je ovo visoko priznawe imao i Miloje Andri} iz
Dragodola, otac Dragutina – Dragog Andri}a, jednog od organizatora
ustanka 1941. godine u Peckoj i okolini, ali za tu tvrdwu nema nikakvih
dokaza. Nedavno je i mr Grozdana N. [imi} u kwizi Komiri},
nekadisad([abac, 2009, str. 60) pored Stepana Vukovi}a, Milorada i
Milutina Petrovi}a, kao nosioce Kara|or|eve zvezde iz tog sela, navela
Stanimira \uri}a i Dragi}a Panti}a, ali za to ne daje nikakve dokaze.
Mo`da ovakvih i sli~nih tvrdwi ima jo{ ali do nas nisu stigle.
Na{i poku{aji da te navode proverimo nisu dali rezultata. U poznatim
spiskovima vitezova Kara|or|eve zvezde sa ma~evima wihova
imena se ne pomiwu, a nema ni drugih pisanih tragova koji bi to potvrdili.
Osim {to smo me|u dobitnicima ovog visokog odli~ja na{li ime
Dragi}a Panti}a, ali se ne radi o ovom ve} onom ro|enom u Jugovi}u
kod Loznice. Do ovakvih zabluda obi~no dolazi jer pojedinci poisto-
22 Ili} – Lijeski}, 1971; Kazivawa Radoja \ur|evi}a, pukovnika JNA u Beogradu
iz {aba~ke Kamenice; Kazivawe Qupka Milovanovi}a, agronoma u
Ose~ini iz Gorweg Crniqeva; Radoj~i}, 2003v, 14.
89

Milorad Radoj~i}
ve}uju Albansku spomenicu, ili kakvo drugo odlikovawe, sa Kara|or-
|evom zvezdom, {to je neprihvatqivo jer su Albansku spomenicu dobili
svi koji su pre{li preko Albanije a ovo odlikovawe samo oni koji
su posebno istakli svojom hrabro{}u, snala`qivo{}u i lucidno{}u.
Izvori i literatura
Izvori
– Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Fond: Arhiva biv{e srpske
vojske br. 6, fas. 12, kut. 1, dok. 296; br. 1, fas. 1, kutija 10, list 16, dok. 298
– Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Fond: Dosijea personalnih
podataka, K-828/306
– Arhiv Jugoslavije, Beograd, Fond: Kraqev dvor – Zbirka nosilaca ordena
Kara|or|eve zvezde i Belog orla
– Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo, Mati~ne kwige ro|enih Crkve
u Ose~ini, 1881-1886.
– Op{tinska uprava Ose~ina – mati~ne kwige
– Mesne kancelarije u Peckoj, Zavlaci, Cvetuqi – mati~ne kwige
– Uprava grada Vaqeva – Mati~ne kwige umrlih Crkve vaqevske
Literatura
– Vlahovi}, 1990, 171-172, 422, 424, 425, 427-429, 431, 433, 434, 436, 438, 439;
Vlahovi} Tomislav S.: Vitezovi Kara|or|eve zvezde sa ma~evima, Aran|elovac,
1990.
– Grupa autora: Srbija u ratovima od 1912. do 1918. godine, sa posebnim
osvrtom na vaqevski kraj, Vaqevo, 1972, str. 200-202, 208, 211, 216
– Gruji~i}, 1998, 5 – Gruji~i} @. J.: Solunac iz Ostru`wa, „Podgorac“,
Ose~ina, br. 2, od 31. decembra 1998, 5
– Izve{taj Sredi{weg odbora Crvenog krsta Jugoslavije, 28. maj 1945, 592
– Ili} – Lijeski}, 1971 – Ili} – Lijeski} @ivorad: Ratar i ratnik sa
Preseke, Glas Podriwa, [abac, 30. decembra 1971
– Jovanovi}, 1985, 200 – Jovanovi} J.: Azbukovica u narodnooslobodila~kom
ratu 1941-1945, Qubovija 1985, 200
– Karaxi}, 1898, 586 – Vuk St. Karaxi}: Srpski rje~nik, dr`avno izdawe, 1898.
– Lazi}, 2006, 108 – B. Lazi}: Zbornik ‘rtava Drugog svetskog rata
1941-1945, Vaqevo, 2006.
– Pavlovi}, 1907, 349 – Pavlovi} Qubomir: Kolubara i Podgorina, Beograd,
1907, reprint izdawe, Vaqevo, 1991.
– T. Pivni~ki – Drini}: „Gligori}, Cvetin Cvejo“, Srpski biografski
re~nik, Novi Sad, 2006, kw. 2, str. 703.
– Radoj~i}, 2000, 303-304 – Milorad Radoj~i}: „Nosioci Kara|or|eve zvezde
u vaqevskom kraju“, saop{tewe sa nau~nog skupa Vaqevski kraj u Prvom
svetskom ratu, odr`anog 15. 16. novembra 1999. godine u Vaqevu, a objavqeno
u zborniku Vaqevo 1914-1918, Vaqevo 2000.
90

Podgorci nosioci Kara|or|eve zvezde
– Radoj~i}, 1997, 388-390 – Milorad Radoj~i}: „Bojani} Cvetko – Cvejo“,
Biografski leksikon vaqevskog kraja, Vaqevo, 1997, kw. 1, dopunska sveska.
– Radoj~i}, 1996/1997, 202-203 – Radoj~i} Milorad: „Vukovi}, Stepan –
Stepa“, Biografski leksikon vaqevskog kraja, Vaqevo, 1996/1997, 1. kw.
– Radoj~i}, 1998, 397-398 – Radoj~i} Milorad: „Gligori}, Cvetin Cvejo“,
Biografski leksikon vaqevskog kraja, Vaqevo, 1998, kw. 1, sv. 2.
– Radoj~i}, 1999a, 81 – Radoj~i} Milorad: „Jankovi}, Dragomir“, Biografski
leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo 1999, kw. 2, sv. 7.
– Radoj~i}, 1999b, 254-255 – Radoj~i} Milorad: „Krsti}, Krstivoje“, Biografski
leksikon vaqevskog kraja, kw. 2, sv. 9, Vaqevo, 1999.
– Radoj~i}, 1999c, 259. i 260 – Radoj~i} Milorad: „Krsti}, Rafailo“, Biografski
leksikon vaqevskog kraja, Vaqevo 1999, kw. 2, sv, 9.
– Radoj~i}, 2000, 401 – Radoj~i} Milorad: „Markovi} @ivan – @ivojin“,
Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2000, kw. 2, dopunska sveska.
– Radoj~i}, 2007/2008a, 9 – Radoj~i} Milorad: „Mati}, Dragi}“, Biografski
leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2007/2008, kw. 3.
– Radoj~i}, 2007/2008b, 48-49 – Radoj~i} Milorad: „Milinkovi}, Jevrem“,
Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2007/2008, kw. 3.
– Radoj~i}, 2007/2008c, 61 – Radoj~i} Milorad: „Milovanovi} ili Plav{i},
@ivorad“, Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2007/2008, kw. 3.
– Radoj~i}, 2007/2008d, 176-177 – Radoj~i} Milorad: „Nenadovi} Jevrem“,
Biografski leksikon Vaqevskog kraja, Vaqevo, 2007/2008, kw. 3.
– Radoj~i}, 2009a, 277 – Radoj~i} Milorad: „Jankovi}, Dragomir“, Srpski
biografski re~nik, Novi Sad, 2009, kw. 4, 277.
– Radoj~i}, 2011, 380-381 – Radoj~i} Milorad: „Krsti}, Krstivoje“, Srpski
biografski re~nik, Novi Sad, 2011, kw. 5,
– Radoj~i}, 2009, 232-238.: – Radoj~i} Milorad: „Komiri} i Komiri}anci“,
Kalendar Kolubara, Vaqevo, 2009.
– Radoj~i}, 2010, 116-127 – Radoj~i} Milorad: „Ra|evski vitezi slobode“,
Prizor, Loznica, 2010, br. 9.
– Rankovi}, 2011, 243 – Rankovi} Zdravko (urednik), Veliki narodni kalendar
Kolubara za prestupnu 2012. godinu, Vaqevo, 2011.
– [imi}, 2009 – [imi} N. Grozdan: Komiri} neka i sad, [abac, 2009,
[tampa
– Radoj~i}, 1999d, 12-13 – Radoj~i} Milorad: „Bra}a Krsti}i – Vitezovi
Kara|or|eve zvezde“, Podgorac, Ose~ina, br. 5, od 29. aprila 1999.
– Radoj~i}, 2003a, 15 – Radoj~i} Milorad: „Ram za portret starog ratnika
– Dragi} S. Mati}“, Podgorac, Ose~ina, br. 22, od 5. avgusta 2003.
– Radoj~i}, 2003b, 15: – Radoj~i} Milorad: „Ram za portret starog ratnika
– Blagoje Brankovi}“, Podgorac, Ose~ina, br. 23, od 11. novembra 2003.
– Radoj~i}, 2003v, 14: – Radoj~i} Milorad: „Ram za portret starog ratnika
– Mihailo Cvetanovi}“, Podgorac, Ose~ina, br. 23, od 30. decembra 2003.
– Radoj~i}, 2004, 15 – Radoj~i} Milorad: „Ram za portret starog ratnika: @ivorad
Plav{i} – Milovanovi}“, Podgorac, Ose~ina, br. 24, od 8. marta 2004.
91

Milorad Radoj~i}
– S. R., „Se}awe ~uva sjaj“, Podgorac, Ose~ina, br. 1, od 26. novembra 1998, 5.
– Todorovi}, 1960 – Todorovi} @.: „Pao je komandant s belog kowa“, Politika,
Beograd, 4. avgusta 1960.
– Ratnik, Beograd, 1922-1924;
– Srpske novine, Beograd , od 30. septembra 1917.
– Glas Vaqeva, Vaqevo, 24. aprila 1932, 4
Summary
In the period from year 1912 to 1918 total eighteen warriors from municipality
of Ose~ina were awarded and became bearers of the most valued war decoration
Kara|or|e`s Star with Swords. This number of awarded warriors is quite large and
can be served as pride. Most certainly, it is almost impossible to find such a small
territory that has this number of knights. Interesting is also that two pairs of brothers
became the bearers of this highest decoration - Krstivoje and Rafailo Krsti} and
Milorad and Milutin Petrovi}.
All of them went to war as very young people with modest education. The fact
that only three of them (Dobrosav @ivanovi}, Dragi} Mati} and ^edomir Popovi}),
from total number of eighteen knights, did not live to experience freedom is quite
impressive. Most of them, who lived through the atrocities of war, returned to occupations
they had before war.
Among bearers of this medal, three of them remained in army and became officers
(Krstivoje Krsti}, Jevrem Milinkovi} and Budimir Radivojevi}). Four of them
continued their education after the war and succeeded in getting a degree, which enabled
them to involve in other things, apart from agriculture (Rafailo Krsti}, Jevrem
Nenadovi}, Milorad Petrovi} i @ivorad Plav{i}-Milovanovi}), while two of them
moved with their families from their home area to Posavotamnava in search of better
life (Blagoje Branovi} and Mihailo Cvetanovi}).
The bearers of this medal, known as the knights of the order of Kara|or|e`s Star,
mostly were ordinary people - peasants, clerks, craftsman, but few of them officers, too.
The medals they received certainly classified them as the cr me of our society, although
many of them lacked in basic needs. Almost all of them died and were buried without
any military honors. It is not known, if the society paid them any honors by raising some
monument or if some school, street or local society bears their name or surname.
However, they deserved to be remembered with pride, serving us as role models and
as beacons on how to defend and preserve homeland. Nowadays, unfortunately, only
their descendants and some lovers of local history are familiar with their life stories.
92

PRILOZI
SUPPLEMENTS
UDK = 902.2(497.11 Manastir Bogova|a)
351.853
Dejan Buli}, Istorijski institut Beograd
Radivoje Arsi}, Zavod za za{titu spomenika kulture Vaqevo
MANASTIR BOGOVA\A IZ ASPEKTA
ARHEOLO[KIH ISTRA@IVAWA
Apstrakt: O manastiru Bogova|a sa~uvan je veliki broj istorijskih dokumenata
uglavnom iz novije istorije po~ev{i od XVIII veka. Vreme i okolnosti
podizawa i izgled prvog manastira nikada nisu rasvetqene. Tokom jeseni
2011. obavqena su mawa sonda`na istra`ivawa za potrebe izrada projekta
sanacije Grigorijevog konaka. Tom prilikom je utvr|eno da se prvobitni
manastirski kompleks bio druga~ije pozicioniran u prostoru u odnosu
na dana{wu crkvu i objekte, i da je manastir sasvim sigurno postojao tokom
15 veka a mo`da i u drugoj polovini XIV veka.
Kqu~ne re~i: Zapadna Srbija, Kolubara, manastir, Crkva, konak, ogwi{te,
keramika
MONASTERY OF BOGOVA\A FROM THE POINT OF
ARCHEOLOGICAL RESEARCH
Abstract: Large number of historical documents about monastery of Bogova|a
have been preserved and they mainly date from recent history, starting from XVIII
century. Time and circumstances relating to building and the overall appearance of
the first monastery have never been revealed. During the autumn, year 2011, smaller
probe research has been conducted for the purpose of reconstruction of Grigorije's
dormitory. At that occasion, it was determined that the first monastery complex was
located differently in comparison to today's church and relating facilities, and that it
existed, with utmost certainty in XV century, or maybe even in the second half of
XIV century.
Key words: Western Serbia, Kolubara, monastery, Church, dormitory, hearth, ceramics.
Manastir Bogova|a sme{ten je u ataru istoimenog sela, ju`no od
Lajkovca. Zbog svoje burne pro{losti manastir je vi{e puta stradao i
bio obnavqan. Manastirsku crkvu Sv. Georgija podigao je 1545. god jeromonah
Mardarije, shimnik, iz Vrane{i, sa bratijom. Ktitori su
bili knez Pavle i Jovan Velimirovi}i iz Jabu~ja sa ostalim pravo-
93

94
Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
slavnim hristijanima, {to saznajemo iz zapisa koji je ostavio Haxi
Ruvim na tzv. Dabinom jevan|equ, {tampanom u Moskvi 1730. godine. 1
Pored ovog zapisa za koji pretpostavqa L. Mirkovi}, da je, verovatno,
bio napisan negde u prvobitnoj crkvi, Ruvim je naslikao i likove
kneza Petra i Pavla Velimirovi}a. 2 Ukoliko je likove ktitora radio
prema nekom predlo{ku, onda je to najverovatnije prema ktitorskoj
kompoziciji iz prvobitne crkve. O manastirskom ‘ivotu tokom XVII
veka svedo~i nekoliko zapisa u crkvenim kwigama. 3
Nesumwivo, najva`nija li~nost manastira sa kraja XVIII i po~etka
XIX stole}a je arhimandrit Haxi Ruvim Ne{kovi}a, pod ~ijom
upravom je nastala zna~ajna slikarska i duboreza~ka {kola, koja je radila
i posle wegove smrti. 4 Svoje svestrano obrazovawe Haxi Ruvima
pokazao je posedovawem ve}eg broja naslova u svojoj biblioteci, velikim
smisao za pisawe i potrebom da ostavi hronolo{ke zabele{ke o
svom vremenu. 5 Od J. Vuji}a, saznajemo o manastirskoj biblioteci u
kojoj je bilo 108 kwiga. 6 Najve}i broj kwiga iz ove biblioteke stradao
je u vreme Prvog svetskog rata.
Haxi Ruvim Ne{ovi}, naveo je u jednom od svojih brojnih zapisa da
su u toku Austro-turskog rata 1788-1791. g. u Vaqevskoj nahiji stradali
manastiri: Bogova|a, Ribnica, ]elije Pustiwa i Novaci, kao i
crkve u Slavkovici, Petnici, Bukovici, Kr~maru, Plu{cu, Brankovini,
Divcima i Jabu~ju, dok su po{te|eni ostali samo manastir Grabovac
i crkva u Paunama. 7 Iz jednog drugog Ruvimovog zapisa u strasnom
jevan|equ, {tampanom u Moskvi 1790, saznajemo da je Haxi Ruvim
sa Igumanom Vasilijem i Gerasimom 1794. god. iz osnova podigao
crkvu manastira Bogova|a. 8 Iz toga vremena poti~e spratni konak,
podignut severozapadno od crkve, u kome je 1805. zasedao Praviteqstvuju{}i
sovjet, preseliv{i se nakratko iz manastira Voqav~a. 9
Iz Vuji}evih Pute{estvija saznajemo da je posle uspe{no okon~anog
Drugog srpskog ustanka, Milo{ Obrenovi} 1816, pristupio obno-
1 Stojanovi}, 1983, br. 9830; Mirkovi} 1950, 55-56
2 Mirkovi}, 1950, 21
3 Isto, 21-22
4 Radosavqevi}, 2007, 276
5 Sabrane i kriti~ki prire|eni zapisi o li~nosti Haxi Ruvima sa starijom
literaturom: (Marinkovi} 1989-1990)
6 Vuji}, 1902, 54-58
7 Stojanovi}, 1983, br. 3650, 291-292
8 Mirkovi}, 1950, 56-57
9 O izgledu Starog konaka: (Pavlovi}, 1953, 116-117), a o sanacionim radovima
na Konaku videti: (Spomeni~ko nasle|e, 2006, 136)

Manastir Bogova|a iz aspekta arheolo{kih istra`ivawa
vi manastira Bogova|i, koji je bio poru{en 1813. godine. Pored opisa
crkve, saznajemo da „U ‘enskoj preprati, s leve strane kod zapadnih
vrata, u jednom kivotu po~ivaju mo{ti prepodobnago oca Mardarija
(osniva~a Bogova|e)“. 10
Dana{wi izgled Bogova|a je dobila 1852. 11 Milo{eva crkva, pokazala
se nedovoqna za potrebe bogoslu`ewa, zbog ~ega je nova crkva sagra|ena
od 1848. do 1852. godine, koja i danas postoji, kao i neke pomo}ne
zgrade. 12 Ubrzo, 1858. g., sa ju`ne strane crkve, podignut je i nov
manastirski konak, o ~emu svedo~i kamena plo~a sa zapisom iznad severnih
vrata konaka. Isti dom do`iveo je jo{ dve obnove: prvu za vreme
vladawa kraqa Milana Obrenovi}a 1884. 13 i drugu 1961. godine.
Prema legendi, koju je zabele`io jeromonah Josif u Trono{kom rodoslovu,
osnivawe manastira se sme{ta u sredinu XV stole}a, jer je
prema letopisu ovde, kao kalu|er ‘iveo, a ubrzo i umro Grgur (Slepi)
Brankovi}. 14 Ako se prihvati ovakva legenda, onda je ubrzo sa propa-
{}u Despotovine i manastir stradao. Me|utim, ovome se protivi ~iwenica
da se Grgur Brankovi}, kao monah German upokojio 16. 10. 1459.
godine u manastiru Hilandar. 15 Da je legenda istinita svakako bi je zabele`io
J. Vuji}, samim tim {to je pomenuo predawe koje se vezuje za
osniva~a manastira igumana Mardarija. 16 Ovakvoj pretpostavci ne ide
u prilog ni opis obnove Mardarijeve crkve, jer zvu~i malo verovatno
da bi obnovqen crkva iz 16. veka bila ve}a od sredwovekovne. No nekakvo
kultno mesto – nekropola ili crkva, je morala postojati kao starije
sakralno mesto, kako bi uop{te bilo mogu}e obnoviti manastir.
Prema legendi, svoje ime, manastir duguje izvoru lekovite vode koji
se nalazi ju`no od manastira, danas u krugu obli`we vojne kasarne.
Zbog svog lekovitog svojstva, prozvana je „Bogova voda“, odakle je proistekao
dana{wi naziv „Bogova|a“ Kada je Haxi-Ruvim ozidao i sproveo
vodu kroz cevi, ta je ~esma po wemu nazvana. 17 Od svoga postanka pa
sve do 1957. godine manastir Bogova|a bio je mu{ki manastir, kada je
pretvoren u obiteq za monahiwe. 18
10 Vuji}, 1902, 54-58
11 Za izgled crkve i osnovne podatke o woj: (Pejovi} 2002: 214-215; Prodanovi}
– Rankovi} 2007: 131)
12 Pavlovi}, 1998, 45-58; @ivojinovi}, 2007, 38
13 Mirkovi}, 1950, 24
14 [afarik, 1853, 108; Radoj~i}, 1931, 50
15 ]irkovi}, 1994, 373-3744; Veselinovi} – Qu{i}, 2002, 30
16 Vuji}, 1902, 54
17 @ivojinovi}, 2007, 14
18 Mileusni}, 1995, 54; @ivojinovi}, 2007, 46
95

Tokom dva radna dana 5-6. oktobra 2011, u manastiru Bogova|a, obavqena
su mawa arheolo{ka istra`ivawa, koja su bila u potpunosti
podre|ena izradi projekta za wegovu hitnu gra|evinsku sanaciju arhitekte
Milke Krstivojevi}. 19 U radovima je u~estvovao Vlado Go-
{wi} i nekoliko me{tana iz okoline, uz zdu{nu pomo} sestrinstva
manastira. Nakon mioni~kog zemqotresa (1998) izvr{eni su radovi
na opravci hramu u zimu 1998-1999. godine, a zatim i na rekonstrukcija
starog manastirskog konaka 2005, dok je Konak, iz 1858. godine, do-
{ao u stawe kada mu trebaju ozbiqni sanacioni radovi. Iz istaknutih
razloga postavqene su tri arhitektonske sonde sa isto~ne strane
Konaka neposredno uz wegovo spoqno lice (sl. 1). Ciq je bilo sagledati
stawe temeqa, na~in wegovog izvo|ewa odnosno dubina utemeqewa
i kvalitet podloge, u skladu sa ~im bi bile predlo`ene mere tehni~ke
za{tite i sanacije temeqa kao i etape konzervacije Konaka.
Sonde postavqene uz Konak (sonde 1; 2 i 4) bile su pribli`no kvadratnog
oblika, dimenzija 1h1m. Radovima je prethodilo razbijawe
betonske staze koja okru`uje Konak na prostoru kasnijih iskopa, a zatim
i uklawawe betonske supstrukcije od krupnijeg oblutka i mestimi~no
pore|ane cigle. Debqina staze sa supstrukcijom iznosila je
oko 0,15 m.
Sonda 1
Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
Sonda je postavqena sa spoqne strane Konaka na 13,03 m od wegovog
jugoisto~nog ugla. Ispod betonske staze sa supstrukcijom je sloj
tamnomrka zemqe sa ulomcima opeka i tragovima gara. Na rel. dubini
0,45 m, konstatovana je povr{ina sa pepelom, garom, gorelim pe{~arom
i zape~enom zemqom. Usledio je sloj sa ovakvim sastavom i sa
znatnim brojem nalaza grn~arije i kosti (0,45-0,70 m), a potom sloj
svetlomrke zemqe (0,70-0,85 m) sa nalazima grn~arije i sporadi~nim
tragovima maltera. Posledwi je sterilan sloj svetlomrke zemqe
(0,85-0,95 m) (sl. 1 i 2).
Unutar sonde konstatovano je postojawe dve gra|evinske faze u izradi
temeqa Konaka, koje se jasno izdvajaju vertikalnom fugom i razli~itom
dubinom fundirawa temeqa (sl. 2). Pli}i (severni deo) temeq,
~ije je dno na 0,35 m od povr{ine, ukopan je u sloj tamnomrke zemqe.
Dubqi (ju`ni deo) temeq je dubqe fundiran za oko 0,20 cm, odno-
19 Istra`ivawa su obavili arheolozi Radivoje Arsi} iz Zavoda u Vaqevu i
Dejan Buli}, arheolog iz Istorijskog instituta – Beograd za potrebe Zavoda
za za{titu spomenika kulture – Vaqevo
96

Manastir Bogova|a iz aspekta arheolo{kih istra`ivawa
Sl. 1 Situacioni plan sa rasporedom sondi
Sl. 2 Sonda 1 zapadni profil prema konaku 1- malter na sada{wem zidu; 2
opeka iz druge polovine 19. veka; 3 - temeq konaka druga polovina 19. veka
od kamena i maltera; 4 - temeq starije gra|evine od lomqenog kamena i
`utog kre~nog maltera; 5 - tamnomrka sa proslojcima gari; 6 - svetlomrka
kompaktna sterilna zemqa
97

98
Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
Sl. 3 Sonda 2 ju`ni profil profil 1 - betonska staza; 2 - mrka kopaktna
zemqa; 3 - tamnomrka sa proslojcima gari; 4 - svetlomrka kompaktna
Sl. 4 Sonda 3 severni profil 1 - tamnobraon oranica; 2 - sloj grumewa
malter, {uta i sige; 3 - negativ izva|enog temeqa; 4 - zona zape~ene zemqe;
5 - Pod prostrije sa ogwi{tem
Sl. 5 Osnova sonde 3 sa negativom zida i poplo~anim ogwi{te 1- negativ
izva|enog temeqa; 2 - zona zape~ene zemqe; 3 - ogwi{te polo~ano kamenom
sa naslagama pepela; 5 - pod prostorije kamen i nabijena svetlomrka zemqa

Manastir Bogova|a iz aspekta arheolo{kih istra`ivawa
sno do rel. dubine 0,55 m i ukopan je u sloj pepela i zape~ene zemqe. Temeq
je izveden od lomqenog kamena, a kao vezivo kori{}en je ‘u}kasti
kre~ni malter.
Sokl str~i nekoliko centimetara u odnosu na gorwi deo, izveden je
lepqewem }eramide i maltera preko krupnijih polutesanika. Ova intervencija
preko temeqa kao i nadzemni deo gra|evine koji je izveden
opekom, jasno se izdvaja upotrebom beli~astog kre~nog maltera.
Konstruktivno je stariji ju`ni deo temeqa koji je dubqe ukopan, a
zatim je na wega prislowen pli}i temeq kojim je mogu}e pro{iren prvobitni
objekat. Izme|u ove dve konstruktivne faze, hronolo{ka razlika
ne mora da bude velika, ali se za sada ne mo`e precizno definisati.
Kona~no je u tre}oj fazi, na temeqima starog objekta podignut Konak
1858. godine koji se jadno odvaja od temeqa upotrebom razli~itog
maltera i razli~itog gra|evinskog materijala, u ovom slu~aju cigle.
Kako je i najstariji deo temeqa konaka ukopan u sloj XIV i XV stole}a,
jasno je, da su i najstarijoj fazi Konaka prethodili stariji tragovi
‘ivqewa (sl. 2). Pored kerami~kih nalaza, nikakav objekat, za
sada, nije potvr|en arhitektonskim ostacima zbog ~ega se ne mo`e kazati
je li su ovo eventualno ostaci manastirskog kompleksa ili samo
deo sredwovekovnog naseqa.
Sonda 2
Severna ivica iskopa nalazila se na 6,20 m od severoisto~nog ugla
konaka. Ispod supstrukcije je sloj mrke zemqe sa el. {uta (malter i
ulomci cigle, te retki nalazi kostiju i 1 gvozdeni klin). Usledio je
sloj tamnomrke zemqe, sa sporadi~nim nalazima kosti i dva fragmenta
keramike (rel. dubine 0,30 m – 0,55 m). Ispod ovog sloja je sterilna
kompaktna svetlomrka zemqa sa sporadi~nim upadima grumewa maltera
u gorwoj zoni. Najni`a ta~ka temeqa je na svega 0,30 m od nivoa
staze.
Sonda 3
Sonda, dimenzija 6h1 m, pribli`ne orijentacije I-Z postavqena je
5,6 m isto~no u odnosu na Konak. Ispod travnatog pokriva~a, u sloju
svetlo-mrke zemqe sa sporadi~nim sitnim grumewem maltera i opeke,
nala`eni su recentni nalazi: ~aure, ulomci porcelana... Od 0,20 metara
u istom sloju je znatnije prisustvo kamena i grumewa maltera, koji
prate nalazi ‘ivotiwskih kostiju i gvozdeni klinovi. Od relativne
dubine 0,30 m, odnosno 0,50 m na celoj povr{ini iskopa je sloj ~i-
99

100
Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
Sl. 6 Fragmenti grn~arije iz sloja XIV-XV veka sonda 1
Sl. 7 Deo crepuqe otkriven pore ogwi{ta u sondi 3

Manastir Bogova|a iz aspekta arheolo{kih istra`ivawa
stog {uta sa ostacima gare`i (grumewe maltera i dosta sitnog kamena).
Mestimi~no su se nalazili i izgoreli ulomci sige (sive boje).
U zapadnom delu rova konstatovano je postojawe negativa zida {irine
gotovo 1 m, koji se jasno o~itava u severnom i ju`nom profilu iskopa.
(sl. 4 i 5) Zid se pru`ao pravcem S-J. Ostali zidove objekta nisu
konstatovani, ali je jasno da se iskop na{ao unutar nekada{weg objekta.
Sa zapadne strane negativa zida, konstatovano je postojawe glinovitog
poda, mestimi~no sa sa~uvanim podnim kamenim plo~ama.
Ovom nivou odgovara samo delimi~no iskopana kamena konstrukcija
kvadratne osnove, koja je verovatno predstavqala ogwi{te (sl. 5).
U zapadnom delu ispod nivoa poda (ili posledweg nivoa poda) je
tanak sloj gline (zelenkaste boje), a ispod debqi sloj zape~ene crvene
zemqe sa mawim brojem nalaza ogwi{ne keramike i ‘ivotiwskih kostiju
(sl. 6). Iz sloja poti~e i nekoliko rimskih opeka, ovde najverovatnije
u sekundarnoj upotrebi. Rimske opeke su svakako donete kao
gra|evinski materijal iz neke od napu{tenih vila rustika iz neposredne
okoline. Dva ovakva objekta registrovana su na udaqenosti od
oko 1.000 m na lokalitetima Vitkova~a i Lu`ica.
Sonda 4
Ju`na ivica iskopa nalazila se na 2,05 m od jugoisto~nog ugla konaka.
Ispod betonska staza i supstrukcija od kamena kopano je u sloju
mrke zemqe sa el. {uta, koji prate nalazi kostiju, kovanika i keramike
(rel. dubina 0,15 m – 0,60 m). Ispod je sterilna kompaktna svetlomrka
zemqa u koju su fundirani temeqi konaka.
Zakqu~ak
Prona|eni ostaci objekata, svedo~e o burnoj istoriji manastira,
brojnim ru{ewima i obnovama o ~emu svedo~i ponovna upotreba starijih
temeqa i gra|evinskog materijala, kao i i nivelacije prostora
isto~no od dana{weg Konaka radi kori{}ewa prostora za poqoprivredne
i ekonomske delatnosti. Prvobitni manastir je bio druga~ije
lociran u odnosu na dana{we manastirske objekte. Mo`e se pretpostaviti
da je verovatno i sama crkva zauzimala druga~iju poziciju.
Arheolo{ki slojevi i otkriveni fragmenti zidova ukazuju da se stari
manastir sa crkvom nalazio na uzvi{ewu i padini koja se delom nalazi
ispod grigorijevog konaka a delom u vo}waku isto~no. U prilog
ovom saznawu ide zapis iz manastirske arhive do koga je do{ao Vlado
Go{wi}. U delovodniku jeromonaha Danila iz sredine XIX veka pi{e
da je Haxi-Ruvim prvobitnu crkvu izmestio, a da se ona nalazila na
101

Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
mestu dana{weg Grigorijevog konaka. L. Mirkovi} spomiwe da se
nadgrobnik igumana Melentija Gavrilovi}a, koji se upokojio 1843,
nalazi kod ^ardaka, gde je nekada bila stara crkva. 20 Sli~no tvrdi i
S. @ivojinovi}, po kome je iguman Melentije pokopan, blizu mesta
gde je bila stara crkva, na padini brega, iznad dana{we crkve. 21
[to se ti~e hronolo{kog opredeqewa konstatovanih ostataka, za
sada izvesne kerami~ke forme prona|ene u skromnim iskopima ukazuju
na vremensku bliskosti sa materijalom prona|enim prilikom istra`ivawa
manastira ]elije kod Lajkovca, iz XIV–XV stole}a (sl. 7).
Keramika predstavqa lokalnu proizvodwu sva keramika je izra|ena
na identi~an na~in a na oba lokaliteta registrovani su delovi poklopaca
ukra{eni urezima u obliku jelove gran~ice. 22 . Grn~arija
identi~nog kvaliteta i na~ina izrade otkrivena je na obli`wem lokalitetu
Anine u selu ]elije datovana je ugarskim novcem u drugu polovinu
XIV veka. 23 Samo ozbiqnija istra`ivawa na {irem prostoru
manastirske porte mogu da potvrde ovakve indicije, daju materijalne
dokaze o trajawu manastira kroz vekove, wegovoj delatnosti i nastojawima
manastirskog bratstva na o~uvawu srpske pismenosti, tradicije
i duhovnosti.
Do sada radovi izvo|eni na prostoru manastirske porte i hrama
vo|eni su bez u~e{}a arheologa zbog ~ega su nam izvesna svedo~anstva
o manastirskoj pro{losti ostala nepoznata, a pojedine zone manastira
i zauvek izgubqene u arheolo{kom smislu. Takav je slu~aj sa Novim
konakom i parkingom u isto~nom delu porte, gde su nivelacijom terena
zbrisani i svi eventualni tragovi pro{losti.
Ovaj mali prilog ima za ciq da budu}im arheolo{kim istra`iva-
~ima omogu}i kakvo-takvo polazi{te u istra`ivawu i delimi~an
uvid u stratigrafiju manastira. Nadamo se da }e sa ovim radom zapo-
~eti bri`nije sakupqawe podataka o manastiru Bogova|a i mo`da pokrenuti
izu~avawe jo{ nekih aspekata pro{losti manastira.
20 Mirkovi}, 1950, 63
21 @ivojinovi}, 2007, 43
22 Arsi}, Pecikoza, 2006, 166
23 Arsi}, 2008, 69
102

Manastir Bogova|a iz aspekta arheolo{kih istra`ivawa
Literatura
– Arsi}, Pecikoza, 2006, 151-168 – Arsi} R. i Pecikoza V., Manastir i
ktitorski grob iz ]elija, Glasnik SAD-a, 22, Beograd, 2006.
– Arsi}, Pecikoza, 2008, 68-69 – Arsi} R. i Pecikoza V., Sonda`na istra`ivawa
lokaliteta Anine u selu ]elije, op{tina Lajkovac, AP 2/3, 2008.
– Babi}, 1994, 133-161 – Babi} G. Stare crkve u Vaqevu, Vaqevo postanak i
uspon gradskog sredi{ta, Narodni muzej Vaqevo i Odeqewe za istoriju
filozofskog fakulteta Beograd, Vaqevo, 1994.
– Vuji}, 1902, 54-58 – Vuji} J. Pute{estvije po Serbiji I-II, Beograd, 1902.
– Bo{kovi}, 1953 – Bo{kovi} \., Sredwevekovne crkve i manastiri. U:
Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta Srbiji, tom I (ur. \. Bo{kovi}), Nau~na
kwiga, Beograd, 1953.
– Go{wi}, 2011 – Go{wi} V., Grigorijev konak – razvoj kroz istoriju. Nepublikovan
rad, Manastir Bogova|a, 2011.
– Veselinovi}, Qu{i}, 2002 – Veselinovi} A., Qu{i} A., 2002. Rodoslovi
srpskih dinastija, Novi Sad, 2002.
– @ivojinovi}, 2007, 14, 38, 43, 46 – @ivojinovi} S., Manastir Bogova|a,
drugo, dopuweno izdawe, Manastir Bogova|a, 2007.
– Marinkovi} B., Haxi Ruvim pre celine, pre smisla I-II, Vaqevo, 1989/1990.
– Mileusni}, 1995, 54 – Mileusni} S., Vodi~ kroz manastire u Srbiji, Beograd,
1995.
– Mirkovi}, 1950, 21-63 – Mirkovi} L., Starine manastira Bogova|e,
Spomenik SAN 99, Beograd, 1950.
– Pavlovi}, 1953, 116-117 – Pavlovi} D., Bogova|a, Arheolo{ki spomenici
i nalazi{ta u Srbiji I, Zapadna Srbija, Beograd, 1953.
– Pavlovi}, 1998 – Pavlovi} M., Manastiri [aba~ko-vaqevske eparhije,
[abac 1998.
– Pejovi}, 2002, 214-215 – Pejovi} Bogova|a, Enciklopedija Pravoslavqa
I (A-Z), Beograd, 2002.
– Petkovi}, 1950, 32 – Petkovi} V. R., Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu
srpskog naroda, Beograd, 1950.
– Prodanovi}, Rankovi}, 2007, 131 – Prodanovi}, Rankovi} I., Bogovo|a, manastir,
Spomeni~ko nasle|e Srbije, Nepokretna kulturna dobra od izuzetnog
i od velikog zna~aja, drugo izmeweno i dopuweno izdawe, Beograd 2007.
– Radoj~i}, 1931, – Radoj~i} N., O Trono{kom Rodoslovu, Beograd, 1931.
– Radosavqevi}, 2007 – Radosavqevi} N., Pravoslavna crkva u Beogradskom
pa{aluku 1766-1831 (uprava Vaseqenske patrijar{ije), Beograd, 2007.
– Stojanovi}, 1983, 291-292. – Stojanovi} Q. Stari srpski zapisi i natpisi
I-VI, fototipsko izdawe, Beograd, 1983.
– ]irkovi}, 1994, 373-389 – ]irkovi} S., Srpska vlastela u borbi za obnovu
Despotovine, Istorija Srpskog naroda II, Beograd, 1994.
– [afarik, 1853, 17-112 – [afarik Æ., Srbsk¢c lþtopisacý izý po~etka
16-gþ stolþt¢æ, Glasniþk Dru{tva srbske slovesnosti 5, Beograd, 1853.
103

Summary
Dejan Buli}, Radivoje Arsi}
Monastery of Bogova|a is located in the village district which has the same
name as monastery, south of town Lajkovac. Because of it's turbulent past, monastery
was destroyed and reconstructed several times. Monastery church of St. George
was built in year 1545, by monk Maradarije. Large number of historical documents
about monastery of Bogova|a have been preserved and they mainly date from recent
history, starting from XVIII century. Time and circumstances relating to building
and the overall appearance of the first monastery have never been revealed. During
the autumn, year 2011, smaller probe research has been conducted for the purpose of
reconstruction of Grigorije's dormitory. At that occasion, it was determined that the
first monastery complex was located differently in comparison to today's church and
relating facilities. Archeological layers and some fragments of walls that were discovered
indicate that the old monastery and the church were located on the hill and
on the slope, placed partly below Grigorije's dormitory and partly in the orchard near
the location. It is almost certain that the monastery existed in XV century, or maybe
even in the second half of XIV century.
104

UDK = 902.2(497.11 Vaqevska Gra~anica)
351.853
Dejan Buli}, Istorijski institut Beograd
Dejan Radi}evi}, Filozofski fakultet Beograd
Radivoje Arsi}, Zavod za za{titu spomenika kulture Vaqevo
ISTRA@IVAWA VAQEVSKE GRA^ANICE 2011. GODINE
Apstrakt: Rad nudi neke nove podatke o manastiru Gra~anica do kojih se
do{lo tokom za{titnih arheolo{kih istra`ivawa 2011. godine. Pored toga
sagledava istorijske ~iwenice vezane za vreme nastanka manastira, faze
gradwe i ‘ivota u novom svetlu i kontekstu arheolo{kih nalaza. Utvr|eno je
da postoje brojne indicije o sredwovekovnom poreklu crkve, jo{ uvek nigde
nije jasno definisan sredwovekovni sloj ili neki deo arhitekture koji je
jasno opredeqen u ovo vreme. Tako|e, ni jedan grob za sada nije datovan u
sredwi vek, premda je takvih nagove{taja bilo. Kako su istra`ivawa nasilno
prekinuta zakqu~ci nisu kona~ni. Najzna~ajniji nalaz je fragmentovano
dno bokala od majolike. Ovo uvezeno posu|e iz Italije hronolo{ki je osetqivo
i zahvaquju}i wemu i trajawe otkrivenog konaka mo`emo smestiti u
drugu polovinu XV veka.
Kqu~ne re~i: Zapadna Srbija, Vaqevska Gra~anica, manastir, crkva, sredwi
vek, grob, konak, majolika
RESEARCH OF GRA^ANICA MONASTERY IN YEAR 2011.
Abstract: The article offers new data about monastery of Gra~anica which were
gained during protective archeological research in year 2011. In addition, it perceives
historical facts related to the time of monastery origin, its construction phases from a new
stand and through the context of the archaeological finds. It was determined that there are
numerous indications about medieval origin of the church, but neither medieval construction
layers nor some other parts of architecture typical for this age were found. In addition,
not one of the tombs can be placed in this period, although some speculations have
been made. Being that research has been ended by force, the conclusions can not be described
as final. The most important finding is the fragmented bottom of majolica pitcher.
This Italy imported pot is chronologically sensitive and due to this we can place the duration
of the discovered dormitory in second half of XV century.
Key words: Western Serbia, Monastery of Gra~anica, Valjevo, monastery, church,
medieval, tomb, dormitory, majolica
105

106
Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
Sl. 1 – Situacioni plan platoa manastira Gra~anica sa crkvom i
prate}im objektima iz 2011 godine
Manastir Gra~anica nalazi se u selu Tubravi}, dvadesetak kilometara
jugozapadno od Vaqeva i svega nekoliko kilometara od dana{weg
puta Vaqevo – Bajina Ba{ta. Hram posve}en Arhan|elu Mihajlu sme-
{ten je desnoj obali reke Su{ice, na jednom pro{irewu kawona, u
koju se malo uzvodno uliva Gra~ani~ka reka (sl. 1).
Svoje ime manastir duguje reci Gra~anici koja proti~e uz wega.
Nekada se, najverovatnije, i dowi kraj ove reke, do u{}a u Jablanicu,
nazivao Gra~ani~kom rekom, ali je u jednom trenutku do{lo do
promene, kada je mawa utoka preuzela ime. Tako|e, znalo se, da i reka
svoje ime duguje ostacima nekakvog grada. 1 Na neki na~in, ovo
potvr|uje Pavlovi}, koji ka`e, ka`e da je Gra~anica ime brda, pa je po
tome i kraj nazvan. 2 Rekognoscirawem autora ~lanka, u leto 2011, na
1 Loma, 2003, 24-26
2 Pavlovi}, 1907, 519.

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine
obroncima Povlena, na brdu Vito u ataru selu Brezovica otkriveno je
kameno utvr|ewe iz starijeg gvozdenog doba, ~ime su potvr|ene pretpostavke
o poreklu imena. 3
Malo se {ta mo`e sa sigurno{}u kazati o istoriji manastira Gra-
~anica. Ne zna se godina osnivawa manastira, ktitor, a osim pojedinih
gra|evina nije poznata prvobitna manastirska celina, osim ocena
da je savremena manastiru Pustiwa. 4 U jednoj od verzija predawa,
~esto navo|enih u literaturi govori se o trojici bra}e kao ktitora
triju susednih manastirskih crkava: Jovawa, Gra~anice i Pustiwe. 5
Prvi istorijski pomen je iz 1560. godine kada je manastir imao dva
monaha koji daju odsekom 60 ak~i. Zanimqivo je da se, 1572. godine, javqaju
dva manastira sv. Arhan|ela kod ovog sela: u prvom je zabele`en samo
prihod od 160 ak~i, a u drugom jedan kalu|er i prihod od 64 ak~e. Iako
prevodilac ovog podatka smatra se da tu nije re~ o deobi manastirskog
prihoda na dva dela, po{to se u tom slu~aju obi~no deli na ravne delove 6 ,
nepostojawe dve crkve na terenu i situacija da reka fizi~ki delila imawe
manastira ukazuju da je re~ ipak o jednom manastiru sa podelom prihoda na
dva dela. Uostalom, popis nastao u vreme vladavine Murata III (1574-1595)
bele`i opet samo jedan manastir sa godi{wom obavezom od 400 ak~i. 7 Iste
svote pla}a i Pustiwa u vreme Murata (400 ak~i), a 1572. godine 300 ak~i,
kada je tu ‘iveo jedan monah, {to u tom trenutku ukazuje na pribli`no
istu veli~inu manastirskog poseda i broj monaha. 8
Uprkos ~iwenici da od pomena u turskim popisima tokom XVI veka,
nema vi{e podataka o manastiru Gra~anica sve do wene obnove,
gotovo svi oni koji su pisali o Gra~anici iznose mi{qewe da je za
vreme Ko~ine Krajine manastir opusto{en, premda za ovo nema istorijskih
~iwenica. 9
Haxi Ruvim Ne{ovi}, u jednom od svojih brojnih zapisa naveo je
koji su manastiri stradali u toku austro-turskog rata 1788-1791.
godine u Vaqevskoj nahiji. Me|u stradalim manastirima na{la se i
Pustiwa, dok o Gra~anici nema govora. 10 Sli~no navodi J. Vuji}, i za
manastir Pustiwu kazuje da je popaqena pre 40 godina, za Gra~anicu
3 Za sada o ovom utvr|ewu {ira javnost upoznata je samo preko novinskih
informacija.
4 ]orovi}, Qubinkovi}, 1953, 145.
5 Pavlovi}, 1940, 175.
6 Zirojevi}, 1984, 41.
7 Isto, 41-42.
8 Isto, 72.
9 Je`, 1994, 109-113; Stoji}, 2010, 31, 116; Babi}, 1994, 141.
10 Stojanovi}, 1983: 3650, 291-292.
107

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
ka`e samo da je to nova crkva. 11 Te{ko da bi oba izvora propustila da
ka`u da je Gra~anica stradala kada i Pustiwe i o~igledno nije, iz
~ega se da zakqu~iti da je ranije stradala. Situacija u vreme Austrijske
vlasti podr`ava ovu tezu. Vaqevski distrikt, kao jedan od 15,
u okviru Srbije, u{ao je u sastav Austrije posle Po`areva~kog mira
1718. godine, i ostao u wenom sastavu do 1739. godine. 12 U popisu Vaqevske
episkopije me|u manastirima nema ]elija, Jovawe, Pustiwe,
Gra~anice, pretpostavqa se jer nisu imali svoje nurije. 13
Kod @ivojinovi}a nalazimo, nepotvr|en u izvorima podatak, da je
crkva manastir Pustiwa postradala 1683. godine, kada je ovuda pro{la
turska vojska za Be~. 14 Za pretpostaviti je, ako je podatak ta~an, da je
istovremeno sa stradawem Pustiwe, mogla stradati i Gra~anica.
Videli smo da uprkos dosada{wem uverewu, nema u istorijskim
izvorima ni traga o postojawu manastira Gra~anice tokom XVII i
XVIII stole}a. 15 Skloni smo da u doga|ajima oko Velikog turskog rata
tra`imo i stradawe manastira Gra~anice te da je manastirski ‘ivot
zamro tokom narednog stole}a. U skladu sa ovim bio bi i rodoslov
ktitora koji kazuje da su se, na prostor od Turaka razru{enog manastira
i zapu{tenog imawa polovinom XVIII stole}a, doselili stric i
otac ktitora. 16
J. Vuji}a Gra~anicu pomiwe kao novu crkvu, koju su zidali 1818.
god. Milosav Tomi} sa Stubla i Vukosav Veselinovi} iz Tubravi}a. 17
Me|utim Vuji} je pogre{no zabele`io Milosavqevo prezime, naime
prema pomenutom rodoslovu i Milosav je tako|e Veselinovi}, s
obzirom da je jedan od ~etiri Vukosavqeva brata. 18 Uostalom, to pokazuje
i natpis na nadgrobnom spomeniku iz porte crkve na kojoj je upisano
i prezime Milosava (Veselinovi}), kao i godina smrti (1819). U
Vaqevskoj nahiji po popisu iz 1836 me|u sagra|enim novim crkvama
pobrojana Gra~anica u Tubravi}u, za koju se navodi da je gra|ena pre
15 godina. 19
11 Vuji}, 1902, 40.
12 Panteli}, 1948, 10.
13 Radosavqevi}, 1997, 37-50.
14 @ivojinovi}, 1972, 29; Pavlovi}, 1998, 156.
15 Za stawe u Vaqevskoj mitropoliji tokom 17. stole}a: (Radosavqevi},
2000; Radosavqevi}, 2007).
16 Jeremi}, 1927, 59-61.
17 Vuji}, 1902, 40.
18 Jeremi}, 1927, 59-61.
19 Radosavqevi}, 2007, 422.
108

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine
Druga velika obnova usledila je zalagawem vladike Nikolaja Velimirovi}a
1930. godine, kada crkva dobija kona~an izgled, odnosno
kada dobija kube i venac crkve u neovizantijskom stilu, novu krovnu
konstrukciju i krovni pokriva~, o ~emu svedo~i i natpis na crkvi. 20
Iz tog vremena poti~e i mawa kapela ju`no od crkve, ve}i broj sobra-
{ica ju`no, zapadno i jugozapadno od crkve, kao i podzid sa severne i
isto~ne strane uz dana{wu metalnu ogradu. Tako|e je podzid sa ju`ne
strane crkve obnovqen u ovo vreme.
Bez izvedenih dodatnih istra`ivawa na samoj crkvenoj gra|evini,
oslawamo se na zapa`awa ocene G. Babi} i @. Je`a po pitawu faza
gradwe hrama. 21
Prilikom arheolo{kih iskopavawa 1987. godine na prostoru oko
crkve konstatovano je 118 grobova (sl. 2). Istra`eno je 113 grobova sa
skeletnim ostacima 161 pokojnika. Antropolo{kom analizom, sa
posebnim akcentom na zubni materijal, obuhva}eni su ostaci 139 individua.
22
Tokom 2002. godine su obavqena i istra`ivawa manastirske isposnica,
~ije je postojawe potvr|eno i arheolo{kim i arhitektonskim
ostacima. Istra`ivawa je obavio Zavod za za{titu spomenika kulture
Vaqevo, prona|eni kerami~ki materijal pokazuje hronolo{ki
sinhronicitet sa manastirom Gra~anica. 23 Ukoliko se pretpostavke
o postojawu sli~nih speleolo{kih objekata u okolini manastira
Pustiwe poka`u ta~nim, u okolini Vaqeva morao bi postojati jak
centar anahoretskog mona{tva u prvim godinama turske vlasti. 24
Privo|ewem projekta izgradwe brane kraju, ponovo se tokom 2011.
godine javila potreba za zavr{etkom za{titnih arheolo{kih istra-
`ivawa. Radovi s trajali u periodu, od 15. avgusta, do 03. oktobra
2011. godine, u organizaciji Zavoda za za{titu spomenika kulture u
Vaqevu, pod rukovodstvom dr D. Radi~evi}a, asistenta na Odeqewu za
arheologiju Filozofskog fakultetu Univerziteta u Beogradu. Neposredni
rukovodioci terenskih radova bili su mr D. Buli}, saradnik
Istorijskog instituta u Beograd i R. Arsi}, arheolog Zavoda za za-
{titu spomenika kulture Vaqevo. ^lanove stru~ne ekipe ~inili su:
20 Stameni}, 2006, 29.
21 Je`, 1994, 109-113; Babi}, 1994, 141.
22 \uri}, Sreji} i dr. 1997, 233-240; \uri}, Sreji} i Kele~evi}, 1998,
271-279.
23 Arsi}, 2005, 87.
24 Za pojam pustiwe, kao mesta na kome se vodi mona{ki ‘ivot i za pretpostavku
manastira Pustiwe kao anahoretske zajednice: (Peji} 2002: 8, 24).
109

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
Milan Veselinovi}, konzervator Narodnog muzeja u Vaqevu, i Nikola
Jevti}, student arheologije. Finansijska sredstva neophodna za istra`ivawa
obezbedilo je JP „Kolubara“
Planirano je bilo istra`ivawe celokupne unutra{wosti crkve i
raspolo`ivog prostora oko we, koji nije bio obuhva}en iskopavawima
1987. godine. Me|utim, iskopavawa se nisu odvijala prema predvi-
|enom planu, budu}i da su spre~avana i ometana od strane grupe gra-
|ana koja se protivila wihovom izvo|ewu. Uprkos svemu, rezultirala
su novim saznawima, koja }e sigurno biti od velikog zna~aja za budu}a
prou~avawa manastira Gra~anice.
Od prvobitnog plana iskopavawa u okviru kvadratne mre`e, moralo
se odustati jer su markerne ta~ke kvadrata, bile pova|ene od strane
okupqenih nezadovoqnika, zbog ~ega je odlu~eno da se iskopava sistemom
sondi. Kona~no, opstrukcija arheolo{kih istra`ivawa je na
kraju dovelo do nezakonitog zatrpavawa arheolo{kih iskopa i do
obustave radova. Uprkos svemu, istra`ivawima su dobijeni neki va-
`ni rezultati i ovom prilikom ih predo~avamo nau~noj javnosti.
Na livadi, koja se nalazi na levoj obali reke Su{ice, jo{ 2003. g,
vlasnik imawa ]ebi} Prvoslav ukazao je na tragove temeqa i ulomke
grn~arije. Re~ je o platou, dimenzija 100 h 50 m, koji je blago nagnut ka
110
Sl. 2 – Plan istra`enih povr{ina 1987. i 2011. godine

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine
severnoj strani. Na mawem elipsoidnom uzvi{ewu koje je oko 0,5 m
iznad okolnog terena postavqen je, pravcem sever–jug, rov, dimenzija
10 h 1 m, koji je u jednom trenutku pro{iren prema zapadu, kvadratnim
iskopom dim. 2h2m.
Konstatovani zid od naboja, pratili su relativno recentni nalazi
iz XIX veka, zbog ~ega istra`ivawe na objektu nisu pro{irivana.
Sonda 1 dimenzija 5 h 5 m postavqena je u jugozapadnom delu manastirskog
platoa prema pomo}nim objektima (sl. 2). Upravno na
sondu postavqen je kontrolni rov, {irine 1 m, kako bi se registrovao
eventualni suhozid prema reci. U okvirima iskopa nalazio se sterilni
sloj crveno-mrke zemqe sa re~nim oblutkom u dowim zonama. Na
relativnim dubinama od oko 0,7 m otkrivena su tri skeleta u tro-
{nom stawu (grobovi br. 119-121), svi orijentacije zapad – istok, dok
su uz isto~ni profil kontrolnog rova otkriveni delovi lobawe.
Grobnih nalaza nije bilo, a grobovi unutar sonde pokazuju granice
nekropole. Male dubine na kojima su skeleti otkriveni i nepostojawe
kulturnog sloja ukazuju na mogu}nost da je na ovom prostoru u pro-
{losti moglo do|i do nekakve denivelacije gorwih slojeva.
Nekoliko metara ju`no od savremenog konaka, ispod dana{we manastirske
gara`e, delimi~no vidqivi kameni temeqi, uslovili su
postavqawe sonde 2. Temeqi su iskopom otkriveni u dimenzijama 3 h 3
m. Gra|eni su lomqenim kamenom, bez ikakvog veziva i najverovatnije
su pripadali sobra{ici ili nekakvom pomo}nom objektu. Datovani
su nalazima novca kraqa Milana (1882-1889) i monetom od 10 para iz
1912. godine.
Uklawawem travnatog pokriva~a sa zapadne i severne strane crkve
konstatovana je kaldrmisana staza koja vodi oko crkve i daqe na
zapad. Na vi{e mesta bila je o{te}ena razli~itim ukopima i kanalima.
Sa zapadne strane iskopavawa su, do momenta dok nisu prinudno
obustavqena, obavqana izme|u staze i savremene manastirske ograde.
Neposredno ispod povr{ine nai{lo na dve dve nadgrobne plo~e,
okvirno opredeqene u XIX stole}e. Gorwi sloj u iskop ~inila je svetlomrka
zemqa sa elementima {uta, recentnim nalazima i sporadi~no
ulomcima qudskih i ‘ivotiwskih kostiju. U dowim zonama istog
sloja otkrivena je ve}a nadgrobna plo~a, koja je o~igledno pripadala
starijem horizontu sahrawivawa. Pored ove plo~e, sa severne strane,
otkriven je i skelet (grob br. 128), koji dowim ekstremitetima zalazi
pod kaldrmisanu stazu. Uz zapadni profil konstatovano je postojawe
jo{ jednog skeleta (grob br. 127), koji je ve}im delom zalazio u profil
iskopa. Nalaza u grobovima nije bilo.
111

Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
Sa severne strane crkve iskop je obuhvatao prostor od apside do priprate
crkve, u {irini od pribli`no 1,5 m (sl. 2). Najpre je uklowena
nasuta zemqa do nivoa nadgrobnih plo~a, a zatim je na celoj povr{ini
kopano u sloju mrke zemqe sa elementima {uta, koju prate sporadi~ni
ulomci qudskih i ‘ivotiwskih kostiju, zajedno sa recentnim nalazima. U
centralnom delu iskopa konstatovana je zona sa pove}anom koncentracijom
fragmenata ‘ivopisa. Poznata praksa da se delovi ‘ivopisa pohrawuje
u odgovaraju}im jamama, ovde nije potvr|ena, jer nikakav ukop nije
uo~en. Fragmenti fresaka su tu najverovatnije dospeli nakon izbacivawa
{uta u vreme neke od poznijih obnova crkve. Tragove nekakve gra|evinske
delatnosti predstavqa i koncentracija krupnijeg kamena bez ikakve
konstruktivne veze, uo~ena u zapadnoj polovini iskopa.
Na iskopavanoj povr{ini severno od crkve konstatovan je ve}i
broj grobnih ukopa (grobovi br. 122-126) i nadgrobnih spomenika.
Wihovo detaqno istra`ivawe spre~eno je fizi~kim nasrtajem na
~lana arheolo{ke ekipe, da bi potom bili neovla{}eno zatrpani
iskopi. Nakon oglu{ewa policije da izvr{i svoju zakonsku obavezu,
radovi su trajno prekinuti, iskopi zatrpani, a protiv prekr{ioca
podnete krivi~ne prijave.
Na osnovu stratigrafske situacije konstatovane do momenta prekida
radova, moglo bi se pretpostaviti postojawe dva horizonta sahrawivawa.
Mla|i horizont bi okvirno pripadao razdobqu XVIII/XIX stole}a i
odgovarale bi mu sahrane slobodno ukopanih pokojnika, ali i sahrane
u jednostavnim grobnim konstrukcija od kamena bez pokrivke, kao i
grobovi pokriveni lomqenim kamenim plo~ama. Starijim formama
sahrawivawa pripadali bi ukopi ispod amorfnih nadgrobnika, ali
i jedna sahrana unutar slo`enije konstrukcije, kamenog sanduka napravqenog
od tesanih plo~a. Re~ o vrlo precizno i kvalitetno izra-
|enoj konstrukciji, kojoj analogije nalazimo na nekropoli manastira
Pustiwa, gde je sli~an „sarkofag“ napravqen od tesane sige. 25 Najzna~ajniji
rezultat posledwih istra`ivawa svakako predstavqa otkri}e
ranije nepoznatog objekta zapadno od crkve. Radovi na tom prostoru
zapo~eti su pra}ewem kaldrmisane staze koja je vodila od ulaza
u crkvu. [irina staze je iznosila oko 0,95 m, a delimi~no se uo~avala
i na povr{ini zemqe. Ubrzo su otkriveni temeqni ostaci mawe
gra|evine – sobra{ice, dimenzija 4,4 h 6,4 m, ~ija gradwa je opredeqena
u tridesete godine pro{log veka (sl. 3). Neujedna~eni temeqi
{irine do 40 cm, ra|eni su od plo~asto lomwenog kamena slo`enog od
jednog do tri reda, bez veziva. Kako bi se proverila situacija ispod ovog
25 Peji}, 2002, 24-25.
112

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine
objekata, po sredini je prese~en kontrolnim rovom. Nakon {to je ispod
isto~nog zida sobra{ice, konstatovano postojawe starijeg zida iskop je
pro{iren, a zatim su sukcesivno postavqani iskopi kako bi se odredio
gabarit starije gra|evine. Iskopavawa nisu obavqena do kraja, ve} samo
do dubina na kojima su uo~avane trase zidova. Temeqi su zidani od
lomqenog kamena, vezivanog kre~nim malterom u nepravilnom slog. Na
osnovu delimi~nog iskopavawa pribli`no su definisane spoqne mere
gra|evine koje iznose 13,80 h 8 m (sl. 3). Objekat, za sada otkrivena tek na
povr{inskom nivou je verovatno manastirski konak, ali se bez nastavka
iskopavawa o wegovom prvobitnom izgledu i podeli prostora ne mo`e
re}i ni{ta odre|enije. Na relativnoj dubini 0,20 m, bli`eisto~nom
zidu gra|evine konstatovano je ogwi{te poplo~ano, nad kojim je konstatovan
tawi sloj pepela. Opeka odaje recentan utisak, dok se pokretni
nalazi do dubina na kojima su temeqi otkrivani uglavnom mogu pripisati
XIX stole}u. Uz severozapadni i jugoisto~ni ugao samo su konstatovani
tragovi paqevine, ali wihovo istra`ivawe tek predstoji. Tragovi
gorewa verovatno poti~u najverovatnije iz jo{ uvek nedatovanog
stradawa manastira. Najva`niji pokretni nalaz predstavqa fragmentovano
dno bokala od majolike sa prepoznatqivim motivom medaqona
izveden plavom bojom uz upotrebu ‘ute i qubi~aste boje (sl. 4). Na osnovu
svojih tipolo{kih odlika, mo`e se opredeliti u drugu polovinu XV
stole}a ili sam po~etak XVI stole}e, {to je indikativno i za starost
objekata iz koga poti~e.
Ranija arheolo{ka istra`ivawa ve} su ukazala na mogu}nost sredwovekovnog
porekla manastira, ali nije jasno definisan sredwovekovni
kulturni sloj, niti otkrivena neka od manastirskih gra|evina koja bi
mogla biti pouzdano pripisana tom razdobqu. Tako|e, ni jedan od do
sada istra`enih grobova nije pouzdano datovan u sredwi vek, mada je
takvih nagove{taja bilo. U tom se pogledu ni poznati ste}ak sa prostora
nekropole severno od crkve ne mo`e uzimati kao sigurna potvrda,
budu}i da se obi~no uzima da je donet sa nekropole koja se nalazi na
lokalitetu Ma|arsko grobqe na brdu Para}, isto~no od crkve. 26
Pitawe vremena zasnivawa manastira i prvobitnog izgleda manastirske
crkve i daqe ostaje otvoreno. Za sada, vreme nastanka manastira
mo`emo pomeriti u vreme druge polovine XV stole}a, {to ne
mora da zna~i i dowu granica osnivawa manastira, ali pouzdane odgovore
na ovo pitawa mo`e pru`iti samo nastavak istra`ivawa. Kada
je re~ o wihovom daqem toku, mora se naglasiti da bi bilo krajwe
neodgovorno povla|ivati pojedincima koji se protive nastavku
26 Je` 1994, 109-113; Stoji}, 2010, 15.
113

114
Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
Sl. 3 – Raspored nepokretnih arheolo{kih objekata konaka i
sobra{ica na prostoru oko crkve
Sl. 4 – Deo majolike posude iz XV veka

Istra`ivawa vaqevske Gra~anice 2011. godine
arheolo{kih istra`ivawa. Pravdaju}i svoje akcije brigom o sudbini
manastira pred opasno{}u od potapawa, oni zapravo onemogu}avaju
nova saznawa o wegovoj pro{losti, vrednostima i zna~aju. Na taj na-
~in osu|uju Gra~anicu da ostane spomenik kulture od nevelikog zna-
~aja, koji }e eventualnim potapawem lako biti prepu{ten zaboravu.
Literatura
– Arsi}, 2005, 85-90 – Arsi} R., Za{titna arheolo{ka istra`ivawa na
prostoru hidroakomulacije Stubo – Rovni, Glasnik dru{tva konzervatora
Srbije 29. Beograd, 2005.
– Babi}, 1994, 133-161 – Babi}. G., Stare crkve u Vaqevu, Vaqevo postanak
i uspon gradskog sredi{ta, Narodni muzej Vaqevo i Odeqewe za istoriju
filozofskog fakulteta Beograd, Vaqevo, 1994.
– Vuji}, 1902 – Vuji} J., Pute{estvije po Serbiji II, Beograd, 1902.
– \uri}-Sreji} M. i dr., 1997, 233-240 – \uri}-Sreji} M. i dr, Antropolo{ka
analiza skeletnih ostataka iz nekropole oko crkve u Vaqevskoj
Gra~anici, Glasnik srpskog arheolo{kog dru{tva 13, Beograd, 1997.
– \uri}-Sreji} M. i Kele~evi}, J., 1998, 271-279 – \uri}-Sreji} M. i
Kele~evi}, J. 1998. Antropolo{ke karakteristike zuba iz Gra~anice kod
Vaqeva. Glasnik srpskog arheolo{kog dru{tva 14, Beograd, 1998.
– @ivojinovi}, 1972 – @ivojinovi} S., Manastir Pustiwa, Beograd, 1972.
– Zirojevi} 1984, 41 – Zirojevi}, O., Crkve i manastiri na podru~ju Pe}ke
patrijar{ije do 1683. godine, Beograd, 1984.
– Je`, 1994, 109-113 – Je` @.., Crkva u Gra~anici, Glasnik Dru{tva konzervatora
Srbije 18, Beograd, 1994.
– Jeremi}, 1927, 59-61 – Jeremi} A., Crkva Gra~ani~ka, Glas crkve, sv. 3-4,
[abac, 1927; pre{tampano u Glas Vaqeva br. 36-38, od 14, 21. i 28. 09. 1930,
Vaqevo.
– Loma, 2003, 24-26 – Loma A., „Crkva Gra~anica kod Vaqeva, ne{to o
wenoj pro{losti i budu}nosti“, Revija Kolubara, februarski broj, Vaqevo,
2003.
– ]orovi}-Qubinkovi} 1953, 145 – ]orovi}-Qubinkovi} M., Gra~anica,
Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta u Srbiji I. Zapadna Srbija, Beograd
1953.
– Pavlovi}, 1907, 519 – Pavlovi} Q., Kolubara i Podgorina – antropogeografska
posmatrawa, Srpski etnografski zbornik 8, Naseqa i poreklo
stanovni{tva 4. Beograd, 1907.
– Pavlovi}, 1998 – Pavlovi} M., Manastiri [aba~ko-vaqevske eparhije,
[abac, 1998.
– Panteli}, 1948, 10 – Panteli} D., 1948. Popis pograni~nih nahija Srbije
posle Po`areva~kog mira, Spomenik SAN 96, Beograd, 1948.
– Peji}, 2002, 24-25 – Peji} S., Manastir Pustiwa, Beograd, 2002.
115

– Popovi}, 1940 – Popovi} A., Pomenik [aba~ko-vaqevske eparhije, Beograd,
1940.
– Radosavqevi}, 1997, 37-50 – Radosavqevi} N., Vaqevska episkopija u
„Izve{taniju“ iz 1735. godine, Glasnik, 31, Istorijski arhiv Vaqevo,
Vaqevo, 1997.
– Radosavqevi}, 1998, 9-35 – Radosavqevi} N., „Vaqevska episkopija
1718-1739", Glasnik, 32, Istorijski arhiv Vaqevo, Vaqevo, 1998.
– Radosavqevi}, 2000 – Radosavqevi} N., U`i~ko-vaqevska mitropolija
1739-1804, Istorijski Arhiv Vaqevo, Vaqevo, 2000.
– Radosavqevi}, 2007 – Radosavqevi} N., Pravoslavna crkva u Beogradskom
pa{aluku 1766-1831 (uprava Vaseqenske patrijar{ije), Beograd, 2007.
– Stameni}, 2006, 29 – Stameni} D., Spomeni~ko nasle|e Kolubarskog i
ma~vanskog okruga, Vaqevo, 2006.
– Stojanovi}, 1983 – Stojanovi} Q., Stari srpski zapisi i natpisi II,fototipsko
izdawe, Beograd, 1983.
– Stoji}, 2010, 15 – Stoji} I., Gra~anica, crkva i nekropola kod Vaqeva,
Beograd, 2010.
Summary
Dejan Buli}, Dejan Radi}evi}, Radivoje Arsi}
Monastery of Gra~anica is located in village of Tubravi}, some twenty kilometers
southwest from town of Valjevo and just kilometers away from the main road
connecting Valjevo and town Bajina Ba{ta. The monastery is dedicated to Michael
the Archangel and is situated on the right bank of river Su{ica, in the wider part of
the river's canyon and near to the point where river Gra~anica flows into the river of
Su{ica. The first historical mention of the monastery dates from year 1560, when the
two monastery monks gave away to the community 60 silver coins - "ak~a". Sometime
in the future, the area where the monastery is located will be under water, because
of the plan to build a dam - "Stubo-Rovni", which will create accumulation
lake. This plan initiated first archeological research in 1987 and now, the need to finish
started research reappeared. The research was commenced once again by Institute
for the Protection of Cultural Monuments from Valjevo, and the head of research
was dr Dejan Radi~evi}, assistant professor at Faculty of Philosophy at University
of Belgrade. The most important result of this research was discovery of the
hitherto unknown building, dormitory, located west of church. Partial excavations
showed that the approximate base of the building is 13.8 m x 8 m, but apart from the
fact that the building was made out of stone and with plaster, nothing more can be
said about dormitory with precision. Most important finding is the fragmented bottom
of majolica pitcher with medallion motifs painted in blue, yellow and purple.
This Italy imported pot is chronologically sensitive and due to this we can place the
duration of the discovered dormitory in second half of XV century. So far, we can
place the foundation of the monastery in second half of XV century, but after the
year 1459, which may or may not be true, but without research begun finished, we
can not tell with certainty.
116

Jelena N. Radosavqevi}
Stipendista Fonda za mlade talente RS
Se~a Reka
CRKVA GRA^ANICA U SE]AWIMA PROTE
BOGOQUBA N. MILO[EVI]A
UDK = 726.54(497.11)
Apstrakt: U radu je prire|en i objavqen kratak rukopis Bogoquba N.
Milo{evi}a, vaqevskog okru`nog protoprezvitera u vremenu od 1918. do
1928. godine, pod naslovom „Crkva gra~ani~ka”. U predgovoru su dati osnovni
biografski podaci o autoru i ukazano na vrednost rukopisa kao istorijskog
izvora. Opisano je wegovo fizi~ko stawe i datirano vreme nastanka.
Rukopis je kriti~ki prire|en i dat je u celini. Prire|iva~ke intervencije
vr{ene su kako bi se {to je mogu}e ta~nije utvrdili podaci koje autor navodi,
i identifikovale li~nosti, doga|aji i toponimi.
Kqu~ne re~i: Crkva Gra~anica, Tubravi}, Vaqevo, Se~a Reka, Bogoqub N.
Milo{evi}, sve{tenici, popis, obnova.
CHURCH OF GRA^ANICA ACCORDING TO MEMORIES OF
ARCHPRIEST BOGOLJUB N. MILOSEVI]
Abstract: The work elaborates and presents short manuscript written by Bogoljub
N. Milosevi} who was Valjevo district protopresvyter from year 1918 to 1928. The
manuscript title is „Church of Gra~anica”. The foreword of this article refers to basic
biographic details about author of manuscript and points out its value as historical
source. Also, it describes its physical condition and dated time of its origin. The
manuscript is critically elaborated and it is presented in total. The changes and interventions
made by the author of this article are made only for the purpose of identifying,
as accurately as possible, data mentioned in the manuscript as well as noted persons,
place names and events.
Key words: Gra~anica church, Tubravi}, Valjevo, Se~a Reka, Bogoljub N. Miloševi},
priests, census, renewal.
117

118
Jelena N. Radosavqevi}
Bogoqub N. Milo{evi}, protojerej – stavrofor, sve{tenik crkava
u Se~oj Reci, Vaqevu i Beogradu, i poslanik u skup{tinskim sazivima
Kraqevine Srbije od 1909. do 1919. godine, ostavio je bogatu rukopisnu
zaostav{tinu. Wegov otac Novak, bio je ugledan sve{tenik i jedan
od osniva~a Narodne radikalne stranke (NRS), kao i poslanik u
vi{e saziva Narodne skup{tine. Majka Ru`ica, ro|ena \uri}, bila
je sestra prote Milana \uri}a iz Zaovina, tako|e sve{tenika i poslanika
NRS.
Nakon zavr{ene osnovne {kole u Se~oj Reci, Bogoqub N. Milo{evi}
poha|ao je gimnaziju u U`icu, zatim u Beogradu pa u ^a~ku. Iz ~a-
~anske gimnazije isteran je 1893, zbog toga {to je na sastanku literarne
dru`ine Tanasko Raji} raspravqao o ulozi dinastija Kara|or|evi-
}a i Obrenovi}a u srpskoj istoriji, izjedna~avaju}i wihov zna~aj.
Nakon toga je ilegalno pre{ao u Crnu Goru. U Srbiju se vratio preko
Austro-Ugarske. Godine 1895. upisao je Beogradsku bogosloviju, koju
je 1899. uspe{no zavr{io. Vojni rok je odslu`io u Vaqevu. O`enio se
Natalijom, }erkom prote Svetozara Petrovi}a iz Brankovine. Sve-
{teni~ku du`nost prvo je vr{io u Br|anima kod Gorweg Milanovca,
da bi se 1906. vratio u Se~u Reku, i dobio jednu od parohija tamo{we
crkve. Kao stipendista Svetog Sinoda Pravoslavne crkve u Kraqevini
Srbiji proveo je dve godine i {est meseci na studijama Filozofije
u Jeni. Od 1909 do 1919, bio je i poslanik Narodne skup{tine na listi
Samostalnih radikala. Godine 1914. pre{ao je sa slu`bom u Vaqevo.
Poznat je po tome {to za vreme trajawa ratnih operacija i epidemije
tifusa 1914. nije napu{tao grad, vr{e}i i vi{e desetina opela dnevno.
Kao narodni poslanik pre{ao je s vojskom Albaniju, i stigao do
Francuske. Do povratka u zemqu boravio je u Nici, Parizu, @enevi, a
jedno vreme i na Solunskom frontu. Godine 1928. iz Vaqeva je pre{ao
u Beograd, gde je prvo bio sve{tenik Voznesenske crkve, a potom crkve
Svetog Save. Drugi svetski rat proveo je u Beogradu. Zajedno sa sinom
Mihailom, doktorom prava i predratnim {efom dr`avnog buxeta,
u~estvovao je u spasavawu qudi iz nema~kih zatvora i logora u Beogradu,
za {ta se uporno zalagao kako kod okupacionih, tako i kod lokalnih
policijskih vlasti. Posebno se brinuo za zatvorena maloletna
lica. Bogoqub N. Milo{evi} bavio se istoriografskim i
kwi`evnim radom, pi{u}i pri~e zasnovane na usmenoj tradiciji sredine
iz koje je ponikao, ali i poeziju. Jedno vreme bio je urednik Vesnika
Srpske crkve. Umro je u Beogradu 1959. godine. 1
1 Radosavqevi}, 2002, 114-116.

Crkva Gra~anica u se}awima prote Bogoquba N. Milo{evi}a
U svojim rukopisima Bogoqub N. Milo{evi} govori o mnogo poznatih
lica, poput mitropolita Josifa Cvijovi}a, s kojim je zajedno
bio i u bogosloviji i u crkvenoj op{tini u Se~oj Reci, o zbivawima
uo~i i tokom prvog svetskog rata, ali i o prvim godinama nove vlasti
u Jugoslaviji nakon 1944. Bio je vrstan govornik, o ~emu svedo~i i
kwiga beseda pod naslovom Iz velikih dana, koje je kao sve{tenik govorio
od 1912. do 1918. godine u crkvama u Se~oj Reci, Vaqevu, ali i
na drugim mestima. 2 Me|utim, posebno su dragoceni wegovi opisi Vaqeva
izme|u dva svetska rata, koji nikada nisu objavqeni. Interesuju-
}i se za crkvenu istoriju, pri ~emu se delom oslawao i na zanemarenu
narodnu tradiciju, napisao je kra}i spis pod naslovom Crkva Gra~ani~ka,
u kome je dao i {ematizam sve{tenika koji su slu`ili pri woj. 3
Pomenuti tekst pisan je rukom, pre 10. maja 1956, {to je jasno na
osnovu datuma koji stoji na wegovom kraju. On sadr`i pet strana, i
nalazi se na po~etku prve od tri sveske, u kojima je izneo svoja saznawa
o Vaqevu i okolini, kao i se}awa na vreme provedeno u tom gradu. Rukopis
sadr`i podatke o gradwi i kasnijoj obnovi crkve Gra~anice,
zatim podatke o sve{tenicima koji nisu zastupqeni u crkvenim {ematizmima,
kao i malo poznate podatke kako je crkva u ]elijama pretvorena
u ‘enski manastir, koji je vremenom ponovo postao zna~ajan
duhovni centar. Ovaj kratki {ematizam sve{tenika crkve Gra~anice
ne odlikuje se uvek hronolo{kom ta~no{}u podataka, ali pru`a informacije
koje slu`beni {ematizmi ne sadr`e, a koje se odnose na neke
od biografija lokalnih sve{tenika. Isto tako, weno povezivawe
sa jednim od arheolo{kih lokaliteta u okolini Kosjeri}, koji jo{
uvek nije ispitan a sadr`i vi{e arheolo{kih slojeva, tako|e je zanimqivo.
Bez utemeqewa u narodnoj tradiciji svog zavi~aja, on sigurno
ne bi krenuo u potragu za starim bogoslu`benim kwigama u crkvu
Gra~anicu.
U daqem tekstu pomenuti rukopis prote Bogoquba N. Milo{evi}a
dajemo u celini. U wemu je izvr{ena identifikacija pojedinih
li~nosti, mesta i doga|aja, a druge prire|iva~ke intervencije nisu
vr{ene. Kako bi predgovor prire|iva~a bio {to kra}i, najvi{e poja-
{wewa dato je u nau~nom aparatu koji prati prire|eni rukopis.
2 Milo{evi}, 1920.
3 Biografske podatke o proti Bogoqubu N. Milo{evi}u prona{li smo i u
wegovim autobiografskim rukopisima. Oni su, kao i rukopis o crkvi
Gra~anici kod Vaqeva, u li~noj svojini wegove unuke, akademika Nade
Milo{evi}-\or|evi} iz Beograda, koja mi ih je ustupila na kori{}ewe
i prire|ivawe, na ~emu joj se i ovom prilikom srda~no zahvaqujem.
119

Crkva gra~ani~ka
Jelena N. Radosavqevi}
Kao protojerej Okruga vaqevskog interesovao sam se naro~ito za
ovu crkvu 4 jer u mome kraju 5 , gde sam se rodio, postojalo je predawe da
su kwige manastira Paramona, koji je bio razru{en od Turaka, prene-
{ene u hram gra~ani~ki, koji je bio podignut jo{ za vreme Nemawi}a
(manastir Paramon sazidan je od nekog vlastelina u sredwem veku, koji
je imao svoj grad-kulu, gde se sada nalazi paramunsko grobqe). 6 Koji
je glavni ktitor i u kome je stilu bio podignut ne zna se. Ali zna se
ta~no da su taj hram Turci razru{ili nakon ru{ewa manastira Paramona.
7 Na istom mestu, u selu Tubravi}u, srez i okrug vaqevski, taj
hram je obnovio o svome tro{ku Milosav Kova~evi}, zemqoradnik iz
Tubravi}a. 8
Nikakvih podataka nema o zidawu prvog hrama i u kome je stilu
bio podignut, a ovaj hram koji danas postoji, pod imenom crkva
gra~ani~ka, sazidan je u vizantijskom stilu. Verovatno je da su izbegli
kalu|eri iz razru{enog Paramona doneli kwige u hram gra-
~ani~ki. Ja sam obi{ao i posetio i druge crkve u srezu i okrugu
vaqevskom i nigde nisam mogao na}i nijednu kwigu manastira Paramona.
Ova je crkva posve}ena Arhan|elu Mihailu. Iako je obnavqawe ove
crkve novijeg datuma, ne zna se ta~na godina obnavqawa (verovatno
4 Gra~anica u Tubravi}u.
5 Se~a Reka kod Kosjeri}a.
6 Usmena predawa stanovni{tva U`i~ke Crne Gore sadr`e podatke da su
arheolo{ki ostaci koji se nalaze u selu Paramun kod Kosjeri}a, crkvine
ili manastiri{te. Me|utim, kako arheolo{ka istra`ivawa na tom
mestu nisu vr{ena, to je nemogu}e potvrditi. Verovatno se, ipak, radi o
ostacima nekog maweg fortifikacijskog objekta, iz ~ijeg naziva gr~kog
porekla je izvedeno i samo ime sela, koje nema slovenski koren.
7 Najraniji pomen ove crkve nalazi se u osmanskim defterima iz 1560.
godine. Tada je Gra~anica bila manastir u istoimenom selu, pored
Tubravi}a, ~iji je deo kasnije postalo. Ipak, i kasnije se u razli~itim
izvorima deo sela gde se nalazi crkva naziva posebnim imenom, Gra~anica.
Videti: Stoji}, 2010, 12.
8 U Popisu crkava i manastira u Kne`evini Srbiji, izvr{enom 1836.
godine, navodi se da su obnoviteqi crkve bili pomenuti Milosav
Kova~evi}, iz Gra~anice, i Milovan Tomi} iz Stubla. To potvr|uje
ta~nost navoda o obnovi crkve koje daje Bogoqub N. Milo{evi}. Crkva
Svetog arhan|ela Mihaila, Popis crkava i manastira, Okru`je vaqevsko,
Arhiv Srbije, fond: Dr`avni savet IIAf IN, 30/836. 388-389.
120

Crkva Gra~anica u se}awima prote Bogoquba N. Milo{evi}a
1789. ili 1823). 9 Me|utim, antimins je osvetio mitropolit Petar 10
beogradski 1834. godine, maja 12, za vreme vladavine kneza Milo{a
Obrenovi}a. Kada bi se na{ao neki vredan ~ovek da na|e odne{ene
kwige manastira Paramona, ~iji se temeqi i danas poznaju na Renovskoj
kosi iznad re~ice Renovice 11 , gde je danas podignuta nova osnovna
{kola, mnoge bi se istorijske tajne rasvetlile, kako o zidawu ovih
hramova, tako i o wihovom ru{ewu.
Po predawu i crkvenim protokolima – maticama, zna se za ove sve-
{tenike da su slu`ili pri crkvi gra~ani~koj:
Ne{o Ranisavqevi}, poreklom od Kova~evi}a iz sela Tubravi}a 12 .
Do`iveo je duboku starost, preko osamdeset godina. Slu`io je kao paroh
vi{e od ~etrdeset godina. sahrawen je u crkvenoj porti, s leve
strane uz oltar. 13 Posle Ne{a do{ao je sve{tenik Jovan Dundi} 14 ,poreklom
Bosanac. koliko je godina opslu`ivao ovu crkvu ne zna se.
Posle Dundi}a do{ao je Jovan Miri}, mada i ovo prezime, kao i
prezime popa Andrije, nije ta~no. 15 Samoseznadasupopovalii
9 Na osnovu podataka iz Popisa crkava i manastira iz 1836. godine, vidi se
da je obnova crkve izvr{ena 1814. To je podatak kome se svakako mo`e
verovati, jer je dobijen od savremenika wene obnove. Nav. mesto.
10 Mitropolit Petar Jovanovi} (1833-1859), poglavar autonomne
Pravoslavne crkve u Kne`evini Srbiji.
11 Lokalitet u selu Paramunu, op{tina Kosjeri}.
12 Selo u blizini Vaqeva.
13 Ovaj sve{tenik pomiwe se u Velikom beogradskom kalendaru za godinu
1852 sa {ematizmom Kwa`estva Srbije, kao sve{tenik aran|elski. Tako
je svakako navedeno zbog toga {to je crkva posve}ena Sv. arhan|elima.
Veliki beogradski kalendar za godinu 1852. sa {ematizmom Kwa`estva
Srbije, Beograd 1852, 177. U Kalendaru sa dr`avnim {ematizmom Kwa`estva
Srbije za 1855, on se ve} pomiwe kao gra~ani~ki sve{tenik. Kalendar
sa dr`avnim {ematizmom Kwa`estva Srbije za 1855, Beograd 1855, 47.
Ranisavqevi} se posledwi put pomiwe 1878. Kalendar sa [ematizmom
Kwa`estva Srbije za prostu godinu 1878, Beograd 1878, 111.
14 Bogoqub N. Milo{evi} naveo je pogre{no prezime sve{tenika Jovana,
koji je u parohiji nasledio Ranisavqevi}a. Radi se o sve{teniku Jovanu
Risti}u, koji je privremeno opslu`ivao parohiju ove crkve od 1879. do
1883. Kalendar sa [ematizmom Kwa`estva Srbije za godinu 1879,Beograd
1879, 160. Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu 1883, 96.
15 U Dr`avnim kalendarima sa [ematizmima Kraqevine Srbije iz perioda
nakon 1883, nema pomena Jovana Miri}a kao sve{tenika crkve Gra~anice.
To, me|utim, ne zna~i da on nije ‘iveo na tim prostorima. Mogu}e
je da je bio i kapelan u nekoj od susednih parohija. Me|utim, i Bogoqub
N. Milo{evi} o wemu o~igledno nije znao ni{ta vi{e sem imena, jer i
sam navodi da prezime Miri} nije ta~no. Pomenuti sve{tenik Andrija
121

Jelena N. Radosavqevi}
odavde oti{li u neku drugu crkvu ili manastir (ovaj pop Andrija verovatno
je popovao i u ]elijama, jer je postojala pesma Pop Andrija
iz ]elija). 16
Posle popa Andrije opslu`ivao je ovu crkvu pop Vladimir Tomi}
17 , rodom iz sela Stubla 18 , od dana{we porodice Tomi}a. On je
kratko vreme bio kratko vreme pri ovoj crkvi, i ne zna se gde je oti-
{ao i kad je umro. Po nestanku popa Vladimira do{ao je prota Jevto
Popovi}, Hercegovac zvani Haxo. On je popovao od 1860. do 1911. godine.
19 U wegovim starim danima zamewivao ga je wegov sin, paroh }elijski
pop Vasa Popovi}. 20 Ova dva sve{tenika poznata su kao dobri
nacionalci i borci.
svakako je slu`io u crkvi Gra~anici nakon Jovana Miri}a. Nije, me|utim,
jasno zbog ~ega autor smatra da nije upam}en po pravom prezimenu.
16 Bogoqub N. Milo{evi} zapisao je niz pesama iz Vaqeva i okoline, koje su
malo poznate. Zato nije iskqu~eno da je postojala pesma i o pomenutom
sve{teniku, nastala po motivima iz stvarnog ‘ivota. Godine 1889, u do
tada upra`wenoj parohiji, pomiwe se }elijski sve{tenik Andrija Jovanovi}.
Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu 1889,Beograd
1889, 95. Me|utim, ve} slede}e 1890. godine, on se pomiwe pod imenom
Andrija Filipovi}. Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu
1890, Beograd 1890, 88. Ovde se o~igledno radi o istom licu, jer se u svim
dr`avnim {ematizmima ovaj sve{tenik kasnije pomiwe kao Andrija Jovanovi},
sve do 1893, kada je parohija ponovo bila upra`wena. Shematizam
Kraqevine Srbije s kalendarom za godinu 1893, Beograd 1893, 112.
17 Mogu}e je da se radi o potomku Milovana Tomi}a iz Stubla, koji je bio
jedan od dva obnoviteqa crkve 1814. godine. Wegovog imena, me|utim, u
Dr`avnim kalendarima sa {ematizmima, nema.
18 Selo u okolini Vaqeva. Pripada parohiji crkve u Tubravi}u.
19 Jevto Popovi} prvi put se pomiwe kao sve{tenik crkve Gra~anice 1884.
Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za 1884. Beograd 1884, 83.
Podatak da je pri crkvi Gra~anici slu`io od 1860, dakle, nije ta~an.
Me|utim, nadimak Haxo ukazuje na to da je mo`da i{ao na hodo~a{}e u
Svetu Zemqu ili na Svetu Goru. Takvi podaci nisu uno{eni u dr`avne
{ematizme, pa su tim dragoceniji kada se na|u u izvorima druge vrste,
poput narativnih kojima pripada i ovaj rukopis.
20 Od prvog pomena sve{tenika Jevta Popovi}a, do 1889, nema pomena }elijskog
sve{tenika, {to zna~i da je ta parohija mo`da bila upra`wena, a u
tom slu~aju wom bi upravqao leli}ki sve{tenik. Sve{tenik Vasilije
Popovi}, Jevtov sin, prvi put se pomiwe kao gra~ani~ki, a ne }elijski
paroh 1894, dok mu se te godine otac pomiwe kao }elijski sve{tenik.
Dr`avni kalendar Kraqevine Srbije sa {ematizmom za godinu 1894, Beograd
1894, 72. Tek od 1905, ova dva sve{tenika zamewuju mesta. Dr`avni
{ematizam Kraqevine Srbije za godinu 1905, Beograd 1905, 110.
122

Crkva Gra~anica u se}awima prote Bogoquba N. Milo{evi}a
Posle wih do{ao je za paroha Aleksandar D. Jeremi}, rodom iz Jo-
{eve. Po~eo je slu`iti ovu crkvu od marta meseca 1912. godine. On je
redovno svr{io Beogradsku bogosloviju. Bio je ~estit ~ovek i dobar
sve{tenik. Opslu`ivao je ovu crkvu do 1926. godine, kada je oti{ao za
~lana Duhovnog suda. Za vreme Prvog svetskog rata ova je crkva o{te-
}ena i docnije je popravqena. Blagodare}i ovom sve{teniku sa~uvane
su crkvene kwige. 21 Posle Aleksandra Jeremi}a u ovu crkvu dolazi za
paroha Vuka{in Ristivojevi}, svr{eni bogoslov i dobar sve{tenik.
Posle mog odlaska iz Vaqeva u Beograd nisam se vi{e interesovao
za ovu crkvu, ali bez sumwe ostali noviji podaci mogu se na}i u arhivi
Crkvenog suda u [apcu. Napomiwem da je }elijska crkva po mome
predlogu pretvorena u ‘enski manastir, i da je vladika Mihailo 22
bio mi zahvalan {to sam mu taj predlog u~inio. Kalu|erice su svojim
radom i svojim trudom obnovile taj manastir, podigle mu ugled zajedno
sa svojim duhovnikom, doktorom Justinom. 23 Ranije, kao okru`ni
protojerej, kada sam dolazio da pregledam crkvu i kwige, uvek sam na-
{ao crkvu zapu{tenu ili u propadawu, a sve{tenike zagrejane, koji su
zaboravqali svoje du`nosti.
Beograd, 10. maja 1956. Bogoqub N. Milo{evi}
protojerej – stavrofor
Izvori i literatura
Izvori
– Arhiv Srbije Beograd, fond: Dr`avni savet IIAf IN, 30/836. 388 – 389.
– Veliki beogradski kalendar za godinu 1852. sa {ematizmom Kwa`estva
Srbije, Beograd 1852.
– Dr`avni kalendar Kraqevine Srba, Hrvata i Slovenaca za godine 1921-1922,
Beograd 1922.
21 Sve{tenik Jeremi} pomiwe se i u Dr`avnom kalendaru Kraqevine Srba,
Hrvata i Slovenaca za godine 1921-1922, kada je Bogoqub N. Milo{evi}
ve} bio okru`ni protoprezviter u Vaqevu. U ]elijama je sve{tenik i daqe
bio Vasilije Popovi}. Dr`avni kalendar Kraqevine Srba, Hrvata i
Slovenaca za godine 1921-1922, Beograd 1922, 28.
22 Mihailo (Uro{evi}), {aba~ko-vaqevski episkop 1922-1933. Videti: Vukovi},
1996, 332.
23 Justin Popovi} (1894-1979), duhovnik, pisac, zna~ajan deo ‘ivota proveo
u manastiru ]elije. A. T. R. Justin Popovi} (]elijski). Enciklopedija
pravoslavqa 2, Beograd 2002, 918-919
123

– Dr`avni kalendar Kraqevine Srbije sa {ematizmom za godinu 1894, Beograd
1894.
– Dr`avni {ematizam Kraqevine Srbije za godinu 1905, Beograd 1905.
– Kalendar sa dr`avnim {ematizmom Kwa`estva Srbije za 1855, Beograd
1855.
– Kalendar sa [ematizmom Kwa`estva Srbije za prostu godinu 1878, Beograd
1878.
– Kalendar sa [ematizmom Kwa`estva Srbije za godinu 1879, Beograd
1879.
– Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu 1883, Beograd 1883.
– Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za 1884, Beograd 1884.
– Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu 1889, Beograd 1889.
– Kalendar sa [ematizmom Kraqevine Srbije za godinu 1890, Beograd 1890.
– Popis crkava i manastira, Okru`je vaqevsko, AS Dr`avni savet IIAf
IN, 30/836
– Shematizam Kraqevine Srbije s kalendarom za godinu 1893, Beograd 1893.
Literatura
–A.T.R.Justin Popovi} (]elijski). Enciklopedija pravoslavqa 2, Beograd
2002, 918 – 919
– Vukovi}, 1996, 332 – Vukovi} S., Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog
veka, Beograd – Podgorica – Kragujevac 1996.
– Milo{evi}, 1920 – Milo{evi} B. N., Iz velikih dana, Beograd 1920.
– Radosavqevi}, 2002, 114-116 – Radosavqevi} Nedeqko, Crkva brvnara u
Se~oj Reci, istorija, Beograd – Sirogojno, 2002.
– Stoji}, 2010, 12 – Stoji} I., Gra~anica, crkva i nekropola kraj Vaqeva,
Studije 5, Beograd 2010.
Summary
Jelena N. Radosavqevi}
The legacy of Valjevo district former protopresbyter Bogoljoljub N. Milosevi} in
the form of manuscript contains short description of the Gra~anica church located in
the village of Tubravi}, as well as short schematics of its priests. Bogoljub N. Milosevi}
wrote mentioned manuscript relying, partly, on the folk tradition of his home
area around town of ice which concerns one demolished monastery and the transfer
of its books right there, to church of Gra~anica. hen it comes to priests mentioned
in short schematics of that church, the author was uite precise and accurate.
owever , information about some of priests mentioned in the manuscript can not be
found anywhere else in official church or state records, which gives this document
even more value.
124

Dejan V. Popovi}
Ekonomska {kola Vaqevo
dejan.popovic0@gmail.com
UDK = 070.36(497.11)"1918/1941"
OGLASI I REKLAME U VAQEVSKIM ME\URATNIM
GLASILIMA 1918-1941.
Apstrakt: Ovaj rad je poku{aj da se u kratkim crtama opi{e sistem ogla-
{avawa i reklama u vaqevskim me|uratnim glasilima. [ta je i kako objavqivano,
{ta se reklamiralo, kakvo je bilo zakonodavstvo u ovoj bran{i, razni
problemi u radu novina, efekti velike ekonomske krize na gra|anstvo tema
je ovog rada.
Kqu~ne re~i: vaqevske novine, oglasi, reklame, zakonodavstvo, marketing,
ekonomska kriza
ADS AND COMMERCIALS IN VALJEVO'S INTERWAR MEDIA
Abstract: This paper is an attempt to briefly describe the system of advertising in
Valjevo`s interwar media. The subject of the work elaborates on what the main
themes were then and how they were published, what was usually advertised, legislation
in the industry, various problems in the newspapers and the effects of severe economic
crisis of citizenship.
Keywords: Valjevo's newspapers, ads, advertising, law, marketing, economic crisis
U me|uratnom Vaqevu 1918-1941 godine izlazila su sa ve}im ili
mawim prekidom tri lista: Glas Vaqeva (od 1928. do 1936. i 1940-41),
Na{a re~ 1936. i Vaqevski glas 1937. Sva navedena glasila izlazila
su jednom sedmi~no, a imala su dva lista, odnosno ~etiri stranice, od
kojih je posledwa, a neretko i deo tre}e strane bio oglasni prostor.
Ovde su se mogli na}i oglasi najrazli~itije sadr`ine: reklame, obave{tewa,
proglasi, molbe, umrlice, mali oglasi, zakupi, konkursi
itd. Sve pomenute novine bile su u privatnim rukama, osnivane su
sopstvenim kapitalom, a odr`avale su se od pretplate ~italaca i
ogla{avaju}eg prostora. Sva tri lista su tokom izla`ewa imala velikih
finansijskih problema i dugove prema poveriocima koji su ~e-
125

126
Dejan V. Popovi}
sto paralisali daqe izla`ewe glasila. Tako u „Glasu Vaqeva“ broj
42, od 16. oktobra 1932. godine, nailazimo na tekst slede}e sadr`ine:
„Pretplatnicima i ~itaocima: sa ovim brojem, broj je 1 dinar, izlazimo
pred Vas prepolovqeni kako bi se na taj na~in umawili {tamparski
tro{kovi i u isto vreme opomenuli neuredne plati{e: da je krajwe vreme
da nam po{aqu du`nu pretplatu. Vi{e se izdr`ati ne mo`e, jer je
na{ dug {tampariji izneo preko 18000 dinara.” Sa druge strane dr`ava
je u vi{e navrata ka`wavala ure|iva~ke odbore listova zbog slobodoumnih
tekstova, protivnih re`imu. Tako je po~etkom 1934. godine na-
~elnik sreza vaqevskog kaznio sa {est meseci zatvora urednika, vlasnika
i {tampara „Glasa Vaqeva“. Novinari ovog glasila molili su
svoje ~itaoce da dobrovoqnim prilozima pomognu daqe wegovo izla`ewe,
navode}i da su stroga cenzura dr`avnog tu`ioca i revizora
toliko osiroma{ili novinske stupce da su oni {tampani bez smisla
i zna~aja. Svakako da su ovo bili glavni razlozi za{to je „Glas Vaqeva“
sredinom 1936. prestao da izlazi iz {tampe. Sli~nih problema
imali su i ure|iva~ki odbori druga dva vaqevska glasila, a novinari
su po ga{ewu jednog prelazili u druge listove.
Oglasni prostor u srpskim novinama pojavio se pre Prvog svetskog
rata, ali je tek u me|uratnom periodu dobio svoj pravi oblik.
Svakako da su vlasnici vaqevskih glasila ugledaju}i se na prestonu
beogradsku {tampu ponudili gra|anstvu takav na~in ogla{avawa koji
je nudio i obostranu korist u radu. Tako su oglasi i reklame bile
sredstvo informisawa ~itaocima o odre|enim proizvodima koji su
se nudili na tr`i{tu. Ogla{iva~i su znali kojim dru{tvenim grupama
i u kojoj formi obra}awa da se nametnu. Na taj na~in je, ogla{avawe
u {tampi postalo izuzetno va`no sredstvo promocije pojedinih
proizvoda u procesu {irewa informacija kod gra|ana u vezi sa odre-
|enom idejom, proizvodom ili uslugom, sa ciqem da se izazove kod
krajweg konzumenta delovawe u skladu sa namerom ogla{iva~a. Novine
u me|uratnom periodu bile su skoro jedini masmedij u kojima su
ogla{iva~i ~itaocima mogli da ponude razne usluge i da nametnu svoju
ponudu krajwem potro{a~u u ciqu reklamirawa. Reklame su imale
sve osobine koje je zahtevala onda{wa ciqna grupa potro{a~a, a reklamirani
proizvod je morao da ima cenu uskla|enu osobinama i wegovim
kvalitetom. 1 Zato su crte` ili fotografija reklamiranog proizvoda
bili veoma bitni sa estetske ta~ke gledi{ta u promociji proizvoda
kod krajweg potro{a~a.
1 Sudar, 1984, 62-63, 110-137

Oglasi i reklame u vaqevskim me|uratnim glasilima 1918–1941.
Ogla{iva~i su bili upoznati sa novim modnim stilovima i ukusom
kupaca, ali istovremeno i vrlo niskom kupovnom mo}i gra|ana,
naro~ito u vreme velike ekonomske krize koja je zadesila zemqu od
1930. do 1935. godine. U ovom periodu zapa`amo veliki broj oglasa i
reklama u vaqevskim novinama u kojima se gra|anstvo obave{tava gde
se po najpristupa~nijim cenama mo`e pazariti. Iz ovakvih oglasa i
novinskih tekstova saznajemo o gotovo katastrofalnoj kupovnoj mo}i
tog vremena, ali i o stravi~nim efektima krize kod nas i u svetu. Poznato
je da je ekonomska kriza tridesetih godina potpuno upropastila
jugoslovensku privredu, a sa wom i krhko tr`i{te, pa se samim tim
sve navedeno odrazilo i na reklamni prostor. Za nevericu je podatak
iz tada{weg vremena da je privredna mo} i ekonomski rast Kraqevine
pao za vi{e od 50% dovoqno govori o kupovnoj mo}i gra|ana. U oglasima
i reklamama tog vremena nailazimo na velike i male ogla{iva~e
koji reklamiraju doma}e i strane proizvode poku{avaju da pre`ive
na nesigurnom tr`i{tu. Oglasi i reklame u kojima se govori o masovnim
i dugotrajnim pojeftiwewima bile su sasvim uobi~ajene, a svaka
od wih je bila mala pri~a za sebe. Pri dnu oglasnog prostora nailazimo
na veliki broj obave{tewa o propasti, zatvarawu pojedinih du}ana
i fabrika, trgovaca i zanatlija, koji nisu uspeli da se izvuku iz
krize, nego su neretko prodavali sav imetak da bi se iz novonastalih
dugova prema dr`avi i poveriocima izvukli.
Gde su bile radwe onovremenih Vaqevaca, koje se najvi{e pomiwu u
ogla{avaju}em prostoru? Najvi{e ih se pomiwe u tada{woj trgova~koj
~etvrti varo{i, a to su Knez Milo{eva, Bir~aninova, vojvode
Mi{i}a i Kara|or|eva ulica. Naro~ito je u tom pogledu bila va`na
knez Milo{eva ulica, glavna trgova~ka arterija Vaqeva, gde su razni
lokali bili na~i~kani jedan do drugog u du`ini cele ulice.
Godine 1933, vlasni~ki odbor „Glasa Vaqeva“ bio je prinu|en da,
na osnovu zakona o taksama kojim su se oporezivali svi oglasi i reklame,
donese cenovnik po kojem su se {tampale sve objave. Tako se
oglasna ~etvrta strana cela pla}ala 300 dinara, polovina strane 160
dinara, ~etvrtina 100, osmina 60, {esnaestina strane 35 i trideset
drugi deo strane 25 dinara. Oglas na prvoj strani pla}ao se za 50%
skupqe nego na oglasnoj strani, na drugoj strani se pla}alo 25%, a na
tre}oj 10% skupqe. Mali oglasi od 10 do 20 re~i cenili su se 12 dinara,
a svaka daqa re~ za pola dinara vi{e. Dru{tvene i li~ne vesti,
kao objave, veridbe, ven~awa, slave i sli~no ko{tale su 20 dinara. Objave
dru{tvenih skup{tina, sednica, priredbi, zabava i koncerata od
{tamparskog reda ko{tali su 1 dinar. Sve navedeno va`ilo je za
127

Dejan V. Popovi}
{tampawe u jednom broju, a isto tako i za oglase i reklame koji su tri
puta objavqivani. Posle tri {tampawa, zakonodavac je davao pravo
novinama da daju popust za ogla{iva~e u iznosu od 20% za svako {tampawe
istog teksta. 2
[ta se sve ogla{avalo i reklamiralo u me|uratnom periodu u Vaqevu?
Ovde jasno moramo da napravimo razliku izme|u ogla{avawa i
reklame u u`em smislu. Ogla{avali su se naj~e{}e trgovci tekstila,
galanterijske i modisti~ke radwe, osiguravaju}a dru{tva, razne poqoprivredne
radwe, kazanxijski proizvodi, staklarsko-porculanske
trgovine, piqarnice, sre}ke Dr`avne klasne lutrije, hotelijeri, ugostiteqi,
bioskopi, autobuske linije, drvna galanterija, gra|evinski
materijal, auto delovi, benzin, razni petrohemijski proizvodi, elektromaterijal
i elektroinstalacija, gramofonske plo~e, kwi`are i
kwige, muzi~ki instrumenti, trgovine sa kancelarijskim materijalom,
kolonijalno-bakalske radwe, grn~arija, ko`arski proizvodi,
strugare, mlinovi, {tamparije, zlatare, ~asovni~arske radwe, razni
prehrambeni proizvodi, cve}are, voskarske, fotografske radwe itd.
Ponajvi{e je bilo ugostiteqskih, manufakturno-galanterijskih i
bakalskih radwi u oglasnom prostoru. U varo{i bilo je vi{e komisionih
radwi i zastupni{tva stranih firmi.
Sa dolaskom velike ekonomske krize na ove prostore, uo~ava se pojava
masovnih zakupa ili prodaja vila, ku}a, du}ana sa stanom, raznih
bakalnica i piqarnica, kafana, restorana „po povoqnim cenama“.
Istovremeno saznajemo da su prodavci sni`avali cene svojim proizvodima
i za 60%, ali je i pored toga bilo malo kupaca, pa su trgovine
i trgovci masovno propadali. Novinari su kritikovali politi~are
i ekonomiste u svojim kolumnama govore}i da kriza o~igledno ne poga|a
sve jednako i da narod ne mo`e {tedeti kad vi{e nema od ~ega, a da
mase otpu{tenih tumaraju besposleni i bez ikakve nade. Naro~ito su
kritikovane stare kapitalisti~ke zemqe i trustovi kao glavni pokreta~i
narodne nesre}e. Broj ovakvih tekstova se neobi~no pove}avao
sa dubinom krize. I sam reklamni prostor se prilago|avao prilikama
u dru{tvu. Duh ovih te{kih vremena da}emo u vidu nekoliko
tipi~nih oglasa tog doba:
„Usled velike krize, snizio sam cenu brijawa, {i{awa, frizirawa i
sve {to spada u delokrug berbersko-frizerskog posla. Radi uverewa molim
po{tovano gra|anstvo da me poseti. S po{tovawem Stevan Todorovi},
frizer do kafane Srbija Blagojevi}a.“
2 "Glas Vaqeva" br. 19, od 1933.
128

Oglasi i reklame u vaqevskim me|uratnim glasilima 1918–1941.
„Pazite! Niste samo Vi razumeli krizu, nije samo ~inovnicima sni-
`ena plata, nego je i Ven~a~ka Vinogradarska zadruga snizila cene svojim
proizvodima. Dobi}ete u na{em stovari{tu za Vaqevo kod Tiosava
Blagojevi}a ~uvena vina po sni`enim cenama.“
„Po~iwe jesewa jeftino}a – u radwi kod Jeftino}e prispeo je ogroman
izbor manufakturne i galanterijske robe koja }e se prodavati po
vrlo niskim cenama. Roba je do{la samo prakti~na za dana{we prilike,
luksuzno ni{ta nema, pote{ko je {to je prodaja samo za gotovo, ali je
zato sve jeftino. Zato svi u radwu Du{ana Mi{kovi}a, pa se uverite.“
„Izve{tavam po{tovane mu{terije, imam na lageru raznovrsnih ~etaka,
usled krize cena je smawena, tako da ih mo`e kupiti i najsiroma-
{niji. Kvalitet je odli~an. S po{tovawem, Nedeqko Petrovi}, ~etkar,
Vaqevo, Bir~aninova 55.“
Kako je kriza ja~ala, na ogla{avaju}em prostoru se sve ~e{}e objavquju
igre na sre}u Dr`avne klasne lutrije, gde je svako kolo donosilo
„velike zgoditke i velike premije za one koji igraju igre na sre}u.“
Zbog novonastalih dugova mnogi na{i sugra|ani su bili primorani
da prodaju svoja pokretna i nepokretna dobra Upravi fondova, koja je
i sama bila na ivici bankrotstva.
Reklame su ispuwavale ~etvrtu oglasnu stranu vaqevskih novina, a
bilo ih je razli~itih i ~esto su bile dopadqivog i duhovitog sadr`aja,
sa ili bez crte`a. Sam „Glas Vaqeva“ je vi{e puta reklamiran na
ovim stupcima sloganom „Vaqevci van Vaqeva, odr`avajte svoj list i
preporu~ite ga svojim prijateqima. Redovnom pretplatom omogu}ite
daqi opstanak jedno kulturno-poqoprivrednom i socijalnom glasilu
svog zavi~aja. Glas Vaqeva treba da bude duhovna veza svih gra|ana ove
oblasti. ^itajte, sara|ujte i odr`avajte svoj list. Pretplata staje
25 dinara pola godine, 50 dinara za godinu.“ Na posledwoj strani vaqevskih
glasila nalazimo reklame za razna alkoholna i bezalkoholna
pi}a, reklame za prehrambene proizvode, fabrike obu}e „Boston“ i
„Bata“, reklame za gra|evinske proizvode, pancir kase uvezene iz Nema~ke,
razne dezinfekcione proizvode, plugove marke „Divqi vepar“
bra}e Eberhard iz Ulma u Nema~koj, zatim reklame za „Zefir“ pe}i,
{iva}e ma{ine marke „Titan“ i „Singer“, reklamiraju se fabrike
svilenih bombona, ~okolada, „Radion“ pera}i pra{ak, imamo reklame
za radio aparate marke „Filips“ i „Simens“, reklamiraju se gramofoni
i gramofonske plo~e, fabrika motocikala „Puh“ i bicikli
raznih inostranih firmi. Reklame za parfeme, pudere, {ampone, paste
za zube, kreme za lice i telo, galanterijske obu}e i ode}e bile su
ve}inom namewene ‘enskom delu populacije i stilski su bile uobli-
129

130
Dejan V. Popovi}

Oglasi i reklame u vaqevskim me|uratnim glasilima 1918–1941.
~enije i efektnije od ostalog reklamnog prostora. Brojne su reklame
doma}eg i uvoznog stilskog name{taja, reklame za francuske i doma}e
prskalice marke Èclair Vermorel i Mitri, reklamiraju se razna hemijska
sredstva za suzbijawe {teto~ina, zatim reklame za vodovodne pumpe,
kinoplazmin, lek protiv malarije, reklame za Mi{elin auto gume,
reklame za {e{ire Borsalino itd. U narednih nekoliko redova da}emo
~itaocima nekoliko primera tipi~nih onovremenih reklama:
„Pu{a~i – kako se odu~iti od toga – Naru~ite antisepton, odli~no
sredstvo protivu pu{ewa i za kratko vreme bi}ete sre}ni i zadovoqni.
Kura za potpuno odvikavawe ko{ta 130 dinara. To je ipak malenkost
prema onome {to popu{ite. Po zdravqe ne{kodqivo. Novac slati
uz naruxbinu nov~anim pismom na adresu Rudolf Bartosh, Bratislava, Heydukova
ul. 25, CSR“!
„Svima je poznato da je najboqa mast za obu}u pravi Immalin u ‘utim
kutijama“
„Kupujte cipele Bata – uz svaku boju cipela imamo odgovaraju}e boje
~arapa!“
Mali oglasi su po svojoj sadr`ini bili naj{arenolikiji: od davawa
~asova francuskog, nema~kog, engleskog jezika do prodaje ku}a,
ugostiteqskih objekata, du}ana, placeva, automobila, lokomobila,
vr{alica, bicikala, drvne gra|e, prodaje hrane, davawa bankarskih
zajmova, moleraj, prodaja uqanih farbi, razne zanatske usluge, otvarawe
raznih lekarskih ordinacija i „zubnih ateqea“, obave{tewa o
otvarawu novih ugostiteqskih objekata od Div~ibara do Sarajeva,
kao i onih ve} postoje}ih koji pozivaju na mezetluk, izdavawe soba i
pansiona po bawama, ven~ani, umrli, veridbe, svadbe itd. U malim
oglasima prodaje se raznorazna roba poreklom iz Nema~ke, Francuske,
^ehoslova~ke. U „Glasu Vaqeva“ postojala je rubrika o stawu, cenama
i prodaji na vaqevskoj pijaci.
Sa stranica vaqevskih me|uratnih glasila mo`e se na neposredan
na~in saznati o stawu vaqevske privrede, trgovine, trgovinskih prilika,
ali i o vrstama ekonomske propagande kakvi su izme|u ostalog
bili oglasi i reklame. Reklama je i u vremenima te{ke ekonomske krize
a i nakon we ostala jedan od kqu~nih elemenata opstanka vaqevskih
listova.
131

Literatura
Literatura:
– Sudar, 1984, 62-63, 110-137 -Sudar, prof. dr Josip: Promotivne aktivnosti
udru`enog rada na tr`i{tu, Sveu~ili{te u Zagrebu, Informator,
Zagreb, 1984.
[tampa – periodika
– „Glas Vaqeva“, Vaqevo, 1928-1936, 1940-1941.
– „Na{a re~“, Vaqevo, 1936.
– „Vaqevski glas“, Vaqevo, 1937.
Summary
Dejan V. Popovi}
Valjevo interwar newspapers dedicated a lot of attention to the inventory and ad
space in the newspapers. By selling the ad space, they gained funds and supported
themselves. Moreover, this segment of newspapers was very well received by the
readers. In those days, the newspapers were the only available mass media instrument
for spreading propaganda messages, thus making newspaper advertising main
toll of presentation to public for many products and services. In order to regulate situation
in this domain, the legislature brought the Law on taxes in year 1930, which
defined the taxes as well as price list for all ads and commercials printed. In the time
of economic crisis, sometime in the middle of thirties of the last century, advertising
space often presented a lifeline for many companies and traders who were offering
their products on the market, giving them an opportunity to survive. A lot of product
fount their place in the columns of Valjevo newspapers - from food products to automobile
industry. Economic propaganda which was presented by ads and commercials
had to have a strong message, and as such, if it appealed to the readers, would
guarantee improvement in sales.
132

GRA\A
DOCUMENTS
Ninoslav Stanojlovi}
O[ „17. oktobar”, Jagodina
milosko1994@gmail.com
JEDNO PISMO @IVANA ANTONI]A LIKODRE
IZ 1862. GODINE
Po definiciji, pismo je vid pismene komunikacije me|u odsutnim
licima i slu`i za izno{ewe misli, ‘eqa i ose}awa, kao i za preno-
{ewe obave{tewa i poruka.
Pismo kao re~ mo`e biti i radwa i obi~no pisawe, natpis, popis,
zapis, isprava, poslanica, ali i akt, ugovor, proglas, pismena obaveza,
potvrda, svedoxba i sve to u javnim slu`benim poslovima. Privatna
prepiska je, tako|e, jedan od najdragocenijih izvora za prou~avawe
privatnog, ali i dru{tvenog ‘ivota.
Postojala su i {tampana uputstva za pisawe pisama, koja su bila
op{ta i slu`bena, ali je korenspondencija ~esto imala i slobodniju
formu 1 .
U zbirci Pokloni i otkupi Istorijskog arhiva u Jagodini, formiranoj
1960. godine, od pojedina~nih dokumenata primqenih na poklon,
otkupqenih ili prikupqenih na neki drugi na~in, a koji nisu
mogli biti svrstani u arhivskim fondovima, pod Razno (Varia), nalazi
se pismo @. Antoni}a, pisano 27. septembra 1862. godine u Vaqevu 2 .
Iza potpisa autora navedenog pisma nalazi se zna~ajna li~nost vaqevskog
kraja XIX veka. Re~ je o @ivanu Antoni}u, ro|enom oko 1815.
godine u selu Likodri, kod Krupwa. Po nazivu mesta ro|ewa, odmah na
po~etku svoje ~inovni~ke karijere, dobio je nadimak. Nije poznato gde
se, kako i koliko {kolovao. Tokom {ezdesetih i po~etkom sedamdesetih
godina XIX veka ‘iveo je i radio u Vaqevu. Prvo je bio pomo}nik
1 Re~nik kwi`evnih termina, Beograd 1992, str. 603; Popovi}, 2001, 279-281.
2 To{i}, 1984, 429; Istorijski arhiva Jagodina (u daqem tekstu: IAJ), Zbirka
Pokloni i otkupi, Varia, 24/1222
133

134
Ninoslav Stanojlovi}
okru`nog na~elnika, a potom i na~elnik Okruga vaqevskog. Prema
podacima zabele`enim na prvom poimeni~nom popisu svih ‘iteqa
Vaqeva i wihove imovine, obavqenom 1862. godine, tada je bio pomo}nik
okru`nog na~elnika i od imawa imao je jednu ku}u sa placem u
[apcu, jedan zabran od 60 dana orawa u pocerskom selu Slep~evi}u s
ku}om, ko{arom i {upom. Wegova nepokretna imovina bila je tada
procewena na 1.150 dukata cesarskih. Mese~ni prihod od plate i izdavawa
stana iznosio je preko 72 talira. Po vrednosti imovine spadao
je u petu klasu, a po primawima u {estu klasu, {to ga je svrstavalo me-
|u najimu}nijim stanovnicima grada na Kolubari. Sa suprugom Marijom
(40), prema pomenutom popisu, imao je sinove Obrada (22) i Luku
(12) i k}eri Stamenu (17), Evu (16) i Savku (13).
Tokom radnog anga`ovawa u Vaqevu i okolini @ivan Antoni}
Likodra aktivno je u~estvovao i u brojnim dru{tvenim aktivnostima.
Posebno se anga`ovao oko priprema i izgradwe prve namenski gra-
|ene zgrade, za potrebe {kole u Vaqevu, kao i oko osnivawa vaqevske
gimnazijske realke. Tako|e je zabele`eno da se trudio da ovoj prosvetnoj
ustanovi obezbedi nastavna u~ila i ostale potrep{tine, a li~no je
poklonio veliku uramqenu sliku kneza Mihaila Obrenovi}a.
Na~elnik Antoni} u~estvovao je, tokom 1870. godine, i u velikoj
sabirnoj akciji obezbe|ewa finansijskih sredstava za podizawe spomenika
Knezu Mihailu Obrenovi}u, prilogom od 120 gro{a, svrstav-
{i se u ve}e donatore. Godinu dana ranije poslao je Odboru pozori-
{nom 2.760 gro{a i 25 para ~ar{ijskih, sakupqenih za izgradwu Narodnog
pozori{ta u Beogradu, i ovom prilikom sa 60 prilo`enih gro-
{a, bio je najdare`qiviji. Petog januara 1871. godine, u svojstvu
okru`nog na~elnika poslao je ministarstvu unutra{wih dela na odobrewe
„statute koje je omladinska Pozori{na dru`ina propisala“.
Ministarstvo je odgovorilo, 12. maja iste godine, da je Na~elstvo u
Vaqevu nadle`no za odobrewe statuta novoosnovanog pozori{nog
dru{tva, po{to se „radwa istog dru{tva ograni~ava samo na tamo
okru`nu varo{“.
@ivan Antoni} Likodra umro je posle 1871, a pre 1887. godine. Ta-
~an datum, godinu i mesto smrti ovog, svojevremeno, zna~ajnog ‘iteqa
Vaqeva, ostavqamo na utvr|ivawe mnogo priqe`nijim istra`iva~ima
bogate pro{losti vaqevskog kraja 3 .
Za razliku od imena po{iqaoca, koga smo brzo identifikovali,
mali istra`iva~ki napor predstavqalo je otkrivawe li~nosti, kome
3 Peruni~i}, 1973, 821; Peri{i}, 1998, 96, 244, 269; Rankovi}, 2004, 140;
Rankovi}, 2010, 9, 27, 30.

Jedno pismo @ivana Antoni}a Likodre iz 1862. godine
je pismo bilo upu}eno, jer na wemu nije bilo ni imena, ni adrese korenspondenta.
Po{av{i od ~iwenice da se pismo nalazilo u podzbirci
Varia, zajedno sa gra|om vezanom za li~nost Milana Radenkovi}a 4 ,
unuka daleko glasovitijeg i znamenitijeg Jagodinca Stefana Stev~e
Mihailovi}a 5 , nastavili smo istra`ivawe u tom pravcu i do{li do
imena Stev~inog brata, Konstantina Koste Mihailovi}a 6 . Kosta
Mihailovi} je sredinom 1862. godine, neposredno pred junske doga|aje
u Beogradu, koji su se izrodili u krvave nerede i me|unarodnu intervenciju,
bio postavqen za na~elnika sreza kolubarskog, umesto Mite
Raki}a. Na tom polo`aju ostao je i naredne 1863. godine, o ~emu, osim
Dr`avnih {ematizama za pomenute godine, svedo~i u svojim memoarskim
bele{kama i sam Kosta Mihailovi} 7 .
Zanimqiv je i sam ton obra}awa u op{irnom pismu, tada{weg pomo}nika
okru`nog na~elnika u Vaqevu @ivana Antoni}a Likodre
svom podre|enom, na~elniku sreza kolubarskog Kosti Mihailovi}u, u
kome neizmerno hvali wegovu revnost i odlu~nost u aktivnostima u
poverenom mu srezu, tokom vanrednog stawa, koje je vladalo u Srbiji
od juna do septembra 1862. godine. Pritom je posebno istakao Mihailovi}eve
izve{taje, koje je slao u vaqevsko Okru`no na~elstvo u navedenom
periodu. Razlog ovakvog odnosa Likodre prema Mihailovi}u
le`i u ~iwenici da je te 1862. godine, Kostin brat i ugledni obrenovi}evac
Stev~a Mihailovi}, u svojstvu general-majora, bio postavqen,
od strane kneza Mihaila Obrenovi}a, za komandanta „sve narodne
vojske“ 8 .
Ina~e, samo pismo je ispisano crnim mastilom, predvukovskom
azbukom, ~itkim rukopisom na ~etiri stranice, naknadno numerisane
i povezane jemstvenikom. Svojom sadr`inom ovo pismo iznosi Antoni}eva
razmi{qawa o Srbiji tokom 1862. godine, uz rekapitulaciju
pojedinih doga|aja, doma}ih i me|unarodnih, uz sjajne komentare, koje
odaju i dobro {kolovanu i prili~no obave{tenu osobu, {to je autor
ovog pisma nesumwivo i bio.
4 Milan D. Radenkovi} (Jagodina, 1850 – Jagodina, 1915), trgovac, industrijalac,
predsednik op{tine jagodinske, unuk, po majci, Stev~e Mihailovi}a.
5 Stefan Stev~a Mihailovi} (Jagodina, 1806 – Beograd, 1888), politi~ar
i dr`avnik
6 Konstantin Kosta Mihailovi} (Jagodina, 1818 – Beograd, 1897), ~inovni~ku
karijeru zapo~eo je kao praktikant Na~elstva okruga jagodinskog,
da bi je okon~ao penzionisawem, na polo`aju pomo}nika na~elnika Okruga
po`areva~kog.
7 Arhiv Srbije, Fond Koste Mihailovi}a, fasc. K-I, II
8 Kresti}, 1991, 25-26; \or|evi}, 1983, 146, 152.
135

Ninoslav Stanojlovi}
Prepis pisma, koji sledi, sem mawih ispravki gramati~kih gre{aka,
veran je originalu.
Gospodine!
Kao {to su bombardirawem Beograda i razli~nim izazivawima od
strane Turaka nastale u na{em ote~estvu vanredne okolnosti, i kao
{to je Srbija postavqena u nu`du, da se sprema za jak odpor u slu~aju
daqi napadawa Turaka na na{u otaxbinu; Na~alni~estvo je imalo ~este
potrebe izdavati vam radi gorwe ceqi naloge, i preporu~ivati
vam da sa revno{}u i gotovo{}u izvr{avate odpu{tene vam naredbe
vi{i vlasti, a osobito i poglavito one, koje se ticale podpomagawa
voqi vlasti u obu~avawu narodne vojske o nabavke razli~ni vojni~ki potreba.
Delawe va{e i podru~ni vam zvani~nika, pratilo je Na~alni~estvo u
ovim kriti~nim prilikama, osobitom pa`wom, i vrlo mi je milo {to
vam ovom prilikom mogu izjaviti, da ste kako vi tako i podru~ni vam
personal revnostno i onako to~no izvr{avali svoje du`nosti, u dejstvo
privodili izdate vam naloge vi{i vlasti i nastojavali da se postignu
ob{te ceqi, da ste velim sve to ~inili onako revnostno i to~no kao
{to je ote~estvo od svakog sina s pravom moglo is~ekivati, i kao {to
se pravome patrioti pristoji. Na~elni~estvo je po du`nosti G. Ministra
unutra{wi dela 9 a on opet Svetlog vladaoca 10 izve{tavao o
revnosti i to~nosti koje su policajne vlasti u ovim te{kim prilikama
razvili i sa zadovoqstvom na osnovu prezidijalnog predpisa G. Ministra
izve{tavam vas da je Wegova svetlost imala milost o~inskim
blagovolewem saslu{ati ove izve{taje, zadovoqna {to su policajni ~inovnici
razumeli svoje visoke pozive i {to se trudite revnostno i
to~no odgovoriti im.
Vanredno stawe koje je u Srbiji vi{e meseci postojalo, prestalo je.
Evropska konverencija, sazvana u Carigradu u sledstvu Beogradski doga-
|aja, svr{ila je svoj posao; i na osnovu oni re{ewa koja je Konverencija
donela, izdat je Sultanski Ferman kojim se obznawuje ono {to je Konverencija
uradila.
Vama je dostavqena Proklamacija, koju je izdao na{ Svetli vladalac,
obznawuju}i da u Srbiji predstaje dojako{we vanredno stawe; a iz
zvani~ni novina vidi}ete {ta je upravo na Konverenciji ura|eno.
9 Nikola Hristi} (Sremska Mitrovica, 1818 – Beograd, 1911), ministar
unutra{wih dela (1860-1868)
10 Mihailo M. Obrenovi} III (Kragujevac, 1823 – Beograd, 1868), knez srpski
(1839-1842, 1860-1868)
136

Jedno pismo @ivana Antoni}a Likodre iz 1862. godine
Iz ovi akta mo}i }ete lako razumeti da se Sultanskim fermanom ne
ispuwavaju ‘eqe i pravedna o~ekivawa Svetlog Kwaza. Bombardirawem
Beograda Srbija je pretrpila daleko ve}e {tete, nego da se mogao na{
Gospodar zadovoqnim osetiti onim re{ewem stvari koje je u Carigradu
u~iweno. Tim bombardirawem dovedena je u pokret sva zemqa i narod je
otrgnut od svoji poslova, hiqade porodica o{te}ene su, trgovine i radinost
prestale su, prestonica je skoro opusto{ena, pretvorena budu-
}i u vojinsko stawe. A imamo sve ovo {to je najglavnije u temequ potre-
{ena su nama prava, krvqu ste~ena, nanet je ‘estok udar na{em dr`avnom
‘ivotu i u~iwena nam je golema uvreda.
Prema zlu koje bombardirawem pretrpesmo i prema ‘ertvama koje
morasmo podneti stavqawem u neprijatne okolnosti u kojima se nalazimo,
ono {to se u Fermanu nalazi nikako ne odgovara na{im pravi~nim
nadawima. Tim fermanom samo se nare|uje, da se izvr{i ono, na{to je
Srbija imala odavno pravo i {to je trebalo da se izvr{i. [to }e se raskopati
Soko i U`ica, tim }e se istina stati na put sukobima koji su
tamo tako ~esti bili izme|u na{i qudi i turaka, ali time niti je dato
nama udovletvorewe za pretrpqene i {tete i uvrede nanete nam
bombardirawem Beograda, niti se mo`e uzeti, da su nam date tra`ene
materijalne garancije, da se ne}e nikada u Srbiji ponoviti ‘alosni doga|aji
od 3. i 5. junija tek. god. Re{ewa Konferencije i na wihovom osnovu
izdat Ferman vaqa smatrati samo kao nepodpunu meru, da se za vreme
prekinu neprijatnosti vanrednog stawa, u kom se nalazimo. A tim
istim nikako ne treba u istom Fermanu tra`iti kona~no re{ewe ovoga
pitawa. Pa kao {to je Konferencija zato sazvana bila, da nam se dadu
materijalne garancije protivu samovoqstva turski pa{a i vlasti,
i da se na{e prema Porti odno{ewe tako uredi, da postanu nemogu}ni
ubudu}e onakvi doga|aji radi koji je Konferencija sazvana bila, a kao
{to se to na Konferenciji i izdatim Fermanom nije postiglo ni uradilo,
samo se po sebi razume da nam je ostavqen put da tra`imo, da se
na{e ‘eqe podpunije uzmu u prizrenije i da se ve}ma zadovoqe.
Gde koje magnovene okolnosti, koje le`e van doma{aja na{ega u~ini-
{e da je Wegova Svetlost na{la za dobro ispomagati na put smetwi,
da se prekine dojako{we vanredno stawe. Ali proklamacija koju je Wegova
Svetlost izdala jasno ka`e da Sultanskim fermanom nisu ispuwene
‘eqe i da re{ewa Konferencije ne odgovaraju o~ekivawima Wegove Svetlosti.
Wegova Svetlost i to ka`e u svojoj proklamaciji da ukoliko
na{e pravedne ‘eqe nisu pomenutim fermanom ispuwene, o~ekuje da }e
se docnije ispuniti.
137

Ninoslav Stanojlovi}
Ove sve~ane izjave Wegove Svetlosti treba da budu pravac na{em
javnom delawu. Kao {to se u tim izjavama sa jedne strane ogleda nezadovoqstvo
Wegove Svetlosti sa posledicama Konferencijalnog savetovawa,
tako su isto te izjave jasni i nesumqivi dokaz Patriotskog i
o~inskog starawa o dobru, napredku i budu}nosti na{e otaxbine i na-
{ega naroda.
Sledujemo iskreno i re{itelno tim izjavama, primamo savete koje se
u tim izjavama sadr`e, tvrdo se dr`imo pravca, koje nam te izjave pokazuju,
starajmo se da ispuwavaju}i svaki svoje du`nosti revnostno,
ispuwavajmo i ~uvstvima ~istog i iskrenog patriotstva; budimo tvrdi
stalni u svojim delima, koja su na ob{te dobro pa znajmo da }emo malo
pre ili posle morati do}i da svoji namera, da }emo posti}i veliku ceq,
blagostawe otaxbine i napredak naroda od svake ruke; i da }emo tada
ne{to otvoriti narodu na{em lep{u budu}nost i ne{to mu stvoriti
i prokr~iti put ka istom.
U prirodi stvari, da ~ovek kad ne postigne svoje namere treba da nastavi
upotrebqavati sredstva koja ga za wegovim namerama odvesti
mogu. [to se pokazalo kao nu`dno u trenutcima, kad su zemqa i narod
bili u opasnosti da }e biti od turaka napadnuti, to isto ne mewa
nu`dno i sad i ubudu}e jer je to najboqe i najudesnije sredstvo, da nam
‘eqe dobiju snagu da nam se saslu{aju i udejstvuju. Kad uzvi{eni na{
Svetli vladalac veli da o~ekuje da }e se nama ‘eqe ispuniti, mi treba
da mu sa svim snagama pritr~imo upomo}, i da mu budemo na ruci, da {to
pre do|e vreme, kad }e nam sve na{e ‘eqe dobiti ‘ivota. Sve donde dokle
to vreme ne do|e i dok nam se ‘eqe ne ispunu ostaje nam i treba da
nam bude glavni zadatak starati se, da nas nikakove prilike, nikakovi
doga|aji ni u ~emu nespremne i uspavane ne zastanu i ne zate~u.
Na osnovu prezidijalnog predpisa G. Ministra unutra{wih dela saob{tavaju}i
vam ovim da je u sledstvu Proklamacije Wegove svetlosti
prestalo u na{em ote~estvu vanredno stawe, pa da su pre|a{wi za vreme
izmeweni zakoni i uredbe dobile obi~nu svoju va`nost, nadam se da
}e te i ubudu}e kako vi tako i podru~ni vam personal onom revno{}u svoje
du`nosti koju pokazaste u minulim vanrednim okolnostima; da }e
te u svome delawu svagda imati na umu ob{te dobro i nezaboravqaju}i
da je poslu{nost prema naredbama svoji vlasti i stare{ina, jedno od
prvi uslovija. Za razvitak na{eg narodnog i dr`avnog ‘ivota, o~ekuje
G. Ministar s punom verom, da }e te u ovome duhu podru~ni vam narod rukovoditi
i neprekidno obdr`avati u najve}oj skromnosti i neograni~enoj
poslu{nosti, jer to je najpouzdaniji sposob koja }e Wegovu Svetlost
na{eg uzvi{enog vladaoca Gospodara Kwaza Mihaila postaviti u po-
138

Jedno pismo @ivana Antoni}a Likodre iz 1862. godine
lo`aj, da re{itelno mo`e nastojavati da se dadu gorepomenute garancije,
i da svoj narod usre}i i na vi{i stepen slave uznese.
Stavqaju}i vam na srce da ovako u interesu naroda i ote~estva produ`ite
svoju revnost, da budete na odr`awu dobroga reda i uob{te da
svesno ispuwavate te{ke du`nosti dobrog policajnog ~inovnika i sreskog
stare{ine, a Na~elni~estvo obradova}e se ako tim na~inom date
mu priliku da i od sada mo`e o vama G. Ministru Unutra{wih dela a
ovaj opet Svetlom Gospodaru Kwazu davati takova izvestija koja }e
wemu na zadovoqstvo a vama na pohvalu slu`iti.
u Vaqevu
27. septembra 1862. g.
va{
po~itateq
@. Antoni} 11
Pismo pomo}nika na~elnika okruga vaqevskog, @ivana Antoni}a
Likodre upu}eno na~elniku sreza kolubarskog, Konstantinu Kosti
Mihailovi}u, nastalo u Vaqevu 27. septembra 1862. godine, vredno je
svedo~anstvo o jednom vremenu i qudima u istom.
Izvori i literatura
Izvori
– Arhiv Srbije, Fond Koste Mihailovi}a, fasc. K-I, II
– Istorijski arhiva Jagodina, Zbirka Pokloni i otkupi, Varia, 24/1222
Literatura
– \or|evi}, 1983, 146, 152 – \or|evi} @., ^ukur-~esma 1862. Studija o odlasku
Turaka iz Srbije, Beograd, 1983.
– Kresti}, 1991, 25-26 – Kresti} V., Memoari Stefana Stev~e Mihailovi-
}a (1861-1878), Spomenik, CXXXII, Odeqewe istorijskih nauka, 8, Beograd,
1991.
– Peruni~i}, 1973, 821 – Peruni~i} B., Grad Vaqevo i wegovo upravno podru~je
1815-1915, Vaqevo, 1973.
– Peri{i}, 1998, 96, 244, 269 – M. Peri{i} M., Vaqevo grad u Srbiji krajem
XIX veka, Beograd – Vaqevo, 1998.
– Popovi}, 2001, 279-281 – Popovi} Q., Pismo u zvani~nim dokumentima
XIX veka, Pismo, zbornik radova, Beograd, 2001.
– Rankovi}, 2004, 140 – Rankovi} Z., Vaqevske gimnazije 1869-2004, Vaqevo
2004.
11 IAJ, Pokloni i otkupi, Varia, 24/1222
139

140
Ninoslav Stanojlovi}
– Rankovi}, 2010, 9, 27, 30 – Rankovi} Z., Pozori{te u Vaqevu 1860-2010,
Vaqevo, 2010.
– To{i}, 1984, 429 – Vodi~ Istorijskog arhiva „Sredwe Pomoravqe“ Svetozarevo,
priredila R. To{i}, Svetozarevo, 1984.

Vladimir Krivo{ejev
Narodni muzej Vaqevo
krisha@open.telekom.rs
KRA\A U „RADWI ZA OBAVQAWE PROSTITUTSKE
DELATNOSTI“
jedan sudski spor u Vaqevu 1895-1896. godine 1
Uporedo sa postepenim osloba|awem od turske vlasti, tokom devetnaestog
veka, u srpskim varo{ima je do{lo do niza promena iniciranih
ubrzanim razvojem. Doju~era{we orijentalne kasabe su, skoro
preko no}i, po~iwale da dobijaju novi izgled. Broj stanovnika se pove}avao.
Trasirale su se nove ulice du` kojih su nicale moderne gra-
|evine. U Srbiju su se doseqavali stranci, a ovda{we stanovni{tvo,
zbog potreba poslova ili obrazovawa, sve ~e{}e je putovalo preko
granice. Ove promene uticale su i na pojavu novih navika. Na postoje-
}im temeqima ubrzano je izrastala gra|anska klasa sa novoste~enim
navikama koje su kalemqene na staro stablo, stvaraju}i jedinstven palana~ko-evropski
amalgam. Taj proces, uo~qiv {irom Srbije, nije
mogao zaobi}i ni Vaqevo. U popisima stanovni{tva, osim starih zanimawa
poput sara~a, opan~ara, abaxije, }ur~ije..., javqaju se i profesori,
rentijeri, {tampari, apotekari, ali i prostituti 2 a shodno
tome, u drugim izvorima se javqaju i javne devojke. 3 Ta zanimawa, neka-
1 Navedi rad je, u prvobitnoj verziji, objavqen u ~asopisu: Godi{wak za
dru{tvenu istoriju,god.IV, sveska 1, 1999, Beograd, Udru`ewe za dru{tvenu
istoriju, 1999, str. 67-75.
2 Azbu~ni spisak glasa~a op{tine Vaqevo na dan 24. februara 1899. godine,
pi{e „Marinko Mili}evi}, prostitut, Vaqevo“, 1999, 94; i Spisak pravnih
glasa~a op{tine vaqevske za 1914. godinu, pi{e: „Stanoje Gori},
prostitut“, [tamparija Dim. A. Slavuj, 1913, pre{tampan, 1996, 204.
3 Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u daqem tekstu: MIAV), Mati~na
kwiga umrlih Vaqevske crkve za 1881. godinu, („Katica Vla{~i},
javna devojka iz Novog Sada u Ba~koj, a u Vaqevu ‘ive}a, umrla 9. 10. 1881.
Ro|ena u Novom Sadu. Stara 20 godina. Umrla od srdoboqe“).
141

142
Vladimir Krivo{ejev
da proskribovana i zakonskim zabranama gurnuta u ilegalu, legalizovana
su po~etkom 1881. godine, sa dono{ewem zakonskih propisa kojima
je, po modelima ve} poznatim u zapadnoj Evropi, nastojano da se legalizacijom
prostitucije uspostavi dr`avna kontrola i neutrali{u negativne
posledice ilegalnog bavqewa najstarijim zanatom na svetu. 4
Nakon legalizacije prostitucije, neke od vaqevskih kafana, iza
~ijih firmi su se ve} skrivale javne ku}e, pribaviv{i potrebne dozvole,
legalizovale su svoju delatnost. Ali iako primamqiv zbog naizgled
lake zarade, to nije bio posao koji se u na{im uslovima mogao
obavqati na duge staze. Ni najbri`niji lokalni hroni~ari nisu mogli
da zabele`e sve javne ku}e koje su, samostalno ili u sklopu kafana,
kra}e ili du`e vreme, radile u Vaqevu, od wihove legalizacije do zabrane
1944. godine. Imena nekih od wih ipak su ostala poznata: \uniski
vis Marka Crnogorca, ]irina Puri}a kafana u Gradcu, Radikal,
Jablanica i Orijent u Te{waru, \inov~eva kafana, Bore i Zore Stokanovi},
Balkan, [umatovac, Banat, Toplica u Vitkovi}a ulici, ~uvena
zloku}anska Bela la|a, Bore mumxije, Raki}a ku}a... 5 U takvoj konkurenciji
vo|ewe javnih ku}a sigurno nije moglo biti visoko profitabilna
delatnost. Zato ne ~udi {to je pred Drugi svetski rat vlasnik Toplice
po Vaqevu polepio plakate slede}e sadr`ine:
„Prestao sam voditi radwu kakvu sam do sada vodio i od slede}eg prvog
u na{em lokalu i pod istim imenom vodi}u kafanu, o ~emu izve{tavam
po{tovano gra|anstvo i molim da u slede}u nedequ do|u kod mene na
doru~ak koji prire|ujem u mojoj kafani u 8 ujutru.“ 6
Ovim ~inom nezadovoqni vlasnik Toplice je, izme|u ostaloga, poku{avao
da izmeni sliku koja je u ~ar{ijskom mwewu vladala o wemu.
Samo zanimawe „prostituta“, iako legalno, nije smatrano ~asnim.
Klijentela sumwivog morala, uz preterano konzumirawe alkohola u
dru{tvu dama za razonodu... – sve je to doprinosilo stvarawu okru`ewa
pogodnog za delikvencije raznih vrsta. Upravo zahvaquju}i sitnijem
kriminalnom ~inu, sa~uvani su od zaborava neke sekvence iz ‘ivota
jedne vaqevske „radwe za obavqawe prostitutskih usluga“ sa kraja
19. veka.
Na periferiji varo{i, koja je te 1895. godine, skupa sa seoskim zale|em
pripojenim gradskom ataru, brojala jedva 7.000 stanovnika, i
~ije se u{oreno jezgro, izvan koga su se prizemne zgrade nalazile uklo-
4 Jovanovi}, 1997, 13.
5 Vuji}, 1987, 10-11, 31, 99-102; Baji}, 1995, 19, 21-22, 40-41, 46, 97-98, 104,
107, 113.
6 Vuji}, 1987, 31.

Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske delatnosti”
pqene u ruralnu sredinu, moglo pre}i pe{ke za nekoliko minuta
br`eg hoda, nalazio se lokal Milo{a Ne{kovi}a, „obavqa~a prostitutskih
usluga“. Milo{ je svoju radwu otvorio u jesen 1891. godine,
uzev{i u zakup lokal izvesnog „Milovana Mili}evi}a, ovd. {pekulata“,
koji je prethodno (22. septembra/4. oktobra) od op{tinskih vlasti
dobio dozvolu da svoju ku}u „u sokaku vode}em, od Beogradske ulice
– ciglanama i reci Qubostiwi“ mo`e da izda za namene „obavqawa
prostitutske radwe“. 7 Po svemu sude}i, lokal se nalazio u sokaku koji
}e nepunih {est godina kasnije, kada su ulice u Vaqevu po prvi put
imenovane, 8 poneti naziv koji i danas ima – Hajduk Veqkova ulica, u
wegovom gorwem delu, uz Qubostiwu. U to vreme, to je bila posledwa
ulica u Vaqevu ka istoku, i daqe, preko Dabi}a imawa, sa Dabi}a kapijom,
koja je na neki na~in ozna~avala ulazak u varo{, vodio je drum
ka Beogradu a oko wega se prostiralo ruralno okru`ewe sa zemqi-
{tem poqoprivredne namene.
U ovu javnu ku}u se nije moglo u}i direktno sa sokaka. Visoka ograda,
sa masivnom kapijom, skrivala je od o~iju obi~nih radoznalaca
avliju u kojoj se nalazilo nekoliko objekata koji su pripadali ku}i za
zabavu. Kapijske kqu~eve je dr`ao momak \or|e, tridesetogodi{wi
nepismeni do{qak iz u`i~kog kraja. On je bio gazdin sluga, a osim uobi~ajenih
pomo}nih poslova, okasnelim gostima je otkqu~avao kapiju,
o~ekuju}i, pa i direktno tra`e}i, za to zaslu`eni bak{i{. Najve}u
prostoriju u radwi za prostitutsku delatnost osobqe je nazivalo
zvu~nim imenom „veliki salon“. Ostaje nejasno da li epitet veliki
ukazuje na to da je uz wega bilo i drugih, mawih salona, ili je to bila
samo interna dosetka osobqa kojom se nastojalo da se sa dru{tvenog
dna uzdigne nivo ove radwe. Salon je bio centralni deo javne ku}e, mesto
gde su posetioci dolazili na po~etku ve~eri, ili docnije, posle
pola no}i, ve} podnapiti u drugim kafanama u kojima su do~ekali fajront.
Tu su mogli da se provesele ili opuste uz pi}e, muziku i meze. Za
razliku od usluga obi~nih kafana, ovde je posebnu atmosferu pru`alo
prigu{eno osvetqewe i, naravno, prostitutke, devojke, odnosno javne
devojke. 9
U radwi vaqevskog prostituta Milo{a Ne{kovi}a o raspolo`ewu
gostiju se brinula sedamnaestogodi{wa nepismena seqan~ica iz
tamnavskog sela Jabu~ja Milka Davidovi}, sa koleginicama Micikom,
Danom i drugima, koje su uvek bile pri ruci, voqne i obavezne da
7 Rankovi}, 2003, 22.
8 MIAV, fond: Op{tina grada Vaqeva, k. 81, I, A2, 7942/1900.
9 Isto, Mati~na kwiga umrlih Vaqevske crkve za 1881. godinu.
143

Vladimir Krivo{ejev
posetiocima prave dru{tvo, ali i da ih, uz zabavu, podsti~u da naprave
{to ve}e cehove, uve}avaju}i ih i svojim poruxbinama. Zavisno od
situacije, takva zabava je mogla da potraje i da se boravak posetilaca
na tome i zavr{i. Ali ako su posetioci bili raspolo`eni, oni su mogli
da ve~erwu razonodu nastave u devoja~kim sobama, kao wihovi gosti.
Sobe su se nalazile izvan objekta u kom je bio salon, u posebnoj
zgradi (ili zgradama) u dnu avlije, ali, sude}i bar po jednom advokatskom
mi{qewu, nisu smatrane za zasebne, privatne, ili bar poluprivatne
devoja~ke prostorije, ve} su i one bile neodvojivi deo javne radwe
u koje je svako imao pravo da slobodno u|e i u wima boravi, bez obzira
na to da li je pozvan ili ne. Verovatno zbog tih razloga tokom boravka
devojaka u salonu wihove sobe nisu zakqu~avane, ali su vrata
zabravqivana kad god je soba bila zauzeta.
Sobe su bile veoma skromno name{tene. U sobi Milke Davidovi}
se nalazio sto sa fiokom, na koji se ostavqala garderoba, zatim lampa
koja je, utuqena, ostajala da gori tokom posete gosta, a verovatno i neka
nahtkasna na kojoj bi ona stajala, te plakar za devoja~ke stvari. Tu
su bila i dva kreveta. Izgleda da su u slobodno vreme u sobi boravile
dve devojke, s tim {to su se, tokom rada javne ku}e, smewivale, kombinuju}i
boravak u sobi i salonu. Praksa je bila da ako neki gost i ostane da
zano}i u sobi sa svojom doma}icom, da ih wena cimerka ne uznemirava
do zore. Uostalom, tek posle odlaska gostiju zavr{avalo se radno vreme
devojaka, i tek tada su one imale pravo na odmor i neku privatnost. Zato
je tek u zoru Micika budila Danu, koja je bila u sobi sa gostom, kako
bi uzela sapun i umila se posle zavr{etka radne ve~eri.
O posetiocima javne ku}e se, na osnovu raspolo`ivih dokumenata,
ne mo`e mnogo re}i. Jedan gost je bio sluga ba{tovanski iz Vaqeva. Tu
je u sitne sate dolazilo i mla|e veselo dru{tvo da nastavi pijanku zapo~etu
na nekom drugom mestu. Me|u wima je bio i dvadesetogodi{wi
biv{i kelner, poreklom iz Nik{i}a, ina~e ~est gost kod svoje rodbine
u Vaqevu. Bio je, po sopstvenoj izjavi, nezaposlen, {to ga je, po op-
{tem ube|ewu, pa ~ak i po pravnim shvatawima toga vremena, ~inilo
sumwivim. 10 Ipak, ne toliko sumwivim da ga gazda Milo{ Ne{kovi}
ne bi pustio u svoju radwu, gde je bio dobro poznat osobqu. Sam gazda
je bio nepismen ~ovek, sa sve{}u i strahom da je pred svojim mu{terijama
li~no odgovoran za sve stvari koje im u wegovoj radwi nestanu.
Istovremeno bio je spreman, zajedno sa vlasnikom ukradenih stvari,
10 U pojedinim tu`benim aktima tu`ilac je ~iwenicu da je okrivqeni bio
bez stalnog zaposlewa isticao kao dodatni argument i potvrdu za wegovu
krivicu.
144

Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske delatnosti”
da za od{tetu tra`i sumu koja je vi{estruko prekora~ivala wihovu
realnu vrednost.
Iz raspolo`ive arhivske gra|e 11 se mo`e nazreti da se u
opisanoj javnoj ku}i vlasnika Milo{a Ne{kovi}a okupqao svet sa
samog dna dru{tvene lestvice. U takvom okru`ewu, uz pi}e i seksualne
usluge, i uz zanemarivawe stalne realne opasnosti od polnih bolesti,
neizostavnu pozadinu su mogle ~initi i razli~ite krivi~ne radwe,
od te{kih do onih pomalo burlesknih, kakva mo`e izgledati kra-
|a stare izno{ene ode}e ~ija ukupna vrednost jedva da je prelazila iznos
sudske takse.
U radwi gazda-Milo{evoj jedna takva kra|a dogodila se u no}i izme|u
21. i 22. novembra (po starom kalendaru) 1895. godine. Te ve~eri su
nestale stvari gostu Nenadu Jankovi}u dok je spavao u sobi devojke
Milke Davidovi}. Za to delo je okrivqen Jevta Dra{kovi}, „biv{i
kelner, besposli~ar, rodom iz Nik{i}a“. On je uhva}en i pritvoren na
inicijativu „prostituta“ Milo{a Ne{kovi}a, koji se u prvi mah pojavio
kao privatni tu`ilac, jer je verovatno bio obavezan da mu{teriji
nadoknadi vrednosti pokradenih stvari i stoga je za tro{kove i dangubu
tra`io 50 dinara. Tako je pokrenuta komplikovana sudska ma{inerija
koja je ovim slu~ajem bila zauzeta skoro vi{e od mesec dana.
Ve} 22. novembra 1895. godine, istog dana kada je na gazda-Milo{evu
inicijativu, i uz wegovo li~no u~e{}e, okrivqeni uhva}en i priveden,
svoju izjavu je, u svojstvu svedoka, dala prostitutka Milka Davidovi},
„rodom iz Jabu~ja, stara 17 godina“:
„Zaista okrivqeni Jevta u{ao je u sobu u kojoj sam ja spavala, i to
kri{om, ja sam bila lampu zapalila i legla, pa potom sam zaspala. Jevta
je ustao ispod kreveta i sa zakop~anim kaputom izneo ukradene stvari.
^im je Jevta ustao i na vrata po{ao, ja sam bila prepla{ena te nisam u
tom momentu gazdi javila da je on, Jevta, pod krevetom bio, a kad je on
ve} na kapiji bio Beqa je gazdi viknuo i javio da mu je dosta stvari pokrao.
Za dangubu ho}u 4 dinara.“ 12
11 MIAV, fond: Okru`ni sud Vaqevo 1807-1944, (u daqem tekstu: OSV), 1896,
f. 869 (Pri izradi ovoga priloga kori{}ena je arhivska gra|a navedenog
fonda).
12 Isto, OVS, 1896, f. 869, Ispit svedoka, 22. novembar 1895; shodno pravosudnoj
praksi da re~i izre~ene prilikom davawa iskaza u zapisniku budu
pravno formulisane intervencijom sudije iz ove Milkine izjave, kao i
iz svedo~ewa ostalih u~esnika sudskog spora se ne mo`e uo~iti wihov
izvorni vokabular.
145

Vladimir Krivo{ejev
Ovu svoju izjavu datu u policijskom na~elstvu, uz naznaku da nije
pismena, Milka je potpisala krstom.
Nakon pokretawa istra`nog postupka, nedequ dana kasnije, 29. novembra,
Milka je svoju izjavu znatno dopunila:
„Koje ve~eri sada da ka`em ne znam, ali pre nekoliko dana ovaj Jevta
do{ao je u radwu mog gazde Milo{a sa dru{tvom i u salonu su sedeli.
Posle nekog vremena ovaj Jevta ode iz salona i mislili smo da je sa svim
dru{tvom oti{ao ku}i, ali on, kako je video kqu~ na mojoj sobi od vrata,
otvori, u|e u moju sobu i pod krevet sakrio se, {to pretpostavqam,
jer to videla nisam. Te ve~eri ja sam imala gosta u sobi i sa istim spavala
i kad smo spavali ja sam lampu ostavila da po malo svetli, ali isti
Jevta, kada je video da smo mi zaspali, on lampu ugasi i bez sumwe da je
stvari sve pokrao i s wim se opet pod krevet sakrio. Pred zoru, devojka
Micika, po{to joj je trebao sapun, lupala je na vratima i tako probudila
me je. Ja upalim lampu, dam wozi sapun i taman htedo da opet legnem,
spazim ovog Jevtu, koji se be{e nasmejao i re~e: ,Ju kako sam ja zaspao,
i odma iza|e ispod kreveta i ode. Kada se uspravio, ja sam videla da mu je
bio ibercig dosta popuwen. Po odla`ewu wegovom potra`ila sam moju
reklu, koju na astalu nisam mogla na}i, a on je sakrio u jednoj ~izmi mog gostaNenada.Vaqdadajehteodaiwusa~izmamauzme.Po|otadazalibadom
ovom, ali ni we nema. Ja isprva upla{im se i nisam ni{a smela kazati
niti ovog Nenada probuditi, ali kad vide da stvari istog nema, ja ga
probudim i pozovem gazdu da mu stvari dostavi. To je {to znam i na ovo
mogu da se zakunem. Dangubu tra`im 5 dinara. Pismena nisam.“ 13
Jedan dan posle privo|ewa okrivqenog Jevte, 23. novembra, svoju
izjavu je dao i gazda javne ku}e, „obavqa~ prostitutske radwe Milo{
Ne{kovi}“. On„pristupi sudu i izjavi“:
„No}as oko 1 sat po po no}i do{ao je u moju radwu Jevta Dra{kovi},
a zanimawe mu neznam i kradom se uvukao u sobu u kojoj moje devojke spavaju.
Podvukao se pod krevet. Po{to je u devoja~ku sobu oti{ao gost Beqo
Kutla~i}, pa ~ekaju}i da devojka do|e zaspi na krevetu, a svoje haqine
ostavi na astalu. Jevta, vide}i da je Beqo zaspao polako se izvu~e ispod
kreveta i stvari mu pokrade, i to 1 koporan, 1 verman, {ajka~u, 1 kutiju
duvansku i jednu devoja~ku reklu i te stvari mete pod iberciger i na kapiju
po|e. Kad ga je moj momak \or|e Petrovi} upitao gde je bio, Jevta je
odgovorio da je bio u sobi sa devojkom, {to u istinu nije bilo. Odmah po
wegovom odlasku istr~a iz sobe Beqa vi~u}i me da su mu stvari pokradene
i da ih je ~ovek u ibercigeru ukrao. Ja onda istr~im na sokak da uhva-
13 Isto, isto, Ispit svedoka po krivici Jevte Dra{kovi}a, od 29. novembra
1895.
146

Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske delatnosti”
tim Jevtu koji je najve}im trkom pobegao ka Dabi}a kapiji, a da je
be`ao potvrdi}e i Milan Ne{kovi}, kasap ovd. Jevta kad je u{ao u sobu
i legao pod krevet kradom nije imao ciq same kra|e, no on je imao ciq da
ako neko od slu~ajnih gostiju u|e u sobu da ga opqa~ka na razbojni~ki na-
~in, kao {to je u ovoj prilici u~inio. S toga molim sud da se pokradene
stvari procene, a o mojim navodima ispita pokradeni Beqa, moja devojka
Milka, momak \or|e i Milan Ne{kovi}, kasap. Tra`im da se od Jevte
naplati vrednost pokradenih stvari, a na ime tro{kova i dangube 50
dinara. Nisam pismen.“ 14
Po svemu sude}i, „obavqa~ prostitutske radwe“ je o~ekivao da }e
pokradeni Nenad Jankovi} od wega kao vlasnika radwe u kojoj je ostao
bez svoje garderobe tra`iti nadoknadu {tete i stoga je svom svedo~ewu
dodao i elemente tu`be, tra`e}i da kradqivac wemu, a ne pokradenom,
isplati i vrednost stvari. Me|utim, istoga dana svoju izjavu, tako|e
sa elementima privatne tu`be, dao je i pokradeni Nenad Jankovi},
„zvani Beqa Kutla~i}, sluga ba{tovanski“. On je izjavio:
„21. ov.(og) m(ese)ca u ve~e oti{ao sam u radwu Milo{a Ne{kovi-
}a, prostitutxije ovd. (a{weg) i zano}io sa devojkom zvanom Milka.
Tako mislim da je pred zoru bilo, probudim se, a i devojka, u nameri da
se obu~em, kad od jednom, ispod drugog kreveta u istoj sobi izvu~e se
jedan ~ovek i sa re~ima: „Ala sam slatko spavo" ode na vrata. Ja se
po~nem obla~iti, no tek sam vido da mi nema koporana, fermana, {ajka~e
i kutije duvanske, koje je stvari onaj nepoznati, za vreme dok sam
spavao, uzeo i pod kaput sakrio, pa po{to je primetio da sam se probudio,
on je i pobegao. Sem ovoga on je i reklu devoja~ku uvukao u moju
~izmu, jer je morao imati nameru da i ~izme pokrade, a otvorio je i
fioku od astala tra`e}i novac. Doznao sam odmah sutradan da se
ovo lice zove Jevta Dra{kovi}, skitnica, iz Crne Gore, i ~im sam
primetio da su mi ove stvari pokradene istr~ao sam napoqe te gazdu
od radwe Milo{a viknuo i stvar mu postavio, a on je odma za Jevtom
potr~ao i uhvatio ga kod ku}e. Za ovu kra|u tu`im Jevtu i tra`im
da mi za pokradene stvari plati 40 dinara i u ime dangube 12 dinara.
Da mi je Jevta i niko drugi kra|u ovu i na ovaj na~in izvr{io, ja }u se
zakleti. Pismen sam." 15
Istoga dana, kada je Nenad potpisao ovu izjavu, u kojoj je tra`io da
mu se pokradena garderoba nadoknadi u vrednosti od 40 dinara, ukradene
stvari je na svojoj wivi prona{ao nadni~ar Dragutin Sutari} i,
po saznawu o izvr{enoj kra|i, odneo ih je u policiju. Sutradan je iz-
14 Isto, isto, Nenaslovqena tu`ba Milo{a Ne{kovi}a, od 23. novembra 1895.
15 Isto, isto, Nenaslovqena tu`ba Nenada Jankovi}a, od 23. novembra 1895.
147

Vladimir Krivo{ejev
vr{ena procena vrednosti ukradenih stvari i ispostavilo se da ona
nije ni pribli`na sumi koju su naveli „prostitutxija“ i wegov pokradeni
gost, ve} da sve stvari zajedno vrede jedva 16 dinara. Posle toga,
na osnovu zahteva koji je podneo „prostitut“ a ne pokradeni Nenad,
stvari su vra}ene vlasniku. 16
Kao svedok svoju izjavu je dao i \or|e Petrovi}, tridesetogodi{wi
sluga u Milo{evoj javnoj ku}i, „rodom iz Rosi{ta, okru`je
U`i~ko“. Prvog dana po utvr|ivawu kra|e, 22. novembra on
je izjavio:
„Zaista i ja sam video kada je Jevta iza{ao iz kapije sa zakop~anim
kaputom i pod wim ne{to prikriveno i ja bih ga zadr`ao na kapiji, ali
nisam se nadao da je on ne{to ukrao. No po{to mi je gazda javio da je on
kra|u izvr{io, ja sam potr~ao, no on je najve}im trkom pobegao Dabi}a
kapiji. Zakle}u se, a dangube ho}u 4 dinara. Nisam pismen.“ 17
Sedam dana kasnije, 29. novembra, prilikom istra`nog postupka
\or|e je svoju izjavu izneo znatno op{irnije:
„Te no}i, kada se je kra|a ova desila, a ne zadugo kako sam ~istio veliki
salon od radwe mog gazde Milo{a, spazim prolaznika jednog u avliji i
kako ja u avliju iza|oh poznadoh ovoga Jevtu. Ja ga tada upitah gde si
bio, a on mi odgovori da je bio kod devojke Danice pa ho}e da iza|e iz avlije
pa ~eka da mu vrata otvorim. Kada mu otvorih vrata, tra`im mu
bak{i{a, al on mi nedade, sa re~ima da }e mi drugi put dati, no u tom
ne{to mu iz iberciga, koji je bio podosta naduven, ispade. [ta, nisam
mogao videti, ali on to podi`e i ode. A malo posle ~uh od devojke Milke
da je pokrao wenog gosta. To je {to mogu da ka`em i na ovo mogu se zakleti.
Dangube tra`im 5 dinara. Pismen nisam.“ 18
Pored pokradenog Nenada, „prostitutxije Milo{a“, wegove devojke
i momka, na „prostitutxijin“ zahtev, u istra`nom postupku je saslu{an
jo{ jedan svedok, Milan Ne{kovi}, kasapin ovda{wi, star 57
godina. On je izjavio:
„Pre nekoliko dana, uprav ne se}am se kog be{e, jedno jutro, kako rano
ustadoh, odem u kafanu Radisava Radisavqevi}a ovd.(a{weg) gdi sam
video i Milo{a Ne{kovi}a ovd.(a{weg). Kada sedoh Milo{ se ‘ali{e
16 Isto, isto, Nenaslovqena izjava Dragutina Sutari}a, od 24. novembra
1895; Procena pokazanih stvari Nenada Jankovi}a, od 25. novembra 1895;
Nenaslovqeni zahtev Milo{a Ne{kovi}a za povra}aj stvari, od 28.
novembra 1895.
17 Isto, isto, Ispit svedoka, od 22. novembra 1895.
18 Isto, isto, Ispit svedoka po krivici Jevte Dra{kovi}a, od 29. novembra
1895.
148

Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske delatnosti”
da ga je ovaj Jevta pokrao i o tom sa slu`benikom op{ti. Zamoli me da
odemo kod Tomu, strica ovog Jevte, gde je on no}ivao. Na poziv slu`benikov
po|oh i na|emo ovog Jevtu da spava. Kada ga probudimo tad Milo{
upita gde su stvari {to je pokrao, i po~e pretresati. Jevta je tada odgovorio
ovako 'Nemojte preturati. Ovde nisu', a na Milo{evo pitawe
gde su re~eni Jevta }utao je. I tako, oni ga odvedo{e u zatvor, a ja ku}i
mojoj odoh. To je {to imam da ka`em i na ovo mogu se zakleti. Dangube
tra`im 5 dinara. Pisati znam.“ 19
Pored tu`ilaca i svedoka, saslu{an je i okrivqeni Jevta Dra-
{kovi}, koji je od prvog dana po kra|i bio u pritvoru. Jevta je
imao 20 godina. Bio je rodom iz Crne Gore, iz Nik{i}a, ali u sudskim
dokumentima pi{e da je „sluga i biv{i kelner“. Po sopstvenoj
izjavi bio je neosu|ivan. Na prvom saslu{awu, 22. novembra,
on je izjavio:
„Jasamzaistau{aousobudevoja~kuukojojjepokradenispavaoi
legao sam pod krevet i tu zaspao i spavao dok me devojka nije primetila
a to sam u~inio jer sam bio mnogo pijan. Stvari nisam ja ukrao, niti
znam ko je to u~inio, jer meni stvari ni za kakvu upotrebu nisu. Pismen
sam“ 20
Dan kasnije, 23. novembra, okrivqeni je pro{irio svoju izjavu.
„Preksino} 21. ovog meseca u ve~e, veselio sam se sa nekoliko mojih
drugova i onako, svi u napitom stawu oti{li smo u radwu Milo{a Ne-
{kovi}a ovda{weg prostitutxije. Koliko smo tamo ostali i {ta smo
radili ja ni{ta ne znam, tek oko neko doba no}i probudi mene jedna devojka
Milo{eva i kad pogledah a ono ja le`im ispod kreveta u sobi devoja~koj.
Kako sam onde i kad dospeo ja neznam. Onda se podignem i upitam
devojku da li je moje dru{tvo u salonu. Ona odgovori da nezna, te kako ja
iza|oh iz sobe, do|em na vrata od salona, no tamo niko ne be{e. Onda po-
|em na kapiju koja be{e zakqu~ana, te pozovem momka Milo{evog \or|a
koji mi vrata otvori i ja iza|oh i polako odem ku}i moje tetke gde se
skinem i legnem. Malo nije postajalo kad u tom do|e Milo{ sa optu`iteqem,
te pretrese ku}u a mene u zatvor odvedo{e vele}i kako sam mu
neku kra|u izvr{io. Ovako je sve u stvari bilo, a Milo{ neka doka`e da
sam kra|u ovu izvr{io, pa neka kaznu primim. Drugo nemam {ta da ka-
`em. Pismen sam.“ 21
Na naknadnom saslu{awu i tokom istra`nog postupka, kada je bio
upoznat sa izjavama svedoka i upitan, u wihovom prisustvu, da li je
19 Isto.
20 Isto, isto, Ispit okrivqenog, od 22. novembra 1895.
21 Isto, isto, Kratki ispit Jevte Dra{kovi}a, od 23. novembra 1895.
149

Vladimir Krivo{ejev
ta~no da mu je „ibercig“ bio popuwen, da mu je na kapiji ne{to ispalo,
da je slugi \or|u izjavio da je bio kod devojke Dane i da je prilikom
pretresa wegove sobe izjavio da pokradene stvari nisu tu, odgovorio
je da je sve to neistina, a {ta je imao da ka`e sve je ve} rekao i da pri
tome ostaje, naglasiv{i da ako bude ka`wen nema od ~ega da plati tro-
{kove. 22
Islednici Na~elstva vaqevskog su, posle obavqenog istra`nog
postupka, prihvatili privatnu tu`bu pokradenog Nenada Jankovi}a
i dostavili su svoje mi{qewe Prvostepenom vaqevskom sudu. Podizawe
optu`nice je argumentovano slede}im dokazima:
– Priznawe da je na mestu kra|e bio i da se pod krevet sakrio.
– [to svedoci, Milka Davidovi} devojka i \or|e Petrovi}, sluga
istoga Milo{a Ne{kovi}a tvrde da su kod Jevte, prilikom wegovog odlaska
primetili da mu je ibercig bio pun, naduven.
– [to je svedoku Milanu, kasapinu, kada su u{li u wegov stan, kazao
„Nemojte ovde tra`iti, nisu ovde“, {to dokazuje da je on pokrao i na
drugo mesto stavio.
– [to je na|en ovde kao skitnica, nemaju}i zanimawa, ve} svoj ‘ivot
u tumarawu provodi". 23
Prihvataju}i ove argumente 12. decembra je svoju tu`bu podneo i
dr`avni tu`ilac. 24 Ovo je bilo predo~eno Jevti, a glavni pretres je
bio zakazan za 4. januar 1896. godine. 25 Tokom celog istra`nog postupka
Jevta je boravio u pritvoru, gde je trebalo da provede i vreme
do glavne rasprave, ali se razboleo. Kako je Jevta i odranije bio
poznat osobqu javne ku}e, dijagnoza koju je lekar postavio nije nimalo
za~u|uju}a. Prona|eno je da on boluje od neke veneri~ne bolesti
i 16. decembra je upu}en na le~ewe u Vaqevsku bolnicu. 26 U bolnici
se nalazio sve do po~etka glavnog pretresa 4. januara, kada je
izveden na sud.
Po {turom zapisniku sa pretresa, svi pozvani su ponovili svoje
ranije izjave, a branilac okrivqenog, odre|en po slu`benoj du`nosti,
„advokat ovd.(a{wi) B. Bo`ovi} kaza“:
22 Isto, isto, Naknadni ispit Jevte Dra{kovi}a, od 29. novembra 1895. i
Krivi~ni ispit Jevte Dra{kovi}a, od 19. novembra 1895.
23 Isto, isto, Nenaslovqena optu`nica, od 7. decembra 1895.
24 Isto, isto, Nenaslovqena tu`ba od 12. decembra 1895.
25 Isto, isto, Nenaslovqena sudska bele{ka o zakazivawu javnog pretresa.
od 13. decembra 1895.
26 Isto, isto, Nenaslovqeno mi{qewe lekara, sa odlukom predsednika
suda, od 16. decembra 1895.
150

Kra|a u „radwi za obavqawe prostitutske delatnosti”
„Nema dokaza da je okrivqeni u~inio ovo delo jer wegovo bavqewe u sobi
obja{wava se time {to je bio napit i {to je imao pravo da do|e u javnu
radwu. Kazivawe svedoka Milo{a ne mo`e imati zakonske vrednosti
po{to on svoje kazivawe osniva na izvo|ewu, a ne kao o~evidac doga-
|aja. U kojem slu~aju mora sud da optu`enog oslobodi iz nedostatka dovoqnih
dokaza.“ 27
Ovaj Bo`ovi}ev stav sudsko ve}e u sastavu: predsednik suda Rad.
Tijani}, sudije Rad. Radosavqevi} i T. Kuzmanovi}, delimi~no je
uva`ilo i istog dana donelo presudu:
„Protiv optu`enog Jevte postoji osnovano podozrewe {to je po
svom priznawu i iskazu ispitanog svedoka Milke Davidovi} bio na licu
mesta gde je kra|a izvr{ena i {to je prema izkazu zakletog svedoka
Milo{a Ne{kovi}a, odmah po{to je iza{ao na ulicu po~eo begati u
nameri da se sakrije. Drugih osnova protiv Jevte kao u~inioca ovih dela
nema jer ni jedan od ispitanih svedoka nije mogao potvrditi da je
bio video da je optu`eni stvari ukrao i odneo, a iskazu svedoka Milo-
{a Ne{kovi}a sud ne poklawa nikakve vere jer se wegova svedoxba zasniva
na pretpostavkama i izvo|ewu, a nikako da je ba{ video kada je
optu`eni stvari pokrao, {to da je primetio, prirodno je da bi mu
stao na put kao gazda te radwe. Sem toga on se ovde izjasnio i kao
tu`ilac i po tome sud nemo`e pokloniti vere wegovoj svedoxbi. Sve
kako drugih dokaza protivu optu`enog nema, a izneti osnovi po propisu
236 i 238 Kriv(i~nog) postupka nisu dovoqni za osudu to se on ima
prema propisu 242 Kriv(i~nog) post.(upka) osloboditi kazne iz nedostatka
dovoqnih dokaza.
Na osnovu svega iznetog i ~lanova 242, 256, 324. i 327. i 328.
Kriv.(i~nog) post. (upka), sud Jevtu za ta dela osloba|a kazne zbog
nedostatka dovoqnih dokaza. No da plati privatnom tu`iocu Nenadu
10 dinara tro{ka i dangube, sudu ovom 15 dinara takse i svedocima
Milo{u Ne{kovi}u, Milki Davidovi} i \or|u Petrovi}u po 4
dinara tro{kova i dangube i da plati svoje u pritvoru u~iwene tro-
{kove." 28
Kako se iz presude mo`e videti, sud okrivqenog Jevtu nije proglasio
nevinim. Po svemu sude}i, sud je imao dovoqno argumenata da poveruje
u wegovu krivicu, ali zbog formalno-pravnih razloga, usled
nedostatka dokaza, nije mogao da ga osudi, ve} je bio oslobo|en od kazne,
uz obavezu da nadoknadi sve tro{kove.
27 Isto, isto, Nenaslovqen zapisnik sa glavnog pretresa, od 4. januara 1896.
28 Isto, isto, Presuda prvostepenog Vaqevskog suda, od 4. januara 1896.
151

Sa dono{ewem presude sudski predmet kra|e u „radwi za prostitutsku
delatnost“ nije bio odmah stavqen ad akta. Sutradan, 5. januara
1896. fascikla je opet bila otvorena da bi se u wu, uz ostale dokumente
o slu~aju, pohranio i dopis kojim je ekonom Vaqevske bolnice
obavestio sud da se Jevto Dra{kovi}, sudskom odlukom sproveden u
Bolnicu dvadesetak dana ranije, „odpu{ta danas iz bolnice kao popravqen.“
29
Izvori
Izvori i literatura
– MIAV, OSV, 1896, f. 868 – Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo,
fond: Okru`ni sud Vaqevo (1904-1944), 1807-1944, 1896, f. 869.
– MIAV, fond: Op{tina grada Vaqeva, k. 81, I, A2, 7942/1900 – Me|uop-
{tinski istorijski arhiv Vaqevo, fond: Op{tina grada Vaqeva
(1839-1944),1879-1944, k. 81, I, A2, 7942/1900.
– MIAV, Mati~na kwiga umrlih Vaqevske crkve za 1881. godinu
Objavqeni izvori
– Azbu~ni spisak glasa~a op{tine Vaqevo na dan 24. februara 1899. godine,
objavqeno: Kolubara, veliki narodni kalendar za prostu 1999. godinu,
IP „Kolubara“, Vaqevo 1999, 94.
– Spisak pravnih glasa~a op{tine vaqevske za 1914. godinu, pi{e: „Stanoje
Gori}, prostitut“, [tamparija Dim. A. Slavuj, Vaqevo, 1913, pre-
{tampan: Vaqevac – veliki narodni kalendar za prestupnu 1996. godinu,
IP „Kolubara“, Vaqevo, 1996, 204.
Literatura
152
Vladimir Krivo{ejev
– Baji}, 1995, 19, 21-22, 40-41, 46, 97-98, 104, 107, 113 – Baji} Dragutin, Vaqevske
kafane, Vaqevo, 1995.
– Vuji}, 1987, 10-11, 31, 99-102 – Vuji} Borislav, Zapisi o starom Vaqevu,
Vaqevo, 1987.
– Jovanovi}, 1997, 13 – Jovanovi} Vladimir, „Prostitucija u Beogradu u 19.
veku“, u: Godi{wak za dru{tvenu istoriju, Godina 4. sveska 1, Beograd, 1997.
– Rankovi}, 2003, 22 – Rankovi} Zdravko, Vaqevska op{tina 1839-2003,
Vaqevo, 2003.
29 Isto, isto, Nenaslovqeni dopis bolni~kog ekonoma, od 5. januara 1896.

IZ RADA MUZEJA
OUT OF THE MUSEUM'S
Marina Markovi}
Narodni muzej Vaqevo
marina.istoricarka@gmail.com
„O DESANKI PEROM I SLIKOM“
Stalna postavka u Novoj {koli u Brankovini
U selu Brankovini nedaleko od Vaqeva, nalazi se jedna od najslojevitijih
i najzanimqivijih memorijalnih celina u nas. Hronolo{ki,
re~ je o objektima uglavnom iz prve polovine XIX veka, a tematski su
zastupqena tri sadr`aja: sakralni, folklorni i dr`avno-institucionalni.
Sakralni deo ~ini crkva Svetih Arhan|ela sa crkvenom riznicom
iz XVIII i XIX veka i nadgrobnim spomenicima neposredno uz wu.
Folklorne karakteristike su zastupqene u retkim primerima narodnog
neimarstva kao {to su: sobra{ice, parohijska ku}a, ~esma Nenadovi}a,
vajat Nenadovi}a i {kolski bunar.
Dr`avno-institucionalni sadr`aj se ogleda u dve {kolske zgrade
kao primere razvoja {kolstva u Srbiji u XIX veku (stara i nova {kola)
i prate}e objekte kao {to je stara {kolska pisarnica.
Muzeolo{ka obrada i prezentacija pomenutih spomenika kulture
po{tovala je specifi~nost namene koju je svaki od objekata imao u
pro{losti i ulogu li~nosti iz nacionalne istorije i kulture vezanim
za Brankovinu, ne samo ro|ewem ve} i duhovnim opredeqewem.
Usled izrazite slojevitosti spomen celina u Brankovini predstavqa
stalni istra`iva~ki i muzeolo{ki izazov, koji name}e nova idejna
re{ewa, u ciqu {to boqe uskla|enosti wenih sadr`aja. 1
Jedan takav zadatak postavio se prilikom rada na postavci u Novoj
{koli, posve}enoj pesnikiwi Desanki Maksimovi} (1898-1993). [kol-
1 Dragana Lazarevi} Ili}, Brankovina vreme i qudi, Etnografski institut
SANU, Spomen mesta – istorija se}awa, Beograd 2009, 75-84.
153

154
Marina Markovi}
ska zgrada, gde je pesnikiwa provela rano detiwstvo i stanovala u u~iteqskom
o~evom stanu sa porodicom, podignuta je 1894. godine.
Pored uspe{nog poku{aja da se prika`u ‘ivot i delo pesnikiwe
(1985. godine prvi put je otvorena postavka posve}ena Desanki Maksimovi},
a 1998. sala za programe u kojoj su izlo`ena priznawa i diplome
dobijene za vi{egodi{we stvarala{tvo), sada{wa postavka posve-
}ena Desanki Maksimovi} predstavqa jedan iskorak u savremenom tipu
muzejske prezentacije. Autor (Dragana Lazarevi} Ili}, muzejski
savetnik) se ovoga puta osvrnula na celokupan ‘ivotni put pesnikiwe
kojoj je poezija bila vodiqa i ‘ivotni moto. U tom smislu iskori-
{}en je hodnik i dve prostorije Nove {kole u kojima je pesnikiwa
provela prve dane svoga detiwstva i {kolovawa kao autenti~an prostor
za prezentaciju.
Odli~na saradwa izme|u autora i dizajnera (Slobodan Sekuli}-Bogdanovi}),
wihov jedinstven na~in razumevawa same poezije Desanke
Maksimovi} doprineli su da celokupan ‘ivot dug 95 godina bude
prikazan u samo tri prostorije. Naravno to nije bio ni malo jednostavan
zadatak, ali sme{taju}i svaki segment Desankinog ‘ivota i
rada na po jedan grafi~kim dizajnom i modernim na~inom osvetqewa
re{en pano postalo je itekako mogu}e. Svaki od panoa je unikatno
umetni~ko i likovno re{ewe dizajnera koji je sla`u}i kockice koncepcije
autora, u potpunosti o`iveo lik Desanke Maksimovi} i pribli`io
ga posetiocu. Posmatraju}i Desankin lik u razli~itim ‘ivotnim
situacijama sti~e se utisak da je ona jo{ uvek fizi~ki ‘iva.
Tome doprinosi i 3D hologram, koji savremenom tehnologijom prikazuje
Desankin lik. Wime je virtuelnu projekciju animiranog objekta,
u ovom slu~aju Desankinog lika, mogu}e posmatrati sa tri strane, ~ime
se poja~ava ukupan hologramski efekat.
Poezija koja je pratila samu Desanku prati i posetioca od ulaska u
hodnik nove postavke gde mu dobrodo{licu iskazuje zvezdano nebo u
vidu wenih pesama, pa sve do posledwe prostorije, Desankine radne
sobe koju je autor izlo`be nazvala „lirska oaza”, gde su i nastale sve
wene pesme. Na jedinstven na~in posetiocima su prikazani originalni
predmeti bilo da je re~ o name{taju: krevet na kome je pisala Desanka
Maksimovi}, sobni sto~i} sa ~etiri stolice kupqen od pesnikinog
prvog honorara, vitrina sa kwigama i ukrasnim figurama ili
odevnim predmetima koje je Desanka nosila tokom ‘ivota: komplet od
tvida, marame, ve~erwa haqina, svakodnevne i sve~ane ta{ne i {e{iri
kao Desankin za{titni znak. Ni{ta mawe vredni nisu ni nakit i

„O Desanki perom i slikom”
bo~ice od parfema dobijeni uz gore pomenute eksponate od porodice
Petrovi}-Milakara.
Imaju}i u vidu potrebu za novim pristupom prezentacije priznawa
i ideju da se ona sva nalaze u sali za programe, bez obzira da li su u
pisanoj ili trodimenzionalnoj formi, na postoje}oj postavci ciqano
su izlo`ena samo neka od prvih zna~ajnijih: Orden Svetog Save
1925. godine, Orden ]irila i Metodija 1963. godine, Znak Po~eta I reda
(rusko odlikovawe) 1967. godine, Orden „Za gra`damska zasluga“
(bugarski orden za gra|anske zasluge) Damski krst III reda sv. Korona,
Nagrada Avnoja 1970. godine.
Otvarawe postavke ,,O Desanki perom i slikom", 6. oktobra 2011.
godine propra}eno je odgovaraju}im prospektom ~ime je nastavqena
saradwa izme|u autora i dizajnera.
Smatramo da izlo`ba ovog tipa, imaju}i u vidu grandiozno poetsko
delo Desanke Maksimovi}, zavre|uje reprezentativnu publikaciju
uz katalo{ku obradu istorijsko memorijalne zbirke.
Detaq sa izlo`be
155

Vladimir Krivo{ejev
Narodni muzej Vaqevo
krisha@open.telekom.rs
VIDOVI PRAVNOG STATUSA MUZEJA
Privatizacija muzeja kao imperativ efikasne i efektivne
realizacije dru{tveno korisnih zadataka 1
Apstrakt: Danas muzeji u svetu egzistiraju u razli~itim statusnim oblicima.
U Evropi decenijama preovla|uju}i klasi~an vid statusa muzeja kao
nesamostalnog organa uprave se sve vi{e odbacuje zbog svoje nefunkcionalnosti
koja onemogu}uje efektivno prihvatawe savremenih tendencija. Takvi
muzeji u sve ve}em broju ulaze u proces „privatizacije“, koji ne podrazumeva
prestanka dr`avne brige i prepu{tawa prava uprave i poseda privatnim subjektima,
ve} je wena su{tina u osamostaqivawu rukovodstva i wihovog prava
na upravqawe, uz daqu dr`avnu brigu i vlasni{tvo nad zbirkama. To se
posti`e prestrukturirawem muzeja u javne ustanove, ali i fondacije, udru`ewa,
pa i dru{tva sa ograni~enom odgovorno{}u, uz razli~ite vidove saradwe
javnog sa civilnim i privatnim sektorom. Za to vreme muzeji u Srbiji su ve}
decenijama ustrojeni po sistemu javnih ustanova, ~ime imaju formalnu samostalnost
u poslovawu, koja fakti~ki ne uti~e na pove}awe efikasnosti i efektivnosti.
Shodno tome imperativ za podtizawe dodatnih kvaliteta rada mora
da bude u primena pozitivne prakse novog javnog menaxmenta.
Kqu~ne re~i: muzej, status, privatizacija, menaxment
156
UDK = 069.012
1 Rad prezentiran na ovim stranama predstavqa jedan mawi segment doktorske
disertacije Menaxment regionalnih muzeja u Srbiji sa posebnim
osvrtom na organizaciju potencijala kulturnog turizma, koju je autor
odbranio 14. juna 2011. godine na katedri za menaxment u kulturi Fakulteta
dramskih umetnosti Univerziteta umetnosti u Beogradu (predsednik
komisije prof. dr Milena Dragi}evi} [e{i}, mentor prof. dr
Vesna \uki}), a koja se nalazi u fazi pripreme za objavqivawe pod naslovom:
Muzeji, menaxment, turizam – reorganizacija kao imperativ savremenog
delovawa muzeja.

Vidovi pravnog statusa muzeja
ASPECTS OF THE LEGAL STATUS OF THE MUSEUMS
privatization of museum as imperative of efficient and effective
realization of community services
Abstract: Museums today exist in different status forms. In Europe, the classic
form of the museum, that has been prevailing in the decades behind us as standard, is
being more and more rejected because of its lack of flexibility to adjust to modern,
contemporary trends. Such museums enter the process of "privatization", which does
not mean that the museums, their management and property will be given to private
enterprises without any jurisdiction of government, but it gives the opportunity to independent
managements conduct business as desired, while the government still
holds ownership over the museum's collections. This is gained through restructuring
of museums into public institutions or funds, associations, even to limited liability
companies, with constant cooperation of public and private sector. Meanwhile, in
Serbia, museums are already classified as public institutions, but it gives them only
formal independence in management and it does not increase the efficiency and effectiveness.
So imperative must be achieving new quality standards through implementation
of new, positive practice of public management.
Key words: museum, status, privatization, management
Od trenutaka nastanka prvih muzeja modernog vremena, otvarawem
za javnost kraqevskih i kne`evskih riznica, oni egzistiraju u tesnoj
vezi sa vlastima na svim nivoima. I sam po~etak osnovne definicije
muzeja, 2 kao neprofitne institucije koja je u slu`bi dru{tva i wegovog
razvoja, utvr|uju}i institucionalni karakter isti~e i ulogu muzeja
kao javnog servisa koji obavqa op{tedru{tveno korisne aktivnosti,
a uslovno ga, indirektno, povezuje sa dr`avnim vlastima. Time je
muzej trajno pozicioniran u okviru sfere delovawa kulturne politike
kao javne prakti~ne politike vlasti, odnosno dr`avnih organa koji
svojim pravnim, politi~kim i finansijskim autoritetom osnivaju
i finansiraju muzeje, i na razli~ite na~ine, shodno prirodi modela
kulturne politike, uti~u na wegove aktivnosti.
U osnovi, muzeji u Evropi egzistiraju na razli~itim dr`avnim nivoima,
od dr`ave preko regiona, provincija i departmana do op{tina
3 s tim {to se formalno pravni statusi, od kojih zavisi i priroda
odnosa muzej : uprava, razlikuju zavisno od epohe, dr`ave, regije, ali i
2 "Muzej je nekomercijalna, stalna ustanova u slu`bi dru{tva i wegovog
razvoja, otvorena za javnosti, koja sakupqa, ~uva, istra`uje, objavquje i
izla`e materijalna i nematerijalna svedo~anstva ~ove~anstva, u svrhu
prou~avawa, obrazovawa, i u`ivawa (zadovoqstva, ewoyment – opaska V.
K.), Sajt ICOMa: www.icom.museum (pristup 12. januar 2010).
3 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija – istorija, razvoj i savremeni izazovi,
Beograd, CLIO, 2009, 46.
157

Vladimir Krivo{ejev
muzeja. Decenijama je bio dominantan statusni oblik ure|ewa muzeja
kao nesamostalnog dr`avnog organa, me|utim, na prelazu 20. i 21. veka,
sa procesom privatizacije = deetatizacije = osamostaqewa, muzeji se
sve ~e{}e sre}u kao javne ustanove, ali i kao zadu`bine i fondacije,
kao civilne organizacije, odnosno udru`ewa, ali i kao dru{tva sa
ograni~enom odgovorno{}u pa i privatni subjekti.
Muzeji kao nesamostalni dr`avni organi
U Evropi decenijama dominantan dr`avni model kulturne politike
stvorio je muzeje koje Gerald Mat ozna~ava kao „dr`avne“, 4 koji su egzistirali
pod direktnom upravom vlasti. Po svom statusu ovakvi muzeji
su nesamostalni organi uprave, (poput agencija, direkcija, saveta...)
koji se obrazuju (a ne osnivaju) u sastavu samostalnih organa
uprave (ministarstva i sekretarijati) sa zadatkom vr{ewa stru~nih,
ili i stru~nih i upravnih poslova. Organi uprave se javqaju na svim
nivoima vlasti i wima rukovode stare{ine organa, koje, kao i sam organ,
imaju veoma ograni~enu samostalnost u radu. 5
Na op{te stawe dr`avnih muzeja u Holandiji ukazuje izve{taj holandske
dr`avne finansijske kontrole iz 1998. godine po kome su muzeji
organizovani na ovaj na~in neefikasni, nefleksibilni i neekonomi~ni,
wima se ne rukovodi stru~no, budu}i da direktori ne poseduju
ni poznavawe menaxmenta, niti samostalnost i naloge dobijaju
od nadre|enih iz upravne hijerarhije. Zato su bez li~ne inicijative,
{to se prenosi i na zaposlene stru~wake, koji su u statusu ~inovnika,
i tako se i odnose prema poslu. Pored toga muzeji – organi uprave ne
mogu ni da raspola`u sopstvenim prihodima, koje moraju da upla}uju
u dr`avnu kasu. 6 Na sli~ne zakqu~ke, opisuju}i dr`avne muzeje u Nema~koj,
dolazi i Andreas Vizand i karakteri{e ih kao nesamostalne
organe optere}ene op{tim birokratskim pote{ko}ama koje u velikoj
meri ote`avaju, pa i onemogu}uju dinami~nost rada i programsku
fleksibilnost nametnutu novim zadacima muzeja, koji zahtevaju pove-
}awe operativnih sredstava koja nije mogu}e obezbediti u situaciji
kada se pojedini kulturni subjekti i zatvaraju. 7
4 Videti: Gerald Mat, Tomas Flac i Judita Lederer, Menaxment muzeja – umetnost
i ekonomija, Beograd, CLIO, 2002, 35-40.
5 O organima uprave: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za polagawe pravosudnog
ispita kw. 2, Beograd, Savremena administracija, 1998, 1853-4.
6 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 35-6.
7 Andreas Wiesand, Dr`ava kulture i individualni muzej, Beograd, Balkan-Kult,
2001, 34.
158

Vidovi pravnog statusa muzeja
U ovakvoj situaciji evropske dr`ave po~iwu da tra`e druge modele
pravnog ustrojstva svojih muzeja, koji bi omogu}ili efikasnije i
efektivnije ispuwavawe novih zadataka. Na jedan od puteva ka promenama
ukazivala je praksa liberalne kulturne politike Sjediwenih
Ameri~kih Dr`ava gde, od druge polovine 19. veka, ve}inu muzeja
osnivaju udru`ewa – trustovi, i wima upravqaju preko saveta poverenika
(trustees) koji direktno rukovode institucijama, a ~iji ~lanovi,
uticajni gra|ani, imaju obaveze da i li~no doprinose ne samo
redovnim aktivnostima, ve} i finansirawu, bilo direktno, bilo
lobirawem, koriste}i svoje veze. U takvim korelacijama oni su ti
koji imaju upravne mo}i, a postavqeni menaxeri, u ve}ini slu~ajeva,
samo izvr{avaju wihove naloge. Po mi{qewu Motole Molfino „poverenici
trustova su svemo}ni pri odru~ivawu o kulturnoj politici,
o nabavkama i o rasporedu finansijskih sredstava muzeja; direktori
moraju da budu poslu{ni“, a na osnovu poznavawa ameri~ke prakse
Vera Zolberg je zakqu~ila da takvi muzeji nemaju autonomiju, tako
da su ~ak i evropski muzeji, koji su pod direktnom dr`avnom upravom,
slobodniji. 8
Privatizacija ili osamostaqivawe muzeja
Uz poznavawe ameri~ke prakse evropske dr`ave su se od devedesetih
godina pro{loga veka okrenule drugim putevima promena statusa svojih
muzeja koji je ozna~en kao proces privatizacije. 9 U ovom slu~aju taj
pojam nema ni pribli`no isto zna~ewe kao privatizacija privrednih
subjekata kakvu poznajemo iz prakse zemaqa u tranziciji sa kraja 20. i
po~etka 21. veka, ali i prethodne prakse neoliberalnog ta~erizma u
Britaniji. Evropska privatizacija muzeja nije proces prestanka
dr`avne brige i prepu{tawa i prava uprave i poseda svih resursa
privatnim subjektima, ve} je wena su{tina u osamostaqivawu rukovodstva
i wihovog prava na upravqawe, uz daqu dr`avnu brigu i vlasni{tvo
nad zbirkama, i fakti~ki predstavqa deetatizaciju. Ovaj
proces koji dr`ava sprovodi u ciqu obezbe|ivawa odr`ivog razvoja
muzeja koje je osnovala u osnovi predstavqa primenu novih strategija
kulturne politike – privatizacije i deetatizacije, zasnovanih na
prepoznavawu uticaja kulturnog resora kao specifi~nog tr`i{ta i
8 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 293.
9 Gerald Mat idr,Menaxment muzeja, 36; Andre Gob i Neomi Drue, Muzeologija,
294 i Andreas Wiesand, Dr`ava kulture i individualni muzej, 44.
159

Vladimir Krivo{ejev
va`ne interakcije izme|u neprofitnih aktivnosti i kulturnih i kreativnih
industrija. 10
Ako se pojam privatizacije ne defini{e iskqu~ivo kao proces
transfera imovine, odnosno kapitala iz javne (dr`avne) u privatnu
svojinu, ve} i kao privatno upravqawe dr`avnom imovinom, 11 privatizacija
muzeja predstavqa ovakvu privatizaciju, budu}i da je bazirana
na delimi~nom ili potpunom napu{tawu principa direktnog
dr`avnog upravqawa sa preno{awem obaveza i prava uprave na profesionalni
menaxment, koji wime treba da upravqa sa osnova privatnog
prava. Opisuju}i ove promene Gerald Mat koristi izraze izdvajawe
i osamostaqivawe, 12 budu}i da je re~ o izdvajawu iz upravnog aparata,
formirawem samostalnog tela, ali uz jasno definisane i obaveza
dr`ave i odgovornosti muzeja. Ovakvu podelu prava i obaveza prati
formirawe efikasnog i efektivnog, nebirokratizovanog menaxmenta
koji dobija prava na kori{}ewe sopstvenih sredstava i stvarawe novih
instrumenata za wihovo dodatno sticawe. Na takve na~ine se rigidan
dr`avni organ transformi{e u fleksibilan samostalan subjekt
sa ve}im dijapazonom slobodnijeg i kreativnijeg programskog
delovawa, a radi ispuwavawa ciqa {to efikasnije i efektivnije realizacije
svih zadataka koje pred muzeje postavqa savremeno doba. 13
Proces privatizacije – izdvajawa – osamostaqivawa, pratila je i
bojazan koja se ispoqava kroz strahovawa o daqem funkcionisawu muzeja
na novim osnovama. Me|utim, nova organizacija izdvojena iz
dr`avne uprave i oslobo|ena direktnog upravqawa, predstavqa osnov
za poboq{awe funkcionisawa. Gerald Mat smatra da: „Za izdvajawe ne
postoji alternativa. Ako muzej ‘eli da funkcioni{e kao sredstvo komunikacije
izme|u umetnosti, umetnika i publike, on mora da se oslobodi
dr`avnog starateqstva i strukture. Radi se, me|utim, samo o izdvajawu
organizacije, ali ne i finansirawa. Osniva~ki akt i odgovornost
dr`ave za finansirawe muzeja moraju jasno da se defini{u.“ 14 Tako
osamostaqeni muzeji u Holandiji su i daqe finansirani od dr`ave
10 O privatizaciji i deetatizaciji u kulturi videti: Vesna \uki}, Dr`ava i
kultura – studije savremene kulturne politike, Beograd, Institut za pozori-
{te, film, radio i televiziju Fakulteta dramskih umetnosti, 2010, 279.
11 http://sr.wikipedia.org/sr (pristup 2. juna 2010); videti i Vesna \uki}, Dr-
`ava i kultura, 279 i daqe.
12 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 8, 35, 38-40; videti i: Vesna \uki},
Dr`ava i kultura, 279 i daqe.
13 O su{tini privatizacije, odnosno osamostaqivawa muzeja videti: Gerald
Mat i dr., Menaxment muzeja, 35-54; Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija,
285-295.
14 Gerald Mat i dr., Menaxment muzeja, 37-38.
160

Vidovi pravnog statusa muzeja
da bi brinuli o dr`avnim zbirkama, a istovremeno u`ivaju status „za-
{ti}enog podstanara“ u dr`avnim zgradama, sa pravom da taj prostor
koriste i za dodatno sticawe prihoda, bilo izdavawem, bilo otvarawem
muzejskih prodavnica i restorana. 15 Posle procesa privatizacije
amsterdamski Rajksmuzej je znatno pro{irio svoju delatnost, ~ine}i
je raznovrsnijom, a istovremeno i usmerenom prema razli~itim ciqnim
grupama, stvaraju}i sopstvenu piramidu publike. 16
Postoje}i strahovi za funkcionisawe osamostaqenih, „privatizovanih“,
muzeja, koji se javqaju na po~etku ovog procesa su, po Matu,
samo paravan strahu od odgovornosti koju samostalnost sa sobom nosi,
17 kao i strahu od drugih dodatnih obaveza koje su preduslov punom
efektu osamostaqewa. Me|utim, bitno je napomenuti da novi na~in
funkcionisawa zahteva i novi vid rukovo|ewa, sa li~nom odgovorno-
{}u rukovodstva, koje se prenosi i na zaposlene, tako da umesto ispuwavawa
radnih obaveza u prvi plan dolazi odgovornost i inicijativa.
To podrazumeva i dodatno obrazovawe za direktore, ne samo sa
aspekta struke ve} i menaxmenta. 18
Ukazuju}i na razlike izme|u tradicionalnog i savremenog rukovo-
|ewa institucijama kulture Klod Molar prezentuje i terminolo{ku
podelu. Razlikuju}i jednostavno, administrativno rukovo|ewe i potpuno
rukovo|ewe on zakqu~uje: „administrativno rukovo|ewe uglavnom
je usmereno da se na najboqi mogu}i na~in potro{e dobijeni krediti
(ovad vid rukovo|ewa bi odgovarao „dr`avnim“ muzejima; napomena
V. K.), dok potpuno rukovo|ewe ustanovom podrazumeva upravqawe
i izdacima i prihodima, {to predstavqa ne samo strogost u raspodeli
izdataka, ve} i sposobnost inovacija u prihodima (ovakav vid rukovo|ewa
je neophodan u osamostaqenim muzejima; napomena V.K.)". 19
Molarovo potpuno rukovo|ewe odgovara i pojmu novog javnog menaxmenta,
20 kao i pojmu sistema AMK – adaptivnog menaxmenta kvalite-
15 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287-288; videti i Gerald Mat i dr,
Menaxment muzeja, 38.
16 Milena Dragi}evi}-[e{i} i Sawin Dragojevi}, Menaxment umetnosti
u turbulentnim okolnostima, Beograd, CLIO, 2005, 182.
17 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, str. 37.
18 Isto, str. 40.
19 Klod Molar, Kulturni in`ewering, Beograd, CLIO, 2000, 104.
20 Danielle Cliche and Andreas Wiesand, „Arts and Artists in Europe: New Challenges”,
A briefing paper about trends, issues and questions for arts policy in Europe
commissioned by the International Federation of Arts Councils and Culture
Agencies (IFACCA) for a meeting of its European Members and its Board in
Athens, Greece, on 2-3 November 2007, str. 7 (preuzeto 21. novembra 2010 sa
www.ifacca.org/media/files/).
161

Vladimir Krivo{ejev
ta (adaptable quality management) 21 zasnovanog na postizawu izvrsnosti
sa stru~nih aspekata i neautokratskom liderstvu i fleksibilnom
upravqawu, usmerenom ka postizawu izvrsnosti, sa menaxerskog
aspekta. Za postizawe odr`ivosti reorganizovanih institucija kulture
od presudnog zna~aja je wihovo osamostaqivawe od birokratskog
aparata uprave, i debirokratizacije muzejskih administracija. To se
posti`e izgradwom profesionalne menaxerske strukture, sa menaxerima
edukovanim i spremnim da prihvate nove izazove, kao i nova znawa
i ve{tine.
Danas, na po~etku dvadeset prvoga veka, pored jo{ postoje}ih
dr`avnih muzeja kao nesamostalnih organa uprave, osamostaqeni muzeji
u Evropi egzistiraju i kao javne ustanove, zadu`bine/fondacije,
udru`ewa, deoni~arska dru{tva sa ograni~enom odgovorno{}u, a postoje
i potpuno privatni muzeji.
Transformacija dr`avnih muzeja u javne ustanove
@ak Saloa, direktor Direkcije za muzeje, centralnog dr`avnog organa
koji brine o svim muzejima u Francuskoj, je 1996. godine zakqu-
~io da je model direktnog dr`avnog upravqawa muzejima nepodesan i
zalo`io se za wihovo osamostaqewe u vidu formirawa javnih ustanova,
sa svojim nezavisnim upravama, 22 {to je u~iweno kada su u pitawu
najve}i muzeji, poput Luvra, Orseja ili Bobura. 23
Ustanova ima status nezavisnog pravnog lica, ~ime je odvojena od
dr`avne uprave. Javne ustanove, zajedno sa javnim preduze}ima spadaju
u grupu takozvanih nedr`avnih subjekata kao vr{ioca upravne delatnosti,
koji se osnivaju sa ciqem vr{ewe jedne ili vi{e delatnosti,
koja ne mo`e biti vezana za vr{ewe upravnih poslova. Imovina ustanova
je dr`avna, ili imovina drugog osniva~a, a ustanove se osnivaju
upravo da bi raspola`u}i sa wom ispuwavale „javno korisnu svrhu“, u
okviru zakonskih ingerencija, budu}i da im se „odre|ena upravna
ovla{}ewa poveravaju posebnim zakonima“, koji izme|u ostaloga reguli{u
i postojawe statuta ustanove, nezavisnih organa uprave, ali i
obavezu nadzora od strane vlasti. 24
21 Videti: Milena Dragi}evi}-[e{i} i Sawin Dragojevi}, Menaxment
umetnosti u turbulentnim okolnostima, str. 7 i 189 i daqe.
22 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287.
23 Videti Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287 i Klod Molar, Kulturni
in`ewering, 104-107.
24 O javnim ustanovama videti: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za polagawe
pravosudnog ispita, kw. 2, 1855.
162

Vidovi pravnog statusa muzeja
Naj~e{}e kori{}en vid osamostaqivawa postoje}ih muzeja pod
dr`avnom upravom u Austriji je wihova transformacija u javne ustanove,
25 a kao i u Francuskoj i u Belgiji su najve}e muzejske institucije,
26 koje su egzistirale u sklopu federalne administracije, krajem
dvadesetoga veka postale nezavisne „javne ustanove sa izdvojenom administracijom“,
dok je ve}ina muzeja u gradovima ostala pod direktnim
ingerencijama lokalnih vlasti. 27 Transformacija u ustanove se
primewuju i u Holandiji, gde su vlasti, krajem pro{loga veka, u okviru
{irokoobuhvatne reforme kulturne politike, usmerene istovremeno
ka interesima publike i diversifikaciji materijalnih resursa,
pokrenule proces osamostaqivawa sa ciqem da se muzejima dodeli
{irok stepen „autonomije u upravqawu, ukqu~uju}i i upravqawe zaposlenima
i zgradama, dok same zbirke ostaju vlasni{tvo vlasti“. 28
Uo~ava se da se ovakvi procesi sre}u ne samo u dr`avama sa paradr`avnim
modelom kulturne politike, poput Holandije ve} i u zemqama
sa izrazitim dr`avnim modelom, poput Francuske. 29 Tako, primewuju}i
osamostaqivawe dr`avnih muzeja transformacijom u javne
ustanove dr`ave Evropske unije primewuju kombinaciju dr`avnog i
paradr`avnog modela kulturne politike, gde dr`ava ne upravqa direktno
muzejima ali zadr`ava neke nadle`nosti: nadzor, vlasni{tvo
zbirki i sl. {to predstavqa mere umawewa rizika koje uti~u na pribli`avawe
razli~itih modela i smawewe razlika me|u wima.
Ocewuju}i efekte osamostaqivawa muzeja preregistracijom u ustanove,
u austrijskom dr`avnom izve{taju o kulturi za 1998. godinu je
zabele`eno: „Javna ustanova poseduje stvari, odnosno imetak kojim ne
raspola`e ni jedan od ~lanova, odnosno deoni~ar. Ustanova ima status
pravnog lica kojim na osnovu propisane svrhe upravqaju odre|ene
osobe (...) pri ~emu u prvom planu stoji dru{tvena korist. (...) Pretvarawe
dr`avnih muzeja u javne ustanove donelo je najmawe promene i ne-
25 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41.
26 Veliki „kraqevski“ muzeji stacionirani u Briselu: Kraqevski muzej
istorije i umetnosti, Kraqevski muzej lepih umetnosti, Kraqevski prirodwa~ki
muzej i dr.
27 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 287; videti i Klod Molar, Kulturni
in`ewering, 104-107.
28 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 287-288; videti i www.cultural
policies.net/web/netherlands.php (pristup 19. novembra 2010).
29 Videti: www.culturalpolicies.net/web/france.php?aid=1 (pristup 19. novembra
2010).
163

znatne zahvate u wihovu organizacionu strukturu radi o~uvawa istorijski
nastalog i cewenog identiteta pojedinih muzeja.“ 30
Zadu`bine i fondacije kao oblici neprofitnog udru`ivawa
Vladimir Krivo{ejev
Zadu`bine i fondacije 31 predstavqaju posebne oblike neprofitnog
udru`ivawa, sa odre|enim osniva~em ili osniva~ima, za koje su
karakteristi~ni specifi~ni ciqevi u javnom interesu, ~ije izvr{avawe
kontroli{e dr`ava. Takva pravna struktura se uobi~ajeno koristi
u germanskim i anglosaksonskim zemqama, a mawe u ostalim delovima
Evrope. U osnovi, sa prakti~nih aspekata, re~ je o veoma srodnim
vidovima organizovawa, koji se u detaqima razlikuju od dr`ave
do dr`ave, a u federalnim dr`avama i od jedne do druge federalne jedinice.
32 Po Geraldu Matu, su{tinska razlika izme|u zadu`bina i
fondacija u Austriji je u tome {to fondacija nije trajna te se u potpunosti
mo`e utro{iti za namewenu svrhu, dok se kod zadu`bina mogu
koristiti samo ostvareni prihodi, bez upotrebe glavnice. Prema austrijskom
Saveznom zakonu o zadu`binama i fondacijama, zadu`bina
je imetak zadu`binara koji je wihovom voqom trajno poklowen. Ovaj
vid organizovawa je primewiv za {irok spektar dru{tveno korisnih
aktivnosti, pa i za upravqawe muzejskim zbirkama. Zadu`bina ima
status pravnog lica i upisuje se u registar firmi, podlo`na je dr`avnoj
kontroli, a prihodi koji se na osnovu ovog poklona ostvaruju, nameweni
su za dru{tveno korisne svrhe. 33 Sa druge strane, u Srbiji, zakonskim
propisima o zadu`binama i fondacijama iz 1989. godine,
„zadu`binu mogu osnovati fizi~ka lica sopstvenim sredstvima, dok
fondaciju mogu osnovati pravna lica dru{tvenim sredstvima“, radi
„pomagawa stvarala{tva i ostvarivawa humanitarnih i drugih dru-
{tveno korisnih ciqeva“ i to tek onda „ako se obezbe|enim sredstvima
mogu ostvariti ciqevi radi kojih se osnivaju“. 34 Me|utim krajem
2010. godine usvojen je novi Zakon o zadu`binama i fondacijama, koji
se primewuje od marta 2011. godine, a koji odre|uje da su i zadu`bine i
30 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41.
31 Odnosno fondovi, kao sinonim za fondacije, s tim {to je ipak pravilnije
fondacije posmatrati kao na~ine organizovawa, a fond kao materijalna
sredstva (fondacije, zadu`bine ili drugog subjekta) namewena
ostvarivawu odre|enog ciqa.
32 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 41-42.
33 Isto, 41-43.
34 Zakon o zadu`binama, fondacijama i fondovima, Slu`beni glasnik SRS,
br. 59/89.
164

Vidovi pravnog statusa muzeja
fondacije neprofitne, nevladine organizacije sa statusom pravnog
lica bez ~lanova, osnivane radi ispuwavawa „dobro~inog ispuwavawa
op{tekorisnog ciqa”, a razlikuju se po tome {to za fondacije
osniva~ nije du`an da obezbedi osniva~ku imovinu, dok osniva~ zadu`bine
mora da pri osnivawu obezbedi imovinu u vrednosti od najmawe
30.000 evra. 35
Zavisno od subjekta koji je osniva~, zadu`bina, odnosno fondacija,
mo`e biti javna i privatna. Privatne zadu`bine su ~esto primewivan
vid za organizovawe novoosnovanih muzeja nastalih kroz privatne
inicijative umetnike, kolekcionara, ali i preduze}a. U Kelnu, u
Nema~koj, na kraju 20. veka, nije bilo dr`avnih muzeja ve} su svi osnivani
kao zadu`bine pojedinih gra|ana na bazi wihovih kolekcija, ali
uz daqe ugovorno sufinansirawe grada. 36 Tako je i Huan Miro, sedamdesetih
godina dvadesetog veka, inicirao osnivawe svoga muzeja u Kataloniji
u ovom organizacionom vidu. Muzejem rukovodi Patronat
(upravni savet) sastavqen od predstavnika porodice Miro i javnosti
iz sveta umetnosti i kulture, a koji imenuje direktora. 37 Sli~ne primere
predstavqaju i austrijske zadu`bine Leopold, Ludvig i Kisler.
Dok zadu`bina Kisler ima upravu od devet ~lanova, zadu`bina Leopold
ima predsedi{tvo od osam ~lanova, od kojih pola imenuje zadu`binar
i jedan od wih je, kao predstavnik porodice, do`ivotni
~lan. 38
Javna zadu`bina, odnosno fondacija, u kojoj se javni/dr`avni subjekti,
sa svojom imovinom pojavquju kao utemeqiva~i, je jedan od modela
za osamostaqivawe dr`avnih muzeja. U Austriji, pored transformacije
dr`avnih muzeja u javne ustanove, sre}e se i praksa transformacije
u javne zadu`bine. Takva praksa postoji od 1993. godine i
u Holandiji, gde je osnovano dvadesetak muzejskih zadu`bina sa ciqem
da se ukidawem vi{estruke dr`avne hijerarhije uspostavi jasna podela
zadataka izme|u muzeja i dr`ave i „obezbedi stru~an, kompetentan,
delotvoran i ekonomski utemeqen menaxment“. 39 I u Kanadi, odlukom
vlasti okruga Halton, wihov regionalni muzej je 1998. godine, posle
~etvrt veka postojawa, osamostaqen od okru`nih vlasti i funkcioni{e
kao fondacija. U Nema~koj je zadu`binarsko organizovawe primeweno
prilikom reorganizacije muzeja koje je osnovao grad Hamburg.
35 Zakon o zadu`binama i fondacijama, Slu`beni glasnik RS, br. 88/10.
36 Andreas Wiesand, Dr`ava kulture i individualni muzej, 63 i daqe.
37 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 290.
38 Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 42.
39 Isto, 43.
165

Vladimir Krivo{ejev
Izdvajawem iz dr`avnog aparata i pretvarawem u javne zadu`bine muzeji
su dobili slobodu nezavisnog odlu~ivawa, bez uplitawa dr`avne
uprave i politike, a sa dr`avom su potpisali ugovore o obavezama finansirawa
i uslugama koje zauzvrat moraju da pru`aju. U osnovi te su
usluge ostale iste kao i ranije i odnosile su se na nabavku, ~uvawe i
istra`ivawe muzejskih predmeta, s tim {to je dodatni akcenat, znatno
ve}i nego ranije, stavqen na preno{ewe znawa i funkciju
uslu`nog servisa za publiku. Nadzor nad radom ovih muzeja ima savet
od deset ~lanova, koji ~ine predstavnici muzeja, dru{tva prijateqa
muzeja i umetni~ki i kulturni poslenici, ali i predstavnici privrede.
Redovnim radom muzeja rukovodi direktor, uz pomo} finansijskog
direktora, i oni se biraju na mandat u trajawu od 5 godina. 40
Jedan od ilustrativnih primera fondacijskog utemeqewa muzeja
pru`a Alimentarijum – muzej ishrane u {vajcarskom gradu Veveju.
Ovaj muzej je 1985. godine osnovao svetski gigant konditorske industrije
Nestle, sa ciqem prezentacije istorijata kompanije, da bi
2002. godine dobio potpuno nove, ne samo koncepcijske, ve} i organizacione
oblike. Poslovi obnove i sadr`ajnog pro{irewa muzeja su
zahtevali stvarawe fondacije, {to sa sobom nosi i niz poreskih
olak{ica pod uslovom da se funkcija muzeja – fondacije ne ograni~i
na reklamirawe. Zato, da bi izbegli da muzej izgleda kao glamurozni
izlog firme, Nestle nisu prezentirale samo one sadr`aje koji wih
kao firmu interesuju, ve} su tematiku Muzeja pro{irile na celokupnu
ishranu. Tako je reklamni fabri~ki muzej postao muzej ishrane prezentaciono
koncipiran kao spoj ~etiri generi~ke aktivnosti: kupiti
– pripremati – jesti – variti. 41
Muzeji kao civilne organizacije
Kao i kod zadu`bina i fondacija i muzeji formirani od strane civilnih,
gra|anskih udru`ewa se sre}u u dva vida: kao muzeji koji su
nastali radom udru`ewa, koje je nekada i formirano, inicijativom
pojedinaca, upravo sa ciqem osnivawa muzeja, i kao vid osamostaqivawa
postoje}ih dr`avnih muzeja. Kako zakqu~uju Andre Gob i Neomi
Druge: „Brojnim muzejima upravqaju udru`ewa koja su stvorili pojedinci
i koja su naj~e{}e sama i ustanovila odre|en muzej“. 42 Ovakav
vid delovawa muzeja je, uz fondacije, veoma ~est u ameri~koj praksi,
40 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 36-37 i 43.
41 www.alimentarium.ch (pristup 1. marta 2010); videti i Andre Gob i Neomi
Druge, Muzeologija, 141-42, 289 i 291.
42 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 290.
166

Vidovi pravnog statusa muzeja
naro~ito u radu lokalnih i regionalnih muzeja. Tako Regionalni muzej
Viktorije egzistira kao Victoria Regional museum association aMuzej
Fort MekArtur kao Fort MacArthur Museum Association. 43 U takvoj
praksi, u~e{}e vlasti izuzetno varira: ili im daju zgradu na raspolagawe,
ili subvencioni{u wihovo funkcionisawe, ili pla}aju zaposlene,
ili finansiraju samo odre|ene projekte". 44
Pored muzeja koji u potpunosti funkcioni{u u vidu udru`ewa ~iji
je jedini, ili bar primaran ciq egzistencija muzeja, postoje i muzeji
koji predstavqaju jedan od metoda za ispuwavawe {ire misije
udru`ewa, poput Spartanbur{kog regionalnog istorijskog dru{tva
iz Ju`ne Karoline, koje je svoju misiju formulisalo kao: istra`ivawe
i ~uvawe istorije regiona kroz prikupqawe i {irewe pri~a qudi koji
su je oblikovali; u tom ciqu se realizuju razli~iti ‘ivi programi i doga|aji
i podsti~u se u~enici svih uzrasta da istra`uju istoriju koja
po~iwe u sopstvenom dvori{tu, na na{im istorijskim lokalitetima i
u regionalnom muzeju. Obavqaju}i ovu misiju udru`ewe se pojavquje
kao osniva~ regionalnog muzeja. 45 Sli~an primer pru`a i francuski
muzej Van Sen Lamber u Serenu tako|e osnovan od strane lokalnog
udru`ewa. 46
Sa druge strane, postoje primeri gde se pojedina udru`ewa, koja u
osnovi nemaju dodirne ta~ke sa muzejskom aktivno{}u, obavqaju}i
svoju {iru misiju, pojavquju kao osniva~i muzeja, poput Muzeja lutaka
u Indiji i Muzeja stare farme u Kaliforniji, koje su osnovali Rotari
klubovi. 47 , (pristup 1. mart. 2010). Ne{to druga~iji primer
predstavqaju veoma raznovrsni muzeji raznih udru`ewa osnivanih sa
ciqem prezentacije svog istorijata i aktivnosti.
Pored ovakvih primera vezanih za rad muzeja od osnivawa, vid neprofitnog
udru`ewa mo`e da se iskoristi i u procesu osamostaqivawa
muzeja formiranih od vlasti. Takvim novoformiranim udru`ewima,
odnosno „udru`ewima koja kontroli{e vlast“ 48 upravni organi
poveravaju upravqawe muzejima, zadr`avaju}i pravo odlu~ivawa.
Udru`ewa u ime vlasti upravqaju muzejima, i zgradama i zbirkama,
koje ostaju dr`avno vlasni{tvo a zaposleni zadr`avaju status dr`av-
43 www.victoriaregionalmuseum.com i www.ftmac.org (pristup 18. marta 2010).
44 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 288.
45 www.spartanburghistory.org (pristup 17. marta 2010).
46 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 291.
47 www.rotary3060dolls.org i www.rotarycluboffortcollins.org/
museumatmartinezpark.htmlf255d
48 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 46.
167

nih slu`benika, ali se na taj na~in izbegava rigidnost dr`avne uprave
i omogu}uje formirawa izdvojenog rukovodstva koje }e dinami~nim
upravqawem pokrenuti raznovrsne aktivnosti, a prihode,
umesto u dr`avnu kasu, usmeravati u osnovnu delatnost. 49 Prema Geraldu
Matu, i ovakva praksa se primewuje u Austriji, s tim {to udru`ewa
moraju da svojim statutom jasno defini{u nedobitne i dru{tveno
korisne ciqeve, ali i mehanizme transparentnog rada i kontrole. 50
Istovremeno, u Francuskoj su samo veliki nacionalni muzeji osamostaqeni
od dr`avne uprave dobijawem statusa ustanova, dok je u lokalnim
sredinama apsolutna ve}ina muzeja ostala pod direktnim
dr`avnim upravqawem op{tina i okruga, od kojih se samo pojedine
institucije osamostaquju, poput Muzeja savremene umetnosti u Bordou
koji radi shodno Zakonu o udru`ewima. 51
Dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u
Vladimir Krivo{ejev
Po Geraldu Matu jo{ jedan od puteva za osamostaqewe dr`avnih
muzeja je kroz dru{tvo sa ograni~enom odgovorno{}u (d.o.o.), s tim
{to ovakav oblik organizovawa nudi najmawe samostalnosti u radu,
budu}i da vlasnik, u ovom slu~aju dr`ava, pokrajina ili op{tina,
kao jedini, ili ve}inski deoni~ar zadr`ava mehanizme direktnog
uticaja. 52
D.o.o. je vid udru`ivawa pravnih ili fizi~ka lica, radi obavqawa
odre|enih delatnosti, kod kojih osniva~i ne odgovaraju za obaveze
dru{tva, a snose rizik do visine vlastitog uloga. D.o.o. se osnivaju
ugovorom o osnivawu, a ako je samo 1 osniva~, odlukom, i ima svoje rukovodstvo
(direktor, upravni i nadzorni odbor). 53 U osnovi ovakav
vid udru`ivawa je osmi{qen radi obavqawa profitnih delatnosti
sa ciqem ostvarivawa i podele dobiti, ali je pogodan i za aktivnosti
sa nedobitnim ciqevima i usmeravawe dobiti u osnovnu delatnost. U
praksi je primewen u slu~aju Muzeja ekologije u Alzasu. 54
49 Isto, 288.
50 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 48-54.
51 Videti: Klod Molar, Kulturni in`ewering, 105 i 115.
52 Videti: Gerald Mat i dr, Menaxment muzeja, 48.
53 O „d.o.o.“ videti: Qubi{a Lazarevi} i dr, Priru~nik za polagawe pravosudnog
ispita, kw. 2, 990.
54 Videti: Klod Molar, Kulturni in`ewering, 115.
168

Vidovi pravnog statusa muzeja
Privatni muzeji
Svi nabrojani vidovi za osamostaqivawe dr`avnih muzeja pripadaju
domenima privatnog prava, {to je i predstavqalo jedan od osnova
za upotrebu pojma privatizacije, ali je u ve}ini primera bilo re~i o
muzejima u kojima vlast, mewaju}i pravni status sa ciqem poboq{awa
funkcionisawa, ipak zadr`ava pravo vlasni{tva, tako da nije bilo
govora o zaista privatnim muzejima. U takve muzeje bi spadali muzeji
kod kojih svim resursima raspola`u privatna lica, bilo kao pojedinci,
odnosno fizi~ka lica, bilo, {to je naj~e{}i slu~aj, kao komercijalna
preduze}a, odnosno pravna lica. U takve muzeje spadaju fabri~ki
muzej piva Bel Vi u Briselu, senfa Amora u Di`onu, ~okolade
@ak u Epenu, kao i Mercedesov i Pe`oov muzej automobila u [tutgartu,
odnosno So{ou, uz napomenu da takvi muzeji, za razliku od pomiwanog
fondacijskog Nestle muzeja prehrane u Veveju, prezentuju samo
istorijat privrednog razvoja svojih osniva~a i u imenu nose wihovu
komercijalnu marku tako da neprofitne ciqeve muzeja podre|uju
profitnim marketin{kim ciqevima, usled ~ega su wihovi muzeji neka
vrsta glamuroznih izloga vlasnika. 55 U ovakvim slu~ajevima op-
{tedru{tvena korist kao bitan imperativ postojawa muzeja biva
podre|ena koristi vlasnika. Takav pristup nije neuobi~ajen, pa ni
negativan, ali mora da se napomene da odsustvo, ili podre|enost op-
{tedru{tvene koristi sa sobom nosi i neopstojawe potrebe a time i
obaveze finasirawa javnim sredstvima, kao i prava na povlastice,
{to je bio razlog da Nestle promene i tematiku izlagawa kao i organizacioni
pristup i status svog muzeja.
Saradwa javnog i privatnog sektora – Italija, studija slu~aja
Slede}i dru{tveno korisne ciqeve, dr`ave koje su prepoznale zna-
~aj muzejskih institucija za ostvarivawe op{tih interesa, primewuju}i
savremene strategije kulturne politike, povezuju}i strategiju
privatizacije i deetatizacije, kao jedne od strategija postizawa
odr`ivosti, i strategiju partnerstva, kao jedne od strategija povezivawa,
sve ~e{}e sara|uju sa subjektima civilnog i privatnog sektora.
Jedna od takvih dr`ava je i Italija, u kojoj je odavno prepoznat {irok
spektar razvojnih mogu}nosti koje na op{em planu pru`aju muzeji. I
ako je kulturna politika Italije primer striktnog dr`avnog modela,
sve brojniji italijanski muzeji ve} decenijama egzistiraju u razli~itim
organizacionim vidovima, od onih dr`avnih, regionalnih i op-
55 Andre Gob i Neomi Druge, Muzeologija, 291.
169

Vladimir Krivo{ejev
{tinskih, preko muzejskih fondacija, do privatnih muzeja fizi~kih i
pravnih lica, ali uloga dr`avne potpore u op{tem interesu je uvek
prisutna, bilo da je re~ o potporama privatnim legatima fizi~kih
lica, ili razli~itim vidovima saradwe sa pravnim licima. Jedan od
primera predstavqa saradwa op{tine Padova sa vlasnicima privatne
nau~no-tehni~ke kolekcije, porodicom Mini}i Zoti, gde je vlast
1998. godine ustupila renesansnu palatu An|eli za sme{taj kolekcije
i formirawe muzeja Museo del precinema, kojim upravqa Laura Mini-
}i Zoti. 56
Sa druge strane vlasnici Fijata, porodica Aweli, su zajedno sa
Italijanskim automobilskim udru`ewem, a uz podr{ku poslovnih
partnera povezanih sa automobilskom industrijom, na placu ustupqenom
od strane grada Torina 1960. godine otvorila Nacionalni
muzej automobila, me|utim, kada se Fijat 2004. godine povukao iz
uprave promewen je status Muzeja, kome su danas osniva~i Region Pijemont,
provincija Torino, grad Torino i Italijanski automobilski
klub, od kojih svako imenuje po jednog ~lana upravnog odbora. 57 Region
Pijemont i grad Torino, finansijski i davawem koncesije na objekat,
u~estvovali su i u osnivawu Umetni~kog muzeja fondacije Merc,
sme{tenog u staroj gradskoj elektrani, a kojim rukovodi }erka umetnika
Marija Merca. 58 Region Pijemont, provincija Torino i op{tina
^ieri su zajedno sa lokalnom privrednom komorom i klasterom koji
okupqa 50 proizvo|a~a tekstila, osnovali i posebnu fondaciju koja
je osniva~ Muzeja tekstila. 59 Na sli~an na~in, udru`enim naporima,
grad Torino, regija Pijemont, Privredna komora Torina, Unikredit
banka i fondacija CRT (Cassa di Risparmio di Torino 60 ) brinu o
Muzeju savremene umetnosti sme{tenom u sredwovekovnom zamku Rivoli.
61 Istovremeno, radi olak{anog finansirawa svih muzeja, zajedno
sa regijom Pijemont, udru`ewem San Paolo i fondacijom CRT,
grad Torino, koji je zadr`ao vode}u ulogu u upravqawu, osnovao je i
javnu Fondaciju muzeja Torina. Fondacija je osnovana polovinom
2002. godine, a na osnovu inovacija ugra|enih u italijanski Zakon o
buxetu za 2002. godinu, osmi{qenih u ciqu omogu}avawa lokalnim
vlastima da uspostave temeqe za poveravawe wihove umetni~ke i kul-
56 www.minicizotti.it (pristup 17. marta 2010).
57 www.museoauto.it (pristup 17. marta 2010).
58 www.fondazionemerz.org (pristup 17. marta 2010).
59 www.fondazionetessilchieri.com (pristup 17. marta 2010).
60 www.fondazionecrt.it (pristup 28. jula 2010).
61 www.castellodirivoli.org (pristup 28. juna 2010).
170

Vidovi pravnog statusa muzeja
turne ba{tine na osnovu funkcionalnih i modernih upravnih i organizacionih
modela. Zadatak fondacije je da sprovodi operacije reorganizacije
razli~itih izlo`benih prostora, sa zna~ajnim akcijama
za{tite i prezentacije zbirki, kao i promotivne aktivnosti koje bi
pove}ale odziv posetilaca i postepeno omogu}avale boqe i efikasnije
usluge za javnost. 62 Ova fondacija, zajedno sa privatnom Fondazione
de Fornaris je preuzela i osniva~ka prava nad torinskom Galerijom
moderne umetnosti. 63 Jedan od torinskih primera udru`enog delovawa
javnog i civilnog sektora je i kulturno turisti~ki Internet portal
www.contemporarytorinopiemonte.it pokrenut udru`enim naporima
grada Torina, regije Pijemont i fondacije CRT.
Sli~an primer saradwe izme|u razli~itih sektora, a u ciqu op-
{te koristi, u Italiji se sre}e i ranije. Tako je 1960. godine, u Firenci,
u Danteovoj rodnoj ku}i, osnovan muzej posve}en slavnom pesniku
u ~ijem osnivawu su pored organizacije l'Unione Fiorentina aktivno
u~estvovali i grad Firenca, italijansko Ministarstvo prosvete,
fondacija la Cassa di Risparmio di Firenze i turisti~ka i privredna
preduze}a. 64
Firenca, sa svojim brojnim dr`avnim, provincijskim, regionalnim,
gradskim, crkvenim, univerzitetskim i privatnim muzejima, u
razli~itim vidovima organizacije, 65 pru`a niz drugih primera saradwe
u op{em interesu razli~itih sektora, od kojih je jedan od novijih
vezan za osnivawe Muzeja matematike. Ovaj muzej, poznat i kao Arhimedov
park, osnovan 2004. godine, funkcioni{e kao konzorcijum
~iji su osniva~i Univerzitet u Firenci, Visoka {kola u Pizi, Univerzitet
u Pizi, Univerzitet Sijena, Univerzitet Avelino, ali i
provincija Firenca, Italijanska matemati~ka unija i Nacionalni
institut za matematiku. 66
Primeri raznovrsnosti vidova saradwe pri osnivawu i funkcionisawu
muzejskih institucija koje pru`a Italija, poznata i kao ze-
62 www.fondazionetorinomusei.it (pristup 18. marta 2010).
63 www.gamtorino.it, www.fondazionedefornaris.it (pristup 28. jula 2010).
64 www.museocasadidante.it (pristup 19. marta 2010); videti i: http://it.
wikipedia.org/wiki/Musei_di_Firenze (pristup 18. marta 2010), http://it.
wikipedia.org/wiki/Musei_della_ToscanaFire nze_-_altri_musei (pristup 18.
marta 2010).
65 Videti na: http://it.wikipedia.org/wiki/Musei_di_Firenze (pristup 18. marta
2010).
66 http://it.wikipedia.org/wiki/Giardino_di_Archi mede, http://web.math.unifi.it
(pristup 20. marta 2010).
171

Vladimir Krivo{ejev
mqa muzeja, ali i zemqa koja na razvoju ukupne muzejske infrastrukture
zasniva svoju kulturnoturisti~ku privredu kao bitan element sticawa
nacionalnog dohotka, mogu biti od velike koristi dr`avama
koje nameravaju da se na|u na sli~nom putu. 67
Statusi muzeja u Srbiji
Putevi za ja~awe efikasnosti i efektivnosti muzeja u Srbiji ne
mogu se tra`iti u wihovom osamostaqivawu, budu}i da su, za razliku
od evropskih, dr`avni, gradski i op{tinski muzeji u Srbiji ve} decenijama,
bar formalno, osamostaqeni od dr`avne uprave. Proces wihove
deetatizacije, odnosno osamostaqivawa/privatizacije zapo~eo
je ranih pedesetih godina dvadesetog veka, kroz po~etak razvoja samoupravqawa,
nastavio se 1955. dono{ewem Zakona o upravqawu kulturno-prosvetnim,
umetni~kim i nau~nim ustanovama68 a zavr{en je sa
ustavnim promenama 1963. godine. Sa uvo|ewem samoupravne prakse
otpo~ela je i nova upravqa~ka faza u kojoj nestaje administrativno
upravqawe preko direktnih uticaja narodnih odbora, i primewuje se
novi sistem sa upravnikom kao izvr{iocem, ~ime su muzeji osamostaqeni69
da bi se kao nezavisne ustanove daqe razvijali u okviru samoupravnog
sistema, sa polo`ajem ustanova kao organizacija udru`enog
rada – OUR. Krahom samoupravnog sistema i po~etkom blokirane
tranzicije70 nekada{wi OUR-i, nastavqaju svoju egzistenciju kao nezavisne
javne slu`be – ustanove, sa novom organizacijom zasnovanom
na odredbama zakona o javnim slu`bama, lokalnoj samoupravi i kulturnim
dobrima. Shodno ovim zakonskim aktima, sredstva kojima usta-
67 Neophodno je, bar u napomenama, pomenuti i jedan slu~aj koji je u
italijanskoj stru~noj javnosti izazvao puno polemike. U ciqu dodatnog
razvoja kulturnog turizma premijer Silvio Berluskoni je krajem 2008. g.
za generalnog direktora za kulturnu ba{tinu, koji nadzire 450 dr`avnih
muzeja i arheolo{kih nalazi{ta, imenovao Maria Reska, ranijeg predsednika
Mek Donaldsa Italije kao i Ameri~ko italijanske privredne
komore. www.seebiz.eu/hr/seebiz-trend/kultura/sef-mcdonald%27sa-sp asava
-talijanski-kulturni-turizam,71156.html, http://online.wsj.com/article/SB1231
80247432375119.html55d, http://www.nytimes.com/2008/11/22/arts/design/
22dire.html? _r=1. i
www.artsjournal.com/realcleararts/2009/10/mario-resca.html (pristup 3. septembra
2010).
68 Slu`beni glasnik NR Srbije, od 23. jula 1955, br. 57.
69 Nada Andrejevi} Kun, , „Samoupravqawe u Muzejima i zavodima za za{titu“,
Muzeji, br. 8, Zagreb, Savez muzejskih dru{tava Jugoslavije, 1953, 8.
70 O „tranziciji u blokadi“ videti: Vesna \uki}, Dr`ava i kultura, 228 i daqe.
172

Vidovi pravnog statusa muzeja
nove posluju mogu biti u svim oblicima svojine 71 a po odredbama novog Zakona
o kulturi, mo`e da ih osnuje i Republika Srbija, autonomna pokrajina,
jedinica lokalne samouprave, kao i drugo pravno ili fizi~ko lice. 72
Na po~etku dvadeset prvoga veka vi{e od sedamdeset muzeja osnovanih
od strane republike, pokrajina, gradova i op{tina u Srbiji, kao
i ve}i broj specijalizovanih muzeja i nezavisnih galerija u`iva status
samostalnih muzejskih ustanova za{tite. Pored toga, postoje i muzejski
subjekti koji deluju pri drugim javnim ustanovama, kao wihove
radne jedinice – zbirke, a sa razli~itim nivoima razvoja. Tako Muzej
Jadra u Loznici, koji sa 8 zaposlenih, poseduje osnovne muzejske kapacitete,
predstavqa radnu jedinicu ustanove kulture Centar za kulturu
„Vuk Kraxi}“, 73 dok pri kulturnoj javnoj ustanovi Biblioteka
„Janko Veselinovi}“ u Koceqevi postoji muzejska zbirka sa samo jednim
zaposlenim. 74
Iako apsolutna ve}ina muzeja u Srbiji ima status javnih ustanova,
ima i retkih, ali raznovrsnih izuzetaka. U ovom trenutku jedini muzej
koji funkcioni{e u punom kapacitetu, obavqaju}i sve muzejske funkcije,
a da je nesamostalni organ uprave, je Vojni muzej u Beogradu, koji
egzistira u sastavu Ministarstva odbrane. 75 Do skora sli~an status je
imao i Muzej istorije Jugoslavije, koji je radio u okviru saveznih organa
SR Jugoslavije sve do formirawa Dr`avne Zajednice Srbija i
Crna Gora 2003. godine, kada je Narodna skup{tina Republike Srbije
donela Odluku o prihvatawu sporazuma dr`ava ~lanica kojom je utvr-
|eno da muzej postane deo upravnih organa Republike Srbije, da bi u
novembru 2007. g, Odlukom Vlade Republike Srbije, reorganizovan
kao nezavisna ustanova u oblasti kulture. 76 To bi u Srbiji bio jedan
od retkih primera „privatizacije – osamostaqivawa“ muzeja transformacijom
u ustanovu, kakav se od 90-tih godina dvadesetoga veka
sre}e u evropskim dr`avama, po principu pretvarawa nesamostalnog
dr`avnog organa u samostalnu javnu ustanovu, a u ovom slu~aju re~ je o
71 ^lanovi 2, 4 i 7, Zakon o lokalnoj samoupravi, Slu`beni glasnik RS, 129/07.
72 ^lanovi 22 i 23, Zakon o kulturi, Slu`beni glasnik RS, br. 72/09.
73 www.ckvkaradzic.org.rs (pristup 14. marta 2010).
74 www.koceljeva.gov.rs (pristup 14. marta 2010).
75 I internet prezentacija Vojnog muzeja nije na nezavisnom domenu ve} je
poddomen Ministarstva odbrane; videti me|usobni odnos internet prezentacija
Muzeja i Ministarstva: www.muzej.mod.gov.rs i www.mod.
gov.rs (pristup 18. marta. 2010).
76 Videti Internet prezentaciju Muzeja istorije Jugoslavije: www.mij.rs
(pristup 18. marta. 2010).
173

Vladimir Krivo{ejev
izjedna~avawu statusa ovoga muzeja sa statusom apsolutne ve}ine drugih
muzeja u Srbiji.
Druga~iji, ali opet usamqeni, primeri „osamostaqivawa“ sre}u
se u Topoli i Po`arevcu. Tokom 1990. godine, Centar za kulturu „Du-
{an Petrovi} [ane“ iz Topole, u ~ijem sastavu se nalazio i Istorijski
muzej Topola kao i spomen kompleks Kara|or|evi}a, je op{tinskom
odlukom promenio ime u Zadu`bina kraqa Petra I Kara|or|evi-
}a, da bi potom, na osnovu zakqu~aka Vlade Republke Srbije iz 1991.
godine, odlukama Skup{tine op{tine Topola i Ministarstva kulture
iz 1993. g, celokupna imovina kompleksa u{la u sastav i zvani~no
obnovqene Zadu`bine, koju je 1914. godine osnovao kraq Petar I Kara-
|or|evi}. Ovom zadu`binom rukovodi Upravni odbor u kome se nalaze
predstavnici dr`ave, crkve, Op{tine Topola, porodice Kara|or|evi}
i od Upravnog odbora imenovani upravnik Zadu`bine, a zadu`bina
se prevashodno finansira upotrebom imovine koja joj je na raspolagawu,
i to od prodaje ulaznica i suvenira, izdava~kom delatno{}u,
iznajmqivawem prostora i prodajom vina. 77 Sa druge strane, po`areva~ka
Galerija Milene Pavlovi} Barili je, od svog osnivawa 1966.
godine, egzistirala kao posebna radna jedinica – depandans Narodnog
muzeja Po`arevac, da bi se 1997. godine osamostalila od muzeja,
ali ne kao ustanova, ve} kao fondacija, sa punim nazivom Fondacija
Milenin dom – galerija „Milena Pavlovi} Barili“. Osniva~ ove
Fondacije je grad Po`arevac, koji je u Fondaciju uneo legat porodice
Pavlovi}-Barili, koji se pored zbirke i ku}e u kojoj je ona stacionirana,
sastoji i od jo{ jednog objekta, sa vi{e lokala. Izdavawem tih
lokala, ali i prodajom ulaznica i izdawa, fondacija ostvaruje oko
55% godi{wih prihoda, dok se preostalih 45% obezbe|uje buxetskim
finansirawem grada kao osniva~a, na osnovu planova redovne delatnosti.
U praksi, grad finansira plate zaposlenih, a po potrebi i ve}e
investicije i zna~ajnije programe, dok se materijalni tro{kovi i redovna
programska delatnost finansiraju od sredstava Fondacije, kao
i iz drugih izvora (sredstva Ministarstva kulture i sl.). Radom Fondacije
rukovodi upravni odbor, imenovan od strane gradske skup{tine,
koja, na predlog upravnog odbora, postavqa i upravnika. 78
77 Intervju sa Ivanom Petrovi}em, stru~nim vodi~em u Zadu`bini, obavqen
19. marta 2010. godine; videti i: Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije,
Beograd, Zavod za prou~avawe kulturnog razvitka, 2000, 211.
78 Intervju sa Radoslavom Stanojevi}em, upravnikom fondacije, obavqen
18. marta 2010. godine; videti i: Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 179.
174

Vidovi pravnog statusa muzeja
Jedan od retkih, ali kra}e vreme postoje}ih, primera posebnog vida
statusa muzeja pru`a istorijat Poqoprivrednog muzeja u Kulpinu,
koji je tokom devedesetih godina proteklog veka radio pod pokroviteqstvom
Poqoprivrednog fakulteta iz Novog Sada, ali kao subjekt
poveren na upravu udru`ewu gra|ana, da bi 2004. godine zvani~no postao
odeqewe u sastavu Muzeja Vojvodine. 79
Pored ovakvih statusnih vidova u Srbiji na po~etku 21. veka egzistiraju
i privatni muzeji. Nekima od wih osniva~i su fizi~ka lica,
poput Srpskog muzeja hleba Slobodana Jeremi}a Jeremije u Pe-
}incima i Muzej p~elarstva porodice @ivanovi} u Sremskim Karlovcima,
ili umetni~ki muzej Macura u Novim Banovcima, 80 ali oni
fakti~ki pre funkcioni{u kao specijalizovane muzejske zbirke
pristupa~ne javnosti nego kao muzeji koji obavqaju sve muzejske
funkcije u punom kapacitetu. Izuzetak bi mogao da predstavqa tek
osnovani muzej Cepter, otvoren polovinom 2010. godine, u centru Beograda,
u kome je, u trenutku otvarawa, na povr{ini od 1.200 kvadrata,
na tri nivoa, izlo`eno preko 350 umetni~kih dela 132 autora. 81
(pristup 11. jula 2010).
Jedan od specifi~nih, u svetu uobi~ajenih, a za uslove koji vladaju
u Srbiji atipi~nih odnosa, uo~ava se na primeru Muzeja automobila u
Beogradu. Ovaj muzej egzistira kroz ugovorni odnos Bratislava Petkovi}a,
kao vlasnika celokupne zbirke i Grada Beograda kao vlasnika
prostora stare javne gara`e u kome je zbirka izlo`ena, a po kome grad
finansira tro{kove ~uvarske slu`be, dok se materijalni i programski
tro{kovi, uz volonterski rad vlasnika zbirke kao nominalnog
direktora i wegovog pomo}nika, pokrivaju prihodima od ulaznica i
iznajmqivawa automobila – eksponata. 82
Istovremeno, u Srbiji, postoje i muzeji u sastavu raznih subjekata,
kako dr`avnih, tako i onih sa razli~itim privatnim statusima. Tako
postoje PTT i @elezni~ki muzej, u sastavu dr`avnih javnih preduze}a
PTT saobra}aja Srbije i @eleznica Srbije. Postoje i muzeji u sastavu
privatnih privrednih subjekata, poput Muzeja crne metalurgije
pri ‘elezari Ju-Es Stil u Smederevu, 83 ili Muzeja piva u ^elarevu,
79 Na osnovu intervjua sa Mladenkom Kumovi}em, pomo}nikom direktora
Muzeja Vojvodine, vo|en 19. marta 2010. godie.
80 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 173 i 207.
81 http://www.seecult.org/vest/otvoren-muzej-zepter255d
82 Na osnovu intervjua sa pomo}nikom direktora Muzeja automobila Tomislavom
Deve~erskim, 15. marta 2010. godine.
83 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 21, 87 i 197.
175

koji posluje u okviru pivare Kalsberg. 84 Egzistiraju i muzeji razli~itih
drugih subjekata, kao muzej fudbalskog kluba Crvena zvezda, Srpskog
lekarskog dru{tva, Srpske pravoslavne crkve i Jevrejski istorijski
muzej Jevrejske op{tine Beograd. 85 Zanimqiv primer prestavqa
i svojevrstan muzej na otvorenom, nastao oko crkve Uspewa Presvete
Bogorodice u Dobrom Potoku pored Krupwa, li~nom inicijativom
i anga`ovawem paroha Aleksandra \ur|eva. 86
Razli~ite statusne primere nam pru`aju arheolo{ki lokaliteti
pripremqeni za prijem publike po muzejskim standardima. Dok se pe-
}ina Risova~a, sa paleolitskim nalazima, nalazi u sklopu muzeja iz
Aran|elovca, sli~no kao i anti~ki lokaliteti Naisus i Feliks Romulijana,
koji su u sklopu ni{kog, odnosno zaje~arskog muzeja, anti~ki
carski dvorac u Sirmijum je u sastavu Zavoda za za{titu spomenika
kulture iz Sremske Mitrovice. U svim navedenim slu~ajevima
re~ je o ustanovama, dok je primer Viminacijuma ne{to druga~iji.
Ovaj arheolo{ki park funkcioni{e nezavisno od po`areva~kog muzeja
i wim uz Arheolo{ki institut SANU, rukovodi i Dru{tvo sa
ograni~enom odgovorno{}u „Centar za nove tehnologije – Viminacijum”.
Sa druge strane Smederevskom tvr|avom, kao i beogradskim Kalemegdanom
upravqaju lokalna javna preduze}a, a sli~an organizacioni
oblik se tra`i i za budu}e rukovo|ewe lokalitetom Lepenski Vir.
Zakqu~na razmatrawa
Vladimir Krivo{ejev
Iskustva ve}ine evropskih zemaqa ukazuju da se osnova za re{avawe
problema niske efikasnosti i efektivnosti muzeja nalazi u primeni
strategija privatizacije odnosno deetatizacije. Osnovni tehni~ki
instrument za realizaciju ovog procesa predstavqa prelazak
muzeja, iz nesamostalnih organa, kao delova uprave, u samostalne subjekte,
a sa ciqem formirawa nezavisnog menaxmenta spremnog da
sprovode slobodnije i kreativnije programsko delovawa i obezbedi
dodatna sredstva za ispuwavawe zadataka koje pred muzeje postavqa
savremeno doba. Jedan od ~estih statusnih oblika za osamostaqivawa
sa ciqem pove}awa efikasnosti, uz fondacije i deoni~arska dru-
{tva, je javna slu`ba – ustanova. Me|utim, apsolutna ve}in muzeja u
Srbiji ve} poseduju ovakav status koji je nastao jo{ sa razvojem samou-
84 www.carlsbergsrbija.rs (pristup 18. marta 2010).
85 Qiqana Bendera}, Muzeji Srbije, 69, 63, 65 i 26.
86 www.rastko.rs/svecovek/ustrojstvo/namesnistva/rad
jevina/krupaw/crkva_bogorodice_l.html, (pristup 19. februara 2011).
176

Vidovi pravnog statusa muzeja
pravnog sistema. Shodno tome, regionalni muzeji su samostalne ustanove,
sa pravom raspolagawa sopstvenim sredstvima, ~iji direktori
imaju ingerencije rukovodilaca preduze}a. Me|utim, sistem buxetskog
kontnog finansirawa poja~ao je birokratske tendencije uprave
(u smislu gradskih i op{tinskih administrativnih uprava, a ne zakonodavnih
i izvr{nih organa), koja se fakti~ki postavqa iznad formalno
nezavisnih ustanova i, do`ivqavaju}i sebe kao produ`enu ruku
izvr{ne i zakonodavne vlasti, muzeje tretira kao podre|ene subjekte.
Tome dodatno doprinosi i pasivnost upravnih odbora muzeja u kojima
je ve}inski zastupqen kadar koji nema dodira sa muzejskom strukom, dok
se wihova aktivnost uglavnom svodi na verifikovawe planova i izve-
{taja bez u~e{}a u wihovom nastanku, kao i nepostojawe kontinuiteta
u upravqawu muzejima izazvano politi~kim de{avawa, i neprofesionalni
menaxment, {to se odnosi i na upravne odbore i na direktore.
U periodu od 1999. do 2009. godine u 24 regionalna muzeja promeweno
je 69 direktora, u vi{e od dve petine muzeja direktori pre postavqewa
na polo`aj nisu radili u muzejima, tako da nisu mogli da poznaju
specifi~nosti rada ustanova ove vrste, a apsolutna ve}ina, ra-
~unaju}i i one proistekle iz muzejskog kolektiva, pre po~etka mandata
nije imala nikakve edukacije na temu menaxmenta kulture. Shodno
navedenim ~iwenicama, mo`e da se zakqu~i da direktori bez dovoqno
menaxerskih (a ponekad i stru~nih) znawa postaju dodatno zavisni od
op{tinskih/ gradskih uprava {to deluje negativno, onemogu}uju}i samostalnost
i razvoj, i prakti~no anulira postoje}u formalnu samostalnost.
To dovodi do menaxerske disekonomiji – neefikasnog i neracionalnog
pona{awa upravqa~kog kadra. Pored toga blokirana
tranzicija devedesetih godina pro{loga, kao i tranzicija u lavirintu,
iz prve decenije ovoga veka, su usporile realizaciju uvo|ewewe
efikasne menaxerske strukture osposobqene za stru~ni i menaxerski
rad u samostalnim kulturnim ustanovama.
Navedeni zakqu~ak upu}uje na neophodne pravce budu}eg delovawa
sa ciqem uspostavqawa novog javnog menaxmenta, odnosno potpunog
rukovo|ewa, ili adaptivnog menaxmenta kvaliteta (adaptable quality
management), a dodatni autoritet samostalnosti muzeji moraju da
steknu i pozicionirawem kao ustanove sa programskom izvrsno{}u
koje kvalitetnim radom u potpunosti ispuwavaju dru{tvene uloge
svoga postojawa. To podrazumeva i osmi{qavawe i primenu posebnih
tehnika za merewe efikasnosti i efektivnosti muzeja, ali i paralelne
mere stimulacije zaposlenih.
177

Summary
Vladimir Krivo{ejev
The museums in the Europe function through different government levels, as national,
regional, local, or even municipal, while on the other hand, the formal legal
statuses of the museums are defined in comparison to its era, country, region or even
type. In Europe, for decades now, very strong governmental influence on cultural
policy has created museums which worked and functioned as governmental institutions,
but with independent management. The management of these types of museums
is burdened by bureaucracy which, in many cases, additionally complicates or
make it more difficult , even impossible, to adjust to dynamics of work and program
flexibility which demand increase of operating funds. This is nowadays solved with
the process of so called "privatization", which does not mean that the museums, their
management and property will be given to private enterprises without any jurisdiction
of government, but it gives the opportunity to independent managements, while
the government still holds ownership over the museum's collections. That is why
terms "seclusion" and "independence" are also used, apart from term "privatization",
being that it means separation from governmental management system and forming
of independent management board, but with clearly defined obligations and responsibilities
from both sides.
Such a division of responsibilities and obligations is followed by forming of an
efficient and effective, non-bureaucratic management that gets the chance to use
their own resources and create new instruments for gaining new opportunities, funds
and benefits.
In that way the rigid government institution is transformed into a flexible
standalone entity which is able to act and perform with more freedom and creativity,
and to achieve the goal of more efficient and effective implementation of all tasks set
before the museums of modern times. This is usually done by restructuring museums
into public institutions or funds, associations, even to limited liability companies,
but with constant cooperation of public and private sector.
While museums in Europe seek their way of higher efficiency through transforming
to a statutory form of public institutions, museums in Serbia are, for decades
now, organized as such entities. Thus, they have the formal independence of
management but it actually does not increase the efficiency and effectiveness. So,
imperative must be achieving new quality standards through implementation of new,
positive practice of public management. Additional authority independent museums
would have to acquire through positioning themselves as an institutions characterized
by excellent programs and quality work, and thus completely fulfill the social
role intended.
178

KRITIKE I PRIKAZI
REVIEWS
Mil~a Madi}
Milorad Radoj~i}, Zdravko Rankovi}, Miroslav Trifunovi}:
MIONICA - ZAVI^AJ VOJVODE @IVOJINA MI[I]A,
foto-monografija, Fondacija „@ivojin Mi{i}” Beograd, Skup{tina
op{tine Mionice, Kulturni centar Mionica, Vaqevo 2011, 352.
Reprezentativno izdawe foto-monografije
„Mionica zavi~aj vojvode
Mi{i}a”, je izdava~ki poduhvat koji
zavre|uje pa`wu {ire ~itala~ke
publike. Posebna vrednost ove publikacije
je napor autora da {iroko
i svestrano prika`u pro{lost i sada{wost
varo{ice. Kao svaka foto-
-monografija, pored bri`qivo odabranih
fotografija: li~nosti, doga-
|aja, zna~ajnih objekata i drugih znamenitosti,
nudi ~itaocu prikladne
tekstove koji prezentuju podatke o
svim zna~ajnim oblastima dru{tvenog
‘ivota.
Kroz pedesetak tematskih celina
razvrstanih u posebna poglavqa, foto-monografija
obra|uje i prezentuje
zna~ajne ~iwenice i podatke o geografskom
polo`aju, nastanku i obele`jima
varo{ice, zna~ajnim doga-
|ajima, objektima, otkrivenim arheolo{kim
artefaktima iz davne pro-
{losti, ratnim de{avawima, u~e{}u
Mioni~ana i wihovim ‘rtvama, posebno
o ulozi vojvode @ivojina Mi-
{i}a u oslobodila~kim ratovima i
Mionici u pro{losti sa svim wenim
osobenostima.
Ve}i broj poglavqa posve}en je
Mionici posle Drugog svetskog ra-
ta, razvoju privrede, posebno turizmu
u Vrujcima, politi~kom ‘ivotu,
ekologiji, javnim li~nostima, univerzitetskim
profesorima i drugim
zna~ajnim li~nostima. Odgovaraju-
}a pa`wa poklowena je i zemqotresu,
koji je zadesio ovo podru~je u aprilu
1999. godine, i wegovim razornim
posledicama, naporima koji su
~iweni na otklawawu {tete na objektima
i infrastrukturi. Posebna
poglavqa posve}ena su arhitekturi
i urbanizmu, ali i javnim slu`bama,
kulturnom ‘ivotu, obi~ajima, manifestacijama,
delatnosti Kulturnog
centra, manifestaciji „Mi{i}evi
dani”, sportskom ‘ivotu i Fondaciji
„Vojvoda @ivojin Mi{i}”.
Foto-monografija o Mionici je
dragoceno svedo~anstvo o varo{ici
u kolubarskom kraju, koja je od svog
nastanka kao naseobina, prolazila
svoj specifi~ni put, na kojem su generacije
i pojedinci ostavqali osobene
tragove u materijalnoj i duhovnoj
kulturi, na kojima se temeqi ‘ivot
dana{wih generacija.
179

BIBLIOGRAFIJE
BIBLIOGRAPHIES
Mil~a Madi}
BIBLIOGRAFIJA ISTORIOGRAFSKIH IZDAWA O
VAQEVSKOM KRAJU OBJAVQENIH 2011. GODINE
Kolubara – veliki narodni kalendar
za prostu 2011, 21 kwiga, urednici
Zoran Joksimovi} i Zdravko Rankovi},
IP „Kolubara“, Vaqevo 2011, 250
Pored uvodnog teksta urednika,
Kalendarijuma za 2011. i prigodnog
slova Radovana Belog Markovi}a, dvadeset
prva kwiga kalendara „Kolubara“
nudi ~itaocu niz zanimqivih tekstova:
Va`ne godi{wice 2011 (30-32),
Kolubare koje nema (Borislava Vuji-
}a) 33-36, Hronika 2010. Listawe kalendara
(Qiqana Kecojevi}) 36-51, Milan
Gaji}, direktor Poqoprivredne
{kole – Vaqevac li~nost godine 52-54,
Li~nosti godine 1994-2009, 55-58, Pustiwa
u Po}uti (Milosav Te{i}),
58-59, Pozori{na predstava koja traje
150 godina – re~ na sve~anosti posve}enoj
150. godi{wici teatra u Vaqevu
(Radovan Marjanovi}), 61-63,
Vaqevo (Milosav Buca Mirkovi}),
65, Privre|ivawe 2010. u Kolubari,
Ma~vi i Podriwu (Quba Petrovi}),
66-68, Najboqi u privredi 2010 (69),
Trojica preminulih (Branko Vi}entijevi}),
70-74, Putevima Vaqevskog
vinogorja – prilozi za letopis (84),
@ivot vina (Borislav Radovi}), 85,
Novi vinogradari – tri primera (Miroslav
Jeremi}), 86-91, Prvi Vaqevski
bermet (Miroslav Jeremi}),
92-93, Druga~ija petni~ka budu}nost
(Vigor Maji}), 94-102, Decenije otkrivawa
sopstvene pro{losti – trideset
godina arheologije u Petnici
(Vladimir Pecikoza) 103-108, Vaqevski
kraj u Petni~ki sveskama – Popis objavqenih
arheolo{kih radova (109-112),
Akademov gaj u Petnici – ~etiri Letwe
{kole arhitekture (Qiqana Qiqak),
113-121, Od Jovana Jankovi}a do
Milana Mati}a – Mioni~ka op{tina
i weni predsednici 1839-2010 (122-132),
Ro|eni, ven~ani i umrli 1911. godine
(Milorad Radoj~i}), 133-137, Pozori{te
1911 – Stare vesti (138-140),
Izlet na Medvednik 1911 – \a~ki izve{taj
(141), Po Isto~noj Srbiji
1911 – Velika ekskurzija vaqevskih
maturanata (142-143), Prvi gimnazijski
maturanti (144-145), Razli~itosti
1911 – Stare vesti (146-150),
Obrenovac, dana{wi (Ivana Jano{evi}),
151-153, Tri golubarske gagrice
(@ivorad Cigli}), 154-158, Lazarevac,
dana{wi (Zoran Stankovi}) 159-161,
Jovan Damjanovi}, iz Ko{tuni}a –
Deda Vojvode Mi{i}a (Zdravko Rankovi})
162-164, Nikola Stankovi}
osniva~ „Kru{ika“ (Slobodan Rakovi})
165-171, Mojsije @arkovi}, Arhimandrit
(Jovan Radosavqevi}) 172-176,
Pesnikov sin fudbalski trener – o
Dragoslavu [kobi Filipovi}u (Bran-
181

ko Vi}entijevi}) 177-183, Dopisnik
Tanjuga (Radoslav Jovanovi}) 184-188,
Veridba Mine i \or|a (Branko Luki})
188-190, Milorad @. Pavlovi} iz
Guwaka (@ivojin Pavlovi}) 190-198,
Smrt ga nije htela (Dragan Todorovi})
199-202, Pre 150 godina – Hronolo{ki
pregled (203-205, Vaqevska nahija
i Vaqevci u protokolu [aba~kog
magistrata (Dobrilo Aranitovi},
Neboj{a Cveji}) 206-212, Kula i {anac
– Rekonstrukcija izgleda (Radivoje
Arsi}) 213-218, Ku}e bogatinke
(@ivojin Krsmanovi}) 219-221, Zdravstvene
zadruge u Belanovici i Qigu
(Milorad Radoj~i}) 222-228, Izdawa
IP „Kolubara“ (229), Draguqarnica
vremena „Kolubara“ Veliki narodni
kalendar za prostu 2010 (Jovanka
Bo`i}) 230-231, Kwiga o teatarskom
‘ivotu Vaqeva – prikaz (Radomir
Putnik, Ostoja Prodanovi}) 232-238,
Putovawe Vaqevske vojske na bojno
poqe 1876. god. – Napomene uz reprint
izdawe (239), Pretplatnici Kalendara
„Kolubara“ za 2011. godinu (243-246).
U dodatku reprint „Putovawe Vaqevske
vojske na bojno poqe 1876.
god. Beograd, [tamparija Zadruge
{tamparskih radnika (1-25).
Glasnik Istorijskog arhiva Vaqevo,
br. 44, Vaqevo 2010, 192. Urednik
Aleksa Tomi}.
U ovom broju godi{waka objavqeni
su ~lanci: Radivoje Arsi}: Kula
Nenadovi}a i {anac na Kli~evcu iz
ugla istorijske arheologije (5-19),
Milorad Radoj~i}: Babi}i iz Vaqeva
(20-49) i Dejan V. Popovi}: Prilike
u Drinskoj diviziji 1883-1889 (50-66),
Prilozi: Milorad Beli}, Teror ratnih
pobednika u Vaqevu 1944/45 (67-78),
Iz rada Arhiva: Biqana Stojakovi},
Preporuka za formirawe i organizovawe
rada depoa u registraturi
182
Mil~a Madi}
(79-94). Kritike i prikazi; Milorad
Radoj~i}: Miodrag Stanimirovi}, Isto~na
Tamnava – Brgule i okolina, izdawe
KPZ Srbije iz Beograda, u ediciji
„Hronike sela“, Obrenovac 2010,
572, Mil~a Madi}: Dr Laza Dimitrijevi}:
Kako ‘ivi na{ narod, „Infinitas“
Beograd 2010, 216, Mil~a
Madi}: Velibor Berko Savi}: ^i~a
Ilija Stanojevi} – najlep{a pri~a
starog Beograda, Jugoslovenska kinoteka
i Samostalni izdava~ „Berko“,
Vaqevo – Beograd 2010. Jelena Pavlovi}:
Dejvid Gibs, Humanitarno razarawe
Jugoslavije, Izdava~ka kwi`arnica
Zorana Stanojevi}a, Sremski
Karlovci – Novi Sad 2010, 419, Prof.
dr Milan D. Lazi}: dr Mom~ilo
Isi} i Milorad Radoj~i}, Osnovna
{kola „Milan Muwas“ Ub, 2011, 580.
Bibliografije: Milorad Radoj~i},
Bibliografija nekrologa u vaqevskom
listu „Napred“ 146 – 2010, Mil~a Madi}:
Bibliografija istoriografskih
izdawa u vaqevskom kraju u 2009. i
2010. godini. In memoriam, Bogumil
Hrabak (1927-2010).
Biografski leksikon Vaqevskog
kraja, kwiga 3, sveska 14, od slova N
do P, urednik Zdravko Rankovi} IP
„Kolubara“, Vaqevo 2010, 225-296.
U ovoj svesci Leksikona predstavqene
su biografije poznatih li~nosti
vaqevskog kraja, nastavqaju}i iz
prethodne sveske sa po~etnim slovom
prezimena od N, OiP.
Biografski leksikon Vaqevskog
kraja, kwiga 3, sveska 15, sa po~etnim
slovom P (Paramenti}/ Popovi}),
urednik Zdravko Rankovi}, IP „Kolubara“,
Vaqevo, 2011, 297-368.
Biografski leksikon Vaqevskog
kraja, kwiga 3, sveska dopunska od
slova M do P, urednik Zdravko Ran-

Bibliografija istoriografskih izdawa...
kovi}, IP „Kolubara“ Vaqevo, 2011,
369-408.
U dopunskoj svesci objavqene su
biografije li~nosti koje sticajem
okolnosti nisu u{le u prethodnim
sveskama.
Vrtiglav (1), priredio Zdravko Rankovi},
IP „Kolubara“, Vaqevo, 2011,
biblioteka „Selo“, kwiga 7, 128.
Prva od dve najavqene kwige iz
edicije, posve}ena kolubarskom selu
Vrtiglav, sa~iwena je iz vi{e raznorodnih
priloga koji odslikavaju pro-
{lost i sada{wost ovog mesta. Naslovi
iz sadr`aja: „Prvi pomen“, „Na
po~etku 20. veka“ (iz kwige „Kolubara
i Podgorina“ Qubomir Pavlovi},
Beograd 1907), „Stanovni{tvo
– statisti~ki pregled“, „Zemqi{te“,
„Doma}a stoka i ‘ivina“, „P~elari
iz 1834.“, „Stara kumstva“, „Za spomenik
Knezu Mihailu“, U „Srpskim
novinama“, „Pali u ratu 1876.“, „poginuli
i umrli u ratovima 1912-1919.“,
„Internirci iz 1916.“, „Poginuli u
drugom svetskom ratu“, „Crkva vrtiglavska“,
„O crkvi, pone{to jo{“,
„Vrtiglavski sve{tenici“, „Vrtiglava~ka
op{tina“, „Najstariji Vrtiglav~ani“,
„Bira~ki spiskovi – sastavqeni
10 avgusta 1891. godine“,
„Davni imaoci kwiga“, „Mioni~ki Vrtiglavci,
najraniji“; „Ilija Popovi},
sve{tenik“,"Razli~itosti – O qudima
i doga|ajima", „Osnovci u Dowoj Toplici“,
„Stare vesti“, „O ovoj kwizi
– prire|iva~“ i Registar imena.
Grad Vaqevo, Zdravko Rankovi},
Izdava~ko dru{tvo Kolubara, Vaqevo,
2011. 178 str.
Prire|iva~ ovu kwigu posve}uje
prevashodno gradskoj upravi i gradona~elnicima
Vaqeva odnosno predsednicima
Op{tine. Obuhva}en je
period od 1839. kada je usvojen prvi
Zakon o op{tinama (Ustrojenije op-
{tina) do 2010. godine. Pored sa`etih
biografija 80 li~nosti koje su se
smewivale na toj funkciji, prire|iva~
kwige je u odeqku „Od generala
do politi~ara i slikara“, predstavio
i osam li~nosti koje su progla-
{ene po~asnim gra|anima Vaqeva.
Posledwe stranice kwige o Vaqevu
posve}ene su: Danu Vaqeva, Grbu i Zastavi,
Statistici o stanovni{tvu i
zna~ajnim datumima u pro{losti.Tekstovi
biografija ilustrovani su fotografijama
predstavqenih li~nosti.
@ivot stare ~ar{ije – Te{war u
Vaqevu, autor teksta Zorica ]erani},
Zavod za za{titu spomenika kulture
„Vaqevo“ – Vaqevo, 2011, 40 str.
Prikladna monografija o ‘ivotu
stare ~ar{ije, opremqena prigodnim
tekstom, uporedo sa engleskim
prevodom i fotografijama, do~arava
predstavu o raznovrsnim i bogatim
sadr`ajima dru{tvenog ‘ivota
~ar{ije u 19. i prvoj polovini 20. veka.
@ivot ~ar{ije prikazan je vi{eslojno
i vi{edimenzionalno, kroz
predstavqawe bogatog arhitektonskog
nasle|a, privrednog ‘ivota, posebno
starih zanata, folklora, kafanskog
miqea do poznatih li~nosti,
koje su obele`ile ‘ivot stare
~ar{ije, daruju}i joj poseban {arm.
Spomen kosturnica u Ose~ini – u
slavu heroja Prvog svetskog rata,
@ivan J. Gruji~i}, Narodna biblioteka
Ose~ina, 2011, 97.
U uvodnom delu kwige, autor ~itaocu
predstavqa varo{icu Ose~ina,
polo`aj, lokaciju, arheolo{ka
istra`ivawa Vojni~kog grobqa a zatim
prezentuje spisak sahrawenih sa
osnovnim podacima, koje je prikupio
Milorad Radoj~i}, publicista
183

iz Vaqeva. U daqem tekstu autor daje
opis op{teg stawa i ratnih doga|aja
u Zapadnoj Srbiji. Na kraju kwige
blokom fotografija ilustrovan je
ambijent i arheolo{ki nalazi i
Spomenik izginulim 1912-1918.
Knez i vitez Te{man Soldatovi}
– marveni trgovac i „na~alnik Okru`ija
podrinskog“, esej – pri~a o
jednom velikom zaslu`niku, Mladen
St. \uri~i}, Narodna biblioteka
Ose~ina, 2001, 46.
Zna~ajna li~nost iz podgorskog
sela Brata~i}a, kao potomak iz
ustani~ke porodice, imao je zna-
~ajnu ulogu u dr`avnim organima
i dru{tvenom ‘ivotu Vaqevske
Podgorine. Autor nastoji da osvetli
dru{tvene i porodi~ne prilike
i okolnosti u kojima je delovao
Te{man Soldatovi} i wegov uticaj
na sredinu u kojoj je ‘iveo. Detaqnije
su predstavqeni preci i
potomstvo kao i wihova uloga u
dru{tvenom ‘ivotu Podgorine i
{ire.
Kulturno-umetni~ko dru{tvo „Abra{evi}“
u Ubu, Milutin Jovanovi}
\oka, tekst priredio i dopunio
Milivoje Radoji~i}, Gradska biblioteka
„Bo`idar Kne`evi}“, Ub
2011, 150.
Rukopis za kwigu o kulturnoumetni~kom
‘ivotu u Ubu, od posledwih
decenija 19. veka do 2000.
godine, autora i aktivnog u~esnika
posledwih pet decenija Milutina
Jovanovi}a \oke posmrtno, za
{tampu je priredio Milivoje Radoji~i}
bliski saradnik autora. Iscrpnu
monografiju, opremqenu fotografijama,
autor je zasnivao najvi{e
na sopstvenim saznawima, crpqenim
iz se}awa starijih delatnika,
sa~uvanim arhivalijama, foto-
184
Mil~a Madi}
grafijama, novinskim ~lancima i
drugim izvorima. Ve{tom ulogom
prire|iva~a, monografija je verodostojno
prezentovala bogatu i raznovrsnu,
skoro 130. godi{wu kulturnoumetni~ku
delatnost u Ubu, posebno
od osnivawa KUD „Abra{evi}“ 1945.
do 2000. godine.
Vaqevska sela, priredila Jovanka
Bo`i}, Istorijski arhiv Vaqevo,
Vaqevo 2010, 511.
Kwiga o vaqevskim selima nastala
je kao rezultat istra`iva~kog projekta
profesorke Vaqevske gimnazije
Jovanke Bo`i}, koji je realizovan uz
u~e{}e brojnog tima saradnika, u~enika
i studenata. Prire|iva~ u uvodnim
poglavqima prezentira ~itaocu
osnovne metodolo{ke i teorijske
pretpostavke sociolo{kog istra`ivawa
sela i pojmovne definicije sela
i seqa{tva. U opisu i predstavqawu
svakog sela pojedina~no, pored
preciznog geografskog polo`aja
dati su podaci o stanovni{tvu, wegovom
poreklu, broju ‘iteqa, starosnoj,
polnoj i obrazovnoj strukturi,
bra~nom i imovnom stawu, zanimawu
i drugim obele`jima. Posebna
pa`wa posve}ena je mla|oj populaciji,
|acima, {koli, crkvi, kulturnom
i privrednom ‘ivotu i wegovoj
strukturi. U izradi kwige kori-
{}ena je objavqena literatura, posebno
„Podgorina i Kolubara“ Qubomira
Pavlovi}a, objavqene monografije,
statisti~ki podaci popisa
iz 2002, podaci pribavqeni
pa`qivo pripremqenim upitnikom
i razgovorom sa me{tanima. U
kwizi su posebno dati podaci o znamenitim
i zna~ajnim li~nostima i
drugim karakteristikama svakog sela.
Kwiga je opremqena prigodnim
fotografijama.

Bibliografija istoriografskih izdawa...
Golubac selo izme|u Mionice i
Div~ibara, Mitrovi} Blagoje, samostalno
izdawe, Beograd, 2010, 328.
Monografija o selu u podno`ju
Maqena, napisao je in`ewer {umarstva
kao ispuwavawe moralnog duga
prema zavi~aju. Koriste}i sopstvena
saznawa iz ranije mladosti, dopuwena
arhivskom gra|om, zapise sa nadgrobnih
spomenika i literaturu, autor
je kroz devet poglavqa nastojao
da prezentuje najzna~ajnije podatke o
selu, wegovom nastanku, geografskom
polo`aju, stanovni{tvu, privrednim
delatnostima i obi~ajima.
Posebno su prikazani podaci o familijama
i wihovom poreklu, iseqavawu,
duhovnom i verskom ‘ivotu u
kr~manskoj parohiji, ratnim stradawima
i nestajawu sela.
Student – monografija povodom 40
godina Ko{arka{kog kluba, Tomislav
Jovan~i}, Ko{arka{ki klub Student,
Vaqevo, 2011, 87 str.
Foto-monografija posve}ena ~etrdesetogodi{woj
aktivnosti Ko-
{arka{kog kluba Student iz Vaqeva,
autora Tomislava Jovan~i}a, biv-
{eg igra~a i trenera, a potoweg visoko
rangiranog ko{arka{kog sudije
i delatnika u ovom sportu na me|unarodnoj
sceni, prati aktivnost
ovog zna~ajnog sportskog kolektiva
od osnivawa i kroz wegovu bogatu
istoriju. Monografija je sadr`ajno
opremqena odgovaraju}im podacima
i fotografijama kao svedo~anstvu o
sportskoj delatnosti i rezultatima
koje ostvarivao KK „Student“ proteklih
~etrdeset godina.
Foto-monografija Mionica – Zavi~aj
vojvode @ivojina Mi{i}a,Milorad
Radoj~i}, Zdravko Rankovi} i
Miroslav Trifunovi}, Fondacija
„Vojvoda @ivojin Mi{i}“ Beograd,
Skup{tina op{tine Mionice i Kulturni
centar Mionica, Mionica,
2011, 352.
Obimnom foto-monografijom predstavqena
je varo{ica Mionica u
pro{losti i sada{wosti, vi{eslojno
u sveukupnosti koje ~ine ‘ivot
qudi u jednoj varo{ici. Pored op-
{tih geografskih, demografskih, privrednih,
kulturnih, sportskih i drugih
osobenosti, poseban naglasak je
na li~nosti vojvode @ivojina Mi-
{i}a, wegovom zna~aju i obele`jima,
i drugim zna~ajnim li~nostima koje
poti~u iz ovog kraja. Letopis bele`i
zna~ajne doga|aje u varo{ici,
dok je u ostalim poglavqima prestavqena
pro{lost i sada{wi ‘ivot u
svim zna~ajnim oblastima. Obiqe
pa`qivo odabranih fotografija verno
ilustruje odgovaraju}e tematske
celine u monografiji.
Zatamwena istorija – Vaqevska gimnazija
1941-1945, Milorad Beli}, Vaqevska
gimnazija, Vaqevo, 2011, 144.
Autor je u nekoliko poglavqa
predstavio delatnost {kole tokom
Drugog svetskog rata, kroz ~iji rad
se reflektuje slo`enost dru{tvenog
‘ivota u uslovima okupacije, ideolo{ka
i politi~ka podeqenost i suprostavqenost
i me|u u~enicima i
nastavnim osobqem. Koriste}i sa-
~uvanu i dostupnu arhivsku gra|u,
kazivawa ‘ivih svedoka, {tampu iz
toga vremena i objavqenu literaturu,
nastoji da ispravi jednostranu
predstavu stvaranu od strane komunisti~kih
vlasti. Doslednim kori-
{}ewem pomenutih izvora i objektivnom
prezentacijom ~iwenica, autor
daje verniju predstavu o zbivawima
u {koli i {ire, ideolo{kim
obra~unima, u~e{}u u~enika u politi~kom
‘ivotu, vojnim formacijama
185

i wihovim stradawima. Spisak poginulih
u~enika i profesora, sa
kratkim biografijama, wihovoj ideolo{ko-
politi~koj opredeqenosti
i masovnom stradawu i u me|usobnim
obra~unima, deluje potresno
ali i opomiwuju}e. Posebna pa`wa
je posve}ena stradawu ideolo{kih
neistomi{qenika i wihovih potomaka
po zavr{etku rata, od strane
novih komunisti~kih vlasti.
Kolubara – veliki narodni kalendar
za prestupnu 2012. godinu, 22
kwiga, urednici Zdravko Rankovi}
i Zoran Joksimovi}, „IP Kolubara“
Vaqevo, 2011, 254 + 36.
U dvadeset drugoj kwizi Kalendara,
izdava~ i prire|iva~ nudi ~itaocu
pregr{t zanimqivih tekstova
iz pro{losti i sada{wosti Vaqevskog
kraja. Posle prigodnog predgovora
Radovana Beli Markovi}a, slede:
„Va`ne godi{wice 2012, “Listawe
kalendara – Hronika 2012" (Qiqana
Kecojevi}), „Doktor Zoran Joki}
– Vaqevac li~nost godine“, „Li-
~nosti godina 1994-2010.“ „Petnaest
najve}ih u privredi Vaqevskog kraja“,
„Ars vivendi – fotografski potreti
Vaqevaca“ (Du{an Jovanovi}),
„Od generala Mi{kovi}a do
velemajstora Karpova – Po~asni
gra|ani Vaqeva“ (Zdravko Rankovi}),
„Vaqevci – Berko, Pulika, Quba“
(Petar Paji}), „Pozori{te uprkos
svemu“ (Miodrag Gaji}), „Gimnazijski
profesori 1969 – 70" (crte`i
Radoslava Golubovi}a), “Mra~ni Rus
i wegova svetost – o slikaru [ejki",
„^ika Quba i Molnar u Grand hote-
186
Mil~a Madi}
lu“, „Iz Grand hotela, starog“,"Moja
putovawa i drugi do`ivqaji"(Sava
Grbovi}), „Jeromonah Sava Grbovi}“,
„Bawani“ (Stevan Jovi~i}), „Obrenova~ke
poneke prvine“ (Zdravko Rankovi}),
„Op{tina ose~anska i weni
predsednici 1839- 2011.“, „Op{tine
i op{tinari u srezu Kolubarskom
(1839. i 1880), “Balkansko ratovawe
1912 – Stare vesti", „Me|u rawenom
bra}om“ (dr Stjepan Stankovi}),
„Spomenik Iliji Bir~aninu u ]elijama“,
„O imenu sela Pa{tri}a“
(Aleksandar Loma), „O dru{tvenoj
ulozi ~oveka od znawa“ (Radovan
Marjanovi}), „Jesewe melanholije“
(Stojan \or|i}), „Aleksandar Ban(ovi}),
(Stani{a Vojinovi}), “^ika
Quba i poznati Sremci" (Du{an
Poznanovi}), „Pre 150 godina –
Hronolo{ki pregled“, „Mioni~ko
rudno bogatstvo“ (Rodoqub Mili}evi}),
„Paunska bawa“, „Graditeqstvo
2011.“ (^edomir Gagi}), „Privre|ivawe
1912 – Stare vesti“, „Ro-
|eni, ven~ani i umrli 1912.“ (Milorad
Radoj~i}), „Politika i politi-
~ari 1912 – Stare vesti“, „Nove kwige
iz 1912.“, „Velibor Berko Savi} –
Prilozi za bibliografiju (Branka
Jovi}), “Kwige o selima – Popis",
„Kod srpskog pisca na ru~ku“(Matija
Be}kovi}, Petar Paji}, Milo{
Jevti}), „@ivot darovan ko{arci –
O Luki Stan~i}u“ (Branko Vi}entijevi}),
„Pogreb u Virovcu Jovi{a
Pavlovi}), “Razli~itosti iz 1912 –
Stare vesti", „Izdawa ID Kolubare
2011.“, „Stanovni{tvo Kolubarske
oblasti – Popis“.

In memoriam
VELIBOR BERKO SAVI]
(1930-2011)
Posle kra}e i te{ke bolesti u Vaqevu je 15. aprila 2011. godine
preminuo Velibor Berko Savi}, diplomirani pravnik, publicista
i istori~ar, autor brojnih vrednih kwiga o poznatim
li~nostima vaqevskog kraja i saradnik na{eg ~asopisa.
Ro|en je, 9. oktobra 1930. godine, u prigradskom nasequ Gradac,
kraj Vaqeva, od oca Bo`idara, trgovca i majke Darinke
(dev. Rosi} iz Zabrdice kod Vaqeva), doma}ice. Po{to je rano
ostao bez oca odrastao je uz samohranu majku i starijeg brata Bo-
{ka. Osnovnu {kolu i gimnaziju zavr{io je u Vaqevu, a diplomirao
na Pravnom fakultetu Univerziteta u Beogradu.
[ezdesetih godina pro{log veka po~eo je raditi u organima
sreske i op{tinske uprave u Vaqevu. Potom je radio u Sreskom javnom
pravobranila{tvu (1961-1969), bavio advokaturom (1969-1976), a
zatim bio predsednik Op{tinskog suda u Vaqevu (1977-1980) i
predavao Gra|ansko pravo na Vi{oj ekonomsko-pravnoj {koli
„Prota Mateja Nenadovi}“ u Vaqevu (1980-1992). Nakon toga
oti{ao u penziju i nastavio da ‘ivi i radi u mestu ro|ewa.
Pored rada u struci bavio se dru{tvenim radom, kwi`evno-
{}u, politi~kom publicistikom i istra`ivawem zavi~ajne
pro{losti i kulture Srbije. Bio je strastan i uporan istra`iva~,
veliki entuzijasta i plodan pisac. Osnovna oblast wegovih
interesovawa i anga`ovawa bila je nacionalna i kulturna
istorija Srbije i zavi~ajna pro{lost. Da bi sve ozbiqno i studiozno
bavio tim istra`ivawima tragao je i prikupio mno-
{tvo zanimqivih dokumenata: pisama, akata, ukaza, referata,
presuda, kritika, osvrta, zapa`awa, eseja, se}awa, svedo~ewa
187

In memoriam
itd. Kako, pre ne{to vi{e od godinu dana, napisa kwi`evni kriti~ar
Ostoja Mi{a Prodanovi}: „Wegova 'poetika' zasnivala se
na 'kopawu' po arhivima, i sklapawu svojih zidanica od tog materijala
rasutog po kutijama i policama, arhivima, bibliotekama,
muzejima, zbirkama, galerijama, legatima i zadu`binama”.
Objavio je dvadesetak vrednih kwiga. Evo naslova i godina
izdawa onih u koje smo imali uvid: „Qubomir P. Nenadovi} –
‘ivot i pisma“, (1982); „Prota Mateja Nenadovi} – akta i pisma“
(1984); „Kara|or|e – dokumenti“ – I, II i III tom (1988); „Vojvoda
@ivojin R. Mi{i} – spomenica“ (1989); „Kara|or|evi}i“
(1990); „Spomenica i stoletnici Qubomiru P. Nenadovi}u“
(zajedno sa Qubisavom Andri}em) (1995); „Milovan \. Gli{i}
– spomenica o 150-godi{wici ro|ewa“ (1997); „Desanka Maksimovi}
– spomenica o stogodi{wici ro|ewa“ (1998); „Pesnici
Desanki – povodom stogodi{wice ro|ewa“ (1998); „Manastir
Leli}“ (1999); „Savremenici o Kara|or|u“ (2000); „Sunovrat“
(drama iz ‘ivota vojvode Mi{i}a, 2000); „Sinovi vojvode Mi-
{i}a“ (2001); „Solunci na loma~i“ (2002); „Nenadovi}i“ (2004);
„Nenadovi}a kula u Vaqevu“ (2005"; „Kula u plamenu – istorijska
drama“ (2006); „Vojvoda Petar Nikolajevi} Moler“, 2006;
„^i~a Ilija Stanojevi}“ (2010) i druge. Recenzenti nekih od wegovih
kwiga bili su i poznati akademici: Radovan Samarxi},
Dragoqub @ivojinovi}, Andrej Mitrovi} i drugi.
Objavio je vi{e desetina rasprava i ~lanka, naj~e{}e sa temama
iz istorije vaqevskog kraja, po raznim listovima, ~asopisima
i sli~nim publikacijama. Napisao je dve pri~e, nekoliko
pesama, eseja i aforizama. Bio je i o{tar i ve{t polemi~ar, pa je
rado ulazio i u rasprave posredstvom sredstava javnog informisawa.
Pripremio je za {tampu memoare „Mojih osam decenija“,
Pavla \uri}a, zemqoradnika i starog ratnika iz Zabrdice
(2001).
Berko Savi} je istra`ivao po fondovima i zbirkama Me|uop{tinskog
istorijskog arhiva Vaqevo i rado koristio wegovu
stru~nu literaturu. Svoja saznawa objavqivao je i po u zavi~ajnim
listovima i ~asopisima, a pre svih listu „Napred“, „Glasniku”
Istorijskog arhiva i Reviji „Kolubara“. U „Glasniku“ je
objavio ove radove: „Posledwi dani Milovana Gli{i}a“ (2-3),
188

In memoriam
„[kola u Ribnici – najstarija u srezu Kolubarskom“ (19), „Vuk
i Jakov Nenadovi}“ (22), „Napoleon i Velika Srbija“ (30), „Siworewe
Vaqevskog okruga“ (33) i „Glavni spisak utvari sviju
crkvi u Okru`iju vaqevskom za 1860. godinu“ (38).
Jo{ kao student osnovao je fudbalski klub „Gradac“ u kome je
godinama i igrao. Osnovao je turisti~ko dru{tvo „Gradac“, koje
je svojevremeno bilo veoma anga`ovano oko ure|ewa tog dela
grada i oko organizacije izleta, izlo`bi i sli~no. Na wegovu
inicijativu osnovana je interesna zajednica za odmor i rekreaciju
gra|ana Vaqeva, a bio je i predsednik wenog izvr{nog odbora.
U okviru aktivnosti te zajednice, podignuta je betonska
brana na Gradcu, koju gra|ani nazva{e Berkova brana. Bio je i
zadu`binar. U svom rodnom Gradcu, u U`i~koj ulici, podigao je
javnu ~esmu od crvenog kosjeri}kog pe{~ara, posvetiv{i je svojoj
majci-heroju i nazvav{i je „Darina ~esma“.
Zahvaquju}i wegovoj inicijativi, vi{egodi{wem trudu i zalagawu,
u Gradcu je podignut spomenik kwi`evniku Milovanu
\. Gli{i}u, rad vajara Miodraga @ivkovi}a, kao i otvoren
spomen-dom „Milovan Gli{i}“, u kome je godinama organizovao
„Gli{i}eva posela“. I vokalno-instrumentalni sastav „Vaqevci“
je wegovo delo. Bio je ~lan Udru`ewa kwi`evnika Srbije
(po pozivu) i Dru{tva istori~ara Vaqeva.
Dobitnik je Septembarske nagrade" grada Vaqeva (1969), Vukove
nagrade (1988), Godi{we nagrade Op{tine Vaqevo (2004).
Wegovo delo „Kara|or|evi}i“, objavqeno povodom 200-godi-
{wice Prvog srpskog ustanka, redakcija vaqevskog nedeqnika
„Napred“, u svom tradicionalnom izboru, proglasila je za kulturni
doga|aj 2004. godine. Dobio je i Orden svetog Nikolaja
svesrpskog.
Posledwe priznawe koje je dobio bila je Poveqa za ‘ivotno
delo Udru`ewa kwi`evnika Srbije. U odluci o tom priznawu,
uz ~iwenicu da je po struci pravnik i da se bavio poslovima iz
tog domena, jo{ je re~eno: „Kao istori~ar, i pogotovo istori~ar
kwi`evnosti, ostvario je impresivan opus. Objavio je niz izuzetnih
monografija i studija o Kara|or|u, proti Matiji, vojvodi
@ivojinu Mi{i}u, Milovanu \. Gli{i}u, Desanki Maksimovi}
i ^i~i Iliji Stanojevi}u... Velibor Berko Savi} je iz
189

In memoriam
reda onih pregalaca koji svojim istrajnim i vi{estruko po`rtvovanim
radom naj~e{}e 'o svom ruhu i kruhu' u na{oj kulturi
obavqaju poslove koje nisu postigle da ostvare ~itave institucije”.
Dana, 23. oktobra 1961. godine, sklopio je brak sa Qiqanom –
Lilom Lazi}, ekonomistom iz Vaqeva, od oca Dragana i majke
Olge, koja vodi poreklo iz stare i dobro poznate porodice Radovana
Lazi}a, poznatog trgovca, osniva~a Vaqevske {tedionice,
jednog od uspe{nijih predsednika Vaqevske op{tine i zadu`binara.
Imaju k}i Jelenu Ici}, ro|enu 1965. godine u Vaqevu, koja
se bavi pisawem poezije i slikarstvom.
Sahrawen je 16. aprila 2011. godine na Gra~anskom grobqu u
Vaqevu uz prisustvo mnogobrojnih srodnika, prijateqa i poznanika.
Milorad Radoj~i}
190

In memoriam
Milorad Radevi} (1935–2011)
Dugogodi{wi saradnik Istorijskog instituta SANU, jedan
od najtalentovanijih istori~ara svoje generacije, plodan i
strastveni istra`iva~ posve}en novovekovnoj istoriji srpskog
naroda, napustio je ovaj svet ne ostvariv{i jo{ neke istra`iva~ke
namere.
Neumorno istra`uju}i arhivsku gra|u, posebno sa~uvanu periodiku
iz tog perioda, bacio je vi{e svetla na doga|aje i li~nosti
koje su imale odsudan zna~aj u veku oslobodila~kog i preporodila~kog
pregnu}a srpskog naroda. U objavqenim kwigama, ~lancima
i prilozima poklawao je pa`wu prosvetnom i kulturnom preporodu
srpskog naroda u duhu jezi~kih reformi Vuka Karaxi}a i
prosvetiteqskog duha Dositeja Obradovi}a. Wegovo poznavawe
pro{losti, preto~eno u mnogobrojnim objavqenim radovima i
kwigama, dose`e sam vrh srpske istoriografije.
Istra`iva~ka i publicisti~ka delatnost Milorada Radevi-
}a {iroko je usmerena na zna~ajne doga|aje i li~nosti iz nacionalne
istorije XVIII i naro~ito XIX veka, koje stru~noj i {iroj
javnosti pru`aju dubqi i svestraniji uvid u period svekolikog
preporoda, nastanka gra|anskog dru{tva i obnavqawe dr`avnosti.
Wegovi prilozi iz vremena Prvog i Drugog srpskog ustanka,
zasnovani na temeqnim istra`ivawima arhivske gra|e i objavqene
periodike, nezaobilazna su literatura za razumevawe nacionalno-oslobodila~kog
pokreta, bu|ewa i oblikovawa nacionalne
svesti i kulture, pre i posle osloba|awa od otomanske
vlasti. Pored vi{e desetina objavqenih bibliografija, prire-
|enih autobiografija zna~ajnih li~nosti toga doba, enciklope-
191

In memoriam
dijskih izdawa, priredio je i publikacije: Prota Matija Nenadovi}
o istoriji najva`nijih doga|aja u Srbiji, Pavle Jovanovi},
Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 6, Beograd, 1969,
169-172. Du{an Perovi}, Osnovni ciqevi prvog srpskog ustanka,
Istorijski ~asopis 23, Beograd 1976, 51-60, Sima Milutinovi}
Sarajlija, @ivotopis, Kwi`evna istorija 9, 151 – 181, Prilog bibliografiji
Qubomira P. Nenadovi}a, Posebna izdawa, 1849-1975,
Prota Matija Nenadovi}, Dejanija otjada vojske srpske Glavne
komande vaqevske protivu neprijateqa od 1 avgusta do 11 novemvrija
1811, Mili} Raki}, Vaqevo, 1984, Odlomak delovodnog protokola
Jakova Nenadovi}a iz 1807. godine, „Glasnik” Me|uop-
{tinskog istorijskog arhiva 26-27, Vaqevo, 1992, Re~nik geografijsko-statisti~ni
Srbije, Jovan Gavrilovi}, pripremio za
{tampu i priloge, sastavio i napisao M. Radevi}, Beograd 1994,
Dru`ina mlade`i srpske (1874-1851), Istorijski ~asopis 25-26,
Beograd, 1979.
Za svoga ‘ivota i plodnog nau~no-istra`iva~kog rada, nesebi~no
je pomagao mla|im kolegama, upu}uju}i ih u wima nepoznate
izvore i iznad svega svojom istrajno{}u pokazivao je kojim
putem, u tragawu za novim izvorima, treba i}i.
Milorad Radevi} ro|en je u Petri~u 28 decembra 1935. godine.
Osnovnu {kolu zavr{io je u Vitomirici, gimnaziju u Pe}i.
Osnovne studije istorije zavr{io je 1958. godine na Filozofskom
fakultetu u Beogradu, na kojem je 1960. odbranio magistarski
rad. Profesionalni rad ostvarivao je u Zavodu za radni~ki
pokret Srbije (1961-1962), a zatim u Istorijskom institutu SA-
NU, najpre kao asistent, od 1980. godine stru~ni savetnik. Preminuo
je februara 2011. godine u Beogradu.
Mil~a Madi}
192

UPUTSTVO ZA PRIPREMU I PREDAJU RUKOPISA ZA ^ASOPIS
„GLASNIK“ ME\UOP[TINSKOG ISTORIJSKOG ARHIVA VAQEVO
^asopis „Glasnik“ Me|uop{tinskog istorijskog arhiva Vaqevo izlazi,
u kontinuitetu, od 1967. godine. Objavquju se tekstovi iz zavi~ajne pro{losti,
prvorazredni istorijski dokumenti – gra|a, i tekstovi iz arhivisti~ke,
muzeolo{ke i arheolo{ke oblasti.
Koncepcija ~asopisa uspostavqena je 1997. godine: ^lanci, Prilozi, Metodologija
i istoriografija, Gra|a, Iz rada arhiva, Iz rada muzeja, Kritike
i prikazi, Bibliografije i In memoriam. Pregled, recenzirawe i usvajawe
radova za objavqivawe, vr{i Redakcija ~asopisa, koja se sastaje najmawe dva
puta godi{we.
^asopis, kao nau~ni, kategorisan je u M53. Iz ovoga proizilazi da ~asopis
mora da zadovoqi bibliometrijske zahteve i propisanu „opremu“ radova
(apstrakt, kqu~ne re~i i rezime), a sve u skladu sa kriterijumima iz „Akta o
ure|ivawu nau~nih ~asopisa“ koje je doneo ministar za nauku i tehnolo{ki
razvoj Republike Srbije („Slu`beni glasnik Republike Srbije“, br. 79/05).
Imaju}i to u vidu, Redakcija „Glasnika“ donela je Uputstvo za pripremu
i predaju rukopisa za Glasnik Me|uop{tinskog istorijskog arhiva Vaqevo.
Op{te odrednice
Rukopisi, za naredni broj, predaju se do novembra naredne godine. Mo`e da
se primi rad koji je ve} objavqen, s tim da 1/3 teksta bude nova. U grupi ^lanci
ne mogu da se objavquju tekstovi zasnovani samo na {tampi, osnov mora da bude
prvorazredni istorijski izvor, izuzev u grupi Metodologija i istoriografija.
Radovi iz grupa ^lanci, Prilozi, Metodologija i istoriografija, zavisno
od rada, i tekstovi iz grupa Iz rada arhiva, Iz rada muzeja, ispod naslova
imaju apstrakt od oko 100 re~i, i kqu~ne re~i, oko 10 (svaka re~, unutar istog
para zareza, broji se kao jedna re~).
Podneti radovi ne mogu biti ve}i od dva autorska tabaka, ra~unaju}i u
obim i priloge, ako ih ima (32 strane, prema tehni~koj specifikaciji datoj u
narednom odeqku).
Osnovne tipografske odrednice
Rad se predaje u }irili~nom pismu, pripremqenom u programu Mikrosof
Office – Word. Font je iskqu~ivo Times New Roman, veli~ine 12. Razmak izme|u
redova (Line Spacing)je1(Single). Margine ne pode{avati druga~ije (Page
Setup), od onoga kako su pode{ene po uobi~ajenom difoltu za format A4.
Predaja rada se vr{i u dogovoru sa sekretarom redakcije.
Na po~etku rada je ime autora, institucija u kojoj je zaposlen i sedi{te.
Ako je nezaposlen, stavqa se mesto prebivawa, i elektronska adresa (mail),
ako je ima, a zatim naslov rada. Apstrakt i Kqu~ne re~i idu odmah posle
naslova, npr.:
193

Milorad Radoj~i}
Vaqevo
bobava@ptt.rs
BABI]I IZ VAQEVA
Apstrakt: U tekstu se govori o porodici Babi}a, poreklom iz [apca, gra|anskoj
porodici iz druge polovine XIX i prve polovine XX veka. Mada je o nekima od wih
vi{e puta pisano, o wima se, u celini, jo{ uvek nedovoqno zna. Autori koji su se wima
bavili uglavnom su razmatrali wihove pojedina~ne sudbine, rad i zasluge. Me|utim,
po svom entuzijazmu i te`wi za op{tim i stru~nim obrazovawem oni daleko odska~u
od svoje sredine i vremena u kome su ‘iveli.
Kqu~ne re~i: Vaqevo, [abac, porodica, trgovac, predsednik op{tine, lekar
BABI] FAMILY FROM TOWN OF VALJEVO
Abstract: The text tells us about Babi} family, which originated from town of [abac, but
was living in the town of Valjevo during the second half of XIX and first half of XX century.
Although some members of this family were the subject of several texts and articles, we do not
know much about them in general. Authors who wrote about them mainly studied their individual
destinies, work and merits. However, because of their enthusiasm and thrive to gain general
and expert education, they distinguish themselves from their surroundings and the time
they lived in.
Key words: Valjevo, [abac, family, merchant, municipality president, medical doctor
Stilski i pravopisni elementi teksta
Vek se navodi rimskim brojem
Raspon godina, raspon brojeva kod strana, dvojna prezimena spajaju se malom
crticom, bez proreda (1944-1947; 31-54; Vidakovi}-Cvrkoti}).
Kod pisawa imena lokaliteta u ~ijem nazivu su dve re~i (grad, varo{ica)
obe re~i se pi{u velikim slovom, npr. Vaqevska Kamenica, dok u slu~ajevima
kada su u pitawu delovi grada, koji nemaju status sela ili ve}eg naseqa,
samo prva re~ se pi{e po~etnim velikim slovom, npr. Stari grad.
Kod pisawa mernih jedinica mo`e da se koristi i latini~no i }irili~no
pismo, samo da u tekstu bude jednoobrazno.
Napomene
Napomene ili fusnote daju se na dnu svake strane. Numeracija napomena
kontinuirano ide od arapskog 1, pa nadaqe. Broj napomene uvek ide iza znaka
interpunkcije (zareza ili ta~ke).
Bibliografija
Na kraju rada, a pre rezimea, daje se kompletna, precizno navedena bibliografija
sa svim podacima, naslovqena kao Izvori i literatura, sa potpodelama:
Izvori, Literatura i [tampa.
Za navo|ewe prvorazrednih istorijskih izvora koristi se klasi~ni na-
~in navo|ewa, npr.: Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo, fond: Okru-
`ni sud Vaqevo 1807-1944, 1896, f. 543, kut. inv. br. 48.
194

Ukoliko se isti izvor navodi vi{e puta, a koriste skra}enice, wih treba
navesti u prvom navo|ewu, npr.: Me|uop{tinski istorijski arhiv Vaqevo (u
daqem tekstu: MIAV) fond: Okru`ni sud Vaqevo 1807-1944, (u daqem tekstu:
OSV), 1896, f. 543, kut. inv. br. 48.
Ako isti izvori idu jedan ispod drugog, pisati: Isto.
Bibliografija u ~asopisu se navodi po tzv. Harvard-sistemu. To zna~i da
se u napomeni (fusnoti) navodi samo prezime autora, godina izdawa i broj
strane.
U Izvorima i literaturi navesti prvo na~in kako je navedeno u fusnoti,
a potom celu bibliografsku odrednicu, npr.:
– Peruni~i}, 1973, 821 – Peruni~i} B., Grad Vaqevo i wegovo upravno podru~je
1815-1915, Vaqevo, 1973.
Ukoliko je literatura na drugom pismu ili drugom jeziku, navoditi onako
kako glasi bibliografska jedinica, npr.:
– Andrejevi}-Kun, 1953, 8 – Nada Andrejevi} Kun,„Samoupravljanje u Muzejima
i zavodima za za{titu”, Muzeji, br. 8, Zagreb, Savez muzejskih dru{tava Jugoslavije,
1953.
Ako je rad od dva ili vi{e autora, izme|u prvog i drugog, odnosno drugog
i tre}eg, stavqa se veznik i, npr.:
– Mitra{inovi}, Madi} i Bojani}, 1996, 35 – Mitra{inovi} Milorad,
Madi} Mil~a i Bojani} Mirko: Dimitrije J. Jankovi} Robespjer 1860-1916,
MIAV, Vaqevo, 1996.
Dvojna prezimena se navode kratkom crticom, bez razmaka, npr.: Vidakovi}-Cvrkoti}.
Ina~e, sve bibliografske jedinice se navode onako kako je to predvi|eno
za odre|enu vrstu bibliografske jedinice: monografija, rad u zborniku, periodika,
mawe poznata periodika neobjavqena magistarska ili doktorska
teza. Treba imati u vidu da ako autor ima vi{e bibliografskih jedinica u
jednoj te istoj godini, iza godine izdawa stavqa se slovna oznaka, npr.: 2001a,
2001b, 2001c, itd.
Slike, fotografije, grafikoni, tabele
Po mogu}stvu, prilagati originalne, prethodno nepublikovane fotografije
i druge ilustrativne priloge. U onim slu~ajevima gde je neophodno dati
neku prethodno objavqeno fotografiju, autor je obavezan da pribavi saglasnost
nosioca autorskih prava, osim ako su ta prava istekla. Navesti u zagradi
izvor iz kojeg je fotografija preuzeta. Fotografije i crte`i treba da
budu {to boqeg kvaliteta.
Tabele raditi, iskqu~ivo, u Word programu, bez automatske numeracije.
195

Zakqu~ne odrednice
Svaki rad, osim prikaza, grupe Bibliografija i In memoriam, podle`e
oceni recenzenata u zvawu doktora nauka, koga odredi Redakcija.
Apstrakt, kqu~ne re~i i rezime se prevode na engleski jezik, o tro{ku izdava~a.
U zavisnosti od izdava~kih i tehnolo{kih kretawa, uputstvo }e se usavr-
{avati i dopuwavati o ~emu }e saradnici biti blagovremeno obave{teni. Za
sva dodatna obja{wewa, koja nisu obuhva}ena ovim uputstvom, obratiti se
sekretaru redakcije. Sve nedoumice bi}e profesionalno regulisane, na obostrano
zadovoqstvo.
Za Redakciju ~asopisa „Glasnik“
Sne`ana Radi}, sekretar redakcije
196