Bošnjačka riječ 13-16 - Centar za bošnjačke studije
19.06.2013 • Views
Share Embed Flag

Bošnjačka riječ 13-16 - Centar za bošnjačke studije

Bošnjačka riječ 13-16 - Centar za bošnjačke studije

Bošnjačka riječ 13-16 - Centar za bošnjačke studije

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
sandzakcbs.com

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

START NOW

Bo{nja~ka rije~<br />

Osniva~<br />

Bo{nja~ko nacionalno vije}e<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

Izdava~<br />

<strong>Centar</strong> <strong>za</strong> bo{nja~ke <strong>studije</strong><br />

Tutin - Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

Za osniva~a i izdava~a<br />

Esad D`ud`evi}<br />

Glavni i odgovorni urednik<br />

dr. sci. Red`ep [krijelj<br />

Zamjenik gl. i odg. urednika<br />

Hasna Ziljki}<br />

Redakcija<br />

Redžep Nurović<br />

Muhedin Fijuljanin<br />

Nazim Li~ina<br />

Muratka Fetahovi}<br />

Fuad Ba}i}anin<br />

D`engis Red`epagi}<br />

Alija D`ogovi}<br />

Zaim Azemovi}<br />

Mustafa Balti}<br />

Direktor desk-a<br />

Zaim Had`isalihovi}<br />

DTP i prelom<br />

Samer Jusovi}<br />

Lektura<br />

Muratka Fetahovi}<br />

Saradnici<br />

Ferid Muhi}<br />

Hasnija Muratagić Tuna<br />

Medin Halilovi}<br />

Mevljuda Melajac<br />

Rasim ]elahmetovi}<br />

Fehim Kajevi}<br />

Muharem Mutabd`ija<br />

Fehim Kari{ik<br />

Ned`ib Vu~elj<br />

Halil Marki{i}<br />

Adresa redakcije<br />

28. novembra bb<br />

36300 Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

Telefon: 020 336 621<br />

Fax: 020 315 608<br />

E-mail: glavni.ured@bnv.org.rs<br />

www.bnv.org.rs<br />

^asopis sufinansira<br />

Ministarstvo kulture<br />

Vlade Republike Srbije<br />

[tampa<br />

[tamparija “Merak”<br />

Dubrova~ka bb, Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

RIJEČ UREDNIKA<br />

dr. Redžep Škrijelj<br />

rekasancak@gmail.com<br />

POTVRDA BOŠNJAČKOG<br />

NACIONALNOG IDENTITETA<br />

Na izmaku smo, još jedne, vrlo<br />

burne demokratske godine.<br />

<strong>Bošnjačka</strong> 2009. je protekla<br />

obilježavanjem ni<strong>za</strong> nacionalnih manifestacija<br />

kojima je Bošnjačko nacionalno<br />

vijeće ispunilo <strong>za</strong>crtane programske<br />

<strong>za</strong>datke i na adekvatan način nastojalo<br />

afirmirati bošnjačku nacionalnu<br />

<strong>za</strong>jednicu u Republici Srbiji. Nastavak<br />

aktivnosti na implementiranju bosanskog<br />

kao službenog jezika sandžačkih<br />

Bošnjaka imao je primarnu pozicioniranost<br />

i ulogu. Preuzeti koraci pokazuju<br />

vidljive rezultate i osjetan pomak<br />

u jačanju programskih aktivnosti i nastavnih<br />

sadržaja na bosanskom jeziku<br />

u našim školama.<br />

Međutim, dosljedno sprovođenje<br />

stečenih <strong>za</strong>konskih prava, u kojima<br />

pravo na obrazovanje manjinskih nacionalnih<br />

<strong>za</strong>jednica ima vodeću ulogu,<br />

doživljava djelimičnu inhibiciju od<br />

strane određenih kvazibošnjačkih, retrogradnih<br />

i nereferentnih struktura,<br />

koje, uslijed elementarnog nepoznavanja<br />

faktografskih i drugih činjenica,<br />

čine ozbiljne pokušaje na minimiziranju<br />

postignutih rezultata.<br />

Manifestacije, primarno nacionalnog<br />

karaktera (Smotre bošnjačkih nacionalnih<br />

igara, Dan <strong>za</strong>stave, Dan<br />

sjećanja, Dan Sandžaka sa Sandža-<br />

čkim književnim susretima), protekle<br />

su u veoma prijatnoj i prijateljskoj atmosferi,<br />

uz prisustvo velikog broja Bošnjaka<br />

iz zemlje i inozemstva.<br />

Masovnim odzivom <strong>za</strong> upis u poseban<br />

birački spisak Bošnjaci su kao<br />

narod poka<strong>za</strong>li svoju visoku nacionalnu<br />

i političku svijest i zrelost, ali i povjerenje<br />

u Bošnjačko nacionalno vijeće<br />

i ostale institucije koje bošnjaštvo i bošnjačku<br />

znanost uvode kroz veliku kapiju<br />

naše vjekovne tradicionalnosti.<br />

Beskrajno nepregledni ambis servirane<br />

medijsko-tehničke halabuke u<br />

našoj regiji, nastojao je umanjiti ulogu<br />

i značaj BNV, ostavljajući malo prostora<br />

<strong>za</strong> prodor i uočljivost dobre i istinite<br />

informacije. To je, svakako,<br />

onemogućilo adekvatnu komunikaciju<br />

Vijeća (Savjeta) sa kulturnim gledalištem<br />

u Sandžaku. Umjesto toga, sa<br />

nekih smo privatnih stanica <strong>za</strong>pljuskivani<br />

tehnološkom spektakularnošću<br />

onih vijesti i aktivnosti u kojima je dominirala<br />

bahatost i promocija nekakvog<br />

nadribošnjaštva. Time je<br />

pospješivana ona naša svakodnena<br />

kafečajničko-kladioničarska filozofija<br />

koja, umnogome, pripše na „filozofiju<br />

palanke“ koja umjesto metamorfoze<br />

naše svijesti i loših navika u bolje, podstiče<br />

munafikluk, hajku i poziv na linč<br />

Januar - Decembar 2009. 3

naših javnih u uglednih ličnosti i<br />

institucija.<br />

Ovakva, svakodnevna, medijska<br />

i javna manipulacija masama,<br />

u kojoj osim nekih poraženih političkih<br />

„prvaka“ prednjače pojedini<br />

visoki „predstavnici vjere“, teži sticanju<br />

monopola nad ideologijom<br />

koja je po svom karakteru vulgarna,<br />

kvazibošnačka, a ne nacionalna<br />

i u skladu sa pravima i<br />

mogućnostima koja u <strong>za</strong>jedničkoj<br />

državi postepeno stičemo. U tim<br />

U OVOM BROJU<br />

4 Januar - Decembar 2009.<br />

naručenim i naštimovanim tv. emisijama,<br />

lokalni „analitičari“ i „univerzizetske<br />

sveznalice“ pričali su o<br />

svemu, samo ne o eg<strong>za</strong>ktnoj znanosti<br />

i političkoj korektnosti .<br />

Sve to doprinosi dekonstrukciji<br />

naše pozicije u državi. Nju omogućavaju<br />

i predvode <strong>bošnjačke</strong> kvazipatriote-mitingaši<br />

koji sa oli<strong>za</strong>nih<br />

govornica neumorno i svakodnevno<br />

plasiraju privatnu sentimentalnost i<br />

ubuđalu „munafičku filozofiju“, <strong>za</strong><br />

koju „prijenja“ sve samo ne želja <strong>za</strong><br />

potrebnim <strong>za</strong>jedništvom.<br />

Zbog toga smo u sve većem<br />

iščekivanju povratka plaho-racionalne,<br />

opšteplebejske-<strong>bošnjačke</strong><br />

sloge i <strong>za</strong>jednišva, poštujući činjenično<br />

stanje u državi Srbiji koja Bošnjacima<br />

razvojne „iljače“ nudi na<br />

malu kašičicu, što, priznaćete, nije<br />

novina u Sandžaku, a <strong>za</strong> bolji status<br />

vrijedi se boriti dostojanstveno,<br />

argumentovano, onako kako priliči<br />

Bošnjacima kao civilizovanom evropskom<br />

narodu.<br />

11. MAJ - DAN ZASTAVE<br />

SMOTRA BO[NJAČKIH NARODNIH<br />

IGARA - SBONI 2009<br />

11. JUL - DAN SJEĆANJA<br />

RAHMET SVIM BO[NJAČKIM CIVILNIM<br />

ŽRTVAMA<br />

20. NOVEMBAR - DAN SANDŽAKA<br />

ČETVRTI SANDŽAČKI KNJIŽEVNI<br />

SUSRETI (SAKS 2009)<br />

76<br />

90<br />

82

Mustafa Baltić, arheolog<br />

ARHEOLO[KA NALAZI[TA<br />

U SJENICI - STANJE I<br />

PERSPEKTIVE<br />

42<br />

Dr. sci Redžep [krijelj<br />

AKBABA - BJELOGLAVI<br />

SUP, GOSPODAR<br />

PE[TERSKIH VISOVA 96<br />

Mr. Fuad Baćićanin<br />

EPOVI PREDISLAMSKIH<br />

TURAKA<br />

99<br />

Nura Bazdulj- Hubijar<br />

DRVO ŽIVOTA<br />

103<br />

Fatih Hadžić, prof.<br />

ROŽAJE U SVJETLU<br />

ORIJENTALNO-ISLAMSKE<br />

KULTURE I TRADICIJE<br />

<strong>13</strong>7<br />

Dr. sci. Selim [aćirović<br />

DEMOGRAFSKI RAZVOJ<br />

I URBANIZACIONI TOKOVI<br />

NOVOPAZARSKOG KRAJA<br />

<strong>16</strong>1<br />

U OVOM BROJU<br />

DEKLARACIJA BNV<br />

GARANT NACIONALNOG OPSTANKA 7<br />

Akademik Alija Džogović<br />

JA[AROV DOPRINOS BO[NJAČKOJ ZNANOSTI 11<br />

Nedžib Vučelj, književnik<br />

MUJO \OGU PO MEJDANU VODA 19<br />

Dr. Seid HALILOVIĆ<br />

VJERSKO OBRAZOVANJE KOD NA[IH MUSLIMANA<br />

IZME\U TRADICIJE I MODERNITETA 59<br />

Enes Dazdarević<br />

OSMIJEH GOSPODINA KINTE 95<br />

BOSANSKI JEZIK KAO<br />

OBAVEZAN PREDMET U [KOLAMA 109<br />

DVJESTA GODINA NAKON<br />

GENOCIDA U SJENICI (1809-2009) 126<br />

Dr. sci. Redžep [krijelj<br />

OSAM I PO DECENIJA OD ZLOČINA<br />

U [AHOVIĆU I VRANE[U (1924-2009) <strong>13</strong>0<br />

Prof. dr. sci. Salih Jalimam<br />

VJERSKO UČENJE BOSANSKIH BOGOMILA 146<br />

Prof. dr. sci. Sefedin [ehović<br />

MEKTEBI I DRUGE [KOLE U NOVOM<br />

PAZARU U VRIJEME VLADAVINE OSMANLIJA 156<br />

Mr. Esad Rahić<br />

UTJECAJ PRVOG SRPSKOG USTANKA<br />

NA BO[NJAKE U SANDŽAKU (III) <strong>16</strong>8<br />

Dr. Marko Ve{ović<br />

SLOVO O ĆAMILU 175<br />

Dr. sci. Redžep [krijelj<br />

NOVA SJENIČKA HATARNAMA 180<br />

Januar - Decembar 2009. 5

Esad Džudžević, predsjednik Izvršnog Odbora BNV<br />

Ja sam još prije izbora ovog saziva<br />

Vijeća, u svojstvu Saveznog<br />

poslanika u Vijeću Republika,<br />

inicirao donošenje Zakona o popisu<br />

stanovništva, kojim sam u<br />

formi prijedloga <strong>za</strong>kona tražio da se<br />

u klasifikaciji nacionalnost i maternjeg<br />

jezika uvede nacionalnost Bošnjak<br />

i bosanski jezik, čime su<br />

stvoreni osnovni preduslovi <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitu<br />

i unapređenje nacionalnih<br />

prava pripadnika <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

<strong>za</strong>jednice u Republici Srbiji i<br />

Crnoj Gori.<br />

Nakon pozitivnogizjašnjavanjaBošnjaka<br />

prilikom<br />

popisa stanovni<br />

6 Januar - Decembar 2009.<br />

štva koji je održan u aprilu 2002. godine<br />

u Srbiji odnosno oktobra 2003.<br />

u Crnoj Gori, udareni su temelji <strong>za</strong><br />

<strong>za</strong>štitu nacionalnog identiteta Bošnjaka<br />

u ove dvije, sada ne<strong>za</strong>visne<br />

države. Nakon toga, a formiranjem<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća u<br />

Republici Srbiji 2003. godine, otpočeo<br />

je proces ostvarivanja prava<br />

sandžačkih Bošnjaka u skladu sa<br />

Zakonom o <strong>za</strong>štiti prava i sloboda<br />

nacionalnih manjina. Zakonom o<br />

ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim<br />

ili manjinskim jezicima, naš<br />

maternji bosanski jezik je priznat u<br />

deset manjinskih jezika u Republici<br />

Srbiji. Bosanski jezik je postao službeni<br />

u četiri od šest sandžačkih opština.<br />

Nastavni predmet „Bosanski<br />

jezik sa elementima nacionalne kulture“<br />

implementiran je u sedam<br />

razreda osnovne škole u Sandža ku.<br />

Verifikovani su nacionalni simboli,<br />

blagdani i nagrade u<br />

okviru nadležnosti Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća.<br />

Ut vr đeni su modeli i strategije<br />

<strong>za</strong> ostvarivanje prava u<br />

svim drugim oblastima u<br />

skladu sa <strong>za</strong>konom. Objavljena<br />

je Odluka o utvrđivanju<br />

tradicionalnih<br />

naziva jedinica lokalne<br />

samouprave, naseljenih<br />

mjesta i drugih geografskih<br />

naziva.<br />

Osnovali smo, u ovom<br />

mandatu, centralnu nacionalnu<br />

kulturnu instituciju<br />

<strong>Centar</strong> <strong>za</strong> <strong>bošnjačke</strong> <strong>studije</strong><br />

(CBS), koja će u buduće brinuti<br />

o izdavačkoj djelatnosti,<br />

naučno-istraživačkim projek-<br />

INTERVIEW<br />

TEMELJI SU VEĆ POSTAVLJENI<br />

- Koji su rezultati rada dosadašnjeg saziva<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća?<br />

tima, a pružat će i pomoć u stipendiranju<br />

na postdiplomskim studijama<br />

u oblastima od nacionalnog interesa<br />

<strong>za</strong> sandžačke Bošnjake u Republici<br />

Srbiji. I što je nekarakteristično <strong>za</strong> nas<br />

i što predstavlja pravi podvig, iz<br />

sopstvenih sredstava finansirali smo<br />

izgradnju zgrade CBS-a u Tutinu.<br />

Nastavićemo sa izdavanjem časopisa<br />

„<strong>Bošnjačka</strong> <strong>riječ</strong>“, kao i heftičnika<br />

„Sandžačke novine“.<br />

Šta ste planirali a šta<br />

niste uspjeli da realizujete<br />

od projekata?<br />

Kao što sam rekao, urađen je elaborat<br />

o Modelu obrazovanja <strong>za</strong> sandžačke<br />

Bošnjake u Republici Srbiji,<br />

koji se trenutno nalazi u Zavodu <strong>za</strong><br />

unapređenje obrazovanja i vaspitanja,<br />

nakon čijeg pozitivnog mišljenja<br />

ide na odlučivanje na Naci -<br />

onalnom prosvjetnom savjetu, poslije<br />

čega slijedi njegova implementacija<br />

u sljedećoj školskoj godini.<br />

Uradili smo, u okviru strategije informisanja,<br />

elaborat o formiranju<br />

redakcije na bosanskom jeziku pri<br />

Javnom servisu RTS, kao i program<br />

<strong>za</strong>štite i unapređenja nepokretnih<br />

kulturnih dobara, kao dio kulturnog<br />

nasljeđa sandžačkih Bošnjaka u<br />

Republici Srbiji. Naravno, nismo<br />

uspjeli da realizujemo mnoge ideje<br />

i projekte usled lošeg društvenog<br />

ambijenta u kojem smo radili, a koji<br />

se tiču rehabilitacije mnogih značajnih<br />

ličnosti iz naše historije, kao i<br />

većeg učešća pripadnika naše nacionalne<br />

<strong>za</strong>jednice u, prije svega,<br />

policiji i pravosuđu, i uopšte u službama<br />

sa javnim ovlašćenjima.

INTERVIEW & DEKLARACIJA<br />

Budući saziv Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća ima <strong>za</strong>datak da napravi akcione<br />

planove <strong>za</strong> implementaciju već<br />

usvojenih strategija <strong>za</strong> različite oblasti,<br />

koje je ovaj saziv Vijeća već uradio a<br />

koji su precizno definisani u Deklaraciji<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća o<br />

položaju sandžačkih Bošnjak u Republici<br />

Srbiji od 27. juna 2009. godine.<br />

Bošnjacima sva prava<br />

Šta očekujete od budućeg saziva<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća?<br />

Do kraja mandata ovog saziva<br />

Vijeća, kao kruna našeg rada, i<strong>za</strong>ćiće<br />

iz štampe u izdanju Centra <strong>za</strong><br />

<strong>bošnjačke</strong> <strong>studije</strong> monografija „Sandžački<br />

Bošnjaci“ autora Muhedina<br />

Fijuljanina, koja će na jedan veoma<br />

sintetizovan i popularan način<br />

predstaviti sva dosadašnja saznanja<br />

o historiji, porijeklu, kulturnom na-<br />

slijeđu, kao i biografski leksikon 20<br />

najznačajnijih ličnosti iz ukupne historije<br />

sandžačkih Bošnjaka. Monografija<br />

će i<strong>za</strong>ći na bosanskom,<br />

turskom i engleskom jeziku i<br />

nadam se da će biti dobar podsticaj<br />

<strong>za</strong> buduća naučna istraživanja o<br />

svim segmentima naše historije,<br />

kulture i tradicije.<br />

DEKLARACIJA BNV<br />

GARANT NACIONALNOG OPSTANKA<br />

Deklaraciju o položaju sandžačkih Bošnjaka je Izvršni odbor Vijeća usvojio 27.<br />

juna 2009. god. Stranke članice Bošnjačke liste <strong>za</strong> evropski Sandžak podržale su<br />

Deklaraciju i odredbe iz nje ugradile u svoje programe, a pozitivan stav o tekstu<br />

Deklaracije iznijela je i Sandžačka demokratska partija<br />

Polazeći od činjenice viševjekovne autohtonosti i nacionalnog identiteta bošnjačkog naroda na prostoru<br />

Republike Srbije,<br />

Saglasno svom evropskom porijeklu i islamskoj pripadnosti,<br />

Čvrsto opredijeljeni <strong>za</strong> demokratiju, evropske integracije, mir, jednakost i toleranciju među svim narodima<br />

i građanima na području Republike Srbije,<br />

Pozivajući se na Povelju Ujedinjenih nacija, Univer<strong>za</strong>lnu deklaraciju o ljudskim pravima, Okvirnu<br />

Konvenciju <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitu nacionalnih manjina, Evropsku povelju o manjinskim ili regionalnim jezicima,<br />

Ustav Republike Srbije, Zakon o <strong>za</strong>štiti prava i sloboda nacionalnih manjina i druga domaća i međunarodna<br />

dokumenta u oblasti <strong>za</strong>štite ljudskih i manjinskih prava,<br />

Podstaknuti trenutnim položajem i nivoom ostvarenosti nacionalnih prava sandžačkih Bošnjaka u<br />

Republici Srbiji,<br />

Bošnjačko nacionalno vijeće kao najveći predstavnički organ i legitimni <strong>za</strong>stupnik interesa predstavnika<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>jednice u Republici Srbiji, na sjednici Izvršnog odbora Vijeća, održane<br />

27.06. 2009. godine u Novom Pa<strong>za</strong>ru, donosi<br />

DEKLARACIJU<br />

O POLOŽAJU SANDŽAČKIH BOŠNJAKA<br />

U REPUBLICI SRBIJI<br />

Januar - Decembar 2009. 7

8 Januar - Decembar 2009.<br />

DEKLARACIJA<br />

1. Sandžački Bošnjaci su dio bošnjačkog nacionalnog korpusa, sa Bosnom i Hercegovinom kao matičnom<br />

državom, i njihov nacionalni identitet i autohtonost na području Republike Srbije je nesporan i<br />

neupitan.<br />

2. Država Srbija i njene organi<strong>za</strong>cije i ustanove u prethodnih nekoliko godina uložili su značajne napore<br />

na poboljšanju i unaprjeđenju položaja i prava sandžačkih Bošnjaka u Republici Srbiji.<br />

3. Potpunije i sveobuhvatnije ostvarenje manjinskih prava sandžačkih Bošnjaka u Republici Srbiji<br />

moguće je ostvariti jačanjem mehani<strong>za</strong>ma njihove primjene na centralnom, regionalnom i lokalnom<br />

nivou, kao i koordiniranim djelovanjem svih predstavnika, organi<strong>za</strong>cija, ustanova i institucija sandžačkih<br />

Bošnjaka na državnom nivou.<br />

4. Potpunije i efikasnije ostvarenje prava na upotrebu i javno korišćenje maternjeg bosanskog jezika,<br />

kao jednog od suštinskih elemenata nacionalnog identiteta sandžačkih Bošnjaka, moguće je postići ozvaničenjem<br />

njegove službenosti u svim opštinama i gradovima u Republici Srbiji, u kojima sandžački<br />

Bošnjaci žive u značajnijem procentu, u skladu sa <strong>za</strong>konom.<br />

5. Radi ravnopravnog tretmana u oblasti obrazovanja, nastavni predmet: „Bosanski jezik sa elementima<br />

nacionalne kulture“, neophodno je iz izbornog transformisati u obave<strong>za</strong>n nastavni predmet: „Bosanski<br />

jezik i književnost“, na nivou osnovnog i srednjeg obrazovanja, kao prve faze u implementaciji<br />

dvojezičnog modela obrazovanja <strong>za</strong> nacionalne manjine, u skladu sa <strong>za</strong>konom. Država je obavezna obezbijediti<br />

izradu udžbenika <strong>za</strong> izvođenje nastave predmeta: „Bosanski jezik i književnost“.<br />

6. Država Srbija obavezna je obezbijediti sandžačkim Bošnjacima potrebne uslove <strong>za</strong> informisanje na<br />

maternjem bosanskom jeziku kroz sufinansiranje i unaprjeđenje u oblasti štampanih medija i izdavačke<br />

djelatnosti, adekvatniju <strong>za</strong>stupljenost na Javnom servisu formiranjem posebne redakcije na bosanskom<br />

jeziku pri RTS-u, kao i sufinansiranjem posebne produkcije pri Bošnjačkom nacionalnom vijeću koja bi<br />

emitovala svoj program na lokalnim i regionalnim medijima.<br />

7. Nepokretna kulturna dobra Republike Srbije u opštinama Novi Pa<strong>za</strong>r, Tutin, Sjenica, Nova Varoš,<br />

Prijepolje i Priboj, koja sandžački Bošnjaci smatraju svojom kulturnom baštinom, definišu se kao bošnjačko<br />

kulturno naslijeđe i kao takva će se od strane države Srbije, njenih predstavnika, ustanova i institucija<br />

i tretirati. Potrebno je hitno donijeti program mjera u <strong>za</strong>štiti i unaprjeđenju tog naslijeđa.<br />

8. Za potpunije ostvarenje nacionalne ravnopravnosti u oblasti učešća u javnom životu, sandžačkim<br />

Bošnjacima neophodno je, pored <strong>za</strong>stupljenosti u Narodnoj skupštini i Vladi Republike Srbije, obezbijediti<br />

i adekvatnu <strong>za</strong>stupljenost u pravosuđu, policiji i drugim ustanovama, organi<strong>za</strong>cijama i institucijama<br />

na svim nivoima vlasti, u skladu sa evropskim standardima i srazmjerno njihovom učešću u<br />

stanovništvu.<br />

9. U cilju prevazilaženja višedecenijske <strong>za</strong>postavljenosti i nerazvijenosti, poziva se država Srbija da<br />

kroz sve svoje raspoložive mehanizme i institucije sistema aktivno podstiče i intenzivira ekonomski razvoj<br />

regiona Sandžak kroz značajnija ulaganja i investicije u sandžačkim opštinama, posebno u oblasti<br />

infrastrukture, a radi posti<strong>za</strong>nja ravnomjernijeg regionalnog razvoja i približavanja naše zemlje standardima<br />

Evropske Unije.<br />

10. Radi što efikasnije i djelotvornije reali<strong>za</strong>cije manjinskih prava sandžačkih Bošnjaka, neophodno<br />

je stvarati uslove, ustavne i <strong>za</strong>konske, da u procesu decentrali<strong>za</strong>cije i regionali<strong>za</strong>cije, odnosno nove teritorijalne<br />

organi<strong>za</strong>cije Republike Srbije, opštine Novi Pa<strong>za</strong>r, Tutin, Sjenica, Nova Varoš, Prijepolje i Priboj<br />

budu u sastavu jednog regiona.<br />

11. Pozivaju se političke organi<strong>za</strong>cije, udruženja i institucije koje okupljaju sandžačke Bošnjake da<br />

uzmu aktivno učešće u sprovođenju ove Deklaracije.<br />

Pozivaju se državni organi Republike Srbije da potpunije i efikasnije sprovode Ustavne, <strong>za</strong>konske i<br />

međunarodno preuzete obaveze u <strong>za</strong>štiti i unaprjeđenju manjinskih prava sandžačkih Bošnjaka u Republici<br />

Srbiji.

FERIDOVA DUHAN KESA<br />

Ferid Muhić<br />

“ŽIVOJ MI JE<br />

SRCE ISPUCALO”<br />

Nikada nisam<br />

jasnije, nego te<br />

večeri, shvatio da<br />

svi živimo u<br />

gluhom svijetu –<br />

u svijetu gluhe<br />

savjesti! Živima<br />

oko nas, na naše<br />

oči, posvuda, srca<br />

pucaju: od želje<strong>za</strong><br />

trenom nježnosti;<br />

<strong>za</strong> jednom<br />

jedinom<br />

ljudskom <strong>riječ</strong>i;<br />

<strong>za</strong> prijateljskom<br />

podrškom,<br />

<strong>za</strong> gestom<br />

saosjećanja;<br />

<strong>za</strong> jednostavnim,<br />

a toliko nužnim,<br />

tako herojskim i<br />

toliko ljudskim<br />

činom pružene<br />

ruke!<br />

– sta je to “Živoj”? -<br />

upitao sam se, dok je sjetan<br />

“Živoj”<br />

a lijep glas pjevačice iz<br />

obližnje kafanske bašče, zvonko<br />

razvlačio, da ne kazem meračio ovu<br />

<strong>riječ</strong>. Muzika, uobičajeni kafanski<br />

“bend” uz odličnu harmoniku, rekao<br />

bih koja je “Guerini”, iako su dominirale<br />

“Dallape”, značila istinsku vrhunsku<br />

klasu, jasno je vodila sazvučja klasične<br />

sevdalinke, one jasno razdvojene i još<br />

jače naglašene ritmičke po<strong>za</strong>dine koja<br />

pulsira ritmom ljudskog srca pri velikoj<br />

zebnji, žudnji ili želji! – znate već, ona<br />

ista melodijska i posebno ritmička podloga<br />

po kojoj znate da ulazite u svijet<br />

sevdaha, hasreta, kahara, ono beskrajno<br />

melanholično i uzvišeno carstvo kojim<br />

su carevale i koje su označile mnoge<br />

pjesme: “Ali-paša na Hercegovini”;<br />

“Svadili se orli i sokoli”; “Haj, što mi se<br />

Travnik <strong>za</strong>maglio”; “Dvije su se rijeke<br />

<strong>za</strong>vadile”; “Haj, kolika je šeher Banja<br />

Luka”…Mozda bi mi ta pjesma, i pored<br />

svega, samo na jedno uho ušla a na<br />

drugo izišla, jer sam nekim poslom hitio<br />

krupnim koracima u neizvjesnu<br />

budućnost (mada se svi nadamo da <strong>riječ</strong><br />

“neizvjesnu” označava <strong>za</strong>pravo “bolju”<br />

budućnost!), da nisam ulovio tu zbunjujuću<br />

i <strong>za</strong> mene nelogičnu formulaciju,<br />

tu <strong>riječ</strong> “Živoj”! Zvonki glas je baš bio<br />

razvukao “Haaaaj, žiiiivooooj…” i <strong>za</strong><br />

trenutak pomislih da sevdalinka,<br />

posebno iz ove kategorije koju ja vodim<br />

u rubrici “kara-sevdalinka sa osam taktova”<br />

ide jednako dobro i uz ženski i uz<br />

muški glas, kao usotolam sve dobre<br />

stvari – na primjer, kao što dzins/<br />

mavi/farmerice/traperice “Levi Stra -<br />

uss” 501, besprijekorno stoje i na ženskim<br />

i na muškim nogama. Ako su noge<br />

lijepe. I razumije se, ako su ženske.<br />

Kad je ona duga fra<strong>za</strong> privršila, i stih<br />

produžio kroz slijedeću <strong>riječ</strong>, - dugo se<br />

dvoumeći, kao što se život dvoumi, pa<br />

ipak i na žalost, opet krene (pametan<br />

čovjek ne nasjeda na priče o ljepotama<br />

promjene: sve bi dao da se život <strong>za</strong>ustavi,<br />

da stane, da više ne teče!) posebno<br />

kad postane pun i lijep – da bi postepeno<br />

formirao početak jasne i nedvosmislene<br />

rečenice: “Živoj mi je…” Na<br />

trenutak prije, već sam se kladio da je<br />

nepoznata pjevačica, skrivena tamo u<br />

bašči i<strong>za</strong> visoke žive ograde od šimšira,<br />

okružena harmonikašem, bubnjarem,<br />

gitaristom i klarinetsitom ( svi odreda<br />

sigurno smrtno <strong>za</strong>ljubljeni u nju!),<br />

napravila grešku iz koje se ne može vise<br />

izvuci! Mora da je pogriješila,- rekoh u<br />

sebi, i <strong>za</strong>stadoh bliže šimširovoj živici! -<br />

jer stih je mogao logicno teći samo kao<br />

“Život mi je…” - nikako ne “Živoj mi<br />

je…”! I dok sam, privučen slutnjom da<br />

ću vjerovatno prisustvovati raspletu<br />

sitne, a sasvim slučajno ulovljene<br />

omaške anonimne kafanske pjevačice,<br />

omaške koju vjerovatno niko, pa možda<br />

ni ona sama nije primijetila, stupao u<br />

prostor restoranske bašče, pjevačica uze<br />

dah, napravi kratku dramsku pauzu, i u<br />

sjajnom registru <strong>za</strong>pjeva, a ona moja<br />

dilema se razriješi:”…srce ispucalo”!<br />

Januar - Decembar 2009. 9

To nisam očekivao!! Tu reče -<br />

nicu, taj izvanredni dramski kre -<br />

scendo bez presedena u mom<br />

skromnom, pa ipak ne površnom,<br />

ne skučenom poznavanju izvorne<br />

pjesme sevdalinke: ”Živoj mi je<br />

srce ispucalo!” Sjeo sam <strong>za</strong> prvi slobodni<br />

stol, gotovo da su mi noge<br />

drhtale, a dok sam slušao šum krvi<br />

u sopstvenim damarima, dok je<br />

harmonika (<strong>za</strong>ista, bio sam u<br />

pravu: “Guerini” sa 140 registara!)<br />

ve<strong>za</strong>k vezla tankim koncem<br />

kroz onaj predah… i onda<br />

dolazeći polako sebi, sačekao<br />

kraj pjesme:<br />

“…Kao ljeti zemlja bez sunašca.<br />

“Haaaaaj, Ooooblaaaak iiiiideeeeeeee<br />

I kiša će pasti,<br />

Zemlja će se sa nebom sastati,<br />

A ja s dragim nikad do vijeka!”<br />

Kraj sam znao. Tačnije, sjetio<br />

sam ga se. Sjetio sam se da sam<br />

i cijelu pjesmu mnogo puta već<br />

čuo: “Gdje si dragi (draga), živa<br />

željo moja/ Živom sam te<br />

željom poželi(o)la”. A eto,<br />

nikada nisam <strong>za</strong>pazio taj stih “Živoj<br />

mi je srce ispucalo”. Ali nije ni taj<br />

<strong>za</strong>borav bez razloga. Davno, davno<br />

sam tu pjesmu slušao, a ključni stihovi:<br />

“Živoj mi je srce ispucalo/kao<br />

ljeti <strong>za</strong>mlja bes sunašca” ure<strong>za</strong>li su<br />

se samo drugom polovinom u<br />

sliku: igramo se, zvizdan upekao,<br />

mi djeca, titra jara, svi se skrili u<br />

hlad, samo mi djeca ljeti, na ispucaloj<br />

zemlji od sunasca, i tačno<br />

znam da je to najjača slika žeđi. A<br />

eto sada, otkrih, poslije tolika vremena,<br />

da je to slika one još ljuće, još<br />

gorče, i opet, sto puta i opet, joč<br />

slađe žeđi – one žeđi od koje živom<br />

insanu srce ispuca <strong>za</strong> nekim, tako,<br />

kao ljeti zemlja bez sunašca!<br />

Ono najljepše, najvažnije, konačno<br />

– ono dramski najvrijednije –<br />

baš to nisam nikada, do te večeri,<br />

umom registrovao!? Kako se to<br />

moglo desiti? Mora da je neka unutrašnja<br />

kočnica sprječavala normalni<br />

tok misli i asocijacija koje<br />

10 Januar - Decembar 2009.<br />

nastaju pod dojmom slušanja.<br />

Jesam bio malehan kada sam tu<br />

pjesmu prvi put čuo. Ali čuo sam<br />

je, slušao sam je i kasnije, kad je već<br />

moralo biti jasno ono što ta pjesma<br />

nosi u ovoj metafori, u ovom stihu<br />

kao isklesanom od samog Fidije!<br />

Koja kočnica me sp<strong>riječ</strong>ila – tačnije,<br />

šta sam htjeo skriti, čega sam to<br />

sebe želio poštediti isključujući baš<br />

taj stih iz svijesti, prepuštajući ga<br />

tako potpunom, očigledno namjer-<br />

nom <strong>za</strong>boravu!? I još važnije:<br />

kako se desilo da baš u trenutku u<br />

kom je sevdalinka sti<strong>za</strong>la do tog<br />

kliktavog opasnog mjesta, otkaže<br />

baš danas sigurnosni sistem<br />

prethodne procedure isključivanja<br />

onoga što mi, bez ikakve sumnje,<br />

zbog nečega nije bilo prijatno!?<br />

Donosi li mi poziv, nosim li na savjesti<br />

neki glas koji mi je nekada<br />

poručivao – možda ne nužno baš<br />

meni, ali koji sam ipak ja čuo, i utoliko,<br />

na koji sam se mogao, a<br />

vjerovatno i morao – odazvat, a<br />

eto, nisam!? Moralo je biti tako. U<br />

ovom trenutku nepažnje zbog<br />

nečega mi je popustila kontrola i ja<br />

sam do sebe, nehotice propustio taj<br />

vapaj, taj poziv, nešto na šta sam se<br />

sve do sada, namjerno oglušivao –<br />

ta, <strong>za</strong>r sam <strong>za</strong>ista kao toliki koji uši<br />

<strong>za</strong>čepe kada ih hudi jadikovkom<br />

<strong>za</strong>zivlju, glavu okreću pred prizorom<br />

čemernih koji ih, ruke ispružene,<br />

kume Bogom i mole<br />

zdravljem nihove djece, koji od<br />

svakog od nas očekuju, traže, gutljaj<br />

dobrote, kap kiše, ispucali i suhi<br />

kao ljeti zemlja bez sunašca! - Kada<br />

li sam se prvi put pokrio prekrivačem<br />

gluhe savjesti, kada li sam<br />

to u sebi odlučio, odbio, riješio, da<br />

ne budem oblak koji će nekoj ispucaloj<br />

zemlji donijeti kišu, i svojom<br />

štedrom toplom kišom, svojim<br />

pljuskom, omogućiti čudo da se<br />

zemlja sa nebom sastavi!?<br />

“Ne znam!” – to je jedno:<br />

“Nisam nikada!” – to je sasvim<br />

drugo. Ono prvo je istina; ovo<br />

drugo je izgovor!<br />

Nikada nisam jasnije, nego te<br />

večeri, shvatio da svi živimo u<br />

gluhom svijetu – u svijetu gluhe<br />

savjesti! Živima oko nas, na<br />

naše oči, posvuda, srca pucaju:<br />

od želje <strong>za</strong> trenom nježnosti; <strong>za</strong><br />

jednom jedinom ljudskom <strong>riječ</strong>i;<br />

<strong>za</strong> prijateljskom podrškom, <strong>za</strong><br />

gestom saosjećanja; <strong>za</strong> jednostavnim,<br />

a toliko nužnim, tako<br />

herojskim i toliko ljudskim<br />

činom pružene ruke!<br />

Zlo doba se nadvilo, pomislio<br />

sam dok je već počinjala<br />

nova pjesma.<br />

Zemlja se sa nebom sastavlja, ali<br />

čovjek s čovjekom nikada!<br />

I odjednom ugledah mutnu,<br />

duboku vodu, posvuda, i po njoj<br />

davljenike. Blijede, tanke ruke koje<br />

mašu, glasove koji <strong>za</strong>zivlju <strong>za</strong><br />

pomoć, a milosti nigdje! Ni jedne<br />

žive duše, ni jednog čovjeka na pomolu,<br />

- samo opustošena lica<br />

lakomih prika<strong>za</strong> - likom ljudi,<br />

srcem zvijeri – dok voda nadolazi i<br />

gluho odnosi i te blijede, mršave<br />

ruke, i muklom tišinom potapa<br />

grozničave glasove. Na obali, sjede<br />

ravnodušni ljudi i žene, večeraju,<br />

uz piće, i<strong>za</strong> svoje visoke ograde<br />

obrasle šimširom…Samo još sevdalinka<br />

podsjeća na merhamet – na<br />

tu, valjda jedinu preostalu i<br />

posljednju <strong>riječ</strong> koja nas upućuje na<br />

veliku obavezu da ne dopustimo<br />

da ni jednom živom čovjeku, insanu,<br />

srce ispuca, kao ljeti zemlja <strong>za</strong><br />

sunašcem!

IN MEMORIAM - Jašar Redžepagić (1929-2010.)<br />

Akademik<br />

Alija Džogović<br />

Jašar je dao,<br />

u šest dužih eseja,<br />

svoje mišljenje o<br />

nekim književnim,<br />

slikarskim i<br />

stilsko-umjetničkim<br />

pojavama i<br />

manifestacijama iz<br />

domena savremene<br />

<strong>bošnjačke</strong><br />

književno-umjetničke<br />

produkcije.<br />

Prateći tokove mnogih<br />

književno-umjetničkih<br />

pojava, prilazio je,<br />

kao iskusni pedagog,<br />

opštoj kulturnoj<br />

vrijednosti i<br />

značenjima ovih<br />

ishodišta u krugu<br />

<strong>bošnjačke</strong>, balkanske i<br />

evropske<br />

savremenosti.<br />

Jašarov doprinos<br />

bošnjačkoj znanosti<br />

Akademik, Alija Džogović o Jašaru Redžepagiću i njegovoj knjizi<br />

„Na raskršću vremena od Kapetanovića do Mušovića“<br />

Krajem 2009. godine iz<br />

štampe je izišlo drugo dopunjeno<br />

i prošireno izdanje knjige<br />

''Na raskršću vremena od<br />

Kapetanovića do Mušovića''<br />

kosovskog akademika Jašara<br />

Redžepagića, istaknutog pisca<br />

pedagoških radova i pjesnika osobite<br />

lirske orijentacije, renomiranog<br />

univerzitetskog profesora i čovjeka<br />

široke kulture i pogleda na svijet i<br />

njegova historijska i dijalektička<br />

prelamanja i ukrštanja, autora<br />

radova oslonjenih na izvore onog<br />

starogrčkog pedagogosa, prokorijenjenih<br />

sve do širaskog pjeništva, pa<br />

sve do plavske leute i osluškivanja<br />

tananih glasova plavsko-gusinjskih<br />

vila koje uz pendžer pjevuše svoj<br />

skriveni dert i karasevdah.<br />

Bio sam u velikoj dilemi kako<br />

da počnem ovaj razgovor o jednom<br />

čovjeku kojem su i Plavsko jezero,<br />

i lijepe Plavljanke, i Sunčani Breg, i<br />

Širaz, u kapima rose, u bojama kišnih<br />

kapi, đerdanu tih istih kapi koje se<br />

nižu po kosama vila jezerkinja i<br />

onih što preletaju Hridove i Visitor.<br />

Da li je to Jašar romantik, ili je<br />

sve oko njega boja i pljusak nekog<br />

ponovljenog romantizma. Vidim li<br />

ja to u njemu Ljermontova ili Šelija?<br />

Neka bude i tako, možda sam i ja<br />

romantik, pa vidim sličnog sebi i<br />

drugima. Ali je sigurno da je Jašar<br />

veliko bošnjačko ime na Kosovu, i<br />

uopšte u bošnjačkom svijetu. Tako<br />

bi o Jašru sudio i Ferid Muhić.<br />

Tvrdim da je Jašar velki poslenik u<br />

nauci, onoj pedagoškoj, ali sa interesovanjem<br />

i <strong>za</strong> šire znanstvene<br />

oblasti. Krug njegovog znanja je<br />

bez limesa, neograničen niti vremenom<br />

niti prostorom.<br />

Jašarov duh je stalno u pokretu,<br />

i na kraju života kao i onda kada je<br />

sricao prve stihove na obalama<br />

Lima i po baščicama oko Plavskog<br />

jezera. Krenuo je odatle, <strong>za</strong> pjesmom<br />

i naukom, do Zagreba i njegove<br />

Ilice, pa do širaskih vrtova<br />

stare Persije, do Stambola i Izmira,<br />

do starih nekropola po Albaniji -<br />

vođen zvijezdom Znanja i željom<br />

da na nekom moru <strong>za</strong>desi one lijepopjesme<br />

sirene. Ja vjerujem da je<br />

Januar - Decembar 2009. 11

našao, našao je nešto, kako reče<br />

onaj dobri Čovjek Lale Brković: ''-<br />

Traži, naći ćeš''.<br />

O Jašaru sam odlučio da pišem<br />

onako kako ga vidim, u onoj kapi<br />

kiše iz njegovih pjesama, dakle o<br />

pjesniku, jer sve je njegovo pjesma:<br />

i rad, i nauka, i iščitavanje knjiga, i<br />

onaj ružičnjak na Sunčanom Bregu,<br />

tik uz kuću. Sve oko njega zrači<br />

radno, a on skroman, i nenamjetljiv.<br />

A ljudi prolaze, <strong>za</strong> svojim<br />

obave<strong>za</strong>ma, i ciljevima. Jašar je<br />

imao takođe svoje ciljeve,<br />

ali one više, i išao<br />

je <strong>za</strong> njima da bi ih<br />

jednom smjestio u<br />

svijet zvani kap kiše, ali<br />

ne one zimogrozne<br />

prokletijske kiše već<br />

one koja je metafora<br />

pjesnikove naučne i poetske<br />

radionice.<br />

I ja sam sve nešto<br />

tražio po prokletijama<br />

i sentisima,<br />

dakle i po Prokletijama<br />

sve do Sentisa,<br />

pa do Vltave i do Netolicke,<br />

pa do<br />

Novodevičjeg i do<br />

Aleuta. I našao sam.<br />

Tražio sam Ovidija<br />

po Skardusu i Balkanskim<br />

Alpima, vjerujući<br />

da je tu negdje<br />

njegov Ex ponto, i<br />

našao sam ga u<br />

Kuksu; tražio sam<br />

muzičke simfonije i<br />

našao sam ih u<br />

žuboru Grlje i Vajuše;<br />

tražio sam one<br />

''prkosne strofe'' i<br />

našao sam ih u ruševinama<br />

nokšićkih i pepićkih<br />

kula.Trčali smo, kao djeca, <strong>za</strong><br />

kapima kiše, umivala nam je lica,<br />

djevojčice su te kapi dodirivale rumenim<br />

vrhovima jezika. I sve je<br />

bilo i muzika, i romantika, i poetika.<br />

Zato razumijem Jašara – što je<br />

pjesnik, i što ponekada odloži<br />

pedagoško pero i <strong>za</strong>puti se u predjele<br />

pjesme i senzibiliteta.<br />

12 Januar - Decembar 2009.<br />

Tvrdim da kosovska bošnjačka<br />

kultura danas stoji čvrsto na<br />

stubovima utemeljenim u ovu<br />

zemlju još mnogo ranije. I sve se<br />

čudim da ti stubovi još i danas nemaju<br />

svoje pravo mjesto u kulturi<br />

Bošnjaka ne samo Kosova več i<br />

onih drugih, tamo... I ti bošnjački<br />

temelji, i ti stubovi još su skriveni<br />

pod naslagama <strong>bošnjačke</strong> inferiornosti,<br />

ili svjetskog Inferna, ili neke<br />

nacionalne depresije koja Bošnjake<br />

prati u stopu. To je to!<br />

Tražeći Ovidija po Skardusu,<br />

našao sam Nazifa Doklje-a <strong>za</strong>padno<br />

od Galaiča, na obalama Ljume,<br />

dakle drugog Lima. Ne tvrdim da<br />

je on Bošnjak, to nije tako ni bitno,<br />

jer je on ono što jeste – Čovjek <strong>za</strong><br />

poštovanje, Goranin, po historijskoj<br />

sudbini najbliži Bošnjaku.<br />

Jeste i veliki pjesnik, i naučnik<br />

filolog - čovjek koji je ispisao prvi<br />

rječnik svojega gorskog jezika,<br />

pjesnik lijepe lirike i sakupljač najveće<br />

knjige narodnih tvorevina iz<br />

oblasti Šar-planine. Mi, s ove strane<br />

rijeke Plave, nismo ga razumjeli,<br />

ostao je tamo: u Sofiji, u Skopju, u<br />

Kuksu - nadomak Balača. A bio<br />

nam je potreban, no naše profitiranje<br />

učini što učini. Nazif Doklje,<br />

ipak, u svojoj skromnosti, kao Jašar<br />

Redžepagić, ostao je dosljedan svojem<br />

poslu i svojim idejama. Još radi<br />

u svojoj kuli u Kuksu, u svojem<br />

Vidikovcu – istražujući<br />

gdje su to ispisivali<br />

svoje bjljne<br />

simbole, i svoje ikonice<br />

sa faunom, oni torbeši,<br />

oni bogumili,<br />

babuni, pomaci – a svi<br />

boškaci. Našao je njihove<br />

<strong>za</strong>pise, njihove<br />

pjesme, njihove <strong>riječ</strong>i,<br />

i njihove temelje – l<br />

sve to stavio u knjige.<br />

Bošnjaci Kosova<br />

moraju mu sve to<br />

ljudski priznati. Ima<br />

načina...<br />

Da li su to Bošnjaci<br />

<strong>za</strong>boravili Esada i<br />

Redža?<br />

Esad je u kulturi i<br />

Bošnjaka i Albanaca<br />

Kosova ostavio<br />

duboke tragove, osobito<br />

u domenu socijalne<br />

poetike i<br />

buđenja svijesti o<br />

potrebi oslobođenja<br />

duha od vjekovne učmalosti,<br />

od poltronizma<br />

i osjećanja niže<br />

vrijednosti.<br />

Cjelokupna poetika<br />

Esada Mekulija postala je manifest<br />

dva porobljena i ponižena naroda,<br />

kojima je prvi u revoluciji upalio<br />

baklju vodilju i stvorio osnovu da<br />

se sami oslobode od tuđeg i sopstvenog<br />

tereta kako u životu tako i<br />

u kulturi. Dolaskom na Kosovo<br />

dao je knjigu narodu kojem je pripadao<br />

porijeklom, mada je bio čovjek<br />

kosmopolitske kulture i

opredjeljenja. Albanskoj književnosti<br />

na Kosovu postavio je<br />

čvrste i savremene temelje, jeziku<br />

takođe. Njegov časopis ''Jeta e re''<br />

bio je nova albanska renesansa na<br />

ovim prostorima.<br />

Zatim, Redžo Mulić, kompozitor,<br />

prvi je na Kosovu inicirao operu, u<br />

smislu muzičkog djela, a muzici Albanaca<br />

Kosova udahnuo nove<br />

tonove i inicijative <strong>za</strong> još više i bolje.<br />

Etnički, i Esad i<br />

Redžo bili su Ljudi.<br />

Ovaj Uvod sa<br />

apostrofiranjem<br />

Ovidija sa Skardusa<br />

(N. Doklje-a), Sata<br />

Nokšića i Redža<br />

Mulića aplicira na<br />

djelo još jednog pelegrina<br />

sa prokletijskog<br />

Helikona – Jašara<br />

Redžepagića – širaskog<br />

sanjara i čovjeka<br />

čistih ideala o<br />

ljepoti života i vrijednostima<br />

vaspitanja <strong>za</strong><br />

uređeno i humanističko<br />

društvo.<br />

Jašar Redžepagić je<br />

bio univerzitetski<br />

profesor, i <strong>za</strong> svoj<br />

puni radni vijek<br />

osposobio mnoge<br />

generacije onih koji će<br />

svoje znanje i<br />

iskustvo, stečeno u<br />

klasi starog profesora<br />

Jašara, prenositi na<br />

mnoge druge generacije<br />

i vaspitanike,<br />

da kada krenu u svijet, govore da<br />

ih je tako učio Jašar – da ljudima<br />

čine dobro. Svuda i svakom.<br />

Uz svoj pedagoško-naučni rad,<br />

Jašar je napisao i veliki broj djela iz<br />

drugih oblasti stvaralaštva,<br />

posebno poetike, jer je, kako se<br />

vidi, ona njegov stalni pratilac – od<br />

onih momkovanja u Plavu i Zagrebu<br />

pa sve do kraja, kada se ne<br />

predaje nikom i ničem sem svojem<br />

sentimmentu. Taj sentiment u<br />

kapima kiše ili rose, svejedno, stalno<br />

ga inicira i motivše <strong>za</strong> lirska<br />

sazvučja i silnu energiju da ih<br />

postavi u pjesnički notni sistem –<br />

da napiše pjesmu, da ''sastavi'' knjigu<br />

od tih impresija i njhovog mo<strong>za</strong>ika<br />

iz svakodnevnog života, onog u dodiru<br />

sa ljepotom. Tako, ljepota je njegova i<br />

životna i radna tema, kojoj on pristupa<br />

otmeno, predano, skoro teistički,<br />

tražeći u toj igri sa ljepotom<br />

samo ono što je bajkovito i nježno,<br />

odbacujući sumnju i obmane. To je<br />

Jašar pjesnik. To je Jašar bey.<br />

Međutim, Jašar je i još jedna<br />

učena dimenzija. On je posmatrač,<br />

analitičar kulture (naravno, i<br />

nekulture), istraživač <strong>bošnjačke</strong><br />

tradicije i bošnjačkog naslijeđa,<br />

onoga bošnjačkog stvaraločkog<br />

fundusa kojeg su svi do sada<br />

(naučnici i nenaučnici) ili slučajno<br />

<strong>za</strong>boravljali ili namjerno <strong>za</strong>obilazili.<br />

Činjenica je da Bošnjaci<br />

Kosova, kao i oni van Kosova,<br />

imaju bogatu historijsku prošlost,<br />

političku, obrazovnu, a osobito književnu<br />

(usmenu i pisanu) koju su<br />

iz svojih starih <strong>za</strong>vičaja donosili na<br />

Kosovo i dalje prema Istoku. Tako<br />

je stvoren fenomen <strong>bošnjačke</strong> kulture,<br />

onih pet miliona Bošnjaka koji<br />

su na putu prema Turskoj nosili sa<br />

sobom svoje pamćenje i svoje patnje.<br />

Taj svoj usud Bošnjaci su ostavljali<br />

po vrletnim baštama<br />

Balkana i sve do Antalije<br />

i Anadolije, pa je<br />

tako u tom prostoru<br />

stvoren veliki bošnjaćki<br />

kulturni i socijalni,<br />

usmeni i pisani,<br />

epski i lirski, babilon,<br />

odnosno velika bošnjačka<br />

biblija o životu i<br />

egzodusima. I gdje su<br />

god stigli, ti Bošnjaci<br />

su ostavljali svoje<br />

tragove u dobročinstvu,<br />

usmenom<br />

stvaralaštvu, jeziku –<br />

onom lijepom bosanskom<br />

jeziku, jeziku<br />

Kur'ana ,jeziku balade<br />

''Hasanaginica''. Pa je<br />

ta ''Hasanaginica'' <strong>za</strong>blistala<br />

ljepotom i u Gori,<br />

na Šar-planini, a iz<br />

Kur'ana na bosanskom<br />

jeziku učeni su ajeti u<br />

džamijama po Kosovu.<br />

Rečeno, Kur'an na<br />

bosanskom jeziku bio je<br />

prva knjiga na ovim<br />

prostorima u upotrebi, i<br />

taj (bosanski) jezik bio je<br />

svakom jasan, bli<strong>za</strong>k,<br />

omiljen – i službeni jezik u vjerskoj<br />

obrednoj praksi. Do una<strong>za</strong>d nekolike<br />

decenije Kur'an na bosanskom jeziku<br />

bio je, uz arapaki jezik, jedino vjersko<br />

štivo na Kosovu.<br />

O tom bošnjačkom stvaralačkom<br />

fenomenu nije bilo knjige<br />

niti nekih odgovarajućih dokumenata,<br />

niti inicijativa da se to bošnjačko<br />

iskustvo i stvaralaštvo<br />

naučno osmisli i preporuči<br />

budućnosti. Čak se i danas mnoge<br />

stvari iz tog bošnjačkog genija <strong>za</strong>obi-<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>

laze i prećutkuju, a afirmišu se<br />

prosečnosti i površnosti. Bošnjačke<br />

inicijative se neutrališu i pokrivaju<br />

<strong>za</strong>boravom. Režimski projekti su<br />

sve to odbacivali i definisali kao<br />

''orijentalno'', ''neevropsko'',<br />

''tursko'', ''poturičko'' i sl.<br />

Velika je bošnjačka riznica stvaralaštva<br />

na smjerovima Bosna – Orijent,<br />

ona u Sandžaku, na Kosovu, u<br />

Makedoniji...Za to se znalo, ali se<br />

nije o tome pisalo. I sve mi se čini<br />

da je Jašar imao hrabrosti da o<br />

tome piše knjige, da, u početku,<br />

izdvoji ono što je sublimativno u<br />

bošnjačkoj kulturi, što je primarno<br />

– ono od čega će se dalje kretati<br />

pera bošnjačkih, i drugih, naučnih<br />

interesenata sa dobrim namjerama.<br />

Ovoga puta govorim o jednoj<br />

takvoj knjizi, o knjizi Jašara<br />

Redžepagića ''Na raskršću vremena<br />

– od Kapetanovića do Mušovića''.<br />

Imao sam osobitu čast da tu knjgu<br />

i recenziram, i naravno, bez imalo<br />

dileme, preporučim <strong>za</strong> štampu, a<br />

<strong>za</strong>tim i kao prvi bošnjački<br />

udžbenik, i <strong>za</strong> upotrebu u bošnjačkim<br />

školama, ne samo na<br />

Kosovu već i tamo gdje god postoje<br />

<strong>bošnjačke</strong> škole. Jer Bošnjaci, iako ne<br />

žive homogeno, njihov kulturni krug je<br />

jedinstven, kompaktan, nedjeljiv –<br />

inkorporiran sa kulturama evropskih<br />

naroda u jedan socio-kulturni resurs.<br />

Takođe, ovoga puta, govorim o<br />

drugom izdanju ove knjge, mada<br />

sam o prvom izdanju govorio i u<br />

pisanoj i u usmenoj formi, i u neformalnim<br />

komentarima, gdje sam<br />

ukazivao na vrijednosti i značaj<br />

ove knjge.<br />

Drugo izdanje Jašarove knjge,<br />

kako se vidi iz Predgovora, je<br />

prošireno i dopunjeno, u odnosu<br />

na onu prethodnu književno-historijsku<br />

materiju. Inkorporirani su<br />

neki značajni bošnjački stvaraoci, a<br />

prošireni su i sudovi o stvaralaštvu<br />

pisaca koji su bili tema prvog izdanja<br />

ove knjige.<br />

I prvo i drugo izdanje štampano<br />

je u afirmisanoj izdavačkoj kući<br />

''Libri shkolore'', koja je posao <strong>za</strong>ista<br />

obavila kvalitetno, i grafijski i<br />

14 Januar - Decembar 2009.<br />

tehnički, bez obzira što je ovoga<br />

puta u pitanju bosanska jezička materija<br />

i bosansko latinično pismo.<br />

Dosljedno visokom kvalitetu književne<br />

materije u ovom udž be -<br />

niku, najpozitivnije recenzije dali su<br />

prof. dr. Ferid Muhić i prof. Alija<br />

Džogović. Lektori su primjerno<br />

obavili svoj dio posla. Tako se može<br />

reći, da je dat sud da i ova Jašarova<br />

kjiga može ući u sve škole, one<br />

<strong>bošnjačke</strong>, ali i druge, kojima je ona<br />

visokoinformativan priručnik, da<br />

upoznaju bošnjačku književnu kulturu.<br />

Naravno, ovdje se aludira na<br />

škole u kojima se nastava izvodi na<br />

albanskom jeziku, jer autor ovoga<br />

eseja smatra da je dobro da se i<br />

učenici albanske nacionalne <strong>za</strong>jednice<br />

informišu o sadržajima i<br />

usponu opšte <strong>bošnjačke</strong> kulture,<br />

makar i fakultativno, jer <strong>za</strong>tvaranje<br />

u sopstvene uske krugove nije<br />

evropski trend.<br />

Ovo, drugo, izdanje Jašarove<br />

knjge, kao i prvo, podijeljeno je na<br />

pet poglavlja. Zapaža se još jedna<br />

vrijednost, a to je pokušaj sistemati<strong>za</strong>cije<br />

i periodi<strong>za</strong>cije bošnjačkog stvaralaštva<br />

uopšte, a prvenstveno<br />

raspored proučavanih bošnjačkih<br />

stvaralaca, prema vremenskoj<br />

komponenti, prema stilskim formacijama<br />

njihovih djela, prema književnoj<br />

funkciji i prema pedagoško-obrazovnim<br />

projekcijama bošnjačkog<br />

stvaralaštva u nastavnim procesima<br />

srednjeg i visokog obrazovanja,<br />

a u izboru i u osnovnom<br />

obrazovanju – tamo gdje se stiču i<br />

znanje i ljubav o sopstvenom (bošnjačkom)<br />

identitetu.<br />

U ovoj dobroj knjizi <strong>za</strong>stupljeno<br />

je osamnaest vrhunskih bošnjačkih<br />

stvaralaca, može se reći – po razvojnoj<br />

paradigmi, onoj od tradicije i<br />

dalje, po knjževnim fa<strong>za</strong>ma, do<br />

današnjeg modernog književnog<br />

izra<strong>za</strong>. I u samom naslovu dat je<br />

predznak da se ovdje tretiraju pisci<br />

''od do'', te da se o njima govori i sa<br />

aspekta književne historije i književne<br />

umjetničke komponente. O<br />

mnogim stvaraocima prvi put je dat<br />

pravi kritički sud, a ispravljene su i<br />

mnoge <strong>za</strong>blude koje su naslijeđene<br />

iz ranijih vremena kada se o bošnjačkoj<br />

književnosti i kjiževnoj historiji<br />

gledalo kroz prizmu čija je<br />

kultura izvan minulih raških interesa,<br />

poturička, minimizirana,<br />

površna ili kompilatorska, dakle kao<br />

literatura nacije koja je ''izmišljena''.<br />

Jašar je svojim sudovima i analitičkim<br />

postupcima potvrdio prisustvo<br />

visokog umjetničkog i<br />

historijskog fenomena u ukupnom<br />

korpusu <strong>bošnjačke</strong> književnosti, a<br />

prvenstveno one koja se stvarala i<br />

van matične bosanske književne<br />

tradicije – one stvarane na Kosovu,<br />

u Makedoniji i u drugim literarnm<br />

izoglosama u egzilu.<br />

Ovom knjigom Jašar je neutralisao<br />

i negirao sve one bulaznosti, ili<br />

žargonski rečeno nebuloze o bošnjačkoj<br />

kniževnoj situaciji, a prvenstveno<br />

o onoj sadržanoj u tzv.<br />

''Antologiji dvanaest pisaca'', utemeljenoj<br />

u nacionalističkom korpusu<br />

jedne druge promašene antologije,<br />

nastale prije dvadesetak godina (u<br />

ratnom vrtlogu) negdje na području<br />

Smedreva, u kojoj se, do najnižeg<br />

stepena, ruši sve što je<br />

knjževno bošnjačko, ono bosansko,<br />

sandžačko, gorsko-župsko i sl.<br />

Kao apsurd u onoj tzv. antologiji ispremještani<br />

su pisci Skender Kulenović<br />

i Mubera Mujagić,<br />

izdvojeni iz bosanske knjževne <strong>za</strong>jednice<br />

i objelodanjeni kao pisci<br />

tzv. raške provinijencije.<br />

Jašar je, otmeno, begovski, uka -<br />

<strong>za</strong>o na ove nedosljednosti raških<br />

korifeja i njihovih epigona, razumom<br />

dobrog kritičara i estete,<br />

imao je naučne erudicije i energije<br />

da negira bulaznosti jednog pisca<br />

koji je <strong>za</strong>lutao u šumu bez puta,<br />

dakle da ukaže na vrstu tih nedosljednosti<br />

i da bošnjački književni<br />

fenomen uzdigne na ono<br />

mjesto koje mu pripada i u<br />

lokalnoj vizuri i u evropskoj <strong>za</strong>jednici.<br />

Jer nema velikih i malih naroda.<br />

Postoje narodi, njhove kulture<br />

i njihove jezičke posebnosti – što<br />

sve čini jednu civili<strong>za</strong>ciju, danas<br />

evropsku.

Jašar je širom otvorio vrata<br />

<strong>bošnjačke</strong> knjževnosti, inicirao je i<br />

druge dobromišljenike i dobronamjernike<br />

da nastave sa drugačijim<br />

pristupima bošnjačkoj knjiže -<br />

vnosti, onako kako je to učinio (u<br />

historiji) i dr. Ibrahim Pašić u svojoj<br />

knjzi ''Predslavenski korijeni Bošnjaka''<br />

(I, II tom). O Bošnjacima, njihovoj<br />

kulturi, književnosti, tradicji,<br />

imenu i jeziku mora se govoriti<br />

drugačije. To treba prvo da učine<br />

bošnjački učenjaci.<br />

U <strong>za</strong>dnjem, Petom dijelu ove knjige<br />

Jašar je dao, u šest dužih eseja,<br />

svoje mišljenje o nekim književnim,<br />

slikarskim i stilsko-umjetničkim<br />

pojavama i manifestacijama iz<br />

domena savremene <strong>bošnjačke</strong> književno-umjetničke<br />

produkcije na<br />

Kosovu, u Sandžaku i u Bosni i<br />

Hercegovini. Prateći tokove mno -<br />

gih književno-umjetničkih pojava,<br />

prilazio je, kao iskusni pedagog,<br />

opštoj kulturnoj vrijednosti i<br />

značenjima ovih ishodišta u krugu<br />

<strong>bošnjačke</strong>, balkanske i evropske<br />

savremenosti. Istina, <strong>za</strong> sve je imao<br />

lijepu i analitičku <strong>riječ</strong>, razloge da<br />

neku pojavu predstavi u lijepim bojama,<br />

onako kao stari dobri romantik,<br />

onako kao čovjek od boš -<br />

njačkog soja, i onako da sve treba<br />

da bude dobro, pa makar da je i koliko<br />

zrnce – dobro je, jer je bošnjačko.<br />

Piscima je davao krila, da<br />

uzlete više, da mogu učiniti <strong>za</strong><br />

Bošnjake još mnogo, mnogo. Neki<br />

su ga i poslušali. Ali bilo je i ispada<br />

iz <strong>bošnjačke</strong> ''prve brazde''. Jašar je<br />

to znao, ali nije ''udarao'' ni mačem<br />

ni perom po ispadima iz redova<br />

bošnjačkih stvaralaca. Htio je da<br />

blagošću popravi i one neistomišljenike<br />

koji su gledali kroz programe<br />

osmišljavane u <strong>za</strong>mršenim lavirintima<br />

nacionalnog antagonizma.<br />

Jašarov izbor tema i stvaralaca o<br />

kojima piše u ovoj knjizi <strong>za</strong>služuje<br />

pohvalan diskurs u ovom eseju.<br />

Mora se reći, <strong>za</strong>ista je imao visokog<br />

smisla i <strong>za</strong> izbor stvaralaca i <strong>za</strong> esejistički<br />

razgovor o njhovim djelima,<br />

da odredi njihovo mjesto u knj i -<br />

ževnoj bošnjačkoj historiji, i, ono što<br />

je najvažnije, da odredi stilsko-formacijske<br />

vrijednosti svake književne<br />

jedinice i jezičke odrednice<br />

u funkciji kjiževnog, dakle umjetničkog<br />

djela, a u ovom kontekstu i<br />

da govori o jeziku i jezičkim prostorima<br />

poetski primijenjenog bo -<br />

sanskog jezika – onog u pjesmi,<br />

priči, romanu, kao što su Ćamilovi<br />

romani i druga pro<strong>za</strong>, poezija Saita<br />

Orahovca, romani Meše Selimovića –<br />

sto posto bošnjačkog pisca, formulišući<br />

odbranu Meše logikom i<br />

mudrošću, jer Meša je ono što su<br />

bili njegovi otac i majka, ono što je<br />

njegova stilistika, ono što je njegov<br />

jezik u cjelokupnom stvaralaštvu.<br />

Jašar je razbijao mutne vode, znanjem<br />

i kulturnom diskusijom i sa<br />

samim sobom i sa drugima – da bi<br />

ona bila jasna svakom čitaocu, pa i<br />

onom koji je sklon da Mešu usvoji<br />

''po sili <strong>za</strong>kona'' ili kao ''ratno<br />

siroče'' i da njegov jezik – bosanski,<br />

prelije u nebosanski.<br />

Osobito su impresivni njegovi<br />

afirmativi koji se odnose na poetsko<br />

i životno djelo pjesnika Mu -<br />

hameda Abdagića, dajući mu<br />

počasno mjesto u bošnjačkoj poetici;<br />

<strong>za</strong>tim Husa Bašića – barda bošnjačkog<br />

romana, pjesnika ''crnih<br />

dukata'' čija svjetlost bdi nad onim<br />

Jezerom i nad onim Ljučama koje to<br />

jezero pune biserima sa Prokletija,<br />

sa onih Pustih vrata i Karanfila.<br />

Jašar nije smetnuo s uma da sa poštovanjem<br />

ispiše brojne stranice o<br />

već <strong>za</strong>boravljenom Fehimu Bajraktareviću,<br />

a <strong>za</strong>tim i o velikanu knjževne<br />

i kulturne baštine Bošnjaka<br />

i Albanaca – Esadu Mekuliju , te o<br />

<strong>za</strong>četniku novog knjževnog sociotalasa<br />

Rifatu Burdžoviću – pa makar<br />

se njegovo književno djelo sastojalo<br />

od svega nekolike pjesme, sačuvane<br />

u pogromima na Bošnjake;<br />

one su pjesme ''sa mjeseca'' jer na<br />

planeti Zemlji nije bilo moguće reći<br />

dobru <strong>riječ</strong> <strong>za</strong> Bošnjake.To su programske<br />

pjesme – bošnjački manifesti<br />

kojima se negiraju i Sokratov<br />

pas, i Srijede koze, i tuđa mitologija,<br />

ona nebošnjačka.<br />

I na kraju ove velike <strong>studije</strong> o<br />

bošnjačkim stvaraocima i bošnjačkoj<br />

književnoj stvarnosti, Jašar je<br />

s osobitim pijetetom govorio i o<br />

bošnjačkoj poetesi, pripovjedaču, a<br />

svrh toga i velikoj bošnjačkoj<br />

naučnici, fiulologu Hasni Muratagić<br />

Tuni. Ovim je Jašar obilježio i Hasnino<br />

pravo mjesto u bošnjačkoj<br />

kulturi, lingvistici, kao onoj autorki<br />

koja je pokrenula mnoge <strong>bošnjačke</strong><br />

teme iz oblasti bosanskog jezika i<br />

njegove poetike u književnom<br />

djelu i usmenoj komunikaciji. Tako<br />

je Hasna dobila svoju katedru na Parnasu<br />

bosanskog jezika i u narodu čije<br />

je ime Bošnjak.<br />

U svojoj recenziji <strong>za</strong>pisao sam,<br />

što i sada potvrđujem, ova Ja -<br />

šarova knjga, kao veliko djelo u<br />

njegovom stvaralačkom opusu,<br />

ima prvo i počasno mjesto, a to<br />

mjesto <strong>za</strong>vređuje i u bošnjačkom<br />

stvaralaštvu danas. Djelo je više -<br />

struko značajno. Temelji se na<br />

radovima onih bošnjačkih stvaralaca<br />

koji su bošnjačku književnohistorijsku<br />

kulturu uzvisili do onih<br />

vrhova koji danas čine evropski<br />

kulturni standard.<br />

Ova Jašarova knjiga je i književno<br />

i naučno djelo. Pisana je lijepim<br />

bosanskim jezikom, stilom<br />

pedagoga i liričara, sa jasnom<br />

tezom da apostrofira ono što je u<br />

toj bošnjačkoj knjževnoj paradigmi<br />

dobro i što drugi, namjerno, nisu<br />

htjeli da vide i da ukažu na njegove<br />

književne domete i vrijednosti.<br />

Gledano iz svih uglova i s razlozima,<br />

ova knjga je dobila pravo<br />

mjesto u nastavi na bosanskom<br />

jeziku na Kosovu, kao udžbenička<br />

literatura, i kao priručnik <strong>za</strong> afirmaciju<br />

svih onih vrijednosti koje su<br />

bile tabu tema u nedavnoj prošlosti,<br />

kada su Bošnjaci učili tuđe ''slovo<br />

ljubve'' a svoje <strong>za</strong>boravljali ili su ga<br />

čitali u ''tmini i tišini''.<br />

Ova dobra knjga je višestruki<br />

doprinos bošnjačkoj kulturi, onoj<br />

književno-historijskoj i umjetničkoj,<br />

jer je i sama umjetničko<br />

djelo i poziv na dalju volari<strong>za</strong>ciju<br />

<strong>bošnjačke</strong> književne baštine i afirmacije<br />

bosanskog jezika uopšte.<br />

Januar - Decembar 2009. 15

Zaim Azemović, književnik<br />

Sada su se<br />

Bošnjaci rasuli<br />

trbuhom <strong>za</strong><br />

kruhom,<br />

s kraja na kraj<br />

dunjaluka, ali<br />

ni kod njih ni<br />

kod njihovih<br />

potomaka ne<br />

smije umrijeti<br />

želja da<br />

posjećuju<br />

<strong>za</strong>vičaj svojih<br />

predaka i<br />

pomažu<br />

njegovom<br />

napretku<br />

koliko god<br />

mogu, a<br />

posebno da<br />

čuvaju svoju<br />

baštinu i<br />

kulturu<br />

<strong>16</strong> Januar - Decembar 2009.<br />

OD SANŽAKA<br />

DO HARVARDA<br />

(Sjećanje na poslednji susret sa dr Zlatanom Čolakovićem,<br />

profesorom sa Harvarda)<br />

Zlatan Čolaković, doktor homerologije,<br />

sin jednog od najpoznatijih<br />

bosanskih književnika<br />

Envera Čolakovića (autora čuvenog,<br />

možda „najbošnjačkijeg“ romana: „Legenda<br />

o Ali –paši“), sandžačkoj čitalačkoj<br />

publici je poznat kao kolekcionar i autor<br />

knjiga o epskom stvaralaštvu Bošnjaka<br />

Sanžaka, epskih pjevača: Murata<br />

Kurtagića („Mrtva glava jezik progovara“,<br />

Almanah, Podgorica, 2oo4.) i<br />

bošnjačkog Homera - Avda Međedovića<br />

(Epika Avda Međedovića, I-II,<br />

Almanah, Podgorica, 2007.) , kapitalnih<br />

izdanja na preko l.500 stranica naše<br />

veoma dragocjene epske baštine i<br />

fotodokumentacionog materijala.<br />

Vrijedni i neumorni baštinik <strong>bošnjačke</strong><br />

epike, dr. Zlatan Čolaković je još<br />

l989. godine sa svojom suprugom mr.<br />

Marinom Rojc Čolaković proveo mjesec<br />

dana na području Rožaja i Pešteri, snimajući<br />

i proučavajući epsku poeziju ovdašnjih<br />

Bošnjaka i njene preostale<br />

pjevače, što je bio povod da se 2005. godine<br />

u Rožajama održi svjetski simpozijum<br />

znanstvenika o epskom stvaralštvu<br />

Bošnjaka Srbije i Crne Gore.<br />

Zato i ne čudi pojava da je ova epika,<br />

uz helensku i epiku drugih naroda<br />

Balkana postala predmetom proučavanja<br />

većeg broja svjetskih epičara i<br />

homerologa na nekoliko najpoznatijih<br />

svjetskih univerziteta i znanstvenih instituta.<br />

Početkom marta 2008. godine uz kordinaciju<br />

Foruma <strong>za</strong> međunarodnu<br />

saradnju Bosne i „Almanaha“ iz<br />

Pogorice, Zlatan je ponovo došao u<br />

Rožaje sa željom da nastavi dalje istraživanje<br />

i da napravi još nekoliko filmskih<br />

<strong>za</strong>pisa prorijeđene skupine epskih pjevača<br />

iz Sandžaka. Tako je u neku ruku<br />

on postao prvi svjetski filmski snimatelj<br />

poznatih bošnjačkih epskih pjevača i<br />

<strong>bošnjačke</strong> epike.<br />

U Rožajama smo se tom prilikom na<br />

razgovore i snimanje najčešće okupljali<br />

u sali lokalne TV APR, čiji je vlasnik Šefkija<br />

Nurković. Zlatan je tada rekao da<br />

su mu novo otkrovenje među kazivačima<br />

Šućo Nurković iz Rožaja, Hajruš<br />

Ledinić iz Radetine i Ramo Ujkanović iz<br />

Kovača, iz tutinske opštine, i da će oni<br />

biti <strong>za</strong>stupljeni u njegovoj sledećoj knjizi<br />

o epskim pjevačima.<br />

Taj Zlatanov boravak u Rožajama<br />

sam iskoristio i upoznao ga sa<br />

mojim prijateljem, doktorom Redžepom<br />

Škrieljem, sa kojim sam se radi<br />

<strong>za</strong>jedničkih znanstvenih istraživanja<br />

često susretao u Novom Pa<strong>za</strong>ru i Rožajama.<br />

Kada sam sa slikarom Zećirom<br />

Luboderom proučavao i pripremao<br />

studiju o epitafima u rožajskoj Opštini,<br />

pisane staroosmanskim jezikom,<br />

Redžo ih je u saradnji sa mr. Seadom<br />

Ibrićem prevodio. Dogovor je pao da<br />

Redžep Zlatana i mene poveze u Skoplje<br />

kod svog amidže, guslara, Amira<br />

Škrijelja (Međugor, Sjenica, 1942.), iseljenika<br />

sa Pešteri. Amir je kao devetogodišnjak<br />

(davne 1952.) sve do 1984.<br />

godine pjevao, pokazujući izvanredno

Znanstveni rad dr. Zlatana<br />

Čolakovića, ustrajan<br />

na usmenoj i<br />

usmeno-tradicionalnoj epici<br />

Bošnjaka, te homerskom pitanju<br />

trajao je dvadeset i četiri godine.<br />

Od prvih dana svoga<br />

boravka u M. Parry kolekciji na<br />

Harvardu, gdje je boravio kao<br />

Fulbrightov post-doktorski stipendist<br />

do <strong>za</strong>dnjeg dana svoje<br />

smrti, on se intenzivno bavio<br />

ovim područjem knjizevnosti.<br />

Transkribirao je i editirao preko<br />

80 000 stihova na Harvardu, te<br />

nakon povratka u Zagreb, on je<br />

sakupio i transkribirao izvanrednu<br />

zbirku epike, preko 33 000<br />

stihova, te napravio video kolekciju<br />

posljednjih tradicionalnih<br />

pjevača u selu Rožaje i<br />

okolici, u Crnoj Gori. On ostaje<br />

jedan od najvećih proučavatelja<br />

epike ovog područja. Njegovo<br />

duboko poznavanje Homera,<br />

grčke tragedije, Aristotela, antičke<br />

filozofije, te svjetske epike i<br />

književnosti jest rezultiralo promjenom<br />

Homerskog pitanja.<br />

Zlatan Čolaković je radikalno<br />

promjenio pogled na Homera<br />

i uspješno odredio liniju<br />

između bona fide tradicionalne<br />

epike i post-tradicionalne, te netradicionalne<br />

epike. Znanstvenici<br />

dosada to nisu uspjeli!<br />

Harvardski krug pa tako i<br />

američki znanstvenici, i djelomi-<br />

Mr. Marina Čolaković Rojc<br />

o svom suprugu Zlatanu:<br />

čno evropski homerolozi gledaju<br />

na Homera kao tradicionalnog<br />

oralnog pjesnika, pa čak individualni<br />

pjesnik Homer postaje,<br />

po njihovom mišljenju, «kulturni<br />

heroj»( «cultural hero»).<br />

Homer i Hesiod nisu tradicionalni,<br />

ali jesu usmeni ili proi<strong>za</strong>šli<br />

iz usmene tradicije.<br />

Jednadžba oralno=tradicionalno<br />

jest preuzeta slijepo, sa<br />

strane Parry-Lord teorije i bez<br />

znanstvene<br />

verifikacije, napisao je Zlatan<br />

Čolaković u svom posljednjem<br />

traktatu. Samo veliki<br />

poznavalac tradicije može uočiti<br />

tu distinkciju. Dr. Čolaković<br />

ju je otkrio i definirao (vidi Seminari<br />

Romani: The Singer<br />

above Tales»).<br />

Zašto je ta spoznaja važna?<br />

Za homerološke <strong>studije</strong>, te<br />

humanističke znanosti, ona je<br />

kardinalna. Da li je Homer sam<br />

<strong>za</strong>pisao poeme, da li su epovi<br />

bili diktirani, ili je Homer pjevao<br />

Ilijadu i Odiseju nije fokus Homerskog<br />

pitanja. Novo Homersko<br />

pitanje se bavi problemom<br />

fiksiranosti; što je fiksirano u<br />

pjesmama, gdje je fiksirani sadr<strong>za</strong>j<br />

i što znači «biti fiksiran»; što<br />

je petrificirano, a što je živo i tradicionalno;<br />

koje mitske teme su<br />

izvrnute (netradicionalne), etc.<br />

To je «Homersko pitanje» kojim<br />

se buduća pokoljenja homerologa<br />

trebaju baviti, napisao je dr.<br />

Čolaković. Stupnjevanje od «tradicionalnog»,«post-tradicionalnog»<br />

do «netradicionalnog»<br />

dolazi tokom vremena, ali resultat<br />

nije evolucijski progres, nego<br />

je to izbljeđivanje esencijalnog<br />

mitskog i tradicionalnog sadržaja.<br />

Homerolozi koji dobro ne<br />

poznaju tradicionalnu usmenu<br />

epiku ne mogu uvidjeti netradicionalnost<br />

Homera. Za njih je to<br />

terra incognita.<br />

Implikacije na mišljenje o cijelim<br />

društvima kao i o <strong>za</strong>padnoj<br />

civili<strong>za</strong>ciji, koja je bazirana<br />

na antičkoj Grčkoj, jesu moguće.<br />

Niže napisana su samo neka<br />

od djela koja predstavljaju njegov<br />

dugotrajni rad. Video i<br />

audio kolekcija, te dvojezična<br />

izdanja knjiga publiciranih u<br />

Almanahu, u Crnoj Gori predstavljaju<br />

muzeološki i edukacijski<br />

unikat <strong>bošnjačke</strong> epike.<br />

Homerska istraživanja su tiskana<br />

u navedenim knjigama te<br />

u časopisu «Seminari Romani»<br />

u Rimu i ona upućuju na imperativ<br />

drugačijeg proučavanja<br />

Homera kao i ključ razrješenja<br />

pravog Homerskog pitanja.<br />

Z. Čolaković je pisao i publicirao<br />

na hrvatskom i engleskom<br />

jeziku. Priredio je <strong>za</strong> tisak<br />

cjelokupna djela svog oca Envera<br />

Čolakovića, te je bio čuvalac<br />

njegove ostavštine i<br />

rukopisa koji se nalaze u Massachusetts-u.<br />

Sabiranje na terenu:<br />

Čolaković kolekcija iz 1989-<br />

1990 sastoji se od aproksimativno<br />

12 sati video snimaka, i 50<br />

sati audio snimaka (preko<br />

33.000 stihova); kolekcija iz<br />

2005 sastoji se od cca 30 sati digitalnih<br />

video-snimaka; kolekcija<br />

iz 2007 sastoji se od 7 sati<br />

video-snimaka, te kolekcija iz<br />

2008 sastoji se od cca 30 sati<br />

video snimaka.<br />

Januar - Decembar 2009. 17

guslarsko umijeće koje je naslijedio<br />

od svog tada starog učitelja,<br />

čuvenog Huseina Husa Daglara<br />

iz sela Ursule (Sjenica), nekadašnjeg<br />

boro<strong>za</strong>na u gardi još čuvenijeg<br />

Šemsi-paše Biševca.<br />

Pred put smo se sastali u<br />

Rožajama i <strong>za</strong>putili se u Skoplje.<br />

Predveče smo svratili da obiđemo<br />

porodice sinova epskog pjevača<br />

rahmetli Murata Kurtagića, Safeta<br />

i Šefćeta, gdje smo uz kahvu i rahatlukom,<br />

evocirali uspomene o<br />

Muratagi, i sa Zlatkom se <strong>za</strong>jedno<br />

fotografisali. Zlatan i Redžo su<br />

kod Murataginih sinova posudili<br />

Muratagine gusle da bi nam<br />

poslužile <strong>za</strong> snimanje guslara u<br />

Skoplju, pošto nije imao svojih.<br />

Udobnim Redžovim kolima nastavili<br />

smo čuvenom, sada već asfaltiranom<br />

trgovačkom cestom<br />

pro planine Kule, prema Peći i<br />

ravnom Kosovu, s tim što smo sa<br />

ljubaznim vodičem usput sve do<br />

Skoplja, radi osvježenja, često<br />

pauzirali radi kahvenisanja i razgovora.<br />

Kad smo stigli cijelo veče<br />

smo slušali i snimali Redžovog<br />

amidžu Amira, koji je tamo bio<br />

poznati guslar divnog mekama,<br />

ali je bilo prošlo pune dvije<br />

decenije kako je svoje gusle objesio<br />

o čiviluk, jer su ga tamošnji<br />

muslimanski vjernici savjetovali<br />

da ne gusla.<br />

Redžepova supruga, ljekarka<br />

Muberra nam je pripremila<br />

ukusnu večeru na turski način, a<br />

veoma razboriti Amir do kasno u<br />

noć i sutradan je guslao i tumačio<br />

pjesme koje je naučio od svog osamdesetogodišnjeg<br />

pešterskog<br />

guslara. Zlatan, koji je sve to snimao,<br />

bio je vidno iznenađen, i uzgred<br />

nam objašnjavao da je to<br />

originalna i potpunija verzija<br />

pjesme po kojoj i njegova knjiga<br />

nosi naslov „Mrtva glava jezik progovara“,<br />

a glavni junak pjesme je<br />

legendarni Đerđelez Alija. Na naše<br />

i Zlatanovo <strong>za</strong>dovoljstvo, naša<br />

znatiželja nije bila bez rezultata.<br />

Vratili smo se sa 3 veoma originalna<br />

audio-video <strong>za</strong>pisa kojom je<br />

18 Januar - Decembar 2009.<br />

Zlatan upotpunio harvardsku<br />

fonoteku čuvene „Milman Peri<br />

kolekcije“, od 8 (osam) kaseta<br />

dragocjenog materijala čuvene brnjičko-kladničke<br />

škole o kojoj je<br />

temeljitije u svojoj studiji o Pešterskim<br />

guslarima Redžo govorio na<br />

pomenutom velikom skupu u<br />

Rožajama.<br />

Vratili smo se istim putem i<br />

usput je Redžo pričao svoje utiske<br />

sa naučnih simpozija u Turskoj,<br />

Bugarskoj, Rumuniji, Albaniji,<br />

Makedoniji, Srbiji ,Crnoj Gori,<br />

Kosovu i Bosni i Hercegovini. Razgovarali<br />

smo o tome kako Bošnjake<br />

treba motivisati da imaju svoje<br />

kućne biblioteke sa svjetskim i domaćim<br />

piscima. Rezignirano smo<br />

konstatovali da treba tražiti načine<br />

da Bošnjaci shvate potrebu da čuvaju<br />

svoj identitet i uliti im<br />

uvjerenje da je budućnost svijeta u<br />

znanju, radu i humanosti. Treba ih<br />

uvjeriti da narod koji nema svoju<br />

kulturnu baštinu i osobenosti i ne<br />

cijeni svoje naučnike i stvaraoce,<br />

nema ni svoju budućnost.<br />

Usput smo vidjeli da je snijeg<br />

napadao na, čak i ljeti nepredvidivoj,<br />

planini Kuli, između Peći i<br />

Rožaja, kroz koju smo se jedva probili,<br />

ali smo nekako uspjeli da<br />

pređemo tu Nebesku sohu, pričajući<br />

usput da su tuda u prošlosti<br />

Sandžaklije na leđima i na konjima<br />

pronosli žito do kuća da prežive<br />

„gladne godine“. Sada su se Bošnjaci<br />

rasuli trbuhom <strong>za</strong> kruhom, s<br />

kraja na kraj dunjaluka, ali ni kod<br />

njih ni kod njihovih potomaka ne<br />

smije umrijeti želja da posjećuju<br />

<strong>za</strong>vičaj svojih predaka i pomažu<br />

njegovom napretku koliko god<br />

mogu, a posebno da čuvaju svoju<br />

baštinu i kulturu!<br />

Jezdeći padinama Hajle i Kule<br />

ispričao sam mojim saputnicima<br />

Redžu i Zlatanu kako je naš<br />

Murat-aga Kurtagić jedne noći,<br />

dok je stražario kod jednog objekta<br />

kraj rijeke Crnje doživio<br />

halucinaciju- borbu sa „nebeskim<br />

carem zla“ (što će reći da je i u snu<br />

živio svoje pjesme), poslije čega se<br />

razbolio. Zlatan je ovo tumačio<br />

prisustvom mističnog i proročkog<br />

u odnosu na buduće događaje. S<br />

obzirom da sam dosta znao, pa i<br />

pisao o epskom pjevaču Muraatagi,<br />

nisam se baš mogao složiti sa<br />

kvalifikacijama „mitskog i proročkog“,<br />

pa sam Zlatanu dao i CD<br />

kasetu filmskog snimka te Muratagine<br />

ispovijesti, čemu se neobično<br />

obradovao i obećao da će ga<br />

odložiti u muzej-fonoteku<br />

pomenute kolekciej epskih pjevača<br />

na Harvardu.<br />

Ubrzo po povratku u Ameriku,<br />

početkom zime, do nas je doprla<br />

tužna i iznenadna vijest da je u<br />

Bostonu 20. decembra 2008. Zlatan<br />

preminuo od posljedica srčanog<br />

udara, dok je čistio snijeg ispred<br />

svog stana.<br />

Epski pjevači iz Sanžaka su se<br />

su<strong>za</strong>vih očiju okupljali i <strong>za</strong>čuđeno<br />

odmahivali glavom. Ipak im nije<br />

umrla nada da će Zlatanova<br />

supruga mr Marina Rojc Čolaković<br />

možda jednog dana objaviti<br />

Zlatanovu pripremljenu, a<br />

neobjavljenu knjigu. Sjećajući se<br />

Zlatana i sličnih njemu ljudi <strong>za</strong>služnih<br />

<strong>za</strong> bošnjačku kulturnu<br />

baštinu – nauku i umjetnost, uobičajenu<br />

priču o insanskoj dunjalučkoj<br />

prolaznosti <strong>za</strong>vršavam<br />

epskom rečenicom: „Njima rahmet,<br />

a nama selamet!“

BOŠNJAČKA EPIKA<br />

Nedžib Vučelj, književnik<br />

MUJO ĐOGU<br />

PO MEJDANU VODA<br />

“Oj, Krajino, krvava haljino,<br />

sa te uvijek <strong>za</strong>počinju kavge,<br />

s krvi ručak, a s krvi večera,<br />

svak krvave žvaće <strong>za</strong>logaje,<br />

nikad mirna danka <strong>za</strong> počinka.”<br />

Obnovljena kula Hrnjice Muje u Velikoj Kladuši Foto: Nedžib Vučelj<br />

Unašem narodu su poznate kao<br />

krajišnice ili kraješnice, valjda<br />

<strong>za</strong>to što se najviše pjevalo o krajiškim<br />

junacima Muju i Halilu Hrnjici,<br />

njihvoj sestri Ajkuni, o Talu Ličaninu,<br />

Đulić bajrektaru, Babić Mehmedagi,<br />

Dizdarević Mehu, te mnogim drugim<br />

krajiškim junacima, ali i junacima van<br />

Krajine, kao što je Đerzelez Alija. Ovaj<br />

znameniti bošnjački junak rodom iz<br />

Janje kod Bijeljine, pohodio je Sandžak,<br />

a to su naši stari upamtili, prenoseći<br />

priče onjemu sa koljena na koljeno, pa<br />

su i do danas sačuvane legende po Sandžaku:<br />

gdje je Đerzelez Alija sabljom stijenu<br />

rasjekao, tu je iz stijene voda<br />

potekla; gdje mu je konj kopitom udario<br />

u kamenu je duboki trag utisnuo i ostavio.<br />

Legende kažu da se u tom pohodu<br />

Đerzelez, ili kako ga u nekim dijelovima<br />

Pešteri nazivaju Đerđelez i sa aždahom<br />

borio, pa po njenoj muci u umiranju od<br />

rana neka mjesta i imena dobiše: Baćica,<br />

gdje se aždaha bacila, Pružanj gdje se<br />

pružila, pa onda mjesta Točilovo, Čarovina,<br />

Baljen…, a sve ve<strong>za</strong>no <strong>za</strong> aždahu.<br />

Kod Žirča u tutinskoj opštini se svake<br />

godine održava veliki teferič, tamo gdje<br />

je Đerzelez Alija svratio da se odmori, i<br />

Bogu se pomoli.<br />

Dakle, te pjesme, koje naš narod naziva<br />

krajišnicama su <strong>bošnjačke</strong> junačke<br />

epske pjesme, mada ih istraživači i oni<br />

koji su ih <strong>za</strong>pisali često nazivaju i narodne<br />

pjesme Muslimana, ili usmena epika<br />

Bošnjaka, a Kosta Herman, ih naziva i junačke<br />

pjesme Bošnjaka-Muhamedovaca.<br />

Izraz krajišnica nije nigdje rasprostranjem<br />

kao u Sandžaku. Ove pjesme <strong>za</strong>bilježene<br />

su od pjevača ili kazivača iz<br />

Bijelog Polja, Foče, Višegrada, Mostara,<br />

Sarajeva, Bihaća, Velike Kladuše, a to<br />

znači da su se i sastavljale (usmeno) i pjevale<br />

svugdje tamo gdje je bilo Bošnjaka,<br />

pa tako i u Sandžaku. Tutin je, također,<br />

imao i još uvijek ima pjevača ove <strong>bošnjačke</strong><br />

epike. Većina njih nikada nije čitala<br />

ove pjesme, već su ih jednostavno slušali<br />

i učili od drugih. Nažalost, malo se ko<br />

sjetio da od tih pjevača nešto i <strong>za</strong>piše, a<br />

bilo je toliko vještih pjevača da su često<br />

sami pjesme sastavljali.<br />

Zanimljivo je istaći da su ove pjesme u<br />

Sandžaku, istočnoj Bosni, u Hercegovini<br />

pjevane i pjevaju se uz gusle, dok su u<br />

Krajini pjevane i pjevaju uz šargiju. Istina,<br />

u Krajini je veoma teško sresti čovjeka koji<br />

Januar - Decembar 2009. 19

PJESMA OD NOVOG PAZARA<br />

Zakukala kukavica sinja,<br />

<strong>za</strong>kukala u Novom Pa<strong>za</strong>ru,<br />

cvili kada Jusufaginica<br />

tri bijela bez promjene dana.<br />

Ko prolazi ispred bijela dvora<br />

pa sve sinju sluša kukavicu,<br />

<strong>za</strong>stajkuje na sitnu sokaku.<br />

Kad su prošla tri bijela dana,<br />

od odaje odletiše vrata<br />

dok lijepa ulazila Hanka,<br />

šćer jedina Jusufaginice.<br />

Kako dođe poleće joj ruci<br />

pa joj bijelu poljubila ruku.<br />

Izmače se, ona pita majku:<br />

«Moja majko, Jusufaginice,<br />

što je tebi, moja mila majko,<br />

pa toliko cviliš u konaku?»<br />

«Ne pitaj me, u mene jedina,<br />

da sam Bog do davno preminula<br />

ovog vakta dočekala nisam.<br />

Evo, šćeri, sedam godin dana<br />

kako ti je poginuo babo.<br />

Nije imo od srca evlada,<br />

a do tebe u mene jedina.<br />

Pogino je na kršnu Kotaru<br />

od đidije Regule serdara.<br />

Evo ima jedna hefta dana<br />

meni dođe knjiga našarana<br />

sa Kotara Regule serdara.<br />

Što mi piše azgin kaurine:<br />

‘ Udovice Jusufaginice,<br />

ja sam čuo, a kazuju ljudi<br />

da ti Hanku imaš na udaju,<br />

da je lijepa čemu kraja nema.<br />

Ne varaj se, Jusufaginice,<br />

da bi kome Hanku obećala<br />

dok je živa Regula serdara.<br />

Dok ja spremim kitu i svatove<br />

ja ću doći do Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

da ja vodim tvoju jedihnicu<br />

da je vodim da s’ oženim njome.<br />

Evo muke i žalosti, Hanko,<br />

đe ti svoga nikog ne imadeš<br />

da bi njemu stao na mejdanu.<br />

Imaš, Hanko, četiri amidže<br />

a svaki je stari od tvog baba,<br />

pa je njiha mladost ostavila,<br />

a jadno ih starost pritisnula.<br />

Niko tebe <strong>za</strong>kloniti nejma<br />

da ne odeš u dušmanske ruke.»<br />

A kad čula lijepa djevojka<br />

sve obuče crno odijelo<br />

<strong>za</strong>tvori se u svoju odaju.<br />

Na obje se podnimila ruke,<br />

a jadne je pritisnule misli.<br />

Tako traja jedna hefta dana<br />

dok eto ti Regule serdara<br />

su hiljadu svojih Kotarana.<br />

Dođe serdar do Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

pravo dvoru Jusufaginice.<br />

vidi sada Jusufaginice,<br />

pade kada u šikli odaji.<br />

Tuj dojdoše četiri amidže<br />

pa sve taru suze niz obraze.<br />

Kotarani Hanku ufatiše,<br />

20 Januar - Decembar 2009.<br />

Budalina Tale,<br />

umjetnička slika Husnije Topića iz Cazina<br />

zna neku od bošnjačkih junačkih epskih<br />

pjesama, pa se stiče utisak da je<br />

<strong>za</strong> istraži va nje još uvijek najpogodniji<br />

Sa ndžak, gdje još ima starijih<br />

ljudi koji znaju mnoge <strong>za</strong>pisane pjesme,<br />

ali i one koje nikada nisu <strong>za</strong>pi-<br />

Hrnjica Mujo i njegova kula,<br />

slika Seada Emrića iz Bužima<br />

sane, te one koje su Sandžaklije<br />

sami izmišljali i pjevali.<br />

Zbog toga je svako novo <strong>za</strong>pisivanje<br />

od kazivača ovih<br />

pjesama pravo blago i dragocjenost,<br />

jer je sve manje<br />

onih koji znaju kazivati ili<br />

pjevati ove pjesme.<br />

Ove pjesme govore o junačkim<br />

borbama Bošnjaka<br />

bilo u pojedinačnim, individualnim<br />

mejadanima,<br />

bilo o junačkim bojevima<br />

između dva carstva kao što<br />

su rusko i tursko, govore o<br />

ženidbama i udajama, junačkom<br />

prijateljstvu i bratimljenju,<br />

borbi protiv<br />

nepravde…Ponešto od<br />

običaja iz tih vremena sačuvano<br />

je i do danas. Zanimljivo<br />

je istaći da još<br />

uvijek kod krajiškog naroda<br />

postoji običaj da prilikom<br />

kretanja svatova, neko zna<br />

staviti prepreku - rampu i ne dozvoljava<br />

da svatovi prođu dok,<br />

maker i simbolično ne prolaz,<br />

uglavnom novcem, a do skoro se<br />

dešavalo i da je djevojka otimana iz<br />

kuće. Naime, djevojka se<br />

nije smjela obećati momku,<br />

a onda se popišmaniti, jer u<br />

tom slučaji slijedi otmanje,<br />

ili ako ona hoće, a njeni je<br />

ne daju, takođe je dolazilo<br />

do otimanja.<br />

Ono što ja želim je, da<br />

na neki način približim ponešto<br />

što je <strong>za</strong>nimljivo a ve<strong>za</strong>no<br />

je <strong>za</strong> ovu poeziju, a<br />

što možda neko neće imati<br />

prilike drugačije ni vidjeti<br />

ni saznati.<br />

Poznata kula Hrnjice<br />

Muja nalazi se u Velikoj<br />

Kladuši. Ona je potpuno<br />

obnovljena i dobrijem je dijelom<br />

vraćen njen prijašnji<br />

izgled, pa je pohodi mnogo<br />

znatiželjnih turista. Kula<br />

ima i hotel, i <strong>za</strong>jedno sa<br />

kompleksom bosanskih begovskih<br />

kuća sa izrazito bošnjačkom<br />

arhitekturom

okolo svjedoči o vremenu naših junaka,<br />

Muja i Halila, koji dobiše bojeve<br />

koje niko nije moga dobiti.<br />

Kula Hrnjice Muja nije postala<br />

samo turistička atrakcija znatiželjnika,<br />

već je često pohode i likovni<br />

umjetnici i umjetnički fotografi, pa<br />

su slike ove kule tražene širom svijeta,<br />

a posebno u Americi, gdje je u<br />

periodu 1995. do 2004. godine veliki<br />

broj Krajišnika odselio, pa sui<br />

m slike Krajine i kule Hrnjice Muja<br />

najdraža uspomena.<br />

Zanimljiva je jedna krajiška anegdota<br />

iz djetinjstva Hrnjice Muja,<br />

kad se vidjelo koliko je hitar i vrijedan<br />

i naslutilo da će biti veliki<br />

junak. Naime, jednom je dječarak<br />

Mujo je dotjerao predveče ovce sa<br />

paše, a u naručju je nosio živoga<br />

zeca I ukućanima rekao: -Evo vam<br />

ovo malo nemirno jagnje, stalno mi<br />

je bježalo iz ovaca, jedva sam ga<br />

skolio.<br />

Epski junaci postali su u Krajini<br />

velika inspircaija umjetnika. Tako<br />

je poznati likovni umjetnik Husnija<br />

Topić iz Cazina, čije se prezime<br />

prožima kroz epsku poeziju, što<br />

znači da je jedan od potomaka krjiških<br />

epskih junaka, najčešće inspirisan<br />

ovim velikim krajiškim<br />

junacima. Jedna od njegovih najpoznatijih<br />

umjetničkih slika je Bu-<br />

daline Tala, pa su i knjige epske<br />

poezije poznatog krajiškog publiciste,<br />

koji je doktorirao na epskoj<br />

poeziji, dr. Rašida Durića, ilustrovane<br />

upravo slikama krajiških junaka,<br />

vrsnog slikara Husnije<br />

Topića.<br />

Poznati bužimski slikar Sead<br />

Emrić već godinama se bavi proučavanjem<br />

samog lika Hrnjice Muja,<br />

njegove nošnje, oblika sablje, štita,<br />

topu<strong>za</strong>, bajraka, konja, sedla, i svega<br />

onoga što čini prepoznatljivim našega<br />

velikog junaka. Nakon svog<br />

dugog proučavanja odlučio se da<br />

naslika ogromnu sliku na platnu sa<br />

likom našeg najvećeg epskog ju-<br />

Krajišnici pjevaju epske pjesme uz šargiju<br />

Slika Husnije Topića iz Cazina<br />

naka Hrnjice Muja, onakvog kakav<br />

je on bio u stvarnosti i u našoj epskoj<br />

poeziji, a nama je pripala čast da je<br />

prvi javno fotografišemo i objavimo<br />

prvi put u Tutinskom zborniku, a<br />

sada i u Bošnjačkoj <strong>riječ</strong>i.<br />

Obzirom da se u mnogim pjesmama<br />

pominje i njegova kula, slikar<br />

Sead Emrić je to želio da nam<br />

dočara i približi onako kako je to u<br />

stvarnosti i bilo.<br />

Zanimljivo je istaći da se u Krajini<br />

pakuje ljuti biber <strong>za</strong> tržište koji<br />

se zove «Hrnjica Mujo».<br />

Ima još umjetnika koji su inspirisani<br />

ovim junacima, a među njima<br />

su i skulptori, kipari, ali i pjesnici.<br />

ufatiše pa je povedoše.<br />

A kotarske pjesme <strong>za</strong>pjevaše.<br />

Pa sve pale iz pušaka malih.<br />

Odvedoše lijepu djevojku.<br />

Dan po danu konak po konaku<br />

dok siđoše kamenu Kotaru<br />

pa do kule Regule serdara.<br />

Skupili se svi redom Kotari<br />

na veselju Regule serdara.<br />

Po avliji tole postavljene<br />

pa se pije pivo u avliji,<br />

na sedmero i na devetero.<br />

Kad je tamna noćca dolazila<br />

Pa je tamo po jaciji bilo,<br />

a dok skoči sedam kapetana,<br />

povedoše Regulu serdara<br />

u đerdeke lijepoj djevojci.<br />

Pjan je serdar sišo u odaju.<br />

Arnautka stoji na nogama,<br />

a sve krije plamena handžara,<br />

sve ga ona krije pod haljinam.<br />

Bir Regula u odaju dođe<br />

ona pod njeg podbaci šćemliju.<br />

Prifati se vina rumenoga,<br />

a srebrnu čašu dofatila<br />

pa je punu vina natočila.<br />

Pruži čašu Reguli serdaru:<br />

«Popi’, dragi, ovu čašu piva!»<br />

Kad Regula čašu prifatio<br />

na bjele je zube naslonio.<br />

Sinu handžar u šikli odaji<br />

vidi sade Arnautke mlade<br />

đe Regulu udari handžarom,<br />

udari ga u prsa hajdučka.<br />

A podjeknu Regula serdare,<br />

pa dok neko ispred vrata viknu:<br />

»Moj Regula, moj od srca sine,<br />

što mi, sine, jeknu u odaji?»<br />

A <strong>za</strong>vika Arnautka mlada:<br />

»Mila majko Regule serdara,<br />

što si dobra rodila junaka<br />

što je moje lice oštetio.»<br />

Nasmija se stara pred vratima<br />

a ostavi od odaje vrata.<br />

Ona ode kroz bijelu kulu.<br />

Sad da vidiš Pa<strong>za</strong>rke djevojke<br />

Regulino obuče odjelo,<br />

Regulinu kapu populanu,<br />

a pripasa svijetlo oružje.<br />

Pa sve šjedi u šikli odaji.<br />

A kad noći polovina prođe,<br />

svi pospaše pjani Kotarani,<br />

skoči Hanka na noge od tala<br />

pa odaji oškrinula vrata.<br />

Nigdi nikog pred vratima nema.<br />

Izvuče se Hanka iz odaje,<br />

pa se svuče u tople podrume.<br />

Serdarovi konji pove<strong>za</strong>ni,<br />

pokraj konja horma poredana.<br />

Ona dođe velikom putalju.<br />

Bir na konja sedlo udarila,<br />

priteže mu četiri kolana,<br />

a izvede konja iz podruma.<br />

Kroz avliju provede putalja.<br />

Izvede ga avliji na vrata,<br />

pa <strong>za</strong>krenu, uđaha putalja,<br />

pa oćera ispod tanke kule.<br />

Silna li je da joj kraja nejma.<br />

Pa kotarsko polje pogazila,<br />

a fati se brda kamenije’.<br />

Vazda goni konja od mejdana<br />

Januar - Decembar 2009. 21

pa pođekad odmori putalja<br />

a nikada san ne imade.<br />

Goni mlada tri bijela dana<br />

i tri noće brez promjene puste.<br />

A dok Hanka izbi Drenopolju.<br />

Pa je konja <strong>za</strong>stavila svoga,<br />

<strong>za</strong>stavila pa ga razjahala<br />

da odmori sebe i putalja.<br />

Pa se Hanka bješe odmorila.<br />

Dok pogleda svojijem očima<br />

dok ugleda jednoga serdara.<br />

A na njemu vezene haljine.<br />

A dobro mu svijetlo oružje.<br />

Dobro jaše široka bjelana.<br />

Hanka uze pušku po kajišu<br />

pa <strong>za</strong> jedan kamen <strong>za</strong>skočila.<br />

Pa <strong>za</strong>vika grlom bijelijem:<br />

«Čuj serdare, žalosna ti majka,<br />

il’ odjahuj konja od mejdana<br />

i odbacuj svijetlo oružje<br />

il’ ćeš, bolan, odmah poginuti.»<br />

Istom serdar podigao glavu<br />

Pa <strong>za</strong>vika sa đogata svoga:<br />

«Kad me moja porodila majka,<br />

porodila i kad me gojila<br />

vazda me je majka <strong>za</strong>klinjala<br />

da se nikad ne bih uklanjao,<br />

a kamoli konja razjahao<br />

i otpaso silah i oružje.<br />

Pa ni danas učiniti neću.<br />

A ti radi šta je tebi drago.<br />

Moli Boga, iz gore hajduče,<br />

Đe sam pošo do kršna Kotara<br />

Ti da bježiš kroz sedam zemalja<br />

nikad meni ne bi pobjegnuo.»<br />

Opet viknu lijepa djevojka:<br />

«Pa <strong>za</strong>stavi konja velikoga<br />

pravo meni i pravično kaži<br />

što si pošo do kamen Kotara!»<br />

Tada serdar konja <strong>za</strong>stavio<br />

pa sa konja tiho progovara:<br />

«O Boga mi, iz gore hajduče,<br />

volj ti milo volj ti mrsko bilo<br />

ja sam pošo Regulinoj kuli.<br />

Ili ću mu odre<strong>za</strong>ti glavu<br />

il’ će moju serdar posijeći<br />

sve rad Hanke Jusufaginice.»<br />

A <strong>za</strong>vika lijepa djevojka:<br />

«Oj serdaru, žalosna ti majka,<br />

što rad Hanke lijepe djevojke?<br />

Šta je tebi učinjeno krivo?<br />

Ti okle si i kako te viču?<br />

Pravo meni i pravično kaži.»<br />

A <strong>za</strong>vika serdar sa đogata:<br />

»Ja nijesam iz Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

ja sam bogme jabandžija teška,<br />

ja sam otud iz Unđurovine<br />

a od Đule vode valovite<br />

po imenu Orlanović Mujo.<br />

Čuj, hajduče, pravo sam ti kazo.»<br />

Tad djevojka pušku odbacila<br />

podiže se pa <strong>za</strong>vika Muja:<br />

»Hodi amo, Orloviću Mujo,<br />

da ti sade ja <strong>za</strong> Hanku pričam»<br />

A kad Orlan dojaha đogata<br />

pa pogleda lijepu djevojku,<br />

pa djevojki Boga nazivaše.<br />

«Da si zdravo, Orlanović Mujo,<br />

e sad šjedi da progovorimo.»<br />

Sjede Orlan u zelenu travu,<br />

a djevojka njemu progovara:<br />

22 Januar - Decembar 2009.<br />

Zanimljivo je istaći da je umjetnik<br />

iz Velike Kladuše, Zlatko Dizdarević<br />

pripremio spomenik <strong>za</strong><br />

livanje u bronzi - Hrinjicu Muju na<br />

konju i to je <strong>za</strong> sada najveći spomenik<br />

takve vrste koji se nalazi u<br />

ogromnom hangaru u Velikoj Kladuši,<br />

pa ga je jednostavno nemoguće<br />

fotografisati. Da li će ovaj<br />

grandiozni spomenik Hrnjici Muju<br />

biti ikada izliven i postavljen<br />

ispred kule Hrnjice Muja u Velikoj<br />

Kladuši, još je neizvjesno.<br />

Ali, da se vratimo bošnjačkoj<br />

epskoj poeziji i da kažemo još<br />

jednu bitnu razliku između, recimo,<br />

pjevanih pjesama u Krajini i<br />

Sandžaku. Krajišnici su iz Dalmacije<br />

i Like poprimili ikavsko narječje<br />

pa su im i pjesme (pisme) često<br />

ikavske, ali se ovaj ikavski po akcentu<br />

znatno razlikuje od ikavskog<br />

govora u Hrvatskoj. I dan danas se<br />

kod mnogih Krajišnika <strong>za</strong>držalo<br />

ovo ikavsko narječje.<br />

«…Hoćemo li pismu <strong>za</strong>pivati<br />

ti divojko azgina serdara…»<br />

Istina, veoma je malo pjesama<br />

kroz koje se prožima ikavski, pa<br />

možemo i naslutiti da su dobrim<br />

dijelom narodni pjevači, odnosno,<br />

kazivači ove <strong>bošnjačke</strong> usmene<br />

epike i iz drugih krajeva, ali i iz<br />

Krajine. Među prvima koji se naučno<br />

bavi ovom književnom vrstom<br />

poezije u novije vrijme je dr. Rašid<br />

Durić iz Cazina, ali su tu svakako i<br />

Đenana Buturović, Zilhad Ključanin,<br />

Nevzet Veladžić i mnogi drugi.<br />

U bošnjačkoj usmenoj epskoj<br />

tradiciji opjevani su i do našega<br />

doba <strong>za</strong>pamćeni junaci, uglavnom<br />

stvarne historijske ličnosti, kroz čija<br />

su junaštva i viteške vrline njegovani<br />

plemenitost, čast i srčanost<br />

brojnih generacija. Najviše je pjesama<br />

o junacima iz sredine 17.og<br />

vijeka –braći Hrnjicama, Mustajbegu<br />

Ličkom, Talu (Oraškome) Ličaninu,<br />

poznatijem kao Budalina<br />

Tale. Pjesme o njihovim junaštvima<br />

prvi su put <strong>za</strong>bilježene i objavljene<br />

Epski i Krajiški junak Hrnjica Mujo na konju,<br />

rad u bronzi umjetnika Zlatka Dizdarevića iz Velike Kladuse<br />

u poznatim klasičnim pjesmaricama<br />

sa kraja 19.og vijeka, sakupljača<br />

Koste Hermana , dok je<br />

veliki broj pjesama koje su nastajale<br />

izmedju 15.og i 19.og vijeka ,<br />

uglavnom ostao ne<strong>za</strong>pisan, pa i ne<br />

znamo kakvi su tek tada bili junaci.<br />

Uronimo li u svijet epsko-junački,<br />

prepustimo li dušu njegovoj<br />

magiji, ovi će nas pjesnici sindžirima<br />

od halki <strong>za</strong> vrleti našega <strong>za</strong>vičaja<br />

sapeti, sa našom dičnom<br />

prošlošću sastaviti, sa šehidima i<br />

gazijama Bosne zbližiti. Tada kao<br />

da živimo dvostruki život - svoj sjedinjen<br />

sa burnim i časnim životom<br />

Hrnjica i brojnih znanih i neznanih<br />

junaka Bošnjaka. Njih postajemo

dostojni evokacijom, pamćenjem I<br />

prenošenjem znanja o njima. To su<br />

vrijednosti naših korijena.<br />

O usmenoj poeziji Bošnjaka pisali<br />

su i Evlija Čelebi, Mula Mustafa<br />

Bašeskija, Alija Nametak,<br />

Munib Maglajlić…<br />

Na pijedestalu usmenog kazivanja<br />

<strong>bošnjačke</strong> epske poezije u svijetu<br />

nalazi se sandžački pjevač<br />

<strong>bošnjačke</strong> epske poezije Avdo Međedović.<br />

O njemu sam pročitao<br />

mnogo, jer su o njemu pisali mnogi<br />

znanstvenici širom svijeta, a i prevođen<br />

je na skoro sve jezike svijeta.<br />

Najljepše kazivanje o Avdu Međedoviću<br />

je ono koje nam je ostalo od<br />

našeg dragog književnika Ćamila<br />

Sijarića. Evo šta je on napisao o<br />

našem Avdu Međedoviću:<br />

«Amerikanci su nam rekli da<br />

imamo Homera. Malo je ko tada u Bijelom<br />

Polju i znao <strong>za</strong> nekakvog Homera,<br />

i da je neko gledao Avda<br />

Međedovića kako pije vodu sa šedrvana<br />

i rekao: Ovo je Homer, to bi prošlo kao<br />

dokona lakrdija, jer je svak znao da je<br />

Avdo Međedović običan seljak sa<br />

Obrova kraj Bijelog Polja, koji se od<br />

drugih razlikuje samo po tome što<br />

umije da pjeva uz gusle. Ko je dokon<br />

može da ga sluša i dangubi, a ko ga<br />

sluša pašće na njegove grane, osiromašiće<br />

kao što je on osiromašio - jer U<br />

kojoj kući gusle gude, tu žižak na tavanu<br />

žito ne jede.<br />

Sem ovoga - ništa drugo o Avdu<br />

Međedoviću nismo znali, dok nam to<br />

nisu Amerikanci ka<strong>za</strong>li. Rekli su nam<br />

da imamo Homera! Da je Avdo Međedović<br />

jedan od najvećih pjevača epskih<br />

pjesama ne samo kod slovenskih naroda<br />

nego i u svijetu.<br />

Konkretno: godine 1933, 34. i 35. u<br />

novopa<strong>za</strong>rskom kraju i Bijelom Polju<br />

boravila je grupa profesora sa katedre<br />

<strong>za</strong> klasične jezike i književnost na Harvardskom<br />

univerzitetu u Americi, u<br />

Masačusetsu, i <strong>za</strong>pisivala epske narodne<br />

pjesme. Tada su od Avda Međedovića<br />

<strong>za</strong>pisali pjesmu Ženidba<br />

Smailagić Meha, dosad najdužu u<br />

našoj epici - sa 12310 stihova. Druga<br />

po dužini je pjesma Osman-beg Dalibegović<br />

i Pavićević Luka, koju su Ame-<br />

rikanci <strong>za</strong>bilježili takođe od Avda Međedovića.<br />

Sadržaj prve pjesme odnosi<br />

se na sedamnaesti vijek, na grad Kanjižu<br />

koji su Turci dobili <strong>16</strong>00. godine,<br />

na Budim i njegovog vezira, na vojvodu<br />

Petra od Karabogdanske, to jest<br />

ve<strong>za</strong>ne su <strong>za</strong> periferne gradove tadašnje<br />

turske imperije.<br />

Neka se pobliže upoznamo s Avdom<br />

Međedovićem. Na pitanja koja mu je<br />

postavio Nikola Vujanović, saradnik<br />

Milmana Parija i Alberta Lorda, odgovorio<br />

je da ima šezdeset i koju godinu.<br />

Da ne umije čitati i pisati. Da ima malo<br />

zemljice, da ljeti radi a zimi sjedi -<br />

\"Volio bih umrijeti od rada nego sjedeti<br />

besposlen..<br />

«Pokušaću da Avda Međedovića<br />

još više približim, a to ću učiniti kroz<br />

njegovo gostovanje u našoj kući, u kući<br />

Ilija<strong>za</strong> Sijarića, godine 1925/26. i slijedećih<br />

godina - kada sam ja bio đak.<br />

Meni, đaku, nije bilo da sjedim na patosu<br />

među ljudima, pa sam sjedio u<br />

ćošku na sanduku. Živjeli smo tada u<br />

Godijevu, selu na desnoj obali Lima, tri<br />

sata hoda od Bijelog Polja, punom kuća<br />

i Godijevaca. Gledao sam te ljude - da<br />

ponovim: odozgo sa sanduka dolje po<br />

ćilimu, po ponjavama i golom podu,<br />

koji su ispunjavali, inače prostranu<br />

sobu, od prozora do vrata. Bio je to seljački<br />

svijet, ratarski, stariji ljudi i<br />

mlađi, preko zime dokoni - dani kratki<br />

a noći duge, i eto ih da čuju gusle i pjesme<br />

o starim vremenima, o carevima i<br />

gradovima, o kulama - \"Zeman kule<br />

po ćenaru gradi / zeman gradi, zeman<br />

razgrađuje!\" Nikad ništa nisu pročitali<br />

jer nepismeni su, sem mene jedinog,<br />

njihovog đaka - gore na sanduku:<br />

otud kod njih i žeđ <strong>za</strong> pjesmama, jer se<br />

ne čitaju nego slušaju, to jest: jedina<br />

su, uz ostalu usmenu tradiciju, njihova<br />

intelektualna komunikacija. U takvoj<br />

-i sličnim sredinama, stvarala se i<br />

njegova narodna usmena tradicija,<br />

kojoj na čelu, svakako stoji epska poezija.<br />

Avdo Međedović nije samo pjevao<br />

gotove pjesme, nego ih je dopjevavao,<br />

etički i estetički korigovao, pa je, prema<br />

tome, bio i pjevač i pjesnik.<br />

Gradili su mu mjesto uvrh sobe, uz<br />

prozore - ondje gdje mogu da sjednu<br />

samo odabrani, dajući mu time čast i<br />

»Šta je tebe, Mujo, natjeralo<br />

pa da ideš kamenu Kotaru<br />

i okle si sada dolazio?»<br />

A <strong>za</strong>vika Orlanović mujo:<br />

«Ja sam bio u zemlji kaurskoj,<br />

od Madžara haber ufatio<br />

kad je došo Regula serdare<br />

pa odveo lijepu djevojku.<br />

Pa sam odmah uzjaho đogata.<br />

Već, mladiću, da te nešto pitam:<br />

«Bi l’ mi išta znao kazivati<br />

<strong>za</strong> lijepu Jusufovu Hanku,<br />

jesu li je davno odvodili?<br />

Koliko je bilo Kotarana?»<br />

«Bih Boga mi, Orlanović Mujo,<br />

taman danas tri bijela dana<br />

kako su je sveli do kotara.<br />

Al’ ti kažem Orlanović Mujo,<br />

ti ne muči sebe ni đogata,<br />

nemoj, Mujo, ići do Kotara!»<br />

progovara Orlanovi Mujo:<br />

«O mladiću, da te nešto pitam:<br />

Ti oklen si iz zemlje koje si<br />

šta govoriš Muju pod homorom<br />

da ne ide Muju do Kotara.<br />

Umrijet ima a vraćanja nejma.<br />

Još ti kaže Orlanović Mujo,<br />

ja bih reko i bi’ se <strong>za</strong>kleo<br />

ti nijesi iz zemlje kaurske<br />

il’ si negdje rasto kod Turaka<br />

pa umiješ tako govoriti.»<br />

u <strong>riječ</strong>i u kojoj su bili<br />

pogledaše poljem Drenopoljem<br />

a dok izbi jedna četa mala.<br />

Tri stotine ide Pa<strong>za</strong>rčana,<br />

sve na njima silah i oružje.<br />

A pred njima idu ihtijari,<br />

bijele im brade viš pojasa.<br />

A <strong>za</strong>vika Orlanović Mujo:<br />

«Kud li ova četa polazila?<br />

Kaki li su dedi pred četama?»<br />

Čim ih viđe lijepa djevojka,<br />

kako viđe odmah ih poznade,<br />

baš njezine četiri amidže.<br />

Pa <strong>za</strong>vika Orlanović Muja:<br />

«Jaši konja, Orlanović Mujo,<br />

da sretnemo četu ubojitu,<br />

da sretnemo da je povratimo<br />

jer ja znadem one ihtijare.»<br />

A tome se Mujo <strong>za</strong>čudio.<br />

Do gotova doleće đogata.<br />

Hanka svoga uzjaha putalja,<br />

pa putalja prva otisnula.<br />

Kad na polje konja išćerala<br />

<strong>za</strong> njom Mujo ide na Đogatu.<br />

Viđaše je Pa<strong>za</strong>rčani mladi<br />

Pa sve viče jedan na drugoga:<br />

«Eto otud Regule serdara<br />

na putalju konju od mejdana.<br />

Njegovi su Kotarani blizu.<br />

Mi bježimo od Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

ludo ćemo izginuti ovdje.»<br />

Pa<strong>za</strong>rčani konje okrenuše<br />

samo ne šće Halil-aga stari<br />

već sijaha svoga upravio.<br />

A <strong>za</strong>vika Orlanović Mujo:<br />

«Što to bježe, ako Boga znadeš?»<br />

Nasmija se Hanka na putalju:<br />

«E sad slušaj, Orlanović Mujo,<br />

oni misle dina mi i imana<br />

da je glava Regule serdara.<br />

Januar - Decembar 2009. 23

Prepali se oni od serdara<br />

pa sad bježe do Novog Pa<strong>za</strong>ra.<br />

Nek’ s ne boje Regule serdara<br />

ni njegovi’ mladih Kotarana<br />

nikad serdar amo doći neće.»<br />

A tome se <strong>za</strong>čudio Mujo:<br />

»Okle znadeš, neznani junače,<br />

da Regula amo doći neće?»<br />

«A sad slušaj, Orlanović Mujo<br />

ja sam Hanka Jusufaginice,<br />

od mene je serdar poginuo.<br />

A ono su stari ihtijari<br />

čuj Mujaga, četiri amidže.<br />

Ovi štono ide poljem zelenijem<br />

ovo mi je najstariji amidža,<br />

po imenu Halil-aga stari.»<br />

Pa poleće na konju putalju<br />

pa povika iz sedla bojnoga:<br />

«Moj amidža Halil-aga stari,<br />

viči, adžo, naše Pa<strong>za</strong>rčane<br />

nek <strong>za</strong>stave konje od mejdana.<br />

Ovo nije Regula serdare<br />

vet je Hanka age Jusuf-aga.»<br />

Sve se čudi Orlanović Mujo,<br />

a pogleda lijepu djevojku.<br />

Prodrije se Halil-aga stari<br />

a <strong>za</strong>pali dvije puške male:<br />

«Stan’te braćo, pa<strong>za</strong>rski junaci!»<br />

Al’ ga stražnji haber uhvatiše,<br />

ufatiše, konje <strong>za</strong>staviše.<br />

A sve plače Halil-aga stari<br />

kada Hanku viđe i putalja:<br />

«Moja Hanko, rano neprebona<br />

kad sam jutros pošo od konaka<br />

ja sam bio jemin učinio<br />

da se džaba povratiti neću<br />

il’ ću svoju izgubiti glavu<br />

ili vratit tebe iz Kotara.<br />

Evo sreće, a evo igbala<br />

da se dedo umoriti neće<br />

ić’ na Kotar tebe povraćati.<br />

Vet mi kaži, oba ti svijeta,<br />

ko te vrati iz kamena Kotara?»<br />

«Čuješ adžo Halil-aga stari,<br />

dok dođemo u Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

sve će tebi Hanka ispričati.»<br />

Opet veli Halil-aga stari:<br />

«O bratično, očinjeg ti vida,<br />

ko je ovo na konju đogatu?»<br />

Progovara lijepa djevojka:<br />

«Čuješ adžo, Halil-aga stari,<br />

ti si čuo u čuvenju<br />

u unđuru Orlanović Muja.<br />

Ev’ ovo je Orlanović Mujo.»<br />

Tuj stigoše svoje Pa<strong>za</strong>rčane.<br />

Prodrije se ostario dedo:<br />

«Zapjevajte, moja braćo draga,<br />

<strong>za</strong>pjevajte, is pušak’ pucajte,<br />

evo Hanke na konju putalju!»<br />

Arnauti pjesme <strong>za</strong>pjevaše,<br />

a živa se vatra otvorila,<br />

pa sve pale iz pušaka malih.<br />

Dok dođoše u Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

B’jelu dvoru Jusufaginice.<br />

A kad Hanka u avliju dođe<br />

serdareva rašjede putalja,<br />

pa <strong>za</strong>gazi u bijelu kulu.<br />

Svojoj majki u odaju dođe.<br />

Kad joj majka leži na dušeku,<br />

A na njojzi crno odijelo.<br />

Na glavi joj crna jemenija,<br />

24 Januar - Decembar 2009.<br />

uvaženje - a ne znajući da će, poslije<br />

pedesetak godina, taj njihov gost biti<br />

upoređivan sa Homerom, a još manje<br />

znajući koje taj Homer - koji je u nekadašnjoj<br />

Jeladi, isto tako pjevao o nekakvim<br />

junacima, o Ahilu, o Patroklu, o<br />

Prijamu, o gradu Iliosu.<br />

- \"Hajde, Serdare, kreni ih\" - <strong>za</strong>tražili<br />

bi, i <strong>za</strong> njih seljake to bilo kao da<br />

će početi molitva, koju ne vodi imam,<br />

nego guslar, i nije molitva <strong>za</strong> dušu na<br />

onom svijetu... na kojem se u vatri gori.<br />

nego na ovom, na kojem se u gusle<br />

gudi. Nije počinjao pjesmu kao što<br />

mnogi počinju: \"Gdje sjedimo, da se<br />

veselimo, e da bi nas i Bog veselio, i<br />

dobru nam sreću dijelio\" - nego često<br />

išao pravo u pjesmu - \"Čala-banda<br />

<strong>za</strong>turi se kavga, tu brat brata poznat ne<br />

mogaše, a kamoli bližnjeg bratučeda!\"<br />

Glas mu je bariton, slaže ga sa<br />

guslama, koje su takođe u baritonu,<br />

tako da se dobija jedno zvučno salgasje<br />

strune i grla, koje nije u duru nego u<br />

molu, i biće, valjda, da je sva naša<br />

epska poezija u molu.<br />

Slušaju ga, umukli su, gotovo ne<br />

dišu. Jedni gledaju u gusle, drugi sebi<br />

u krilo, i više niko nije tu u sobi, nego<br />

na bojnom polju, po kojem sablje sijevaju,<br />

koplja se prelamaju, buzdovani<br />

udaraju - \"Koliko ga lako udario, vita<br />

mu je rebra polomio, kroz prsa mu pendžer<br />

otvorio - vide mu se crne džigerice,<br />

nosi desnu u lijevoj ruci\"...<br />

Padaju konji i konjanici, <strong>za</strong>pomažu i<br />

cvile ranjenici -jer bije se boj. Zamišljaju<br />

sebe u tom boju, pipaju se da vide<br />

jesu li ostali živi - i nalazili da je najbolje<br />

biti kod svoje kuće, kod svoje žene,<br />

djece i stoke, to jest biti u Godijevu.<br />

Preko strune na guslama uvodio je<br />

u sobu, među te seljake: <strong>za</strong>darske banove<br />

i s mora kapetane, generale ugarske<br />

i budimske vezire, robove i ropkinje,<br />

ljepote djevojke iz Karavlaške i Karabogdanske,<br />

gorske hajduke i turske hanume.<br />

Kostreš harambašu i Tala<br />

Budalinu, Pavićević Luku i bega Ljubovića<br />

- i po sagnutim glavama prosipao<br />

sve same dukate, zlatne rušpe i<br />

mađarije - koje su samo u pjesmi, a<br />

inače od njih daleko. Uzdisali su i predisali,<br />

a neki i plakali zbog robovanja<br />

Budalina Tala u zindanu Zadranina<br />

bana - \"U kojem je voda do koljena, u<br />

kojem su zmije i akrepi - zmije iju, a<br />

akrepi piju.\" - \"Aman, aman!\"<br />

uzviknu - Loše gađa, al’ dobro pogađa,<br />

u kofije medu oči dvije, gdje ga ljube<br />

majka i sestrica\"... Uzviknu:<br />

\"Aman, aman, među oči dvije!\"<br />

A ja sam gore na sanduku do duvara,<br />

ja sam đak - slušam ih i gledam:<br />

liče na nadgrobne kamenove, jedni se<br />

naveli na jednu, drugi na drugu<br />

stranu, neko pao glavom u krilo, kao da<br />

je u boju udaren buzdovanom. I soba<br />

više nije soba, nego razbojište po kojem<br />

leže otkinute glave - \"Mahnu sabljom<br />

odsječe mu glavu, baci glavu u zelenu<br />

travu, pa se fati gore i planine.\" Junače<br />

se protiv Zadranina bana, protiv<br />

generala i kapetana, a to mogu jer su<br />

tu u sobi, u kojoj furuna gori i pred<br />

njom leži i prede mačka.<br />

Veliko je čudo kako je Avdo Međedović<br />

mogao da pjeva do pola zimske<br />

noći, i gotovo iz noći u noć, a još je veće<br />

čudo, kako je pamtio samo u jednoj pjesmi<br />

preko <strong>13</strong>000 stihova - bezbroj<br />

imena careva, kraljeva, vezira, ajana i<br />

kapetana - rijeka, planina, ljudskih sudbina,<br />

bojeva i dvoboja i da o svemu tome<br />

pjeva kao daje sam tamo bio i to vidio.<br />

Između dva rata bili smo zemlja seljačka,<br />

agrikulturna, pa je pjevača uz<br />

gusle bilo puno, jer gusle su došle mjesto<br />

knjige, to jest bile su knjiga svoje<br />

vrste: bile su pamćenje i čuvanje prošlosti.<br />

I biće da je zbog toga - zbog pamćenja<br />

svoje prošlosti naš čovjek, kud<br />

god se selio sa sobom gusle nosio! Uz<br />

njih je pjevač, ne samo pjevao gotove<br />

pjesme nego ih i sam izmišljao, mijenjao,<br />

dopunjavao, što je, kako sam prije<br />

rekao, više nego izvjesno činio i Avdo<br />

Međedović<br />

Ovu kratku <strong>riječ</strong> o Avdu Međedoviću<br />

počeo sam sa starim šedrvanom<br />

u starom Bijelom Polju; nema više ni<br />

onog šedrvana, ni onog Bijelog Polja,<br />

ni Avda Međedovića, koji je s nama<br />

živio, s nama vodu pio, a Amerikanci<br />

nam danas rekli da je to s nama sa šedrvana<br />

vodu pio, niko drugi - nego<br />

Homer. Neka je <strong>za</strong> njih to što oni hoće,<br />

a <strong>za</strong> nas je Avdo Međedović jedan od<br />

velikih jugoslovenskih pjevača epske<br />

poezije. Umro je 1955. godine, a

danas - kad u rukama imamo njegove<br />

pjesme, rodio se da u našoj duhovnoj<br />

baštini živi.»<br />

Zanimljivo je kazivanje Halila<br />

Ham<strong>za</strong>gića o Ćor Husu Husoviću,<br />

gdje ga opisuje kao velikog junaka,<br />

ali i uglađenog gospodina: «Ćor<br />

Huso se kretao i držao kao pravi<br />

pripadnik gospodske rase . Putovao<br />

je samo na konju pod oružjem<br />

praćen naoružanim momkom, bio<br />

je visok i krupan i imao je 120 kg,<br />

pa ga je i snažan konj jedva nosio,<br />

a imao je brkova punu šaku.»<br />

O našem junaku Ćor Husu između<br />

mnogih govori i Salko Hot,<br />

koji ističe da je Ćor Huso uvijek<br />

imao vodiča i to naoružanog, ali<br />

uvijek njegov bliži svojta, te da je<br />

pored ostalog oružja Ćor Huso<br />

uvijek imao i džeferdar.<br />

Analogno nacionalnim epikama<br />

na Balkanu, pod bošnjačkom<br />

epikom podrazumijevamo epsko<br />

usmeno naslijeđe Bošnjaka Bosne i<br />

Hercegovine i Sandžaka kao jedinstvene<br />

historijsko kulturne cjeline.<br />

Muslimanska epika pripada južnim<br />

slavenima islamskog duhovnog<br />

koda. Ova je epika između<br />

15.og i 18.og (odnosno 20.og) stoljeća<br />

bila rasprostranjena ne samo<br />

Bosanskim pašalukom, već i Srbijom<br />

i Crnom Gorom, dijelovima<br />

Hrvatske, Ugarske, pa i Albanije.<br />

Bošnjačko muslimanska epika<br />

originalna je kulturna pojava sa<br />

vlastitom historijskom i socijalnom<br />

osnovom na kojima su višestoljetnim<br />

usmjenim tradiranjem formirana<br />

njena estetička, etička stilska i<br />

kompozicijska obilježja.<br />

Koliko je i historijski značajna<br />

bošnjačka epska poezija najbolje<br />

govore sljedeće činjenice: Muslimansko-bošnjačka<br />

episka pjesma<br />

bila je rasprostranjena na znatno<br />

širem prostoru od današnjeg teritorija<br />

Bosne i Hercegovine. Kad<br />

god su Muslimani obitavali u<br />

dužim periodima na prostorima<br />

današnje Srbije, Crne Gore, dijelovima<br />

Hrvatske (Slavonije, Like,<br />

Dalmacije, Primorja) tako je u navedenim<br />

prostorima između <strong>16</strong>.og<br />

i 18.og vijeka islamsko-turska civili<strong>za</strong>cija<br />

i duhovna kultura, sa epskom<br />

pjesmom južnoslavenskih<br />

Muslimana kao njihovim pratiteljem.<br />

Osmanlije su nakon višegodišnjeg<br />

neuspjeha opsjedanja<br />

Wiena mirom u Karlovcu <strong>16</strong>99. izgubili<br />

Ugarsku ( osim Banata), Slavoniju,<br />

Liku, Krbavu, dijelove<br />

Primorja sa jadranskim <strong>za</strong>leđem<br />

južno od Velebita, i gradova Knin,<br />

Sinj, Vrgorac, sa Herceg Novim. U<br />

navedenim je prostorima uništena<br />

muslimanska sakralna i materijalna<br />

civili<strong>za</strong>cija, Muslimani su protjerani<br />

( ili pokršteni) u Bosanski<br />

pašaluk, noseći u sjećanjima junačke<br />

pjesme, njegovane između<br />

<strong>16</strong>.og i 18.og vijeka. Bosanski je pašaluk<br />

mirom u Karlovcu smanjen i<br />

sveden na granice približne današnjem<br />

prostoru Bosne i Hercegovine:<br />

duž rijeke Save na sjeveru, sa<br />

izlazom na Jadran na jugu, od Velike<br />

Kladuše i Bužima na sjevero<strong>za</strong>padnom<br />

do Noivog Pa<strong>za</strong>ra i<br />

Tutina na jugoistoku, ukljujući cijeli<br />

Sand<strong>za</strong>k ( danas u Srbiji i Crnoj<br />

Gori) i dijelove sjevero<strong>za</strong>padne Srbije<br />

sa Mačvom i gradom Šapcem.<br />

Upravo takav pašaluk će postati<br />

stjecište <strong>bošnjačke</strong> epske poezije.<br />

Od Ugarske do carske Rusije ratovali<br />

su bošnjački junaci. I ko zna da<br />

li bi histporija uopšte <strong>za</strong>bilježila<br />

mnoge ratove gdje su Bošnjaci boj<br />

bojevali, da se usmena epska poezija<br />

Bošnjaka nije opjevala i prenosila<br />

sa koljena na koljeno<br />

vjekovima. Danas je ona <strong>za</strong>pisana,<br />

ali se , na žalost, njoj poklanja sve<br />

manje pažnje kod nas, ali ne i u Engleskoj,<br />

Americi, Francuskoj...<br />

Najpoznatije knjige epske poezije<br />

koje se su dobro dostupne čitalačkoj<br />

publici su od autora: Koste<br />

Hermana, Đenane Buturović, Rašida<br />

Durića, Nevzeta Veladžića...<br />

Za ljubitelje epske poezije smo<br />

i<strong>za</strong>brali «Pjesmu od Novog Pa<strong>za</strong>ra».<br />

Omer Zagorac je ovu pjesmu<br />

čuo od Bajra Durma<br />

1929.godine , a pjesmu je tek<br />

rukom <strong>za</strong>bilježila Đenana Buturović<br />

1980. godine.<br />

a Hanka joj naziva selama.<br />

Diže glavu Jusufaginica<br />

odmah svoju Hanku prepoznade.<br />

Pa kaduna od radosti pisnu<br />

a skočila iz mehka dušeka.<br />

Na odaji srete jedinhicu<br />

<strong>za</strong>grli je s obadvije strane,<br />

a sve plače Jusufaginica.<br />

A Hanka joj tiho progovara:<br />

»Ne plač’, majko, boljeće te glava<br />

vet ti sjedi na mehke šiltete.»<br />

Taman sjede kada u šilteta<br />

kraj nje Hanka pade na koljena.<br />

Vazda na njoj kaurske haljine.<br />

a na vrata četiri amidže<br />

I <strong>za</strong> njima Orlanović Mujo.<br />

Pa sve plaču stari ihtijari.<br />

Halil-aga stari progovara:<br />

»O bratično, dina ti i imana,<br />

Ko te vrati sa kamen Kotara?»<br />

Tad im Hanka poče kazivati<br />

a kako se jadna povratila.<br />

A sve sluša Orlanović Mujo,<br />

a sve sluša nikad ne govori<br />

dok je Hanka njima kazivala.<br />

Tad <strong>za</strong>vika Orlanović Mujo:<br />

«Čuj kaduno Jusufaginico,<br />

eto tebe, a eto Hankije,<br />

bi li Hanka sa mnom polazila?<br />

Ja sam, kado, iz Unđurovine<br />

ispod Đule, vode valovite,<br />

ime mi je Orlanović Mujo.<br />

Bi l’ ti Hanku meni poklonila?»<br />

A kad čula Jusufaginica<br />

po odaji očim’ pogleda<br />

i u svoju Hanku pogleda.<br />

A <strong>za</strong>vika Jusufaginica:<br />

«Ako hoće Hanka plemenita,<br />

ja Boga mi braniti joj neću.»<br />

A <strong>za</strong>vika Hanka iz budžaka:<br />

«Čuješ mene, Orlanović Mujo,<br />

ja ću poći u Unđurovinu<br />

makar imo sedam vjernih ljuba<br />

da ja osma budem u konaku.»<br />

Obje su se kail učinile.<br />

Sada ode lijepa djevojka<br />

ona ode u svoju odaju.<br />

Pa se svuče, pa se preobuče<br />

pa obuče žensko odijelo,<br />

pa se svojoj povratila majki.<br />

Opet nađe četiri amidže<br />

među njima Orlanović Muja.<br />

«Ja sam spremna, Orlanović Mujo,<br />

je l’ nam, Mujo, vakat putovati?»<br />

A na noge stari ihtijari,<br />

Svaki avdes udario na se,<br />

povedoše Hanku na avliju.<br />

Amidže joj dovu učiniše,<br />

a Mujo je diže na putalja.<br />

Haber pao po Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

da će Hanka na Unđurovinu,<br />

pa se mlogi narod iskupio.<br />

Mujo Hanku diže na Putalja<br />

a uđaha velikog đogata,<br />

pa je prate četiri amidže.<br />

U dno polja njiha ispratiše.<br />

A <strong>za</strong> njima silne pa<strong>za</strong>rlije<br />

vas se narod natrag povratio.<br />

Mujo s Hankom ode putovati<br />

sve dok siđe u Unđurovinu.<br />

Januar - Decembar 2009. 25

Doc. Dr. Vladan Virijević<br />

26 Januar - Decembar 2009.<br />

LINGVISTIKA<br />

TURCIZMI U GOVORU<br />

IBARSKOG KOLAŠINA*<br />

Apstrakt<br />

Autor se u radu bavi istraživanjem orijentalnog jezičkog nasleđa u govoru Ibarskog Kolašina. Radom je obuhvaćen<br />

samo jedan deo ovog bogatog leksičkog nanosa, tj. onaj koji se najčešće susreće u svakodnevnoj govornoj<br />

komunikaciji stanovništva pomenutog područja. Nastojalo se da se prikaže etimološko značenje ovih leksema, tj.<br />

njihovo ishodište, značenje u turskom jeziku i značenje u govoru Ibarskog Kolašina.<br />

Ključne reči: Ibarski Kolašin, turcizmi, orijentalizmi, lekseme.<br />

Jedna od tema koja svojom kompleksnošću<br />

često pleni pažnju domaćih<br />

lingvista su turcizmi, tj. po<strong>za</strong>jmljenice<br />

koje su u naš jezik dospele iz turskog<br />

ili, preko njega, iz nekog drugog<br />

orijentalnog jezika (arapskog, persijskog,<br />

hebrejskog...). Njihovim proučavanjem<br />

bavili su se mnogi, počevši od Vuka Stefanovića<br />

Karadžića i Gliše Elezovića do<br />

Abdulaha Škaljića, Petra Skoka, Asima<br />

Peca, Olge Zırojević, Snežane Petrović,<br />

Marte Bjeletić, Goluba Jašovića... NJihova<br />

istraživačka polja bila su: etimologija<br />

turci<strong>za</strong>ma, turcizmi u delima<br />

pojedinih istaknutih pisaca ili u narodnoj<br />

poeziji, ili, pak, <strong>za</strong>stupljenost turci<strong>za</strong>ma<br />

na pojedinim geografskim područjima.<br />

Imajući <strong>za</strong> metodološki uzor neke radove<br />

pomenutih autora, opredelili smo<br />

se da proučimo neke turcizme inkorporirane<br />

u govor stanovništva Ibarskog<br />

Kolašina, teritorije u gornjem toku reke<br />

Ibar, koja je u prošlosti predstavljala<br />

jednu od značajnijih metanastazičkih<br />

“kapija” <strong>za</strong> fluktuaciju stanovništva sa<br />

prostora Crne Gore i Kosova i Metohije<br />

prema tzv. centralnoj Srbiji.<br />

Leksiku Ibarskog Kolašina obrađivali<br />

su Danilo Barjaktarević (“Presek<br />

razvoja govornih osobina Ibarskog Kolašina“)<br />

i Marinko Božović, čija knjiga<br />

“Govor Ibarskog Kolašina” nam je poslužila<br />

kao heuristička osnova <strong>za</strong> rekognosciranje<br />

turci<strong>za</strong>ma koji se i<br />

dan-danas upotrebljavaju ili, u manjoj<br />

meri, pripadaju korpusu arhai<strong>za</strong>ma koji<br />

se mogu čuti samo u izgovoru žitelja<br />

starije životne dobi.<br />

Od literature koja nam je pomogla<br />

prilikom utvrđivanja etimoloških značenja<br />

turci<strong>za</strong>ma <strong>za</strong>stupljenih u govoru stanovništva<br />

Ibarskog Kolašina, treba istaći<br />

Škaljićevu voluminoznu studiju “Turcizmi<br />

u srpskohrvatskom jeziku”, Skokov<br />

“Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga<br />

jezika”, te knjigu “Turcizmi u<br />

Vukovim rječnicima” Asima Peca. Pojedine<br />

dileme rešavali smo koristeći se<br />

“Tursko-srpskim rečnikom” (“Türkçesırpça<br />

sözlük”), koga su studiozno priredili<br />

vrsni znalci turskog jezika u nas –<br />

pokojni Slavoljub Đinđić, Mırjana Teodosijević<br />

i Darko Tanasković. Značajne<br />

smernice pružili su nam i stručni radovi<br />

Snežane Petrović (“Istorijat i stanje proučavanja<br />

turci<strong>za</strong>ma u srpskohrvatskom<br />

jeziku” i “Neki turcizmi u srpskohrvatskoj<br />

kulinarskoj terminologiji”).<br />

* Rad je napisan u okviru projekta Duhovne pojave i stvaralaštvo srpskog naroda na Kosovu i Metohiji od XV do XX veka<br />

(broj 148020), koji je odobrilo i finansira Ministarstvo nauke Republike Srbije.

LINGVISTIKA<br />

“Rječnik jednog naroda je dosta<br />

vjerna slika njegove istorije i cjelokupnog<br />

razvitka. Sve ono što se dešavalo<br />

u prošlosti našlo je svoje -<br />

vrstan odraz i u vječitom pratiocu<br />

ljudskog života – u jeziku” – <strong>za</strong>pisao<br />

je naš poznati lingvista Asim<br />

Peco, dok je znameniti etnolog Tihomır<br />

Đorđević istakao da “i prošlost<br />

i sadašnjost naše zemlje,<br />

na šega naroda i njegovih kulturnih<br />

tekovina biće samo onda jasne kada<br />

se Turci i ono što je njihovo do sitnica<br />

prouče”. 1 Ove konstatacije moguće<br />

je, s punim pravom, primeniti<br />

i na geografski prostor i stanovništvo<br />

Ibarskog Kolašina – mikroregije<br />

čiji govor smo odabrali da bude<br />

istraživački uzorak ovog rada.<br />

Naime, teritorija ove oblasti<br />

smeštene u gornjem toku reke Ibra,<br />

“uglavljene” između Kosova i Ribarićke<br />

klisure, te masiva Rogozne<br />

i Mokre Gore, u dugom istorijskom<br />

hodu predstavljala je “vetrometinu”<br />

kojom su jezdili razni narodi,<br />

ostavljajući <strong>za</strong> sobom, manje ili više<br />

trajne fragmente svojih kultura.<br />

Nekoliko vekova una<strong>za</strong>d to je bila<br />

svojevrsna etapna stanica i poprište<br />

brojnih migracionih pomeranja<br />

stanovništva sa prostora Crne Gore<br />

i Brda ka Kosovu i Metohiji, kao i<br />

iz Metohije ka dolini Raške i dalje<br />

ka Šumadiji. 2<br />

Ibarski Kolašin danas sačinjava<br />

60 naseljenih mesta koja u admini-<br />

*<br />

strativno-upravnom smislu pripadaju<br />

opštinama Zubin Potok, Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r i Tutin. To je uglavnom brdsko-planinsko<br />

područje na kome<br />

dominiraju seoska naselja razbacanog<br />

planinskog tipa, retko naseljena.<br />

Njegovo stanovništvo u<br />

konfesionalnom pogledu sačinjavaju<br />

pravoslavni hrišćani i muslimani<br />

sunitskog pravca, i jedni i<br />

drugi dominantno slovenskog etničkog<br />

korena. 3 Prema saznanjima<br />

do kojih je došao profesor Marinko<br />

Božović, koji je temeljno ispitivao<br />

govorne karakteristike stanovništva<br />

ove regije, i čiji rad predstavlja<br />

osnovu ovog teksta, “i jedni i drugi<br />

govore srpskim jezikom, štokavskim<br />

dijalektom, ijekavsko-ekavskim<br />

narečjem. Govor ovog kraja<br />

pripada zetsko-raškom govornom<br />

tipu. On je u stvari sa novopa<strong>za</strong>rskim<br />

govorom najistureniji deo<br />

zetsko-južnosandžačkog govora”. 4<br />

Područje Ibarskog Kolašina<br />

predstavlja pogodan istraživački<br />

uzorak <strong>za</strong> ispitivanje jezičkih promena<br />

jer, usled doskorašnje saobraćajne<br />

izolovanosti od susednih<br />

oblasti (“život u prošlosti, geografska<br />

izolacija i sl. doprinosili su da<br />

se jezik, običaji i način življenja u<br />

ovom kraju duže sačuvaju”), jezičke<br />

osobine njegovog stanovništva<br />

su, u velikoj meri, “konzervırane”. 5<br />

Upravo u ovakvom ambijentu<br />

moglo se očuvati i mnoštvo reči,<br />

tzv. po<strong>za</strong>jmljenica, koje su u balkansku<br />

govornu zonu uplivavale<br />

iz istočnjačkih tj. orijentalnih jezika,<br />

a koje se u našoj lingvistici određuju<br />

terminom “turcizmi”, 6 pod<br />

kojima se podrazumevaju “oni elementi<br />

u srpskohrvatskom jeziku<br />

koji su poreklom turski ili su u<br />

njega dospeli posredstvom turskog<br />

(osmanskog ili nekog drugog) jezika,<br />

a mogu biti arapskog, grčkog,<br />

latinskog ili nekog drugog porekla”.<br />

7 Poseban značaj ima činjenica<br />

da su se u upotrebi <strong>za</strong>držali i neki<br />

turcizmi kojih nema <strong>za</strong>beleženih ni<br />

u Vukovom, ni u rečniku turci<strong>za</strong>ma<br />

Abdulaha Škaljića. 8<br />

Inače, prema Božovićevim nalazima,<br />

turcizmi su nešto izraženiji u<br />

govoru muslimanskog stanovništva<br />

Ibarskog Kolašina. U rečniku<br />

koji, doduše, nije potpun (“ne pretendujem<br />

da dam rečnik govora<br />

stanovnika Ibarskog Kolašina,<br />

takav rečnik bio bi mnogo obimniji.”),<br />

od 1.644 reči koje je popisao,<br />

bilo u korišćenoj literaturi o Ibarskom<br />

Kolašinu, bilo na terenu, u<br />

neposrednoj konver<strong>za</strong>ciji, mi smo<br />

uočili čak 450 (27%) koje se ubrajaju<br />

u turcizme. Ako se ovome dodaju<br />

i 322 turcizma u domenu<br />

mikrotoponimije, antroponimije i<br />

hidronimije, može se reći da je jezički<br />

uticaj Turaka – Osmanlija na<br />

ovom geografskom prostoru značajno<br />

prisutan i dan danas.<br />

Najveći broj turci<strong>za</strong>ma predstavljaju<br />

reči preuzete neposrednim<br />

kontaktom sa osmanskim<br />

jezikom tokom viševekovnog prisustva<br />

Turaka – Osmanlija na ovim<br />

prostorima Balkanskog poluostrva,<br />

1. Asim Peco, Turcizmi u Vukovim rječnicima, Beograd, 1987, 7.; Marta Bjeletić, Turcizmi u srpskohrvatskoj terminologiji<br />

srodstva, “Južnoslovenski filolog”, 51, Beograd, 1995, 203.<br />

2. O istorijatu, antropogeografskim, etnografskim i drugim karakteristikama Ibarskog Kolašina vidi više: Milisav Lutovac,<br />

Ibarski Kolašin, “Srpski etnografski zbornik”, knj. 34, Beograd, 1954.; Gliša Elezović, Kolašin na Tari i Kolašin na Ibru, “Južni<br />

pregled”, 1, Skoplje, 1931.; Blagoje Božović, @ivot i običaji narodni u Ibarskom Kolašinu, Zubin Potok, 2005.; Grigorije<br />

Božović, Moj Kolašin, Zubin Potok, 2005.<br />

3. Od 60 naselja I. Kolašina četiri su mešovitog tipa, tj. nastanjena pravoslavnim i muslimanskim življem, šest muslimanima, a<br />

50 pravoslavnim stanovništvom. - Marinko Božović, Govor Ibarskog. Kolašina, Leposavić, 2002, 19-22.<br />

4. Profesor Božović navodi da je kod muslimanskog življa čest slučaj da oni svoj govor nazivaju “naški” ili “bošnjački”. - Isto, <strong>16</strong>.<br />

5. Isto, 23.<br />

6. Prema procenama, u našem jeziku ima oko 10.000 turci<strong>za</strong>ma koji su toliko duboko urasli u jezičko tkivo da su se “ponašili”,<br />

tj. postali su sastavni deo naših izražajnih sredstava i, kao takvi, se potpuno uklopili u strukturu srpskohrvatskog jezika (A.<br />

Peco, Turcizmi u Vukovim…,241).<br />

7. Snežana Petrović, Istorijat i stanje proučavanja turci<strong>za</strong>ma u srpskohrvatskom jeziku, “Zbornik Matice srpske <strong>za</strong> filologiju i<br />

lingvistiku”, Novi Sad, 1993, 72.<br />

8. M. Božović, Govor Ibarskog. Kolašina…, 156.<br />

Januar - Decembar 2009. 27

mada u okviru njih postoji i manji<br />

broj reči koje poreklom pripadaju<br />

turskoj jezičkoj porodici, ali se genaološki<br />

razlikuju od onih preuzetih<br />

iz osmanskog jezika. 9<br />

“U našim turcizmima ogleda se<br />

čitav život onog dijela naših naroda<br />

koji je bio u viševjekovnim tješnjim<br />

ve<strong>za</strong>ma sa Turcima”, ističe<br />

Asim Peco. Naime, turcizmi su<br />

ostavili dubokog traga u mnogim<br />

područjima ljudskog života i delatnosti,<br />

tako da dobar deo njih i<br />

danas žive kao ne<strong>za</strong>menljive reči<br />

ili, pak, kao reči koje se upotrebljavaju<br />

uporedo sa domaćim.<br />

Kada je u pitanju govor Ibarskog<br />

Kolašina, uočava se da je<br />

osmanlijsko leksičko nasleđe najbogatije<br />

u nekoliko oblasti materijalne<br />

i duhovne kulture, tj. u onima<br />

u kojima je njihov jezik najviše uticao<br />

na jezik i život žitelja ove regije.<br />

Posmatrano po semantičkim grupama<br />

turcizmi su naj<strong>za</strong>stupljeniji u<br />

terminologiji koja se odnosti na pokućstvo,<br />

posuđe i druge stvari iz<br />

domaćinstva: asura, bakrač, bardak,<br />

bešika, bučuk, vuruna, degrme, zembilj,<br />

ibrik, jandžik, jatagan, kandilo,<br />

lamba, legen, mangal, minder, mušema,<br />

otoman, sadžak, sač, sepet, sinija,<br />

skamlija, sovra, sulundar, tas,<br />

tabla, takum, tava, tendžera, tekne,<br />

ćasa, ćilim, ćup, fenjer, fildžan, furuna,<br />

hasura, čanak, čiviluk, činija, čekija,<br />

čokanjče, džezva, šiše.<br />

Značajan udeo <strong>za</strong>uzimaju lekseme<br />

koje se odnose na građevinarstvo,<br />

zgrade i građevinski<br />

materijal: ambar, apsana, atula, baskija,<br />

basamak, duvar, japija, jekser,<br />

kube, merdevine, mertek, pajanta,<br />

perda, pervaz, pendžer, tezgere, ćenefa,<br />

ćerpič, ćeramida, ćepenak, ćerčiva,<br />

ćiler, ćuprija, hajat, hamam, čardak, čivija,<br />

šindra.<br />

Veliki broj leksema nalazi se u<br />

vezi s odevnim predmetima, obu-<br />

28 Januar - Decembar 2009.<br />

*<br />

9. S. Petrović, Istorijat i stanje proučavanja turci<strong>za</strong>ma…, 110.<br />

10. A. Peco, Turcizmi u Vukovim…, 223.<br />

ćom i nakitom: burma, gajtan, dimije,<br />

đerdan, <strong>za</strong>r, zubun, japundže,<br />

jelek, jorgan, kaftan, miltan, palta,<br />

pantole, puljka, toka, ćurak, ćulav,<br />

učkur, feredža, fustan, čakšire, čalma,<br />

džamadan, šamija, šal.<br />

S obzirom na to da su Turci –<br />

Osmanlije na ove prostore kao deo<br />

svoje, tj. orijentalne kulture doneli<br />

i mnoštvo novina u sferi kulinarstva,<br />

otuda ne čudi što su nazivi<br />

pojedinih jela, pića i <strong>za</strong>čina do<br />

danas očuvana u njihovom izvornom<br />

obliku: đevrek, zejtin, janija,<br />

juvka, kafa, kajmak, kačamak, lokum,<br />

pogača, pastrma, rakija, somun, simit,<br />

toz, turšija, halva, čaj, šerbet.<br />

Svojom brojnošću ističe se i<br />

grupa leksema ve<strong>za</strong>nih sa religijom,<br />

pre svega islamom: alah, amajlija,<br />

aman, aram, valah, dova, ejvala,<br />

inšala, kaurin, rama<strong>za</strong>n, džamija, kao<br />

i ona koja se odnosi na neke geografske<br />

i topografske pojmove, kao što su: bair,<br />

ilidža, jaruga, jalija, jarak, jendek, kasaba,<br />

kaldrma, mahala, majdan, pijac,<br />

čaršija, džada.<br />

Poseban semantički krug čine<br />

nazivi pojedinih <strong>za</strong>nimanja, <strong>za</strong>natlijskih<br />

i drugih alatki, te građanskih<br />

titula i staleža: jege, budak,<br />

ćuskija, terzija, tokmak, kalfa, efendija,<br />

kadija, kiradžija, ćata, hećim, džambas.<br />

R E Č N I K<br />

1. aber – od arapske reči “habar” (“vest;<br />

glas”). U turskom “haber”. U govoru Ibarskog<br />

Kolašina “vest; poruka; novost; glas”.<br />

2. avlija – ovaj termin predstavlja grci<strong>za</strong>m<br />

(“avlı”) koji se odomaćio posredstvom<br />

turskog jezika pa se smatra turcizmom. U<br />

turskom “avlu” (“dvorište; atrijum”). U govoru<br />

I. Kolašina “ograđeno dvorište”.<br />

3. adet (hadet) – od arapske reči “adalt”<br />

(“običaj”). U turskom “adet” (“običaj; navika;<br />

tradicija”). U govoru I. Kolašina “običaj”.<br />

4. aga – u turskom reč “aga” najpre je imala<br />

značenje “veliki; stariji”) dok je kasnije dobila<br />

značenje “gospodin; starešina; <strong>za</strong>povednik”<br />

i upotrebljava se kao počasni naziv <strong>za</strong> svakog<br />

onog ko ne pripada inteligenciji ili plemstvu.<br />

U govoru I. Kolašina “starešina”.<br />

5. azgin – adjektivna izvedenica od<br />

turskog glagola “azmak” (“pomamiti se; postati<br />

obestan; podivljati; razjariti se”). U gov-<br />

oru I. Kolašina “silan”.<br />

6. air – od arapske reči “hayr” (“dobro;<br />

dobar”). U turskom “hayır” (“sreća; dobrota;<br />

korist; dobro delo”). U govoru I. Kolašina<br />

“sreća; korist”.<br />

7. ajat – od arapske reči “hait” (“zid”). U<br />

turskom “hayat” (“spoljni hodnik od kućnih<br />

vrata do uličnih vrata avlije”). U govoru I.<br />

Kolašina “prostor između kuće i kapija koji<br />

je pod krovom”.<br />

8. ajvan – od arapske reči “haywan”<br />

(“stoka; životinja”). U turskom “hayvan”<br />

(“marva; stoka; zver; životinja”). U govoru<br />

I. Kolašina “stoka”.<br />

9. ajduk – od arapske reči “haydud” koja<br />

predstavlja infinitiv glagola “hada”<br />

(“odmetnuti se”). U turskom “haydut”<br />

(“drumski razbojnik; odmetnik od vlasti;<br />

lopov”). U govoru I. Kolašina “odmetnik”.<br />

10. akšam – prema Škaljiću, mišljena o etimologiji<br />

ove reči su podeljena – jedni tvrde da<br />

je izvorno persijska, a drugi da je turska. U<br />

turskom “akşam” znači “prvi mrak; <strong>za</strong>la<strong>za</strong>k<br />

sunca; veče”). U govoru I. Kolašina “suton”.<br />

11. akšamhajrula – ovaj pozdrav vodi<br />

poreklo od turskog “akşam hayırola!” (“neka<br />

je dobro veče!”). U govoru I. Kolašina<br />

“dobro veče!.<br />

12. akrep – od arapske reči “aqrab” (“škorpija”).<br />

U turskom “akrep” (“škorpija”). U<br />

govoru I. Kolašina “rugoba; naka<strong>za</strong>”.<br />

<strong>13</strong>. alen – izvedenica od persijske reči “al”<br />

(“otvoreno crven; rumen”). U turskom “al”<br />

(“crven”). U govoru I. Kolašina “crven”.<br />

14. alakati – glagol izveden od uzvika<br />

“Alah! Alah!” koji se uzvikivao u borbi<br />

(“Bože! Bože!”) ili se upotrebljavao kao izraz<br />

čuđenja ili snebivanja. U govoru I. Kolašina<br />

“vikati; galamiti”.<br />

15. alal – izraz nastao od arapske reči<br />

“halal” (“ono što je verski dozvoljeno; ono<br />

što je blagosloveno; na pošten način<br />

stečeno”). U turskom “helal etmek” (“ustupiti;<br />

pokloniti; oprostiti uz prizivanje Boga<br />

<strong>za</strong> svedoka”). U govoru I. Kolašina “nešto<br />

pravedno”.<br />

<strong>16</strong>. alah – arapski termin “Allah” (“Bog”).<br />

U turskom “Allah” (“Bog”). U govoru I. Kolašina<br />

“Bog”.<br />

17. alaturka – vodi poreklo od francuske<br />

reči “ala” (“kao; po”) i “turc” (“turski”). U<br />

turskom “alaturka” (“na turski način; po<br />

turski”). U govoru I. Kolašina “na turski<br />

način”.<br />

18. amidža – od arapske reči “amm”<br />

(“stric”). U turskom “amca” (“stric”). U govoru<br />

I. Kolašina “stric”.<br />

19. amajlija – od arapske reči “hama'il”<br />

(“kaiš; sve<strong>za</strong> od sablje”). U turskom<br />

“hamaylı” (“mala knjižica sa izrekama iz<br />

Kur'ana i molitvama na arapskom jeziku<br />

koja se obično nosi u kožnoj ili platnenoj<br />

kesici”). U govoru I. Kolašina “hodžin<br />

<strong>za</strong>pis”.

20. amanet – od arapske reči “amana(t)”<br />

(“poverenje; vernost; povereni predmet”). U<br />

turskom “emanet” (“<strong>za</strong>vet; svetinja; preporuka;<br />

predmet koji se daje na čuvanje”). U govoru I.<br />

Kolašina “posebna molba; poverenje”.<br />

21. aman – uzvik koji vodi poreklo od arapske<br />

reči “aman” (“milost; sigurnost”). U<br />

turskom “aman” (“pobogu!; <strong>za</strong>boga;<br />

akobogda; pomoć; milost”). U govoru I. Kolašina<br />

“pobogu!; <strong>za</strong> ime Božje!”.<br />

22. ambar – od persijske reči “anbar”<br />

(“spremište; skladište”). U turskom “ambar,<br />

hambar, hanbar” (“sanduk <strong>za</strong> žito; drvena<br />

zgrada <strong>za</strong> zrnastu hranu”). U govoru I. Kolašina<br />

“mala građevina <strong>za</strong> pšenicu;<br />

spremište žita”.<br />

23. amin – od jevrejske reči “amen!” (“<strong>za</strong>ista;<br />

tako je”). U turskom “amin!” (“usliši<br />

Bože!; daj Bože!”). U govoru I. Kolašina<br />

“konačno; bez pogovora”.<br />

24. anterija – od arapske reči “antarı” (“vrsta<br />

gornje haljine”). U turskom “entari”. U govoru<br />

I. Kolašina “gornji deo ženske haljine”.<br />

25. anuma – od tursko-tatarske reči<br />

“hanum” kojom se označava žena, supruga,<br />

muslimanska gospođa. U govoru I. Kolašina<br />

“gospođa”.<br />

26. apsana – od arapske reči “habs”<br />

(“<strong>za</strong>tvor”). U turskom “hapsihane” (“zgrada<br />

u kojoj se nalazi <strong>za</strong>tvor”). U govoru I. Kolašina<br />

“<strong>za</strong>tvor”.<br />

27. aram – od arapskog termina “haram”<br />

(“sve što je u muslimanskoj veri <strong>za</strong>branjeno;<br />

ono što je grešno, nedopustivo i<br />

nepravedno; prokleto”). U turskom “haram”<br />

(“<strong>za</strong>branjen; nedozvoljen”). U govoru I. Kolašina<br />

“oblik kletve; ne<strong>za</strong>rađena korist”.<br />

28. asura – od arapske reči “hasır” (“prostırač<br />

ispleten od meke trstike, šaše ili rogozine”). U<br />

turskom “hasır” (“prostırač od slame”). U govoru<br />

I. Kolašina “prostırka od trske”.<br />

29. asker – od arapske reči “askar” (“vojnik”).<br />

U turskom “asker” (“vojnik; pripadnik<br />

armije”). U govoru I. Kolašina “turski<br />

vojnik”.<br />

30. asli – od arapske reči “aşliyy” (“temelj;<br />

koren; princip”). U turskom “aslı” (“glavni;<br />

temeljni”). U govoru I. Kolašina “isto; baš tako”.<br />

31. atula – od turske reči “hatul” (“drvene<br />

grede koje se vodoravno polažu u zid od<br />

ćerpiča da bi ve<strong>za</strong>le ćerpič”; šupljina, prostor<br />

na zidu pod jednostranom strehom”). U<br />

govoru I. Kolašina “drvena greda u zidu”.<br />

32. atarisati – od arapske reči “hatır”<br />

(“pamet; misao”). U turskom “hatır”<br />

(“pamćenje; um; pamet; ideja; misao”). U<br />

govoru I. Kolašina u značenju “poštovati;<br />

ceniti”.<br />

33. akati – glagol izveden od uzvika<br />

“Halah! Halah!” pri jurišu u boju, ili kao<br />

uzvici čuđenja ili snebivanja. U govoru I.<br />

Kolašina “vikati; besneti”.<br />

34. adžamija – od arapskog izra<strong>za</strong><br />

“ağamiyy” kojim su Arapi nazivali sve one<br />

koji su tek počinjali da uče arapski jezik ili<br />

one koji mu nisu bili vešti. U turskom<br />

“açemi” (“početnik; novajlija; stranac; došl-<br />

jak”). U govoru I. Kolašina “mlada osoba”.<br />

35. ašikovati – glagol izveden od arapske<br />

reči “išq” (“ljubav”). U turskom “aşk”<br />

(“ljubav; oduševljenje”). U govoru I. Kolašina<br />

“<strong>za</strong>bavljati se; provoditi se”.<br />

36. baskija – termin izveden od turskog<br />

glagola “basmak” (“stupiti; koraknuti; zgaziti”).<br />

U govoru I. Kolašina “tesana drvena<br />

letva; ekser”.<br />

37. bakrač - termin izveden od turske reči<br />

“bakır” (“bakar”). U govoru I. Kolašina<br />

“mali bakarni kotao”.<br />

38. babo – od persijske reči “baba” (“otac;<br />

deda”). U turskom “baba” (“otac”). U govoru<br />

I. Kolašina “otac; deda; svekar”.<br />

39. basma – od turske reči “basma”<br />

(“šarena pamučna tkanina od koje se kroje<br />

ženske haljine; cic”). U govoru I. Kolašina<br />

“vrsta tkanine”.<br />

40. bastra – od turske reči “balsıra”<br />

(“bolest na lišću vinove loze; medljika”). U<br />

govoru I. Kolašina “plamenjača”.<br />

41. basamak – od turske reči “basamak”<br />

(“prečaga na stubama; stepenik stepeništa;<br />

rang; položaj; zvanje”). U govoru I. Kolašina<br />

“šarke na vratima i prozorima”.<br />

42. bardak – od persijske reči “bardan”<br />

(“pehar; posuda <strong>za</strong> piće”). U turskom “bardak”<br />

(“čaša; zdelica”). U govoru I. Kolašina<br />

“krčag <strong>za</strong> rakiju”.<br />

43. baır – od turske reči “bayır” (“breg;<br />

zemljište na padinama brda”). U govoru I.<br />

Kolašina “brdo; breg”.<br />

44. badža – od persijske reči “bağe” (“veliki<br />

prozor”). U turskom “baca” (“dimnjak”).<br />

U govoru I. Kolašina “otvor na tavanu”.<br />

45. baščaluk – od persijsko - turskog termina<br />

“bahçelik” (“voćnjak”). U govoru I. Kolašina<br />

“nevestini darovi svatovima”.<br />

46. barem – od turske reči “bari” (“makar;<br />

u najmanju ruku; ako ništa drugo”). U govoru<br />

I. Kolašina “makar nešto”.<br />

47. bašča – od persijske reči “bagče”<br />

(deminutiv od “bag” – “voćnjak”). U<br />

turskom “bahçe” (“vrt; voćnjak”). U govoru<br />

I. Kolašina “”vrt; bašta”.<br />

48. batal – od arapske reči “battal” (“junak;<br />

junačina”). U turskom “battal” (“preko<br />

obične mere; visok; neupotrebljiv; pokvaren:).<br />

U govoru I. Kolašina “dotrajao; neupotrebljiv”.<br />

49. baksuz – od persijske reči “baht”<br />

(“sreća”) i turskog sufiksa “sız” (“bez”). U<br />

turskom “bahtsız” (“nesrećan čovek; čovek<br />

zle sreće”). U govoru I. Kolašina “maler”.<br />

50. basati – od turskog glagola “basmak”<br />

(“utapkati, utabati nogama”). U govoru I.<br />

Kolašina “gaziti po dubokom snegu; raditi<br />

nešto s naporom”.<br />

51. bešika – od turske reči “beşik”<br />

(“kolevka”). U govoru I. Kolašina “vrsta<br />

kolevke”.<br />

52. bekrija – od arapske reči “bukra”<br />

(“jutro”) i arapsko-persijskog sufiksa “iyy”<br />

što bukvalno znači “onaj koji već od jutra<br />

počinje piti”. U turskom “bekri” (“pijanica;<br />

mangup; propalica”). U govoru I. Kolašina<br />

“lola”.<br />

53. beljaj – od arapske reči “bala” (“jad;<br />

nevolja; nesreća; kazna”. U turskom “bela”<br />

(“nevolja; nedaća; nesreća; muka; tegoba;<br />

jad”). U govoru I. Kolašina “nezgoda”.<br />

54. bećar – od persijske reči “bikar” (“bez<br />

posla; besposlen”). U turskom “bekar”<br />

(“neženja; momak”). U govoru I. Kolašina<br />

“momak”.<br />

55. berićet – od arapske reči “baraka”<br />

(“blagoslov; napredak’ sreća”). U turskom<br />

“bereket” (“sreća; blagostanje”). U govoru I.<br />

Kolašina “rod; letina”.<br />

56. beli – od arapske reči “bala” (“da;<br />

dakako”). U turskom “belli” (“jasno;<br />

otvoreno”). U govoru I. Kolašina “sigurno”.<br />

57. bezbelji – apsolutni superlativ od<br />

turske reči “belli” - sa turskim prefiksom<br />

“bes” gradi “besbelli” (“sasvim jasan; savim<br />

očevidan”). U govoru I. Kolašina “možda;<br />

ako se mora”.<br />

58. berbat – od persijske reči “berbad” (“u<br />

vetar; na vetar”). U turskom “berbat” (“prljav;<br />

<strong>za</strong>prljan”). U govoru I. Kolašina “bruka;<br />

nered”.<br />

59. belegija – turski termin “bileği”<br />

(“brusilo”) nastao od glagola “bilemek”<br />

(“oštriti”). U govoru I. Kolašina “brus <strong>za</strong><br />

kosu”.<br />

60. bedevija – od arapske reči “badawi”<br />

(“pustinjski; beduin”). U turskom “bedevi”<br />

(“beduinski konj”). U govoru I. Kolašina<br />

“kobila”.<br />

61. birindži – od turske reči “bırinci”<br />

(“prvi”). U govoru I. Kolašina “pravi; baš<br />

dobar”.<br />

62. biljur – od arapske reči “billür”<br />

(“kristal”). U turskom “billur” (“kristal; kremen”).<br />

U govoru I. Kolašina “čist; sjajan”.<br />

63. bostan – od persijske reči “bustan”<br />

(“vrt”). U turskom “bostan” (“vrt; povrtnjak;<br />

gradina”). U govoru I. Kolašina “lubenica”.<br />

64. buljuk – od turske reči “bölük” (“odeljenje<br />

vojske”). U govoru I. Kolašina<br />

“mnoštvo; stado”.<br />

65. bučuk – od turske reči “buçuk” (“pola;<br />

polovina”). U govoru I. Kolašina “drvena<br />

posuda okruglog oblika <strong>za</strong> žito”.<br />

66. budžak – od turske reči “bucak”<br />

(“ugao; kut; <strong>za</strong>bačeno mesto’). U govoru I.<br />

Kolašina “<strong>za</strong>bačeno mesto”.<br />

67. bukadar – izvedenica od turske reči<br />

“bu” (“ovoliko”) i arapske “ljadr”<br />

(“količina”). U govoru I. Kolašina “mnogo”.<br />

68. bujrum – od turske reči “buyurun”<br />

(“izvolte!”). U govoru I. Kolašina “izvolite!”.<br />

69. busija – od turske reči “pusu” (“<br />

<strong>za</strong>seda”). U govoru I. Kolašina “<strong>za</strong>seda”.<br />

70. buljubaša – od turske reči “bölükbaşı”<br />

(“buljubaša; janičarski kapetan”). U govoru<br />

I. Kolašina “vođa jedne čete ljudi”.<br />

71. bugija – od turske reči “buğu” (“vodena<br />

para”). U govoru I. Kolašina<br />

“prašina”.<br />

72. budak – od turske reči “budak”<br />

(“grana; čvor, kvrga na drvetu”). U govoru<br />

I. Kolašina “kramp”.<br />

Januar - Decembar 2009. 29

73. burma – od turskog glagola “burmak”<br />

(“vrteti; okretati; uvijati; cediti”) izveden je<br />

termin “burma” (“<strong>za</strong>vrtanj; spirala”). U<br />

govoru I. Kolašina “prsten”.<br />

74. vakat – od arapske reči “waqt”. U<br />

turskom “vakit” (“vreme; doba; vreme muslimanske<br />

molitve-nama<strong>za</strong>”). U govoru I.<br />

Kolašina “vreme; doba”.<br />

75. valah – od arapskog uzvika “wa-llahi!<br />

wa-llahi!” (“tako mi Boga!; kunem se<br />

Bogom!”). U turskom “vallahi! vallahi!<br />

(“Boga mi!; U ime Boga!; Tako mi Boga!”).<br />

U govoru I. Kolašina kletve “Bogami”.<br />

76. vilajet – od arapske reči “wilaya” (“pokrajina;<br />

provincija”). U turskom “vilayet” (“pokrajina”).<br />

U govoru I. Kolašina “kraj; svet”.<br />

77. vitilj – od arapske reči “fatil” (“žižak;<br />

pamučni gajtan ili traka kod sveće ili<br />

petrolejske lampe”). U turskom “fitil”<br />

(“vrpca; upaljač kod starinskih pušaka i<br />

topova”). U govoru I. Kolašina “fitilj”.<br />

78. vuruna – od grčke reči “fournos”. U<br />

turskom “fırın” (“peć; pekara”). U govoru I.<br />

Kolašina “peć”.<br />

79. gajtan – od grčke reči “gaiteanon” ili<br />

arapske “qaytan”. U turskom “gaytan; kaytan”<br />

(“vrpca”). U govoru I. Kolašina “pleten<br />

kanap; ukras na nošnji”.<br />

80. gaıret – od arapske reči “gayra”. U<br />

turskom “gayret” (“prihvatiti se; prionuti;<br />

napre<strong>za</strong>nje; trud”). U govoru I. Kolašina<br />

“budi strpljiv; ne podaj se”.<br />

81. garip – od arapske reči “garib”. U<br />

turskom “garip” (“stranac; tuđin; usamljenik;<br />

lutalica”). U govoru I. Kolašina “sıromašak;<br />

bespomoćan čovek”.<br />

82. groš - od latinske reči “grossus”. U<br />

turskom “guruş; kuruş” (“stoti deo turskog<br />

novca lire”). U govoru I. Kolašina “stari novac”.<br />

83. dakika – od turske reči “dakika” (“minuta”).<br />

U govoru I. Kolašina “jedan minut”.<br />

84. daidža – od arapske reči “dayiqa”. U<br />

turskom “dayı” (“ujak”). U govoru I. Kolašina<br />

“ujak”.<br />

85. demek – od turske reči “demek”<br />

(“dakle”). U govoru I. Kolašina “kaobajagi”.<br />

86. degrme – od turske reči “değırmen”<br />

(“mlin”). U govoru I. Kolašina “mlin <strong>za</strong><br />

kafu; posuda <strong>za</strong> čaj”.<br />

87. delija – od turske reči “deli” (“hrabar;<br />

neustrašiv; ekscentričan; luckast; budalast;<br />

neobuzdan”). U govoru I. Kolašina “junak;<br />

viđen čovek”.<br />

88. dimije – od grčke reči “dimitos”. U<br />

turskom “dimi” (“grubi porhet; flanel”). U<br />

govoru I. Kolašina “ženska odeća; šalvare”.<br />

89. divaniti – glagol izveden od persijske<br />

reči “diwan”. U turskom “divan” (“sofa;<br />

kauč”). U govoru I. Kolašina “razgovarati”.<br />

90. direk – od turske reči “dırek”. U govoru<br />

I. Kolašina “deblji kolac; smer”.<br />

91. divit – od persijske reči “dewit”. U<br />

turskom “divit” (“pernica sa mastionicom”).<br />

U govoru I. Kolašina “sredstvo <strong>za</strong> pisanje”.<br />

92. dirindžati – od persijskih reči “der” i<br />

“reng” (“u muci”). U govoru I. Kolašina<br />

“preterano raditi”.<br />

30 Januar - Decembar 2009.<br />

93. dikliti se – od turske reči “dikili” (“prav;<br />

uspravan”). U govoru I. Kolašina “ponositi se”.<br />

94. dova – od arapske reči “dua”<br />

(“molitva”). U turskom “dua” (“molitva”).<br />

U govoru I. Kolašina u značenju “muslimanska<br />

molitva”.<br />

95. dolap – od persijske reči “dulab”. U<br />

turskom “dolap” (“orman; komoda;<br />

škrinja”). U govoru I. Kolašina “niša u zidu<br />

i naćvama; sprava <strong>za</strong> prženje kafe”.<br />

96. domuz – od turske reči “domuz” (“svinja”).<br />

U govoru I. Kolašina “tvrdoglav<br />

čovek; svinja”.<br />

97. doakati – od arapske reči “hakk”<br />

(“pravo”). U turskom “hak” (“istina;<br />

pravo”). U govoru I. Kolašina “dosaditi”.<br />

98. domazluk – od turske reči “damız” sa<br />

sufiksom “lik” (“priplodan; rasplodan”). U<br />

govoru I. Kolašina “domaćinstvo; imovina”.<br />

99. duvar – od persijske reči “diwar”. U<br />

turskom “duvar” (“zid”). U govoru I. Kolašina<br />

“zid”.<br />

100. dućan – od arapske reči “dukkan”. U<br />

turskom “dükkan” (“prodavnica; radnj”). U<br />

govoru I. Kolašina “prodavnica”.<br />

101. dunjaluk – od turske reči “dünyalık”<br />

(“imetak; bogatstvo; životna dobra”). U<br />

govoru I. Kolašina “izobilj; sav svet”.<br />

102. duduk – od turske reči “düdük” (“svirala;<br />

frula; pištalja”). U govoru I. Kolašina<br />

“neznalica”.<br />

103. dram – od turske reči “dırhem” (mera<br />

<strong>za</strong> težinu - četıristoti deo od oke – 3,1 gram).<br />

U govoru I. Kolašina “mera <strong>za</strong> težinu”.<br />

104. dušmanin – od persijske reči “dušmen”.<br />

U turskom “düşman” (“neprijatelj protivnik”).<br />

U govoru I. Kolašina “neprijatelj”<br />

105. đerdan – od persijske reči “gerdan”<br />

(“vrat”). U turskom “gerdan” (“vrat; šija; <strong>za</strong>tiljak”).<br />

U govoru I. Kolašina “ogrlica”.<br />

106. đevrek – od turske reči “gevrek”<br />

(“simit; biskvit”). U govoru I. Kolašina<br />

“pecivo; kolutić”.<br />

107. đerđef – od turske reči “gergef”<br />

(“okvır <strong>za</strong> vezenje”). U govoru I. Kolašina u<br />

značenju “pribor <strong>za</strong> vezenje”.<br />

108. đuzluci – od turske reči “gözlük”<br />

(“naočari”). U govoru I. Kolašina “naočari”.<br />

109. đuveglija – od turske reči “güveyi”<br />

(“mladoženja; ženik”). U govoru I. Kolašina<br />

“mladoženja”.<br />

110. đuturum – od turske reči “götürüm”<br />

(“trpljenje; podnošenje”). U govoru I. Kolašina<br />

“bogaljast; nesposoban; oronuo čovek”.<br />

111. đogat – izvedenica od turskih reči<br />

“gök” i “at” (“konj otvorene boje”). U govoru<br />

I. Kolašina “beličast”.<br />

112. ejvala! – uzvik nastao od arapskog<br />

“iy wjallah!” (“tako je Boga mi!”). U turskom<br />

“eyvallah!”. U govoru I. Kolašina “pozdrav<br />

pri odlasku; <strong>za</strong>hvaljivanje”.<br />

1<strong>13</strong>. elmaz – od arapske reči “almas” (“dijamant”).<br />

U turskom “elmas” (“dijamant; brilijant”).<br />

U govoru I. Kolašina “sekač stakla”.<br />

114. eglen – termin izveden od turskog<br />

glagola “eğlenmek” (“razonoditi; <strong>za</strong>bavljati”).<br />

U govoru I. Kolašina “razgovor”.<br />

115. efendija – od turske reči “efendi”<br />

(“gospodin; gazda”). U govoru I. Kolašina<br />

“gospodin; titula muslimanskog sveštenika”.<br />

1<strong>16</strong>. <strong>za</strong>r – od arapske reči “i<strong>za</strong>r” . U turskom<br />

“<strong>za</strong>r” (“tanko pokrivalo; opna; membrana”).<br />

U govoru I. Kolašina “veo; pokrivka”.<br />

117. <strong>za</strong>ira – od arapske reči “dahıra”. U<br />

turskom “<strong>za</strong>hıre” (“opskrba; namırnice”). U<br />

govoru I. Kolašina “stočna hrana <strong>za</strong> zimu”.<br />

118. <strong>za</strong>ptija – od arapske reči “dabtiyya”.<br />

U turskom “<strong>za</strong>ptiye” (“žandarm”). U govoru<br />

I. Kolašina “žandar”.<br />

119. zembilj – od persijske reči “zenbil”. U<br />

turskom “zembil” (“torba s dvema ručkama<br />

od trske ili kože”). U govoru I. Kolašina<br />

“torba od trske”.<br />

120. zeman – od arapske reči “<strong>za</strong>man”. U<br />

turskom “<strong>za</strong>man” (“vreme”). U govoru I.<br />

Kolašina “vreme”.<br />

121. zejtin – od arapske reči “<strong>za</strong>yt”<br />

(“ulje”). U turskom “zeytin” (“maslinka”). U<br />

govoru I. Kolašina “ulje”.<br />

122. zev<strong>za</strong>k - od turske reči “zevzek” (“brbljivac;<br />

blebetalo; spadalo”). U govoru I. Kolašina<br />

“luckast i blesav čovek”.<br />

123. zijan – od persijske reči “ziyan”. U<br />

turskom “ziyan” (“šteta; materijalni gubitak”).<br />

124. zijanćar – od persijske reči “ziyankar”. U<br />

turskom “ziyankar” (“štetočinac; onaj koji<br />

nanosi štetu”). U govoru I. Kolašina “štetočina”.<br />

125. zor – od persijske reči “zur”. U<br />

turskom “zor” (“teškoća; tegoba; patnja;<br />

muka”). U govoru I. Kolašina “nevolja; sila”.<br />

126. zinat – od arapske reči “inad“. U<br />

turskom “inat” (“tvrdoglavost; samovolja”).<br />

U govoru I. Kolašina “protiv”.<br />

127. zubun – od arapske reči “ğubba”. U<br />

turskom “zıbın” (“ženska anterija sa tri<br />

skuta”). U govoru I. Kolašina “deo odeće”.<br />

128. zulum – od aparske reči “zulm”. U<br />

turskom “zulüm” (“tıranija; nepravda; svirepost”).<br />

U govoru I. Kolašina “nasilje; nepravda”.<br />

129. zulumćar – od turske reči “zulümkar”<br />

(“nasilnik; tıran”). U govoru I. Kolašina “silnik;<br />

nasilnik”.<br />

<strong>13</strong>0. zurla – od persijske reči “surna”. U<br />

turskom “zurna” (“vrsta orijentalnog muzičkog<br />

instrumenta”). U govoru I. Kolašina<br />

“instrument <strong>za</strong> svıranje; zurla”.<br />

<strong>13</strong>1. zurlati – glagol izveden od termina<br />

“zurla”. U govoru I. Kolašina “vikati; svirati;<br />

glasno plakati”.<br />

<strong>13</strong>2. zift – od arapske reči “zift”. U<br />

turskom “zift” (“crna smola; katran”). U<br />

govoru I. Kolašina “crn; talog u muštikli”.<br />

<strong>13</strong>3. zijafet – od arapske reči “diyafa”. U<br />

turskom “ziyafet” (“gozba; pir; banket;<br />

svečani ručak”). U govoru I. Kolašina<br />

“gozba”.<br />

<strong>13</strong>4. ibrik – od aparske reči “ibriq”. U<br />

turskom “ibrik” (“sud <strong>za</strong> vodu s uskim<br />

grlom i dugim pipkom”). U govoru I. Kolašina<br />

“sud <strong>za</strong> vodu ili rakiju”.<br />

<strong>13</strong>5. ibrišim – od persijske reči “ebrišum”.<br />

U turskom “ibrişim” (“vrsta svilenog<br />

konca”). U govoru I. Kolašina “raznobojni<br />

pamučni konac”.

<strong>13</strong>6. ibret – od arapske reči “ibra”. U turskom<br />

“ibret” (“pouka; nauk; naravoučenije”). U govoru<br />

I. Kolašina “bruka; sramota”.<br />

<strong>13</strong>7. igbal – od arapske reči “iqbal”. U<br />

turskom “ikbal” (“sreća; uspeh; progres;<br />

želja; čežnja”). U govoru I. Kolašina “sreća”.<br />

<strong>13</strong>8. izmećar – od turske reči “hizmetkar”<br />

(“sluga; poslužitelj”). U govoru I. Kolašina<br />

“sluga”.<br />

<strong>13</strong>9. izmet – od arapske reči “hidma”. U<br />

turskom “hizmet” (“služenje; posluživanje;<br />

dužnost”). U govoru I. Kolašina “posao;<br />

radnja”.<br />

140. ilidža – od turske reči “ılıca” (“banja;<br />

izvor lekovite vruće vode”). U govoru I. Kolašina<br />

“izvor tople vode”.<br />

141. iljač - od arapske reči “ilağ”. U<br />

turskom “ilaç” (“lek”). U govoru I. Kolašina<br />

“lek <strong>za</strong> ljude i stoku”.<br />

142. insan – od arapske reči “insan”. U<br />

turskom “insan” (“čovek; osoba”). U govoru<br />

I. Kolašina “čovek; čeljade u kući”.<br />

143. ise – od arapske reči “hissa”. U<br />

turskom “hisse” (“deo; udeo”). U govoru I.<br />

Kolašina “deo čega”.<br />

144. ič - od persijskog termina “hič”. U<br />

turskom “hiç” (“ništa; nikako”). U govoru I.<br />

Kolašina “nimalo”.<br />

145. išala! – uzvik od arapskog termina<br />

“inša'allah!”. U turskom “inşallah!” (“ako<br />

Bog htjedne”). U govoru I. Kolašina<br />

“dabogda; akobogda; sa srećom”.<br />

146. iftar – od arapske reči “iftar”. U<br />

turskom “iftar” (“rama<strong>za</strong>nska večera u prvi<br />

sumrak kojom se prekida dnevni post”). U<br />

govoru I. Kolašina “muslimanska večera u<br />

vreme posta”.<br />

147. jabandžija – od persijske reči “yaban”.<br />

U turskom “yabancı” (“tuđ; stran; nepoznat”).<br />

U govoru I. Kolašina “stranac;<br />

tuđinac”.<br />

148. jandžik – od turske reči “yancık”<br />

(“čobanska kožna torba; torba koja se vezuje<br />

<strong>za</strong> <strong>za</strong>dnji deo sedla na konju”). U govoru I.<br />

Kolašina “torba od kozje dlake ili kostreti”.<br />

149. jazuk – od turske reči “yazık”<br />

(“greh”). U govoru I. Kolašina “sramota;<br />

bruka”.<br />

150. japija – od turske reči “yapı” (“struktura;<br />

sklop; sastav; gradnja; sklop”). U govoru<br />

I. Kolašina “građa <strong>za</strong> kuću”.<br />

151. japundže – od turske reči “yapıncak”<br />

(“kišna kabanica; čupavi pokrivač-ćebe <strong>za</strong><br />

pokrivanje konja”). U govoru I. Kolašina<br />

“deo odeće”.<br />

152. jaruga – od turske reči “yarık” (“brazgotina;<br />

pukotina”). U govoru I. Kolašina<br />

“udolina; klanac”.<br />

153. jagma – od persijske reči “yağma”. U<br />

turskom “yağma” (“pljačka; otimačina;<br />

grabež”). U govoru I. Kolašina “otimanje;<br />

grabež”.<br />

154. jaran – od persijske reči “yaran”. U<br />

turskom “yaran” (“prijatelj; drug”). U govoru<br />

I. Kolašina “prijatelj; drug”.<br />

155. jagluk – od turske reči “yağlık”<br />

(“marama; rubac”). U govoru I. Kolašina<br />

“darovi pove<strong>za</strong>ni vezenom maramom, a<br />

namenjeni su momku, deveru ili kumu”.<br />

156. jalija – od grčke reči “yealos” (“obala”).<br />

U turskom “yalı” (“obala; žalo”). U govoru<br />

I. Kolašina “obala; pustinja; širina”.<br />

157. janija – od persijskog termina<br />

“yahni”. U turskom “yahni” (“jelo od seckanog<br />

mesa sa prženim lukom”). U govoru<br />

I. Kolašina “čorba od goveđeg mesa”.<br />

158. jarak – od turske reči “ark” (“kanal <strong>za</strong><br />

navodnjavanje; vada; jaz”). U govoru I. Kolašina<br />

“kanal”.<br />

159. jelek – od turske reči “yelek”<br />

(“prsluk”). U govoru I. Kolašina “ženski<br />

prsluk”.<br />

<strong>16</strong>0. jendek – od arapske reči “handaq”. U<br />

turskom “hendek” (“šanac; rov”). U govoru<br />

I. Kolašina “rov”.<br />

<strong>16</strong>1. jekser – od turske reči “ekser” (“gvozdeni<br />

klin; čavao”). U govoru I. Kolašina<br />

“čavao”.<br />

<strong>16</strong>2. jege – od turske reči “eğe” (“turpija”).<br />

U govoru I. Kolašina “turpija”.<br />

<strong>16</strong>3. jok – od turske reči “yok” (“nema”).<br />

U govoru I. Kolašina “ne”.<br />

<strong>16</strong>4. jordam – od turske reči “yordam”<br />

(“spretnost; umešnost; razmetanje; hvalisanje”).<br />

U govoru I. Kolašina “ponos”.<br />

<strong>16</strong>5. jordamlji - od turske reči “yordamlı”<br />

(“spretan; snalažljiv”). U govoru I. Kolašina<br />

“ponosno”.<br />

<strong>16</strong>6. joldaš - od turske reči “yoldaş” (“saputnik;<br />

drug; prijatelj”). U govoru I. Kolašina<br />

“drug; kamen krajputaš“.<br />

<strong>16</strong>7. jorgan – od turske reči “yorgan”<br />

(“posteljni pokrivač, napunjen pamukom i<br />

prošiven”). U govoru I. Kolašina “krevetni<br />

prekrivač od perja”.<br />

<strong>16</strong>8. juvka – od arapske reči “ufqa” (“tanka<br />

kožica”). U turskom “yufka” (“tanko razvijeno<br />

testo”). U govoru I. Kolašina “jelo od<br />

kora <strong>za</strong> pitu”.<br />

<strong>16</strong>9. jangija – od turske reči “yangın”<br />

(“požar”). U govoru I. Kolašina “vatra;<br />

burne emocije”.<br />

170. jatagan – od turske reči “yatağan”<br />

(“dugi krivi nož poput sablje”). U govoru I.<br />

Kolašina u značenju “nož”.<br />

171. jesır – od arapske reči “asir”. U<br />

turskom “esir” (“<strong>za</strong>robljenik; sužanj”). U<br />

govoru I. Kolašina “nemaština; sužanj”.<br />

172. kantar – od arapske reči “qintar”. U<br />

turskom “kantar” (“starinska gvozdena<br />

sprava <strong>za</strong> merenje težine”. U govoru I. Kolašina<br />

“vrsta terazija; mera <strong>za</strong> težinu”.<br />

173. kazma – od turskog glagola “kazmak”<br />

(“kopati”). U govoru I. Kolašina “kramp”.<br />

174. kandilo – od grčke reči “chantela” ili<br />

arapske reči “qandil”. U turskom “kandil”<br />

(“svetiljka”). U govoru I. Kolašina “lampa”.<br />

175. kalfa – od arapske reči “halifa” (“<strong>za</strong>menik”).<br />

U turskom “kalfa” (“pomoćnik<br />

majstora”). U govoru I. Kolašina “pomoćnik”.<br />

176. kasaba – od arapske reči “ljasaba”. U<br />

turskom “kasaba” (“gradić; varošica”). U<br />

govoru I. Kolašina “mala varoš“.<br />

177. kafa – od arapske reči “qahwa” ( u<br />

početku je značila “vino”, a naj<strong>za</strong>d “napitak”).<br />

U turskom “kahve” (“kafa”). U govoru<br />

I. Kolašina “napitak”.<br />

178. kardaš - od turske reči “karındaş, kardeş”<br />

(“brat; sestra”). U govoru I. Kolašina “drug”.<br />

179. katil – od arapske reči “qatil”. U<br />

turskom “katil” (“ubica; krvnik”). U govoru<br />

I. Kolašina “krvnik”.<br />

180. kadar – od arapske reči “qadir”. U<br />

turskom “kadır” (“sposoban”). U govoru I.<br />

Kolašina “sposoban; spreman”.<br />

181. kamara – od latinske reči “camera”<br />

(“soba; odeljenje; komora”). U turskom “kamara”<br />

(“kabina; kućica”). U govoru I. Kolašina<br />

“stog složenog snoplja u većem broju”.<br />

182. kadija – od arapskog glagola “qada”<br />

(“suditi”). U turskom “kadı” (“šerijatski<br />

sudija”). U govoru I. Kolašina “sudija;<br />

gospodin”.<br />

183. kada – od arapske reči “hatun”<br />

(“žena”). U turskom “kadın” (“žena;<br />

gospođa; dama”). U govoru I. Kolašina<br />

“žena; gospođa”.<br />

184. kalabaluk – od arapske reči “galäba”<br />

(“premoć; pretežnost”). U turskom “kalabalık”<br />

(“masa; svetina; gomila; gungula; vreva”). U<br />

govoru I. Kolašina “mnoštvo; gomila”.<br />

185. kapidžik – od turske reči “kapıcık”<br />

(“mala vrata; vratašca”). U govoru I. Kolašina<br />

“mala kapija”.<br />

186. kalem – od grčke reči “kalamos” ili<br />

arapske “qjalam”. U turskom “kalem” (“pero;<br />

olovka”). U govoru I. Kolašina “namotan<br />

konac; mlada voćka”.<br />

187. kaurin – od persijske reči “gebr” (nevernik;<br />

pogan”). U turskom “gaur; gavur”<br />

(“nevernik; nemusliman”). U govoru I. Kolašina<br />

“pogrdni izraz <strong>za</strong> Srbina”.<br />

188. karakondžula – od turske reči<br />

“karakoncolos” (“utvara; veštica; strašilo”). U<br />

govoru I. Kolašina “avet koja se 'javlja' oko<br />

vodenica”.<br />

189. kajasa – od turske reči “kayasa”<br />

(“kožna uzica; remen”). U govoru I. Kolašina<br />

“dugačka uska parcela”.<br />

190. kabuliti – od arapske reči “qabul”<br />

(“primanje; privola”). U turskom “kabul”<br />

(“prihvatanje; pristanak”). U govoru I. Kolašina<br />

“poštovati; ceniti”.<br />

191. kariševina – od turske reči “karışık”<br />

(“mešan; pomešan”). U govoru I. Kolašina<br />

“mešavina”.<br />

192. kavga – od persijske reči “gawga”<br />

(“bitka; prepirka”). U turskom “kavga”<br />

(“svađa; prepirka”). U govoru I. Kolašina<br />

“bitka; tuča”.<br />

193. kajmak – od turske reči “kaymak”<br />

(“skorup”). U govoru I. Kolašina “vrsta<br />

mlečnog proizvoda”.<br />

194. kanate – od turske reči “kanad”<br />

(“krilo”). U govoru I. Kolašina “drvene<br />

stranice na kolima”.<br />

195. kijamet – od arapske reči “qjijama”. U<br />

turskom “kıyamet” (“sudnji dan; smak<br />

sveta”). U govoru I. Kolašina “nevreme; nepogoda”.<br />

Januar - Decembar 2009. 31

196. kismet – od arapske reči “qisma”. U<br />

turskom “kısmet” (“sudbina; udes”). U<br />

govoru I. Kolašina “sa srećom; zbogom”.<br />

197. kiradžija – od turske reči “kıracı”<br />

(“<strong>za</strong>kupac; stanar”). U govoru I. Kolašina<br />

“kıridžija”.<br />

198. kidisati – od turskog glagola “kıymak”<br />

(“ubijati; uništavati; seckati na sitne<br />

komadiće”). U govoru I. Kolašina “napadati”.<br />

199. kolan – od turske reči “kolan” (“kajiš;<br />

remen; tanki pojas od svile”). U govoru I.<br />

Kolašina “remen na sedlu”.<br />

200. komšija – od turske reči “komşu”<br />

(“sused”). U govoru I. Kolašina “sused”.<br />

201. konak – od turske reči “konak”<br />

(“rezidencija; porodična kuća; vila”). U govoru<br />

I. Kolašina “prenoćište”.<br />

202. kodža – od turske reči “koca”<br />

(“suprug; muž; star; vremešan; ogroman;<br />

krupan”). U govoru I. Kolašina “mnogo”.<br />

203. kopile – od turskog izra<strong>za</strong> “kahpe oğlu”<br />

(“kučkin sin; nevaljalac”). U govoru I. Kolašina<br />

“dete rođeno van bračne <strong>za</strong>jednice”.<br />

204. kube – od arapske reči “qubba”. U<br />

turskom “kubbe” (“kupola; svod”). U govoru<br />

I. Kolašina “tavanica”.<br />

205. kuvet – od arapske reči “quwwa”. U<br />

turskom “kuvvet” (“snaga; sila; jačina”). U<br />

govoru I. Kolašina “snaga; moć”.<br />

206. kuskun – od turske reči “kuskun”<br />

(“deo konjske opreme – podrepnik”). U<br />

govoru I. Kolašina “kaiš ispod konjskog<br />

sedla”).<br />

207. kurtalisati se – od turskog glagola “kurtarmak”<br />

(“spasiti; izbaviti; osloboditi”). U govoru<br />

I. Kolašina “osloboditi se; otarasiti se”.<br />

208. kabadahija – od turskog izra<strong>za</strong> “kabadayı”<br />

(“onaj koji se prikazuje junakom”). U<br />

govoru I. Kolašina “razbojnik”.<br />

209. kabajet – od arapske reči “qabaha”. U<br />

turskom “kabahat” (“krivica; greška”. U<br />

govoru I. Kolašina “krivica; muka”.<br />

210. kaldrma – od grčkog izra<strong>za</strong> “kalos<br />

dromos” (“lep put”). U turskom “kaldırım”<br />

(“kamenom popločan put ili dvorište”). U<br />

govoru I. Kolašina “popločan put”.<br />

211. kaftan – od persijske reči “haftan”. U<br />

turskom “kaftan” (“vrsta duge gornje<br />

haljine, bez postave, obično od čohe”). U<br />

govoru I. Kolašina “deo odeće”.<br />

212. kačamak – od turske reči “kaçamak”<br />

(“vrsta jela spravljena od kukuruznog<br />

brašna”. U govoru I. Kolašina “jelo od<br />

kukuruznog brašna; palenta”.<br />

2<strong>13</strong>. kačak – od turskog termina “kaçak” (“begunac”).<br />

U govoru I. Kolašina “odmetnik”.<br />

214. lamba – od turske reči “lamba”<br />

(“svetiljka; sijalica”). U govoru I. Kolašina<br />

“lampa na petrolej”.<br />

215. legen – od persijske reči “legen”. U<br />

turskom “leğen” (“lavor; kotlić”). U govoru<br />

I. Kolašina “lavor”.<br />

2<strong>16</strong>. londža – od italijanske reči “loggia”.<br />

U turskom “lonca” (“esnaf; udruženje; korporacija”).<br />

U govoru I. Kolašina “skup koji<br />

ništa ne radi”.<br />

32 Januar - Decembar 2009.<br />

217. lokum – od turske reči “lokum”<br />

(“vrsta kolača”). U govoru I. Kolašina<br />

“ratluk”.<br />

218. lakrdija – od turske reči “lakırdı” (“brbljanje;<br />

blebetanje”; govor”). U govoru I. Kolašina<br />

u značenju “šaljiv razgovor”.<br />

219. maga<strong>za</strong> – od arapske reči “mahazin”.<br />

U turskom “mağa<strong>za</strong>” (“skladište;<br />

spremište”). U govoru I. Kolašina “prodavnica;<br />

magazin”.<br />

220. matuf – od arapske reči “matuh”. U<br />

turskom “matuh” (“izlapeo; senilan”). U<br />

govoru I. Kolašina “budala; izlapeo, ostareo<br />

čovek”.<br />

221. marifetluk – od turskog termina<br />

“marifetlik” (“veština; majstorija;<br />

dovitljivost”). U govoru I. Kolašina “veština;<br />

majstorija u radu”.<br />

222. mangal – od arapske reči “manqal”<br />

(“prenosilo”). U turskom “mangal” (“sud<br />

posebnog oblika, napravljen najčešće od<br />

bakra, u kojem se drži žeravica radi <strong>za</strong>grevanja<br />

sobe”). U govoru I. Kolašina “sredstvo<br />

<strong>za</strong> žar; užarač”.<br />

223. manit - od turske reči “muannit”<br />

(“uporan; istrajan; tvrdoglav”). U govoru I.<br />

Kolašina “nemıran, nestašan čovek”.<br />

224. mahala – od arapske reči “mahalla”.<br />

U turskom “mahalle” (“četvrt; kvart”). U<br />

govoru I. Kolašina “<strong>za</strong>selak; deo sela”.<br />

225. masuz – od arapske reči “mahsus”<br />

(“posebno određen; odlikovan”. U turskom<br />

“mahsus” (“naročit; osobit; specijalan”). U<br />

govoru I. Kolašina “poseban; odgovarajući”.<br />

226. majdan – od arapske reči “madan”<br />

(“rudnik”). U turskom “maden” (“ruda; rudnik;<br />

mineral”). U govoru I. Kolašina “rudnik”.<br />

227. merhaba! – od arapskog pozdrava<br />

“marhaba!”. U turskom “merhaba!”<br />

(“zdravo!”). U govoru I. Kolašina “zdravo;<br />

pozdrav!”<br />

228. merak – od arapske reči “maraqi”. U<br />

turskom “merak” (“radoznalost; znatiželja;<br />

<strong>za</strong>nos; manija; briga; boja<strong>za</strong>n”. U govoru I.<br />

Kolašina “<strong>za</strong>dovoljstvo, sladostrašće”.<br />

229. mejdan – od arapske reči “maydan”.<br />

U turskom “meydan” (“poljana; trg; okolina;<br />

vidokrug”). U govoru I. Kolašina “borba;<br />

okršaj”.<br />

230. merdevine – od persijske reči “nerduban”.<br />

U turskom “merdiven” (“stepenice”).<br />

U govoru I. Kolašina “stube; stepenice”.<br />

231. mertek – od turske reči “mertek”<br />

(“četvorougaoni ili okrugli direk”). U govoru<br />

I. Kolašina “greda na krovu”.<br />

232. miltan – od persijskog termina<br />

“nimten”. U turskom “mintan” (“muška<br />

gornja košulja s dugim rukavima i bez<br />

okovratnika”). U govoru I. Kolašina “gornji<br />

deo odeće”.<br />

233. midžo – isto kao “amidža”.<br />

234. minder – od turske reči “minder”<br />

(“slamnjača koja se rastre po sećiji da je lakše<br />

<strong>za</strong> sedenje”). U govoru I. Kolašina “postavljena<br />

drvena klupa”.<br />

235. mutvak – od arapske reči “matbah”.<br />

U turskom “mutfak” (“kuhinja”). U govoru<br />

I. Kolašina “budžak; <strong>za</strong>bito mesto”.<br />

236. mukajet – od arapske reči<br />

“muqayyad”. U turskom “mukayyet”<br />

(“ve<strong>za</strong>n; sve<strong>za</strong>n; <strong>za</strong>pisan; registrovan”). U<br />

govoru I. Kolašina “trud; napor”.<br />

237. mušema – od arapske reči “mušamma”<br />

(“ovošten”). U turskom “muşamma”<br />

(“ovošteno platno; gumirano platno”). U<br />

govoru I. Kolašina “čaršav na stolu”.<br />

238. musafır – od arapske reči “musafır”<br />

(“putnik”). U turskom “misafır” (“gost”). U<br />

govoru I. Kolašina “gost”.<br />

239. mur - od persijske reči “muhur”<br />

(“pečat”). U turskom “mühür” (“pečat”). U<br />

govoru I. Kolašina “pečat”.<br />

240. muabet - od arapske reči “mahabba”<br />

(“ljubav”). U turskom od glagola “muhabbet<br />

etmek” (“ćaskati”). U govoru I. Kolašina<br />

“razgovor na prijateljskoj osnovi”.<br />

241. muštuluk – od persijske reči “mužde”<br />

(“vesela vest”). U turskom “muştuluk”<br />

(“nagrada <strong>za</strong> radosnu vest”). U govoru I.<br />

Kolašina “nagrada <strong>za</strong> donetu dobru vest”.<br />

242. mula – od arapske reči “mawla”<br />

(“gospodin”). U turskom “mülla” (“učen<br />

čovek; teolog”). U govoru I. Kolašina “tvrdoglav<br />

čovek”.<br />

243. murećen – od arapske reči “murakkab”<br />

(“vrsta crnog mastila”). U turskom<br />

“mürekkep” (“mastilo”). U govoru I. Kolašina<br />

“mastilo”.<br />

244. medet! – od arapske reči “madad”<br />

(“pomoć”. U turskom “medet!” (“pomagaj!;<br />

u pomoć!”). U govoru I. Kolašina “pomagaj;<br />

avaj; <strong>za</strong>boga!”.<br />

245. muhađer – od arapske reči “muhağır”<br />

(“izbeglica; doseljenik”). U turskom<br />

“muhacır” (“emigrant; iseljenik”). U govoru<br />

I. Kolašina “došljak; izbeglica”.<br />

246. nadžak – od turske reči “nacak”<br />

(“sekıra sa kratkom držaljom”). U govoru I.<br />

Kolašina u figurativnom značenju “inadžija;<br />

osobenjak”.<br />

247. nalča – od arapske reči “nal”<br />

(“potkovica”). U turskom “nalça” (“potkovica”).<br />

U govoru I. Kolašina “potkovica”.<br />

248. nafaka – od arapske reči “nafaqa”<br />

(“ono što je čoveku od Boga određeno da<br />

pojede i popije na ovom svetu”). U turskom<br />

“nafaka” (“sredstva <strong>za</strong> život; izdržavanje”).<br />

U govoru I. Kolašina “sreća; sudbina”.<br />

249. nalet – od arapske reči “lana”<br />

(“prokletstvo”). U turskom “lanet”<br />

(“prokletstvo; anatema”). U govoru I. Kolašina<br />

u figurativnom značenju “obešenjak;<br />

nesrećnik”.<br />

250. nakarada – od persijske reči “naqqare”<br />

(“bubanj”). U turskom “nakkare” (“talambas”).<br />

U govoru I. Kolašina u figurativnom<br />

značenju “rugoba; plašilo”.<br />

251. naheren – od turske reči “eğri” (kriv;<br />

nagnut”). U govoru I. Kolašina “nakrivljen”.<br />

252. nahija – od arapske reči “nahiya”<br />

(“župa; upravna jedinica”). U turskom<br />

“nahiye” (“administrativna jedinica u<br />

Turskoj”). U govoru I. Kolašina “kraj; oblast;<br />

pokrajina”.

253. neise – od turskog “ne ise; her ne ise”<br />

(“kako god bilo; kako mu drago”). U govoru<br />

I. Kolašina “na primer; ako da”.<br />

254. nimet – od arapske reči “nima”<br />

(“blagodat”). U turskom “nimet” (“dobročinstvo;<br />

milosrđe”). U govoru I. Kolašina<br />

“božji dar; hrana; hleb”.<br />

255. obaškati – od turske reči “başka”<br />

”(odvojeno; rastavljeno; posebno”). U<br />

govoru I. Kolašina “odvajati”.<br />

256. ordija – od turske reči “ordu”<br />

(“armija; vojska”). U govoru I. Kolašina “vojska;<br />

razularena masa”.<br />

257. otoman – termin izveden od arapskog<br />

muškog imena “Utman” ( u turskom<br />

“Osman”) u značenju “mekani istočnjački<br />

divan s jastukom bez naslona”. U govoru I.<br />

Kolašina “ležaj”.<br />

258. oferčiti – od arapske reči “farq” (“razlika”).<br />

U turskom “fark” (“razlika”). U govoru<br />

I. Kolašina “primetiti; shvatiti”.<br />

259. Osmanlija – od turskog termina “Osmanlı”<br />

(“Osmanovac”). U govoru I. Kolašina<br />

“Turčin” ili figurativno “lukav; vešt; fin”.<br />

260. ortak – od turske reči “ortak”<br />

(“saučesnik; kompanjon”). U govoru I. Kolašina<br />

“drug u poslu”.<br />

261. palta – od turske reči “palto” (“kaput;<br />

ogrtač”). U govoru I. Kolašina “sako;<br />

blu<strong>za</strong>”.<br />

262. pantole – od turske reči “pantolon”<br />

(“čakšire; pantalone”). U govoru I. Kolašina<br />

“pantalone”.<br />

263. pašenog – od turske reči “bacanak”<br />

(“muž ženine sestre”). U govoru I. Kolašina<br />

“muž ženine sestre”.<br />

264. patlidžan – od persijske reči “badinğan”.<br />

U turskom “patlıcan” (“paradajz”).<br />

U govoru I. Kolašina “biljka paradajz”.<br />

265. pajanta – od persijske reči “paywjand”<br />

(“ve<strong>za</strong>; spona”). U turskom “payvand”<br />

(“letva”). U govoru I. Kolašina “greda na<br />

krovu”.<br />

266. patisati – od turskog glagola “batmak”<br />

(“<strong>za</strong>ći; izgubiti se; pasti”). U govoru I.<br />

Kolašina “mučiti se; veoma teško živeti”.<br />

267. pačariz – od persijske reči “čepurast”<br />

(“levo-desno”). U turskom “paçarız” (šteta;<br />

kvar”). U govoru I. Kolašina “šteta; greška”.<br />

268. perda – od persijske reči “perde” (“<strong>za</strong>vesa;<br />

<strong>za</strong>stor na prozoru”). U turskom<br />

“perde” (“<strong>za</strong>vesa; <strong>za</strong>stor; roletna”). U govoru<br />

I. Kolašina “pregrada”.<br />

269. pejdašiti – od turske reči “peyda”<br />

(“otvoren; javan; očevidan”). U govoru I.<br />

Kolašina “podspešiti; podstaći nešto”.<br />

270. pervaz – od turske reči “pervaz”<br />

(“okvır; ram; bordura”). U govoru I. Kolašina<br />

“ograda”.<br />

271. pišmaniti se – od persijske reči “pešiman”<br />

(“pokajati se”). U turskom “pişman”<br />

(“pokajnički; kajati se”). U govoru I. Kolašina<br />

“pokajati se”.<br />

272. pijac – od turske reči “piyasa”<br />

(“tržište; pa<strong>za</strong>r”). U govoru I. Kolašina “pijaca”.<br />

273. pogača – od turske reči “poğaça” (lis-<br />

nati kolač”). U govoru I. Kolašina “pšenični<br />

hleb”.<br />

274. pendžer – od persijske reči “penğere”<br />

(“prozor”). U turskom “pencere” (“prozor”).<br />

U govoru I. Kolašina “prozor”.<br />

275. puljka – od persijske reči “pul”<br />

(“novac; para”). U turskom “pul” (“fleka;<br />

mrlja; glavica eksera; pločica; marka”). U<br />

govoru I. Kolašina “bilo kakvo dugme”.<br />

276. pustećija – od persijske reči “pusteki”<br />

(“koža sa koje nije ostrižena vuna”). U<br />

turskom “pösteki” (ovčja ili kozja koža”). U<br />

govoru I. Kolašina “uštavljena koža sa<br />

vunom”.<br />

277. pastrma – od turske reči “pastırma”<br />

(“suvo ovčje meso”). U govoru I. Kolašina<br />

“osušeno meso <strong>za</strong> zimu”.<br />

278. rahmetlji – od turske reči “rahmetli”<br />

(“pokojni; umrli”). U govoru I. Kolašina<br />

“pokojni”.<br />

279. rahatluk – od turske reči “rahatlık”<br />

(“spokojstvo; mır”). U govoru I. Kolašina<br />

“udoban život; udobnost”.<br />

280. rakija – od arapske reči “araq” (“znoj;<br />

tekućina koja nastaje isparavanjem”). U<br />

turskom “rakı” (“alkoholno piće”). U govoru<br />

I. Kolašina “alkoholni napitak”.<br />

281. rabadžija – od turske reči “arabacı”<br />

(kočijaš; kolar”). U govoru I. Kolašina<br />

“čovek koji radi s kolima sebi ili u najam”.<br />

282. rahat – od arapske reči “raha” (“<strong>za</strong>dovoljan;<br />

spokojan”). U turskom “rahat” (“mır;<br />

spokojstvo; odmor”). U govoru I. Kolašina<br />

“mır; spokojstvo”.<br />

283. rama<strong>za</strong>n – od arapske reči “ramadan”<br />

(“deveti mesec muslimanskog verskog<br />

kalendara – mesec posta”). U turskom “rama<strong>za</strong>n”<br />

(“deveti mesec mesečevog kalendara”).<br />

U govoru I. Kolašina “verski<br />

praznik; post”.<br />

284. rusvaj – od persijske reči “rusway”<br />

(“osramoćen; ponižen”). U turskom “rüsvay”<br />

(“osramoćen; obesčašćen; ponižen”). U<br />

govoru I. Kolašina “nered; lom”.<br />

285. rospija – od persijske reči “ruspi”<br />

(“prostitutka”). U turskom “orospu” (“bludnica;<br />

prostitutka”). U govoru I. Kolašina<br />

“nemoralna ženska osoba”.<br />

286. sahat – od arapske reči “sa'at” (ura;<br />

časovnik”). U turskom “saat” (“časovnik”).<br />

U govoru I. Kolašina “jedinica <strong>za</strong> vreme”.<br />

287. sabahajrula – od turske kompozicije<br />

“sabah hayır ola!” (“sretno jutro!; dobro<br />

jutro!”). U govoru I. Kolašina “dobro jutro!”.<br />

288. sabah – od arapske reči “şabah”<br />

(“zora; jutro”). U turskom “sabah” (“jutro”).<br />

U govoru I. Kolašina “zora”.<br />

289. sabajle – od turske reči “sabahile” (“u<br />

zoru; zorom”). U govoru I. Kolašina “rano<br />

zorom ustati”.<br />

290. sač - od turske reči “saç” (“gvozdeni<br />

ili zemljani poklopac kojim se na ognjištu<br />

nešto peče”). U govoru I. Kolašina “vrsta<br />

poklopca”.<br />

291. sadžak – od turske kompozicije “sac<br />

ayak” (“sač” i “noga”). U govoru I. Kolašina<br />

“tronožac od gvožđa na koji se nešto stavlja<br />

radi kuvanja”.<br />

292. somun – od grčke reči “Psomion”<br />

(“okrugli hleb”). U turskom “somun”<br />

(“okrugli hleb”). U govoru I. Kolašina “beli<br />

hleb”.<br />

293. sanćim – od turskog glagola “sanmak”<br />

(“misliti; smatrati; verovati”). U govoru<br />

I. Kolašina “kobajagi”.<br />

294. safi – od arapske reči “şafi” (“čist;<br />

pravi”). U turskom “safı” (“čist; bez<br />

primesa”). U govoru I. Kolašina “taze;<br />

odgovarajuće”.<br />

295. sermija – složenica od persijskih reči<br />

“ser” (“glava”) i “maye” (“osnova; srž”). U<br />

turskom “sermaye” (“kapital”). U govoru I.<br />

Kolašina “stoka koju žena dobije iz roda”.<br />

296. sepet – od persijske reči “seped” (“kotarica”;<br />

košara”). U turskom “sepet”<br />

(“pletena korpa”). U govoru I. Kolašina<br />

“pletena kotarica”.<br />

297. sevap – od arapske reči “tawab”<br />

(“dobro delo koje <strong>za</strong>služuje božju nagradu”).<br />

U turskom “sevap” (“dobro delo;<br />

dobročinstvo”). U govoru I. Kolašina “bogougodno<br />

delo; dobro delo”.<br />

298. seljamet – od arapske reči “salama”<br />

(“spas; spasenje”). U turskom “selamet”<br />

(“sreća; blagostanje; spokojan život”). U<br />

govoru I. Kolašina “pozdrav; srećan put”.<br />

299. serbes – od persijske reči “serbest”<br />

(“slobodan; smeo; odvažan”). U turskom<br />

“serbest” (“slobodan; samostalan”). U govoru<br />

I. Kolašina “slobodno; bez brige”.<br />

300. seir – od arapske reči “sayr”<br />

(“gledanje; razgledanje; promatranje”). U<br />

turskom “seyır” (“posmatranje; gledanje”).<br />

U govoru I. Kolašina “mađije; činiti svašta”.<br />

301. sefte – od arapske reči “istiftah” (“otpočeti<br />

nešto”). U turskom “siftah” (“prvi jutarnji<br />

pa<strong>za</strong>r; prvi put”). U govoru I. Kolašina<br />

“nešto raditi prvi put”.<br />

302. sebet – od arapske reči “sabab”<br />

(“uzrok; razlog; radi toga”). U turskom<br />

“sebep” (“uzrok; razlog; povod”). U govoru<br />

I. Kolašina “uzrok; zbog toga”.<br />

303. simit – od arapske reči “samid” (“beli<br />

hleb”). U turskom “simit” (“okrugao kolač<br />

od belog hleba: đevrek”). U govoru I. Kolašina<br />

“beli hleb”.<br />

304. sinija – od persijske reči “sini”<br />

(“bukv. predmet kineske izrade”). U<br />

turskom “sini” (“trpe<strong>za</strong>; sofra”). U govoru<br />

I. Kolašina “posuda.<br />

305. sindžır – od persijske reči “zenğir”<br />

(“lanac”). U turskom “<strong>za</strong>incır” (“lanac;<br />

verige”). U govoru I. Kolašina “lanac”.<br />

306. sidžimka – od turske reči “sicim”<br />

(“uzica; kanap; uže”). U govoru I. Kolašina<br />

“uzica; kanap”.<br />

307. skamlija – od latinske reči “scammellum”<br />

(“stolica”). U turskom “iskemle” (“hoklica;<br />

stolica bez naslona; klupa”). U govoru<br />

I. Kolašina “klupa”.<br />

308. sovra – od arapske reči “sufra” (“trpe<strong>za</strong>”).<br />

U turskom “sofra” (“trpe<strong>za</strong>rijski sto;<br />

jelo; hrana”). U govoru I. Kolašina “ni<strong>za</strong>k<br />

okrugao stočić”.<br />

Januar - Decembar 2009. 33

309. srča – od turske reči “sırça” (“staklo”).<br />

U govoru I. Kolašina “staklo”.<br />

310. srma – od turske reči “sırma” (“tanka<br />

srebrna žica sa pozlatom ili bez nje”). U govoru<br />

I. Kolašina “srebrne niti”.<br />

311. sulundar – od grčke reči “solunarion”<br />

(“dimnjak; cev <strong>za</strong> peć”). U turskom<br />

“silindir” (“valjak; cilindar”). U govoru I.<br />

Kolašina “čunak”.<br />

312. tas – od arapske reči “tas” (“vrsta<br />

metalne zdele posebnog oblika”). U<br />

turskom “tas” (“zdelica; metalni sud”). U<br />

govoru I. Kolašina “lonče”.<br />

3<strong>13</strong>. tabla – od latinske reči “tabula”. U<br />

turskom “tabla” (“poslužavnik; tacna;<br />

tabla”). U govoru I. Kolašina “poslužavnik”.<br />

314. takum – od turske reči “takım”<br />

(“servis; pribor; ekipa”). U govoru I. Kolašina<br />

“oprema - četıri šolje i džezva”).<br />

315. taze – od persijske reči “taze”<br />

(“sveže”). U turskom “taze” (“sveže”). U<br />

govoru I. Kolašina “sveže; novo”.<br />

3<strong>16</strong>. taksirat – od arapske reči “taqsırat”<br />

(“prikratiti; napraviti manjkavim”). U<br />

turskom “taksirat” (“sudbina”). U govoru I.<br />

Kolašina “nesrećnik; malero<strong>za</strong>n čovek”.<br />

317. tava – od persijske reči “tabe” (“tiganj;<br />

posuda sa dugom drškom u kojoj se topi<br />

maslo i pravi <strong>za</strong>prška”). U turskom “tava”<br />

(“tiganj”). U govoru I. Kolašina “zemljani<br />

sud”.<br />

318. tapija – od turske reči “tapu” (“javna<br />

isprava o vlasničkom pravu na nekretnini”).<br />

U govoru I. Kolašina “testament na zemlju”.<br />

319. terlema – od turske reči “terleme”<br />

(“znojenje”). U govoru I. Kolašina<br />

“boleština; gripozno stanje”.<br />

320. takat – od arapske reči “taqa”<br />

(“telesna snaga; moć”). U turskom “takat”<br />

(“snaga; sila; moć”). U govoru I. Kolašina<br />

“snaga; moć”.<br />

321. tendžera – od turske reči “tencere”<br />

(“duboka bakrena posuda dublja od šerpe<br />

a bez drški sa strane”). U govoru I. Kolašina<br />

“konzerva; porcija”.<br />

322. terzija – od persijske reči “derzi”<br />

(“krojač”). U turskom “terzi” (“krojač”). U<br />

govoru I. Kolašina “krojač”.<br />

323. tekne – od turske reči “tekne” (“korito”).<br />

U govoru I. Kolašina “korito”.<br />

324. tezgere – od persijske reči “destgıre”<br />

(“nosila <strong>za</strong> materijal – ciglu, zemlju i sl.”). U<br />

turskom “teskere” (“nosila”). U govoru I. Kolašina<br />

“nosiljka <strong>za</strong> građevinski materijal”.<br />

325. telal – od arapske reči “dallal” (“javni<br />

objavljivač; dobošar”). U turskom “tellal”<br />

(“javni objavljivač; dobošar”). U govoru I.<br />

Kolašina “glasnik”.<br />

326. tevećelija – od turske reči “tevekkel”<br />

(“bezbrižan; lakomislen”). U govoru I. Kolašina<br />

u značenju “<strong>za</strong>nešen, priglup čovek”.<br />

327. toka – od turske reči “toka” (“kopča;<br />

šnala”). U govoru I. Kolašina u značenju<br />

“ukras na nošnji”.<br />

328. tokmak – od turske reči “tokmak”<br />

(malj; drveni čekić”). U govoru I. Kolašina<br />

u značenju “veliki čekić”.<br />

34 Januar - Decembar 2009.<br />

329. toz – od turske reči “toz” (“prašina”).<br />

U govoru I. Kolašina u značenju “sitan<br />

šećer”.<br />

330. tuhaf – od arapske reči “tuhaf” (“dar;<br />

poklon”). U turskom “tuhaf” (“čudan; neobičan”).<br />

U govoru I. Kolašina “čudan;<br />

čudak”.<br />

331. tutun – od turske reči “tütün”<br />

(“duvan”). U govoru I. Kolašina “duvan”.<br />

332. turšija – od persijske reči “turuš“<br />

(“kiselo”). U turskom “turşu” (“ukiseljeno<br />

voće ili povrće”). U govoru I. Kolašina<br />

“spremljena zimnica”.<br />

333. turpija – od turske reči “törpü”<br />

(“alatka <strong>za</strong> struganje gvožđa ili drveta”). U<br />

govoru I. Kolašina “brus”.<br />

334. ćata – od arapske reči “katib”<br />

(“pisar”). U turskom “katib” (“pisar”). U<br />

govoru I. Kolašina “pisar”.<br />

335. ćar – od arapske reči “kar” (“posao;<br />

težak rad”). U turskom “kar” (“dobit,<br />

<strong>za</strong>rada, korist”). U govoru I. Kolašina<br />

“dobit; korist”.<br />

336. ćafır – od arapske reči “kafır” (“nevernik”).<br />

U turskom “kafır” (“nevernik”). U<br />

govoru I. Kolašina “namćor”.<br />

337. ćahat – od persijske reči “kagaz”<br />

(“papır”). U turskom “kağıt” (“papır”). U<br />

govoru I. Kolašina “papır”.<br />

338. ćasa – od persijske reči “kase”<br />

(“dublja posuda poluokruglog oblika <strong>za</strong><br />

servıranje čorbe, mleka i sl.”). U turskom<br />

“kase” (“dublja posuda bez drške”). U govoru<br />

I. Kolašina u značenju “sud; posuda”.<br />

339. ćenef – od arapske reči “kanif”<br />

(“nužnik”). U turskom “kenif” (“nužnik”).<br />

U govoru I. Kolašina “nužnik”.<br />

340. ćesa – od persijske reči “kise” (“vreća;<br />

torba”). U turskom “kese” (“novčanik; papırna<br />

vrećica”). U govoru I. Kolašina<br />

“novčanik”.<br />

341. ćerpič - od turske reči “kerpiç”<br />

(“nepečena cigla”). U govoru I. Kolašina<br />

“opeka”.<br />

342. ćeramida – od grčke reči “cheramis”<br />

(“polukružni žljebasti krovni crep”). U<br />

turskom “keremid” (“polukružni žljebasti<br />

krovni pokrivač”). U govoru I. Kolašina<br />

“opeka <strong>za</strong> krov”.<br />

343. ćef – od arapske reči “kayf” (“dobro<br />

raspoloženje; naslada; uživanje”). U<br />

turskom “keyif” (“osećanje; raspoloženje;<br />

zdravlje”). U govoru I. Kolašina “volja;<br />

<strong>za</strong>dovoljstvo”.<br />

344. ćepenak – od turske reči “kepenk”<br />

(“krilo starinskog dućana koje služi umesto<br />

vrata”). U govoru I. Kolašina “poklopac na<br />

prozoru”).<br />

345. ćerčiva – od persijske reči “čarčube”<br />

(bukv. “od četiri drveta”). U turskom<br />

“çerçeve” (“okvır; ram”). U govoru I. Kolašina<br />

u značenju “ram na prozoru”).<br />

346. ćesim – od turske reči “kesim”<br />

(“<strong>za</strong>kup; arenda”). U govoru I. Kolašina u<br />

značenju “čuvanje ovaca zbog koristi”.<br />

347. ćibre – od arapske reči “kibrit”<br />

(“sumpor”). U turskom “kibrit” (“šibica”). U<br />

govoru I. Kolašina u značenju “šibica”.<br />

348. ćitap – od arapske reči “kitab” (“knjiga<br />

koja sadrži verska učenja i propise”). U<br />

turskom “kitap” (“knjiga”). U govoru I. Kolašina<br />

“knjiga”.<br />

349. ćilim – od persijske reči “kilim”<br />

(“prostırač i<strong>za</strong>tkan od vune”). U turskom<br />

“kilim” (“prostırač i<strong>za</strong>tkan od vune”). U<br />

govoru I. Kolašina “pokrivač”.<br />

350. ćiler – od persijske reči “kilar” (“soba<br />

<strong>za</strong> ostavu; vajat”). U turskom “kiler” (“ostava;<br />

spremište”). U govoru I. Kolašina “ostava;<br />

bačija”.<br />

351. ćimbiljur – od turskih reči “kim” i<br />

“bilır” (“ko zna”). U govoru I. Kolašina “Bog<br />

zna ko”.<br />

352. ćoše – od persijske reči “kuše”<br />

(“budžak; ugao”). U turskom “köşe” (“ugao;<br />

kutak”). U govoru I. Kolašina “ugao”.<br />

353. ćopav – od persijskih reči “čul”<br />

(“kriv”) i “pa” (“noga”). U turskom “çolpa”<br />

(“šepav; hrom”). U govoru I. Kolašina “kljast;<br />

nevešt; “hrom”.<br />

354. ćorav – od persijske reči “kur”<br />

(“slep”). U turskom “kör” (“slep”). U govoru<br />

I. Kolašina “slep”.<br />

355. ćuskija – od turske reči “küskü”<br />

(“gvozdena poluga, s jedne strane šiljasta, a<br />

s druge ravna”). U govoru I. Kolašina “metalna<br />

šipka” ili fig. “tvrdoglav”.<br />

356. ćurak – od turske reči “kürk” (“krzno;<br />

bunda”). U govoru I. Kolašina “kožni ogrtač”.<br />

357. ćustek – od turske reči “köstek”<br />

(sve<strong>za</strong>; spona <strong>za</strong> ve<strong>za</strong>nje nogu konja”). U<br />

govoru I. Kolašina “lanac <strong>za</strong> sat”.<br />

358. ćuprija – od grčke reči “gephyra”<br />

(“most”). U turskom “köprü” (“most”). U<br />

govoru I. Kolašina “most”.<br />

359. ćulav – od persijske reči “kulah”<br />

(“kapa od valjane vune”). U turskom<br />

“külah” (“kapa”). U govoru I. Kolašina<br />

“kapa; keče”.<br />

360. ćumur – od turske reči “kömür”<br />

(“ugalj”). U govoru I. Kolašina “ugalj”.<br />

361. ćup – od arapske reči “kub” (“zemljani<br />

duboki sud koji ima dve ručke sa<br />

strane”). U turskom “küp” (“zemljani<br />

duboki sud koji ima dve ručke sa strane”).<br />

U govoru I. Kolašina “zemljani sud”.<br />

362. ćutek – od turske reči “kötek” (“štap;<br />

batina”). U govoru I. Kolašina “batine”.<br />

363. ćutuk – od turske reči “kütük” (“panj;<br />

klada”). U govoru I. Kolašina “glupak”.<br />

364. ugursuz – od turske reči “uğursuz”<br />

(“nesretan; koban”). U govoru I. Kolašina<br />

“nesrećnik”.<br />

365. ujdurma – od turske reči “uydurmak”<br />

(“udesiti; podudariti”). U govoru I. Kolašina<br />

“gužva; prevara”.<br />

366. ujgun – od turske reči “uygun”<br />

(“pogodan; podesan”). U govoru I. Kolašina<br />

“dogovoreno, sporazumno rešenje”.<br />

367. ular – od grčke reči “eulera” (“oglavina<br />

i povodac <strong>za</strong> konja od užeta”). U<br />

turskom “yular” (“povodac”). U govoru I.<br />

Kolašina “ve<strong>za</strong>; oglav”.

368. učkur – od turske reči “uçkur” (“svitnjak;<br />

gaćnik”). U govoru I. Kolašina “gatnjik”.<br />

369. udžara – od arapske reči “hugra”<br />

(“soba”). U turskom “hücre” (“ćelija; soba;<br />

niša”). U govoru I. Kolašina “stara kuća”.<br />

370. feredža – od arapske reči “farağ”<br />

(“uteha; tešenje”). U turskom “ferace” (“<strong>za</strong>r;<br />

feredža”). U govoru I. Kolašina “<strong>za</strong>r; <strong>za</strong>vesa”.<br />

371. fenjer – od grčke reči “phanari”<br />

(“ručna <strong>za</strong>stakljena ili na drugi način<br />

uokvirena svetiljka u kojoj gori sveća ili<br />

petrolejska lampica”). U turskom “fener”<br />

(“lampa; svetionik”). U govoru I. Kolašina<br />

“svetiljka”.<br />

372. fildžan – od arapske reči “finğan”<br />

(“šoljica <strong>za</strong> crnu kafu”). U turskom “fincan”<br />

(“šoljica”). U govoru I. Kolašina “šolja”.<br />

373. fitilj – od arapske reči “fatil” (“pamučni<br />

gajtan ili traka kod sveće ili petrolejske<br />

lampe”). U turskom “fitil” (“žižak;<br />

vrpca”). U govoru I. Kolašina “platnena<br />

krpa u lampi”.<br />

374. fišek – od turske reči “fişek” (“metak<br />

<strong>za</strong> pušku; papırnata kesica levkastog oblika”).<br />

U govoru I. Kolašina “omot <strong>za</strong> robu;<br />

barut u kožnoj kesi”.<br />

375. fustan – od grčke reči “phossaton”<br />

(“ženska suknja”). U turskom “fıstan” (“ženska<br />

suknja”). U govoru I. Kolašina “deo<br />

odeće”.<br />

376. furuna – od grčke reči “fournos”<br />

(“peć; pekara”). U turskom “fırın” (“peć;<br />

pekara”). U govoru I. Kolašina “plehana<br />

peć”.<br />

377. fukara – od arapske reči “faqir”<br />

(“sıromah; sirotinja”). U turskom “fukara”<br />

(“sıromašan; bedan”). U govoru I. Kolašina<br />

“sıromah; bednik”.<br />

378. fajda – od arapske reči “fa'ida” (“korist;<br />

dobit”). U turskom “fayda” (“korist;<br />

dobit”). U govoru I. Kolašina “korist”.<br />

379. hala – od arapske reči “hala” (“tetka<br />

– očeva ili majčina sestra”). U turskom<br />

“hala” (“tetka – očeva sestra”). U govoru I.<br />

Kolašina “tetka”.<br />

380. hajat – od arapske reči<br />

“hayat”(“spoljni hodnik od kućnih vrata do<br />

uličnih vrata avlije”). U turskom “hayat”<br />

(“pokrivena terasa”). U govoru I. Kolašina<br />

“pokrivena nadstrešnica; plevna”.<br />

381. hamam – od arapske reči “hammam”<br />

(“javno kupatilo; prostor <strong>za</strong> kupanje u muslimanskoj<br />

kući”). U turskom “hamam”<br />

(“javno kupatilo; kupatilo”). U govoru I.<br />

Kolašina “kupatilo”.<br />

382. hasura – od arapske reči “haşır”<br />

(“prostırač ispleten od meke trstike, šaše ili<br />

rogozine”). U turskom “hasır” (“prostırač od<br />

slame”). U govoru I. Kolašina “prostırka od<br />

trske”.<br />

383. hatula – od turske reči “hatıl” (“horizontalna<br />

greda ugrađena u zid”). U govoru<br />

I. Kolašina “drvena greda u zidu”.<br />

384. hambar – od persijske reči “anbar”<br />

(“spremište; skladište”). U turskom “ambar;<br />

hanbar” (“drvena zgrada <strong>za</strong> žitarice”). U<br />

govoru I. Kolašina “spremište <strong>za</strong> žito”.<br />

385. handžar – od arapske reči “hanğar”<br />

(“dugi šiljasti nož sa oštricom na obe<br />

strane”). U turskom “hançer” (“jatagan”). U<br />

govoru I. Kolašina “nož; sablja”.<br />

386. hazna – od arapske reči “hazina”<br />

(“blagajna; riznica”). U turskom “hazne;<br />

hazine” (“riznica; državna blagajna”). U<br />

govoru I. Kolašina “soba <strong>za</strong> blago; imanje”.<br />

387. hair – od arapske reči “hayr” (“dobro;<br />

dobar”). U turskom “hayır” (“dobro delo;<br />

<strong>za</strong>dužbina; sreća”). U govoru I. Kolašina<br />

“korist”.<br />

388. hanuma – od turske reči “hanım”<br />

(“žena; supruga; gospođa”). U govoru I.<br />

Kolašina “žena; gospođa”.<br />

389. hamajlija – od arapske reči “hama'il”<br />

(“sve<strong>za</strong> od sablje”). U turskom “hamaylı”<br />

(“talisman; ešarpa”). U govoru I. Kolašina<br />

“odžin <strong>za</strong>pis”.<br />

390. haber – od arapske reči “habar”<br />

(“glas; vest”). U turskom “haber” (“vest;<br />

glas; poruka; novost”). U govoru I. Kolašina<br />

“vest; novost”.<br />

391. hajvan – od arapske reči “haywan”<br />

(“životinja; stoka”). U turskom “hayvan”<br />

(“životinja; stoka; marva”). U govoru I. Kolašina<br />

“stoka; ovan”.<br />

392. hairli – od turske reči “hayırlı”<br />

(“dobar; koristan; povoljan”). U govoru I.<br />

Kolašina “srećno”.<br />

393. halva – od arapske reči “halawa”<br />

(“slatkoća”). U turskom “helva” (“naziv <strong>za</strong><br />

razne vrste kolača”). U govoru I. Kolašina<br />

“sladak kolač”.<br />

394. haram – od arapske reči “haram”<br />

(“ono što je grešno; prokleto”). U turskom<br />

“haram” (“<strong>za</strong>branjen; nedozvoljen”). U govoru<br />

I. Kolašina “prokletstvo”.<br />

395. harem – od arapske reči “haram”<br />

(“nedozvoljen; <strong>za</strong>branjeni prostor oko bogomolje”).<br />

U turskom “harem” (“žensko<br />

odeljenje u muslimanskoj kući gde je<br />

<strong>za</strong>branjen ulaz stranim muškarcima”). U<br />

govoru I. Kolašina “bogatstvo; više žena u<br />

jednoj kući”.<br />

396. hefta – od persijske reči “hefte” (“sedmica”).<br />

U turskom “hafta” (“sedmica;<br />

nedelja dana”). U govoru I. Kolašina<br />

“nedelja”.<br />

397. hećim – od arapske reči “hakim”<br />

(“mudrac; filozof”). U turskom “hekim”<br />

(“lekar”). U govoru I. Kolašina “narodni<br />

lekar”.<br />

398. heljač - od arapske reči “halak”<br />

(“propast”). U turskom “helak” (“propalica;<br />

upropašćen”). U govoru I. Kolašina “prljav,<br />

neuredan čovek”.<br />

399. hudžara – od arapske reči “huğra”<br />

(“soba”). U turskom “hücre” (“soba; niša;<br />

udubljenje u zidu”). U govoru I. Kolašina<br />

“stara kuća”.<br />

400. čaj - od kineske reči “ča” (“čaj”). U<br />

turskom “çay” (“čaj”). U govoru I. Kolašina<br />

“topli napitak”.<br />

401. čardak – od persijske reči “čartalj”<br />

(“zgrada na četiri svoda”). U turskom “çardak”<br />

(“hodnik na svod; arkada”). U govoru<br />

I. Kolašina “terasa; balkon”.<br />

402. čakšire – od turske reči “çakşır”<br />

(“vrsta istočnjačake muške donje odeće od<br />

sukna ili čohe”). U govoru I. Kolašina u<br />

značenju “gaće; pantalone”.<br />

403. čaršija – od persijske reči “čarsu”<br />

(“četvorostran”). U turskom “çarşı” (“trgovačka<br />

četvrt; tržnica”). U govoru I. Kolašina<br />

u značenju “varoš; pijaca”.<br />

404. čador – od persijske reči “čader”<br />

(“šator”). U turskom “çadır” (“šator; jurta”).<br />

U govoru I. Kolašina u značenju “kišobran”.<br />

405. čalma – od turskog glagola “çalmak”<br />

(“<strong>za</strong>motati”). U govoru I. Kolašina u<br />

značenju “vrsta kape, turbana oko glave”.<br />

406. čauš - od turske reči “çavuş” (“ađutant;<br />

ordonans; poslovođa”). U govoru I.<br />

Kolašina “vodnik; desetar’.<br />

407. čalija – od turske reči “çalı” (“grmlje;<br />

šikara”). U govoru I. Kolašina “gustiš; čestar”.<br />

408. čanak – od turske reči “çanak”<br />

(“zemljana posuda”). U govoru I. Kolašina<br />

“vrsta suda”.<br />

409. čekija – od turske reči “çakı” (“džepni<br />

nožić; perorez”). U govoru I. Kolašina<br />

“britva; sečivo”.<br />

410. česma – od persijske reči “češme”<br />

(“izvor”). U turskom “çeşme” (“izvor”). U<br />

govoru I. Kolašina “izvor; voda koja teče<br />

preko ižljebljenog drveta”.<br />

411. čejrek – od persijske reči “çeharyek”<br />

(“jedna četvrtina”). U turskom “çeyrek”<br />

(“četvrtina”). U govoru I. Kolašina “15 minuta”.<br />

412. četobaša – od slovensko-turske reči<br />

“çetebaşı” (“<strong>za</strong>povednik čete”). U govoru I.<br />

Kolašina “vođa; predvodnik”.<br />

4<strong>13</strong>. čerga – od turske reči “çerge” (“mali<br />

šator; ciganska koliba”). U govoru I. Kolašina<br />

“pokrivač od vune ili dlake”.<br />

414. čiviluk – od turske reči “çivilik”<br />

(“vešalica”). U govoru I. Kolašina “kuke <strong>za</strong><br />

vešanje”.<br />

415. čibuk – od turske reči “çubuk” (“prut;<br />

šipka; lula <strong>za</strong> pušenje”). U govoru I. Kolašina<br />

“lula; drška”.<br />

4<strong>16</strong>. činija – od persijske reči “čini” (“kineski;<br />

kineske izrade”). U turskom “çini”<br />

(“zdela od porcelana”). U govoru I. Kolašina<br />

“posuda; sud”.<br />

417. čivija – od turske reči “çivi” (“klinac;<br />

ekser”). U govoru I. Kolašina “daščica”.<br />

418. čivčija – od turske reči “çiflik” (“par<br />

volova <strong>za</strong> oranje”). U govoru I. Kolašina<br />

“potčinjeni radnik”.<br />

419. čoha – od persijske reči “čuha”<br />

(“sukno bolje vrste”). U turskom “çuha”<br />

(“mekano i lepo sukno”). U govoru I. Kolašina<br />

“tkanina”.<br />

420. čokanjče – od turske reči “çokal”<br />

(“zemljani sud <strong>za</strong> vodu i alkoholna pića”).<br />

U govoru I. Kolašina “bočica”.<br />

421. čunjak - od persijske reči “gunk”<br />

(“vodovodna cev”). U turskom “künk”<br />

Januar - Decembar 2009. 35

(“vodovodna cev”). U govoru I. Kolašina<br />

“cev; sulundar”.<br />

422. čuruk – od turske reči “çürük” (“truo;<br />

gnjio; ukvaren”). U govoru I. Kolašina<br />

“sakat; nezgodan čovek”.<br />

423. džam – od persijske reči "ğam”<br />

(“staklo”). U turskom “cam” (“staklo”). U<br />

govoru I. Kolašina “staklo”.<br />

424. džada – od arapske reči “ğadda”<br />

(“drum; put”). U turskom “cadde” (“put”).<br />

U govoru I. Kolašina “put; drum”.<br />

425. džamadan – od persijske reči<br />

“ğamedan” (“vrsta muškog <strong>za</strong>tvorenog<br />

prsluka koji se oblači na anteriju ili<br />

košulju”). U turskom “camadan” (“vrsta<br />

jeleka opšivenog srmom”). U govoru I. Kolašina<br />

“prsluk”.<br />

426. džabe – od turske reči “caba” (“poklon;<br />

ono što je besplatno”). U govoru I. Kolašina<br />

“besplatno”.<br />

427. džabaluk – od turske reči "cabalık”<br />

(“ono što se dobije besplatno. Ne ulažući<br />

novac ili trud”). U govoru I. Kolašina “raditi<br />

badava”.<br />

428. džamija – od arapske reči “ğami”<br />

(“bogomolja”). U turskom “cami” (“bogomolja”).<br />

U govoru I. Kolašina “muslimanska<br />

bogomolja”.<br />

429. džambas – od persijske reči “ğanbaz”<br />

(“preprodavac konja; dobar poznavalac<br />

konja”). U turskom “cambaz” (“preprodavac<br />

konja; prepredenjak; varalica”). U govoru I.<br />

Kolašina “preprodavac; trgovac”.<br />

430. džezva – od arapske reči “ğadwa”<br />

(“baklja”). U turskom “cezve” (“bakarna<br />

posuda <strong>za</strong> kuvanje kafe”). U govoru I. Kolašina<br />

“sud <strong>za</strong> kafu”.<br />

431. džeferdar – od persijske reči “gewherdar”<br />

(“ono što je ukrašeno dragim kamenom”.<br />

U turskom “cevherdar” (“vrsta<br />

starinske puške ukrašene dragim kamenjem<br />

i sedefom”). U govoru I. Kolašina<br />

“puška”.<br />

432. džibra – od turske reči “cibre” (“komina;<br />

ostatak nakon destilacije alkohola”). U<br />

govoru I. Kolašina “komina; ostaci nakon ispeka<br />

rakije”.<br />

433. džumbus – od persijske reči “ğunbiš“<br />

(“kretanje; gestikulisanje pri govoru”). U<br />

turskom “cümbüş” (“<strong>za</strong>bava; veselje”). U<br />

govoru I. Kolašina “gužva; veselje; šala”.<br />

434. dženabet – od arapske reči “ğanaba”<br />

(“stanje čoveka s obzırom na telesnu nečistoću<br />

koja traje od polnog akta, ejakulacije ili<br />

polucije do kupanja. Za to vreme dotično<br />

lice se smatra nečistim, poganim”). U<br />

turskom “cenabet” (nečist; pogan”). U govoru<br />

I. Kolašina “nevaljalac; spadalo”.<br />

435. dželep – od arapske reči “ğalab”<br />

(“stado; krdo stoke”). U turskom “celep”<br />

(“trgovac stoke; gonič stoke”). U govoru I.<br />

Kolašina “stado”.<br />

436. džebana – od persijske reči “ğebehane”<br />

(“mesto gde se čuvaju oklopi i druga<br />

ratna oprema”). U turskom “cebhane”<br />

(“mesto gde se čuva municija i oružje”). U<br />

govoru I. Kolašina “municija; hrana”.<br />

36 Januar - Decembar 2009.<br />

437. dželat – od arapske reči “ğallad”<br />

(“krvnik; čovek koji izvršava smrtne presude<br />

nad osuđenicima”). U turskom “cellat”<br />

(“krvnik; zlikovac”). U govoru I. Kolašina<br />

“krvnik”.<br />

438. šamija – od persijske reči “šame”<br />

(“pokrivka <strong>za</strong> glavu”). U turskom “şame”<br />

(“pove<strong>za</strong>ča; marama od tanke tkanine”). U<br />

govoru I. Kolašina “marama”.<br />

439. šal – od persijske reči “šal” (“vunena<br />

tkanina”). U turskom “şal” (“vunena ili pamučna<br />

tkanina <strong>za</strong> obavijanje vrata”). U govoru<br />

I. Kolašina “okovratnik; pleteni ogrtač”.<br />

440. šator – isto što i čador.<br />

441. šedrvan – od persijske reči “šadırwan”<br />

(“veselo teče”). U turskom “şadırvan” (“vodoskok<br />

sa bazenom od mermera ili betona”).<br />

U govoru I. Kolašina “česma”.<br />

442. šer – od arapske reči “šarr” (“zlo”). U<br />

turskom “şer” (“<strong>za</strong>o; zločest; đavolast”). U<br />

govoru I. Kolašina “štetočina”.<br />

443. šenluk – od turske reči “şenlik”<br />

(“veselje; slavlje uz pucanje pušaka”). U<br />

govoru I. Kolašina “veselje”.<br />

444. šerbet – od arapske reči “šarba”<br />

(“piće”). U turskom “şerbet” (“dobro <strong>za</strong>slađena<br />

voda koja se pije radi osveženja”).<br />

U govoru I. Kolašina “sladak čaj”.<br />

445. šeftelija – od persijske reči “šeftalu”<br />

(“vrsta breskve”). U turskom “şeftalı”<br />

(“breskva; praska”). U govoru I. Kolašina<br />

“kajsija”.<br />

446. šejtan – od arapske reči “šaytan”<br />

(“đavo; vrag”). U turskom “şeytan” (“đavo;<br />

satana”). U govoru I. Kolašina “đavo;<br />

vragolast”.<br />

447. šega – od arapske reči “šaqa” (“nesreća”).<br />

U turskom “şaka” (“šala; pošalica”).<br />

U govoru I. Kolašina “šala”.<br />

448. šiše – od persijske reči “šiše” (“boca;<br />

flaša”). U turskom “şişe” (“boca; flaša”). U<br />

govoru I. Kolašina “boca”.<br />

449. šićar – od persijske reči “šikar” (“korist;<br />

dobit; plen”). U turskom “şikar” (“ulov;<br />

plen”). U govoru I. Kolašina “porez; korist”.<br />

450. šindra – od turske reči “şendere”<br />

(“cepane jelove ili hrastove daske <strong>za</strong> pokrivanje<br />

kuće”). U govoru I. Kolašina “daska<br />

<strong>za</strong> pokrivanje krova”.<br />

BIBLIOGRAFIJA<br />

1. Bjeletić, Marta, Turcizmi u srpskohrvatskoj<br />

terminologiji srodstva,<br />

“Južnoslovenski filolog”, 51, Beograd,<br />

1995.<br />

2. Božović, Blagoje, Život i običaji narodni<br />

u Ibarskom Kolašinu, Zubin<br />

Potok, 2005.<br />

3. Božović, Grigorije, Moj Kolašin,<br />

Zubin Potok, 2005.<br />

4. Božović, Marinko, Govor Ibarskog.<br />

Kolašina, Leposavić, 2002.<br />

5. Đinđić, Slavoljub-Teodosijević,<br />

Mırjana-Tanasković, Darko, Türkçesırpça<br />

sözlük, Ankara, 1997.<br />

6. Elezović, Gliša, Kolašin na Tari i<br />

Kolašin na Ibru, “Južni pregled”, 1,<br />

Skoplje, 1931.<br />

7. Lutovac, Milisav, Ibarski Kolašin,<br />

“Srpski etnografski zbornik”, knj. 34,<br />

Beograd, 1954.<br />

8. Petrović, Snežana, Istorijat i stanje<br />

proučavanja turci<strong>za</strong>ma u srpskohrvatskom<br />

jeziku, “Zbornik Matice<br />

srpske <strong>za</strong> filologiju i lingvistiku”, Novi<br />

Sad, 1993.<br />

9. Peco, Asim, Turcizmi u Vukovim<br />

rječnicima, Beograd, 1987.<br />

10. Skok, Petar, Etimologijski rječnik<br />

hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb,<br />

1971-1973.<br />

11. Škaljić, Abdulah, Turcizmi u srpskohrvatskom<br />

jeziku, Sarajevo, 1966.<br />

REZIME<br />

Turcizmi, tj. reči orijentalnog<br />

porekla koje su posredstvom<br />

turskog jezika “uplivale” u naš jezički<br />

sistem, predstavljaju značajan<br />

deo leksičkog fonda govora<br />

stanovništva Ibarskog Kolašina. S<br />

obzirom da su se uklopile u gramatičku<br />

strukturu jezika primaoca,<br />

tj. pomenutog govora, one su prestale<br />

da traju kao reči davaoca i nastavile<br />

da traju kao domicilne reči,<br />

pokoravajući se svim domaćim<br />

gramatičkim pravilima. Otuda i njihovo<br />

viševekovno trajanje, tako da<br />

se, čak i u situacijama kada postoji<br />

neka domaća reč, one upotrebljavaju<br />

ravnopravno sa njima ili,<br />

pak, kao sinonimi sa nekim specifičnim<br />

stilskim obeležjima.<br />

U govoru Ibarskog Kolašina turcizmi<br />

su, u skladu sa disperzijom<br />

kulturoloških uticaja Turaka - Osmanlija<br />

na prostorima Zapadnog<br />

Balkana, najviše <strong>za</strong>stupljeni u terminologiji<br />

koja se odnosti na<br />

pokućstvo, posuđe i druge stvari iz<br />

domaćinstva, u onoj u vezi s odevnim<br />

predmetima, obućom i<br />

nakitom, religijom (pre svega islamom),<br />

nazivima pojedinih <strong>za</strong>nimanja,<br />

<strong>za</strong>natlijskih i drugih alatki,<br />

te građanskih titula i staleža.

ESEJ<br />

Akademik Alija Džogović<br />

Pisac je volio<br />

Sarajevo<br />

i njegove ljude,<br />

pa kada su ga<br />

mnogi<br />

napustili,<br />

odlučio je<br />

da u ovom<br />

svečovječnom<br />

gradu ostane<br />

do kraja,<br />

i da tu ostari<br />

kao pjesnik<br />

Sarajevska literarna<br />

Guernika<br />

Osnovni tekst eseja<br />

Muris Idrizović je rođen u Bijelom<br />

Polju 1925. godine. Studije<br />

je <strong>za</strong>vršio na Filozofskom<br />

fakultetu u Zagrebu, a doktorsku disertaciju<br />

H.Bjelevac, Život i književno djelo,<br />

odbranio 1978. godine. Uglavnom se<br />

bavio esejistikom i književnom historijom,<br />

a njegove glavne aktivnosti su bile<br />

afirmacija dječje književnosti na prostorima<br />

bivše Jugoslavije. Bio je predavač i<br />

na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.<br />

Djelo Kad cvjetaju agave njegov je jedini<br />

roman, kako se vidi iz skromne biografije<br />

priložene u apendisku izdanja iz<br />

1998. godine.<br />

Po sudu književnih kritikara i recenzenata,<br />

ovo djelo je “<strong>za</strong>nimljiv” roman čija<br />

je “drama radnje smještena u ratnom Sarajevu”,<br />

a njegovi likovi su “ljudi starije generacije”<br />

(Advan Hozić). Roman je<br />

“napisan... jednostavnom literarnom rečenicom<br />

kojom je pisac naslikao čovjeka u<br />

vremenu kada u poznim godinama snažno<br />

<strong>za</strong>blistaju posljednji bljesci ljubavi...,<br />

kada je ljudska psiha ra<strong>za</strong>peta između<br />

mogućnosti i želja, snova i nada. To je<br />

prigušeni vrisak unutrašnjeg bića koje...<br />

shvata tragiku položaja” (Rizo Džafić).<br />

Ipak, uz ova sažeta mišljenja književnih<br />

kritičara i recenzenata, može se ova definicija<br />

proširiti i pomaći u šire prostore romaneskne<br />

strukture, i konstatovati da je u<br />

objektivu književnog postupka, pored ostalog,<br />

i specifična pripovijest dnevničkog i hronološkog<br />

kreativnog žanra. Čini se da je pisac<br />

namjerno, ali latentno, ispisivao događaje iz<br />

stvarnosti sarajevskih ratnih godina po “re-<br />

Muris Idrizović : Kad cvjetaju agave<br />

Apstrakt<br />

U ovom romanu Muris Idrizović<br />

je oslikao jedno platno između hiljadu<br />

drugih u ratnoj panorami Sarajeva u<br />

vremenskom prostoru između 1992.<br />

do 1995. godine. Po strogoj teorijskoj<br />

definiciji ovo djelo se može smatrati<br />

prvenstveno romanom o ratu i ljudskim<br />

patnjama u njemu, po<br />

hronologiji i onom što se u tom redosljedu<br />

zbivalo. U kompoziciji romana<br />

prožimaju se dva smjera: onaj o<br />

ratnim zbivanjima i ljudskim dramama<br />

i onaj o ljubavnim storijama u<br />

ovom vihoru koje su, možda, posljedica<br />

psihološkog rasula i straha od<br />

samoće. Čitalac može tražiti razloge<br />

<strong>za</strong> motivaciju ovih ljubavnih zgoda i<br />

nezgoda i, najvjerovatnije, da će ih<br />

naći u želji da se ne bude sam, čak ni<br />

u paklu, kakav je bio sarajevski.<br />

Roman se tako i <strong>za</strong>vršava: epizodom o<br />

samoći i komparacijom sa cvjetanjem<br />

agave, kao simbolom da će se život u<br />

najljudskijem gradu na svijetu,<br />

ponovo rascvjetati.<br />

Ključne <strong>riječ</strong>i: Esej, roman o<br />

ratu i ljubavi, struktura, likovi i prostori<br />

likovnosti, žrtve i agresori, politički<br />

projekti Zapada i prijevare, lažno<br />

bratstvo, psihološka i socijalna pometnja,<br />

ljubav u sferama interesa i<br />

izgubljenosti, lažni patrioti<strong>za</strong>m, biti i<br />

ostati čovjek…<br />

Januar - Decembar 2009. 37

porterskom maniru “ i hronološkoj logici,<br />

da bi sve bilo kako je bilo, a ono to i<br />

jeste. Takođe se čini da je pisac imao i<br />

takve namjere, iz nekih unutrašnjih<br />

pobuda i motiva, da ne iziđe iz realnog<br />

i historijskog u neke prostore nestvarne<br />

književno- umjetničke<br />

retorike. Pisac je volio Sarajevo i njegove<br />

ljude, pa kada su ga mnogi napustili,<br />

odlučio je da u ovom<br />

svečovječnom gradu ostane do kraja,<br />

i da tu ostari kao pjesnik i kao čovjek,<br />

da dočeka one zelene pupoljke agave<br />

čije će se stablo, pa makar i poslije pedest<br />

godina, ponovo ispraviti.<br />

Nije uobičajeno u jednom eseju<br />

ovakve namjere prepričavati šta je<br />

sve bilo u Sarajevu, po čijoj su periferiji<br />

bili načičkani ešaloni i oruđa<br />

svih kalibara i vrsta. Čitaocima se<br />

pruža mogućnost da sve to vide,<br />

čuju i osjete sami, dakle da dožive<br />

onu strahovitu nepogodu koja je<br />

<strong>za</strong>desila i grad i ljude – onu smišljenu<br />

i hajdučku agresiju čiji je cilj<br />

bio sravniti sve sa zemljom, oboriti<br />

sve što stoji i što se kreće, vratiti u<br />

onu prošlost čiji je pečat nosio oznake<br />

krstaških ratova. I to je bio<br />

jedan krstaških pohod, sličan<br />

onom Albižanskom krstaškom pohodu,<br />

i pokolju katara u oblasti<br />

Langdoka sredinom XII vijeka<br />

(1<strong>16</strong>5), te prilikom opsade Monsegira<br />

1244; sličan onima o istreblivanju<br />

Mavara u Granadi, Andaluziji<br />

i Kordobi; sličan onima o istreblivanju<br />

jevrejske populacije tokom<br />

Srednjega vijeka u Septimaniji i<br />

tokom Drugog svjetskog rata.<br />

Dakle, genocidi su se ponovili,<br />

ovoga puta u Bosni i Hercegovini.<br />

Može se prigovoriti da ovaj diskurs<br />

nije predmet Idrizovićevog<br />

romana, a ipak jeste, jer se projekti<br />

(ili protokoli) motivirani Sionskim<br />

stijenama aktiviraju kada to <strong>za</strong>treba<br />

tzv. Dugokosim monarsima. Reklo bi<br />

se: to isto, samo malo drugačije.<br />

Čitalac će, svakako, sve razumjeti<br />

kada se upusti u sfere čitanja,<br />

i tada će se saznati <strong>za</strong>što je Muris<br />

ovaj roman <strong>za</strong>mislio baš ovako, jednostavnom<br />

retorikom, onom koju<br />

treba da razumije svaki čitalac (onaj<br />

38 Januar - Decembar 2009.<br />

visokoobrazovani i onaj osrednje<br />

književne kulture). Opisivao je događaje<br />

kako ih je viđao i slušao u<br />

žiži požara, kao kakav ratni reporter,<br />

pa i stilska formacija romana alternira<br />

stilskom postupku<br />

umjetničke reportaže.<br />

Za ovaj stilski manir, može se<br />

reći, tipično je ispreplitanje lirskog i<br />

epskog. U ovom romanu ta smješa<br />

stilske materije reprezentuje se u<br />

naizmjeničnosti lirskih kadrova i<br />

njihovom spontanom prerastanju u<br />

epsko, pripovjedno, realistično do<br />

svake nijanse u stvarnosti. Piscu,<br />

pjesniku i pripovjedaču po prirodi<br />

života, to je bilo blisko i razlog da<br />

stvara po maniru “da bude jasno i<br />

dokumentovano”. Ona lirska priča<br />

o ljubavnim ishodištima kada <strong>za</strong> to<br />

može manjkati razumijevanja, ipak<br />

imaju svoje utemelenje u psihološkom<br />

trendu rata kada su i ljubavi,<br />

stečene na brzinu i na način kakav<br />

se u mirnodopsko vrijeme ne <strong>za</strong>činju,<br />

dakle te ljubavi imaju temelj u<br />

razlozima da čovjek ne bude sam,<br />

da ima prijatelja ili prijateljicu, da se<br />

uz nekoga prigrli i <strong>za</strong>boravi odakle<br />

i kuda prelijeću one granate, ili sa<br />

kojeg prozora nišani snajperista.<br />

Čini se da su sve te ljubavne i “slatke<br />

igre” nastajale iz tih povoda, one<br />

nisu od prije rata, a <strong>za</strong>vršavaju se i<br />

kada se rat <strong>za</strong>vršava.<br />

Roman počinje lirskom apotezom<br />

Sarajevu, i Bosni uopšte, impresivnim<br />

stilemama i rječnikom učenog čovjeka<br />

i pjesnika istovremeno. U<br />

ovom početnom romanesknom diskursu<br />

je Hasanaginica lik i “Hasanaginica”<br />

pjesma. Za Hasanaginicu<br />

pjesnik kaže da ima “nemalo simbolike<br />

onoga što Bosnu čini Bosnom,<br />

svih njenih osobenosti”. Bilo<br />

je to u okviru upoznavanja sa<br />

Majom, koja je voljela da apostrofira<br />

Getea i da se u dijalog sa profesorom<br />

uključuje znanjem. Apostrofirani<br />

su i Omor i Merima i aspekt<br />

etičkih vrijednosti bosanske društvene<br />

sredine i tradicije.<br />

Maja je tada ulazila u njegov intimni<br />

svijet, i on je bio očaran njenom<br />

ljepotom. I izbor ovoga imena<br />

ima svoju simboliku u romanu.<br />

Ono prožima čitav tok radnje, sve<br />

epizode romana, čak i one ratne – u<br />

svakom je detalju i u svakoj stilemi<br />

poetizovano do najvišeg nivoa, da<br />

bi se na kraju srušilo, opet u dramskom<br />

maniru – kao visoka građevina<br />

pogođena granatom.<br />

I ime Maja je semantičkog značaja<br />

i u romanu i u Sarajevu. Ovaj antroponim<br />

je kod mnogih naroda <strong>za</strong>stupljen<br />

u imenoslovu, ima mitsko<br />

porijeklo i mitsku funkciju u mnogim<br />

starim obredima. Ona je simbol ljepote,<br />

<strong>za</strong>to i Muris Idrizović tokom cijelog<br />

romanesknog teksta apostrofira<br />

ljepotu kao estetski pojam. On je vidi<br />

u svakom predmetu koji ga okružava,<br />

u svakoj biljci, u svakoj <strong>riječ</strong>i<br />

bosanskog jezika. Zato je i osobenost<br />

njegovoga stilskog postupka da <strong>riječ</strong>ima<br />

stvara ljepotu, onu u sprezi njegove<br />

jednostavne rečenice i objekta o<br />

kojem govori. Njegova bliskost sa <strong>riječ</strong>ima<br />

kao materijalom <strong>za</strong> oblikovanje<br />

književnog detalja ravna je<br />

postupku dobrog slikara koji zna koliko<br />

će boje nanijeti na izvjesnu površinu<br />

da bi dobio dobru sliku. U<br />

ovom postupku ogleda se i Murisova<br />

jezička kultura, čini se utemeljena<br />

na standardima usmene<br />

književne tradicije, one kakva je u sažetoj<br />

formulaičnosti otelotvorena u<br />

pjesmi o plemenitoj “Hasanaginici”.

Jezik i etika u ovoj pjesmi su nerazdvojni.<br />

Drugačijim stilemama, sem onih<br />

iz kulture bosnaskog jezika, ne bi bilo ni<br />

Hasanaginice ni pjesme o njoj. Drugačiji<br />

jezički pristup u ovom Murisovom<br />

romanu ne bi bio onaj o Sarajevu, ljepoti<br />

i tragici. Tako je i u starogrčkoj<br />

književnoj tradiciji: ne bi bilo Andromahe,<br />

ni Antigone, ni Medeje - da<br />

nije ljepote onoga poetskog jezika.<br />

Odisej bi, na lukav način, porušio<br />

Troju i o njoj se ne bi znalo ništa.<br />

Ovako, epskom stihoremom, kakva<br />

je kod Idrizovića, ostaće Sarajevo,<br />

ostaće ljubav novim generacijama<br />

koje će razumjeti pjesnikov jezik. U<br />

jeziku je cijelo biće naroda: njegov život,<br />

njegova kultura, njegov odnos<br />

prema komšiji kakav se eksponira u<br />

liku Brkana i Fredija. Otuda je i ono<br />

pjesnikovo “ruku na srce” kao uzrečica<br />

<strong>za</strong> sve što čovjek čini ili treba da<br />

čini. Usmenost pjesnikovog postupka<br />

prepoznaje se i velikom upotrebom<br />

uzrečica i sažetih drugih<br />

retoričnih izra<strong>za</strong> tipičnih <strong>za</strong> narodnu<br />

usmenu književnu formu, <strong>za</strong> svakodnevni<br />

muhabet, čak i <strong>za</strong> onaj uz<br />

kahvu. Po njemu se cijeni i Murisov<br />

afinitet prema jezičkoj fleksiji, prema<br />

Bosni i fenomenu koji je nastao iz<br />

onog feniksovskog pepela potvrđenog<br />

još u etimonu imena one Vrhbosne<br />

– zemlje i rijeke, i u onim<br />

poveljama prvih bosanskih pisara.<br />

Razumljivo je da treba reći da<br />

su mnoge epizode o ratu u Sarajevu<br />

evidentirane u svim dnevnim<br />

publikacijama, i drugim raznim<br />

medijskim sredstvima, kao i mnogim<br />

književnim djelima. Ali to ne<br />

znači da ih je Muris samo ponovio,<br />

već i nešto drugo. Pisao je o<br />

njima svojim srcem, o svojem Sa-<br />

rajevu, o onome što je osjećao i mislio<br />

i on kao i drugi mnogi u ovom<br />

gradu. Htio je da kaže ono što on<br />

osjeća i misli o onoj djeci koja su,<br />

igrajući se, na Alipašinom Polju<br />

ubijena granatama, ili o onoj ženi<br />

i onoj starci na Markali, ili onoj<br />

djeci u Velikom parku, ili, ili... Bilo<br />

ih je svakog dana, po cijelom Sarajevu,<br />

i po cijeloj Bosni. Muris je<br />

želio da sam kaže, kao narodni<br />

pjesnik, sve ono što treba reći o<br />

tim događajima. U tome je i njegova<br />

poetska originalnost.<br />

Pjesnik, rečeno u onom figurativnom<br />

diskursu, u svojem djelu,<br />

ulazeći u šire kompozicijske i me-<br />

taforične prostore, pominje i Dantea.<br />

Na jednom mjestu kaže “Pali<br />

su mi na um Danteovi stihovi da u bijedi<br />

nema većeg bola od prisjećanja na<br />

vrijeme sreće”. Meni, kao čitaocu, i<br />

piscu ovoga eseja, takođe dođe na<br />

um piščeva učenost, pa onda namjera<br />

motivisana događajima u Sarajevu,<br />

da sve to osjeti kao pakao i<br />

da sve to što se događalo tih ratnih<br />

godina osmisli kao Sarajevski pakao.<br />

Bilo je to slično Danteovom Paklu<br />

– neki njegov krug. Sva ona oruđa<br />

načičkana po obodu Sarajeva, svi<br />

oni snajperisti, glad, stradanja – sve<br />

je bilo u znaku pakla. Muris je to u<br />

svojoj nevelikoj knjizi, skrivenom<br />

alegorijom i metaforičnošću one<br />

jednostavne monoreme, literarno<br />

osmislio u svojoj poetici kojom je<br />

slikao i žrtvu i agresora.<br />

Čini se da je on sebe osmislio<br />

kao čovjeka koji stoji na kuli motrilji,<br />

kao sarajevskog čovjeka koji nije<br />

htio da napusti Sarajevo već je u<br />

njemu ostao do kraja rata, vratio se<br />

u svoj dom “na brijegu” da odatle<br />

smotri kako se u proljeće bude pupoljci<br />

agave, kako se i ptice vraćaju<br />

na one grane koje su ostale i<strong>za</strong><br />

eksplodiranih granata.<br />

Ovaj sarajevski Vergilije istina<br />

ne provodi Dantea po paklu, već je<br />

i sam u tom paklu i vidi šta se sve<br />

tu dešava – u tom “bosanskom<br />

loncu”, rečeno figurativno. Muris je<br />

tu u ulozi žrtve, u ulozi Vergilija i<br />

Dantea, preživio je i napisao svoju<br />

knjigu o paklu.<br />

Pričao je o tome i Brkan, glavni<br />

junak ove romaneskne proze, Maji,<br />

“o svojim doživljajima nastalog<br />

rata i haosa u kojem se našao grad<br />

i cijela Bosna i Hercegovina”.<br />

Čitaocima se pruža mogućnost ... da dožive onu strahovitu nepogodu koja je <strong>za</strong>desila i<br />

grad i ljude – onu smišljenu i hajdučku agresiju čiji je cilj bio sravniti sve sa zemljom,<br />

oboriti sve što stoji i što se kreće, vratiti u onu prošlost čiji je pečat nosio oznake krstaških<br />

ratova. I to je bio jedan krstaških pohod ... sličan onom Albižanskom krstaškom<br />

pohodu, i pokolju katara u oblasti Langdoka sredinom XII vijeka ... sličan onima o<br />

istreblivanju jevrejske populacije tokom Srednjega vijeka u Septimaniji i tokom Drugog<br />

svjetskog rata. Dakle, genocidi su se ponovili, ovoga puta u Bosni i Hercegovini<br />

*<br />

Brkan (Mufid Brkanović) je glavna<br />

ličnost ove proze, koja povezuje<br />

sve što je u kontekstu<br />

višeslojne književne materije. On je<br />

pisac, profesor književnosti, predavač<br />

na jednom fakultetu u Sarajevu,<br />

čovjek od reda i znanja,<br />

ponašanja uvijek na svojem profesorskom<br />

nivou. Može se reći,<br />

umjetnički dovršen lik. U svojem<br />

unutrašnjem svijetu je i drugačiji<br />

od svoje društvene norme ponašanja.<br />

On sve doživljava pjesnički,<br />

ljudski, ponekad i djetinski, nježan<br />

i prema čovjeku i prema biljci. Oni<br />

oko njega doživljavaju ga i drugačije,<br />

cijene ga prema svojem karakteru,<br />

kako im kada <strong>za</strong>treba i koliko<br />

im treba. Uvijek ga stavljaju u ravan<br />

prema sebi, žele da ga uvuku u svoje<br />

velike ili male poslove i probleme.<br />

On je, ipak, uvijek u stanju da prepozna<br />

namjere “onih i onakvih”. Bio<br />

je protiv onih koji su napustili<br />

Bosnu poslije prve granate. Govo-<br />

Januar - Decembar 2009. 39

io je : “Neka ide ko god hoće, ja neću.<br />

To me boli, kao da su izdali i mene i<br />

Bosnu”. Ljutio se na one koji su se<br />

javljali iz Osla, Malmea, Borasa i<br />

Göteborga hvaleći se da je tamo raj<br />

i da su tamo “osnovali društvo 'Tamburica',<br />

a prije toga i 'Behar', pa se<br />

svakog dana sastaju, pričaju o Bosni i<br />

pjevaju bosanske pjesme”. I dok oni<br />

tamo tamburaju, Sarajevo umire<br />

pod granatama agresora, koji se<br />

mogao <strong>za</strong>ustaviti da je bilo više<br />

volje i <strong>za</strong>jedničke energije. Brkana<br />

je <strong>za</strong> srce ujelo kada je saznao da je<br />

mali Goran “plakao kad su mu u školi<br />

rekli da je Bošnjak”. Tako se pričalo i<br />

o jednom petnaestgodišnjaku u<br />

Švedskoj. I on je plakao kada je saznao<br />

da porijeklom nije Šveda već<br />

Bošnjak. Maji je rekao, vjerujući da<br />

će ga shvatiti: “A šta je s patriotizmom?”.<br />

Izenadio se kada je, na to,<br />

eksplozivnim tonom uzvratila :<br />

“Moj patrioti<strong>za</strong>m, to sam ja!... Šta<br />

imaju od patriotizma oni u me<strong>za</strong>rima<br />

na Kovačima, kod Lava, gdje ih sve<br />

nema? Od patriotizma imaju koristi<br />

samo oni što su na vlasti i oni što danas<br />

švercuju svim i svačim”. Brkan je<br />

imao svoju definiciju i svoje mišljenje.<br />

Eto, i Maja se promijenila!<br />

Brkan se osobito ljutio na one<br />

Bošnjake koji su po Sarajevu razbijali<br />

tuđe stanove i iz njih odnosi sve<br />

što se moglo ponijeti. Kao da nije<br />

mogao shvatiti psihologiju gladnih,<br />

promrzlih, duhovno razbijenih<br />

– dakle, psihologiju čovjeka u ratu,<br />

onog opkoljenog koji gleda smrti u<br />

oči. Njegov dobri stari komšija<br />

Hrvat Fredi podsjeća ga: “Dobro znate<br />

da sad u Sarajevu ima dosta svijeta koji<br />

je protjeran iz svojih kuća. Došli su<br />

goli i bosi. I sad takvi smatraju da<br />

imaju prirodno pravo da se nekako namire,<br />

i oni uzmu tuđe”.<br />

Brkan je bio uvijek u situaciji da<br />

sve shvati kao čovjek i kao profesor<br />

40 Januar - Decembar 2009.<br />

kojem su etičke vrijednosti osnovni<br />

principi života. Svoje sagovornike<br />

slušao je “mirno, staloženo... i nastojao<br />

da razgovor bude normalan”.<br />

Znao je da je u sarajevskom paklu<br />

moguće biti i izvan normalnog. Sve<br />

je u Sarajevu bilo različito, ljudi<br />

među sobom, svaki je dan bio drugačiji<br />

od onog sljedećeg. Za ula<strong>za</strong>k<br />

u ovaj pakao, ili <strong>za</strong> izla<strong>za</strong>k iz njega,<br />

postojao je jedan jedini put. To je<br />

onaj tunel ispod aerodroma kuda<br />

je izišao i njegov prijatelj Fehim sa<br />

bolesnom suprugom i kuda se vratio<br />

sa njenim pepelom u urni – da<br />

bi ga položio u sarajevsku zemlju,<br />

kao vrhunac ljubavi prema Bosni, i<br />

onom sveljudskom Sarajevu iz vremena<br />

prije agresije.<br />

Brkan je volio Sarajevo, koje je<br />

bilo oličenje najtolerantninje ljudske<br />

<strong>za</strong>jednice. Želio je uvijek takvo<br />

Sarajevo, pa i da poslije rata ostane<br />

onakvo kakvo je bilo, naprimjer, u<br />

vrijeme one Olimpijade. Znao je da<br />

ga neki nazivaju “došljom”, čak mu<br />

je to jednom rekla i Maja. Nije se<br />

stidio te kvalifikacije, iako je bila rezultat<br />

<strong>za</strong>jedljivosti. Znao je da nije<br />

rođen u Sarajevu i da su mu se roditelji<br />

ovdje doselili davno. Došao<br />

je u Srajevo kao dijete, ali se uvijek<br />

sjećao “rodnog mjesta i lijepe rijeke,<br />

što ga je podsjećalo na davno<br />

djetinjstvo, ali u Sarajevu je odrastao<br />

i osjećao se Sarajlijom”.<br />

Ima još nekoliko detalja u ovom<br />

romanu kojima se objašnjavaju lik<br />

Brkana i njegovi etički principi. U<br />

njemu prepoznajemo autora djela,<br />

transformisanog u književni lik i<br />

ruku vodilju cijele romaneskne radnje,<br />

u svakoj komponenti njegove<br />

kompozicije i jezičkog profesorskog<br />

standarda, u stilskoj formaciji<br />

one “jednostavne” ali jasne rečenice.<br />

Prepoznatljiva je aluzija na djetinstvo,<br />

na onaj gradić na lijepoj rijeci<br />

– svakako Limu, u Bijelom Polju.<br />

Profesor je stalno čitao, pisao,<br />

išao na fakultet provlačeći se između<br />

granata i snajperskih hitaca.<br />

Ženski likovi su osobit likovni<br />

diskurs u ovom romanu. Miša je grafički<br />

kroki iz nekoliko pote<strong>za</strong>, dok je<br />

Lejla već oformljeno likovno platno u<br />

kontaktu sa neodoljivim korakom<br />

... pisac je naslikao čovjeka u vremenu kada u poznim godinama snažno <strong>za</strong>blistaju<br />

posljednji bljesci ljubavi..., kada je ljudska psiha ra<strong>za</strong>peta između mogućnosti i želja,<br />

snova i nada. To je prigušeni vrisak unutrašnjeg bića koje... shvata tragiku položaja''<br />

(Rizo Džafić).<br />

kojim se pristupa ljepoti i popušta<br />

pred njom. Tada i ozbiljni profesor<br />

dozvoljava sebi da se prepusti donžuanskim<br />

avanturama, ako to već<br />

nije pretjerano. Ne možemo Brkana<br />

definisati kao “donžuana”, ali je<br />

komparacija namjetljiva.<br />

Maja je osbiti lik, u ovom romanu<br />

životan, stvaran, konkretan,<br />

slikan pravim bojama i nijansama<br />

osnovih boja karaktera. Ona ima<br />

sve: i ljepotu, i sudbinu, i strasti, i<br />

kulturu... Može se reći da je kompletna<br />

žena, sa svim atributima<br />

žene. Za potvrdu njenog likovnog<br />

opusa može se uzeti ono što sama<br />

Maja kaže <strong>za</strong> sebe u dijalogu sa Brkanom<br />

: ... “hoću da znam da na mene<br />

misliš, da hoćeš da me obraduješ! Ja<br />

sam žena ! Shvati da sam ja žena !...<br />

Ako ja znam biti blesava grizlica, ne<br />

moraš ti. A to što si rekao o pješčanom<br />

satu, mogu ti reći da sam ja taj sat već<br />

nekoliko puta okretla da pijesak ne<br />

iscuri do kraja !...”<br />

Maja je “Znala biti prava umiljata<br />

mačka, a on se s naporom izvlačio iz<br />

svog oklopa, <strong>za</strong>kopčan do grla ozbiljnošću”...”Nije<br />

željela da se odriče ničega<br />

što je davao dan u kojem je živjela”.<br />

“Ona je doista plijenila ljepotom”.<br />

Brkan je pred njom uvijek bio onaj<br />

pobijeđeni. Predavao se ljepoti svojega<br />

pora<strong>za</strong> pred Majaom, iako je na<br />

svim drugim borbenim linijama<br />

bio profesor lavljeg srca.<br />

*

Čitalac može naći razloga da<br />

voli ovaj roman, da se vraća pročitavanju<br />

onih lijepih, informativnih,<br />

epizoda o ratnoj stvarnosti u<br />

Sarajevu, i onom drugom konglomeratu<br />

zbivanja, u djelu pretočenom<br />

u literanu formu, u njen<br />

lirsko-epski manir. Muris je u suštini<br />

bio liričar, pa je i u epskom<br />

diskursu pisao duboko saosjećajno,<br />

<strong>za</strong> sve ono što je bilo meta “onih sa<br />

brda” – a to su bili djeca, žene, biblioteke,<br />

bilo je to njegovo Sarajevo<br />

– grad ljubavi i sevdaha, grad radosti<br />

<strong>za</strong> sve koji su u njega dolazili<br />

iz “bijelog svijeta”. Polazeći iz tog<br />

aspekta, pisac je dopustio da ovaj<br />

roman ne bude samo ratna hronika<br />

već i djelo sinkretične motivske<br />

strukture, pa su u tom kontekstu i<br />

eksponentne one lijepe ljubavne<br />

storije, bez kakvih, dakle sličnih,<br />

Sarajevo se nije moglo ni ranije <strong>za</strong>misliti.<br />

Podsjetimo se samo Umihane<br />

Čuvidine, kako je toplo pisala<br />

o Sarajevu i ljubavi, perom jedne<br />

<strong>bošnjačke</strong> spisateljice suočene sa<br />

ratovima u njeno vrijeme.<br />

U Murisovom romanu, kao traktatu<br />

i o ljubavi, onoj višeslojnoj i višekomponentnoj,<br />

onaj tzv. “slatki život” nije<br />

posljedica piščevog sentimenta, niti<br />

nekakvog deklarativnog i formalnog<br />

sentimenta likova uključenih u<br />

ove “ispade” tokom ratnih godina.<br />

Prije bi se mogalo reći da su te ljubavne<br />

stvarčice rezultat potrebe da<br />

neko bude uz nekog, da priča samo<br />

da bi se čuo ljudski glas, topla <strong>riječ</strong>,<br />

nježnost i utjeha, dok <strong>za</strong> to vrijeme<br />

granate eksplodiraju u neposrednoj<br />

blizini. Jer svi su bili svjesni da sa<br />

svakom granatom dolazi i smrt desetinama<br />

ljudi, i da ono Danteovo<br />

“Ostavite sve nade vi koji ulazite”<br />

ovdje postaje stvarnost.<br />

Sve ono sa Majom, Mišom, Lejlom<br />

je dio ljudskog života, sada u<br />

ratnom Sarajevu. I ne bi se ništa<br />

moglo staviti pod odrednicu avantura,<br />

nepromišljena igra, niti laž u<br />

literarnoj formi. Jednostavno, to je<br />

ljudima bilo potrebno, i ono je pri-<br />

*<br />

rodno i razumljivo i onda kada je<br />

čovjek u ratnoj sferi. Pa i Dante se<br />

nije ustručavao da svoje savremenike<br />

“slatkog života” smjesti u jedan<br />

od krugova Pakla. Ali to etički, pa<br />

i literarno, ne može biti predmet<br />

prave misli, već možda samo laičke.<br />

Izvori su, dakle, u filozofskom diskursu<br />

života. Svaki negativan stav<br />

prema ovome motivu bio bi samo<br />

formalan i oprtum prema čovjeku<br />

kao biću kojem je pored vode i<br />

hrane potrebna i blizina različitih<br />

polova. Pa <strong>za</strong>r nisu Adem i Hava istjerani<br />

iz Raja zbog one slatke đulabije<br />

(jabuke)!? I u Paklu, poslije<br />

izgnanstva, oni su bili jedno uz<br />

drugo. Imamo, dakle, i biblijsku<br />

potvrdu. Sve je to bilo lijepo, samo<br />

je rat ružan. Ta dva pojma oponiraju,<br />

u estetskom semu, jedan drugom.<br />

I na Pikasoovoj Guernici<br />

egzistiraju ta dva motiva, u antonimskom<br />

značenju. Kontrastivnih<br />

slika sadrži i djelo Murisa Idrizovića.<br />

Možda su one latentne, skrivene<br />

u sadržaju nekih leksema i<br />

stilskih struktura <strong>za</strong>ogrnute alegorijama,<br />

osmišljene u metaforama i<br />

metatekstu djela.<br />

I poslije odlaska Maje i Lejle, likova<br />

vrlo kompletnih po prirodi,<br />

ne po karakteru, u dva sasvim suprotna<br />

smisla i razloga, ostao je<br />

Brkan sa svojim nepomračenim<br />

ljubavima: sa ikoničnom vizijom<br />

Aide; sa posvećenjem knjigama i pisanjem<br />

knjiga; sa čovječnošću kao<br />

najvišim etičkim vrhom; i onom lijepom<br />

biljkom čiji se zeleni pupoljci<br />

razlistavaju u znaku simbola i vječitog<br />

kretanja u prirodi.<br />

Lijepa je ova autobiografska<br />

priča Murisa Idrizovića, transformisana<br />

u književno djelo jezikom<br />

jednostavnih stilema i likovnih i zvučnih<br />

intonacija. Ovo djelo je lijepa priča<br />

o lošem vremenu, o onoj bošnjačkoj<br />

speranci da će poslije kiše granuti<br />

sunce, da će poslije mraka svanuti<br />

zora. Kada se Brkan vratio u svoj obnovljeni<br />

stan, bilo je proljeće i sunce je<br />

toplo grijalo.<br />

Ovaj roman je i djelo osobite<br />

strukture, naizgled jednostavno,<br />

bez tautoloških stilskih oblika – da<br />

bi djelo bilo ono tzv. “l' art pour l'<br />

art”.To poslijeratnom čitaocu nije<br />

potrebno. Potrebna mu je istina i u<br />

književnom djelu, jer tu stvarnost<br />

on dobro poznaje: doživljavo ju je,<br />

bio objekat u ratu, cilj u koji onaj sa<br />

brda sarajevskog vijenca nišani<br />

pravo u srce, glavu, dušu... Ovdje su<br />

bili nepotrebni oni klasični i tzv.<br />

školski epiteti, ovdje su i druge leksičke<br />

strukture mogle biti u funkciji<br />

epiteta i metafora. Komparacije<br />

i metafore su transformisane u široko<br />

platno, sliku, panoramu od<br />

onih mrtvih uglova do svijetla koje<br />

u još neporušene sobice prodire<br />

kroz pukotine nastale od eksplozija<br />

granata. Leksička i sintagmatska sinonimičnost<br />

je <strong>za</strong>stupljena u pravoj<br />

mjeri kakva je potrebna umjetničkom<br />

izrazu i cijelom tekstu organizovanom<br />

da se naslika lik,<br />

postavi slika u kontekst radnje, da<br />

se izrazi adekvatna misao. Dijalog<br />

je jedna od vještina autora da bude<br />

prirodan, spontan, akustičan, značenjski<br />

potpun i prigodan.<br />

Roman je, uglavnom, pisan u<br />

onoj tzv. “er formi”, ali se njegova<br />

autobiografičnost prepoznaje<br />

tokom cijele strukture, jezičke i likovne,<br />

idejne, i komponente intimne<br />

drame. Lingvistički<br />

posmatrano, to je djelo pisca visokih<br />

intelektualnih i obrazovnih vrijednosti.<br />

Otuda i ona jezička mjera:<br />

sve je semantički postavljeno na<br />

mjeru dobrog iska<strong>za</strong> i količine <strong>riječ</strong>i.<br />

Može se, u ovom kontekstu,<br />

govoriti i o tehnici sažetosti, jezgrovitosti<br />

i težniji “da <strong>riječ</strong>ima bude tijesno<br />

a mislima prostrano”.<br />

Rezime<br />

U ovom eseju analiziran je<br />

roman “Kada su cvjetale agave”<br />

Murisa Idrizovića, sarajevskog<br />

pisca porijeklom iz Bijelog Polja.<br />

Ukazuje se na književnoumjetničke<br />

vrijednosti ovoga romana o Sarajevu<br />

tokom rata u Bosni i Hercegovini<br />

u <strong>za</strong>dnjoj deceniji XX stoljeća.<br />

Januar - Decembar 2009. 41

Mustafa Baltić, arheolog<br />

Prema dosadašnjim<br />

istraživanja<br />

na sjeničkoj teritoriji<br />

nalazi se oko<br />

190 lokaliteta;<br />

ovjde se moraju<br />

dodati lokaliteti iz<br />

osmanlijskog perioda,<br />

koji nisu<br />

istraživani, kao<br />

npr. Sjenički grad<br />

(tvrđava), džamija<br />

sultana Murata IV<br />

unutar nje, mnogobrojne<br />

kršle<br />

(kasarne), jedna u<br />

samoj tvrđavi,<br />

jedna u<br />

Haljinovićima....<br />

42 Januar - Decembar 2009.<br />

Ovaj rad predstavlja zbirni pregled<br />

arheoloških nalazišta na teritoriji<br />

sjeničke opštine. Kako se radi o<br />

vještački omeđenom prostoru lokaliteti<br />

nisu u nekoj međusobnoj pove<strong>za</strong>nosti, te<br />

se kao takvi u suštini moraju obrađivati<br />

posebno, međutim njihova brojnost, nepoveznost,<br />

i različitost po karakteru, a ponajviše<br />

nedovoljna istraženost, ne<br />

omogućavaju detaljno proučavanje u jednom<br />

ovakvom radu. Lokaliteti su funkcionalno<br />

razvrstani na gradine, neselja,<br />

sakralne objekte i nekropole ( posljednje<br />

dvije vrste često se nalaze u kompleksu).<br />

Ovdje će neki od njih biti samo pobrojani<br />

sa najosnovnijom deskripcijom, a neki deteljnije<br />

obrađeni.<br />

Rijetko naseljena i krajnje izolovana,<br />

Sjenica prvi put se pod tim imenom pominje<br />

1253. godine <strong>za</strong> vrijeme kralja Uroša<br />

(1243-1276). (Nedeljković, 1999.)<br />

Nije dovoljno arheološki istražena.<br />

Prva rekognosciranja pokreću se 1954. godine,<br />

potom 1968. od strane Arheološkog<br />

instituta i Zavoda <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitu spomenika<br />

kulture Kraljevo.<br />

Istraživanja širih<br />

razmjera, ka da su<br />

lokaliteti registrovani,<br />

snimljeni i ka -<br />

rtirani, o ba vljena su<br />

1979. godine od<br />

stra ne istih institucija<br />

pod ru ko vo d -<br />

stvom Duši ce Minić<br />

i Obre ni je Vukadin.<br />

(Mi nić,Vukadin,<br />

1982.) Istra živanja<br />

se nastavljaju 80-tih<br />

godina, od strane i -<br />

s traživača Zavičajnog<br />

muzeja u<br />

No v om Pa<strong>za</strong>ru, i<br />

ostalih institucija,<br />

najčešće, pod ruko-<br />

ARHEOLOGIJA<br />

ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA U<br />

SJENICI - STANJE I PERSPEKTIVE<br />

vodstvom Dragice Premović-Aleksić. Devedesetih<br />

godina su istraživanja spro -<br />

vođena na ograničenoj teritoriji i u<br />

smanjenom obimu, što je nastavljeno do<br />

današnjih dana.<br />

Prema dosadašnjim istraživanja na sjeničkoj<br />

teritoriji nalazi se oko 190 lokaliteta;<br />

od toga 83 nekropole, 43 crkve i nekropole,<br />

3 crkvine, 30 ostataka naselja, 10 gradina,<br />

7 kultnih mjesta, 5 haništa i <strong>13</strong><br />

lokaliteta sa ostacima kula iz perioda poslije<br />

XVII vijeka. (Premović-Aleksić, 2001)<br />

Ovjde se moraju dodati lokaliteti iz<br />

osmanlijskog perioda, koji nisu istraživani,<br />

kao npr. Sjenički grad (tvrđava),<br />

džamija sultana Murata IV unutar nje,<br />

mnogobrojne kršle (kasarne), jedna u<br />

samoj tvrđavi, jedna u (H)Aljinovićima i<br />

tako dalje. Naravno, mora se imati u vidu<br />

da ovaj broj nije konačan i da mnoga nalazišta<br />

još nisu pronađena.<br />

Prahistorijski lokaliteti<br />

Šarski krš, je prahistorijska gradina<br />

kod Duge Poljane datirana na VI-V vijek<br />

prije naše ere. Istraživanja na ovom lokalitetu<br />

obavljena su u periodu između<br />

1981-1983. godine od strane M. Jevtića<br />

(Jevtić, 1983). Šarski krš se smatra najvažnijim<br />

prahistorijskim lokalitetom na ovom<br />

prostoru, ali on nije tema ovog rada, dok<br />

bi kraći pregled bio ne<strong>za</strong>hvalan.<br />

U blizini pomenute gradine, postoji<br />

pretpostavka navedenog istraživača, govori<br />

se o tumulu, koji bi (ukoliko se <strong>za</strong>ista<br />

radi o tumulu) bio najveći na Balkanu. Ta<br />

hipote<strong>za</strong> ima jaku potvrdu, ne samo u arheološkom<br />

materijalu i morfologiji lokaliteta,<br />

već, ponajviše u činjenici da se<br />

upra vo na tom području nalazi granica između<br />

Autarijata i Dardanaca. Ukoliko se<br />

prihvati hipote<strong>za</strong> po kojoj je jedna od<br />

funkcija velikih grobnica, i grobova vladara,<br />

kao i megalita, da budu teritorijalni

ARHEOLOGIJA<br />

markeri, (koja je u suvremenoj arheologiji<br />

prihvaće na), to nas nesumnjivo<br />

navodi na <strong>za</strong>ključak da bi se<br />

moglo raditi o tumulu. S obzirom da<br />

je njegov značaj u kulturnom pogledu<br />

ve oma veliki, te da upućuje na<br />

snažnu društvenu organi<strong>za</strong>ciju i veliku<br />

socijalnu aktivnost paleobalkanskih<br />

plemena, tumul na Šarskom<br />

kršu bi što prije trebalo arheološki<br />

istraživati.<br />

Interesantna je i prahistorijska nekropola<br />

Dolovi kod Donje Vape, otkrivena<br />

slučajno pri građevinskim<br />

radovima. Brojne keramičke posude<br />

pronađene su pored skeleta, dok je<br />

pokraj jednog od njih nađena i bron<strong>za</strong>na<br />

narukvica, koja se na krajevima<br />

<strong>za</strong>vršavala stilizovanim zmijskim<br />

glavama, a ovi predmeti nisu sačuvani.<br />

(Minić, Vukadin, 1982)<br />

Iz VI-V vijeka p.n.e. potiče i lokalitet<br />

Glavica u Brnjici, odakle je tumul<br />

sa sahranjenim pokojnikom, i tumul<br />

u Raspoganču. Rezultati istraživanja<br />

sa ovih lokaliteta nisu objavljeni.<br />

Antička nalazišta<br />

Utvrđenje na Šarskom kršu datovano<br />

je u III-IV vijek, a ostaci bedema<br />

na Velikoj gradini potiču iz IV vijeka,<br />

te su to <strong>za</strong> sada jedina dva antička lokaliteta<br />

na ovom području. (Premović-Aleksić,<br />

2001.) Iako mnoge<br />

nekropole nose naziv grčka ili latinska<br />

groblja, ili greblja, to su najčešće<br />

srednjovjekovni lokaliteti.<br />

Srednji vijek<br />

Latinsko groblje u<br />

Vrsenicama<br />

Ova srednjovjekovna nekropola<br />

nalazi se 10 km jugoistočno od Sjenice<br />

u selu Vrsenice. Prva istraživanja<br />

na ovom lokalitetu obavljena su<br />

tokom 1985. godine. U okviru ne kro -<br />

pole postoje ostaci crkve brvnare, čija<br />

je osnova dimenzija 7,35 x 4,25 m.<br />

Pod crkve popločan je kamenom<br />

debljine do 10 cm, osnove zida u suhozidu<br />

očuvane do nekih 20-30 cm.<br />

Crkva je mlađa od nekropole. Duvarina<br />

kod crkve 3,5 x 4 m potiče iz<br />

XVII vijeka. Nekropola se nalazi sje-<br />

vero<strong>za</strong>padno od crkve. Ko nsta to -<br />

vano je 80 spomenika i 60 udubljenja<br />

od istih. Od postojećih spomenika<br />

njih oko 50 su položeni, amorfni, čije<br />

su dimenzije kreću od 1,45 - 2,10 x<br />

0,60 - 0,90 m. Postoje 4 obrađena položena<br />

spomenika ili stećka. Uspravni<br />

su spomenici ug lavnom<br />

polo mljeni i ima ih oko <strong>13</strong>. Nekropola<br />

se datuje u period od XIII do<br />

XVI vijeka, mada je moguće da je i iz<br />

XII vijeka. (Premović-Aleksić, 1997)<br />

Staro groblje u Vapi (Divica)<br />

U produžetku savremenog groblja<br />

u Vapi, pokraj osnovne škole nalazi<br />

se nekropola površine 30-40 ari.<br />

Grobovi formiraju relativno pravilne<br />

redove u prvcu jug-sjever, posebno<br />

u južnom dijelu nekropole, međutim,<br />

izvjestan broj nadgrobnih spomenika<br />

je dislociran. Orijentirani su<br />

istok-<strong>za</strong>pad. Očuvano je oko 180<br />

spomenika, koji se najšire mogu podijeliti<br />

na položene, kojih ima oko 80<br />

%, i malobrojnije uspravne.<br />

Od položenih spomenika na<br />

ovom lokalitetu najbrojnije su plo če<br />

( preko 70), čija širina ne prelazi 30<br />

cm, uglavnom su pravougaone,<br />

čeono <strong>za</strong>obljene, trapezoidne, dimenzija<br />

150 – 200 x 60 cm.<br />

Niski slemenjaci se javljaju kao<br />

drugi tip nadgrobnih spomenika na<br />

ovoj nekropoli, dužine od 180 do 250<br />

cm i visine od 25 – 40 cm.<br />

Stećci, kojih ima 30 imaju oblik<br />

sanduka, pravilnih prvougaonih os -<br />

nova. Desi se da umaju polukružna<br />

proširenja na čeonoj strani, a svo jom<br />

antropomorfnošću krajnje redukovano<br />

predstavljaju ljudsku figuru.<br />

Jedan stećak je obrađen i ima krstoliku<br />

formu na vrhu. Dimenzija su<br />

150 - 200 dužine i 30 - 60 visine.<br />

Amorfnih biljega ima oko 50,<br />

jedan je velikih dimenzija 300 x 180<br />

x 80cm. Uspravni spomenici na ovoj<br />

nekropoli javljaju se u obliku krstova,<br />

ploča i amorfnih usadnika<br />

kojih ima 20 - tak.<br />

Nekropola se koristila od XIII do<br />

XVI vijeka, dok se uspravni spomenici<br />

vezuju <strong>za</strong> XVI i XVII vijek.(Popović,<br />

1996)<br />

Nekropola na Radišića brdu<br />

Na Radišića brdu južno od Sjenice<br />

nalazi se nekropola iz XIV vijeka<br />

u kojoj je sahranjivanje su kcesivno<br />

nastavljeno sve do XVIII vijeka. U<br />

središtu nekropole nalaze se ostaci<br />

srednjovjekovne crkve, pa je i lokalitet<br />

nazvan Crkvine. (Premović-Aleksić,<br />

1994)<br />

Nekropole iz kasnog srednjeg<br />

vijeka<br />

Pri rekognosciranju lokaliteta na<br />

teritoriji Sjenice, 1979. godine, veliki<br />

broj nekropola hronološki je određen<br />

u kasni srednji vijek, gdje se često u<br />

sklopu nekropole nalaze ostaci omanjih<br />

crkava brvnara. Spomjenici su<br />

tipološki raznovrsni, od ploča,<br />

amorfnih usadnika, do onih koji su<br />

obrađeni u moguće je pročitati ili<br />

pretpostaviti epitaf. Ove nekropole<br />

najčešće nose nazive poput Latinsko<br />

groblje, Grčko groblje ili Crkvine.<br />

(Minić,Vukadin, 1982) Zbog velikog<br />

broja ovih nekropola, a prije svega<br />

zbog toga što nisu obavljena njihova<br />

iskopavanja, ovdje će biti samo pobrojane<br />

uz osnovne podatke o njima.<br />

"Grčko groblje u Fijulju - nalazi<br />

se iznad sela, a čini ga više desetina<br />

nadgrobnih spomjenika orijentisanih<br />

u pravcu <strong>za</strong>pad-istok, tako da obraziju<br />

dosta pravilne redove. Mahom<br />

su amorfnog oblika, mada postoji<br />

jedan manji broj pravougaonih i elipsoidnih<br />

sanduka. Na <strong>za</strong>padnoj<br />

strani jednog finije obrađenog sanduka<br />

nalazi se reljefna predstava<br />

krsta, a na sjevernoj natpis ISI GROB<br />

BRDAKOV.<br />

Grčko groblje" u Sugubinama<br />

obuhvata površinu od 1 ha, ima nekoliko<br />

stotina nadgrobnih spomjenika<br />

u vidu horizontalno položenih<br />

ploča i sanduka. Veoma mali broj<br />

usadnika nalazi se istočno i <strong>za</strong>padno<br />

od spomjenika. Spomjenici su orijentisani<br />

istok-<strong>za</strong>pad i obrazuju pravilne<br />

redove.<br />

"Grčko groblje na Ponorcu nalazi<br />

se na prostoru od 10×15m i čini ga<br />

mali broj usadnika amorfnog oblika.<br />

Nekropole iz kasnog srednjeg vijeka<br />

su takođe i lokaliteti u Čedovu,<br />

Januar - Decembar 2009. 43

Donjoj Vapi, Latinskom groblju u Fijulju,<br />

Biocu, Donjem Gonju, Trijebinama,<br />

Caričini i Grgajama. (Minić,<br />

Vukadin, 1982)<br />

Kobiljka<br />

HUMKE<br />

Kobiljka je lokalitet koji se nalazi<br />

15km južno od Sjenice, sa lijeve<br />

strane puta Raždaginja-Buđevo. Tu<br />

se nalazi 30-tak humki prečnika od 4<br />

do 10m, i visine od 0,5 do 1,5m. Konstatovano<br />

je veliko prisustvo keramike,<br />

posebno u humkama I-IV, koja<br />

je rađena na vitlu, <strong>za</strong>tim brus u<br />

humki V, u humci VI pronađene su<br />

kosti životinja (ovca i ko<strong>za</strong>). Do sada<br />

je istraženo 6 humki koje su hronološki<br />

opredijeljene u period od IX do XI<br />

vijeka. (Premović-Aleksić, 1997, 1998)<br />

Vlaški grob, Krajište,<br />

Mravin Polje<br />

Zapadno od Kobiljke je lokalitet<br />

Vlaški grob, gdje moguće postoji trocifren<br />

broj humki, prečnika 4-6m visine<br />

do 0,5m. Na ovom lokalitetu<br />

konstatovan je vrlo mali broj nala<strong>za</strong>.<br />

Sa druge strane na lokalitetu Krajište<br />

koje se nalazi 3km južno od Sjenice,<br />

iznad Vrela, u humkama kojih ima<br />

oko 40 nađeno je dosta keramike.<br />

Oko 30 humki nalazi se na lokalitetu<br />

Mravin Polje, 6km sjeveroistočno od<br />

Sjenice u Vapi. Humke imaju prečnik<br />

6-8m i visine su do 0,5m. (Premović-Aleksić,<br />

2002)<br />

SREDNJOVJEKOVNE<br />

CRKVE<br />

Srednjovjekovne crkve na teritoriji<br />

Sjenice najčešće se nalaze u kompleksu<br />

nekih nekropola. Malo je<br />

ostataka koji nam mogu govoriti o<br />

njihovom prisustvu. Njih ima oko 43<br />

do sada evidentiranih, no taj broj najvjerovatnije<br />

nije konačan, jer ovaj<br />

broj uključuje i srednjovjekovne građevine<br />

i one iz kasnijih perioda.<br />

Treba izdvojiti pojedine koje su posebne,<br />

dok je najveći dio skoro potpuno<br />

neistražen. Veliki broj ovakvih<br />

lokaliteta ima isti naziv-Crkvina.<br />

44 Januar - Decembar 2009.<br />

Crkva Sv. Arhangela u Kumanici<br />

je jedna od prvih istraživanih sa<br />

ovih prostora. Istraživanja sprovedena<br />

1971. godine. (Đorđević, 1985)<br />

Iako administrativno pripada Sjenici,<br />

ova crkva se nalazi u sklopu jedne<br />

druge cjeline. Naime, ona je mnogo<br />

bliža Bijelom Polju nego Sjenici, i u<br />

sklopu je polimskih objekata, a ne<br />

sjeničko-pešterskih. Originalna<br />

crkva koja se nalazila na ovoj teritoriji<br />

potiče iz XIII vijeka. (ibid) Ovdje<br />

se, međutim, na njenim temeljima<br />

podigla potpuno nova crkva koja je<br />

ukrovljena 2000. godine. (Premović-<br />

Aleksić, 2001)<br />

Crkve iz kasnog<br />

srednjeg vijeka<br />

Đinića groblje je lokalitet koji se<br />

nalazi u Divljoj Rijeci 15 km sjeverno<br />

od Sjenice. Ostaci pokazuju da je to<br />

bila jednobrodna crkva sa dubokom<br />

polukružnom apsidom, unutrašnjih<br />

dimenzija 10,7×4,5m. Sazidana je od<br />

kamena i ve<strong>za</strong>na malterom. Oko<br />

crkve nalazi se nekropola.<br />

Crkvina u Gonju predstvlja ostatke<br />

crkve dimenzija 8,75×4,2m, koja<br />

se mogla vidjeti u konfiguraciji terena.<br />

Oko crkve nalazila se omanja<br />

nekropola. Izgradnjom puta lokalitet<br />

je oštećen.<br />

Crkvina u Sugubinu je lokalitet<br />

na kom se nalazi crkva pravougaonog<br />

oblika, djelimično ukopana u<br />

zemlju, sa polukružnom apsidom na<br />

istoku i pripratom na <strong>za</strong>padu. Sagrađena<br />

je od lomljenog i pretesanog<br />

kamena koji je ve<strong>za</strong>n malterom. U<br />

šutu u unutrašnjosti crkve nalaze se<br />

sitni dijelovi fresko-bojenog maltera.<br />

I oko ove crkve se nalazi nekropola.<br />

Postoji još veliki broja lokaliteta<br />

na kojima se nalaze ostaci crkava iz<br />

kasnog srednjeg vijeka, kao što su:<br />

Savremeno groblje u Dujkama, Crkvina<br />

u Trijebinama, Goševu, Donjoj<br />

Vapi. (Minić, Vukadin, 1982)<br />

GRADINE I NASELJA<br />

Gradine predstavljaju najvažnije<br />

lokalitete sa ovog područja, svojom<br />

kompleksnošću i pretpostavljenim<br />

značajem u trenucima kada su funkcionisale<br />

kao takve. Treba izdvojiti<br />

dvije gradine, i to Veliku gradinu u<br />

selu Vrsenice, i Gradinu u Gracu.<br />

Velika gradina u Vrsenicama<br />

Na susretu atara sela Krće i Vrsenice<br />

niz put, 10km jugoistočno od<br />

Sjenice nalazi se kasnoantički i ranosrednjovjekovni<br />

lokalitet Velika gradina.<br />

Prva preliminarna istraživanja<br />

rađena su u periodu od 1988 -1991.<br />

godine. Pripremna iskopavanja su<br />

rađena 1994. godine, da bi prva<br />

obuhvatna arheološka iskopavanja<br />

počela 1995. godine i trajala do danas.<br />

Istraživanja <strong>za</strong>jednički sprovode Arheološki<br />

institut iz Beograda i Muzej<br />

˝Ras˝ iz Novog Pa<strong>za</strong>ra, pod rukovodstvom<br />

Dragice Premović-Aleksić<br />

i Marka Popovića. (Popović, 1996)<br />

Lokalitet se nalazi na uzvišici,<br />

utvrđen je sa južne, istočne i <strong>za</strong>padne<br />

strane. To su pristupačne strane gradine,<br />

<strong>za</strong> razliku od sjeverne koja se<br />

oslanja na liticu. Glavna kula sa kapijom<br />

se nalazi na južnoj strani. Primjetno<br />

je da je istočna strana naj pri -<br />

stupačnija te je sa te strane još jedna<br />

bedemska trasa, i čak treća trasa poznijeg<br />

bedema zidanog u suhozidu.<br />

Iskopavanjem unutrašnje strane<br />

bedema došlo se do saznanja da se<br />

radi o tri kulturna horizonta, mo žda<br />

sukcesivno naseljavana. Postoje dvije<br />

pretpostavke o starosti najstarijeg kulturnog<br />

horizonta na Velikoj gradini.<br />

Došavši do zdravice u pronađenom<br />

materijalu na šao se novac cara Konstantina,<br />

na osnovu koga je i vršeno<br />

datovanje u IV vijek, do prve decenije<br />

V vijeka. (Popović, Premović-Aleksić,<br />

1996). Posljednja istraživanja hronološki<br />

određuju ovaj lokalitet u III<br />

vijek. Za period prije građenja bedema<br />

vezuju se peći <strong>za</strong> kreč, od kojih<br />

je jedna istražena skoro kružnog<br />

oblika dimenzija 3,4×3,6m visine<br />

1,5m. Nije se došlo do dna peći. Pronađena<br />

je kasnoantička građevina<br />

trapezoidne osnove, čije su dimenzije<br />

<strong>13</strong>,5×11×10,2m. Objekat je orijentisan<br />

u pravci sjever-jug, i podijeljen je na<br />

dvije pro storije: veća na sjevernoj<br />

strani i manja na jugu. Datiran je u IV

vijek. Iz tog je perioda i bron<strong>za</strong>ni<br />

novac koji se koristio u periodu od<br />

350 -355. godine. Pronađen je i novac<br />

imperatora Gracijana (364.-378.) gloria<br />

romano, na osnovu kog se može<br />

pretpostaviti početak gradnje bedema.<br />

Osim toga, pronađeno je dosta<br />

ulomaka keramike, i na osnovu gareži<br />

konstatovan je požar u tom periodu.<br />

(Premović-Aleksić, 2000)<br />

Bedemi su građeni bez prethodnog<br />

ukopavanja, i bez nekog naročitog<br />

plana, pa su stoga nakrivljeni i različite<br />

debljine, i vrlo lako se urušavaju.<br />

Drugom kulturnom horizontu<br />

pripada objekat građen od kamena.<br />

Takođe se tu nalaze ostaci spaljene<br />

brvnare u kojoj je pronađen novac Justina<br />

I i Atanasija I, te se tako ovaj horizont<br />

nesumnjivo vezuje <strong>za</strong> VI vijek.<br />

U trećem horizontu, horizontu suhozidnog<br />

bedema, došlo se do crne<br />

rastresite zemlje. Pronađeni lonci različitih<br />

oblika i dimenzija rađeni su na<br />

sporom vitlu. Kao ukrasi na keramici<br />

javljaju se snopovi talasastih linija.<br />

Crepulje i vršnice, i ostale plitke keramičke<br />

posude rađene su ručno bez<br />

vitla. Na osnovu pronađene keramike<br />

smatra se da je ovaj horizont<br />

nastajao u IX i X vijeku. (Popović,<br />

Premović-Aleksić, 1996) Jednobrodna<br />

crkva sa pripratom nalazi se na<br />

sjevernom stenovitom i nepristupačnom<br />

dijelu. Dimenzije unutrašnjeg<br />

dijela osnove su 7,3×6m, dok su dimenzije<br />

osnove priprate 3,2×6,1m.<br />

Uz južni bedem nalaze se ostaci dvodjelnih<br />

kuća čije su osnove zidane u<br />

suhozidu. Značajniji metalni nalazi iz<br />

ovog perioda su: mangali, bron<strong>za</strong>na<br />

zvona, dvoredni držači <strong>za</strong> svijeće itd.<br />

(Premović-Aleksić, 2000)<br />

Treba naglasiti da je Velika gradina<br />

<strong>za</strong> sada najpoznatiji lokalitet na<br />

sjeničkoj teritoriji, čija iskopavanja<br />

još uvijek traju.<br />

Gradina u Gracu<br />

U selu Gradac, na lokalitetu Gradina<br />

ili Bedem nalazi se srednjovjekovno<br />

utvrđenje. Gradina na Gracu<br />

nalazi se na jednom prostranom platou,<br />

na uzvišenju iznad sastava Brničke<br />

i Dragojlovske rijeke. Kao što je<br />

već rečeno, ova gradina ima trou-<br />

gaonu osnovu be dema. Bedemi<br />

prate ivice platoa, i širina bedema<br />

mjestimično prelazi 1,2m, a visina je<br />

do 1m. Ulaz u utvrđenje nalazi se sa<br />

južne strane, koja je pristupačnija od<br />

ostalih, jer se bedem lagano uzdižu<br />

uz uzvišenje. Moguće je da se Gradnina<br />

može datiravati u XIV ili XV<br />

vijek. (Minić, Vukadin, 1982). Sondažna<br />

istraživanja ovog prostora obavljena<br />

su 1987. godine, ali detaljnija<br />

istraživanja nisu nikad nastavljena.<br />

(Premović-Aleksić, 1987)<br />

Na teritoriji opštine Sjenica nalazilo<br />

se oko 30 do sada otkrivenih srednjovjekovnih<br />

naselja. (Premović-<br />

Aleksić, 2001) Rijetko koje je detaljno<br />

arheološki istraženo; najčešće su<br />

samo rekognoscirana, tako da bi<br />

neko buduće istraživanje poka<strong>za</strong>lo o<br />

kakvim se naseljima radi. Upravo će<br />

<strong>za</strong>to biti samo taksativno nabrojana.<br />

Na lokalitetu Spahićevina u selu<br />

Vapa, 1km sjevero<strong>za</strong>padno od osnovne<br />

škole, nalaze se ostaci kuća, četvorougaonih<br />

osnova, koje su<br />

građene u suhozidu od lomljenog<br />

kamena. Jedna bolje očuvana kuća<br />

ima osnovu dimenzije 5×9m. U<br />

istom selu na lokalitetu Čukare ili<br />

Zidine, 1km sjeveroistočno od Spahićevine<br />

nalaze se tragovi kuća prosječnih<br />

dimenzija 4×4, ili 4×8m. Opet<br />

se radi o objektima iz kasnog srednjeg<br />

vijeka.<br />

Naselja iz kasnog srednjeg vijeka<br />

nalaze se i u selima: Fijulje, lokalitet<br />

Duvarine; Sugubine, loka liteti Duvarine<br />

i Selište; Ponorac, lokalitet<br />

Selišta i Krš; Gonje, lokalitet Selište.<br />

Osmanlijski period<br />

Dolazimo do historijskog perioda<br />

koji je trajao od pravog formiranja<br />

Sjenice kao grada u današnjem smislu,<br />

pa do 1912. godine, čiji se kulturni<br />

kontinuitet nastavlja do 1945. a<br />

jednim dijelom i danas. Tokom tih<br />

nekoliko stotina godina trasirao se<br />

jedan novi kulturni matriks u kom je<br />

djelovao etnički supstrat koji i danas<br />

čini većinu stanovništva ovoga<br />

grada. Za bošnjačku kulturnu baštinu,<br />

osmanski period predstavlja<br />

ključnu pozornicu na kojoj se mate-<br />

rijalna i duhovna kultura Bošnjaka,<br />

kao i sam bošnjački etnički korpus<br />

na ovim prostorima definisao u smislu<br />

u kom je poznat i danas.<br />

Međutim, što se Sjenice tiče, u<br />

jednom ovakvom zbirno-taksonomskom<br />

radu o arheološkim lokalitetima<br />

pomenutoga grada, ne može se<br />

reći skoro ništa. Ne <strong>za</strong>to što ih nema,<br />

već <strong>za</strong>to što jednostavno nisu istraživani.<br />

Ovdje će neki ostaci materijalne<br />

kulture osmanskog perioda, koja se<br />

velikim dijelom ili čitava može svesti<br />

pod bošnjačku kulturnu baštinu, biti<br />

pomenuti.<br />

Sjenički grad (Stara tvrđava)<br />

Tvrđavu u Sjenici, poznatiju<br />

među Sjeničanima pod nazivom<br />

Grad, podigao je u XVII vijeku sultan<br />

Murat IV (<strong>16</strong>23 – <strong>16</strong>40) i oko nje<br />

je i nastao danas poznati grad Sjenica.<br />

Plahovita priroda ovoga vladara,<br />

koji je svojom okrutnošću<br />

uspeo da <strong>za</strong>vede red u carstvu, nagnala<br />

ga je da strateški važnu stanicu<br />

na putu ka Evropi na izvjestan način<br />

osigura i kao moguće odmorište vojske,<br />

a i eventualnu odstupnicu. Tvrđava<br />

od klesanog kamena iz okolnih<br />

kamenoloma podignuta na najuzvišenijem<br />

dijelu grada. Bila je pravougaone<br />

osnove i orjientacije prema<br />

stranama svijeta. Četiri kule šestougaounih<br />

osnova oivičavale su tvrđavu<br />

i prema fotografijama bile su<br />

prekrivene šindrom. Temelji sjeveroistočne<br />

kule i danas su vidljivi.<br />

Od objekata <strong>za</strong> koje sa sigurnošću<br />

možemo tvrditi da su se nalazili<br />

unutar tvrđave ističu se džamija sultana<br />

Murata IV i kršla (kasarna). Dio<br />

temelja pomenute džamije, pažljivim<br />

rekognosciranjem i danas je vidljiv.<br />

Sjenički grad (tvrđava) u potpunosti<br />

je srušen 1946. godine u poslijeratnom<br />

komunističkom urbi ci du<br />

Sjenice. Na taj način se formalno htio<br />

napraviti kulturni diskontinuitet i instruirati<br />

čitava <strong>za</strong>jednica u novu<br />

ideološku matricu, a pod parolom<br />

progresa, te su od kamena iz tvrđave<br />

i nišana iz obližnje nekropole napravljeni<br />

materijalni reprezenti nove<br />

vlasti i njenih ideje. No ovo je jedna<br />

potpuno <strong>za</strong>sebna tema i ne<strong>za</strong>hvalno<br />

Januar - Decembar 2009. 45

je u ovoj formi i u sklopu čitavog<br />

rada govoriti o njoj.<br />

Pored tvrđave veoma su značajne<br />

i dvije kršle, jedna koja i danas postoji<br />

a uzurpirana je, i jedna čiji se tragovi<br />

nalaze na putu <strong>za</strong> Haljinoviće.<br />

U samom gradu prilikom građevinskih<br />

radova u gradskom parku pronađeni<br />

su ostaci turskog <strong>za</strong>tvora, u<br />

čijoj se neposrednoj blizini nalazio<br />

hamam iz XVII vijeka i tzv. ˝kapali<br />

ćuprija˝. Od sakralnih spomenika<br />

treba spomenuti nekoliko džamija<br />

koje su se nalazile u gradu, i najmanje<br />

tri nekropole iz ovog perioda u<br />

kojima je sahranjivanje vršeno do II<br />

svjetskog rata, a koje su velikim dijelom<br />

devastirane. Ove nekropole<br />

predstavljaju pravi biser i značajan<br />

trag bošnjačkog postojanja na ovom<br />

prostoru.<br />

Sigurno je da iz osmanskog perioda<br />

postoji još arheoloških lokaliteta<br />

na teritoriji sjeničke opštine, ali rekognosciranja<br />

u tom pravcu nisu vršena.<br />

Problem definisanja arheologije<br />

osmanlijskog perioda<br />

Prolazeći kroz članke, izvještaje,<br />

radove o arheološkim lokalitetima<br />

na teritoriji sjeničke opštine, stiče se<br />

utisak da jednog veoma dugog perioda<br />

uopšte nije ni bilo, da osmanska<br />

vladavina nije ostavila nikakav<br />

trag. Arheologija u Srbiji ima problem<br />

sa osmanskim peruodom u cjelini.<br />

On se prosto <strong>za</strong>nemaruje i<br />

smatra se nebitnim <strong>za</strong> nauku kakva<br />

je arheologija. Taj period se nigdje u<br />

Srbiji ne izučava institucionalno i<br />

planski, čak se smatra šarlatanskim<br />

bavljenje tim periodom, dok se <strong>za</strong><br />

gornju hronološku granicu arheološkog<br />

polja interesovanja uzima<br />

upravo dola<strong>za</strong>k Osmanlija na Balkan.<br />

Dugo se krajnje zlonamjerno, a<br />

posve nenaučno i neutemeljeno,<br />

smatralo kako je utjecaj ove velike<br />

svjetske civili<strong>za</strong>cije na kulturu u Srbiji,<br />

pogotovu na materijalnu kulturu<br />

mogao evidentirati kao<br />

minimalan. Doduše, u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

situacija je mnogo bolja i <strong>za</strong>ista<br />

su vršena istraživanja na lokalitetima<br />

iz ovog perioda.<br />

46 Januar - Decembar 2009.<br />

„Šаrolika reka istočnjačkog života<br />

koja je tekla carigradskim drumom i, donekle,<br />

ostalim važnijim putevima kroz<br />

Srbiju, kao da se nije izlivala iz svog korita“<br />

(Zirojević, 2007: 93)<br />

Ovakav pristup i ova te<strong>za</strong> koju<br />

jasno formuliše uvažena Olga Zirojević,<br />

najblaže rečeno je netačna i<br />

krajnje neozbiljna. Moglo bi se <strong>za</strong>klučiti<br />

da je to više želja i zlonamjerno<br />

prećutkivanje i negiranje realnosti,<br />

jer se to kulturno naslijeđe ne osjeća<br />

kao svoje. To je <strong>za</strong> savremenu arheologiju<br />

neprihvatljiv pristup. Produkt<br />

je, reklo bi se, jednog uvreženog mišljenja,<br />

netrpeljivosti prema svemu<br />

što su Osmanlije sa sobom donijele.<br />

To je sistemski problem arheologije<br />

u Srbiji i nepošteno bi bilo reći da je<br />

lokalnog karaktera, iako je simptomatična<br />

činjenica da nikog nije <strong>za</strong>nimalo<br />

da istraži grad koji smo: ˝sami<br />

nakon II svjetskog rata porušili˝. No,<br />

to je jedna nova i reklo bi se mnogo<br />

važnija tema, o čemu će biti pisano<br />

nakon jednog sistematskog rekognosciranja<br />

i pripreme.<br />

Nije neočekivano da se u stanju<br />

opšte socijalne i političke nestabilnosti<br />

i svjetske ekonomske krize pokazuje<br />

ne<strong>za</strong>interesovanost društvene javnosti<br />

<strong>za</strong> ovu oblast i da arheologija ne<br />

predstavlja prioritet. U tom smislu arheološka<br />

istraživanja nemaju punu<br />

podršku. U nekim trenucima osjeća<br />

se ispolitiziranost same nauke, što još<br />

više pogoršava opštu sliku o arheologiji<br />

u tom kraju. Istraživanja sprovođena<br />

do sada, od prvih rađenih<br />

sredinom 50.-tih godina XX vijeka, do<br />

onih koja se rade i danas, poka<strong>za</strong>la su<br />

da na teritoriji sjeničke opštine postoji<br />

interesantno arheološko nasljeđe. Srednjovjekovnih<br />

lokaliteta uistinu ima<br />

najviše, doduše ona su uglavnom ve<strong>za</strong>na<br />

<strong>za</strong> kasni srednji vijek, i vrlo često<br />

se radi i o nalazištima iz kasnijih perioda.<br />

U svakom slučaju, posebno<br />

treba istaći Veliku gradinu u Vrsenicama,<br />

kao najistraženiji i trenutno najinteresantniji<br />

lokalitet sa ovog<br />

područja, koji će daljim istraživanjima<br />

vjerovatno dobiti na značaju. Neka<br />

eventualna buduća istraživanja srednjovjekovnih<br />

lokaliteta na ovom području<br />

morala bi biti neselektivno<br />

vođena sa adekvatnim pristupom<br />

kako problemu, tako i potpunom prezentacijom<br />

laicima.<br />

Bibliografija:<br />

Đorđević, S. 1975. Hamam u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru, raška baština 1, Kraljevo,<br />

1975, <strong>13</strong>7-144<br />

Đorđević, S. 1985. Zaštita spomenika<br />

kulture u sjeničkom kraju u Zbornik<br />

Sjenice, 1, 59;<br />

Minić, D., Vukadin, O. 1982. Rezultati<br />

arheološkog rekognosciranja okoline<br />

Sjenice u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 6,<br />

separat;<br />

Nedeljković, M. 1999. Nazivi naselja<br />

u okolini Sjenice, u Zbornik Sjenice,<br />

9/10, 85-118;<br />

Popović, D. 1996. Staro groblje u<br />

Vapi u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 20;<br />

Popović, M. , Premović-Aleksić, D.<br />

-1995. Velika gradina u Vrsenicama,<br />

kasnoantičko i ranosrednjevekovno<br />

utvrđenje, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 19,<br />

179-181;<br />

-1996. Velika gradina u Vrsenicama,<br />

kasnoantičko i ranosrednjevekovno<br />

utvrđenje, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 20,<br />

307-309;<br />

-1996. Gradina u Vrsenicama, kasnoantičko<br />

i ranosrednjovekovno utvrđenje<br />

u Starinar, XLII, 306-308;<br />

Premović-Aleksić, D.<br />

-1987. Sondažno ispitivanje lokaliteta<br />

na području opštine Sjenica u 1987.<br />

u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 11, 227;<br />

-1987. Velika gradina u Vrsenicama,<br />

kasnoantičko i ranosrednjevekovno<br />

utvrđenje, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 11,<br />

228-229;<br />

-1994. Nekropola crkve na Radišića<br />

brdu kod Sjenice, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik,<br />

18, <strong>13</strong>-20;<br />

-1994. Velika gradina u Vrsenicama,<br />

kasnoantičko i ranosrednjevekovno<br />

utvrđenje, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 18,<br />

243-244;<br />

-1996. Staro groblje u Vapi, u Novopa<strong>za</strong>rski<br />

zbornik, 20, 33-49;<br />

-1997. Latinsko groblje u Vrsenicama<br />

kod Sjenice, u Novopa<strong>za</strong>rski<br />

zbornik, 21, 27-34;<br />

-1998. Izveštaj o istraživanju humki<br />

na lokalitetu Kobiljke, u Novopa<strong>za</strong>rski<br />

zbornik, 22, 305-306;<br />

-2000. Velika gradina u Vrsenicama,<br />

kasnoantičko i ranosrednjevekovno<br />

utvrđenje, u Novopa<strong>za</strong>rski zbornik, 24;<br />

-2001. Arheološka istraženost opštine<br />

Sjenica, u Zbornik Sjenice, 11, 1-11.<br />

Zirojević, O. 2007. Srbija pod turskom<br />

vlašću (1459-1804), Srpski genealoški<br />

centar, Beograd.

BOSANSKI JEZIK<br />

Prof. Dr. sci. Hasnija Muratagić Tuna<br />

POETOLOŠKA I<br />

LINGVISTIČKA<br />

STRUKTURA JAKIH<br />

POZICIJA TEKSTA<br />

ĆAMILA SIJARIĆA 1<br />

Ko s <strong>riječ</strong>ima posla ima, ko se u <strong>riječ</strong> <strong>za</strong>ljubio, taj ima blaga, i zlata, i dragulja mnogo, i muka mu je<br />

samo da to odabere, da to poređa, da ispriča priču književnu, poetsku, jer poetika i pro<strong>za</strong> i nisu ništa drugo<br />

do jedno vrlo visoka, vrlo emotivna kultura ljudskog govora; spuštanja toga zlatnog mosta između mene<br />

do tebe, da ti to kažem to i to, moj osjećaj da ode tim zlatnim mostom, satkanim, salivenim od <strong>riječ</strong>i. Cijela<br />

je draž u toj <strong>riječ</strong>i, u toj snazi <strong>riječ</strong>i, u toj magiji <strong>riječ</strong>i i u tako lijepim <strong>riječ</strong>ima zbog kojih cijele stihove,<br />

strofe, rečenice učimo napamet samo zbog nekoliko onih lijepih <strong>riječ</strong>i..<br />

Ćamil Sijarić, Hod po motivima, Kritičari o djelu Ćamila Sijarića, ANUBiH,<br />

Odjeljenje <strong>za</strong> književnost i umjetnost, knj. 8, Sarajevo, 1986.<br />

Cilj naših istraživanja je da opišemo<br />

struktrurno-semantičke<br />

konstrukcije jakih pozicija teksta<br />

Ćamila Sijarića, u kojima, usljed razmještaja<br />

verbalne građe, dolazi do<br />

isticanja sadržajnih elemenata,<br />

odnosno do i<strong>za</strong>zivanja<br />

estetskog impulsa. Mislimo<br />

da su to značajna idejnoestetska<br />

čvorišta i da i ovakav selektivni<br />

izbor obezbjeđuje uvid u<br />

prirodu globalne strukture, odnosno<br />

da se može sagledati Sijarićevo<br />

djelo u totalitetu. Jer, “nosioci<br />

značenja, a time i činioci koji<br />

<strong>za</strong>jednički stvaraju celovit<br />

smisao dela jesu sve komponente<br />

bez razlike”. 2<br />

Razbijanje strukture književnog<br />

djela na isječke, odnosno nje-<br />

govo parcelisanje adekvatno je prirodnom<br />

procesu osvajanja umjetničkog<br />

djela. Djelo je, kako to smatraju češki<br />

strukturalisti, veoma složen znak u<br />

kojem svaka komponenta ima parcijalno<br />

značenje, a parcijalna značenja se sklapaju<br />

u cjelovit smisao djela. “Međutim,<br />

pre nego što primalac dokuči celovit<br />

smisao mora preći proces stvaranja tog<br />

celovitog smisla.“ 3 Iako, odmah da napomenemo,<br />

strukturalnu analizu ne<br />

smatramo “zločinačkim napadom<br />

nauke o jeziku u <strong>za</strong>branjenu oblast”, 4 nje<br />

se nećemo strogo pridržavati.<br />

Ovom prilikom nas ne <strong>za</strong>nimaju dijametralno<br />

suprotni prilazi proučavanja<br />

književnog umjetničkog djela, tačnije, ne<br />

<strong>za</strong>nima nas to što neki tekst, sa svim<br />

strukturnim nivoima, ne istražuju sam<br />

po sebi, već kao materijal <strong>za</strong> psihološke,<br />

1. Književno djelo Ćamila Sijarića, Odjeljenje <strong>za</strong> književnost i lingvistiku ANUBiH, Knj. 10, Sarajevo, 2003, 125.149.<br />

2. J. Mukaržovski, Struktura, funkcija, znak, vrednost, Nolit, Beograd, 1987, 211.<br />

3. J. Mukaržovski, n.d., 210.<br />

4. V.: R Jakobson, Ogledi iz poetike, Prosveta, Beograd, 1978, 352.<br />

Januar - Decembar 2009. 47

historijske i društvene <strong>studije</strong>, ali ni<br />

to što drugi polaze od pretpostavke<br />

da je suština umjetnosti skrivena u<br />

samoj strukturnoj organi<strong>za</strong>ciji teksta,<br />

koji je vrijedan upravo stoga što<br />

je jezičkoestetski objekat, te svu<br />

pažnju usredsređuju na ispitivanje<br />

“unutrašnje <strong>za</strong>konitosti arhitektonike<br />

umetničkog dela”. 5 Polazimo<br />

od činjenice da je višeslojan ekspresivnoemocionalni<br />

utisak koji na čitaoca<br />

ostavlja umjetnički tekst. On<br />

<strong>za</strong>visi od mnogo faktora, ali najviše<br />

od piščevog individualnog modela<br />

svijeta koji izrasta iz njegove stvaralačke<br />

igre <strong>riječ</strong>ima i njihovih pozicija<br />

koje <strong>za</strong>uzimaju u tekstu. Iako<br />

je teško preciznije definisati tekst,<br />

mi ga tretiramo uzorkom u govoru<br />

ili pisanju ostvarenog jezika koji<br />

ispoljava među<strong>za</strong>visnost svojih dijelova.<br />

Tekst nije stalna jedinica jezičkog<br />

sistema, nego nadrečenična<br />

cjelina koja se svaki put izgrađuje u<br />

procesu jezičke komunikacije. Kao<br />

takva, ona je neodređene dužine:<br />

može da sadrži jednu ili više rečenica.<br />

Pasusi, poglavlja, pa i cijele<br />

knjige, također su tekstovi u ovom<br />

smislu. Kao signali koherentnosti i<br />

smisaonosti njegove strukture služe<br />

razna jezička sredstva na planovima<br />

izra<strong>za</strong> i sadržaja (fonološkografološka,<br />

kao intonacija odnosno<br />

interpunkcija; sintaksička, naprimjer<br />

razni vezivni elementi ili konektori,<br />

te semantičkopragmatička,<br />

kao logično i svrsishodno ulančavanje<br />

tematskih elemenata i njihovo<br />

funkcionalno raspoređivanje<br />

u tekstu kao cjelini. 6<br />

Izvršili smo selekciju jakih pozicija<br />

teksta Ćamila Sijarića, prosto<br />

5. B. Čović, Poetska slika, Univerzitet u Novom Sadu, Filozofski<br />

fakultet, Novi Sad, 1989, 36.<br />

6. R. Bugarski, Uvod u opštu lingvistiku, Zavod <strong>za</strong> udžbenike i<br />

nastav-na sredstva, Beograd, 1995, 151-152.<br />

7. V.: o tome: Jezik i stil Ćamila Sijarića, Filozofski fakultet u<br />

Prištini i DAMAD, Novi Pa<strong>za</strong>r, 1993.<br />

8. Zrinjka Glovacki-Bernardi, Prilog tipologiji naslova, Jezik i<br />

stil sredstava informisanja, Sarajevo, 1991, 32.<br />

9. A, Peco, Pisci i njihov jezik, Prosveta, Beograd, 1995, 454.<br />

10. Svjetlost, Sarajevo, 1953.<br />

11. Narodna Prosvjeta, Sarajevo, 1956.<br />

12. Svjetlost, Sarajevo, 1957.<br />

<strong>13</strong>. Svjetlost, Sarajevo, 1962.<br />

14. Veselin Masleša, Sarajevo, 1962.<br />

48 Januar - Decembar 2009.<br />

<strong>za</strong>to što se radi o vrlo plodnom<br />

piscu; odlučili smo se <strong>za</strong> naslove,<br />

moto, inkohativne i finitivne rečenice.<br />

Pošto su imena, fraze, trope i<br />

figure već bili predmet našeg interesovanja,<br />

7 to se ovom prilikom<br />

njima nećemo baviti.<br />

Naslovi<br />

Uspostavljanje odnosa između<br />

teksta i naslova <strong>za</strong>pravo je problem<br />

kojim bi se trebala baviti komunikativmo<br />

usmjerena teorija rodova.<br />

“Njezin je cilj da sustavno pojasni<br />

genetičke osobine tekstova, prvenstveno,<br />

dakako, književnih djela,<br />

bez <strong>za</strong>postavljanja ostalih, koji se u<br />

komunikacijskom odnosu između<br />

producenta i recipijenta teksta<br />

mogu odrediti kao semiološke<br />

strukture. Gledano s aspekta receptivne<br />

estetike, naslov je <strong>za</strong>dani<br />

znak koji sadrži takozvano ’prazno<br />

mjesto’ ili ’neodređenost’ i na taj<br />

način stoji u odnosu prema tekstu<br />

što ga tek treba realizirati.“ 8<br />

U odnosu na tekst djela, naslovi<br />

su relativno samostalni. Imaju fu -<br />

n k ciju da nagovijeste sadržaj,<br />

odnos no da <strong>za</strong>interesuju, <strong>za</strong>golicaju,<br />

da pri vuku pažnju, posebno<br />

savreme ne čitalačke publike, koja<br />

uglavn om ima izgrađen ukus, i<br />

koja uz to mo že da bira, s obzirom<br />

na sve ve ću po nu du. Za nas je dovoljno<br />

to što na slovi pružaju mogućnost<br />

<strong>za</strong> mnoga i različita<br />

filološka istraživanja.<br />

Ćamil Sijarić, romansijer, pripovjedač<br />

i pjesnik, izuzetno plodan<br />

pisac, ostavio je veliki broj naslova.<br />

Stilizovao ih je vrlo različito. Usuđujemo<br />

se reći da određen broj<br />

ispunjava visoke estetske kriterije.<br />

Sijarić se oglasio romanom Bihorci.<br />

Bio je to <strong>za</strong> mnoge <strong>za</strong>gonetan<br />

naslov. Ali kasnije postaje znak <strong>za</strong><br />

prepoznavanje mnogih književnih<br />

ostvarenja ovoga pisca. Bihorci,<br />

poput koncentričnih krugova na<br />

vodi, šire se po njegovom gotovo<br />

čitavom romanesknom prostoru.<br />

Jedan svijet izlazi iz anonimnosti.<br />

Postaje noseća komponenta cjelokupne<br />

Sijarićeve poetike. Ispod<br />

jedne prividne tišine otkriva se svijet<br />

koji živi burno i sadržajno. Bihor<br />

nije jedini milje o kojem Sijarić piše.<br />

A koji su to drugi, može se uočiti<br />

već iz samih naslova: Raška zemlja<br />

Rascija, Mojkovačka bitka, Kad morija<br />

Sarajevo smori. Crna Gora, Srbija i<br />

Bosna tri su sredine koje su <strong>za</strong>okupljale<br />

ovoga pisca, ujedno i sredine<br />

koje je ovaj pisac najbolje poznavao<br />

jer je u njima proveo svoj život. On<br />

nas, kao i svi majstori pera vodi do<br />

svog <strong>za</strong>vičaja, do one jezičke komponente<br />

koja izvire iz dubine piščeve<br />

duše, koje se on, i sve kad bi<br />

htio, ne može osloboditi. 9<br />

Ćamil Sijarić je <strong>za</strong> života objavio<br />

knjige pod sljedećim naslovima:<br />

Ram-Bulja, 10 Bihorci, 11 Zelen prsten<br />

na vodi, 12 Kuću kućom čine lastavice, <strong>13</strong><br />

Naša snaha i mi momci, 14 Mojkovačka<br />

bitka, 15 Sablja, <strong>16</strong> Putnici na putu, 17 Na<br />

putu putnici, 18 Zapisi o gradovima, 19<br />

Konak, 20 Kad djevojka spava, to je kao<br />

da mirišu jabuke, 21 Zapisi o gradovima(II),<br />

22 Carska vojska, 23 Raška zemlja<br />

Rascija, 24 Francuski pamuk, 25<br />

I<strong>za</strong>brane pripovijetke, 26 Priče kod<br />

vode, 27 Oslobođeni Jasenovac, 28 Pripo-<br />

15. Svjetlost, Sarajevo, 1968.<br />

<strong>16</strong>. Grafički <strong>za</strong>vod, Titograd, 1969.<br />

17. Svjetlost, Sarajevo, 1969.<br />

18. Grafički <strong>za</strong>vod, Titograd, 1970.<br />

19. Zavod <strong>za</strong> izdavanje udžbenika, Sarajevo, 1970.<br />

20. Veselin Masleša, Sarajevo, 1971.<br />

21. Veselin Masleša, 1973.<br />

22. Zadrugar, Sarajevo, 1976.<br />

23. Veselin Masleša, Sarajevo, 1976.<br />

24. Veselin Masleša, Sarajevo, 1979.<br />

25. Veselin Masleša, Sarajevo, 1979.<br />

26. Univer<strong>za</strong>l, Tuzla, 1980.<br />

27. Srpska književna <strong>za</strong>druga, Beograd, 1982.<br />

28. NŠRO Oslobođenje, Sarajevo, 1983.

vijetke, 29 Rimski prsten, 30 Herceg-<br />

Bosno i tvoji gradovi, 31 Pripovijetke, 32<br />

Pripovijetke, 33 Lirika, 34 Miris lišća orahova,<br />

35 Posthumno je objavljeno<br />

Drvo kraj Akova, 36 i Koliba na nebu. 37<br />

Pored naslova knjiga, u Sijarićevim<br />

zbirkama pripovjedaka i<br />

pjesama prisutan je kvantitativno<br />

izuzetno bogat korpus naslova, tipološki<br />

raznovrsnih. Veliki broj<br />

pruža istraživaču mogućnosti <strong>za</strong><br />

raznovrsne analitičke procedure.<br />

Mogu se promatrati čisto kao vizuelne<br />

opaske, tj. sa čisto formalne<br />

strane, ali i kao najdublji slojevi<br />

strukture teksta djela. I sami oblici<br />

sintaksičke strukture naslova Sijarićevih<br />

tekstova, također su vrlo<br />

raznovrsni. Sijarićevi naslovi su<br />

pravo jezičko bogatstvo. Romani,<br />

pripovijetke, pjesme i <strong>za</strong>pisi o gradovima<br />

sadrže 234 naslova. Rijetko<br />

koji je ponovljen.<br />

U izmišljanju naslova, kad je<br />

književno stvaralaštvo u pitanju,<br />

vlada velika sloboda, što je <strong>za</strong> lingvistiku<br />

veoma značajno. U ovoj<br />

oblasti naslov nema informativni<br />

sadržaj, mada ve<strong>za</strong> između sadržaja<br />

i djela, makar samo simbolično,<br />

uvijek postoji. Ta se ve<strong>za</strong> da<br />

uočiti jedino ako se djelo pročita.<br />

Sadržaj znači objašnjava naslov, a<br />

ne obrnuto.<br />

Naslov ima <strong>za</strong> cilj da identifikuje<br />

predmet, ali, još i više da<br />

skrene pažnju na predmet. Često se<br />

svodi samo na identifikacijski<br />

znak; o samom djelu ništa ne govori,<br />

pokatkad ni o nacionalnoj i jezičkoj<br />

pripadnosti autora.<br />

Ipak, ukoliko naslov želimo<br />

odrediti kao jezičku jedinicu, onda<br />

ga moramo dovesti u vezu sa čitavim<br />

tekstom. Tada je najvažnija njegova<br />

funkcionalna pove<strong>za</strong>nost s<br />

29. Svjetlost, Sarajevo, 1984.<br />

30. Svjetlost, Sarajevo, 1984.<br />

31. Svjetlost, Sarajevo, 1986.<br />

32. Veselin Masleša, Sarajevo, 1986.<br />

33. Svjetlost, Sarajevo, 1987.<br />

34. Beograd, BIGZ, 1988.<br />

35. Veselin Masleša, 1989.<br />

36. Univerzitetska <strong>riječ</strong>, Nikšić, 1990.<br />

37. Glas, Banja Luka, 1990.<br />

38. V.: Zrinjka Glavocki-Bernardi, n.d., 33.<br />

tekstom; nalazi se s njim u interakciji.<br />

Kontekstom dobija ve<strong>za</strong>ni karakter.<br />

38 Naslovi umjetničkih djela<br />

često mogu biti i neotkidivi dio cjeline,<br />

koja bez naslova ne bi bila to<br />

što jeste. 39 Sijarićeva Carska vojska<br />

već naslovom upućuje da je to<br />

roman o carskoj vojsci, o masi, a sav<br />

je <strong>za</strong>pravo u znaku humorističke inverzije<br />

odnosa između veličanstva<br />

prave vojske i bijednih, nepismenih<br />

bedela koji, polugoli, ginu ni sami<br />

ne znajući <strong>za</strong> koga. Dakle, sadržaj<br />

stoji u suprotnosti s onim što naslov<br />

sugeriše. Zato ga valja razumjeti<br />

kao da je pod navodnicima.<br />

Naslovi umjetničkih djela obavijesno<br />

su izuzetno bremeniti. Privlačnost<br />

naslova ostvaruje se raz ličitim<br />

sredstvima, semantičkim, akustičkim,<br />

grafičkim, sintaksičkim; najčešće<br />

njihovom kombinacijom.<br />

Ipak, naslove Ćamila Sijarića posmatrali<br />

smo uglavnom ne<strong>za</strong>visno<br />

od sadržaja, vrlo svjesni činjenice<br />

da je kontekst univer<strong>za</strong>lni regulator<br />

funkcionalno-stilske i leksičko-semantičke<br />

osobenosti svake <strong>riječ</strong>i. 40<br />

Prvo što pada u oči jeste kratkoća<br />

Sijarićevih naslova. Tačnije,<br />

različit je broj <strong>riječ</strong>i u njegovim naslovima.<br />

Najviše ima onih od jedne<br />

<strong>riječ</strong>i (60), <strong>za</strong>tim slijede oni od tri,<br />

četiri, dvije, pet, sedam, devet,<br />

deset, dvanaest <strong>riječ</strong>i, ali ima i naslova<br />

u obliku rečenica (33). Najveći<br />

broj naslova sadrži od jedne<br />

do tri <strong>riječ</strong>i. Duži naslovi karakteristični<br />

su <strong>za</strong> <strong>za</strong>pise o gradovima,<br />

kraći <strong>za</strong> pripovijetke, romane i pjesme.<br />

Očito se u <strong>za</strong>pisima već naslovom<br />

htjelo uputiti na neko<br />

najvažnije obilježje, na neki opći<br />

pečat mjesta koje se opisuje, a to se<br />

nije moglo malim brojem <strong>riječ</strong>i. Konotativnu<br />

nijansu vrednovanja naj-<br />

bolje možemo uočiti u jednom, ali<br />

i jedinom naslovu koji je Sijarić<br />

upotrijebio u obliku ve<strong>za</strong>nog teksta:<br />

Grad drugačiji od drugih i ljepoši<br />

od mnogih. Ime mu je Travnik.<br />

Sijarićevi naslovi su uglavnom<br />

iskazi bez glagola. 41 Naslovi, kao jezičke,informacijsko-komunikacijske<br />

jedinice, stilogeniji su, tj.<br />

efektniji, ako su kraći, sažetiji. Dva<br />

svoja romana Sijarić je naslovio sasvim<br />

kratko - Bihorci i Konak, ali i<br />

najveći broj priča: Jasen, Hrt, Sablja,<br />

Bor, Snaha, Gost, Put, Zemlja, Kamen,<br />

Pismo, Sirotinja, Šarko itd. Pjesame<br />

također imaju jednokomponentani<br />

naslov: Grane, Čekanje, Ruke (Lirika),<br />

Breze (Koliba na nebu), ali<br />

više je onih bez naslova. Neki smatraju<br />

da pjesme bez naslova nisu<br />

cjelovite, jer je naslov organski dio<br />

pjesme. 42 Mislimo da nisu u pravu,<br />

<strong>riječ</strong> je o minus-postupku, a on ima<br />

određenu, kontekstom uvjetovanu,<br />

stilsku funkciju.<br />

Naslov književnog djela svakako<br />

je značajno poetološko pitanje.<br />

Umjetnici ga rješavaju različito,<br />

ali uvijek sa istim ciljem. Nastoje da<br />

u najkonciznijoj formi izraze suštinu<br />

sadržine i autorske poruke<br />

djela. 43 Sijarić je očito nastojao da<br />

naslovi budu što sažetiji. To se<br />

ogleda i u broju slogova <strong>riječ</strong>i kojima<br />

strukturira naslove. Najčešće<br />

se služi dvosložnim <strong>riječ</strong>ima. Izuzimajući<br />

mali broj <strong>riječ</strong>i od četiri<br />

sloga (jedanaest), samo je u jednom<br />

naslovu prisutna <strong>riječ</strong> koja ima pet<br />

slogova, Pićilijeva (peć) (Koliba na<br />

nebu). A ovi jednokomponentni<br />

naslovi su jednosložni ili dvosložni:<br />

Gost, Hrt, Put, Konj, Bunar, Sablja,<br />

Kamen, Zemlja. Tako kratki,<br />

kompaktni, isuviše su izdvojeni,<br />

prejako osvijetljeni.<br />

39. Stjepko Težak, Teorija i praksa nastave hrvatskoga jezika2,<br />

Školska knjiga, Zagreb, 2000, 552.<br />

40. B. Ćorić, Stilistički aspekti derivacije, NSSUVD, 23/2,<br />

Beograd – Novi Sad – Tršić, 1993, 1o4.<br />

41. P. Mrazović / Z. Vukadinović, Gramatika srpskohrvatskog<br />

jezika, Izdavačka knjžarnica Zoran Stojanović, Sremski<br />

Karlovci /Dobra vest, Novi Sad, 1990, 603.<br />

42. S Težak, Teorija i praksa nastave hrvatskoga jezika, Školska<br />

knjiga, Zagreb, 2000, 563.<br />

43. V.: M. Babović, Poetika gorskog vijenca, CANU, Podgorica, 1997, 39.<br />

Januar - Decembar 2009. 49

Interesantna je činjenica da Sijarić<br />

izuzetno rijetko naslovljava svoja<br />

djela slobodnim prijedloškopadežnim<br />

konstrukcijama, koje se inače<br />

uvrštavaju u jednokomponentne.<br />

Našli smo dva takva naslova u<br />

zbirci pjesama Koliba na nebu: Uz tkanje,<br />

Na njivi, i nekoliko u <strong>za</strong>pisima o<br />

gradovima. Po istom modelu strukturirani<br />

su naslovi koji se odnose na<br />

mjesta kraj vode: Na Neretvi Počitelj,<br />

Na Limu gradić Rudo, Na Vuki Vukovar,<br />

Na Savi stari grad Šabac, Na Dunavu<br />

Estrogen, Na moru grad Trogir,<br />

ali je samo, Na mramoru Pompeja.<br />

Imenice upotrijebljene u ostalim naslovima<br />

najčešće stoje u nominativu.<br />

Imajući u vidu da je ime tek<br />

dio rečenice, koja je prvenstvena jedinica<br />

jezika, upotrijebljeno u nominativu,<br />

osjeća se kao nepotpun<br />

izraz, da bi nešto značilo mora se<br />

upotpuniti drugim jezičkim jedinicama.<br />

“Samo ime ne može osigurati<br />

svoje neovisno postojanje i <strong>za</strong>to je<br />

imenima uvijek potrebna cjelina, ili<br />

bar glagol da bude potpuna. Pomoć<br />

pružaju druga imena i glagoli. Ime<br />

se može održati u jeziku samo uz<br />

pomoć drugih <strong>riječ</strong>i... imena kao dijelovi<br />

jezika uvijek traže pomoć drugih<br />

takvih dijelova.“ 44 Pojavljuju se<br />

u ulozi antecedensa <strong>za</strong> sadržaj koji<br />

treba da uslijedi <strong>za</strong> njihovu eksplikaciju.<br />

Imenice iz različitih sfera<br />

ljudske jedinke, prisutne samo u<br />

naslovima, upućuju i na princip razumijevanja<br />

stvarnosti i na organi<strong>za</strong>ciju<br />

Sijarićevog književnog i<br />

jezičkog iskustva. Naslovi s imenicom<br />

u nominativu svjedoče o izvjesnoj<br />

semantičkoj praznini i<br />

neupotrebljivosti bez konteksta velikog<br />

broja padežnih oblika. I. Grickat<br />

tvrdi da samo pojedine <strong>riječ</strong>i iz<br />

nekih kategorija, pojedini kosi padeži<br />

nekih samostalnih <strong>riječ</strong>i i pojedine<br />

predložno-padežne veze<br />

upijaju u sebe semantiku najčešćeg<br />

ili najkarakterističnijeg <strong>za</strong> njih konteksta,<br />

te mogu zbog izvjesnih jezičkih<br />

navika da nose i više značenja<br />

50 Januar - Decembar 2009.<br />

nego što ga leksički nose. To, između<br />

ostalog, pokazuje da je naš<br />

govor u izvjesnoj mjeri neekonomičan.<br />

Međutim, druge <strong>riječ</strong>i ili veze,<br />

usljed svojih “ličnih” kvaliteta,<br />

ostaju neobdarene <strong>za</strong> to. 45 Dva romana<br />

imaju dvokomponentni naslov:<br />

Carska vojska, Mojkovačka bitka,<br />

esej Oslobođeni Jasenovac, samo jedanaest<br />

pripovjedaka (kao: Kamber<br />

Kuka, Petar Divina, Južni vjetrovi, Nijema<br />

svadba). Prijedloško-padežne<br />

naslove uvrstili smo u jednokomponentne.<br />

Od tri <strong>riječ</strong>i sastavljen je naslov<br />

samo jednog romana, Raška zemlja<br />

Rascija, i osam pripovjedaka (kao:<br />

Čizma Kraljevića Marka, Miris lišća<br />

orahova, Hasan, sin Huseinov).<br />

Jedan roman naslovljen je rečenicom,<br />

Kuću kućom čine lastavice, i<br />

četiri pripovijetke: Kako smo ženili<br />

Šerifa, Doći će Cigani, Kad morija Sarajevo<br />

smori, Gdje su ona prava vrata?<br />

(U sadržaju je greškom ispušten<br />

upitnik.) U grupi naslova rečenične<br />

naravi, ovaj posljednji je ujedno i jedini<br />

koji ima upitni karakter, odgovarajući<br />

interpunkcijski znak i<br />

upitnu intonaciju.<br />

Samo jedan naslov strukturiran<br />

je kao složena rečenica: Kad djevojka<br />

spava, to je kao da mirišu jabuke. Poznato<br />

je da su naslovi u književnoj<br />

prozi i poeziji rijetko sastavljeni od<br />

rečenica, tj. od cijelih sudova, odnosno<br />

da se ne razvijaju u dužinu.<br />

I inače, naslovi u rečeničnoj formi<br />

kasno su se pojavili i u drugim<br />

funkcionalnim stilovima, naprimjer<br />

novinarskom. 46<br />

Sijarić je pisac čiji je tekst impregniran<br />

iskazima u kojima se odražava<br />

jedna njegova opća težnja da<br />

sve kaže; misli se često ukrštaju,<br />

prepliću, nadovezuju, preskaču<br />

jedna drugu, ne mogu da se <strong>za</strong>drže,<br />

a naviru uvijek sa istim ciljem,<br />

da osvijetle sižejne segmente<br />

i blokove <strong>za</strong> koje se piscu čini da<br />

nisu dovoljno istaknuti, te Sijarić<br />

priča sve dok se ne uvjeri da je na<br />

44. R. C. Pandeya, Indijska filozofija jezika, Mala edicija ideja, Beo-grad, 1975, 96-97.<br />

45. Naslovi- posebna kategorija pisane reči, Naš jezik, 81.<br />

46. V.: I. Grickat, Naslovi- posebna kategorija pisane reči, Naš jezik, 85.<br />

čitaoca ostavio dovoljno snažan<br />

utisak. Navest ćemo jedan iskaz iz<br />

Raške zemlje Rascije:<br />

Mladi nisu predviđali sotonu,<br />

oni su, ležeći na leđima, očiju otvorenih,<br />

<strong>za</strong>mišljali zelenu livadu u<br />

planini i na njoj njih dvoje kako se<br />

nesmetani ni od koga, miluju; usta<br />

im uz usta, tijelo uz tijelo, pod<br />

njima trava a nad njima nebo i<br />

grana i proleti ptica; da je svakom<br />

momku po jedna žena tako u šumi<br />

a ne u sobi gdje oko njih svi dišu i<br />

kolijevke trupkaju, i mačke sudove<br />

ližu - najgore je kad oboren sud<br />

padne i probudi babe, pa mjesto da<br />

se miluješ, ti slušaš kako babe gone<br />

mačke, grozno je to kad noćno milovanje<br />

prekinu babe i mačke – i<br />

grozno je to kad se miluje u jaslama<br />

pred konjskim glavama jer se nema<br />

gdje, pa sve konji iz nozdrva puhaju<br />

u nju golu i u njega gola tako da se<br />

od pare ne vide; grozno je noću kraj<br />

tora i paščadi gdje ima i kopriva;<br />

grozno je u košu <strong>za</strong> žito i isto tako<br />

na tavanu. (2<strong>16</strong>)<br />

Ponekad se prosto ne može <strong>za</strong>ustaviti,<br />

nastoji da prenese poruku<br />

samo na jednostran, svoj način, kao<br />

u iskazu: Na glavu stavi bijelu kapicu,<br />

na pleća staru crvenu dolamu, i dođe<br />

nekako kao star cvijet, suh i raščupan,<br />

ižežen suncem, isplakan kišama – tamo<br />

negdje u pustoj ledini (Bihorci, 107).<br />

Mislimo da bi poređenje bilo efektnije<br />

da nema i Sijarićevog objašnjenja<br />

starog cvijeta. Čini nam se da se<br />

na ovaj način oduzima čitaocu<br />

kreiranje sopstvenih poetskih vizija,<br />

jer je draž čitanja nadograđivanje<br />

na dato u nagovještaju.<br />

Sijarić voli da pojam osvijetli sa<br />

više strana, da o njemu kaže sve što<br />

je moguće, <strong>za</strong>to uz imenice upotrebljava<br />

gomilu pridjeva (u gramatičkoj<br />

službi atributa), naprimjer<br />

uz imenicu plamen u Oslobođenom<br />

Jasenovcu stoji pet pridjeva: rumen,<br />

bijel, crven, žut, mutan. (<strong>16</strong>)

Kad se sve ovo ima u vidu, prosto<br />

smo iznenađeni kratkoćom naslova<br />

i činjenicom da je u<br />

naslovima <strong>za</strong>čuđujuće mali broj<br />

pridjeva, s obzirom na to da je epitet<br />

jedna od najfrekventnijih stilskih<br />

figura, koja je gotovo uvijek<br />

pridjev. Vidjeli smo, dominiraju<br />

jednokomponentni i dvokomponentni<br />

naslovi, a uz imenice u naslovu,<br />

ako i ima pridjeva, onda ima<br />

samo jedan: Dobar čovjek, Južni vjetrovi,<br />

Nijema svadba, Francuski<br />

pamuk, Carska vojska, Mojkovačka<br />

bitka. U Zapisima ima oko šezdesetak<br />

adjektiva u naslovu, ali oni nisu<br />

semantički raznovrsni, najčešći je<br />

to pridjav star: staro Vranje, stari<br />

Prijedor, stara Đakovica, stari Ohrid,<br />

stari Šabac, staro oružje, stare slike,<br />

stari putevi. Sijarić je bio opčinjen<br />

starim vaktom, mjestima i ljudima.<br />

Sijarićev pjesnički govor izranja<br />

iz riznice živog govora narodnog<br />

naslijeđa. To se jasno vidi iz samih<br />

naslova. Ali, namjera nam je da<br />

proniknemu u tajnu poetske gramatike<br />

njegovih naslova. Zato<br />

ćemo govoriti o lekcici i uopće o jezičkoj<br />

građi koju Sijarić uzima da<br />

bi naslovio svoja djela. Normalno,<br />

ne smatramo da su jezička sredstva<br />

<strong>za</strong>stupljena u strukturi naslova jedino<br />

relevantne komponente <strong>za</strong><br />

utvrđivanje poetike ovoga pisca.<br />

Naslovi imaju posebnu idejnu i<br />

estetsku funkciju. Tokom historijskog<br />

razvitk imali su različit oblik.<br />

Jirži Levi 47 podijelio je naslove u dva<br />

osnovna tipa: opisne, starije, sa čisto<br />

informativnom funkcijom, i novije,<br />

simboličke naslove, koji su ustvari<br />

slikovit izraz teme. Prvim se iskazuje<br />

tema i navodi ime glavnog junaka,<br />

ponekad se eksplicitno ili<br />

implicitno navodi i žanr. Levijeva<br />

klasifikacija nije beznačajna, ali je neodrživa.<br />

Sam se Levi istoga trenutka<br />

morao ograditi opaskom da je ova<br />

podjela uslovna jer se stariji “opisni”<br />

sreće i u novijoj književnosti. Tako je<br />

svevremenost “opisnog naslova”<br />

<strong>za</strong>pravo srušila dihotomiju – staro i<br />

novo. 48 Zato mnogi smatraju da je<br />

bolje napraviti klasifikaciju koja bi se<br />

<strong>za</strong>snivala “na prethodnoj uporednotipološkoj<br />

analizi u sinhronom preseku,<br />

a na široko <strong>za</strong>hvaćenom<br />

korpusu naslova, tj. različitog odnosa<br />

naslova prema delu u celini ili<br />

prema pojedinim značajnim segmentima<br />

dela. Mada nema sumnje<br />

da su jezičko-stilistička struktura naslova<br />

i od nje <strong>za</strong>visna informativnoestetska<br />

funkcija u prezentovanju<br />

različitih nivoa značenja teksta istorijski<br />

promenljive veličine”. 49<br />

U diskursu Ćamila Sijarića lična<br />

imena su u fokusu stvaralačke pažnje,<br />

ali samo u pripovijetkama. Vlastito<br />

ime ima veoma značajno<br />

mjesto u komunikaciji uopće. Ljudi<br />

djeluju i govore u odnosu na lica ili<br />

stvari koje imaju vlastita imena.<br />

Ona su u centru antropologije i logike.<br />

U naslovima pripovijedaka<br />

Ćamila Sijarića nalazimo često ime<br />

i prezime: Ram-Bulja, Kamber Kuka,<br />

Petrun Divina, ili samo ime: Đurđa,<br />

Suljkeša, Timka, Demko, Todora, Rakita,<br />

Parapko. Sudeći po imenima u<br />

naslovima, Sijarić je više pisao o<br />

muškarcima nego o ženama. Nalazimo<br />

samo četiri ženska imena<br />

(Đurđa, Timka, Todora, Rakita), a četiri<br />

put više imena muškaraca.<br />

Dakle, Sijarić se prvenstveno interesuje<br />

<strong>za</strong> čovjeka. On je njegova<br />

osnovna inspiracija. Poput pripadnika<br />

antropizma, odnosno antropocentrizma,<br />

Sijariću je čovjek mjera<br />

svih stvari, središte njegovog poetskog<br />

svijeta, vidljiva, potpuna jedinka,<br />

koju Sijarić ne dekonponuje.<br />

Samo je jedan naslov iz anatomije<br />

ljudskog tijela, Ruke (Lirika). Sijarić<br />

u naslovima nema niti jednu od<br />

šest najčešćih emocija karakterističnih<br />

<strong>za</strong> čovjeka (strah, sreća, gnjev,<br />

iznaneđenje, tuga i gađenje). 50<br />

47. Umjetnost prevođenja (preveo B.L.Dabić), Sarajevo, 1982, 155-156.<br />

48. B. Čović, n.d., 155.<br />

49. V.: B. Čović, n.d., 156.<br />

50. V.: N. Rot, Opšta psihologija, Prosveta, Beograd, 1981, 37.<br />

51. V. Pavletić, Ključ <strong>za</strong> modernu poeziju, Globus, Zagreb, <strong>16</strong>7.<br />

Međutim, naj<strong>za</strong>stupljeniji su<br />

apelativi ( kuća, zemlja, snaha, stolica,<br />

bunar, čizma, prozor, vjetar, voda, put,<br />

sin, brat), slijede antroponimi, tu je<br />

malo etnika (Bihorci, Cigani), ima<br />

toponima, tačnije ojkonima ( Sarajevo,<br />

Raška), hidronima (Promuklica),<br />

itd. Apsolutna je dominacija<br />

imenica s konkretnim značenjem.<br />

Vidimo da su teme o kojima Sijarić<br />

piše ponajprije i ponajviše iz čovjekove<br />

svakodnevnice: Udovica, Zemlja,<br />

Stolica, Kamen, Čekanje, Ruke;<br />

Snaha, Rođak Reka, Braća, Hasan, sin<br />

Huseinov, Rođak (rodbinske veze);<br />

Tobdžija, Fenjerdžija, Gajtandžija (<strong>za</strong>nimanja).<br />

Leksička građa sadržana<br />

u naslovima upućuje i na floru i<br />

faunu koja je djelovala inspirativno<br />

na Ćamila Sijarića, kao i na veliki<br />

broj pisaca, ljubitelja prirode, otuda<br />

u naslovima određen broj fitonima<br />

i zoonima: mukinja i brekinja, jasen,<br />

bor, bre<strong>za</strong>; ptica, hrt, konj, ko<strong>za</strong>, lastavica.<br />

Riječ je o predmetno-čulnom<br />

svijetu predstavljenom u svojoj<br />

partikularnosti. Detaljima iz stvarnosti<br />

Sijarić pokazuje da je konkretna<br />

stvarnost, i uzvišena i vrijedna,<br />

ljepota koja već postoji <strong>za</strong> one koji<br />

je vide. Izbor naslova u kojima dominiraju<br />

obične stvari ukazuje i na<br />

Sijarićevu osnovnu umjetničku orijentaciju,<br />

na stvaralačku težnju da<br />

prikaže objektivnu vrijednost i objektivnu<br />

ljepotu svijeta, svakako u<br />

vlastitoj projekciji, i ushićenje njenom<br />

iznenađujućom moći, <strong>za</strong>to ih<br />

uključuje u svoju književnu strukturu.<br />

Pjesnik se po tome i razlikuje<br />

od drugih “što u svojoj duši proživljava<br />

ne samo sve subjektivno u<br />

svome biću već i sve objektivno u<br />

svom obzoru.“ 51<br />

Sasvim je prirodno što i u naslovima<br />

ima puno <strong>riječ</strong>i stranoga, najviše<br />

orijentalnoga porijekla. Ovaj<br />

semiotičko-leksički sloj ima simbolički<br />

naboj, on je iz tradicije govora<br />

sredina u kojima je Sijarić živio.<br />

Januar - Decembar 2009. 51

Sijarić je posjedovao izuzetnu<br />

invenciju, koju je nemilice rabio i<br />

gomilao <strong>za</strong>čudnosti u svim strukturama.<br />

Jedan broj naslova <strong>za</strong>snovan je<br />

na poetici ludizma, odnosno na neslućenim<br />

mogućnostima spajanja i<br />

prekrajanja <strong>riječ</strong>i, pri čemu Sijarić,<br />

jasno, računa na efekat akustičke<br />

sličnosti <strong>riječ</strong>i različitog značenja, te<br />

tvori, neobične, neočekivane i <strong>za</strong>čudne<br />

veze. U ovim igrama <strong>riječ</strong>i<br />

zbijen je “veliki asocijativni potencijal<br />

uprkos izražajnoj tananosti sažimanja<br />

i ve<strong>za</strong>nja različitosti uz<br />

jako ljepotonosno iskrenje”. 52 Takvi<br />

su naslovi: Visoko pod visokim, Stara<br />

i nova Nova Varoš, Prvo Podglavak, a<br />

<strong>za</strong>tim Oglavak, Imeni i bezimeni mostovi,<br />

Stare slike starog Šibenika, Zlato<br />

i srebro u Srebreniku, Skadarlija što<br />

vodi <strong>za</strong> Skadar, Kule i kuline. Kad su<br />

naslovi u pitanju, pažljivom čitaocu<br />

neće promaknuti činjenica da<br />

u najvećem broju naslova stoji suglasnik<br />

k: Konak, Kuću kućom čine lastavice,<br />

Kamber Kuka, Mojkovačka<br />

bitka, Konjanik, Rođak Reka, Mukinja<br />

i brekinja, Konj. Ovi naslovi djeluju<br />

vrlo snažno svojom fonostrukturom,<br />

sadrže brz ritam. Kao da je <strong>za</strong>datak<br />

ovoga suglasnika da<br />

podstakne izgovor ovih naslova<br />

što je moguće brže - kao u br<strong>za</strong>licama.<br />

Osvrnut ćemo se na naslov<br />

romana Kuću kućom čine lastavice.<br />

Da li bi isti efekat bio da je umjesto<br />

kuća upotrijebljen sinonim dom?<br />

Riječ dom pokriva raznovrstan<br />

predmetni sadržaj u našem jeziku:<br />

kuća u kojoj se stanuje, ljude koji<br />

žive u jednom domaćinstvu, domaćinstvo<br />

jedne porodice, rodni<br />

kraj, <strong>za</strong>vičaj, ustanova namijenjena<br />

<strong>za</strong> smještaj i rad neke organi<strong>za</strong>cije<br />

(v. Rječnik srpskohrvatskoga književnog<br />

jezika MS i MH, 1971). Međutim,<br />

i <strong>riječ</strong> kuća ima ista ova<br />

značenja, ali su sastavljači Rječnika<br />

MS i MH značenje ove <strong>riječ</strong>i potkrijepili<br />

sa mnogo više primjera, i dali<br />

joj mnogo više prostora. Zanimalo<br />

52. V. Pavletić, n.d., 106.<br />

53. B. Čović, n.d., <strong>16</strong>6.<br />

54. Prema B. Čović, n.d., 144.<br />

52 Januar - Decembar 2009.<br />

nas je da li je Sijarić u samom romanu<br />

upotrijebio sinonim dom.<br />

Riječ dom pronašli smo već na<br />

prvim stranicama. Interesovalo nas<br />

je šta je tim postignuto. Rijč kuća Sijarić<br />

je uportrijebio 314, a dom samo<br />

26 puta. Koncentracija imenice dom<br />

najveća je na prvim stranicama romana,<br />

od 5 do 9. Imenicu kuća upotrijebio<br />

je dvaput više. Zaključak je<br />

jasan, Sijarić je <strong>za</strong>mjenjivao jednu<br />

<strong>riječ</strong> drugom da bi izbjegao ponavljanje,<br />

i ne samo zbog toga. U molitvi,<br />

izbor je pao na <strong>riječ</strong> dom, ona<br />

u tom kontekstu djeluje uzvišenije:<br />

Sačuvaj ovaj dom ti koji si ga uvijek<br />

čuvao od zla i nesreće, amin (5).<br />

Kada je trebalo prika<strong>za</strong>ti neki hladan<br />

odnos, Sijarić je <strong>za</strong> takav kontekst<br />

uzimao <strong>riječ</strong> dom, <strong>za</strong> snahe<br />

koje su dolazile to nije bilo toplo<br />

ognjište, <strong>za</strong> strance koji su navraćali,<br />

također, i onda kada kuća promijeni<br />

vlasnika (Sejdići više nisu<br />

ono što su nekad bili, gnijezdo počinje<br />

da svija Emrul “od iverja već<br />

rasturena sejdićkog doma”). U<br />

ostalim slučajevima kuća je znak topline,<br />

sigurnosti. Njenim semantičkim<br />

<strong>za</strong>lihama Sijarić popunjava<br />

raznovrsne kontekste. Repeticijom<br />

i izmjenom morfološkog lika, našavši<br />

se u dominantnoj poziciji, cijela<br />

struktura naslova djeluje<br />

homogeno, poput toplog gnijezda<br />

koje svijaju lastavice. Pa kako se<br />

naslov razumijeva iz sadržaja, kuća<br />

ja pravi izbor. Za sredinu o kojoj<br />

piše, prirodan, čak jedini. Dom bi<br />

djelovao suviše artificijelno.<br />

Struktura Sijarićevih naslova<br />

nema modernističkih manira.<br />

Nešto su drugačiji ali ne i moderniji<br />

naslovi: Bor, ptice i ništa ili Zelen<br />

prsten na vodi.<br />

Jedan broj Sijarićevih naslova ne<br />

može se precizno odgonetnuti, ali<br />

priznanje njihove kompleksnosti i<br />

čini njihovu ljepotu. Njegovi mistifikatorski<br />

naslovi često su zbunjivali<br />

čitalačku publiku, popu Ram–Bulje,<br />

ali su istovremeno i privlačili či-<br />

taoca. To dolazi otuda što je naslov,<br />

“maksimalno estetski organizovan<br />

elemenat stila dela u celini i najkonciznije<br />

određuje osobenosti njegove<br />

stilističke strukture”. 53<br />

Slikovitost i izražajnost imaju i<br />

oni naslovi koje karakeriše jednostavnost.<br />

A znamo da je jednostavnost<br />

u izražavanju svojstvena<br />

Sijariću u najvećoj mogućoj mjeri,<br />

kao rijetko kome od pisaca. Jednu<br />

zbirku pripovjedaka Sijarić je naslovio<br />

tako što poredi dvije pojave,<br />

djevojački san i miris jabuka, Kad<br />

djevojka spava, to je kao da mirišu jabuke.<br />

Svoju poetsku izražajnost <strong>za</strong>sniva<br />

na semantemama male<br />

ekspresivnosti, ali <strong>za</strong>hvaljujući invenciji<br />

kolokvijalne semanteme, Sijarić<br />

je kontekstualno obogatio i<br />

postigao djelotvoran efekat, strukturirao<br />

ga kao potpunu rečenicu, sa<br />

jasno izraženim predikatskim i<br />

subjekatskim sintagmama. Neobičan<br />

spoj običnih <strong>riječ</strong>i čini naslov<br />

izuzetno ekspresivnim. Mehani<strong>za</strong>m<br />

izbora jezičkih sredstava motivisan<br />

je krajnjim ciljem<br />

“ficijentnošću iska<strong>za</strong>nih formi u<br />

koje se ugrađuju selekcijom dobijeni<br />

elementi.“ Čini se, s obzirom<br />

na izražajnost ovog naslova, da je<br />

sasvim u pravu Žerar Žanet kada<br />

tvrdi da poređenje može da postigne<br />

istu poetičnost kao i metafora<br />

uz pomoć neočekivanih i neobičnih<br />

analogija. 54 Formula naslova ne<br />

može se tačno odgonetnuti, spojene<br />

su, <strong>za</strong> običnog promatrača,<br />

neke nespojive pojave.<br />

Spajanje u<strong>za</strong>jamno nespojivih<br />

elemenata, odnosno udaljenih registara<br />

jezičkog sistema, pokazuje nesagledive<br />

mogućnosti jezičkog<br />

stvaralaštva, nastaju estetičke kategorije<br />

kao prateći momenti leksičkosemantičkih<br />

promjena. “One iste<br />

pojave jezika i žive reči, koje se na<br />

planu govorne aktivnosti javljaju u<br />

svojim opštim komunikativnim<br />

svojstvima, kada dospiju u sferu<br />

književnoumetničkog stvaralaštva

dobijaju drugačije estetske vrednosti<br />

i svojstva”. 55 Znalci literature<br />

tvrde da je pravi naslov “samo onaj<br />

koji istovremeno skriva i razotkriva,<br />

upućuje i <strong>za</strong>vodi na stranputicu,<br />

obuhvata i isključuje, <strong>za</strong>goneta i rešava.<br />

Može da razveseli kao dečja<br />

br<strong>za</strong>lica, ali i da rastuži kao mudra<br />

izreka. Naslov je lični rebus, ispovest,<br />

više od toga – otisak prsta”. 56<br />

Poznata je činjenica da se djelo<br />

često, od primaoca do primaoca,<br />

od razdoblja do razdoblja, od naroda<br />

do naroda, različito interpretira.<br />

To uvjetuje i njegovu estetsku<br />

vrijednost, jer “estetska vrijednost<br />

je proces čije je kretanje određeno<br />

imanentnim razvojem same umetničke<br />

strukture kao i pomeranjem<br />

strukture društvenog života.“ 57 Zanimalo<br />

nas je šta o Sijarićevim naslovima<br />

misle studenti, odnosno<br />

šta na osnovu jezičke strukture naslova<br />

studenti mogu reći o tome da<br />

li u njima ima nečeg što plijeni savremenog<br />

čitaoca.<br />

O naslovima Ćamila Sijarića<br />

razgovarali smo sa studentima na<br />

Odsjeku <strong>za</strong> bosanski jezik i književnost.<br />

Oni smatraju da je malo naslova<br />

koji bi privukli njihovu<br />

pažnju. Kao najuspjelije smatrali<br />

su: Kad djevojka spava, to je kao da mirišu<br />

jabuke, Miris lišća orahova, Južni<br />

vjetrovi, Jasen, Bor, ptice i ništa, Koraci,<br />

Zelen prsten na vodi, Breze, Koliba<br />

na nebu, Konak, a znatno manji<br />

broj studenata uspjelim je smatrao<br />

i naslov Kuću kućom činie lastavice.<br />

Ovo nas je podsjetilo na sličnu<br />

tvrdnju Vuka Krnjevića, gdje kaže:<br />

“Sijarić uopšte ne komunicira sa<br />

modernim proznim izrazom. Tematski<br />

neinteresantan, služeći se<br />

<strong>za</strong>starjelim proznim kazivanjem,<br />

bez ozbiljnijih filozofskih saznanja,<br />

Sijarić bi se teško održao u literaturi<br />

koja ima malo veće pretenzije”.<br />

58 Mislimo da Krnjević nije baš<br />

u pravu. Ima kod Sijarića i modernog<br />

i filozofskog (v. niže).<br />

Moto<br />

Istaknutu ulogu u književnim<br />

djelima ima i moto. Po pravilu,<br />

moto je komunikativno <strong>za</strong>vršena<br />

poruka. U funkciji je podnaslova,<br />

ima upućivačku ulogu na neki<br />

važan element u tekstu koji slijedi.<br />

Po definiciji, moto je oštroumna,<br />

duhovita izreka kao i kratki napis<br />

na početku knjige ili poglavlja. Sijarić<br />

se njim služio u romanima:<br />

Konak, Carska vojska i Raška zemlja<br />

Rascija. Znači, u tri posljednja romana,<br />

i izuzetno rijetko u pripovijetkama.<br />

Tako, u malom<br />

semantičkom prostoru minimalnog<br />

broja <strong>riječ</strong>i, nagovještava sadržaj.<br />

Moto, kao i svaka druga izreka,<br />

neki indikator ili epitaf, i<strong>za</strong>ziva<br />

pažnju. Nemaju prvenstveno ornamentalnu<br />

funkciju, Sijarić ih uzima<br />

kao sredstva kojim anticipira razumijevanje<br />

teksta. To nisu citati iz<br />

Kur’ana, madi ima i takvih. Često<br />

su preuzeti od drugih pisaca, što se<br />

eksplicitno i kaže: Pročitah, Šer-Ane,<br />

kod El Šama: Ako ljudima ne sudiš <strong>za</strong><br />

ljudski čin, onda mi nemaš <strong>za</strong> šta suditi<br />

(Konak, 115); <strong>za</strong>tim, od drugih<br />

naroda: Čuh od Arbanasa: Uzmi i idi,<br />

ali izdajnik nemoj biti. (Konak, <strong>13</strong>5)<br />

Sijarić neke preuzima iz razgovornog<br />

stila: Obradovah se, a ne valja se<br />

mnogo obradovati. (Carska vojska,<br />

284) Ponekad su to preoblikovane<br />

poznate izrke, kao: Kad se pođe nizbrdo<br />

u jednoj zemlji, vezira je sve više.<br />

(Konak, 27) - Nije uspio da dotakne<br />

nebo, pao je na zemlju sa silnih visina.<br />

(Carska vojska,53) U prvoj je prepoznatljiva<br />

izreka: Kad se kolo slomi,<br />

kolovođa dosta, a u drugoj: Ko visoko<br />

leti, nisko pada.<br />

Sijarićevi motoi tematski i<br />

strukturno nisu ujednačeni. Česta<br />

tema je šutnja: Ćuti, pa ću se pitati šta<br />

govoriš. (Konak, 108) – Šutnja.<br />

(Konak,<strong>16</strong>3) - A govor? / Spavaće bolje<br />

bez govora. (Carska vojska 87) – Hvala<br />

bogu što hodža ćuti / Hvala bogu što<br />

ćuti i hodžinica. (Carska vojska, 157)<br />

– Ćuti; nisi umirao pa da znaš kako se<br />

umire. (Raška..., 287) – Ćuti, i umirao<br />

si i ne umiješ da ćutiš. (Raška..., 224)<br />

– Svi sadržaji upućuju da svaka<br />

<strong>riječ</strong> može donijeti zlo.<br />

Šutnja je osnovna antonimijska<br />

i dihotomijska suprotnost govoru.<br />

U čovjekovom općenju ona je značajno<br />

izražajno sredstvo. Ova<br />

važna pojava binarnog elementa<br />

govora, može se pratiti na svim jezičkim<br />

nivoima. Za nas je najvažnija<br />

njihova estetska funkcija; ona<br />

im se ne može sporiti. Za ilustraciju,<br />

navest ćemo neke koji nam se<br />

čine izuzetno privlačnim: Jedan<br />

hodža mi je rekao da je od svega na svijetu<br />

najljepše gledati u nebo kad se zora<br />

rasklapa. (Raška..., 78) – Niko ne može<br />

da ima više od jedne zvijezde; u tome<br />

je na nebu pravda. (Carska vojska, 30)<br />

– Stari hanovi su kao konjska sedla na<br />

kojima se mnogo sjedilo. (Carska vojska,<br />

50) – Dajem ti kroz osmijeh dio<br />

sebe, a cijela se dajem samo u tavnini.<br />

(Carska vojska, 95)<br />

S obzirom na ciljanu usmjerenost<br />

rečenica, interesantni su oni<br />

Sijarićevi moti koji su strukturirani<br />

od prve upitne rečenice i druge<br />

kojom se daje odgovor, kao dijalog,<br />

a ko su akteri saznaje se tek iz teksta<br />

koji slijedi. Uzlazna intonacija<br />

prve naglo pada, odgovor se dobija<br />

neočekivano brzo: Čiji si? / Ja ničiji.<br />

(Carska vojska, <strong>16</strong>) – Što na kraju<br />

ostane čovjeku? / Da gleda u vodu.<br />

(Carska vojska,23) – Jesi li ikad plakao?<br />

/ Nikad / Pa šta će ti oči. (Carska vojska,<br />

<strong>16</strong>9) – Plačeš li <strong>za</strong> njom? / Ne, plačem<br />

<strong>za</strong> sobom. (Caeska vojska, 272)<br />

Ponekad moto podsjeća na <strong>za</strong>gonetku:<br />

Strast – šta je to? Nije žeđ, nije<br />

glad. (Raška...,203)<br />

Moto s upitnim sadržajem svojom<br />

intonacijom izrazu daje posebnu<br />

modulaciju rečeničke<br />

melodije. S obzirom na poziciju na<br />

kojoj se nalazi, na njega se ne očekuje<br />

odgovor. A u čemu je onda<br />

55. V.: V. Vinogradov, Stilistika. Teorija poetičeskoj reči, Poetika, Mo-skva, AN SSSR, 1963, 204.<br />

56. V. Ognjenović, Stari sat, Prosveta, Beograd, 1996, 8.<br />

57. J. Mukaržovski, n.d., 63.<br />

58. M. Krnjević, U trenucima nadahnuća, Kritičari o djelu Ćamila Sijarića, ANUBiH, Odjeljenje <strong>za</strong> književnost i umjetnost, knj. 8, Sarajevo,1986, 226.<br />

Januar - Decembar 2009. 53

svrha pitanja ako ne očekujemo odgovor?<br />

Mislimo da se njim tada izražava<br />

neka nedoumica i nemanje<br />

stava: “Šta je gore od <strong>za</strong>tvorenih vrata<br />

i neimati ulaska?” (Raška..., 69) – Do<br />

one vode ... do one gore... A kud dalje<br />

Šer-Ane? (Konak)<br />

Ekspresivno-emocionalnom<br />

obojenošću naročito se odlikuju<br />

usklične rečenice. Sijarić takve rečenice<br />

upotrebljava kao moto, i<br />

vrlo su efektne: – O koliko smo jednaki<br />

kad umremo! (Carska vojska, 289)<br />

– O kako sam star i sam! (Raška...,<br />

<strong>13</strong>3). I<strong>za</strong> uzvika nema pauze (<strong>za</strong>re<strong>za</strong>),<br />

ova interjekcija daje specifičnu<br />

boju jer se strukturno čvrsto<br />

vezuje <strong>za</strong> sadržaj koji izražava. Zatečenost<br />

onim što već postoji u<br />

iskustvu drugih.<br />

Bio bi <strong>za</strong>datak posebne <strong>studije</strong> da<br />

se izlože sve sintaksičke strukture.<br />

Zadržat ćemo se samo na nekim.<br />

Sijarić najčešće strukturira moto<br />

u obliku složene rečenice od dviju<br />

klau<strong>za</strong>; <strong>za</strong>visnom klauzom uglavnom<br />

obilježava uvjet <strong>za</strong> ostvarivanje<br />

sadržaja osnovne klauze: – Ako<br />

možeš da se <strong>za</strong>diviš, nemoj reći da si siromah.<br />

(Carska vojska, 80) – Da imam<br />

šta drugo sem tih rana, ja bih vam i to<br />

poka<strong>za</strong>o. (Carska vojska, 255) – Od ljubavi<br />

se najviše dobija kad se od nje<br />

umre. (Raška..., 1<strong>13</strong>).<br />

Neuobičajeno, ali Sijarić i kratki<br />

dijalog navodi kao moto:<br />

- Živ...!<br />

- Živ...! (Raška..., 253)<br />

Ponekad je to samo jedna jedina<br />

<strong>riječ</strong>: – Sam... (Konak, 170), kao<br />

autonomno izdvojena mikrocjelina,<br />

nedovršena sa gramatičkog<br />

stanovišta i smisaono nepotpuna.<br />

Međutim, <strong>za</strong> popunjavanje asocijativnih<br />

sadržaja, ona je veoma otvorena,<br />

doživljava se kao svjesno<br />

prekinuta. Osjeća se intonacioni<br />

uspon; <strong>za</strong>snovan je na očekivanju<br />

produžetka. Povećava interesovanje<br />

<strong>za</strong> tekst koji poslije njega slijedi.<br />

59. V.: A Peco, navedeno djelo, 418.<br />

60. J. Silić, Od rečenice do teksta, SNL, Zagreb, 1984, <strong>13</strong>3.<br />

54 Januar - Decembar 2009.<br />

Bihorci su, prema mišljenju<br />

mnogih, ostavljali utisak da Sijarić<br />

nije toliko “gledao” svoju pisanu<br />

<strong>riječ</strong>, i da nije “tesao” svoje tekstove,<br />

da je bezmalo, prenosio na<br />

hartiju izvorne dijalekatske tekstove,<br />

bez dubljih poniranja. 59 Ali,<br />

kada su druga djela u pitanju,<br />

imamo sasvim drugačiju sliku. To<br />

se može <strong>za</strong>ključiti i na osnovu<br />

samog mota. Vidimo da je svakom<br />

poklanjao veliku pažnju; oni su<br />

zgusnute filozofske misli ili gnoseološke<br />

generali<strong>za</strong>cije, kao naprimjer:<br />

– To sam, a ne znam šta sam.<br />

(Carska vojska, 7) – De da popijemo;<br />

na ovom svijetu sve je lažno, istina je<br />

samo da je ljudska duša jedna travčica<br />

koju treba <strong>za</strong>lijevati (Raška..., 201).<br />

Tematski i strukturno nisu ujednačene,<br />

što je sasvim normalno. Generalne<br />

spoznaje Sijarić često<br />

dopunjuje, proširuje individualnim,<br />

kao u Konaku: – Na ovome svijetu<br />

sve je priviđenje, a to se noću<br />

najbolje vidi. (55) – Jadni su ljudi na<br />

svijetu, sem onih što imaju zelene oči.<br />

(Carska vojska, 189)<br />

Sijarić interpolira filozofske generali<strong>za</strong>cije<br />

i u narativni tekst, naprimjer<br />

u Carskoj vojsci, kad se<br />

glavni junak pita: Jesu li joj ubili<br />

dušu, ili joj je duša od užasa koji je pretrpela<br />

porasla; u velikim mukama postaje<br />

se velik. Veoma su raznovrsne<br />

tipološke varijante ovoga postupka.<br />

Sastavljene su od nejednakog broja<br />

jezičkih jedinica i različitih rečeničnih<br />

konstituenata. I ove filizofske<br />

interpolacije treba tretirati jakim<br />

pozicijama teksta, o čemu će biti <strong>riječ</strong>i<br />

nekom drugom prilikom.<br />

Inkoativne i finitivne<br />

rečenice<br />

Jake pozicije teksta su i iskazi<br />

(rečenice) koje nalazimo u inicijalnoj<br />

i finalnoj poziciji veće ili manje<br />

književnoumjetničke (ili neke<br />

druge) strukturne cjeline.<br />

Prvi utisak je da Sijarić priča najjednostavnijim<br />

oblicima, da rečenicu<br />

gradi po tipu jednostavnih<br />

sudova, da su površinske i dubinske<br />

sintagmatske strukture bliske<br />

jedna drugoj, da <strong>za</strong> njihovo razumijevanje<br />

nije potrebna nikakva<br />

transformacija gramatičkih jedinica,<br />

odnosno da se radi o jednostavnim<br />

rečeničnim spojevima.<br />

Međutim, nije baš tako. Prvo, ako<br />

se samo pogleda formalna struktura<br />

početnih i <strong>za</strong>vršnih rečenica,<br />

može se uočiti da je Sijarić radio<br />

mnogo više na efektima koji se jezičkim<br />

pojavama mogu postići<br />

nego što to na prvi pogled čini. Uočava<br />

se da postoje određene <strong>za</strong>konitosti,<br />

sa manjim odstupanjem, u<br />

oblikovanju priče. Po pravilu, početna<br />

rečenica je duga, <strong>za</strong>vršna<br />

kratka. Početne, duže rečenice su<br />

najčešće složene sintaksičke strukture,<br />

<strong>za</strong>vršne uglavnom to nisu.<br />

Ove prve su ili jednostruko, ili višestrukosložene.<br />

Pošto su duže rečenice<br />

prisutnije, <strong>za</strong>stupljenije su i<br />

višestrukosložene rečenične strukture.<br />

To znači da se Sijarić ne razlikuje<br />

od većine pisaca, jer je opće<br />

pravilo da su u pisanom jeziku višestrukosložene<br />

rečenice neuporedivo<br />

češće od jednostrukosloženih.<br />

A kada se služi jednostrukosložnim,<br />

onda su to one koje otvaraju<br />

mjesto drugima, tj. subordinirane.<br />

A od ovih, temporalne i lokalne, jer<br />

mu je sadržaj obavezno ve<strong>za</strong>n <strong>za</strong><br />

određeno mjesto i određeni prostor.<br />

Kad je ve<strong>za</strong>ni tekst u pitanju,<br />

početna se rečenica nadrečeničnog<br />

jedinstva, tzv. inkoativna, razlikuje<br />

od finitivne i strukturno i smisaono.<br />

Ona je autosemantična. Ima<br />

otvaračku ulogu. U njima se sreću<br />

brojne leksičke jedinice s inkoativnom<br />

semantikom. 60 A u prvoj rečenici<br />

uopće Sijarić <strong>za</strong>hvata puno<br />

detalja, <strong>za</strong>vršnom, samo jedan,<br />

onaj najbitniji. Sintagmatski oblici<br />

početnih iska<strong>za</strong> prava su bujica živoga<br />

govora. Ipak, taj živi govor Si-

jarić glača, dotjruje. Duga rečenica<br />

u opisu dugog puta od Akova do<br />

Pa<strong>za</strong>ra (Raška...), samom svojom<br />

dužinom konotira takvo značenje.<br />

Opis je detaljan, ali nije monotom.<br />

Sijarić angažuje više stilskih postupaka:<br />

– Put što iz doline Lima, od<br />

Akova, vodi u dolinu Raške najprije<br />

se penje uz brda što može više,<br />

<strong>za</strong>tim hitro prejahuje planinu Žilidar,<br />

a kasnije se, prav kao strijela,<br />

<strong>za</strong>bada u ravno Ugljansko polje – i<br />

nakon duga hoda kroz to polje od<br />

kojeg pješaka noge <strong>za</strong>bole, i još nekakvih<br />

polja i poljica, dolina i dolinica,<br />

navali dolje na rijeku Rašku i<br />

<strong>za</strong>jedno sa njom ponišani u Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r, pravo u čaršiju.<br />

Put vodi, penje se, prejahuje, <strong>za</strong>bada,<br />

navali, ponišani. Glagoli u prenesenom<br />

značenju daju vrlo jasnu<br />

sliku. Prilozi: <strong>za</strong>tim i kasnije imaju<br />

samo <strong>za</strong> nijansu različito značenje,<br />

ali ono ovdje ima efekta, obilježava<br />

vremensku dimenziju, a prostorna<br />

se pokazuje dužinom hoda, od<br />

kojeg noge <strong>za</strong>bole, ali i poslije toga<br />

prostire se put, valja dalje preko<br />

polja, poljica, dolina, dolinica.<br />

Ako bismo jednom <strong>riječ</strong>ju htjeli<br />

da kvalifikujemo Sijarićev jezik u<br />

početnim rečenicama, kao jakim<br />

pozicijama teksta, onda bismo rekli<br />

da se radi o čistoj pareziji. Njihovo<br />

osnovno obilježje jeste kataforičnost,<br />

tj. usmjerenost u pravcu razvoja<br />

teksta.<br />

Teme koje nose ove rečenice<br />

raznovrsne su, <strong>za</strong>to ih nećemo ni<br />

grupisati po ovom osnovu. Ipak,<br />

najvećem broju ovih rečenica svojstveni<br />

su glagoli govorenja, pojašnjavanja,<br />

tvrđenja,<br />

pretpostavljanja, ali i anteponirani<br />

glagoli zbivanja, događanja, koji su<br />

u funkciji predikata, često praćeni<br />

pojačano pragmatički usmjerenim<br />

adverbijalnim odredbama mjesta i<br />

vremena, kao: – Bio sam tada mlad;<br />

mladi carski oficir sa nišanima na ramenima.<br />

(Raška...) – Bio se u kadiluk<br />

akovski, u svoje Žiliće, vratio iz Sara-<br />

jeva Muftar (Naša snaha..., 71) – Bio<br />

sam prije kratkog vremena u Pa<strong>za</strong>ru.<br />

(Zapisi..., 32) – Bio sam ovih dana u<br />

Pančevu. (Zapisi..., 4), – Bio sam ovih<br />

dana u našem muzeju. (Zapisi..., 1o2)<br />

– Imali smo Selima. (Naša snaha...,<br />

203) – U Pešteri ima selo Dolići. (Na<br />

putu...,117) –Ima mjesta o kojima gotovo<br />

ništa nema da se kaže. (Zapisi...,190)<br />

– Ima malih mjesta sa<br />

velikim imenom, sa velikom istorijom,<br />

sa velikom dušom. (Zapisi..., 126) – U<br />

čaršiji ima Mujo momče, štono kuje.<br />

(Zapisi..., 84) – Ima ovdje kraj Rudog<br />

i Lima jedna ploča. (Zapisi..., 23)<br />

Inače u formiranju ovih iska<strong>za</strong>,<br />

informativno autonoman pojam,<br />

subjekat, i predikat kao bazični rečenični<br />

segment, najčešće se proširuju.<br />

Preovlađuju iskazi sa više<br />

rečeničnih konstituenata.<br />

Sijarićev sintaksički sistem početnih<br />

rečenica karakteriše se i bezličnim<br />

konstrukcijama,<br />

obezličenim rečenicama, u kojima<br />

je formalno odstranjen agens, koji<br />

u stvarnosti postoji, ali implicira<br />

kolektivnog izvršioca. Ovakvo<br />

bezlično izražavanje Sijarić koristi<br />

samo u Zapisima o gradovima: Kažu<br />

– Hercegovina je takva zemlja da, gdje<br />

god kamen podigneš, pod njim ćeš naći<br />

istoriju...! (58) Svoje misli Sijaruć izriče<br />

tako kao da ih pripisuje drugom<br />

(sermocinacija).<br />

Kad su rečenice u pitanju, na<br />

osnovu dva funktora koji su sintetički<br />

objedinjeni u glagolu prve rečenice,<br />

nominator predmeta<br />

sporazumijevanja i transpozitivni<br />

indikator, pomažu da se naslute<br />

ostali glagoli koji se ponavljaju.<br />

Održava se ustaljeni ritam, nema<br />

nikakvih ritmičkih pomjeranja.<br />

Posebnu vrstu smisaonog ponavljanja,<br />

odnosno sintaksičku digresiju,<br />

nalazimo u mnogim početnim<br />

rečenicama. Navest ćemo samo<br />

one najkarakterističnije, koje sadrže<br />

apoziciju: – (...) Đurađ Branković,<br />

gospodar od Rascije i Albanije (...)<br />

(Zelen prsten..., 141) – Pred veče Ali<br />

Durgut, novi akovski muftija, uđe sa<br />

pratnjom u kasabu. (Ram-Bulja, 15)<br />

Sijarić ponavlja puno istih mo-<br />

tivskih sadržaja, svaka ponovljena<br />

jedinica naglašava sadržaj što joj<br />

prethodi, takvo ponavljanje nijansira<br />

sadržaj, omogućeno je sinonimijom,<br />

leksičkom i gramatičkom:<br />

– Kad god sam prvi put dolazio<br />

u meni nepoznato mjesto, sem toliko<br />

da sam znao da postoji i da se<br />

zove tako i tako, imao sam osjećaj da<br />

me to mjesto – taj kraj, taj grad,<br />

odvodi na svoju stranu, na nešto<br />

što je izrazito njegovo, što samo<br />

njemu pripada, što je njegova slika<br />

i odlika – i što ga čini drugačijim od<br />

svih drugih mjesta i gradova, od<br />

svega što postoji i nepostoji – dođi<br />

vidi me! (Zapisi..., <strong>13</strong>0)<br />

Sijarić je u početnim rečenicama<br />

prosto ne<strong>za</strong>ustavljiv. Čak i onda<br />

kada upotrijebi <strong>riječ</strong> koja supsumira<br />

mnoštvo sadržaja sama po<br />

sebi, Sijarić nastavlja, detaljno informiše<br />

šta <strong>za</strong>pravo ona znači:<br />

– Svuda je toga dana sti<strong>za</strong>o moj<br />

stric: više kuće na brijeg da vidi ide<br />

li ko otkud, i<strong>za</strong> kuće gdje je, prive<strong>za</strong>n<br />

<strong>za</strong> kolac, konj zobao zob, kod<br />

ognjišta gdje su žene kuhale hranu<br />

meni i njemu <strong>za</strong> put; stric je imao<br />

da me odvede do Novog Pa<strong>za</strong>ra – do<br />

kojeg nam je trbalo gotovo cio dan<br />

hoda, a tamo, u Novom Pa<strong>za</strong>ru, da<br />

nađe nekog ko će me odvesti u Skoplje<br />

i upisati u školu, u gimnaziju<br />

– u prvi razred, mene, seosko dijete,<br />

koje ništa drugo ne zna do da piše i<br />

računa. (Ram-Bulja, 125)<br />

Ponavljanje motivskih sadržaja,<br />

samim tim istorodnih sintaksičkih<br />

konstituenata, čini tekst eg<strong>za</strong>ktnim:<br />

– U ljeto, u mjesecu sedmom, u julu,<br />

godine hiljadu četiristo trideset i druge<br />

(...) (Zelen prsten..., 141), podsjeća na<br />

kancelarijski stil. Ima i takvih rečenica<br />

koje ostavljaju utisak, uz<br />

brojna ponavljanja, kao da su preuzete<br />

iz nekog udžbenika. Sadrže<br />

sve elemente naučnog stila, ali<br />

takav stil Sijarić razgrađuje dodavanjem<br />

sadržaja koji se u takvoj<br />

kombinaciji i sa takvim sadržajem<br />

Januar - Decembar 2009. 55

ne nalaze u naučnom stilu: Bosnu i<br />

Hercegovinu, uz njene ostale ljepote,<br />

krase i bezbrojni stari gradovi, izgrađeni<br />

u srednjem vijeku ili kasnije, koji<br />

su <strong>za</strong> bosanske kraljeve, banove i feudalce<br />

predstavljali sigurnost i <strong>za</strong>štitu,<br />

i koji su najčešće zidani u kanjonima<br />

rijeka, na strminama bregova, na visinama<br />

planina, ili na raskršćima puteva-<br />

kako bi se sa gradskih zidina<br />

motrilo dolje na drumove: kud ko prolazi<br />

i zbog čega prolazi, je li prijatelj ili<br />

neprijatelj. (Zapisi..., 9) Dakle, u Sijarićevom<br />

tekstu, već na osnovu<br />

uvodnih rečenica, može se vidjeti<br />

da je Sijarić preuzimao modele karakteristične<br />

<strong>za</strong> druge funkcionalne<br />

stilove. Radi se o postupku<br />

preregistracije, odnosno o prisustvu<br />

elemenata različitih registara.<br />

Unošenje elemenata drugih registara<br />

čini interesantno Sijarićevo<br />

djelo i <strong>za</strong> teoriju citatnosti. U početne<br />

rečenice često inkorporira stihove<br />

iz narodne poezije. Njima<br />

Sijarić evocira arhaični stil; konstruiše<br />

ih po uzoru na narodne pjesme:<br />

Ko dođe u kraj koji se zove<br />

Kosovo, taj će dušu – ako duše ima, taj<br />

će oku – ako oka ima, moći da pruži <strong>za</strong>dovoljstvo<br />

(cijelu rečenicu ne navodimo<br />

jer je veoma duga), kasnije,<br />

sa oponašanja prelazi na citiranje<br />

stihova, uvodnu rečenicu <strong>za</strong>vršava:<br />

Nije babo potrošio blago na nadžake<br />

i na buzdovane... (Zapisi..., 88).<br />

Unosi stihove kao gotove modele,<br />

parafrazira ih ili dopunjuje. Dopunskim<br />

komentarima postiže raznovrsne<br />

efekte, nprimjer humor:<br />

Kulu gradim, a kamena nemam, a biće<br />

prije da nije imao para. (Zapisi..., 307)<br />

Sijarićevo djelo karakteriše<br />

jedno izrazito usmjerenje na sagovornika.<br />

Ova tzv. konotativna<br />

funkcija njegovog poetskog jezika<br />

ima svoj najčistiji gramatički oblik<br />

u vokativu:<br />

– O tamni plotovi oko kuće<br />

moga pradjeda, o vratnice sa one<br />

istočne i one <strong>za</strong>padne strane doma,<br />

56 Januar - Decembar 2009.<br />

o teška crna vrano što svakog časa<br />

preskačeš sa krova na grane stare<br />

jabuke (...) o sjekiro što ravnomjerno<br />

udaraš(...) o glasovi tajanstveni<br />

ispod strehe (...) o svi mrtvi i<br />

živi (...) vraćam vam se (...) (Zelen<br />

prstem...,31)<br />

Kod Sijarića je u početnim rečenicama<br />

jako prisutna težnja ka ponavljanju<br />

istih konstruktivnih<br />

modela, rečenica ili nekog sintaksičkog<br />

konstituenta:<br />

– Zanoga se visoko digla uz planinu<br />

– prve magle tu se savijaju,<br />

prve kiše tu se izruče, prvi snjegovi<br />

tu se <strong>za</strong>bijele. (Zapisi..., 61)<br />

Sijarić je napisao veliki broj<br />

djela, međutim, nismo našli da se<br />

ponavlja, da ima dva apsolutno<br />

ista početka ili kraja. Samo se u<br />

priči Snaha po istom modelu strukturira<br />

dio rečenice koji je već, kao<br />

samostalna uvodna rečenica, navden<br />

u priči Talak: – Mi smo u našem<br />

selu imali tako divnu snahu; imali smo<br />

tako divnu snahu... (cijelu rečenicu<br />

ne navodimo zbog njene dužine),<br />

prema: – Mi smo u našem selu imali<br />

mnogo momaka.<br />

Druga je stvar kad jedno djelo,<br />

roman ili priču počinje i <strong>za</strong>vršava<br />

na isti ili sličan način. Radi se o<br />

estetski organizovanom strukturnom<br />

elementu stila književnog<br />

djela. Poput svih ponavljanja, i ovo<br />

“stvara osobitu, samo stihovima<br />

svojstvenu konstrukciju misli“. 61<br />

Sijarić ponavlja izvjesne sintaksičke<br />

sheme, sa velikim brojem<br />

ekvivalenata i na leksičkom i na<br />

gramatičkom planu, koje ispunjava<br />

istim misaonim materijalom, a<br />

samo dio tog materijala izostavlja<br />

ili djelimično modifikuje. Isti početak<br />

i kraj upotrijebio je Sijarić baš u<br />

priči o Kozijoj ćupriji, kojima kao i<br />

mostom oblikuje cjelinu, spaja i povezuje:<br />

61. J. M. Lotman, Predavanja iz strukturalne poetike, Svjetlost, Sarajevo, 1970, 125.<br />

– Ni o čemu nije ostalo toliko<br />

priča i legendi koliko o mostovima;<br />

najčešće priče ispričane su o njima<br />

– a najčešće o onima <strong>za</strong> koje se ne<br />

zna ko ih je gradio i kada; o onome<br />

što se ne zna – ljudi rado izmišljaju<br />

priče: stvaraju ih iznova ili nadodaju<br />

na već čuveno – tek da se<br />

priča; da nešto veliko kao što je most<br />

na vodi ne ostane bez priče o sebi<br />

(Zapisi..., 98),<br />

i na kraju:<br />

– Ni o čemu, kao o mostovima,<br />

nije ispričano toliko priča. A najviše<br />

o onima <strong>za</strong> koje se ne zna ko ih je<br />

gradio i kada; jer oni i daju povod<br />

<strong>za</strong> pričanje – kao i sve što je veliko i<br />

staro, a roditelja svoga nema, pa se<br />

ne zna čiji je, ni otkud je; od nekoga<br />

dobrog ostalo ljudima – ostao dar,<br />

ostao poklon. Od nepoznatog —<br />

nepoznatome. Zato što smo ljudi.<br />

(Zapisi..., 101)<br />

Slično ovom ponavljanju, u poeziji<br />

Sijarić povezuje kraj <strong>za</strong>vršne i<br />

početak početne rečenice. Ovakav<br />

paraleli<strong>za</strong>m je epanaleptičke prirode,<br />

vrlo je upečatljiv:<br />

Dođe nam na konak siromašak.<br />

Objesi o čiviju štap.<br />

Ne gledamo ga, nego njegov<br />

O čiviji štap.<br />

Tako gledamo konja,<br />

Kad nam neko na konju<br />

dođe.<br />

(Lirika. 80)<br />

Kod Sijarića nismo evidentirali<br />

neke specijalne pokušaje, kojim bi<br />

pojačao i i<strong>za</strong>zvao tenziju nasilnom<br />

dramati<strong>za</strong>cijom, grafičkom i vizuelnom,<br />

ali <strong>za</strong>to kratke rečenice,<br />

na kraju pjesme ili priče, imaju vrlo<br />

efektnu funkciju. Apsolutno su<br />

saobrazne sadržaju iz kojeg izviru,<br />

<strong>za</strong>pravo ga definitivno oblikuju i<br />

upotpunjuju, kao naprimjer:

Nema ništa kod nas, baš ništa,<br />

Do što pobjegnemo pod drvo kad<br />

kiša pada –<br />

I tada,<br />

Vi naši mrtvi, vi vrli,<br />

Zamišljamo kako smo pod<br />

Drvetom<br />

Zaspali na kiši<br />

I umrli.<br />

(Pjesma bez naslova, Koliba<br />

na nebu, 34)<br />

Završeci kratkim rečenicama<br />

veoma su efektni.<br />

Finalne rečenice remete Sijarićevu<br />

mirnu narativnu intonaciju, a<br />

otkrivaju njegovu drugačiju prirodu<br />

od one koja nam s formalnogramatičke<br />

tačke gledošta najčešće<br />

predočava ovoga pisca kao neutralnog,<br />

objektivnog autora. Za<br />

razliku od pjesama i kratkih priča,<br />

romani ne <strong>za</strong>htijevaju efektan <strong>za</strong>vršetak,<br />

“već, naprotiv, traže da se radnja<br />

okonča neupadljivo:<br />

ku lminacija romana je smeštena u<br />

određenoj udaljenosti od kraja romana”.<br />

62 Sijarić iznenađuje upravo<br />

time što neke romane ne <strong>za</strong>vršava<br />

na očekivan način, nprimjer roman<br />

Konak; ostavlja ga nedovršenim, otvorenim:<br />

– Veselim li se ja to, Šer-<br />

Ane, što idem? Isto se, kao na<br />

samom početku, pita glavni junak.<br />

Sijarić nedovršava ni roman<br />

Carska vojska: Ne postoji tačka ka kojoj<br />

idu, tek nekud idu... Ovakav <strong>za</strong>vršetak<br />

tjera nas da se <strong>za</strong>pitamo da li<br />

smo na kraju saznali cijelu priču.<br />

Kraj priče je mnogoznačan iako je<br />

kompozicijski strogo omeđen momentom<br />

odlaska i povratka vojske.<br />

Kraj je neodređen, odgonetanje nesigurno.<br />

Od čitaoca se traži da<br />

kreativno saučestvuje u njegovom<br />

odgonetanju. Ovdje počinje njegova<br />

nova uloga. Čitalac otkriva<br />

nove semantičke slojeve. On počinje<br />

da proizvodi smisao romana, ili<br />

bolje rečeno, smisao romana jeste i<br />

razmišljanje o njemu. Djelo nema<br />

apsolutnu autonomnu vrijednost,<br />

ono u krajnjoj liniji traži da bude<br />

prevedeno, da bude interpretirano.<br />

Tada djelo proizvodi novi smisao.<br />

Stoga spoznati neko književno djelo<br />

ne bi značilo rastvoriti ga, ’demistificirati<br />

ga’, već proizvesti novo značenje:<br />

reći ono o čemu djelo govori ne<br />

kazujući ga.“ 63 Ovakve Sijarićeve finalne<br />

rečenice mogu biti <strong>za</strong> to podsticajne.<br />

Jer, kako tvrdi Pierre<br />

Macherey, 64 smisao nije u djelu, već<br />

na njegovim rubovima, na granici<br />

gdje prestaje da bude ono što<br />

hoće. 65<br />

Za razliku od početne rečenice<br />

u kojoj je jako izražena disperzija, a<br />

ponavljanja i kumulacija osnovni<br />

postupci, <strong>za</strong>vršna rečenica se karakteriše<br />

distorzijom, tačnije,ona<br />

nastaje kao rezultat distorzije. Dolazi<br />

do pucanja među elementima<br />

koji bi normalno morali biti pove<strong>za</strong>ni.<br />

Figurativno rečeno, dolazi do<br />

iščašenja. Prinuđeni smo da dijelove<br />

u cilju identifikacije povezujemo,<br />

ali bez nekog napora. Riječ ili<br />

grupa <strong>riječ</strong>i koje Sijarić odvaja u<br />

poseban iskaz, istaknutiji su, <strong>za</strong>to<br />

što se nalaze na izrazito jakom mjestu<br />

govorne organi<strong>za</strong>cije, neposredno<br />

i<strong>za</strong> pauze, ali i uzlaznog dijela<br />

intonacije. Dolazi do naglog lomljenja<br />

smisaone cjeline, koji nekako<br />

uvjetuje prela<strong>za</strong>k s jedne na drugu<br />

ravan:<br />

Oni su dolazili bešumno<br />

Tiho, tiho.<br />

I isto tako odlazili.<br />

Tiho. (Na putu..., 229)<br />

Ili: – Bijel i velik stoji danas Prijedor<br />

prema toj vojni. To je danas jedan<br />

novi grad. I lijep. (Zapisi..., 69) – Neko<br />

od onih koji su ga ispratili (Parapka)<br />

izdvojio se i trčao <strong>za</strong> njim. Pod rukom<br />

je nosio njegov kaftan. Da mu ga vrati.<br />

(Zelen prsten..., 170) Sirotinja vraća,<br />

drugi uzimaju, Parapko joj je sve<br />

dao da je još jednom nahrani. To<br />

62. V.: .J. Mukaržovski, n.d., 234.<br />

63. M. Beker, Savremene književne teorije, Matica hrvatska, Zagreb, MCMXCIXI, 351.<br />

64. U knjizi: Pour une theorie de la production litteraire, Paris, 1974.<br />

65. Prema: M. Beker, Suvremene književne teorije, MCMXCIX, 354.<br />

vraćanje od siromaha, ovako je posebno<br />

naglašeno.<br />

U <strong>za</strong>vršnoj rečenici često nedostaje<br />

očekivani strukturni element,<br />

dolazi do destrukcije jezičke forme,<br />

eliminiše se suvišni materijal, ne<br />

navodi se lični glagolski oblik, ali je<br />

prepoznatljiv. Nastaje elipsa:<br />

– A Novi Pa<strong>za</strong>r je bio veliki<br />

grad. Jedan od najvećih na Bosanskom<br />

drumu. Onom što je vodio <strong>za</strong><br />

Carigrad. Onda kada su išle karavane.<br />

A vrlo često i kamile. (Zapisi...,<br />

189) – Jer vrijeme stvari čini<br />

bezobličnim. A ljude bezličnim.<br />

(Zapisi..., 337)<br />

U <strong>za</strong>vršnim rečenicama, izdvojenim<br />

u poseban paragraf, ne izriče<br />

se pomoćni glagol. Ova vrsta agramatičnosti,<br />

gdje nedostaje jedna od<br />

formalnih oznaka predikativnosti,<br />

česta u svakodnevnom govornom<br />

jeziku, ne plijeni zbog toga, već<br />

zbog izdvajanja u posebnu cjelinu:<br />

– Ostalo je i dalje gore nad njim<br />

veliko nebo, nadneseno nad male<br />

stvari na zemlji... Sijale su po<br />

njemu zvijezde. I mjesec.<br />

I noć tekla... (Na putu...; Hrt;<br />

123)<br />

Izostavljanjem očekivanog<br />

strukturnog elementa nastaje svojevrsna<br />

praznina, ali se stvara dopunska,<br />

stilistička. Čak i onda kada<br />

se navodi samo dio složenog predikata,<br />

njegov asemantički glagol,<br />

a izostavlja njegova dopuna:<br />

– I niko ne zbori – ćutke se hodi<br />

i misli strašna misao: Kako su<br />

mogli...! (Zapisi..., 125)<br />

Priča se tiče Kragujevca i strijeljanih<br />

đaka, pred takvim prizorom<br />

svaki komentar je suvišan.<br />

Svojevrsno isticanje jezičkih jedinica<br />

<strong>za</strong>vršnih rečenica Sijarić vrši<br />

Januar - Decembar 2009. 57

na pozicionom planu, služeći se<br />

slobodnim redom <strong>riječ</strong>i, prije svega<br />

inverzijom, realizovanjem težišta<br />

koje odstupa od uobičajene<br />

pozicije, 66 postavljanjem<br />

bilo kojeg elementa<br />

na neuobičajeno mjesto:<br />

– Nebom ka Raklji plovio<br />

je oblak, bijel i sunčan<br />

(Ram-Bula, 47) – Bila je<br />

jesen. U kršu je rudila rujevina,<br />

po njoj je muzlo<br />

sunce, nekadro jesenjsko. (<br />

Ram-Bulja, 57)<br />

Pridjevi koji su emocionalno<br />

obojeni nalaze se i<strong>za</strong><br />

imenice. Postpozicioni pridjevi<br />

imaju naglašenu opisnu<br />

vrijednost i podvlače<br />

imenicu uz koju stoje.<br />

Detaljnijom analizom<br />

utvrdilo bi se da je tendencija<br />

velikog broja leksičkih<br />

jedinica koje Sijarić upotrebljava<br />

u <strong>za</strong>vršnim rečenicama<br />

da se sintagmatski<br />

kolociraju, odnosno da se<br />

organizuju na predvidiv način, a<br />

da je mali broj onih koje nemaju<br />

predvidive kolokate. Povezivanjem<br />

kolokata na asocijativnom<br />

planu stvorile bi se idiosinkratske<br />

veze, a to premašuje <strong>za</strong>misao ovog<br />

malog osvrta. Ono što se može <strong>za</strong>ključiti,<br />

već poslije desetak pročitanih<br />

<strong>za</strong>vršnih Sijarićevih rečenica,<br />

jeste predvidivost da će se na kraju<br />

čuti neki krik, neki glas, da će pasti<br />

zvijezda padalica, i da će ostati<br />

samo komad neba u oku i vodi, ili<br />

samo kamen, kao naprimjer: – E<strong>za</strong>n<br />

koji je <strong>za</strong>tim izučio hodža bio je <strong>za</strong><br />

njega. (Na putu..., 98 ) – Pokrili su je<br />

onim pokrivačem koji je bila sašila od<br />

svojih haljina. (A onda u poseban<br />

paragraf izdvojena <strong>za</strong>vršna rečenica)<br />

– Puhali su južni vjetrovi (Ram-<br />

Bulja, 70) – Jedna je zvijezda osula s<br />

neba. Možda je bila Hanifa. (Ram-<br />

Bulja, 124) – Njegove priče sad je krio<br />

njegov kamen...; bio mu je na kraju<br />

66. LJ. Popović, Red <strong>riječ</strong>i u rečenici, Beograd, 1997, 17.<br />

58 Januar - Decembar 2009.<br />

groblja, do granja; i mrtav – Hasan,<br />

sin Huseinov bio je na kraju...(Naša<br />

snaha) Pa i kad to nije jasno rečeno,<br />

ono se nagovještava na drugi<br />

način, naprimjer glasovnim pona-<br />

_______________<br />

Summary<br />

vljanjem. Suglasnik k ponavlja se u<br />

posljednjoj rečenici Carske vojske,<br />

proizvodi ritam koraka: – Gaze<br />

ćutke, <strong>za</strong>gledani u put – ne pitaju<br />

se kud će ih odvesti. Ne<br />

postoji tačka ka kojoj idu, tek<br />

nekud idu...<br />

Završnim rečenicama,<br />

njihovom lirskom kratkoćom,<br />

Sijarić pokazuje da se<br />

u priči umije <strong>za</strong>ustaviti.<br />

Poslije ispričavanja, slijedi<br />

naglo presijecanje radnje.<br />

Dakle, one početne<br />

duge rečenične strukture,<br />

sa puno detalja, ponavljanja,<br />

umetanja, opće težnje<br />

da se obilježi vršilac radnje,<br />

agens, mjesto i vrijeme,<br />

kojim se uvodi čovjek sklon<br />

da svemu daje važan<br />

smiso, gube svaki značaj,<br />

blijede na samom kraju.<br />

Raznovrsne strukture i tematski<br />

sadržaji svode se na<br />

neminovnost neminovniju<br />

od svih neminovnosti. Onaj<br />

čovjek s imenom , imenom<br />

i prezimenom, što ga nalazimo<br />

u naslovu, više i nije važan,<br />

ostaje samo krik ili samo kamen.<br />

POETICAL AND STRUCTURAL ANLYSE OF<br />

ĆAMIL SIJARIĆ`S TEXT EPHASIZING<br />

The aim of our research was to describe struturaly-semantic construction<br />

of Ćamil Sijarić`s text emphasizing, in withch, according<br />

to verbal form rearrengement, comes to emphasizing of subject elements,<br />

it respectively comes to the aesthetic impulse defying. We believe<br />

that these are important aestetical notions and, therefore, that<br />

selective choice, such like this one, gives us full acknowledge into the<br />

basics of global stucture. Actually, Sijarić`s literary work could be<br />

fully overviewed, because the meaning holders, and therefore factors<br />

that commonly create entire meaning of the literal work are whole<br />

components without discrimination any of these.

ISLAMSKA PEDAGOGIJA<br />

Dr. Seid HALILOVIĆ<br />

(Al-Mustafa internacionalni univerzitet Sveti grad Kom, Iran)<br />

VJERSKO OBRAZOVANJE KOD NAŠIH<br />

MUSLIMANA IZMEĐU TRADICIJE I<br />

MODERNITETA<br />

Muslimani nisu nipošto mogli da budu pokoreni, osim u slučaju da se temeljno<br />

ugroze fundamentalni principi njihove učenosti i uspostavi inovativan pojam<br />

nauke koji će prethodne intelektualne tradicije poistovjetiti sa sujeverjem, a ranije<br />

naučnike diskreditovati i njihove spise istisnuti iz naučne baštine naroda<br />

Prema<br />

religijskom<br />

pogledu, sve su<br />

nauke svete, s<br />

obzirom na to da<br />

svaka nauka, čak<br />

i ona čisto<br />

empirijska,<br />

predstavlja jednu<br />

manifestaciju<br />

neograničenog<br />

znanja božjeg i<br />

crpi svoju<br />

izvjesnost iz<br />

metafizičkih<br />

principa<br />

UVODNA RAZMATRANJA<br />

Uslijed najranijih dodira raznih<br />

mu slimanskih <strong>za</strong>jednica sa <strong>za</strong>padnim<br />

zemljama, pred <strong>za</strong>stalim<br />

i oslabljenim muslimanima ra zotkrivaju<br />

se znamenja nove civili<strong>za</strong>cije, koja je,<br />

snagom dostignuća svojih empirijskih<br />

nauka, <strong>za</strong>posjela široke horizonte prosperiteta<br />

i moći.<br />

Inspirisani duhom religijske kulture u<br />

kojoj se institucija nauke, uvijek, prepoznaje<br />

kao sveta, muslimani su se pridružili<br />

procesu brzog i ishitrenog promovisanja<br />

rezultata empirijske nauke u najširim dijelovima<br />

svojih društava, potpuno prenebregavajući<br />

spoznajne temelje i ku lturološke<br />

implikacije te nauke. Kasnije,<br />

spekulativni bekgraundi i principi moderne<br />

empirijske nauke, u vidu humanističkih<br />

nauka, takođe provaljuju u<br />

krajolike muslimanske kulture i tek tada<br />

muslimani naziru da se osnove moderne<br />

nauke sasvim razlikuju od svete nauke,<br />

koju su oni njegovali u srcu svoje civili<strong>za</strong>cije<br />

i svojih bića. Jer, moderna nauka se<br />

nije razvijala na religijskom tlu, nego je,<br />

štaviše, slijedila orijentaciju protivljenja<br />

tradiciji Crkve i „mračnom“ srednjovjekovnom<br />

dobu.<br />

Sagledavajući određene ra<strong>za</strong>rajuće<br />

dru štvene i moralne posljedice uvođenja<br />

modernih naučnih i edukativnih institucija<br />

u svojim društvima, vjerujući mu -<br />

slima ni su počeli da razmišljaju o pro -<br />

mjenama. Međutim, oni nisu raspolagali<br />

moćnim filozofskim i racionalnim instrumentima,<br />

s obzirom na to da je, u <strong>za</strong>padnim<br />

muslimanskim <strong>za</strong>jednicama, isklju -<br />

čivi predstavnik religijske racionalnosti<br />

bila aš’aritska teologija (kalâm).<br />

A kako je aroma dijalektike, u kalâmu,<br />

dominantnija u odnosu na snagu demonstracije,<br />

razumljivo je onda da kalâm nije<br />

ni mogao da se demonstrativno sučeli sa<br />

modernim spoznajnim principima, koji<br />

su, u odori <strong>za</strong>padnih humanističkih na -<br />

uka, ugrožavali sami temelj vjerujućeg<br />

identiteta novih društava. Iz tog razloga,<br />

muslimanski kler je smatrao da je jedini<br />

način očuvanja islama to da se afirmiše<br />

harmonija između vjerskih učenja islama<br />

i moderne nauke i da se, štaviše, moderna<br />

nauka predstavi kao dojenče rođeno u<br />

muslimanskom svijetu koje je odraslo na<br />

Zapadu. Mnogi i razni reformistički vjerski<br />

tokovi, na tragu te ideje, tumačili su<br />

Islam i njegova božja i sveta učenja u<br />

okviru modernih spoznajnih sistema čiji<br />

brojni principi nisu, unutar svojih kognitivnih<br />

granica, nipošto dopuštali prisustvo<br />

naučnih, antropoloških i društvenopolitičkih<br />

elemenata bilo koje nebeske objave.<br />

Shodno tome, muslimanski <strong>za</strong>govornici<br />

tih sistema su, nužno, po <strong>za</strong>htjevu<br />

dominantne moderne nauke, pribjegavali<br />

Januar - Decembar 2009. 59

sređivanju, reformističkom tumačenju<br />

i, ustvari, oskrnavljenju svojih<br />

vjerovanja. Pošto je osovina filozofske<br />

biti modernih mislećih tokova<br />

Zapada, preusmjerena sa ontologije<br />

na spoznajnu teoriju i štostvo nauke,<br />

onda će svaka precizna anali<strong>za</strong> raznih<br />

rezultata reformističkih vjerskih<br />

tokova <strong>za</strong> htije vati promatranje prirode<br />

religijske nauke i bitnih razlika<br />

koje nju odvajaju od moderne nauke.<br />

Ispitivanje političko-društvenih i antropoloških<br />

principa svih tih to k ova<br />

je, takođe, uslovljeno uspjehom u<br />

sprovođenju gornje analize.<br />

Malobrojne su, u redovima muslimana,<br />

bile pristalice očuvanja religijske<br />

tradicije, božje spoznaje i<br />

vjero<strong>za</strong>konske staze naspram najezde<br />

modernih filozofskih škola. U<br />

svjetlu čvrstog vjerovanja u božje<br />

principe religijske nauke i fundamentalnog<br />

insistiranja na značaju intuitivne<br />

spoznaje, oni su pre -<br />

moštavali slabosti teološke metode reformističkih<br />

vjernika i pristajući, većinom,<br />

uz neku gnostičku školu<br />

Islama, osiguravali svoju privrženost<br />

sferama intuitivne nauke.<br />

SPOZNAJNI ODNOSI MU-<br />

SLIMANA I ZAPADA<br />

Islamska kultura i civili<strong>za</strong>cija su<br />

na putanji svog napredovanja u koritu<br />

vremena, iskusile mnogobrojne<br />

uspone i padove. U određenim trenucima,<br />

ova civili<strong>za</strong>cija je, kao što je<br />

bio slučaj u XIII i XIV vijeku, usljed<br />

prodora krstaša sa <strong>za</strong>pada i strašne<br />

invazije Mongola sa istoka, u cjelosti<br />

i u svakom krajičku svojih prostranih<br />

predjela, <strong>za</strong>vijena u crno. Međutim,<br />

krajnje je <strong>za</strong>čuđujuće to što su muslimani,<br />

i u najtežim uslovima, svoj pokret<br />

osvježavali idejom islamskog<br />

dostojanstva i plemenitosti, te svim<br />

bićem usmjeravali svoj trud ka obnovi<br />

duha poleta islamskoga svijeta.<br />

Svakako, njihova dostojans tve na<br />

pregnuća rezultirala su plodom, pa<br />

su, usred tih tegoba, dragocjenu pobjedu<br />

u krstaškim ratovima proslavili<br />

na ceremoniji prelaska mongolskog<br />

Hulagu-kana u Islam. Polet i svakodnevni<br />

napredak muslimana,<br />

istina dosta kasnije, nisu im dozvolili<br />

da pojme veličinu krize koja je izbila<br />

60 Januar - Decembar 2009.<br />

kao rezultat dominacije Britanaca,<br />

Francu<strong>za</strong>, Holanđana i Rusa nad<br />

određenim dijelovima muslimanskih<br />

zemalja, te Portugalaca i Španaca<br />

nad ne kim marginalnim kra -<br />

jevima tih dijelova svijeta. Arapski<br />

klerici su počeli da sagledavaju tu<br />

globalnu prazninu i krizu tek nakon<br />

toga što je Napoleon već <strong>za</strong>uzeo Egipat<br />

1798. godine. Tada su oni dobro<br />

shvatili da je dražesna muslimanska<br />

civili<strong>za</strong>cija, najednom, potisnuta i da<br />

su muslimani pokleknuli pred neprijateljskim<br />

vojskama.<br />

U takvoj situaciji, najprije je bilo<br />

potrebno da se upozna taj <strong>za</strong>strašujući<br />

div sa Zapada. Pioniri su bili<br />

određeni hrišćani iz Sirije i Libana<br />

koji su, sami, pretrpjeli intenzivan<br />

utjecaj misaonih okvira modernističke<br />

poslerenesansne Evrope i u redovima<br />

arapskih muslimana pri dobili<br />

svoje istomišljenike. Zajedničko između<br />

ove grupe mu slimanskih eks -<br />

tremnih modernista i ostalih grupa<br />

bilo je to što su svi usmjeravali svoja<br />

misleća i politička pregnuća na rješavanje<br />

postojeće krize. Drugim <strong>riječ</strong>ima,<br />

njihove misli su se razvijale od<br />

dekadencije ka napretku. Ustvari,<br />

muslimani su, sagledavajući na<strong>za</strong>dovanje<br />

svojih društava na polju konstantnog<br />

istorijskog nadmetanja sa<br />

evropskim zemljama, mogli da prihvate<br />

nekoliko nejednakih orijentacija<br />

u okviru analize nastale krize. Te orijentacije<br />

mogu se sagledati u čitavom<br />

spektru različitih načina sučeljavanja<br />

sa modernim svijetom, načina čiji pobornici,<br />

u središtu svoje pažnje, postavljaju<br />

ideje moći, civili<strong>za</strong>cije,<br />

po kreta i napretka njihovih društava<br />

i kasnije pitanje identiteta i njegovih<br />

im pli kacija, metoda i potrebnih instrumenata.<br />

Prva grupa je, snagom<br />

svojih usredsređenja na suštinu civili<strong>za</strong>cije,<br />

potpuno prihvatila naučnu superiornost<br />

Zapada i radila na tome da<br />

blagodeti naučnog napretka Evrope<br />

donese i u svoje zemlje. Oni su čvrsto<br />

vjerovali da je evropska nauka, <strong>za</strong>pravo,<br />

islamska nauka čije su osnove<br />

<strong>za</strong>padnjaci, u posljednjim vjekovima,<br />

iskoristili i revnosno je unaprijedili,<br />

dok su sami muslimani prenebregnuli<br />

značaj tog pokreta. Otuda, bilo je potrebno<br />

<strong>za</strong> preporod moći muslimanskih<br />

društava da napredna naučna<br />

dostignuća Zapada <strong>za</strong>mijene, što brže,<br />

tradicionalne „okoštane i preživjele“<br />

znanosti, poput jurisprudencije, metodologije<br />

jurisprudencije, filozofije,<br />

teologije i sufizma.<br />

U početku, ovu orijentaciju možemo<br />

da sagledavamo u mislima<br />

njenih glavnih <strong>za</strong>govarača Tahtavija<br />

u Egiptu i Hajrudin-paše Tunisija u<br />

Tunisu, u društvima čije je iznemoglo<br />

tijelo trebalo osvježiti novom<br />

moći. Na tragu takve civili<strong>za</strong>cijskoarapske<br />

orijentacije pojavljuje se i civili<strong>za</strong>cijsko-islamska<br />

orijentacija, sa<br />

njenim istaknutim predstavnicima<br />

Sejid Džemaludinom Afganijem i<br />

učenikom mu Muhamedom Abduhom.<br />

Iako je priznavao naučnu i tehnološku<br />

nadmoć Zapada i insistirao<br />

na nužnosti upoznavanja islamskih<br />

dru štava sa <strong>za</strong>padnom naukom, te je<br />

katkada stare vjero<strong>za</strong>konske i racionalne<br />

nauke nazivao i bezvrijednima,<br />

Sejid Džemaludin je ipak bio<br />

usmjeren ka reali<strong>za</strong>ciji svestranog<br />

islamskog jedinstva i predstavljao je<br />

jednog od vodećih protivnika <strong>za</strong>padne<br />

vladavine i dominacije. Ta dva<br />

detalja u mislima Sejid Džemaludina<br />

odvajaju ga od prethodnih autoriteta<br />

i osvjetljavaju naivan preokret civili<strong>za</strong>cijsko-islamske<br />

ori je ntacije ka pitanju<br />

identiteta. Ustvari, može se<br />

konstatovati da je prodor Zapada u<br />

arapske krajeve, postepeno, u dubinama<br />

bića muslimana stvarao osjećaj<br />

da je sami islamski identitet izvrgnut<br />

neposrednim opasnostima. Posebno<br />

zbog toga što su arapski studenti <strong>za</strong>padnih<br />

naučnih institucija, bilo onih<br />

u samim evropskim zemljama ili njihovih<br />

koledža u većim gradovima<br />

islamskog svijeta, pronosili ideje koje<br />

su ozbiljno protivrječile učenjima<br />

islamske religije.<br />

Proširivanjem takvih nasrtaja, formira<br />

se, posle MuhamedaAbduha i<br />

snagom njegovog učenika Rešida<br />

Ride, nova orijentacija istovjetna ranijoj<br />

selefijskoj idejnoj platformi.<br />

Rešid Rida je izuzetno insistirao na<br />

nužnom vraćanju načinu života<br />

prvih valjanih generacija muslimana<br />

(selefi salih) i bio krajnje pesimistički<br />

raspoložen prema cjelokupnoj naučnoj,<br />

filozofskoj i gnostičkoj tradiciji<br />

muslimana. Začuđuje to što je njegov<br />

sagovornik u besedi o ponovnom<br />

oživljavanju sistema vladavine utemeljenog<br />

na idejama najranijeg

Islama, isključivo arapski svijet, tako<br />

da je <strong>za</strong> njega apsolutno neprihvatljiva<br />

čak i nadmoć Osmanlija. S<br />

druge strane, ova kategorija selefijskog<br />

revivalizma, u čije predstavnike,<br />

pored Rešida Ride, možemo<br />

da uvrstimo i Abdurahmana Kavakibija,<br />

uglavnom biva nemarna spram<br />

očitih i pritajenih opasnosti Zapada i<br />

uglavnom usredsređena na misao<br />

„pročišćavanja“ islama unutar granica<br />

muslimanskog svijeta. Naravno,<br />

Rešid Rida bi, povremeno, predstavio<br />

Zapad, i posebno Britaniju, kao<br />

ozbiljnu opasnost po islamski svijet.<br />

Suvoparan i krajnje ekstreman<br />

pristup novih selefija je proizveo i<br />

jačao svojevrsnu reakciju u okviru sekularnih<br />

i obesvjećujućih orijentacija<br />

malobrojne grupe arapske svjetovne<br />

inteligencije. Pojavile su se liberalne i<br />

nacionalističke ideje u spisima osoba<br />

kao što su Salame Musa, Ali Abdurazik,<br />

mlađi Taha Husein i Sa’d Zaglul.<br />

Naravno, te ideje tada nisu<br />

prošle bez komentara, te su mislioci<br />

poput Mustafe Sadika ar-Rafi’ija,<br />

Mustafe Lutfija al-Manfalutija i Šakiba<br />

Arsalana izvrgnuli posvjetovljena<br />

mišljenja navedenih pisaca<br />

oštrim kritikama. Obeznađenje i ojađenost<br />

spram Zapada nisu se ograničavali<br />

na revivalističku orijentaciju<br />

selefija, već su se osjećali u svim muslimanskim<br />

društvima koja su iskušavala<br />

nasilnički kolonijali<strong>za</strong>m <strong>za</strong> -<br />

padnih zemalja. Kako je vrijeme prolazilo,<br />

neuspjesi Evropljana na polju<br />

suzbijanja svojih političkih i društvenih<br />

i napose moralnih problema, te<br />

njihova očiglednija eksploatatorska<br />

uloga u <strong>za</strong>posjednutim kolonijama –<br />

uzrokovali su sve veću utučenost<br />

muslimana do te mjere, da se čak i<br />

Taha Husein, u svojim kasnijim spisima,<br />

eksplicitno odrekao ranijih stavova<br />

koje je iznosio i svrstao se u<br />

kritičare Zapada i <strong>za</strong>padnjačke misli.<br />

Iz tog razloga, mnoge muslimanske<br />

grupe su do Drugog svjetskog rata<br />

ulagale konstantan trud na reali<strong>za</strong>ciji<br />

priželjkivanog projekta osamostaljenja<br />

svojih zemalja, kao i potpunijem<br />

sprovođenju vjero<strong>za</strong>konskih (šerijatskih)<br />

normi u društvu. Osjećaj ogorčenosti<br />

i razočaranja zbog prisustva<br />

Zapada sazreo je do svog vrhunca<br />

usljed užasnih događaja u Drugom<br />

svjetskom ratu i iznenađujućeg po-<br />

ra<strong>za</strong> Arapa od Izraela. Tada su arapski<br />

muslimani svoja svestrana podozrenja<br />

spram principa <strong>za</strong>padnog pro -<br />

speriteta obznanili priklanjanjem komunizmu<br />

i marksizmu, ili ustanovljenjem<br />

nove orijentacije na temelju<br />

pitanja identiteta, koja je, ovaj put,<br />

koristila kapacitete narodnih masa i<br />

čak umela da preraste u oružani pokret.<br />

Zapadni mediji su, na brzinu,<br />

ovu pojavu propratili isticanjem sintagme<br />

„islamskog fundamentaliz -<br />

ma“. Značajan primjer takvog po -<br />

k reta jesu Ihvanul-muslimin iz<br />

Egipta, na čelu sa svojim političkim<br />

vođom Hasanom al-Banaom i izuzetnim<br />

misliocima Sejidom Kutbom<br />

i Muha medom Ga<strong>za</strong>lijem. Svi oni su<br />

pretrpjeli utjecaj misli i stavova Rešida<br />

Ride. Sejid Kutb je vjerovao da<br />

prosperitet jednog društva nije <strong>za</strong>jemčen<br />

materijalnim napretkom u<br />

tom društvu, jer je moguće da isto to<br />

društvo bude na<strong>za</strong>dno, već se istinski<br />

prosperitet javlja na polju morala.<br />

Drugim <strong>riječ</strong>ima, on je, u sjenci<br />

značajnog pitanja identiteta, prenebregnuo<br />

jedan od elemenata uzvišenog<br />

identiteta, to jest napredak u<br />

nauci i tehnologiji.<br />

Ukoliko se još jednom osvrne mo<br />

na hronološki redosljed spomenutih<br />

orijentacija, uočićemo da is lamistički<br />

pristupi sve više insistiraju na svojim<br />

fundamentima, da im se produbljuje<br />

neprijateljsko raspoloženje prema<br />

Zapadu, da im borbe no usredsređenje<br />

postaje upe čatljivije, da uglavnom<br />

dobijaju izraženije selefijske<br />

stavove i da iz običnog mislećeg toka<br />

prerastaju u ma sovne narodne i političke<br />

pokrete. 1<br />

Takođe, umnogome ćemo se slo -<br />

žiti i sa ocjenama jednog od istaknutih<br />

muslimanskih istraživača danas<br />

u vezi sa karakteristikama koje on raspoznaje<br />

kao <strong>za</strong>jedničke niti svih<br />

posve različitih revivali<strong>za</strong>ma, odnosno<br />

orijentacija usmjerenih na pitanje<br />

identiteta: Može se utvrditi da većina<br />

ovih pokreta dijeli neke <strong>za</strong>jedničke<br />

karakteristike, a te su, s jedne strane,<br />

briga <strong>za</strong> očuvanjem i obnovom šerijata,<br />

političke i socijalne ne<strong>za</strong>visnosti<br />

muslimana kao i supro tstavljanje <strong>za</strong>padnjačkim<br />

društvenim normama, a<br />

s druge strane, pasivan stav i indiferentnost<br />

prema prodiranju <strong>za</strong>padnjačke<br />

nauke (podvukao S. Halilović), teh-<br />

nologije, raznorodnih vidova <strong>za</strong>padnjačkih<br />

upravno-rukovodnih institucija<br />

kao i načina razmišljanja koje<br />

prati prihvatanje tehnologije. Gotovo<br />

svi ovi pokreti, takođe, ne uviđaju<br />

značaj... islamske intelektualne tradicije<br />

koju... uglavnom <strong>za</strong>nemaruju,<br />

osim onih vidova koji se tiču izravno<br />

vjere, pravnih pitanja i vjerske prakse<br />

(rituala). Ustvari, nijedan od<br />

ovih pokreta nije vodio ka procvatu<br />

islamske misli ili umjetnosti, filozofije<br />

ili književnosti. 2<br />

PRIRODA RELIGIJSKE<br />

NAUKE I SVJETOVNE NAUKE<br />

Svaka kultura i bilo koja civili<strong>za</strong>cija<br />

utemeljene su na određenim fundamentalnim<br />

pojmovima. Ukoliko se<br />

ti pojmovi okrnje, cijela kultura će<br />

ostati lišena vitalnosti. Stoga, ako<br />

jedna kultura stekne nadmoć nad<br />

ambijentom pojmova druge kulture i<br />

te pojmove istrgne iz njihovog osnovnog<br />

sadržaja, utisnuvši u njih novi sadržaj<br />

srazmjeran svom spoznajnom<br />

stadijumu, ona će <strong>za</strong>robiti tu drugu<br />

kulturu i ustoličiti se na njeno mjesto.<br />

Primjera radi, fundamentalni pojmovi<br />

arabljanske preislamske kulture<br />

bili su kip, idolopoklonstvo,<br />

pleme, plemenske veze itd., dok je,<br />

istovremeno sa pojavom islama,<br />

došla do izražaja sasvim nova kategorija<br />

fundamentalnih pojmova,<br />

poput Boga, teomonizma, predanosti,<br />

nevjerništva ili bliskosti Bogu na<br />

osnovu stepena bogoštovlja. Definitivna<br />

pobjeda islama je ustanovljena<br />

kao rezultat potiskivanja fundamentalnih<br />

preislamskih pojmova snagom<br />

spoznajnog prodora teo monističkog<br />

obzorja, dominantnog do<br />

te mjere da su u prvom ratu u postislamskom<br />

periodu, u bici na Bedru,<br />

članovi jednog plemena podi<strong>za</strong>li sablje<br />

jedni protiv drugih, ovi teomonisti,<br />

a oni idolopoklonici. Štaviše, iz<br />

istog razloga je božji Poslanik isključio<br />

iz grupe korisnih nauka geneologiju,<br />

na temelju koje su uspostavljane<br />

plemenske veze. 3<br />

Jedan od fundamentalnih pojmova<br />

i možda najosnovniji pojam u<br />

islamskoj kulturi, kao i u svim drugim<br />

kulturama – jeste pojam nauke.<br />

Društveni položaj naučnika se,<br />

Januar - Decembar 2009. 61

takođe, ustanovljava na osnovu značenja<br />

tog pojma. Nauka se, u islamskoj<br />

kulturi, manifestuje u raznim<br />

longitudinalnim sferama i stepenima,<br />

dok se na samom vrhu ogromnog<br />

zdanja islamske nauke razo -<br />

tkriva božje znanje. Božje znanje je<br />

apsolutno i neograničeno znanje iz<br />

kojeg proishodi kreacija cjelokupnog<br />

univerzuma. To znanje potpada pod<br />

kategoriju prisutnih i neposrednih<br />

znanja, to jest višnjih intuitivnih znanja<br />

od kojih i čovjek može da se okoristi.<br />

Ispod toga se nalazi pojmovno<br />

racionalno znanje u svojstvu pomućenog<br />

intuitivnog sagledavanja, iz<br />

daleka, univer<strong>za</strong>lnih i vječnih realnosti<br />

koje znalac isključivo opisuje, iako<br />

ih neposredno niti vidi niti <strong>za</strong>hvata.<br />

Na kraju, dolazi do izražaja pojmovno<br />

osjetno znanje koje se dobija posredstvom<br />

osjetnog iskustva u ovom<br />

materijalnom stadijumu. Ukoliko se<br />

odvoji i otcijepi od svojih metafizičkih<br />

i božjih principa, pojmovna<br />

nauka, iz bilo koje od pomenute<br />

dvije kategorije, ostaje uznemirena i<br />

otuđena nauka čija <strong>za</strong>pečaćena sudbina<br />

biva sofistika. Srazmjerno ug -<br />

ledu svake kategorije gornjih nauka,<br />

i sami naučnik koji posjeduje to znanje<br />

dobija ugled i čast.<br />

Prema jednom predanju, „ljudi je<br />

troje: učenjak gospodnji, onaj podučeni<br />

na stazi spasa i mušice koje se<br />

iskupljaju oko strvine, to jest oni neotesani,<br />

sljedbenici svakog ko vikne;<br />

oni se ne obasjaše svjetlošću znanja i<br />

ne prikloniše osloncu povjerljivom“. 4<br />

Učenjaci gospodnji su profeti i<br />

sveegzistencijalni staratelji koji su<br />

počastvovani znanjem božjim. Oni<br />

podučeni na stazi spasa su vjernici<br />

koji, uz pomoć racionalnog znanja<br />

veruju u skrovito, dok su članovi<br />

treće grupe lišeni i onog prvog i racionalnog<br />

znanja, te otcijepljeni od<br />

oba znanja, tonu unutar osjetnih<br />

nauka. Oni <strong>za</strong>trpavaju istinu (kufr). 5<br />

Termin nauka je u srednjem vijeku,<br />

onda kada se kultura Zapada<br />

usljed uticaja hrišćanstva prepoznavala<br />

kao revelacijska kultura, imao<br />

isto ono značenje koje gore objasnismo,<br />

te je biser hrišćanskog nauka<br />

podržavao metafizičke kontemplacije<br />

višnjih principa egzistencije. Međutim,<br />

nakon rene sanse, u vrijeme<br />

kada je netrpeljivost između razuma<br />

62 Januar - Decembar 2009.<br />

i religije riješena tako što razum stiče<br />

prevlast i što religija i intuicija ostaju<br />

<strong>za</strong>puštene, nauka je takođe pokidala<br />

svoju drevnu vezu sa religijom. Sekularna<br />

kultura je utemeljila novi<br />

pojam nauke na osnovu svojih posebnih<br />

spoznajnih principa. Naravno,<br />

iako je ustanovljeni pojam<br />

sekularne nauke definisan i utvrđen<br />

u XIX vijeku, ipak taj pojam je imao<br />

povoljnu podlogu <strong>za</strong> pojavljivanje<br />

još od vremena Ogista Konta. Kako<br />

su naučni sudovi predstavljeni kao<br />

proverljivi empirijski sudovi nad kojima<br />

se provodi princip verifikacije,<br />

cjelokupan korpus religijskih sudova<br />

postavljen je u isti red sa filozofskim<br />

i ideološkim sudovima koji nipošto<br />

nisu privlačili pažnju jednog naučnika.<br />

No, ubrzo je postalo jasno da<br />

iskustvena potvrda jednog suda, čak<br />

u hiljadu slučajeva, ne može da <strong>za</strong>jemči<br />

to da će isti sud, u određenim<br />

novim uslovima, dati željeni rezultat.<br />

Otuda, princip verifikacije <strong>za</strong>mijenjen<br />

je principom falsifikacije, koji<br />

znači da je jedan sud naučan tek u<br />

slučaju da bude moguće, ako je on<br />

neispravan, opovrgnuti ga. Kasnije,<br />

pokazuje se da je i opovrgavanje jednog<br />

suda nedokučivo, baš kao što je<br />

put do izvjesne potvrde istog suda<br />

bio <strong>za</strong>krčen. Jer, mi nikada nemamo<br />

čisto empirijsko iskustvo, bez dodatnih<br />

pomoćnih aktivnosti našeg razuma,<br />

kojim bismo izvjesno<br />

opovrgnuli dređeni sud. Zato se izvjesnost<br />

seli iz obe strane afirmacije<br />

i negacije naučnog suda, te se naj<strong>za</strong>d<br />

nameće princip konfirmacije. Princip<br />

konfirmacije označava da provjera<br />

može da bude korisna kao podrška<br />

naučnim aktivnostima naših misli,<br />

jer, naučni sudovi i nemaju kognitivnu<br />

vrijednost niti izvjesnost, već<br />

se isključivo <strong>za</strong>dovoljavaju psihičkim<br />

potvrdama i imaju instrumentalnu<br />

prirodu, što znači da je nauka<br />

pribor <strong>za</strong> vladanje materijom.<br />

Na tragu ovih preokreta oglasio<br />

se i Niče svojim stavom o tome da je<br />

moć merilo čovjekovog znanja. Drugim<br />

<strong>riječ</strong>ima, realnost se, po njemu,<br />

okreće oko osovine čovjeka, a ne vrti<br />

se čovek oko ose realnosti. Zapravo,<br />

Niče je bolje nego bilo koji drugi filozof<br />

obznanio skriveni skeptici<strong>za</strong>m<br />

usred nauke koja je izgubila metafiziku<br />

ili je opovrgava. Prof. Parsanija<br />

se u knjizi „Bitak i pad“ na krizu moderne<br />

nauke osvrće sljedećim objašnjenjima:<br />

novi čovjekov kumir biva<br />

upravo njegova duša koja je tu, kod<br />

samog njega... Čovjekova duša je,<br />

uvijek, <strong>za</strong>jedno sa njim, te je čovjek,<br />

odmah tu gdje jeste, u svom domu.<br />

On je vlasnik doma i s one strane<br />

njega ničeg nema, te, otuda, niti se<br />

kakva sta<strong>za</strong> pojavljuje pred njim, i<br />

niti on oseća potrebu <strong>za</strong> šari’atom i ritualnim<br />

proputovanjem... Zapravo,<br />

niti kakve realnosti ima povrh njega<br />

i niti je neko znanje izvan granica<br />

njegova htjenja i volje. Znanje i<br />

nauka ilustruju njegovu moć i instrument<br />

su u rukama njegove slobode i<br />

do minacije. Na takvoj podlozi, tehnologija<br />

postaje sva nauka i sve znanje.<br />

Moderni gospodar ne samo da<br />

na vjero<strong>za</strong>konsku stazu /šari’at<br />

/gleda iz ugla tehnologije, nego se<br />

čak može ustanoviti da njegova vjero<strong>za</strong>konska<br />

sta<strong>za</strong> – jeste tehnologija,<br />

a posao tehnike nije da spozna cilj i<br />

ra<strong>za</strong>stre put ka njemu, nego vladanje<br />

životnom sredinom na svaki način<br />

koji čovjek <strong>za</strong>želi.<br />

Tehnologija šuti kada dođe red<br />

na čovjekovo htijenje. Naime, želje i<br />

život ovozemaljskog čovjeka su gospodar<br />

koji ne podlazi pod okvire<br />

nauke. Ustvari, kažimo da nauka<br />

ostvaruje početak svog kretanja<br />

upravo onda kada se preda pred takvim<br />

željama. 6<br />

RAZVRSTAVANJE SAVRE-<br />

MENIH ORIJENTACIJA MUSLI-<br />

MANA NA TEMELJU RAZNIH<br />

SPOZNAJNIH<br />

STADIJUMA<br />

U svjetlu prošlih objašnjenja se<br />

može istaći da je učvršćivanje temelja<br />

identiteta muslimanskih <strong>za</strong>jednica,<br />

bez podrobnije analize spoznajnih<br />

principa revelacijsko-teomonističkog<br />

stadijuma islama, beskoristan i u teorijskom<br />

pogledu neodrživ poduhvat.<br />

U redovima muslimana moći će da<br />

ostanu tra jni pokreti i orijentacije koji<br />

su pro ishodili iz transcendentnog<br />

spo znajnog ambijenta dominantnog<br />

nad cjelokupnom religijskom i duhovnom<br />

tradicijom Islama. U protivnom,<br />

skrupulozni teoretičari neće<br />

lako moći da potvrde društvene vri-

jednosti jednog sasvim raširenog i<br />

utjecajnog pokreta koji nije bio odan<br />

temeljnom sadržaju fundamentalnih<br />

pojmova Islama. Štaviše, sukob između<br />

skrivenih slojeva tog pokreta i<br />

dubokih spoznajnih sfera sistema<br />

islamske tradicije će, ranije ili kasnije,<br />

dovesti muslimane isključivo do stanja<br />

uznemirenosti i otuđenja. Nametanje<br />

jedne naizgled pozitivne i<br />

spa sonosne, a ustvari, neuravnotežene<br />

mi sli, tražiće u budućnosti da se<br />

ra s poznaju i sve očigledne i kom -<br />

plikovane implikacije te utjecajne<br />

misli i tada će muslimanska <strong>za</strong>jednica,<br />

najednom, nabasati na određenu<br />

spoznajnu krizu koja će,<br />

vjerovatno u sledećoj fazi, predstavljati,<br />

na globalnom planu, je dnu od<br />

ključnih komponenata krize identiteta.<br />

Izuzetno značajan primjer u<br />

vezi sa tim jesu pojam nauke i uloga<br />

naučnika. Islamisti orijentisani ka<br />

značaju civili<strong>za</strong>cije propagirali su<br />

značaj prosperiteta i napretka muslimanskog<br />

društva i istovremeno se,<br />

oštro, suprotstavljali slijepoj poslušnosti<br />

Zapadu. Međutim, postavlja<br />

se fundamentalno pitanje: da li su<br />

<strong>za</strong>postavljanje tradicionalnih „bezvjrednih“,<br />

po njima, nauka koje su<br />

pripadale izvornom islamsko-teomonističkom<br />

spoznajnom stadijumu<br />

i uvođenje <strong>za</strong>padne moderne nauke<br />

i tehnologije, uputili muslimanska<br />

društva ka nekom drugom rješenju,<br />

izuzev ka ćorsokaku skepticizma i<br />

nihilizma? Vođenje muslimanske <strong>za</strong>jednice<br />

u novim uslovima modernog<br />

svijeta predstavlja ekspertski i krajnje<br />

težak <strong>za</strong>datak koji implicira kako<br />

stručno poznavanje isla mske jurisprudencije,<br />

tako i skru pu lozno razotkrivanje<br />

i analizu spo znajnih<br />

principa islamske religije.<br />

Generalno, orijentacije muslimana<br />

na toj osnovi možemo da svrstamo<br />

u nekoliko kategorija:<br />

1. Orijentacije koje, eksplicitno,<br />

podlaze pod moderne spoznajne stadijume<br />

i takav stav preporučuju, kao<br />

što je slučaj sa arapskim liberalima i<br />

marksistima.<br />

2. Orijentacije koje jasno proizilaze<br />

iz modernih spoznajnih stadijuma,<br />

a čiji <strong>za</strong>govornici, u svojim<br />

besedama, insistiraju na preporodu<br />

moći ili identiteta muslimanskih<br />

društava. Drugim <strong>riječ</strong>ima, između<br />

raznih principa ove orijentacije je i<br />

jedan od principa komponenata moderne<br />

spoznaje, iako predstavnici te<br />

orijentacije nisu svjesni tog utjecaja.<br />

3. Ozbiljni pristupi pitanju islamskog<br />

identiteta kao fundamentalnom<br />

pitanju čije pristalice implicitno<br />

prihvataju i modernu spoznaju, ali<br />

na nju ne usmjeravaju svoju pažnju.<br />

Ovoj kategoriji pripada, primera<br />

radi, Sejid Kutb koji ne može da<br />

utvrdi nužnost saživljenosti identiteta<br />

i napretka.<br />

4. Tradicionalni pristupi čiji <strong>za</strong>stupnici<br />

ne naziru opasnosti spoznajnog<br />

stadijuma Zapada.<br />

5. Tradicionalne orijentacije čije pristalice<br />

raspoznavaju spoznajna ograničenja<br />

modernizma, premda se klone<br />

suprotstavljanju tim ograničenjima.<br />

6. Tradicionalne orijentacije čiji<br />

promoteri sagledavaju stiješnjene<br />

prilike spoznaje modernog svijeta i<br />

rado se upuštaju u sučeljavanje sa<br />

tim problemima. Poslednja grupa insistira<br />

na potrebi aktivnog praćenja<br />

naučnih i tehničkih iskustava modernog<br />

Zapada, sa ciljem da se prezentuju<br />

nedostaci moderne na uke i<br />

tehnologije, te da se preduzmu nu -<br />

žni koraci na polju ko nstituisanja napredne<br />

nauke i prosperiteta na<br />

te meljima religijsko-teomonističke<br />

spoznaje. Naravno, poslednju orijentaciju<br />

mo žemo da podijelimo u dvije<br />

podvrste, s obzirom na to da se ova<br />

orijentacija, katkada, uspostavlja vi<strong>za</strong>vi<br />

različitih okvira sekularizma<br />

isključivo u stadijumu teorija i u granicama<br />

racionalnih i fundamentalnih<br />

apologija, dok se, u nekim dru -<br />

gim slučajevima, rezultati istog sučeljavanja<br />

odslikavaju i u društvenim<br />

sferama. Istorija, u mnogo navrata,<br />

pokazuje da su obične i bitne odluke<br />

u Osmanskoj imperiji donošene više<br />

u korist pojedinačnih ili globalnih interesa<br />

osmanskih suverena nego sa<br />

ciljem da se ispoštuje apsolutna privrženost<br />

božjoj tradiciji vero<strong>za</strong>konskih<br />

normi. Osmanska imperija je,<br />

ustvari, sprovodila kvazitradicionalnu<br />

vladavinu. Očegledno to se da<br />

potvrditi, između ostalog, na primjeru<br />

devširme <strong>za</strong> koju i sami određeni<br />

tursko-osmanski istoričari i<br />

pravnici smatraju da se sukobljava<br />

sa eksplicitnim naredbama Islama o<br />

pravima zimija (nemuslimana čije živote<br />

i imetke štiti islamska država).<br />

Računa se da je najmanje dvesta hiljada<br />

djece oduzeto na Balkanu<br />

tokom oko dva veka primjene ove<br />

ustanove, te su čak, od početka XVI<br />

vijeka, devširmom u Bosni bili obuhvaćeni<br />

i muslimani. 7 Ipak, pošto je<br />

osjećalo permanentnu potrebu <strong>za</strong><br />

svestranom podrškom najširih vjerujućih<br />

masa, Osmansko carstvo se vješto<br />

prikrivalo i<strong>za</strong> jasnih znakova<br />

dominantne religijske kulture. Zato<br />

je narod mogao, bez ograničenja, da<br />

uživa u kolektivnom ambijentu intenzivnog<br />

prisustva izvorne vjerske<br />

kulture. Tako se u izgradnji Sarajeva<br />

od 1451. godine, po dolasku Turaka,<br />

primjećuje da su bile <strong>za</strong>stupljene sve<br />

grane društvenih djelatnosti, ali da je<br />

primarna uloga pripadala religiji i<br />

tradicionalnim obrazovnim centrima,<br />

koji su usmjeravali cjelokupni<br />

život i imali veliki utjecaj na intelektualni<br />

i društveni razvoj grada. Zapravo,<br />

i obrazovne institucije su,<br />

usljed poistovjećivanja učenja sa bogoštovljem<br />

u okviru religijske kulture,<br />

uvrštavane u grupu sakralnih<br />

objekata. Već u XVII vijeku, Sarajevo<br />

ima između 105 i 180 mekteba <strong>za</strong><br />

osnovno obrazovanje, šest medresa,<br />

deset darul-hadisa <strong>za</strong> izučavanje raznih<br />

disciplina analizovanja Vjerovesnikovih<br />

predanja, osam darul-ku -<br />

rra’a <strong>za</strong> učenje Kur’ana, dvije buk’a<br />

medrese, šest biblioteka, dva hanikaha,<br />

47 tekija, između 104 i 177 džamija<br />

i sto mesdžida. 8 Štaviše, po -<br />

stavljanjem Rizvan-efendije na mjesto<br />

muftije Sarajeva 1581, kadiluk Sarajeva<br />

podiže se na rang kadiluka<br />

Meke, Medine, Kaira, Damaska,<br />

Alepa, Jerusalima, Jedrenea i Bruse. 9<br />

Takođe, Evlija Čelebija, prilikom<br />

opisivanja Beograda ostavlja <strong>za</strong>pisano<br />

da je u njemu bilo osam medresa,<br />

devet darul-hadisa, sedamnaest<br />

tekija i 270 mekteba 10 , dok je<br />

Mostar, najznačajniji ekonomski i<br />

kulturni centar Hercegovine od dru -<br />

ge polovine XVI vijeka, bio pravo žarište<br />

islamske kulture i kara kterističan<br />

po velikom broju istinskih<br />

ljubitelja orijentalnih nauka. I Čelebija<br />

bilježi da „tu ima vrlo mnogo<br />

učenjaka, šejhova, imama, pisaca i<br />

pjesnika“. 11 Blagotvoran trud markantnih<br />

pre d stavnika nauke u svim<br />

Januar - Decembar 2009. 63

krajevima našeg regiona rezultirao je<br />

uspostavljanjem vitalnih i sasvim<br />

značajnih intelektualnih centara, čak<br />

i u manjim gradovima. Tako je, primjera<br />

radi, sa tri osnovne škole, medresom<br />

Hasan Kafije i njegovim<br />

darul-hadisom, Prusac izrastao u<br />

znamenit kulturno-prosvjetni centar.<br />

Veliki Hasan Kafija je podigao naučno<br />

naselje Nevabad, što se ubraja u<br />

njegove najveće <strong>za</strong>sluge. U tom<br />

novom naselju, nedaleko od Prusca,<br />

on je sagradio džamiju, medresu, tekiju<br />

<strong>za</strong> mevlevije, mekteb, han <strong>za</strong><br />

putnike i javno kupatilo. Uz dopunska<br />

obrazovanja u Istanbulu, prusački<br />

centar je <strong>za</strong> veoma kratko vrijeme<br />

dao sedam kadija, dva profesora,<br />

jednog učitelja i bezbroj imama, hatiba,<br />

mualima (vjeroučitelja), pjesnika,<br />

proznih pisaca i istoričara. 12<br />

Sami Hasan sin Tur-hanov, unuk<br />

Davudov, Pruščak, poznat kao šejh<br />

Kafija, rođen je u Ahtisaru 1544. Pronikao<br />

je u islamsku jurisprudenciju,<br />

metodologiju jurisprudencije i arapsku<br />

morfologiju i sintaksu. Bio je<br />

svojevrsni polihistor i pisao poeziju<br />

na arapskom, turskom i persijskom.<br />

Izučavao je nauke u Carigradu kod<br />

markantnog učenjaka Kemal-paša<strong>za</strong>deta<br />

i najvećeg znalca egzegeze i<br />

metodologije jurisprudencije Mula<br />

Ahmeda al-Ansarija al-Adžama, te<br />

velikog znalca hadiske nauke i muftije<br />

u oblasti Sarajeva, velikog mule<br />

Bali-efendije sina Jusufova, poznatog<br />

kao Učitelja velikog vezira i naj<strong>za</strong>d u<br />

Medini kod Imamul-haramejna<br />

šejha Mir Ga<strong>za</strong>nfara ibn al-Huseina,<br />

carskog profesora i učitelja indijskog<br />

sultana Dželaludina al-Akbara.<br />

Šejh Kafija je <strong>za</strong> sobom ostavio<br />

djela iz hanefijske jurisprudencije,<br />

metodologije jurisprudencije, teologije,<br />

logike, arapske semantike i retorike,<br />

sintakse, te djelo u kojem<br />

navodi svoje učitelje pred kojima je<br />

učio jurisprudenciju i knjigu Usul alhikam<br />

fi ni<strong>za</strong>m al-alam koju spominje<br />

i poznati autor Kašf az-zununa.<br />

Hasan Kafija u toj sažetoj knjizi<br />

proučava prilike u ljudskoj <strong>za</strong>jednici<br />

i uzroke njihovih promjena i kaže da<br />

mu je to proučavanje trajalo dvadeset<br />

i nešto godina. Sam Kafija je preveo<br />

ovo djelo na turski, premda osim<br />

Kafijinog prijevoda, postoji još jedan<br />

turski prevod tog djela. Takođe,<br />

64 Januar - Decembar 2009.<br />

djelo je prevedeno i na francuski i<br />

njemački, kao i na naš jezik od strane<br />

dr Bašagića, dok je M. Handžić u<br />

Egiptu napisao arapski komentar na<br />

Usul al-hikam. Šejh Kafija je u više<br />

različitih mesta bio kadija, kao i u<br />

svome rodnom gradu sve do smrti<br />

<strong>16</strong><strong>16</strong>. godine. Njegove vrline su bili<br />

samoodricanje i bogobojaznost, te je<br />

punih 26 godina postio i mrsio tek<br />

svaki treći dan. <strong>13</strong> Ne ispunjava samo<br />

Hasan Kafija ponosom najdublje<br />

sfere duhovnog postojanja svih nas<br />

u regionu svojim briljantnim uspjesima<br />

na polju ondašnje nauke i posebno<br />

teologije i metodologije juris prudencije,<br />

nego i veliki broj neopisivo<br />

blistavijih dragulja islamske i religijske<br />

raskošne intelektualne tradicije<br />

iz naših krajeva, permanentno po<br />

ambijentima najozbiljnijih učevnih<br />

centara cijelog muslimanskog svijeta<br />

i šire pronosi znakove bespokorne<br />

veličine i bespremačnog bogatstva<br />

prosvjećene biti par ekselans ovdašnjih<br />

naroda. Nemoguće je da se svakome<br />

od nas srce i duh neće ushititi<br />

kada u grupi nesagledivo brojnih <strong>za</strong>padnih<br />

i istočnih ljubitelja grandioznog<br />

Ibn Arabija, krajnje iznenadimo<br />

svoje učene sagovornike informacijom<br />

da je, između preko sto ispisanih<br />

komentara na Ibn Arabijevu najdragoceniju,<br />

i u istoriji islamske nauke<br />

najutjecajniju knjigu iz doktrinarne<br />

gnoze Fusus al-hikam 14 , najopsežniji<br />

komentar na turskom i arapskom sastavio<br />

naš Abdulah Bajrami iz Bosne,<br />

poznat kao Komentator Fususa. Najobrazovaniji,<br />

bez sumnje, među na -<br />

šim muslimanima do danas, Abdu -<br />

lah-efendija, spominjan ponekad i<br />

kao Abdi, bio je jedan od glasovitih,<br />

velikih i uglednih rumelijskih učenjaka.<br />

Putovao je u Egipat i Siriju i<br />

susretao se s tamošnjim učenjacima.<br />

Pročuo se i u drugim muslimanskim<br />

krajevima, a <strong>za</strong> svoga blagoslovenog<br />

života <strong>za</strong>dobio je i naklonost državnih<br />

prvaka. Povrativši se sa hodočašća<br />

iz Meke, on se neko vrijeme<br />

nastanjuje u Damasku, gdje duže boravi<br />

pokraj Ibn Arabijevog turbeta.<br />

Kasnije dolazi u Konju i tu ostaje do<br />

smrti <strong>16</strong>64. Ukopan je pored Ibn Arabijevog<br />

najslavnijeg učenika Sadrudina<br />

Konjevija i na me<strong>za</strong>ru mu je<br />

izgrađeno kube. Komentaru na Fu -<br />

sus dodao je i dvanaest principa u<br />

ok viru kojih je sumirao najbitnije karakteristike<br />

Ibn Arabijeve doktrinarne<br />

gnoze.<br />

Turskim jezikom pisani komentar<br />

štampan je u Istanbulu 1873, u<br />

dvije ogromne sveske, dok se jedan<br />

izvrstan rukopisni primjerak, onog<br />

na arapskom, nalazi u Hidivskoj biblioteci<br />

u Kairu. Takođe, jedan egzemplar<br />

njegova komentara na<br />

najčuveniju poemu o naučnoj disciplini<br />

gnoze Ta’ije Ibn Farida se nalazi<br />

u biblioteci Zahirija u Damasku. Abdulah-efendija<br />

<strong>za</strong> sobom je ostavio i<br />

veliki broj traktata od fun da me -<br />

ntalnog značaja <strong>za</strong> tradiciju islamske<br />

gnoze i najprefinjenijih ezo terijskih<br />

tumačenja svetog teksta, u kojima<br />

nastoji da afirmiše to da sam Kur’an<br />

sadrži najprodubljenija gnostička<br />

znanja o biću, univerzumu i čovjeku.<br />

15 Do sada su, dragocenim trudom<br />

uvaženog prof. dr Rešid Ha fizovića,<br />

dva toma prevoda na naš<br />

jezik komentara Abdulah-efendije<br />

na Fusus, ugledala svjetlo dana u Sarajevu.<br />

Fascinantno je to što je naš<br />

Komentator Fususa svojim životnim<br />

iskustvom potvrdio skrupuloznu<br />

pri vrženost i odanost najdubljih ezoterijskih<br />

sfera islamske spoznaje vjero<strong>za</strong>konskim<br />

normama egzoterijskih<br />

dimenzija religije, te u svom domu<br />

odnegovao jednog od naših najmarkantnijih<br />

baštenika islamske jurisprudencije.<br />

Hasan, sin Abdulahefendije,<br />

je <strong>16</strong>40. bio profesor u najelitnijoj<br />

carigradskoj medresi u<br />

Sahnu, <strong>16</strong>51-52. kadija u Izmiru i<br />

<strong>16</strong>57-58. obavljao dužnost jerusalimskog<br />

kadije. <strong>16</strong><br />

Na polju prestižne persijske književnosti<br />

izuzetno teško je prisjetiti se<br />

svih naših muslimana proslavljenih<br />

posebno u zemljama pe rsijskog govornog<br />

područja. Primjera radi, i<br />

danas studenti na iranskim fakultetima<br />

njiževnosti izu čavajući velikog<br />

Hafi<strong>za</strong> Širazija, obavezno iščitavaju<br />

persijski prijevod turskog komentara<br />

na Hafizov Divan koji je sačinio<br />

Ahmed Sudi iz Sudića pokraj Čajniča,<br />

odnosno rođenog u Sudićima,<br />

seocu kraj Sarajeva. Vrijedni Sudiefendija<br />

se ospo sobio u persijskom jeziku<br />

u Dijar Bekru kod poznatog<br />

muderisa i muftije Dijar Bekra Muslihudina<br />

Larija. Poznato je da je<br />

Sudi-efendija bio učitelj u Ibrahim-

pašinim sarajima, gdje je predavao<br />

naročito i<strong>za</strong>branim mladićima koji<br />

su se pripremali <strong>za</strong> visoke službe. U<br />

poznavanju persijskog jezika isticao<br />

se do te mjere da su rijetki dobri<br />

znalci mogli da se uporede s njim.<br />

Umro je 1596. ili 1597. u Carigradu.<br />

U Carigradu su objavljeni njegovi<br />

komentari na Hafizov Divan i na Bustan<br />

i Đulistan od Sa’dija. Sudi-efendija<br />

je, takođe, sastavio i komentar<br />

na Mevlaninu Mesneviju, kao i turski<br />

prijevod i komentar Ibn Hadžibovih<br />

posvuda poznatih djela iz arapske<br />

morfologije i sintakse Šafije i Kafije.<br />

Svoj komentar na Kafiju, kojim se on<br />

posebno ističe među turskim komentatorima<br />

Ibn Hadžiba, sačinio je<br />

po uzoru na al- Hindijev i Mula Džamijev<br />

komentar, koji se i danas izučava<br />

u Iranu. 17<br />

Proučavanje persijskog jezika bio<br />

je obligatan predmet u mnogim na -<br />

šim medresama, dok su znanja o persijskoj<br />

književnosti među našim<br />

mu slimanima svojevrsno širili i derviši<br />

mevlevijskog reda, njegujući briljantnu<br />

tradiciju predavanja Mesnevije<br />

unutar i izvan svojih tekija. 18 Čak je<br />

naš Mustafa Leduni iz Bosne, koji je<br />

volio putovanja i obišao cjelokupno<br />

Osmansko carstvo i srednju Aziju, u<br />

Teheranu uspostavio vezu sa šahom<br />

i u njegovom prisustvu se naticao s<br />

persijskim pjesnicima i posebno očarao<br />

šaha. Dr Bašagić njemu pripisuje<br />

komentar na Mesneviju. Pjesnik Leduni<br />

je preminuo u nekom ratu 1715-<br />

<strong>16</strong>. godine. 19 I Muhamed Alamek sin<br />

Muse (rođen u Sarajevu i umro <strong>16</strong>35)<br />

neumorno se <strong>za</strong>lagao <strong>za</strong> produbljivanje<br />

znanja o persijskom jeziku, pre -<br />

mda su krajnje značajna i njegova<br />

vri jedna djela o arapskoj književnosti,<br />

poput glosa na Mula Džamijev komentar<br />

na Kafiju o arapskoj sintaksi,<br />

glosa na komentar Šarifa Džurdžanija<br />

na dijelove o arapskoj semantici i retorici<br />

iz knjige Miftah al-ulum znamenitog<br />

Sakakija, glosa na Bejdavijevu<br />

književnu egzegezu, kao i njegovi<br />

spisi o logici, poput komentara na<br />

jednu od ključnih knjiga iz te nauke<br />

Šamsiju i glosa na komentar Kutba Širazija<br />

na Šamsiju. 20<br />

Na polju matematike radili su i pisali<br />

izuzetno obrazovani Derviš Hu -<br />

sam iz Bosne, koji je pripadao me -<br />

vlevijskom redu sufija i bio nastanjen<br />

u Izmiru i Bjelopoljac Ahmed Hatemefendija<br />

Akovalić, sin Osmana Šehdija<br />

(umro u Rumeliji 1754-55).<br />

Iz zoologije je, takođe, sa arapskog<br />

na turski preveo djelo Hajat alhajvan<br />

od poznatog Damirija izvjesni<br />

Muhamed iz Bosne, o kome se raspolaže<br />

sasvim oskudnim podacima.<br />

A i u geografiji imamo svog predstavnika,<br />

Nurulah-efendiju zvanog<br />

Muniri. On je dugo vremena, nakon<br />

svršenih nauka, bio u Beogradu vaiz,<br />

muderis i muftija. Njegovo djelo o<br />

geografiji je Seb’ijat u kome on, sledstveno<br />

starim geografima, dijeli<br />

Zemlju u sedam pojasa i <strong>za</strong>tim <strong>za</strong>sebno<br />

govori o svakom pojasu. Umro<br />

je <strong>16</strong>17. godine. 21<br />

Raskošna baština tradicionalne<br />

uče nosti naših muslimana nije prestajala<br />

da manifestuje svoje mnogostruke<br />

blistave rezultate sve do samih<br />

početaka invazije moderne spo -<br />

znaje. Tako se, na primjer, veliki Ali<br />

Fehmi-efendija Džabić, sa svojim<br />

svestranim poznavanjem arapskog<br />

jezika i književnosti i svojim divnim<br />

stilom izražavanja na arapskom,<br />

svrstava u grupu naših rijetkih muslimana<br />

koji su bili osp o sobljeni <strong>za</strong><br />

to da na arapskom pišu poput rođenih<br />

Arapa, te da, naročito mogu da<br />

predaju tekst al-Kamila od glasovitog<br />

Mubarada, jedne od daleko najkomplikovanijih<br />

knjiga o arapskoj<br />

gramatici. Odi sta <strong>za</strong>panjuje činjenica<br />

da je Ali Fehmi-efendija napisao<br />

glose na tu knjigu i u cjelosti je<br />

predavao studentima. On se rodio u<br />

Mostaru 1853. od oca hadži Šaćirefendije,<br />

mostarskog muftije. Po <strong>za</strong>vršetku<br />

studija, imenovan je 1884.<br />

<strong>za</strong> muftiju u Mostaru. 1900. godine<br />

je, od strane austrijske vlade, smijenjen<br />

sa položaja muftije, jer je predvodio<br />

borbu <strong>za</strong> vjersko-prosvjetnu<br />

autonomiju muslimana Bosne i He -<br />

r cegovine i od 1902. prinudno ostaje<br />

u Carigradu, gdje je umro 1918. U<br />

Carigradu je na poznatom Darul-fununu,<br />

nekoliko godina, predavao<br />

arapski jezik i literaturu, međutim,<br />

bio je prisiljen da napusti Darulfunun<br />

nakon što je 1908. štampao,<br />

na arapskom, brošuru protiv aneksije<br />

Bosne od strane Austrougarske.<br />

Među djelima Ali Fehmi-efe ndije<br />

Džabića ističe se njegov ozbiljan<br />

naučni i kritički komentar na arap-<br />

skom na Ebu Talibovu pjesmu Lamiju<br />

od oko osamdeset stihova, objavljen<br />

1909. u Carigradu na 78<br />

stranica. Njegovo drugo opširnije<br />

djelo o pjesmama Poslanikovih dru -<br />

žbenika sa komentarom trebalo je<br />

da se pojavi u tri sveske, no samo je,<br />

na žalost, objavljena prva sveska<br />

ovog komentara u Carigradu<br />

1906/08, na 362 stranice, i u nje mu<br />

se nalazi oko 770 protumačenih stihova<br />

od šezdeset pjesnika ashaba.<br />

Taj spis je pohvaljen od strane većeg<br />

broja autoriteta, poput glasovitog<br />

Muhameda Šakira al-Alusija al-Huseinija.<br />

22 Mnogobrojni markantni<br />

predstavnici najraskošnije tradicije<br />

različitih grana produbljujućih religijskih<br />

nauka su, nesumnjivo, morali<br />

da budu odnjegovani u okviru<br />

spektabilnog sistema tradicionalne<br />

edukacije i unutar vitalnih zdanja<br />

viših i visokih islamskih obrazovnih<br />

i vaspitnih <strong>za</strong>voda, poput slavne<br />

Gazi Husrev-begove medrese u nas,<br />

utemeljene 1537. godine. Naslovi<br />

udžbenika Gazi Husrev-begove<br />

medrese, nad kojima su naši velikani<br />

sprovodili svoja briljantna intelektualna<br />

i intuitivna vaznesenja,<br />

podsećaju nas na krajnje uglađene<br />

pisane podvige naji staknutijih učenjaka<br />

iz raznih krajolika islamskoga<br />

svijeta. Koristili su se, primjera radi,<br />

Sakakijev Miftah al-ulum u retorici,<br />

Idžijev al-Mavakif u teologiji, te<br />

razna djela i komentari od grandioznog<br />

Zamahšarija, Nasafija, Bejdavija,<br />

Buharija i tako dalje. 23<br />

Otuda, bivaju sasvim prozirni, <strong>za</strong><br />

vrijeme reformi osmanske vlasti i<br />

formiranja svjetovne niže škole,<br />

ruždije, razlozi svestrane nepovjerljivosti<br />

naših muslimanskih porodica<br />

prema ruždijama i njihove<br />

privrženosti obrazovnom sistemu<br />

tradicionalnih mekteba i medresa. 24<br />

Prema službenim podacima iz 1876.<br />

godine, samo dvije godine prije austrougarske<br />

okupacije i u zenitu<br />

vojne i ekonomske slabosti Osmanske<br />

imperije, u Bosni je bilo 917<br />

mekteba sa čak 40.779 učenika, odnosno<br />

28.445 muških učenika i<br />

12.334 ženskih učenica, što sasvim<br />

jasno govori o kontinuitetu žive tradicije<br />

aktivne učenosti u srcima i životima<br />

svih naših muslimana, kako<br />

muškaraca isto tako i žena. 25<br />

Januar - Decembar 2009. 65

VJERSKO OBRAZOVANJE U<br />

NAŠE MODERNO DOBA<br />

(Naučno raspoloženje<br />

okupacione uprave)<br />

Potpisivanjem protokola Berlinskog<br />

kongresa u čijem se članu 25.<br />

utvrđuje odluka o tome da se Bosna<br />

i Hercegovina preda na upravljanje<br />

Austrougarskoj, <strong>13</strong>. jula 1878, većina<br />

naših muslimana se suočava sa potpuno<br />

neiskušanim civili<strong>za</strong>cijskim<br />

tokom i novim sveukupnim životnim<br />

pogledima. Globalna i gruba<br />

spoznajna, vrijednosna i društvena<br />

prekretnica njih je usmjeravala ka<br />

uspostavljanju modernog poretka koji<br />

je, u skoro svim različitim dimenzijama<br />

i detaljima, ilustrovao znakove<br />

tuđeg, neshvatljivog i omalovažavajućeg<br />

identiteta. Naime, u prvim godinama<br />

nakon 1878, konstantan<br />

civili<strong>za</strong>cijski polet i briljantno učevno<br />

obogaćenje iz vremena dominacije<br />

svete kulture religije propraćeni su<br />

kolektivnom intelektualnom ćutnjom<br />

i društvenom klonulošću muslimana<br />

usljed prodora svjetovnog okupatora.<br />

Pod pritiskom mnogostrukih fizičkih<br />

represija, prijetnji i po ni žavanja,<br />

<strong>za</strong>strašeni i progonjeni muslimani<br />

su, unutar najdubljih sfera svog<br />

bića, njegovali negodovanje prema<br />

sultanovom nemaru i istovremeno<br />

duboki prezir, ogorčenje i odvratnost<br />

prema novoj vlasti, kulturi i civili<strong>za</strong>ciji<br />

koje je nametala <strong>za</strong>padna sila.<br />

Osvježavajući duše i misli sjećanjem<br />

na svoju ponosnu naučnu tradiciju i<br />

na svoje mnogobrojne velikane kojima<br />

se diči cjelokupan islamski svijet,<br />

muslimani nisu nipošto mogli da<br />

budu pokoreni, osim u slučaju da se<br />

temeljno ugroze fundamentalni principi<br />

njihove učenosti i uspostavi inovativan<br />

pojam nauke koji će pre -<br />

thodne intelektualne tradicije poistovjetiti<br />

sa sujeverjem, te nakon toga,<br />

ranije naučnike diskreditovati i njihove<br />

spise istisnuti iz naučne baštine<br />

naroda.<br />

Tako, Austrougarska nameće<br />

nužnost posvjetovljenja i tobožnjeg<br />

osavremenjivanja obrazovnog sistema<br />

religioznih muslimana odmah<br />

od početka septembra 1878. u anonimnom<br />

članku „Za prosvjetu“, u<br />

službenim „Bosansko-hercegovačkim<br />

novinama“. U tom članku pre-<br />

66 Januar - Decembar 2009.<br />

poručuje se ograničavanje broja vjerskih<br />

škola, te svođenje vjerske nastave<br />

na manji obim i uvođenje<br />

svjetovnih predmeta. 26 Od izuzetnog<br />

značaja je ovdje obratiti pažnju na to<br />

da sama sintagma svjetovnih nauka,<br />

proistekla iz empirističke definicije<br />

nauke i potpuno strana religijskom<br />

spoznajnom stadijumu – igra ulogu,<br />

kod nas, najsnažnijeg instrumenta u<br />

globalnom procesu muslimanskog<br />

samootuđenja. Jer, prema religijskom<br />

pogledu, sve su nauke svete, s<br />

obzirom na to da svaka nauka, čak i<br />

ona čisto empirijska, predstavlja<br />

jednu manifestaciju neograničenog<br />

znanja božjeg i crpi svoju izvjesnost<br />

iz metafizičkih principa. Međutim,<br />

usljed oskudnog poznavanja rezultata<br />

filozofskih udubljivanja u suštinu<br />

religijske i moderne nauke,<br />

naši kulturni i književni intelektualci<br />

i njihovi saradnici iz klera, odomaćuju<br />

taj oskrvnjen koncept i lišavaju<br />

svoj narod mogućnosti da se definiše<br />

i realizuje novo rješenje prema kojem<br />

će oni, i u nametnutim uslovima dominacije<br />

tuđe sekularne civili<strong>za</strong>cije,<br />

ostati privrženi spoznajnim teomonističkim<br />

principima svoje religije.<br />

Zato se, u potpunosti, slažemo sa<br />

Mustafom Imamovićem, kada on<br />

konstatuje da su naši muslimani<br />

„godinama posle okupacije, prepušteni<br />

sami sebi, politički neorganizovani<br />

i bez ikakvog oslonca izvan<br />

Bosne... morali prihvatiti novu civili<strong>za</strong>ciju<br />

ili propasti“. 27<br />

Modernistički austrougarski poredak<br />

morao je da se okomi i na ob -<br />

ra zovne stubove raskošne baštine<br />

tradicionalne učenosti, pa su promje -<br />

ne u programu i uvođenje svjetovnih<br />

predmeta, od početka oku pacije, bili<br />

uslovi Austrougarske <strong>za</strong> izdržavanje<br />

Gazi Husrev-begove i svih ostalih<br />

medresa. Ove medrese su, po predstavnicima<br />

nove uprave, bile konzervativne,<br />

na<strong>za</strong>dne, neorganizovane,<br />

<strong>za</strong>ostale 28 i nisu odgovarale <strong>za</strong>htjevima<br />

više škole. Međutim, kako je<br />

smatrala da, zbog potencijalnog „fanatičkog“<br />

otpora, nije bilo moguće<br />

da se sprovedu reforme u medresama,<br />

Austrougarska je pristupila lukavom<br />

planu stvaranja novih ri valskih<br />

škola sa modernim religioznim<br />

sadržajem i ambijentom i otvorila u<br />

Sarajevu dvije takve škole modernog<br />

tipa: Šerijatsko-sudačku školu i Da -<br />

rul-mualimin. Elitna i posebno gle -<br />

da na od strane Austrougarske Šerijatsko-sudačka<br />

škola (Mekteb-i nuvab)<br />

je osnovana 1887. i obrazovala je ka -<br />

dar koji će dobro poznavati šerijat i<br />

isto vremeno „se uputiti u promijenjene<br />

pravne prilike“. Među profesorima<br />

u ovoj školi bili su trojica reisul-ulema:<br />

Mehmed Teufik A<strong>za</strong>pagić,<br />

Sulejman Šarac i Džemaludin Čaušević<br />

i istaknuti književnici Edhem<br />

Mulabdić i Osman Nuri Hadžić.<br />

Darul-mualimin (Učiteljska ško -<br />

la) je utemeljena 1891. i pružala je<br />

pomoć Gazi Husrev-begovoj medresi<br />

kao servis <strong>za</strong> izučavanje svjetovnih<br />

predmeta. Naime, medresanti<br />

Gazi Husrev-begove medrese su već<br />

u školskoj 1891/92. godini pohađali<br />

svjetovne predmete u Darul-mualiminu,<br />

pa je 19<strong>13</strong>. škola Darul-mualimin<br />

prešla u zgradu medrese, da bi<br />

se u školskoj 1917/18. godini ove<br />

dvije škole sjedinile, iako je svaka <strong>za</strong>držala<br />

svoje programe i nastavnike. 29<br />

Bilo je u ono vreme još nekoliko<br />

velikana među našim klerom, čiji su<br />

životi odisali aromom nebeskog sjaja<br />

sakralnih praskozorja. Već smo spominjali<br />

mostarskog muftiju Ali Fe -<br />

hmi-efendiju Džabića, koji je na čelu<br />

odbora od dvanaest osoba, i<strong>za</strong>branog<br />

u Mostaru 5. maja 1899, uspostavio<br />

i predvodio, sa središnjom ulo -<br />

gom Gazi Husrev-begove medrese,<br />

„Pokret <strong>za</strong> vjersku i vakufsko-mearifsku<br />

autonomiju“. Predstavnici Pokreta<br />

<strong>za</strong> vjersku i vakufsko-mea rifsku<br />

autonomiju su, između ostalog,<br />

naširoko raspravljali o tome kakav<br />

mearif treba muslimanima, a kakav<br />

mearif želi da finansira austrougarska<br />

vlast u Bosni i dobili potpuno masovnu<br />

podršku od muslimana u cijeloj<br />

Bosni i Hercegovini. I Srbi iz Bosne<br />

su, sa <strong>za</strong>htjevom o „crkveno-školskoj<br />

autonomiji <strong>za</strong> Srbe“ značajno sarađivali<br />

sa Džabićem i tako afirmisali<br />

svetu netrpeljivost grandioznog bogatstva<br />

svog pravoslavnog spoznajnog<br />

stadijuma prema naučnim i<br />

društvenim nasrtajima modernog<br />

sekularnog poretka. Nažalost, negdje<br />

sa 1904. godinom <strong>za</strong>vršava se<br />

prva etapa Pokreta <strong>za</strong> vjersku i vakufsko-mearifsku<br />

autonomiju bez<br />

većih i konkretnih rezultata, dok su<br />

se prilike u Gazi Husrev-begovoj

medresi još i pogoršale. Pokret <strong>za</strong><br />

vje rsku i vakufsko-mearifsku autonomiju<br />

je u svojoj drugoj fazi (1905-<br />

1909), bez muftije Džabića, širio<br />

svoju djelatnost na političke proble -<br />

me i <strong>za</strong> reformu medresa nije imao<br />

ni vremena ni definisanu strategiju. 30<br />

Uloga svetovne inteligencije<br />

naših muslimana<br />

Najveći broj muslimanskih intelektualaca<br />

je, podržavan od strane<br />

zemaljske vlade, nastojao da se što<br />

više distancira od nepomirljivog i<br />

ljutog otpora većinskog opozicionog<br />

dijela muslimana, te da afirmiše<br />

nužnost sprovođenja političke orijentacije,<br />

koja će se koncentrisati na<br />

kritici negativnih aspekata orijentalnog<br />

ko n ze rvatizma i nemarnog pristupa<br />

ranijih turskih vladara raz -<br />

rješavanju ozbiljnih problema muslimana<br />

Bo sne i ujedno pokazivati<br />

sklonost pre ma pozitivnim rezultatima<br />

nove vla sti i savremenoj <strong>za</strong>padnoj<br />

nauci, kulturi i civili<strong>za</strong>ciji. Oni<br />

su, takođe, produbljivali neraspoloženje<br />

prema „ine rtnosti“ hodža do<br />

te mjere, da se početkom XX vijeka,<br />

kod cjelokupne moderne struje intelektualaca,<br />

javlja ozbiljna netrpeljivost<br />

prema ulemi izražena kroz<br />

konstatacije da se ona (ulema) „većinom<br />

sastoji iz bezbroj trutova“.<br />

Jaz između ova dva suprotstavljena<br />

tabora biće sve širi do kraja austrougarske<br />

vladavine, pa i nakon<br />

toga. 31 Safvet-beg Bašagić i Edhem<br />

Mulabdić permanentno insistiraju<br />

na tome da se muslimani, umjesto<br />

sablje, prihvate nauke i pera. Fehim<br />

Bajraktarević u svojoj studiji Šta je<br />

islam <strong>za</strong>veštao Evropi? konstatuje,<br />

nalik Tahtaviju i Džemaludinu Afganiju,<br />

da je humani<strong>za</strong>m i renesansu<br />

islam inicirao na evropskom kontinentu,<br />

što kasnije prihvata ogromna<br />

većina naših savremenih muslimanskih<br />

mislilaca. Takođe, Ibrahim Dža -<br />

fčić neumorno govori o školovanju,<br />

kao najvažnijem načinu premoštavanja<br />

opsadnog stanja ondašnjih muslimana.<br />

32 Zapravo, može se reći da<br />

je među intelektualcima, u ono vrijeme,<br />

vladao ambijent kolektivne saglasnosti<br />

o nužnom pisanju I dje lanju<br />

preporodnim i progresivnim to -<br />

nom, te ne<strong>za</strong>obilaznom povezivanju<br />

islama i modernog napretka. U prvoj<br />

generaciji aktivnih muslimanskih intelektualaca<br />

koji su željeli da pod<br />

novim političkim okolnostima pomognu<br />

svojim muslimanima tako<br />

što će ih prilagoditi modernom vremenu,<br />

nalazili su se nosioci mnogih<br />

političkih, kulturnih i književnih inicijativa,<br />

od kojih su svi nekako bili u<br />

činovničkom odnosu sa vladom. To<br />

su bili Mehmed-beg Kapetanović<br />

Ljubušak, Jusuf-beg Filipović, <strong>za</strong>tim<br />

prvi reis-ul-ulema Islamske vjerske<br />

<strong>za</strong>jednice u BiH Mustafa Hilmi H.<br />

Omerović, pa Mustafa Hilmi Muhibić,<br />

Ibrahim-beg Repovac, Esad Kulović<br />

33 , Ibrahim-beg Bašagić, Esad<br />

Uzu nić, te prvi predsjednik Privremene<br />

komisije <strong>za</strong> uređenje vakufs -<br />

kih poslova u BiH Mustaj-beg Fa dilpašić<br />

i drugi. Pokretanjem lista „Bošnjak“<br />

1891, oni su uspjeli da manifestuju<br />

svoje najozbiljnije političke i<br />

publicističke aktivnosti. 34 Već od<br />

dru gog broja lista „Bošnjak“ pojavljuju<br />

se i radovi Safvet-bega Bašagića.<br />

Ustvari, stariju generaciju<br />

knji ževnih poslenika koji su pisali u<br />

„Bošnjaku“ negdje do 1894. predvodili<br />

su upravo Safvet-beg Bašagić, te<br />

Edhem Mulabdić i Ri<strong>za</strong>-beg Kapetanović,<br />

sin Mehmed-bega Kapetanovića<br />

Ljubušaka. Istovremeno sa<br />

nji ma, odnosno nakon njihovog povlačenja,<br />

bili su aktivni još uvijek<br />

Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak,<br />

Jusuf-beg Filipović, Hilmi Muhibić,<br />

kao i primjera radi Mehmed<br />

Ali-beg Kapetanović, Fehim Spaho,<br />

kasnije reis-ul-ulema, te Mehmed<br />

Sejdović i Musa Ćazim Ćatić. Pored<br />

toga, Safvet-beg Bašagić je <strong>za</strong>jedno sa<br />

E. Mulabdićem i Osmanom Nurijem<br />

Hadžićem, prvog maja 1900. pokrenuo<br />

list „Behar“. Dalje, od 1903. Bašagić<br />

osniva jedno <strong>za</strong> drugim dru štva<br />

„Gajret“, „Elkame“ i „Muslimanski<br />

klub“, a 1907. pokreće list „Ogledalo“<br />

koji izlazi svega tri mjeseca.<br />

U redovima klera <strong>za</strong>slugom Džemaludina<br />

Čaušević je u prvoj deceniji<br />

XX vijeka pokrenuto je nekoliko<br />

listove na našem jeziku, ali na arabici.<br />

To su listovi: „Tarik“, „Mualim“,<br />

„Misbah“ i „Jeni Misbah“. Ovi<br />

su listovi propagirali napredni i reformistički<br />

Islam i posebno se <strong>za</strong>državali<br />

na pitanjima iz prosvjete i<br />

školstva. 35<br />

U ovo osvrtu ne želimo da prenebregnemo<br />

ra<strong>za</strong>rajuće uzroke relativne<br />

stagnacije u tradicionalnom<br />

vjerskom obrazovanju i naučne dekadencije<br />

u aktivnostima konzervativnih<br />

predstavnika muslimanskog<br />

klera iz onog vremena. Štaviše, sam<br />

sistem vjerskog obrazovanja, u ok -<br />

viru kojeg se afirmiše fundamentalni<br />

značaj metafizičkih principa božje<br />

tradicije, poka<strong>za</strong>o je, u različitim<br />

epohama, strogu odbojnost učenjaka<br />

religije prema <strong>za</strong>starjelim i nepromjenljivim<br />

metodama edukacije i<br />

istraživanja. Markantne pristalice nebeske<br />

tradicije vjerskog obrazovanja,<br />

nesumnjivo, podržavaju sve oblike<br />

osavremenjenja i prosperitetnih pristupa<br />

unaprjeđenju sadržajnih i formalnih<br />

obilježja vjerskog i cjelo -<br />

kupnog školstva. Međutim, intelektualci<br />

iz redova naših muslimana su<br />

krajem XIX i početkom XX vijeka,<br />

pod parolom nužnog napretka, vjerovatno<br />

nesvjesno ali eksplicitno,<br />

usmjeravali svoj narod ka inovativnom<br />

spoznajnom stadijumu modernističke<br />

nauke, što, bez imalo po -<br />

dozrenja, predstavlja ogromnu opasnost<br />

po identitet naših muslimana i<br />

svih vjernika, mnogo ozbiljniju od<br />

neprihvatljive suvoparnosti vjerskih<br />

vođa i masa.<br />

Fundamentalna i kobna greška<br />

svih naših reformistički orijentisanih<br />

muslimana bila je u tome što se nisu<br />

usredsredili na osavremenjavanje i<br />

prosperitet u okviru teomonističkog<br />

spoznajnog stadijuma religijskih tradicija,<br />

nego su napredak (ne)vješto<br />

poistovećivali sa modernizmom.<br />

Tako u pripovetkama Među dva svijeta,<br />

Na pragu novog doba. Sve se <strong>za</strong>boravlja<br />

i drugim, koju su Osman-Aziz<br />

(<strong>za</strong>jednički pseudonim O. N. Hadžića<br />

i Hrvata Ivana Milićevića) objavili<br />

prvi put 1895. i posle 1896. kroz<br />

kritiku muslimanskih vjersko-prosvjetnih<br />

<strong>za</strong>voda biva formulisan naglašen<br />

i oštar reformistički stav<br />

autora. Centralni dijaloško-monološki<br />

dio teksta bavi se problemima <strong>za</strong>starjelosti<br />

muslimanske vjerskopro<br />

svjetne nastave kako u Bosni,<br />

tako i u Turskoj, problemima primitivnog<br />

tumačenja Islama koji predstavlja<br />

izvor <strong>za</strong>bluda, <strong>za</strong>ostajanja i<br />

na<strong>za</strong>dovanja, te se ističe potreba savremenijeg<br />

pristupa pitanjima reli-<br />

Januar - Decembar 2009. 67

gije i nužnost ugledanja na Zapad.<br />

Pripovjetka se <strong>za</strong>vršava prikazom<br />

vlastitog konzervatizma i <strong>za</strong>tucanosti<br />

bosanskohercegovačkih muslimana,<br />

posebno klerika, koji, po<br />

autorima, predstavljaju kočnicu na<br />

putu savremenog razvitka. 36<br />

Muslimansko književno štivo dobija<br />

1897. još jedno Osman-Azizovo<br />

djelo - roman Bez svrhe koji će predstavljati<br />

najoštriju ranu osudu klera i<br />

medresa i idejno ispunjavati sadržaje<br />

kasnijih Bašagićevih stihova i Mulabdićeve<br />

proze. Autori svestrano kritikuju<br />

muslimanske vjersko-prosvje -<br />

tne <strong>za</strong>vode, medrese, njihove nastavnike<br />

i <strong>za</strong>starjeli sistem obra zova nja,<br />

koji reprodukuje sveštenike sa moralnim<br />

i obrazovnim kvalitetima neadekvatnim<br />

njihovom zvanju. Zani mljivo<br />

je to da je i Jakša Čedomil oštro<br />

osudio kritiku hodža i medresa u<br />

ovom romanu, <strong>za</strong>mjerajući piscima<br />

zbog toga što otkrivajući rane svoga<br />

naroda, bez sažaljenja i simpatije <strong>za</strong><br />

bedu i nevolju, prožimaju svoje djelo<br />

strašnim pesimizmom, ponekad oš -<br />

trom ironijom, ne pokazujući ni tru -<br />

nke ljubavi i razumijevanja. On piše<br />

da se boji toga da bi ovaj roman mo -<br />

gao pogubno djelovati, jer će narod<br />

iz njega crpeti mržnju prema svojim<br />

sveštenicima i od njih se odbijati. 37<br />

U romanu se već u početnom<br />

opisu softinske sobe u Hanikah-medresi<br />

u Sarajevu ustanovljava tmurni<br />

i mračni ambijent ustajalosti, izli<strong>za</strong>nosti,<br />

gnjiloće i <strong>za</strong>gušljivosti tamnog<br />

duhovnog stanja studenata medrese.<br />

U svakoj glavi će se razraditi po<br />

jedna izrazita karakteristika takvog<br />

softe: u prvoj glavi tupost i obamrlost,<br />

u drugoj lakoumnost, u trećoj<br />

razvratnost i u četvrtoj preziran<br />

odnos prema onima koji rade i<br />

onima koji imaju despotsko ophođenje<br />

sa mlađima. Autori pokazuju da<br />

pobrojani poroci i izvan medresa sve<br />

ozbiljnije opterećuju cjelokupnu muslimansku<br />

društvenu sredinu, te u<br />

liku jednog običnog i inače dobroćudnog<br />

muslimana podvlače njegov<br />

primitivni odnos poštovanja i slijepog<br />

povjerenja prema klericima kao<br />

glavnim protivnicima novog doba.<br />

Kasnije, u šestoj glavi romana snažno<br />

se nameće utisak smiješne nesavremenosti<br />

nastavne strukture<br />

Ha nikah-medrese isprepletene sa ja-<br />

68 Januar - Decembar 2009.<br />

lovim gubljenjem vremena i u<strong>za</strong>ludnošću<br />

i besmislenošću učenog razmišljanja<br />

o odgovoru na dogmatičke<br />

<strong>za</strong>gonetke <strong>za</strong>snovane na fantastičnim<br />

pretpostavkama u kojima se<br />

praktični život gubi. 38 Ove posljednje<br />

kritike podsjećaju nas na modernističku<br />

orijentaciju Muhameda Abduha<br />

i na njegove učenike koji su, čak, izumeli<br />

termin fankale kao skraćenicu <strong>za</strong><br />

arapsko fa in kala, sa značenjem „a<br />

ako kaže (protivnik)...“, radi ismijavanja<br />

metodologije juridičko-teoloških<br />

cepidlačenja. 39 Istina je da<br />

izu zetna racionalna skrupuloznost i<br />

blagotvorna potpuna vitalnost tradicionalnih<br />

religijskih nauka utemeljuju<br />

u studentima potrebne kvalitete<br />

<strong>za</strong> to da oni usred najkomplikovanijih<br />

spoznajnih i<strong>za</strong>zova iznađu najadekvatnije<br />

odgovore. Upravo iz tog<br />

razloga, tradiciji religijskih nauka<br />

smetaju statični edukativni okviri<br />

isto onoliko koliko ona teži nužnoj<br />

dosljednosti svom tradicionalnom<br />

spoznajnom horizontu.<br />

Uz reformističke prohtjeve muslimanskih<br />

intelektualaca, u tim danima,<br />

pristajalo je izrazito malo onih<br />

iz naroda, dok je apsolutno većinsko<br />

raspoloženje produbljivalo svestranu<br />

netrpeljivost prema stranim<br />

spoznajnim okvirima. Tako, čak i<br />

spontani realni govor teksta Osman-<br />

Azizovog romana Bez nade (1895) nedvosmisleno<br />

pokazuje da je većina<br />

ondašnje muslimanske populacije<br />

bila protiv Austrougarske, njene vlasti,<br />

civili<strong>za</strong>cijske misije i novotarija<br />

koje je ona donijela, te da je samo<br />

mali broj muslimana pristao uz nju,<br />

njene ustanove i novi način života.<br />

Te malobrojne pristalice su bili<br />

poput bijelih vrana među svijetom,<br />

prezreni kao izdajice vjere i naroda. 40<br />

Vjerujućem narodu posebno je odbojan<br />

bio neshvatljiv društveni nestašluk<br />

mladih muslimana koji su,<br />

negdje vani, usavršili svoje znanje iz<br />

<strong>za</strong>padnih nauka.<br />

Prema religijskom pogledu,<br />

nauka je propraćena vjerovanjem, pa<br />

rzdvajanjem vjerovanja od nauke<br />

dovodi do propasti i jednog i drugog.<br />

Kaže se: „Divan je saputnik vjerovanju<br />

nauka.“ 41 Takođe se prenosi:<br />

„Vjerovanje i nauka su dva brata bli<strong>za</strong>nca<br />

i dva druga što se ne razdvajaju.“<br />

42 Ustvari, najpoželjnija je ona<br />

nauka koja će se <strong>za</strong>baviti utiranjem<br />

puta upute, dok će nauka biti štetna<br />

ako bude vodila stranputici <strong>za</strong>blude.<br />

„Najbolja nauka je ona kojom urediš<br />

svoju razboritost, a najgora je ona ko -<br />

jom izopačiš svoj povratak (Bogu).“ 43<br />

Međutim, umesto da bude uzorna u<br />

svom vladanju i ponašanju, naša <strong>za</strong>padna<br />

inteligencija je, kako pisaše reformistički<br />

šerijatski sudija hafiz Ajni<br />

Bušatlić, prkosila i u očima mase<br />

odavala tu sliku da <strong>za</strong>padna nauka<br />

kvari i ne oplemenjuje. Bušatlić smatra<br />

da su ti intelektualci trebali da narodu<br />

omile austrougarske škole, ali<br />

da su oni, po svršenim višim naukama,<br />

kao svestrano i visoko izobraženi<br />

zreli ljudi, vrlo slabo <strong>za</strong>lazili u<br />

narod da ga osvješćuju i privlače<br />

uljudbi i progresu. Štaviše, oni su se,<br />

prema Bušatlićevim <strong>riječ</strong>ima, odali<br />

alkoholnim pićima, vrlo upadljivo<br />

vjerske obrede posve <strong>za</strong>nemarivali i<br />

nisu davali dovoljno o sebi vanjske<br />

garancije da su privrženici svoje religije.<br />

44 Također, A. Hifzi Bjelevac u<br />

Gajretu kritikuje političke intelektualne<br />

predvodnike zbog toga što<br />

oni sede po hotelima i čitaju šta se u<br />

svijetu događa, a ne brinu se šta sve<br />

biva oko njih i kako se kroz život<br />

proturaju <strong>za</strong>pušteni i bedni. On dodaje<br />

da je ugodno sedeti u hotelu i<br />

stvar rasuđivati iz novina, ali da je<br />

mnogo teško nekom pomoći. 45 Ovakvo<br />

stanje je uznemiravalo čak i<br />

Osman-Azi<strong>za</strong> koji se, u prozi Među<br />

dva svijeta, bezrezervno <strong>za</strong>laže <strong>za</strong> evropski<br />

obrazovanu inteligenciju i isto<br />

tako obračunava sa onim <strong>za</strong>padnjačkim<br />

pseudoracionalističkim poluintelektualcima<br />

koji u ime „zdravog<br />

razuma“ idu u nihili<strong>za</strong>m. 46 Moramo<br />

da kažemo, da i pored toga što privlači<br />

naš izvrstan respekt prema svom<br />

markantnom autoritetu, O. N. Hadžić,<br />

koji se samostalno ili u saradnji<br />

sa I. Milićevićem, u najtežim civili<strong>za</strong>cijskim<br />

trenucima našeg naroda na<br />

pragu neiskušanog novog doba, savesno<br />

i revnosno latio pera u korist<br />

afirmacije sveukupnih islamskih i<br />

vrijednosti iz uzornog života posljednjeg<br />

božjeg Poslanika – nije raspolagao<br />

snažnom filozofskom raz bo ritošću<br />

pomoću koje bi ustanovio da<br />

su skeptici<strong>za</strong>m i nihili<strong>za</strong>m <strong>za</strong>pečaćuju<br />

sudbinu cijelog toka moderne<br />

spoznaje i nauke. U protivnom, Ha-

džić bi morao, najprije, da se okomi i<br />

na svog nekadašnjeg bliskog istomišljenika<br />

S. Bašagića koji se u <strong>za</strong>vršnici<br />

svog životnog i intelektualnog<br />

pjesničkog iskustva, u poetsko-filozofskom<br />

ciklusu Na pučini svjetla, objavljenom<br />

u njegovim zrelim<br />

godinama u zbirci Misli i čuvstva,<br />

upušta u jedan novi sistem poetskog<br />

umovanja – unošenjem skeptičke<br />

sumnje u smisao života i čovjekovo<br />

saznanje. Tako Bašagić već u Prologu<br />

iznosi agnostičko shvatanje o nemogućnosti<br />

spoznaje objektivnog svijeta<br />

i cijelo zbivanje predstavlja kao<br />

proizvod lične imaginacije. U dvadesetpetoj<br />

pjesmi on postavlja pitanja o<br />

tome da li čovjek objektivno egzistira<br />

ili je on samo svoj vlastiti privid i<br />

ostvarenje samo u svojoj svijesti, da li<br />

se on <strong>za</strong>činje i prestaje samim sobom,<br />

kao što sobom relativizuje aspekte<br />

svojih postupaka, nakon čega, i ovog<br />

puta, naš pjesnik, <strong>za</strong>panjen i izbezumljen,<br />

kao svoje jedino saznanje i<br />

uvjerenje spominje nemanje odgovora,<br />

neznanje objašnjenja i nemoć<br />

misli. U stvari, cjelokupan ovaj spjevciklus<br />

daje svaku životnu i misaonu<br />

koncepciju u prisenku skepticizma,<br />

sumnje u njenu pravu egzistenciju ili<br />

njene potpune negacije, te Bašagić, i<br />

u kontekstu sedme pjesme, govori o<br />

u<strong>za</strong>ludnosti maštarskih uznosa u<br />

potrazi <strong>za</strong> spoznajom i o proricanju<br />

neuspjeha žudnja <strong>za</strong> otkrovenjem<br />

Boga. 47 Iz zebnje da se ova studija<br />

prekomjerno ne oduži, potpuno<br />

ćemo odustati od analize gornje fundamentalne<br />

spoznajne prekretnice u<br />

intelektualnom životu Bašagića, kao<br />

jednog od najistaknutijih i najplodotvornijih<br />

književnih radnika naših savremenih<br />

muslimana, sa obećanjem<br />

da ćemo ubrzo, u prvoj prigodnoj<br />

prilici, sasvim podrobno raščlaniti<br />

sve komplikovane implikacije njegovog<br />

tumačenja, u ciklusu Na pučini<br />

svjetla, mističke duhovnosti i panteizma<br />

u znaku relativizma u spoznaji,<br />

liberalističke raspuštenosti i humanističkog<br />

faraonstva savremenih tokova<br />

<strong>za</strong>padne filozofije. Naravno, to<br />

nimalo neće umanjiti značaj Bašagićevih<br />

i mukotrpnih učenih pregnuća<br />

svih onih koji su, na različite načine,<br />

obogaćivali sveukupnu baštinu<br />

naših kontemplacija o religiji i time<br />

nas bitno <strong>za</strong>dužili.<br />

Kler i reforma vjerskog<br />

obrazovanja<br />

Ne može se opovrgnuti činjenica<br />

da je početkom XX vijeka islamsko<br />

obrazovanje kod nas dobilo znatnu<br />

vitalnost iz različitih razloga kao što<br />

su proširenje liste nastavnih predmeta<br />

i uvođenje našeg jezika i pisma<br />

u nastavu. Ključna <strong>za</strong>sluga <strong>za</strong> reali<strong>za</strong>ciju<br />

mnogih pozitivnih reformi<br />

našeg vjerskog školstva, uglavnom,<br />

pripada izvrsnom i neumornom<br />

uče njaku izrazite reformističke orijentacije,<br />

velikodostojnom Mehme -<br />

du Džemaludin-ef. Čauševiću, čije<br />

su blagotvorne aktivnosti na mjestu<br />

vrhovnog poglavara Islamske <strong>za</strong>jednice<br />

u Bosni i Hercegovini u periodu<br />

od 27.10.19<strong>13</strong>. do 1930. godine, ubedile<br />

većinu pisaca u to da ga smatraju<br />

našim najvažnijim reis-ul-ule -<br />

mom do danas. Međutim, treba ispitati<br />

do koje mjere je kler mogao i<br />

uspeo da, usred brzih reformi medresa,<br />

očuva osnovna načela spoznajnog<br />

stadijuma Islama. O reformi<br />

Kuršumlije medrese, koja će se od<br />

1921. zvanično zvati Gazi Husrevbegova<br />

medresa, rano su istaknuti<br />

oprečni stavovi u redovima predvodnika<br />

muslimanske vjerske inteligencije.<br />

Čak je Ulema-medžlis o pro -<br />

gramu medresa održao dvije Islamske<br />

prosvjetne ankete, jednu 1910, i<br />

drugu tokom 1911-1912. godine.<br />

Tako, na X sjednici Islamske ankete,<br />

od 31. decembra 1911, Ahmed-ef.<br />

Bu rek <strong>za</strong>govara stav o ograničenoj<br />

reformi, prema kojoj će se svjetovni<br />

predmeti izučavati samo do šestog<br />

razreda medrese, da bi se učenici u<br />

preostala dva razreda usredsredili<br />

isključivo na orijentalne nauke. Nje -<br />

mu su se odmah suprotstavili DŽ.<br />

Čaušević i S. Alajbegović koji su insistirali<br />

na tome da se svjetovni predmeti<br />

predaju u svim razredima. Spo -<br />

menuta prepirka je odslikavala različita<br />

raspoloženja pristalica dva<br />

stava po pitanju reformisanja naših<br />

medresa. Prema prvom stavu, koji<br />

su branili i Šakir-ef. Pandža i Munibef.<br />

Korkut, dva člana Zemaljskog vakufskog<br />

povjereništva i Ulema-medžlisa,<br />

odbacuje se mogućnost većih<br />

promjena i predlaže uvođenje nekih<br />

svjetovnih predmeta do nižih stepena<br />

obrazovanja u medresama, ili<br />

dopuna svjetovnog obrazovanja učenika<br />

na nekoj čisto svjetovnoj školi,<br />

kao na primjer na Darul-mualiminu<br />

u Sarajevu. Zapravo, nije se dopuštalo<br />

odstupanje od nužnog tradicionalnog<br />

turskog obrazovnog sistema,<br />

s obzirom na to da će svršenici medresa<br />

isključivo biti hatibi, mualimi,<br />

muderisi, kadije i muftije. Mišljenje o<br />

radikalnim promjenama je odvažno<br />

predvodio DŽ. Čaušević, uz pomoć<br />

upravitelja Gazi Husrev-begovog<br />

vakufa H. Mutevelića i još nekih članova<br />

Islamske prosvjetne ankete.<br />

Oni su <strong>za</strong>htjevali da se pored arapskog<br />

pisma uvedu latinica i naš jezik,<br />

te da svjetovni predmeti budu obavezno<br />

<strong>za</strong>stupljeni tokom čitavog<br />

školovanja, a ne samo u početnom<br />

stadijumu. 48 Bilo kako bilo, Gazi Husrev-begova<br />

medresa iz austrougarskog<br />

perioda je brzo gubila svoje<br />

starije generacije zbog odliva učenika<br />

u Šerijatsko-sudačku školu i<br />

Darul-mualimin 49 , dok je njen status,<br />

u novim prilikama, postao skoro nedjelotvoran.<br />

50<br />

Između dva svjetska rata, relativnu<br />

dekadenciju obrazovnog sistema<br />

medresa su u očima vjernika<br />

samo naizgled nadoknađivale dvije<br />

ugledne svjetovne škole sa znatnim<br />

brojem islamskih predmeta i to su<br />

Šerijatsko-sudačka škola i Šerijatska<br />

gimnazija, <strong>za</strong> koje se u običnom narodu<br />

govorilo da su muslimanske<br />

škole. 51 Takođe, akademske 1935/36.<br />

godine otvorena je <strong>za</strong>sebna Viša<br />

islamska šerijatsko-teološka škola<br />

(VIŠT) u rangu fakulteta, u kojoj<br />

ugledni prof. dr Enes Karić, s pravom,<br />

vidi primjer koledža iz Aligarha<br />

na naš modernistički način. 52<br />

U svojim razmišljanjima o reformi,<br />

Mehmed Džemaludin Čaušević<br />

često se pozivao na Evropu i na<br />

evropska i <strong>za</strong>padna dostignuća u<br />

nauci, tehnici i organi<strong>za</strong>ciji. 53 Na istoj<br />

idejnoj platformi je, u modernističkom<br />

listu Bošnjak, početkom 1900.<br />

objavljen tekst u sedam nastavaka<br />

Husni tedbir, nisfi takdir (znači „Lepa<br />

uredba – pola sudbine“) o tužnom<br />

sta nju naše prosvjete, potpisan od<br />

strane nepoznatog Mirija Zije, zbog<br />

čijih britkih misli i oštrih kritika prof.<br />

E. Karić vješto u njemu prepoznaje<br />

DŽ. Čauševića, tada još studenta u<br />

Istanbulu. Miri Zija se mnogostruko<br />

Januar - Decembar 2009. 69

obrušava na tradicionalne medrese i<br />

ističe da je glavni razlog džehaleta<br />

na ših muslimana to što smo svu<br />

islamsku nauku skratili na prevladane<br />

(potcrtava S. Halilović) udžbenike<br />

„Bergiviju“ i „Šuruti salat“. On piše<br />

da je obrazovanje u medresama beživotni<br />

sadržaj koji neće donijeti boljitak<br />

ni našim muslimanima ni islamu<br />

kod nas. Miri Zija ukazuje na to da se<br />

Islam oslanja na sve postojeće, u <strong>za</strong>dnje<br />

doba prozvane svjetske nauke i<br />

da je pogrešno da se svjetovne nauke<br />

smatraju nemuslimanskim, jer su<br />

Arapi unaprijedili, recimo, geografiju.<br />

Kako je on simpatizer Darulmualimina,<br />

otuda u vezi sa me d resama<br />

ističe da je u njima sama nauka<br />

skroz <strong>za</strong>nemarena, da su medrese<br />

bez ikakve nastavne metode (usuli tedrisa)<br />

i da su one uglavnom ništa<br />

drugo nego spavaonice <strong>za</strong> decu koja<br />

pohađaju ruždiju. 54<br />

Može nam se na trenutak učiniti<br />

da je gornje konstatacije iznio reformistički<br />

duh istog onog Sejida Džemaludina<br />

Afganija, koji u svojoj<br />

ra spravi Lekčer dar ta’lim o tarbijat<br />

(Lekcija o edukaciji i vaspitanju) smatra<br />

da su sve islamske nauke, manjeviše,<br />

nagrdne, <strong>za</strong>starjele i beskorisne.<br />

On u većini članaka u časopisu al-Urvatul-vuska,<br />

kao i u nekim svojim persijskim<br />

spisima, insistira na tome da<br />

su jurisprudencija, metodologija jurisprudencije,<br />

teologija, filozofija i sve<br />

ostale vjero<strong>za</strong>konske i racionalne tradicionalne<br />

nauke bezvrijedne. 55<br />

I dok je DŽ. Čaušević priželjkivao<br />

da obnovi naše institucije u sjenci na -<br />

učnih postignuća moderne Evrope,<br />

Mehmed Handžić (1906-1944) je razmišljao<br />

o obnovi naše savremenosti<br />

na čvrstim temeljima sigurne i provjerene<br />

tradicije i pouzdane prošlosti.<br />

56 Naš grandiozni alim i be spremačni<br />

intelektualni radnik, kratkog<br />

a krajnje blagoslovenog života, Mehmed-ef.<br />

Handžić je, po najdubljem<br />

uvje renju autora ove <strong>studije</strong>, daleko<br />

najblistaviji dragulj, sa besprijekornom<br />

religijskom samosviješću, me -<br />

đu savremenim muslimanskim misli<br />

ocima. Najdublje sfere kolektivnog<br />

života naših muslimana, ojađenih<br />

usred mnogostrukih ontoloških, društvenih<br />

i moralnih kri<strong>za</strong> modernoga<br />

svijeta, vapiju <strong>za</strong> opsežnim anali<strong>za</strong>ma<br />

brojnih aspekata M. Handži-<br />

70 Januar - Decembar 2009.<br />

ćeve erudicije koje će osvježiti cje l o -<br />

kupan ambijent naše religioznosti,<br />

kao što će, ponekad, možda i odbaci ti<br />

neke njegove naučne stavove ili od -<br />

re đene ishitrene političke aktivnosti.<br />

Mehmed Handžić tvrdi da muslimanski<br />

reformistički časopisi ne afirmišu<br />

istinske vrijednosti islamskog<br />

nebeskog identiteta i svoje pohvale<br />

usredsređuje isključivo na opozicioni<br />

tradicionalistički časopis Hikjmet koji<br />

su u Tuzli uređivala u tradicionalnim<br />

islamskim disciplinama vrlo obrazovana<br />

braća Čokići. Handžić 1930. piše:<br />

„Muslimani imaju tri časopisa i jedne<br />

novine. Jedan časopis se zove Hikjmet.<br />

On ulaže napor da <strong>za</strong>štiti Islam,<br />

a u vezi sa preostala dva časopisa muslimani<br />

nisu <strong>za</strong>dovoljni njihovim postavljenim<br />

metodama u odbrani<br />

Islama. Za njih bi se prije moglo reći<br />

da se obrušavaju na njega.“ 57 Koristeći<br />

u potpunosti učenja tradicionalne<br />

islamske nauke čije je glavne grane,<br />

osim filozofije i gnoze, odlično poznavao,<br />

Handžić je revnosno branio prirodu<br />

i principe religijske spoznaje. On<br />

se nije uste<strong>za</strong>o da vodi oštru polemiku<br />

i sa najvišim predstavnicima Islamske<br />

<strong>za</strong>jednice i, primjera radi, sa svojevremenim<br />

reis-ul-ulemom Fehimom<br />

Spahom, ranije spomenutim, koji se,<br />

1939, u članku o tumačenju šerijatskopravnih<br />

pitanja kod nas <strong>za</strong>ložio, između<br />

ostalog, <strong>za</strong> tumačenje šerijata u<br />

skladu sa razvitkom života i savremenom<br />

naukom, izvrgnuvši pritom kritici<br />

poglede M. Handžića o nekim onda<br />

aktuelnim pitanjima. 58 Handžić u odgovoru<br />

piše da je pravac koji je sam<br />

slijedio u svojim napisima o vjerskim<br />

pitanjima kod nas osuđen u tom<br />

članku i u <strong>za</strong>ključku nazvan „putem<br />

kojim ne bi trebalo ići, jer ne odgovara<br />

današnjim prilikama“, te ističe da se<br />

ovde radi o najvažnijem verskom pitanju,<br />

a to je koji pravac treba slediti<br />

kod tumačenja vjerskih pitanja kod<br />

nas. 59 Fehim Spaho, u jednom delu<br />

svoga članka, ističe da su raniji juridici<br />

mogli da tumače pojedina šerijatskopravna<br />

pitanja koja <strong>za</strong>sijecaju u furu’<br />

prema urfu i adetu i pita se <strong>za</strong>što se ne<br />

bi u današnje, još teže doba, mogla davati<br />

ta tumačenja u skladu sa razvitkom<br />

života i savremenom naukom i<br />

to, opet, u granicama uzvišenog šerijata.<br />

Handžić odgovara da je ovde<br />

pisac na svoju ruku mnogo <strong>za</strong>koračio<br />

i da bi hteo da analogno mijenjanju<br />

nekih propisa na temelju običaja, dozvoli<br />

i menjanje šerijatskih propisa na<br />

temelju „razvitka života“ i „savremene<br />

nauke“ a da sve opet bude u<br />

granicama uzvišenog šerijata. Handžić<br />

nam, sasvim učenjački, obraća<br />

pažnju i na to da je Spaho, da bi stvar<br />

polako navukao na ovaj novi put,<br />

umjesto izra<strong>za</strong> „detaljni propisi“ uzeo<br />

sada uopšteniji izraz „furu’a“, što uistinu<br />

<strong>za</strong>uzima sve grane fikha. 60 Naravno,<br />

Handžić je već ranije objasnio<br />

da se detaljni i sporedni propisi baziraju<br />

na ustaljenom običaju (urfu i<br />

adetu), pa se unekoliko mogu mijenjati<br />

sa promjenom vremena, nasuprot<br />

glavnih i samostalnih propisa i<br />

nasuprot onih detalja koji se ne baziraju<br />

na ustaljenom običaju i koji ostaju<br />

nepromenljivi. 61 U stvari, on ne vidi<br />

nikakav sukob između juridičkih propisa<br />

i modernih naučnih postignuća i<br />

govori o tome da ako nema toga da<br />

šerijat, bar nekad, dođe u sukob sa savremenom<br />

naukom, postavlja se pitanje<br />

zbog čega bi onda trebala ta nova<br />

tumačenja šerijata. Po njemu, krupna<br />

je stvar reći da šerijat bar nekad dođe<br />

u sukob sa savremenom naukom, jer<br />

imajući u vidu da je šerijat poslan od<br />

sveznajućeg Boga pred Čijim su znanjem<br />

jednake prošlost, sadašnjost i budućnost,<br />

mi tvrdimo da nikada<br />

nijedan šerijatski propis neće doći u<br />

sukob sa pravom i istinitom naukom,<br />

te da nema nikakve kolizije između<br />

šerijata i nauke, nego da tu koliziju izmišljaju<br />

oni koji samo pitanje dublje<br />

ne poznaju. Handžićev <strong>za</strong>ključak glasi<br />

da šerijat, ne dolazivši u sukob sa naukom,<br />

ne dolazi ni u sukob sa razvitkom<br />

života niti koči ikakav razvitak.<br />

Ipak, on je svjestan toga da na razvitak<br />

života često utiču nedruštvene ideje i<br />

borbu Islama protiv tih asocijalnih<br />

ideja, u takvoj sredini, pojašnjava primjerom<br />

<strong>za</strong>padnog kapitalizma čijem<br />

se valu pomalo teško može oteti i<br />

danas, ne ogriješiti se o šerijatske propise<br />

o kamati, iako, prema Handžiću,<br />

to opet ne znači da te propise treba<br />

dokinuti ili im dati tumačenja u<br />

skladu s razvitkom života. 62 Sasvim je<br />

evidentno da Mehmed-ef. Handžić,<br />

na margini svog apsolutno ispravnog<br />

poimanja položaja islamske tradicije u<br />

savremenom svijetu, nije spreman da<br />

razluči modernu svjetovnu nauku od

svete nauke spoznajnog horizonta nebeskog<br />

islama. Iako eksplicitno isključuje<br />

mogućnost kontradiktornosti<br />

između religijske spoznaje i, kako sam<br />

kaže, prave i istinske nauke, on ipak ne<br />

nazire fundamentalne kognitivne nedostatke<br />

moderne nauke, niti razotkriva<br />

da su asocijalne ideje, o kojima<br />

priča, u stvari neposredan rezultat antitradicionalnog<br />

usmjerenja modernoga<br />

svijeta. Ipak, veliki Mehmed-ef.<br />

Handžić, između svih naših savremenih<br />

muslimanskih učenjaka, najbolje<br />

zna koliko je institucija tradicionalnog<br />

vjerskog obrazovanja bila raskošna i<br />

velelepna. On u jednom svom eseju,<br />

objavljenom na arapskom jeziku 1933.<br />

u Glasniku Islamske vjerske <strong>za</strong>jednice<br />

u Kraljevini Jugoslaviji, piše: „Na vjerskom<br />

obrazovanju počiva život vjerskih<br />

<strong>za</strong>jednica, a u <strong>za</strong>nemarivanju<br />

vjerskog obrazovanja nalazi se trajna<br />

smrt tih <strong>za</strong>jednica. Stoga su se naši<br />

preci, kao i svi muslimani po cijelom<br />

svijetu, i u stara i u novija vremena,<br />

starali o osnivanju škola <strong>za</strong> širenje<br />

vjerske nauke. Vjerske škole, kojih bijaše<br />

mnogo u krajevima Bosne i Hercegovine,<br />

ličile su na zvijezde na nebu,<br />

ako ne po broju, onda bar po tome što<br />

su se ljudi pomoću tih medresa upućivali<br />

pravom stazom. Potom, te medrese<br />

<strong>za</strong>desi kolo nesreće i nagrize ih<br />

zub vremena, sruši ih do temelja, te<br />

potamni svjetlo njihove svjetiljke.<br />

Preosta samo mali ostatak koji je izdržao<br />

sve udarce sudbine i odupro se<br />

nedaćama, zbog nekog razloga koji je<br />

Bog veličanstveni htio. Poznato je<br />

onome ko je imao sreće da se upozna<br />

sa istorijom Islama to da učenje u vjerskim<br />

školama nije bilo ograničeno<br />

samo na vjerske nauke, već su se u<br />

njima takođe učili, na primjer, astronomija,<br />

matematika, građevinarstvo i<br />

druge nauke. Takvo je stanje bilo i sa<br />

medresama u Bosni i Hercegovini, te<br />

je svršenik ovih medresa bio upućen<br />

u mnoge nauke. A potom, ako bi smogao<br />

snage i ukoliko bi imao jaku želju<br />

da proširi svoja znanja, otišao bi u<br />

jednu islamsku prestonicu, jer su ti<br />

gradovi bili stjecišta učenih i središta<br />

vrijednosti i vrijednih ljudi. Potom bi<br />

se vraćao u svoju zemlju kao znalac<br />

savršen, potpun, vrijedan i upućen u<br />

vjerske i svjetovne teme. Takvi su bili<br />

istinski borci, branitelji Islama, pregaoci<br />

na njegovu čuvanju i jačanju u<br />

ovim krajevima... Austrija je nastojala<br />

da oživi vjerske škole u krajevima<br />

Bosne i Hercegovine, te je s tim ciljem<br />

osnovala Šerijatsko-sudačku školu u<br />

Sarajevu da se u njoj obrazuje potreban<br />

broj sudija <strong>za</strong> ovu zemlju, a i s ciljem<br />

da Istanbul ne bude jedino<br />

utočište Bošnjaka <strong>za</strong> sticanje vjerskog<br />

obrazovanja. 63 Dodali bismo ovim izvanrednim<br />

objašnjenjima to da je,<br />

prije reali<strong>za</strong>cije bilo koje političke namjere,<br />

Austrougarska bila sigurna u to<br />

da će, nametanjem modernog spoznajnog<br />

stadijuma, uspješno savladati<br />

našu tradicionalnu kulturu i <strong>za</strong>vladati<br />

našim identitetom.<br />

ZAKLJUČNE MISLI<br />

Promišljanje realnosti čovjeka i<br />

svijeta implicira prihvatanje jednog<br />

monolitnog spoznajnog sistema čije<br />

će ontologija i antropologija biti, na<br />

poseban način, isprepletene. Jer,<br />

čovek, kao jedno od bića u univerzumu,<br />

podilazi pod generalne <strong>za</strong>kone<br />

dominantne nad cjelokupnom<br />

egzistencijom. S druge strane, univerzum<br />

se manifestuje u čovjeku koji<br />

ga, svojom mišlju i jezikom, tumači i<br />

objašnjava. Naravno, u oba slučaja<br />

suočavamo se i sa kategorijom spoznaje,<br />

pošto ontologija i antropologija<br />

svake osobe ilustruju njen spoznajni<br />

horizont. Stoga, svaki misaoni sistem<br />

koji pronosi znakove neuravnoteženosti<br />

i nesrazmjernosti pomenuta tri<br />

domena na način da se na osnovu<br />

njegove antropološke orijentacije ne<br />

može razotkriti vrsta njegove epistemologije<br />

ili ontologije i vice ver<strong>za</strong>–<br />

biva opterećen nesavladivom<br />

naučnom slabošću i osuđen na propadanje.<br />

Sljedstveno tim objašnjenjima,<br />

u ovoj raspravi pokušali smo<br />

da, kroz prizmu hronološkog slijeda<br />

savremenih muslimanskih tokova i<br />

pokreta, u okviru raskrinkavanja<br />

identiteta religijske nauke, prikažemo<br />

to da vođe i teoretičari spominjanih<br />

tokova, uglavnom, smatraju<br />

da je „moderna“ <strong>za</strong>padna nauka<br />

istinski uzrok napretka muslimana i<br />

čak plod njihove samosvijesti iz prijašnjih<br />

vijekova. No, oni su prenebregnuli<br />

činjenicu da spoznajni principi<br />

„moderne“ nauke podrivaju najfundamentalnije<br />

osnove religijske tradicije<br />

Islama i tako prosuđuju u korist<br />

samootuđenja tradicionalnih društava<br />

privrženih božjim vjero<strong>za</strong>konskim<br />

normama. Čak ni revivalistički<br />

i fundamentalistički tokovi među<br />

muslimanima i osobe poput Rešida<br />

Ride i Sejida Kutba, u arapskom svijetu,<br />

nisu mogli da ispoštuju sveukupnost<br />

spoznajnog horizonta<br />

metafizičke tradicije i da razne stepene<br />

religijske nauke, i između ostalog<br />

empirijsku nauku muslimana,<br />

razluče od moderne nauke poslijerenesansnog<br />

Zapada. Jer, <strong>za</strong>padnjačka<br />

nauka je, poistovjećivanjem religijskih<br />

nauka sa praznoverjem, u doba<br />

prosvjetiteljstva, makar prihvatila<br />

kredibilitet religijskih tradicija pod<br />

uslovom da one imaju moći <strong>za</strong> to da<br />

budu izlagane u okviru pojmovnog<br />

čovjekovog razuma i da prežive u<br />

ulozi ideološke religije. Međutim, <strong>za</strong>jedno<br />

sa dominacijom empirističkog<br />

toka, moderna nauka je sva božja<br />

učenja i metafizičke sudove predstavila<br />

kao nenaučne tvrdnje i naučne<br />

propozicije mobilisala protiv teologije<br />

i filozofskih studija. Pod tim<br />

okolnostima, nakon obelodanjenja<br />

skepticizma koji je bio prikriven<br />

usred empirizma, „čovjekovo prkosničko<br />

faraonstvo i samo<strong>za</strong>ljubljena<br />

duševnost u razgolićenoj formi i u<br />

okviru humanizma <strong>za</strong>vladaće kulturom<br />

i mislima jednog društva, te će<br />

liberali<strong>za</strong>m i raspuštenost biti u društvu<br />

prihvaćeni <strong>za</strong> vjero<strong>za</strong>konsku<br />

stazu“. 64 Suprotno tome, sve osobe i<br />

pokreti koji, u različitim društvima,<br />

budu suprotstavljali svoj tradicionalni<br />

spoznajni stadijum filozofskim i<br />

društvenim rezultatima moderne<br />

nauke, biće prisni saučesnici u gromkom<br />

intoniranju vaseljenske himne<br />

svestranog produhovljenja naše prosperitetne<br />

savremenosti. A pisac ovih<br />

redova je sasvim uveren u to da i Srbija<br />

i sekularizmom nikad oskvrnjena<br />

briljantna nebeska baština<br />

Srpske pravoslavne crkve, čak i<br />

nakon bolnog upokojenja Njegove<br />

Svetosti Patrijarha srpskog G. G.<br />

Pavla, grandioznog uzora najprefinjenijeg<br />

oblika udubljujućeg poimanja<br />

i društvenog manifestovanja<br />

raskošnog duhovnog života – mogu<br />

da, još očitije, budu prepoznatljive po<br />

uspješnom i aktivnom učešću u tom<br />

globalnom toku oboženja današnjeg<br />

čovjeka i svijeta.<br />

Januar - Decembar 2009. 71

Seid Halilović (Al–Mustafa international<br />

university The holly city of Kom, Iran)<br />

RELIGIOUS EDUCATION OF OUR<br />

MOSLEMS BETWEEN TRADITION<br />

AND MODERN TIMES<br />

/Summary/<br />

Refreshing their mind and thoughts<br />

by memories of their proud scientific tradition<br />

and numerous great men praised<br />

in the whole Islam world, our Moslems<br />

in modern times could not at all be subdued<br />

except if fundamental principles of<br />

their learning would be radically endangered<br />

and if a new conception of science<br />

would be established to equal previous<br />

intellectual tradition with superstition,<br />

and after that to discredit former scientists<br />

and their writings cut off from scientific<br />

national heritage.<br />

Because of this, Austro – Hungary enforced<br />

necessity of profaneness and quasi<br />

moderni<strong>za</strong>tion in the system of religious<br />

Moslems education. Our Moslem intellectuals<br />

from the end of the XIX and the<br />

beginning of the XX century under pretence<br />

of necessary progress directed their<br />

people towards a new stage of knowledge<br />

in modern science. Inspired by the<br />

spirit of religious culture in which the institution<br />

of science is always recognised<br />

as a sacred one, Moslems joined in the<br />

process of premature promotion of the<br />

empiric science results, completely ignoring<br />

the knowledge and cultural implications<br />

of this science. They considered that<br />

the sole mode to preserve Islam was to<br />

promote a harmony between Islam religious<br />

learning and modern science.<br />

That is why many of reformer religious<br />

courses interpreted Islam and its<br />

God’s and sacred learning in the frame<br />

of modern knowledge system which numerous<br />

principles, restricted to limits of<br />

cognition, not at all allowed the presence<br />

of scientific, anthropologic and socio-political<br />

elements of any divine announcement.<br />

It cannot be denied that Islam<br />

education with us made a considerable<br />

progress at the beginning of the XX century.<br />

Nevertheles, it should be investigated<br />

how successful was clergy in<br />

preserving basic principles of knowledge<br />

stadium of Islam, because of rapid<br />

reforms, and in concentrating to modernisation<br />

and prosperity in the frame of<br />

Theo monistic horizon of religious tradition,<br />

but not in necessary equalling progress<br />

with modernism.<br />

72 Januar - Decembar 2009.<br />

* Ovom studijom, pisac ovih redaka pozdravlja<br />

otvaranje velelepne medrese u njegovom<br />

rodnom gradu Prijepolju.<br />

1 Pujaji-je farhang va tamaddon-e eslam va<br />

Iran; Velajati, Aliakbar; Tehran: <strong>Centar</strong> <strong>za</strong><br />

dokumenta i istoriju diplomatije MSP-a I.<br />

R. Iran, 2005; tom 4, 194.<br />

2 Vodič mladom muslimanu u modernom svijetu;<br />

Nasr, Sejid Husein; prevela Aida Abadžić-Hodžić;<br />

Sarajevo: Ljiljan, 1998, <strong>16</strong>1-<strong>16</strong>2.<br />

3 Od sveegzistencijalnog staratelja Muse<br />

Kazima se prenosi da je on propovedao:<br />

„Jednom je Poslanik božji, blagoslovio Bog<br />

njega i porodicu njegovu, ušao u bogomolju<br />

gdje grupa ljudi bijaše opkolila nekog<br />

čovjeka. ‘Ko je ovo?’ Odgovoreno bi: ‘Veliki<br />

znalac.’ Ka<strong>za</strong>: ‘A što je veliki znalac?’<br />

Ka<strong>za</strong>še: ‘On od svih bolje zna porekla<br />

Arapa i događaje o njima, te dane iz preislamskog<br />

doba i arabljanske pjesme.’ Pa<br />

reče Verovesnik, mir božji na njega i obitelj<br />

mu: ‘To je nauka koja ne šteti onome ko je<br />

ne zna i ne koristi onome ko je zna.’“<br />

(Mi<strong>za</strong>n al-hikma, predanje 14114.)<br />

4 Gurar al-hikam va durar al-kalim; Abdulvahid<br />

ibn Muhamed Tamimi Amidi, 43.<br />

5 Vidi ‘Elm va falsafe; Parsanija, Hamid; Tehran:<br />

Izdavačka organi<strong>za</strong>cija Instututa <strong>za</strong>islamsku<br />

kulturu i misao, 2004, 152.<br />

6 Bitak i pad: antropologija u islamu; Parsanija,<br />

Hamid; preveo: S. Halilović; Beograd: Metafizika,<br />

2007; 285-286.<br />

7 M. Imamović, Historija Bošnjaka;;: <strong>Bošnjačka</strong><br />

<strong>za</strong>jednica kulture Preporod, Sarajevo<br />

1997, <strong>16</strong>4-<strong>16</strong>6.<br />

8 O. Nakičević, Arapsko-islamske znanosti i<br />

glavne škole od HV do HVII vijeka; II, Sarajevo:<br />

Fakultet islamskih nauka, 1999, 54-55.<br />

9 Ibid; str. 98.<br />

10 Blistavi dragulj: životopisi učenjaka i pjesnika<br />

iz Bosne u Teme iz književne<br />

Historije; u: I<strong>za</strong>brana djela Mehmeda Handžića;<br />

knj. 1), Sarajevo: Ogledalo, 1999, 43.<br />

11 Arapsko-islamske znanosti... 45-46.<br />

12 Ibid; 53-54.<br />

<strong>13</strong> Blistavi dragulj... 124-140; također: Mehmed<br />

Handžić, Rad bosanskohercegovačkih muslimana<br />

na književnom polju u Teme iz književne<br />

historije; u: I<strong>za</strong>brana djela Mehmeda Handžića;<br />

knj. 1, Sarajevo: Ogledalo, 1999; 437-438.<br />

14 O neprocenjivom značaju ove knjige i<br />

njenog velikodostojnog autora vidi članak<br />

Škola Ibn Arabija od Vilijam Čitika, u prevodu<br />

S. Halilovića, u drugom izdanju<br />

knjige Sufi<strong>za</strong>m koju je priredio prof. dr<br />

Darko Tanasković.<br />

15 Blistavi dragulj... str. 2<strong>16</strong>-224. i Rad bosanskohercegovačkih<br />

muslimana... 341.<br />

<strong>16</strong> Blistavi dragulj... 144.<br />

17 Ibid; 182-183. i Rad bosanskohercegovačkih<br />

muslimana... 383.<br />

18 Ibid, 381-382.<br />

19 Blistavi dragulj... 292; i Rad bosanskohercegovačkih<br />

muslimana... 385.<br />

20 Blistavi dragulj... 258-260.<br />

21 Rad bosanskohercegovačkih muslimana...<br />

433-435. i dodatno o Ahmed Hatimu vidi<br />

Blistavi dragulj... 95-96.<br />

22 Ibid, 237; i Rad bosanskohercegovačkih mu-<br />

slimana... 400-402; i 445.<br />

23 E. Karić, Prilozi <strong>za</strong> povijest islamskog mišljenja<br />

u Bosni i Hercegovini HH stoljeća –<br />

knjiga prva;; I, Sarajevo: El-Kalem, 2004,<br />

<strong>13</strong>3. i <strong>13</strong>9.<br />

24 Ibid, 143-144.<br />

25 Arapsko-islamske znanosti...; 72.<br />

26 M. Rizvić, Bosansko-muslimanska književnost<br />

u doba preporoda (1887-1918); II, Sarajevo:<br />

Mešihat Islamske <strong>za</strong>jednice BiH,<br />

El-Kalem izdavačka djelatnost, 1990; 20.<br />

27 Historija Bošnjaka, 361.<br />

28 Prilozi <strong>za</strong> povijest... 151.<br />

29 Ibid; 153-157.<br />

30 Ibid; 148-151.<br />

31 Bosansko-muslimanska književnost... 15; i,<br />

također, Prilozi <strong>za</strong> povijest... 151-152.<br />

32 Ibid; 104. i 87. i 53.<br />

33 Esad Kulović je poznat, između ostalog,<br />

po tome što je kao sarajevski gradonačelnik<br />

u vreme proglasa aneksije Bosne, oktobra<br />

1908, posebnim plakatama pozivao<br />

građanstvo da „u slavu istorijskog čina<br />

aneksije“ tri dana drži okićene i osvetljene<br />

kuće. Vidi: Historija Bošnjaka, 424.<br />

34 Bosansko-muslimanska književnost... 39.<br />

35 Ibid; 76-77. i 84-85, te takođe Prilozi <strong>za</strong> povijest...<br />

152.<br />

36 Bosansko-muslimanska književnost... 422. i<br />

424.<br />

37 Ibid; 124-126.<br />

38 Ibid; 432-434.<br />

39 Vidi: Prilozi <strong>za</strong> povijest... 536.<br />

40 Bosansko-muslimanska književnost... 400.<br />

41 Gurar al-hikam va durar al-kalim, 46.<br />

42 Ibid.<br />

43 Ibid.<br />

44 Prilozi <strong>za</strong> povijest... 303.<br />

45 Bosansko-muslimanska književnost... 242.<br />

46 Ibid; 423.<br />

47 Ibid, 310-3<strong>13</strong>.<br />

48 Prilozi <strong>za</strong> povijest... 158-<strong>16</strong>0.<br />

49 Ibid, 172.<br />

50 Ibid, <strong>13</strong>9.<br />

Ibid, 186-187<br />

51 Ibid, 186-187<br />

52 Ibid, 71.<br />

53 Ibid, 5.<br />

54 Ibid, <strong>16</strong>0-<strong>16</strong>2. i <strong>16</strong>5.<br />

55 Aliakbar Velajati Pujaji-je farhang..., tom<br />

4, 198. i 211.<br />

56 Prilozi <strong>za</strong> povijest... 62.<br />

57 Blistavi dragulj... 68-69.<br />

58 F. Karčić, Društveno-pravni aspekt islamskog<br />

reformizma: pokret <strong>za</strong> reformu šerijatskog<br />

prava i njegov odjek u Jugoslaviji u prvoj polovini<br />

HH vijeka, Sarajevo: Islamski teološki<br />

fakultet, 1990, 222.<br />

59 Tumačenje šerijatskopravnih pitanja kod nas<br />

(Odgovor na istoimeni članak g. F. Spahe koji<br />

je i<strong>za</strong>šao u kalendaru Narodne uzdanice <strong>za</strong> godinu<br />

1939) u Islamske teme (I<strong>za</strong>brana djela<br />

Mehmeda Handžića; knj. 3); Handžić, Mehmed;<br />

urednik i priređivač: Duraković,<br />

Esad; Sarajevo: Ogledalo, 1999; 191-192.<br />

60 Ibid; 201-202.<br />

61 Ibid; 198.<br />

62 Ibid, 201-203.<br />

63 Vidi: Prilozi <strong>za</strong> povijest... 181-182.<br />

64 Bitak i pad... 288.

NOVE KNJIGE<br />

Dr Redžep Škrijelj<br />

O prijevodu zbirke i<strong>za</strong>branih priča “Kamen”, na slovenačkom jeziku<br />

(autor Redžep Nurović, Ljubljana 2009.)<br />

REDŽEPOVO<br />

NARATIVNO<br />

MAJSTORSTVO<br />

Bošnjačkoj je književnosti u Sandžaku,<br />

štampanjem <strong>za</strong>nimljive<br />

zbirke odabranih, kratkih, pripovjedaka<br />

odato posebno priznanje i pružen<br />

veliki podsticaj svim piscima i<br />

stvaraocima na našim, sandžačkim, prostorima.<br />

Njen priređivač Kulturno<br />

udruženje Sandžak u Sloveniji, se potvrđuje<br />

kao istinski poštovaoc bošnjačkog<br />

umjetničkog i kulturnog stvaralaštva<br />

Sandžaka.<br />

„I<strong>za</strong>branim i novim pričama<br />

Redžep Nurović sa uspjehom nastavlja<br />

žanr kratke i efikasne<br />

priče, koja je svojom tematikom i<br />

jezikom, filozofijom i psihologijom<br />

– ve<strong>za</strong>na <strong>za</strong> njegov <strong>za</strong>vičaj i<br />

ljude u njemu. Pred nama je <strong>za</strong>nimljivo<br />

i intrigantno pripovijedanje,<br />

sa britkim i živim<br />

dijalozima, svojstvenim prvenstveno<br />

poznavaocima i poštovaocima<br />

svjetske moderne priče“,<br />

navodi se u osvrtu uglednog kritičara<br />

M. Đuričkovića, i nastavlja:<br />

„Iako se pridržavao lokalnog<br />

i <strong>za</strong>vičajnog, što je sasvim razumljivo<br />

i očekivano, autor je postigao<br />

takozvanu univer<strong>za</strong>lnu umjetničku<br />

vrijednost, koja se tiče svega onog što je humano,<br />

čestito i moralno. U tom smislu, njegove<br />

priče su bogate i raznovrsne po mnogo<br />

čemu, a takođe posjeduju i dramsku uzbu-<br />

dljivost, odnosno neizvjesnost i jednostavnost<br />

kazivanja.“<br />

Uz finansijsku podršku Ministarstva<br />

<strong>za</strong> kulturu Republike Slovenije, knjigu<br />

su na slovenački preveli Denis Horvath,<br />

Marija Magdolna Horvath i ugledni bošnjački<br />

puublicist Šemso Agović.<br />

„Kamen“ je još jedna u nizu izvanrednih<br />

proznih zbirki ovog našeg<br />

veoma popularnog i afirmiranog pisca i<br />

pjesnika, potvrdivši epitet majstora<br />

kratke književne forme.<br />

„Indolentnsot vladajućih režima, koji su<br />

se ne mali broj puta agresivno postavili<br />

prema sandžačkom stanovništvu, je između<br />

ostalog uzrokovala traume u otuđenost, koje<br />

je Nurović obradio kod svojih junaka na<br />

način, da s razlogom <strong>za</strong>služuje epitet sandžačkog<br />

Semjuela Beketa. Pomenuta alijenacija<br />

je na najbolji način prika<strong>za</strong>na u<br />

pripovjedkama „Pendžeri“ i „Zemlja“.<br />

Zbirka kratke proze „Kamen“ je remek djelo<br />

nadarenog pisca, pjesnika i slikara* Redžepa<br />

Nurovića, <strong>za</strong>to upamtimo, da će se sa prevođenjem<br />

njegovog stvaralaštva na slovenačkom<br />

napredovalao“, <strong>za</strong>pažanja su jednog<br />

od recenzenata Šemsa Agovića. Uz prisustvo<br />

velikog broja gostiju i zvanica u<br />

Ljubljani je u prepunoj sali Kulturnog<br />

Udruženja Sandžak, 19. novembra 2009.<br />

godine održana promocija knjige iz koje<br />

predstavljama neobjavljenu priču o školarcu<br />

Amiru:<br />

Januar - Decembar 2009. 73

Redžep<br />

Nurović<br />

Amir<br />

Čitavoga ljeta, te godine, niko na<br />

nebu ne vidje oblačka, ni koliki bi se<br />

kažiprstom, odovud sa zemlje, mogao<br />

ubosti. Da je kom bio <strong>za</strong> ilač, džaba -<br />

ne bi mu ni lahnulo, kamo da bi ozdravio.<br />

A, beli, zemlja, i sve što<br />

zemljom mili, iskalo je kiše. Orohavila<br />

bila nekako, posivila na kofrke -<br />

zelenkaste ledine ostalo samo u<br />

<strong>za</strong>hladcima. Zagrizle i suša i stoka.<br />

Žao bilo ljudima zemlje. Mula<br />

Ibrahim, šta bi drugo, s džematlijama<br />

klanjali <strong>za</strong> kišu - molili, molili,<br />

mnogi vidjelii kišne oblake kao grozdove,<br />

samo još da pljusnu, ali nijesu.<br />

Varale oči, blijedile želje. Ipak, nastavljali<br />

su da gledaju u nebesa bez<br />

oblačka.<br />

Desetgodišnji Amir nije gledao u<br />

nebo, nego <strong>za</strong> komšijskom djecom, <strong>za</strong><br />

školarčadima kad su nestajala onamo<br />

u Sutisku i u nešto, učinilo bi mu se,<br />

to nula. A dobro je znao da idu u<br />

školu. Kao da je s nečega raskivao<br />

pogled, snažno bi tr<strong>za</strong>o glavu una<strong>za</strong>d<br />

i naglo je okretao prema kravi<br />

Zlatki, na koju je pazio. Pripeta<br />

konopcem iste<strong>za</strong>la se Zlatka, dužila<br />

vrat <strong>za</strong> još kojom zelenom vlati, pa se<br />

činjaše da bi, onako napeta, odletila<br />

nekamo poput strijele, ako bi joj ko<br />

konop frahnuo.<br />

Ipak, Amir je nosio jednu krivu<br />

britvu, naprijed povijene ručke i<br />

na<strong>za</strong>d <strong>za</strong>peta sječiva. Lahko se <strong>za</strong>klapala<br />

i bila pasent <strong>za</strong> svačiju ruku.<br />

Takve, vele, grade u Đakovici od<br />

ljuta gvožđa i ovnova roga, te nijesu<br />

baš <strong>za</strong> djecu. Osim ovako, da se nađe<br />

ukoliko bi Zlatka odviše <strong>za</strong>tegla<br />

petlju oko vrata - da Amir konop<br />

presječe.<br />

74 Januar - Decembar 2009.<br />

„Da sječeš, Amire, tek kad Zlatki<br />

vidiš bijelu pjenu, evo ovako“ -<br />

pravio bi otac mu Bešir ispred svojih<br />

usta što je moglo veću poluloptu<br />

šakama. „Uberi ovo dobro! Konop se<br />

ne sječe kad tebi prahne. Jazuk,<br />

sine.“<br />

„Bešire! Ne tovari djetetu toliko,<br />

aman! Nije starilo pa pomladilo“ -<br />

oprezno, a ipak odvažno bi rekla<br />

žena Beširova.<br />

Amir je desetu napunio<br />

početkom avgusta.Veli Šemsa,<br />

majka mu, da su prije deset godina<br />

rodile bile samo ona i trešnja bubajlija<br />

sa Zaruba.Tu trešnju od sestre,<br />

Bože mi oprosti, nije odvaja. Utolila<br />

bila porođajne muke njenim<br />

plodovima.<br />

Da. Deset je godina, na zdravlje,<br />

Amiru. A u školu nije pošao. Presjedio.<br />

Sebi udario mahanu slično<br />

djevojci koja se ne udomi na vrijeme<br />

- zli jezici zuckaju da mu je jeksik<br />

pameti. A Amir pametan. Sto puta<br />

pročitao jedan „Poletarac“, jer to<br />

jedino ima, a i Zlatka sto puta<br />

popasla ledinu oko sebe, toliko dohvatala.<br />

Nijesu odustajali. Tolili glad,<br />

kako dolikuje čovjeku i hajvanu.<br />

Oktobar. Otac Amiru, evo treće<br />

godine, govori iste <strong>riječ</strong>i:<br />

„Poći ćeš, Amire, u školu, ako<br />

Bog da. Što prije Zlatka svikne na<br />

pripon, bez tvoje pažnje.“<br />

Očeve <strong>riječ</strong>i dječaku su ličile na<br />

pra<strong>za</strong>n ram koji je mogao po svojoj<br />

želji puniti slikama, razgrtati ih i razgledati<br />

kad ničemu drugom nije preče<br />

da umili u njegovu samoću. Na<br />

njemu je, <strong>za</strong>ključio bi ponekad, što<br />

otac još nije siguran da se Zlatka neće<br />

<strong>za</strong>daviti konopcem. Nije dovoljno<br />

učio kravu kako da bježi takvoj nesreći,<br />

činilo mu se. Zlatka je, dok bi joj<br />

Amir pričao, ponekad gledala u<br />

dječaka, ali se ispostavljalo da nije usvajala<br />

ništa <strong>za</strong> nauk. Ličila je na ljude<br />

koji slušaju, ali ne dočuvaju.<br />

Nikom Bešir ne zucnu kako<br />

djetetu izvrdava školovanje da iz<br />

vjere, mlađahno, ne isklizne. Nije<br />

lud! Sve su, u vezi školstva, objasnili<br />

druigovi iz Komiteta. I na skupu<br />

AFŽ. A, tamo šta objasne, odista<br />

bude svakom jasno.<br />

„Ovo je društvo pravde. Voda je<br />

u čaši bistra, dok je čaša pravo.Talog<br />

pokrene ko čašu izvrne...“<br />

Obratiše se, reklo bi se, baš<br />

Beširu:<br />

„Ne izvrći, Bešire, bolje ti je!<br />

Ovu historiju i na ovom jeziku ćemo<br />

svi učiti, pa - kom svoja, kom<br />

tuđa...“<br />

„Dobro, dobro. Nije prvi put da<br />

je tako.“<br />

Vrijeme se nakanilo da dječaka<br />

konačno pozove u školu. Sve mu<br />

spremili, ono što se kaže - jeste Amir<br />

čekao, ali, dočekao. Srećeee, Bože<br />

dragi! Ali, sudbina sačekala iz <strong>za</strong>sjede.<br />

Majka mu se tih dana utopi u<br />

fir pod podkapčinom. U jedinom na<br />

sahat hoda, niz tijek Jošanice.<br />

Kako se kupala, nečija joj ruka iz<br />

dubine, iz onog modrila rijeke,<br />

svukla i nekamo odnijela gaće, da<br />

oproste pošteni obrazi. Žena nije od<br />

stida mogla iz rijeke, čekala nebi li joj<br />

ih vratio kradljivac. Čekala duže<br />

nego što duša može da čeka u tijelu<br />

pod vodom. Našli je, poslije, presamićenu<br />

oko rakite. Bog da joj se<br />

smiluje!<br />

„Ibiš Prhut je to, ako je bilo ko.<br />

On je jedini, vaktile skočio u fir,<br />

nakon što su ga <strong>za</strong>tekli s nekom tu.<br />

Niko ga nije vidio da je odatle izišao.<br />

Ovi stariji se sjećaju. Ha, amidža Sejduja?“<br />

„Zbilja, zna li ko Ibiša Prhuta?“<br />

„Mauzerkama su ga gađali po<br />

firu, nekolicina. Ne ubiše ga. Ni voda<br />

ga ne udavi.“<br />

„Šuti, Tufike, nijesi dijete! Te nijesu<br />

ni <strong>za</strong> maksume.“<br />

„Sve ima svoju pravu cijenu.“<br />

„Bog da joj se smiluje.<br />

„Alah da je primi među svoje<br />

miljenike.<br />

„ Amin!“<br />

Nakon što se u groblju pridade<br />

još jedna humka, Bešira odvedoše<br />

vlasti, a Amira amidža mu Džemo u<br />

Sarajevo.<br />

Zlatku već bili prodali <strong>za</strong> ukop<br />

nesrećnice.

BOSANSKI JEZIK<br />

Usvakodnevnoj komunikaciji,<br />

u kući, na<br />

ulici, u mahali, u kahvama,<br />

na posijelima i na<br />

sva kom nezvaničnom skupu,<br />

upo tre bljava se veliki<br />

broj orijentali<strong>za</strong>ma - <strong>riječ</strong>i<br />

karakteris tičnih <strong>za</strong> bosansko,<br />

a još više <strong>za</strong> sandžačko leksičko<br />

po dru čje.<br />

Za neke od tih <strong>riječ</strong>i možda se i može naši adekvatna <strong>za</strong>mjena u<br />

jednoj <strong>riječ</strong>i slavenskog porijekla, ali je mnogo češći slučaj da se mora<br />

upo trijebiti niz pojmova da bi se objasni lo potpuno zna čenje<br />

sadržano u samo jednom orijentalizmu. Za takvu se man tičku upotpunjenost<br />

možemo <strong>za</strong>hvaliti dugoj genezi do oblika kakav <strong>riječ</strong><br />

danas ima.<br />

U ovoj rubrici navešćemo neke od orijentali<strong>za</strong>ma karakteri stičnih<br />

<strong>za</strong> leksiku sandžačkih Bošnjaka i dati njihova osnovna i prenesena -<br />

figurativna značenja.<br />

K<br />

Kabadáhija m (tur.) nasilnik<br />

kábast krupan, golem, velik, gloma<strong>za</strong>n<br />

kabáhat, kabáhet m (tur.) krivica,<br />

svaliti krivicu na nekoga<br />

kábil (ar.) mogućan, moguće<br />

kábul, kabûlosum (ar.) uslišen,<br />

prihvaćen, primljen<br />

käbur m (ar.) grob<br />

kàčak m (tur.) 1.odmetnik, begunac;<br />

2.prokrijumčarena roba<br />

kačàmak m (tur.) jelo od kukuruzna<br />

brašna<br />

kadáif m (ar.) vrsta slatkog jela<br />

kádar (ar.) sposoban, koji je u stanju<br />

da nešto učini<br />

kadífa f (ar.) 1. svilena baršunasta<br />

tkanina, pliš; 2. cvijet<br />

kàdija m (ar.) šerijatski sudija<br />

kafàna f (ar.-pers.)<br />

kàfaz m (pers.) karir, na kocke<br />

kafàzli (tur.-pers.) 1. karirano platno(kafazli<br />

dimije); 2.kafazli pendžeri<br />

– prozori sa drvenim<br />

rešetkama<br />

kàftan m (pers.) 1.dio odjeće, duga<br />

haljina; 2.u N.Pa<strong>za</strong>ru – krpica,<br />

ostaci tkanine pri krojenju<br />

kàhar m (ar.) tuga, melanholija,<br />

briga, žalost<br />

JEZIČKA SEHARA Uređuje: Muratka Fetahović<br />

kàhpija f (ar.) bludnica, kurva, rospija<br />

kàhva f (ar.) kafa, napitak<br />

käil (ar.) voljan, spreman<br />

käiš m (tur.) remen, opasač<br />

kajása f, kàjas m (tur.) kožna vrpca<br />

kàjda f (ar.) melodija<br />

kàjdanka f notna sveska<br />

kajgana f (pers.) pržena jaja<br />

kàjmak m (tur.) 1.mliječni proizvod,<br />

površinski sloj, kora koja se<br />

pojavi kad se iskuhano mlijeko<br />

ostavi da se ohladi; 2.pjena na<br />

kahvi;3. figurativno pokupiti kajmak<br />

= uzeti ono najvrjednije<br />

kàjsija m (tur.) vrsta voća<br />

kāl m (tur.) topljenje rude<br />

kál, kao blato, prljavština<br />

kalabàluk m (ar.-tur.) mnoštvo,<br />

množina, puno<br />

kàlaj m (tur.) kositar, vrsta metala<br />

kojim se oblaže unutarnja strana<br />

bakarnih sudova<br />

kàlajisan m (tur.) 1.prema<strong>za</strong>n kalajem;<br />

2.(figurarativno) prepreden<br />

kalàštura f (tur.-bosanski) žena slobodnijeg<br />

ponašanja<br />

kalàuz m (tur.) 1. putovođa, vodič;<br />

2. ključ <strong>za</strong> svaku bravu<br />

käldrma f (grč.) kamenom popločana<br />

površina, put ili avlija<br />

kàlem m (grč.) 1. olovka, sredstvo<br />

<strong>za</strong> pisanje;2. cjevčica <strong>za</strong> namotava-<br />

nje konca; 3. dio biljke kojim se kalemi<br />

stablo ili grana, pelcer; 4. alatka,<br />

oštra čelična šipčica kojom se<br />

šaraju kutije<br />

kàlfa m (ar.) pomoćnik majstora<br />

kàlkan m (tur.) 1.<strong>za</strong>klon od dasaka<br />

na vratima ili prozorima prema<br />

ulici; 2. sedlo<br />

kàlup m (pers.) obra<strong>za</strong>c, matrica<br />

kàlja m (ar.) vrsta jela od krompira<br />

i mesa, ili kupusa i mesa<br />

kama f (tur.) dvosjekli nož, bodež<br />

sa dvije oštrice<br />

kanap (tur.) uzica od konoplje<br />

kànat m (tur.) 1. prozorsko krilo; 2.<br />

strana <strong>za</strong>prežnih kola<br />

kančelo n (tur.) namotano predivo<br />

kândža kàpi1. gvozdena kuka; 2.<br />

oštri nokti ptice<br />

kàpak m (tur.) poklopac<br />

kapà f (tur.) vrsta jela od povrća i<br />

mesa<br />

kàpidžik m (tur.) vratašca, sporedna<br />

vrata<br />

kàpija f (tur.) avlijska vrata<br />

kärabatak m (tur.) gornji dio noge<br />

ptica, peradi<br />

kàrar m (ar.) prava mjera<br />

karasèvdah m (tur.- ar.) teški sevdah,<br />

ljubavni jadi, melanholija<br />

karàula f (tur.) vojna pogranična<br />

stanica, stražarnica<br />

kàrma-karišik (tur.) sve izmiješano,<br />

ispreturano, u haosu<br />

kasàba f (ar.) grad, varoš<br />

kasída f (ar.) duža pohvalna pjesma<br />

od najmanje 15 distiha, vjerski hvalospjev<br />

kästile (ar.- tur)namjerno, smišljeno<br />

kàšika m (tur.) žlica, komad pribora<br />

<strong>za</strong> jelo<br />

kät m (tur.) 1. red, sloj; 2. sprat; 3.<br />

kat haljina – dimije i blu<strong>za</strong> ili dimije<br />

sa svilenicom košuljom i jelekom<br />

kàtil m (ar.) ubica, krvnik<br />

kàtran m (ar.) crna gusta tečnost<br />

neugodna mirisa koja se dobija<br />

suhom destilacijom drveta ili iskuhavanjem<br />

borove smole<br />

käur, kaurin m (pers.) nemusliman,<br />

nevjernik<br />

kâvga f (pers.) svađa, prepirka,<br />

bitka<br />

kavurisati (tur.) propržiti meso<br />

kà<strong>za</strong>n m (pers.) poveća, dublja posuda,<br />

kotao<br />

Januar - Decembar 2009. 75

76 Januar - Decembar 2009.<br />

Povodom obilježavanja 11. maja<br />

Dana Bošnjačke nacionalne <strong>za</strong>stave<br />

Odbor <strong>za</strong> kulturu Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća predvideo je<br />

veliki broj kulturnih umjetničkih programa<br />

i manifestacija.<br />

Majske svečanosti <strong>za</strong>počete su<br />

Smotrom bošnjačkih narodnih igara<br />

SBONI 2009 koja je svečano otvorena<br />

2. maja na tradicionalnom pešterskom<br />

teferidžu u Delimeđu.<br />

3. maja u Multimedijalnom centru<br />

<strong>za</strong> kulturu Tutinu u Tutinu dramski<br />

studio Centra <strong>za</strong> kulturu iz Goražda<br />

izveo je pozorišnu predstavu „Oči<br />

Ahmedove“ rađene po tekstu Ivana<br />

Studena u režiji Sanela Mušovića.<br />

U okviru programa obilježavanja<br />

11.maja Dana Bošnjačke nacionalne<br />

<strong>za</strong>stave u Tutinu je svečano otvorena<br />

Biblioteka Centra<br />

<strong>za</strong> Bošnjačke Studije<br />

nakon<br />

čega je<br />

upriličen<br />

BOŠNJAČKI PRAZNICI<br />

PROSLAVLJEN NACIONALNI BLAGDAN<br />

11. MAJ - DAN ZASTAVE<br />

svečani defile folklornih ansambala<br />

KUD Sandžak Novi Pa<strong>za</strong>r, KUD<br />

Tutin, KUD Goražde, i KUD Podgorski<br />

biseri iz Prizrena.<br />

Po <strong>za</strong>vršetku defilea učesnici su<br />

na svečano pripremljenoj bini na<br />

gradskom trgu u tutinu pred više hiljada<br />

građana održali koncert bošnjačkih<br />

narodnih igara.<br />

10. maja 2009. godine na prijemu<br />

koji je <strong>za</strong> učesnike Smotre Bošnjačkih<br />

Narodnih Igara i građane Sandžaka<br />

priredio dr. Sulejman Ugljanin, predsjednik<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća,<br />

uručena je plaketa “20 oktobar”,<br />

Turskoj agencije <strong>za</strong> razvoj TIKA, <strong>za</strong><br />

izuzetan doprinos u oblasti obrazovanja<br />

na bosanskom jeziku i izgradnji<br />

institucija <strong>bošnjačke</strong> kulture i tradicije.<br />

Nakon svečanog podi<strong>za</strong>nja <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalne <strong>za</strong>stave na jarbol<br />

ispred glavnog ureda Vijeća pred nekoliko<br />

hiljada okupljenih građana<br />

doprinos majskim svečanostima dali<br />

su članovi ansambla Ašik Junus izvođenjem<br />

ilahija na bosanskom i turskom<br />

jeziku.<br />

Na sam dan 11. maj u prostorijama<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

otvorena je izložba dječijih likovnih<br />

radova na temu „<strong>Bošnjačka</strong> kultura i<br />

tradicija“.

BOŠNJAČKA TRADICIJA<br />

SBONI je tradicionalni manifestacija<br />

koja ima <strong>za</strong> cilj očuvanje i populari<strong>za</strong>ciju<br />

folklorne tradicuje Bošnjaka<br />

kao i zbližavanje mladih ljudi Bošnjačke<br />

nacionalnosti sa svih prostora<br />

bivše Jugoslavije i iz dijaspore.<br />

Zbog posljedica svjetske ekonomske<br />

krize, Smotra bošnjačkih narodnih<br />

igara (SBONI), koja se tradicionalno<br />

održava na Dan <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

<strong>za</strong>stave, u 2009. godini nije mogla biti<br />

organizovana na način kao prethodnih<br />

godina. Naime, izostalo je učešće<br />

mnogih ansambala.<br />

U Delimeđu je održan koncert kulturno-umjentičkih<br />

društava, a učesnici<br />

su bili: KUD „Sevdah“ iz Gradačca -<br />

BiH, Bošnjačko KU društvo „Interkulturale“<br />

iz Beča, „Sandžak“ iz Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra i folklorni ansambl Multimedijalnog<br />

centra iz Tutina.<br />

Dola<strong>za</strong>k na svečanu binu učesnika SBONI 2009 pratio<br />

je i veliki broj građana na teferidžu u Delimeđu<br />

Januar - Decembar 2009. 77

78 Januar - Decembar 2009.<br />

Na svečanom defileu u Tutinu,<br />

pored članova KUD „Sevdah“ iz<br />

Gradačca - BiH, Bošnjačko KU društvo<br />

„Interkulturale“ iz Beča, „Sandžak“ iz<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, folklorni ansambl Multimedijalnog<br />

centra iz Tutina učestvovalo<br />

je i KUD „Podgorski biseri“ iz<br />

Prizrena.

SBONI je manifestacija koja, inače,<br />

okuplja ansamble iz zemlje i inostranstva,<br />

s ciljem da se na jednom<br />

mjestu predstavi raznovrsnost kultura<br />

naroda, što, opet, ima <strong>za</strong> cilj očuvanje<br />

tradicije naroda sa ovih prostora.<br />

Dodjela Plakete “20. oktobar” predstavniku<br />

Turske agencije <strong>za</strong> međunarodni razvoj -TIKA<br />

Svečano otvaranje biblioteke Centra<br />

<strong>za</strong> <strong>bošnjačke</strong> <strong>studije</strong> u Tutinu<br />

Pozorišna predstava „Oči Ahmedove“<br />

Januar - Decembar 2009. 79

Najbolji literalni i likovni radovi<br />

KAD DJECA PROGOVORE<br />

O svojoj kulturi i tradiciji<br />

U cilju obilježavanja 11. maja, Dana <strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>stave, Bošnjačko nacionalno vijeće<br />

raspisalo je Konkurs <strong>za</strong> najbolji učenički literarni i likovni rad na temu <strong>bošnjačke</strong> kulture i tradicije,<br />

koji je uspješno <strong>za</strong>vršen uz svesrdnu saradnju<br />

sa direktorima i nastavnicima<br />

srpskog/bosanskog jezika sandžačkih osnovnih<br />

škola; đaci su obradili ovu temu, a<br />

radovi su razvrstani u četiri kategorije: prvu<br />

kategoriju su činili učenici I i II razreda;<br />

drugu kategorija: učenici III i IV razreda;<br />

treću kategoriju učenici V i VI razreda i<br />

četvrtu kategoriju učenici VII i VIII razreda.<br />

Likovni radovi mogli su biti individualni<br />

i grupni/kolektivni, a <strong>za</strong> najbolje radove nagrađivan<br />

je učenik ili grupa učenika, nastavnik-mentor<br />

i škola. Za najbolje likovne<br />

radove nagrađeni su:<br />

Dženana Planić, učenica VIII razreda OŠ<br />

“Sveto<strong>za</strong>r Marković” iz Brodareva,<br />

Zilha Mavrić, učenica VII razreda OŠ“Jovan<br />

Jovanović Zmaj” iz Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

Sajma Dolovac, učenica II razreda OŠ “Desanka<br />

Maksimović” iz Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

Belma Redžepović, učenica VI razreda OŠ<br />

“Vuk Karadžić” iz Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

Armin Đulović, učenik VIII razreda<br />

OŠ“Vuk Karadžić” iz Tutina,<br />

Šaćirović Rijalda, učenica IV razreda OŠ<br />

“Vuk Karadžić” iz Tutina,<br />

OŠ “Rifat Burdžović Tršo” Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

80 Januar - Decembar 2009.<br />

Na Dan <strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>stave u<br />

galeriji Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

izloženo je 60 likovnih radova, od ukupnih<br />

dvjesto koliko je pristiglo na Konkurs.<br />

Najbolje literalne radove napisale su:<br />

Nedžma Šaćirović, učenica VIII razreda OŠ<br />

“Jovan Jovanović-Zmaj” iz Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

Ilma Manić, učenica VI razreda OŠ “Rifat<br />

Burdžović-Tršo” iz Tutina<br />

Amina Tuzinac, učenica IV razreda<br />

OŠ“Rifat Burdžović-Tršo” iz Novog Pa<strong>za</strong>ra.

Ehljimanina svadba<br />

Osvanulo je vedro majsko jutro. Kroz poluotvoren prozor<br />

probudili su me rumeni zraci izlazećeg sunca i vesela ptičija pjesma.<br />

Negdje u blizini čuo se topot konjskih kopita i povik kočijaša<br />

koji je seoskom kaldrmom hitao na njivu. Iz susedne sobe prepoznala<br />

sam glas moje nane koja je sa komšinicama ispijala jutarnju<br />

kahvu. Prišla sam prozoru i neko vrijeme posmatrala<br />

proljećno umiveno nebo, a iz bašče me <strong>za</strong>pahnuo opojni miris behara.<br />

Fali mi <strong>riječ</strong>i da opišem tu ljepotu, a koliko bih to željela !<br />

Taj užitak mi, <strong>za</strong> trenutak, prekide nanin poziv da dođem u kuhinju,<br />

jer tetka Ehljimana i amidžinica Vasvija hoće da me vide.<br />

Kad sam ušla na vrata jedna od njih uzviknu: „Mašala što je ova<br />

čora porasla, ti ćeš se, Sećeraginice, šućur sat odmijeniti" Poselamismo<br />

se, i ja sjedoh u jednom uglu sobe. Posmatram tetka Ehljimanu.<br />

Starica od blizu osamdeset godina, <strong>za</strong>brađena<br />

mahramom. Svaka bora na njenom licu odslikava jedan period<br />

njenog života. Sve na njoj nekako skladno, čak joj i bore lijepo<br />

stoje. Vidi se da je to bila nekad prava ljepotica. One nastaviše<br />

da razgovaraju, a ja se sva pretvorila u uho kako mi ni jedna jedina<br />

<strong>riječ</strong> nebi promakla. Nešto mi je govorilo da će one sad da<br />

pričaju o običajima, što mene jako interesuje. Tako je i bilo. „Е<br />

moja Ehljimana, čini mi se ka da je jučer bilo kad si ti došla",<br />

skoro sa uzdahom progovori amidžinica Vasvija. „Hej o! pantiš<br />

li to, a znaš li koliko ima vremena od taput ?" uz neki, meni do<br />

tada neviđen osmjeh, uzvrati joj tetka Ehljimana." I kao i uvijek<br />

horna <strong>za</strong> priču amidžinica Vasvija nastavi.<br />

„Koljiko ti,Ehljo, ono sede isprošena ?" „Bogme dvije godine,<br />

salj tri nedelje manje, ono dok je Latif došo is vojske. Tadijer se<br />

vojska dugo služila, jok ka sat ha otiđi etega. Kupilji su mi vala<br />

bilji sve što treba da se kupi. Ostalo je bilo još petoljirka i dva<br />

šorvana da donesu kanađije onu noj uoči svadbe. Sve sam ti ja<br />

to pore<strong>za</strong>la i potkala. Te ljepote, te spreme. Svut se pričalo kako<br />

bolju spremu, nit je ko spremio ni donijo od mene. A vala sam i<br />

imala vakta daje spremim, uzvrati tetka Ehlja."Pantim vala,"nastavi<br />

amiđinica Vasvija „ sve je bilo ugovoreno, salj dok Lato<br />

dođe. Bilji su zvalji dvesta kuća, sve s kućom. Adem Deljin je<br />

bio zvanica. Tek smo se bilji ispratilji na stanove. Te ljivade se<br />

<strong>za</strong>zeljenelje, a svut po njima cvetalje jagljike i što ti ja znam koje<br />

još cvijeće. Mogu ti rej ka birani cilj im alj tepih. No taput tepiha<br />

nigđe nije imalo, sve su bilji ćiljimi i čerge, alj hirami. Miljina<br />

hi je bilo pogljedat, a teško su se čuvalji ot grinje. Helje, Latif<br />

dođe ka danas, a prosutra otoše kanađije. Osamnu četvrtak, a <strong>za</strong>boravilji<br />

da kupu bambone i ljebljebiju, te neda kot Ganovija, kupilji<br />

su malo više kat se Ćamilj ženio pa him je ostalo. Mi žene<br />

namirujemo iz stana u stan.<br />

Malo se usput porečkasmo sa Ramizom Galjinom, ko će u<br />

jenđe. Vala ja nijesam taput nikom makarila niti dala naprijet. Činelo<br />

mi se da sam <strong>za</strong> sve ja najpreča. Bogme sam i ćuteke jela <strong>za</strong> to.<br />

Na ravan više stanova već počeo narot da se kupi. Na jedan<br />

kraj postaljeni mangal i đugumi <strong>za</strong> kahvu, a sa druge strane čore<br />

u testije donosu vodu <strong>za</strong> piće sa Gure, a <strong>za</strong> harač sa Stejramina.<br />

Ne prođe ni sahat ogreznu ljivada. Mi provirujemo kroz ljesu od<br />

stana. Tija momaka, a tija konja. Čauš zovnu Reha da bidne buljukbaša,<br />

a viknu svatovima da krenu <strong>za</strong> njim. Maljić i Zahir<br />

udrilji u muzike i goč, sve plješti do Ljeporavna. Uto izbiše ovi<br />

is doljne mahalje, a svatovi već polažu. Kat se to prolomi pucnjava,<br />

neznaš jelj žešći Amir Ganof alj Juso Galjin. Bio je adet<br />

da svatovi tamo noću po konaka, a ovaret nešto rešiše da se vrnu,<br />

kažu tu bljizu u Gurdijelje pa mogu i na obdan. Ja uze Zaljifu<br />

pa se malo ka sakrismo u onu kočiju <strong>za</strong> komoru da bidnemo uz<br />

nevestu. Taktuk su išlje jenđe, a mi učogorismo da idemo. Sefo<br />

Hamidof razigra sedljenika, a on mu nešće pravo no okrenu pa<br />

preko jedne vratnice, <strong>za</strong> trohu je poginuo.<br />

Do Gurdijelja ima ka jedan sahat hoda. Pratiše muštulukdžije,<br />

a dok se oni vrnuše mi popričekasmo nadno Cukota. Ispret<br />

kuća ispalje žene da gljedaju svatove. Stigosmo. Sćahu da<br />

uvedu svatove unutra te neko <strong>za</strong>vika, jok more no na ljivadu, na<br />

ovu ljepotu. Nas jenđe uvedoše doduše u sobu đe si ti. Uzgret<br />

čuh kako se Adil Kasumof ljutaše šta smo šćelje u jenđe. Tebe bi<br />

milo što sam ja došla đesmo ono čuvalje <strong>za</strong>edno. Đe da sedneš<br />

puno žena, a još komora. Čini mi se da me i danas bolji, neko mi<br />

poturi boćanku na onu prostirku đe treba da sednem." Kaku boćanku<br />

?"upita komšinica Eljma<strong>za</strong>. „Епе, kaku boćanku,taput se<br />

jenđama svašta podvaljevalo. Sramota je i da se priča,"veli moja<br />

nana. A amiđinica Vasvija nastav: „Tamo upolje dajra, pije se<br />

kahva sprema se ručak. Po ručku opet kahva pa posijen da ručaju<br />

sretioci, nema povratka svatovima dok se sve sofre ne istaraksu.<br />

Ja tu malo preskoči, bilji smo <strong>za</strong>boravilji jorgan i rukavice da donesemo,<br />

te su pratilji nekoga da hi uzme. A ti, Ehljo, došla pod<br />

namešć da insan dva oka ne skine sa tebe. Vala je i Latif bio viđen.<br />

Dođe vakat da se krene, tebe prstenovaše, popi se šerbet i krenusmo.<br />

Mi malo poprve a tebe da posij en izvedu. Deca se nakupila<br />

da sednu na sanduk, a dever him dava para dok imade sitno,<br />

no mlogo dece pa koja nijesu uzela, nete živa da siđu sa sanduka.<br />

Komoru već behu natovarilji jedva sedosmo u kočiju. Ne dadoše<br />

ni Haziru bajrak dok him ne dade malo para, velju takaf je adet.<br />

Vikalji su da ako neko ot sretioca prvi ujagmi da puca is ljivora<br />

kat se krene ne vesta ima da <strong>za</strong>sudi čoveku. Ja ne pantim koje<br />

prvi puco, a ti si mu vala sudila pa kogoj daje. Gurdijeljci him<br />

behu postavilji nišan da gađaju, a i kamen da bacaju, bogme su<br />

i košiju trčalji. U sve naši behu bilji bolji, sem košije. Košiju<br />

him beše uzo Rasim Badić is Gurdijelja. Behu kupilji pare <strong>za</strong><br />

ručak i na muzike. Pošto te popeše na konja, ja te malo virnu<br />

kros onu čergu ot kočije kad ti plačeš. Kamen ti u praću, neznam<br />

šta ti falji <strong>za</strong> onakoga momka. Krenusmo, kad bismo preko ćuprije<br />

ti baci mindilj, a eto ni sat neznam ko ga ujagmi. Usput se faljahu<br />

što su sakrilji filjdžan. Kad bismo us Debelo brdo, svatovi<br />

opet trčaše košiju. Kat se primakosmo ka kući, kat tamo svirka,<br />

dovelji Šaka sa muzikama. O drugo, prelomi se pucanj, takaf trijesak<br />

u mom vijeku nijesam čula. Sretoše nas, svatove uvedoše<br />

u ona veljki stan pot šindru, neko prifaćinje konje, neko reda<br />

obuću. Čuh kako neko pita, dalj je zvanica zvao mula Ilja<strong>za</strong> <strong>za</strong><br />

venčanje, u svatove nije bio. Tebe krenusmo ka onome stanicu<br />

kraj kljijeta. Tamo ti spremilji musaf i nakonče. Kazuju ti kako<br />

da ujđeš, da poljubiš prak i tako redom. Uvedosmo te, žene se<br />

otimlju koja će bliže do tebe ja hi sve pomako da ti namešćim<br />

mesto. Neko reče da ide hodža da hi venča. Večeralo se, džumbusilo<br />

se do kasno. Zavikaše da se ispane, a ispret stana se nakupilo<br />

momaka i devojaka, udrilji pesmu. Prvo trepetljiku pa<br />

posljen var se, ne prevar se. Mi opet u namiru. Izutra ti uzimaš<br />

ruku . kogoj uđe u tvoj stan i kazuješ darove. Serđiju ti rastrlji<br />

čepčevrm oko stanova. Ljudi dolazu na ručak i da te daruju, pa<br />

hitaju na Džumu. Neznam, davno je bilo a pričalji su da ti se<br />

dosta dara pokupilo. Kat su šćelji da te daruju izvelji smo te da<br />

hi malo podvoriš. Neko uze tablju i sve ot čoveka do čoveka. Ne<br />

znaš staje ljepše slušat muzike, alj Mahita Husova kako se šalji.<br />

Zaseo u sredinu i priča šta mu se dešavalo u životu. Svi se smiju,<br />

a najače, čini mi se, Šefko Aljušof. Popodne se nakupio narot sa<br />

svija strana, čak is Brniševa i Crnoče. Doduše nijesu dalji šareno<br />

kolo, helj ovo u petak popodne je ženski džumbus. Ljudi su stoj<br />

alj i sa strane i<strong>za</strong> plota, a i ko bi krenuo ovamo đe se đumbusi,<br />

dočeko bi hi Arslan Selmof sa mačugom. Poređalji pokraj tebe još<br />

jedno pešes nevesta da dvoru sa tobom. Sve obuklje katove sa zlatom<br />

oko vrata, sve cafti.<br />

Tako ti je bilo. Što bi vikalji, ljepota petak i subota. Ti si se<br />

odma dofatila posla, izgajila decu, enehi ka zlato. Pričalo se ka<br />

Ehljimana Latifovica. Danas je sve drukče. Alj šta hoj, takaf je<br />

vakat."dovrši amidžinica Vasvija. Nedžma Miletić, VIII razred<br />

OŠ “Jovan Jovanović Zmaj” Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

Nastavnica, Mira Miletić<br />

Januar - Decembar 2009. 81

82 Januar - Decembar 2009.<br />

Dan Sandžaka – 20. Novembar<br />

obilježen je i ove godine u<br />

prisustvu velikog broja zvanica,<br />

predstavnika javnog, društvenog<br />

i političkog života iz cijelog Sandžaka<br />

i gostiju iz Crne Gore. Svečanost je upriličena<br />

u Glavnom uredu Vijeća, u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru.<br />

Čestitajući svim Bošnjacima nacionalni<br />

praznik, predsjednik Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća u Republici<br />

Srbiji Dr. Sulejman Ugljanin je rekao<br />

da su Sandžački Bošnjaci u<br />

prethodnom periodu<br />

značajno unaprijedili svoja<br />

nacionalna prava i dostigli<br />

<strong>za</strong>vidan nivo njihove ostvarenosti.<br />

Ističući da je<br />

Dan sandžaka praznik i<br />

svih ostalih građana ove<br />

regije, Dr. Ugljanin je ovom<br />

prilikom govorio o posebnom,<br />

regionalnom sandžačkom identitetu,<br />

kao tekovini <strong>za</strong>jedničkog<br />

suživota i tradicionalno dobrih međusobnih<br />

odnosa svih građana regije,<br />

BOŠNJAČKI PRAZNICI<br />

PROSLAVLJEN NACIONALNI BLAGDAN<br />

20. NOVEMBAR - DAN SANDŽAKA<br />

pozivajući pritom i predstavnike ostalih<br />

naroda koji žive na ovom području<br />

da se aktivno uključe u<br />

njegovanje i očuvanje tog identiteta.<br />

Ministar u Vladi Srbije pozvao je,<br />

također, i predstavnike Bošnjaka i<br />

drugih naroda u susjednoj državi<br />

Crnoj Gori na uspostavljanje posebnih<br />

odnosa i da se ne obziru na granice<br />

koje ih sada razdvajaju, a koje će, kada<br />

naša zemlja i konačno bude u Evropskoj<br />

uniji, biti <strong>za</strong>nemarljive.<br />

Dan Sandžaka predsjedniku<br />

Ugljaninu,<br />

članovima BNV-a i svim<br />

Bošnjacima čestitao je i<br />

ministar <strong>za</strong> ljudska i manjinska<br />

prava u Vladi Srbije,<br />

Sveto<strong>za</strong>r Čiplić.<br />

U sklopu obilježavanja<br />

Dana Sandžaka održani su<br />

Četvrti Sandžački književni susreti<br />

(SAKS), tradicionalna književna<br />

manifestacija sandžačkih Bošnjaka,<br />

koju finansijski podržava i Ministarstvo<br />

kulture Republike Srbije.

BOŠNJAČKA TRADICIJA<br />

Zbog nedostatka sredstava izmijenjena je koncepcija<br />

manifestacije, ali su književni susreti ipak održani<br />

SAKS 2009 - prvo veče<br />

Članovi redakcije Almanah<br />

Da se i u uslovma ekonomske krize mogu<br />

organzovati značajne kulturne manfestacje,<br />

poka<strong>za</strong>lo je Bošnjačko nacionalno vijeće<br />

organzujući četvrte po redu Sandžačke<br />

književne susrete. Nedostatak sredstava uslovio je<br />

drugačiju koncepciju, pa su se ovogodišnji književni<br />

susreti razlikovali od predhodnih. Ove godine,<br />

zbog nedostatka sredstava nije bilo konkursa <strong>za</strong><br />

dodjelu književne nagrade “Pero Ćamila Sijarića”,<br />

no i pored toga čitalačkoj publici nije uskraćeno <strong>za</strong>dovoljstvo<br />

da se u dvije večeri, 20. i 21.novembra<br />

druži sa književnicima.<br />

Ove godine je u tu svrhu prve večeri Susreta<br />

predstavili su se članovi uredništva i redakcije<br />

podgoričkog „Almanaha“- Udruženja i časopisa <strong>za</strong><br />

proučavanje, <strong>za</strong>štitu i prezentaciju kulturno-historijske<br />

baštine Bošnjaka Crne Gore. Urednik časopisa<br />

i predsjednik Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

Crne Gore, akademik Šerbo Rastoder, u uvodnoj<br />

<strong>riječ</strong>i, uz čestitke povodom nacionalnog praznika<br />

svih sandžačkih Bošnjaka, rekao je da granice <strong>za</strong><br />

kulturu ne postoje i da je to, bez obzira na državnu<br />

razdvojenost, najbolja nit spajanja svih, kako pripadnika<br />

bošnjačkog nacionalnog korpusa, tako i<br />

ostalih građana na ovom prostoru.<br />

Januar - Decembar 2009. 83

Govoreći o osnivanju<br />

udruženja i pokretanju časopisa,<br />

prof. dr. Šerbo Rastoder<br />

je rekao: “ Očaj, nemoć, prkos<br />

i znanje su izvorišta Almanaha”<br />

- i podsjetio da su se u<br />

tim, <strong>za</strong> bošnjački narod na<br />

prostorima bivše Jugoslavije<br />

teškim vremenima, Husein<br />

Bašić, Zuvdija Hodžić i Milika<br />

Pavlović 1993. godine odvažili<br />

da pokrenu Almanah “kao<br />

odgovor vremenu ništavila i<br />

beščašća”. „U narednim godinama<br />

svog postojanja časopis je okupio impo<strong>za</strong>ntnu<br />

ekipu književnika i novinara, koja je<br />

produkovala ukupno 89 knjiga i 46 brojeva časopisa“,<br />

rekao je akademik Rastoder.<br />

Druge večeri održana je promocija antologije<br />

“Trajnik”. U ovom trotomnom luksuznom<br />

izdanju na oko 1700 strana,<br />

priređivač akademik Risto Vasilevski je <strong>za</strong>stupio<br />

autore iz svih nacionalnih manjina i etničkih <strong>za</strong>jednica<br />

koje žive u Srbiji, a to su: Albanci,Bošnjaci,<br />

Bugari, Bunjevci, Cincari, Goranci, Hrvati,<br />

Jevreji, Mađari, Makedonci, Našinci, Romi, Rumuni,<br />

Rusini, Slovaci, Turci, Ukrajinci i Vlasi. U<br />

antologiji je <strong>za</strong>stupljeno 257 pjesnika sa 1 087 pjesama<br />

na jezicima autora, od čega je 750 pjesama<br />

dato i u prijevodu na srpski jezik. To je 22 371<br />

84 Januar - Decembar 2009.<br />

On je, u kraćim crtama, predstavio<br />

redakciju časopisa i njegova najznačajnija<br />

izdavačka ostvarenja. Od<br />

bogatog izdavačkog stvaralaštva „Almanaha“,<br />

akademik Rastoder posebno<br />

je izdvojio djela rahmetli Huseina Bašića,<br />

nekoliko knjiga o bošnjačkoj epici<br />

i Avdu Međedoviću, kao i čuveni<br />

roman Envera Čolakovića „Legenda o<br />

Ali-paši“, <strong>za</strong> kojeg je hrvatski književnik<br />

Miroslav Krleža ka<strong>za</strong>o da na<br />

mnogo bolji način od Ive Andrića prikazuje<br />

život Bošnjaka u BiH.<br />

U nastavku programa, rad udruženja<br />

i časopisa „Almanah“, njegovu bogatu izdavačku<br />

djelatnost prije svega, predstavili su i sekretar<br />

redakcije Atvija Kerović, kao i članovi redakcije<br />

Suljo Mustafić i Aldemar Ibrahimović.<br />

stih na originalu i <strong>13</strong> 638 stihova u prijevodu. Uz<br />

to, <strong>za</strong> svakog <strong>za</strong>stupljenog autora dati su biobibliografski<br />

podaci i fotografija autora. Za svaku<br />

od 17 antologijskih cjelina, koliko ih antologija<br />

ima, izbor su pravili predstavnici nacionalne <strong>za</strong>jednice<br />

koja je u toj cjelini predstavljena, tako da<br />

su kopriređivači u antologiji Rasim Ćelahmetović,<br />

Aleksandar Dankov, Ivan Ivanov, Ana<br />

Popov, Uzeir Ajradini, Tatjana Cvejin, Vicko<br />

Arpad, Dragoljub Acković, Ileana Ursu, Vladimir<br />

Kočiš, Adam Svetlik, Nusret Dišo Ulku,<br />

Eugen Kolebo, Tomislav Žigmanov, Radomir<br />

Andrić, Vojislav Radovanović i Irina<br />

Hardi Kovačević.<br />

Predstavljajući antologiju, akademik<br />

Vasilevski je istakao: “Antologija "Trajnik"<br />

obuhvata pjesničko stvaralaštvo pjesnika<br />

nacionalnih manjina i etničkih <strong>za</strong>jednica<br />

koji su rođeni ili su živjeli i stvarali na prostoru<br />

sadašnje Republike Srbije u dužem<br />

vremenskom periodu, ma gdje sada živjeli<br />

i stvarali. Dakle, drži na okupu sve ono što<br />

je ponijelo inicijaciju, poticaj, "miris" i<br />

"ukus" (sa) ovog tla. U svakom slučaju, ubijeđeni<br />

smo da će antologija "Trajnik" dugo<br />

trajati i biti temelj na kome će počivati sva<br />

buduća kompletna i kompleksna istraživanja<br />

pjesničkog stvaralaštva na ovom prostoru.

Risto Vasilevski<br />

TRAJNIK <strong>za</strong> trajanje<br />

SAKS 2009 - drugo veče<br />

Antologija višestruko predstavlja kapitalno<br />

izdanje: prvo, u većini slučajeva, radi se o prvom<br />

književno-kritičkom vrjednovanju manjinskih<br />

književnosti; drugo, <strong>za</strong>hvaljujući prijevodima,<br />

daje se mogućnost da se srpska čitalačka javnost<br />

upozna sa pjesničkim stvaralaštvom manjinskih<br />

<strong>za</strong>jednica, i treće, s obzirom da su manjine koje<br />

žive u Srbiji dijelovi većih naroda koji žive u sopstvenim<br />

državama, ovo predstavlja i značajan<br />

međunarodni književni i izdavački poduhvat.”<br />

Antologija “Trajnik” izišla je u izdanju smederevske<br />

izdavačke kuće “Arka”, a na ovogodišnjem<br />

Sajmu knjiga u Beogradu nagrađena je specijalnom<br />

nagradom <strong>za</strong> izdavački poduhvat godine.<br />

O antologijskoj cjelini sandžačkih Bošnjaka<br />

govorio je njen piređivač Rasim Ćelahmetović.<br />

On je istakao da ova antologija eksplicitno potvrđuje<br />

da nema malih i perifernih književnosti<br />

i poetskih krugova i da <strong>za</strong> poeziju nije bitno koliki<br />

je brojčano jedan narod, već šta se iznjedri u<br />

negovoj duhovnoj i umjetničkoj nadgradnji, a<br />

poezija manjinskih <strong>za</strong>jednica u umjetničkom<br />

smislu ni počem ne <strong>za</strong>ostaje, već ponekad i prednjači.<br />

U antologiji bošnjačka poezija je sakupljena<br />

pod naslovom “Otisci <strong>za</strong>čaranih ogledala”, a u<br />

njima su <strong>za</strong>stupljena 24 bošnjačka pjesnika sa po<br />

tri antologijske pjesme. Zastupljeni su: Murat<br />

Abdagić, Ruždija Krupa, Maruf Fetahović, Ismet<br />

Rebronja, Bešir Ljušković, Ibrahim Hadžić,<br />

Rasim Ćelahmetović, Redžep Nurović, Ismet<br />

Čivgin, Murat Baltić, Sinan Gudžević, Šaban Šarenkapić,<br />

Fatima Muminović, Izeta Radetinac,<br />

Hodo Katal, Hankuša Ham<strong>za</strong>gić, Iso Porović, Bisera<br />

Suljić Boškailo, Enes Dazdarević, Samir Hanuša,<br />

Jasmina Ahmetagić, Asmir Kujović,<br />

Hajrudin Kolašinac, Nadija Rebronja<br />

Januar - Decembar 2009. 85

Nakon ovih opštih karakteristika koje su<br />

dali priređivači, predstavili su se pjesnici<br />

pripdnici bugarske, makedonske,<br />

86 Januar - Decembar 2009.<br />

rumunske i <strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>jednice, kao<br />

i predstavnik većinskog srpskog naroda. Svoje stihove<br />

su govorili:<br />

Risto Vasilevski, rođen je 1943.godine u Makedoniji.<br />

Akademik, pjesnik, esejista, pisac <strong>za</strong> djecu,<br />

prevodilac. Piše i objavljuje na makedonskom i srpskom<br />

jeziku. Autor je sljedećih knjiga: Šaputanja,<br />

Vremenija, Tumačenje puta, Davanje oblika, Listanje<br />

vremena, Bolna kuća, Životopis Koleta F., Otići<br />

u Prespu, Patnja i prosvetljenje, Plodored, Pohvale<br />

paklu, Igranje glavom, Ogledala, Igre i hvale,<br />

Letopis hiljaduposlednje, Tkanica zla, Hram. Ipak<br />

hram, Freska od reči, Iskopine, Sušt – slospev –<br />

poezija;<br />

Svetlosti značenja – antologija poezije nacionalnih<br />

manjina u SCG<br />

Trajnik - antologija poezije nacionalnih manjina<br />

u Republici Srbiji;<br />

Dobitnik je mnoštva književnih nagrada i priznanja.<br />

Član je Makedonske akademije nauka i umjetnosti<br />

i Akademije slovenskih književnosti i<br />

umjetnosti u Varni, Bugarska. Živi u Smederevu.<br />

Dušica Ilin, rođena u Tetovu ( Makedonija)<br />

1944.godine. Pjesnikinja je i novinarka. Piše na<br />

makedonskom i srpskom jeziku. Autor je pjesničkih<br />

knjiga: Freska srca, Sizifina, Vjetar u kavezu, Tumačenje<br />

straha, Sporan let, Bijela linija, Sedam<br />

prekora o hladnoći i Pek. Pjesme su joj prevođene u<br />

Poljskoj, SAD, Turskoj, Indiji i Rumuniji. Živi i radi<br />

u Beogradu.

Milan Đurašinović, rođen je 1952.godine u<br />

Vragočanici, kod Valjeva. Objavio je pjesničku<br />

plaketu „Vezivanje ptica“ 1979, i knjige pjesama<br />

„Tekla“ 1982, „Zbirka Vragočanica“ 1991, „Averno“<br />

2001, i srpske poezije i prevođenje na više svjetskih<br />

jezika. Živi u Beogradu.<br />

Viktor B. Šećerovski, rođen je 1942.godine u<br />

Makedoniji. Pjesnik, književni kritičar, prevodilac.<br />

Piše na makedonskom i srpskom jeziku. Autor je knjiga:<br />

Vrijeme glasnih hladnoća, Kovčeg <strong>za</strong> samoću,<br />

Promjena prostora,Posle života, posle smrti, Vrijeme<br />

i<strong>za</strong> zida, Otmene praznine – poezija; Sada je odgovorni<br />

urednik časopisa Videlo i urednik u IP Sipa.<br />

Dobio je nagrade Iselenička gramota i Godišnju nagradu<br />

<strong>za</strong> doprinos stvaralaštva i kulturi Makedonaca<br />

u Srbiji. Živi u Beogradu.<br />

Cvetko Ivanov, rođen je u selu Borovo, Dimitrovgrad<br />

1949. godine. Osnovnu školu <strong>za</strong>vršava u rodnom<br />

mjestu i u selu Poganovo a gimnaziju u<br />

Dimitrovgradu. Završio je Tehnološki fakultet u<br />

Skoplju i radi u Pirotu. Piše na bugarskom jeziku i<br />

bavi se publicistikom i dokumentaristikom. Objavljuje<br />

u listu Bratstvo i časopisu Most. Do sada je<br />

objavio dvije monografije: “Borovo-istine i legende”<br />

(2004.) i “Dragovita zlatna” (2007.) i zbirku pjesama<br />

“Žive uspomene” (2006.).<br />

Pavel Gatajanču, rođen je 1957.godine u Vojvodini,<br />

Lokve. Urednik je emisije iz kulture na rumunskom<br />

jeziku. Objavio je sljedeće knjige: Odsutno<br />

vrijeme, Obrijana zmija, Rađanje proze,Pjesme,<br />

Kalibar revolvera,Dresiranje lovačkih pasa, Ne snivani<br />

snovi,Sizifovo rame i made in Banat – poezija,<br />

Atentat na javni red – pro<strong>za</strong>, Lokve juče i danas –<br />

monografija… Prevođen je na srpski, mađarski, slovački,<br />

rusinjski, slovenački, francuski i njemački<br />

jezik. Dobitnik je više nagrada i priznanja.<br />

Januar - Decembar 2009. 87

Safet Hadrović Vrbički, rođen je 01. oktobra<br />

1952.godine u selu Donja Vrbica, kod Berana. Piše<br />

poeziju, prozu, eseje, osvrte, recenzije, polemičke<br />

tekstove i satiru. Prevođen je na makedonski, slovenački,<br />

bugarski, turski i njemački jezik. Pjesme su<br />

88 Januar - Decembar 2009.<br />

mu publikovane na talasima radio-stanica:<br />

Radio-Beograd, Radio-Sarajevo, Radio Crne Gore,<br />

Radio Ankara, Radio Novi Pa<strong>za</strong>r, Radio Berane,<br />

Radio Rožaje. Zastupljen je u zbornicima, antologijama<br />

i naučnim studijama.<br />

Vjerujući u magijsku moć <strong>riječ</strong>i, vjerujući da je<br />

pjesma lijek svemu, da je kadra da sačuva trenutak<br />

<strong>za</strong> vječnost, 1974.godine odlučuje da objavi svoje<br />

prve pjesme, u Beogradu. Učestvuje na poetskom<br />

festivalu Mladi maj u Zaječaru, kada dobija i prve<br />

književne kritike i prve nagrade.<br />

Krajem septembra 1988.godine objavljuje svoju<br />

prvu zbirku pjesama “Ne reci nikom” pa <strong>za</strong>tim<br />

“Zoja” 1992.godine piše tragediju “Žrtva” Kasnije<br />

objavljuje: Kurban, Iskopavanje vatre; krajem<br />

1994.godine objavljuje drugo izdanje “Žrtva”,<br />

poema “Ne mere to tako bolan” Sa svojim saradnicima<br />

Vasvijom Gusinac i Fehimom Kajevićem<br />

priprema građu i 1966.godine objavljuje <strong>za</strong>jedničku<br />

knjigu pod naslovom “Progoni i politički procesi u<br />

Sandžaku od 1992-1996 godine” i tako nastavlja sa<br />

izdavanjem “Bošnjaci muslimani narod vjera kultura”<br />

“Patke na legalu” “Lovci na školjke” “Orfejeva<br />

lira” treće izdanje “Žrtva” “Izgon kao sudbina”<br />

Pjesme iz provincije” “Ezopov vrt” “Labudova<br />

pjesma”<br />

Izeta Radetinac, rođena 07.februara 1957.godine<br />

Bare, opština Prijepolje. Objavila dvije zbirke poezije<br />

“Ne tražim let ptice” izdata u Sarajevu, “Krik<br />

sna” izdata u Novom Pa<strong>za</strong>ru 2008.godine. Svoje<br />

pjesme objavljivala u “Sandžačkim novinama” u<br />

Listu <strong>za</strong> književnost i kulturu Iranskog kulturnog<br />

centra u Beogradu, u knjizi “Bosna i Bošnjaci” izdata<br />

u Njujorku, <strong>za</strong>stupljena u Antologiji Bijel<br />

behar, Antologija Pjesnika Bošnjaka Kosova od Alije<br />

Džogovića.

Rasim Ćelahmetović, 1945 godina, Priboj. Pjesnik,<br />

pripovjedač, esejista. Autor je četiri knjige poezije<br />

i n+knjige pripovedaka. Objavljena su dva izbora<br />

iz njegovog stvaralašta. Zastupljen je u preko 30 Antologija.<br />

Poezija mu je prevođena na turski, poljski,<br />

bugarski, makedonski i albanski jezik. Knjige su mu<br />

doživjele više izdanja. Dobitnik je književnik<br />

nagrada: Blažo Šćepanović, Vukovi Lastari, Limske<br />

večeri poezije i drugi. Dobitnik je zlatne značke Kulturno<br />

prosvjetne <strong>za</strong>jednice Srbije i Dukata Isah bega<br />

Ishakovića. Član je Udruženja književnika Srbije.<br />

Živi u Priboju.<br />

Enes Dazdarević, 1965 godine u Novom Pa<strong>za</strong>ru.<br />

Pjesnik. Studirao je geografiju u Sarajevu i Prištini.<br />

Objavio je veoma <strong>za</strong>paženu Zbirku poezije Ruska<br />

straža 1993 godine. Zastupljen je u više Antologija<br />

Poezije Bošnjaka. Dobitnik je nagrade Goranovo<br />

proljeće 1989. godine. Živi u Novom Pa<strong>za</strong>ru.<br />

Tomislav Žigmanov, rođen je 1967.godine, u Tavankutu, književnik, esejist, publicist. Po <strong>za</strong>nimanju<br />

je profesor filozofije. Radovi su mu prevođeni na engleski, njemački, mađarski, rumunski, bugarski i<br />

rusinski jezik. Za knjigu Minimum i maximum dobio je 2007.godine nagradu “Zvanje Črnja” <strong>za</strong> najbolju<br />

knjigu eseja objavljenoj u Hrvatskoj. Objavio je: Raskrivanja (knjiga refleksivnih stihova), Efemerije<br />

svakodnevlja, Bunjevački blues (knjiga stihova), 2002, Bez svlaka mraka, poema, 2005, Prid svitom – saga<br />

o svitu koji nestaje, prozni monolozi, 2008. (pisana na bunjevačkoj ikavici)<br />

Januar - Decembar 2009. 89

Bošnjačko<br />

nacionalno vijeće<br />

je prije pet godina,<br />

na desetogodišnjicu<br />

genocida u<br />

Srebrenici,<br />

proglasilo 11. juli<br />

<strong>za</strong> Dan sjećanja.<br />

90 Januar - Decembar 2009.<br />

RAHMET<br />

SVIM BOŠNJAČKIM<br />

CIVILNIM ŽRTVAMA<br />

Prigodnom akademijom i monodramom<br />

“Kameni spavač”,<br />

koje su održane u Glavnom<br />

uredu BNV-a, kao i posjetom šehidskog<br />

groblja i polaganjem cvijeća na<br />

spomen-česmu u Starčevićima kod<br />

Tutina, gdje je 11. jula 1922. godine<br />

ubijeno 30 Bošnjaka, u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

je obilježen 11. juli, Dan sjećanja.<br />

Obrativši se prisutnima na Akademiji,<br />

predsjednik Izvršnog odbora<br />

Vijeća Esad Džudžević je ka<strong>za</strong>o da je<br />

11. juli prilika da se <strong>za</strong>traži rahmet <strong>za</strong><br />

sve <strong>bošnjačke</strong> civilne žrtve u prošlom<br />

stoljeću: na žrtve pokolja i pokrštavanja<br />

Bošnjaka u Plavu i<br />

Gusinju 1912. godine,<br />

na žrtve u Starčevićima<br />

u opštini Tutin<br />

11. jula 1922. godine,<br />

na ubijene<br />

u Šahovićima i<br />

Pavinom Polju u<br />

Bijelom Polju 20.<br />

novembra 1924.<br />

godine, na žrtve<br />

četničkog pokolja<br />

izvršenog uoči Božića<br />

1943. na području<br />

Bihora, kao i<br />

na žrtve četničkih<br />

divljanja u Foči i<br />

drugim mjestima<br />

istočne Bosne<br />

tokom II svjetskog<br />

DAN SJEĆANJA - 11. JULI<br />

rata, na šehide pobijene, na pravdi<br />

Boga, na Hadžetu u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

tokom 1944. i 1945. godine, na žrtve<br />

progona Titovog ministra policije<br />

Aleksandra Rankovića tokom 60-tih<br />

godina, na žrtve državnog terora i otmica<br />

Bošnjaka tokom 90-tih godina u<br />

Sjeverinu 22. oktobra 1992. godine,<br />

na pljevaljsku Bukovicu <strong>16</strong>. februara<br />

1993. godine, na žrtve otmice u Štrpcima<br />

27. februara 1993. godine i, konačno,<br />

na žrtve genocida u Srebrenici<br />

11. jula 1995. godine.

DAN SJEĆANJA - 11. JULI<br />

“Odlukom Evropskog parlamenta<br />

i Rezolucijom UN, čitav civilizirani<br />

svijet obilježava 11. juli<br />

kao Dan sjećanja; svi, osim onih<br />

koji su to trebali prvi učiniti - parlament<br />

Srbije, zemlje u kojoj mi,<br />

sandžački Bošnjaci, živimo oduvijek”,<br />

ka<strong>za</strong>o je Džudžević, izražavajući<br />

očekivanja da će Srbija ipak<br />

smoći snage da to učini.<br />

U povodu obilježavanja ovog<br />

nacionalnog blagdana u prostorijama<br />

Vijeća upriličeno je izvođenje<br />

monodrame “Kameni<br />

spavač”, u glumačkoj reali<strong>za</strong>ciji<br />

Filipa Mursela Begovića, glumca<br />

Dramskog studija ORIENT<br />

ESPRESSO iz Zagreba. Monodrama<br />

je utemeljena na stihovima<br />

velikog bošnjačkog<br />

pjesnika Mehmedalije Maka<br />

Dizdara iz njegove istoimene<br />

zbirke pjesama. Postmodernim<br />

pristupom najnovijih iskustava<br />

evropske drame Begović je u<br />

liku pripovjedača dočarao snagu<br />

ličnosti pjesnika Maka Dizdara.<br />

Spajanjem tradicije i savremenosti,<br />

te dramskog postupka i performansa,<br />

izložene su ključne<br />

biografske činjenice iz pjesniko-<br />

vog života, propraćene projekcijama<br />

slika na zidu sa simbolima i<br />

motivima sa stećaka.<br />

Monodrama se na mnogo načina<br />

dotakla tragičnih ratnih zbivanja<br />

koja su devedesetih godina prošlog<br />

stoljeća <strong>za</strong>desila Bošnjake i mnoge<br />

ostavile bez doma i porodice.<br />

Govorom isključivo u prvom<br />

licu jednine izbjegnuta je linearnost<br />

pripovijedanja u monodrami,<br />

pri čemu je naglašena prisutnost<br />

manihejstva u djelovanju bogumila.<br />

U predstavi je prika<strong>za</strong>n <strong>za</strong>čudni<br />

svijet Crkve bosanske, čiji su<br />

pripadnici bogumili dolaskom<br />

Osmanlija, vjeruje se, bez opiranja<br />

prihvatili islam. Sjedeći na visokom<br />

stolcu i nesputano se obraćajući<br />

publici, protagonist pokušava<br />

i u dobroj mjeri uspijeva dosegnuti<br />

duboku oporost Makovih stihova,<br />

koji, u momentu dok se izgovaraju,<br />

kao da se uklesuju u kamen.<br />

Januar - Decembar 2009. 91

U jeziku su<br />

najdublji<br />

korijeni<br />

narodnih<br />

idioma, koji<br />

svjedoče da<br />

jednom nešto<br />

nastalo, ne da<br />

se lahko<br />

iskorijeniti, već<br />

novim<br />

izdancima<br />

samo<br />

podmlađuje<br />

stare žile.<br />

92 Januar - Decembar 2009.<br />

Mr. Fatima Muminović-Pelesić<br />

Kratkim pričama o jeziku nije mi<br />

cilj samo markirati dijalekatske<br />

nijanse u srpskom i bosanskom<br />

jeziku na području Sandžaka, poka<strong>za</strong>ti<br />

primjere autohtonih <strong>riječ</strong>i sačuvanih od<br />

<strong>za</strong>jedničkog prajezika, nego i uka<strong>za</strong>ti na<br />

njihovu savremenu pravilnu upotrebu.<br />

Ali, te pravilno složene <strong>riječ</strong>i do finalne<br />

reali<strong>za</strong>cije teksta, prilikom preloma, pretrpe<br />

razna pomjeranja, zbiju se jedna uz<br />

drugu, negacije s glagolima, tamo gdje<br />

im nije mjesto, jer „tehnički operateri" ne<br />

moraju voditi računa o pravilima pisanja<br />

<strong>riječ</strong>i. Tome su slični stručnjaci raznih<br />

profesija, Ijekari, pravnici,<br />

ekonomisti, koji smatraju da ne moraju<br />

poznavati normu pisanja, jer nisu stručnjaci<br />

jezika, iako su <strong>za</strong>vršili fakultet.<br />

Koliko je to otišlo daleko, potvrđuje anegdota<br />

o doktoru nauka koji je izjavio da<br />

će u enciklopediji provjeriti kako se<br />

nešto piše.<br />

Opasnosti u pisanju poniru do neke<br />

vrste perfidije kad vam neko namjerno<br />

poremeti pravilno napisane <strong>riječ</strong>i, da vas<br />

diskreditira kao stručnjaka, kad vam se<br />

obrati amater u nauci i <strong>za</strong>nemari sve<br />

SLOVO O BOSANSKOM JEZIKU<br />

PRIČE O JEZIKU<br />

OKAMENJENE<br />

ZAMJENICE<br />

vaše sposobnosti o kojima je informiran,<br />

jer mu to omogućava pozicija <strong>za</strong>klona,<br />

ušuškanosti vlašću, a vidi vas kao usamljen<br />

stub, u želji da vas sruši, da vas baci<br />

u prah, jer i<strong>za</strong> vas je samo goli život i<br />

rad, uvijek sputavan čak i od onog koga<br />

vide kao siguran podupirač. Siguran u<br />

svoje jezičke spletke, motiviran fiktivnom<br />

dobiti, nesretni Jago <strong>za</strong>boravi na<br />

objelodanjenost stvarnosti koja slijedi...<br />

Vrijeme u jeziku nikad nije samo sada,<br />

ono se vraća kao odjek <strong>riječ</strong>i u dubokoj<br />

spilji i razliježe kao zov bućnosti koja ga<br />

prima i izlaže promjenama. Tako ono<br />

što je obilježilo govor izvjesnog vremena,<br />

ne išče<strong>za</strong>va <strong>za</strong>uvijek, već se čuva<br />

kao hlad pod krošnjama bujnog stabla.<br />

Bogatstvo <strong>riječ</strong>i traje kao dah antike u<br />

sjeni slavenskih <strong>za</strong>jednica koji se otkriva<br />

govorom starijih stanovnika Sandžaka.<br />

Pratimo <strong>za</strong>mjenice u dijalogu doktorice<br />

i nane, tokom Ijekarskog pregleda.<br />

Nana: Šta da vi 1 reknem : ne znam<br />

šta je mene 2 . Kažem sebe 3 : zdrava<br />

nisi, a nešto te boli. Teško je znat kad<br />

ve 4 nešto boli, a ne umijete ka<strong>za</strong>t<br />

kako ve 5 boli.<br />

Doktorica: Kako da Vam pomognem?<br />

Nana: E fala vi 6 , ako ne 7 Bog pogleda,<br />

on ni 8 može pomoći.<br />

Doktorica: Znam, ali Bog je dao čovjeku<br />

pamet da uči, izučava nauke,<br />

pa da jedan drugom mogu pomoći.<br />

Nana: Jeste, Njemu fala, <strong>za</strong> svaku<br />

boljku kažu ima lijek. Nije ga grijeh<br />

tražit čak do Kine.

SLOVO O BOSANSKOM JEZIKU<br />

Doktorica: Kakav Vam je<br />

san?<br />

Nana: Pravo da vi 9 reknem,<br />

lahkosana sam, imam vi 10 slab<br />

apetit.<br />

Doktorica: Treba da se krećete<br />

.<br />

Nana: E nemam vi 11 takata 12<br />

da hodim ni preko dvije<br />

slamke, što se rekne. Malo se<br />

poštapim po sobi, iz sobe ne<br />

mrdam. Doktorica: Treba češće<br />

jesti, pomalo.<br />

Nana: E vi ne <strong>13</strong> dobro razumijete.<br />

Kao da ste starili, pa mladili.<br />

Ja ve 14 dosta <strong>za</strong>držah. Sin<br />

veli da dokturica vidi kako sam,<br />

a ja velim što me ima gledat<br />

'vaku staru.<br />

Doktorica: Da Vam izmjerim<br />

pritisak, uradimo laboratorijske<br />

nalaze...<br />

Nana: Vala vi 15 moram<br />

ka<strong>za</strong>t da slabo vidim, a<br />

da mene <strong>16</strong> doktor<br />

vida pogleda oči,<br />

dobro bi bilo.<br />

Doktorica: Dobro, napisat ću<br />

uputnicu...Nego mi recite<br />

kakav vam je sluh? Čujete li?<br />

Nana: Pa čujem ve 17 , 'nako.<br />

Danas i malo dijete čini se znaveno,<br />

niko ne 18 stare ne sluša.<br />

Nekad se svako <strong>za</strong>gonio da pomogne<br />

drugome, a sad ve 19 niko<br />

ne gleda, niti ve 20 sluša, sve se<br />

uzelo u pamet, pa vi ne da usta<br />

otvorit. Najviše šutim, nemam<br />

vi 21 ja šta kom'ka<strong>za</strong>t, odmah me<br />

dočeka :" Ne znaš ti to, nano!" A<br />

ja se upitam kako mi to vijek<br />

prođe, tolike godine prenijeh<br />

preko glave, a da ništa ne znam.<br />

Doktorica: Mladi su takvi.<br />

Nana: Mladi ne 22 tako gledaju,<br />

kao da nismo mrdnuli iz<br />

sobe, no vas 23 život ni 24 proso između<br />

četiri zida. /Doktorica<br />

piše recepte <strong>za</strong> vitamine, minerale,<br />

uputnice <strong>za</strong> specijalisite.../<br />

Nana: E moram vi 25 vala<br />

ka<strong>za</strong>t, da hi 26 ne volim, te tablete.<br />

I ne utuvim kad se koji<br />

pije. Da djecu ne bihuzurim 27 ,<br />

nemaju oni vakta, molim ve 28<br />

da hi 29 turate puno, tek đe koji<br />

nek' se nađe.<br />

Doktorica: Ne brinite, nano,<br />

znam ja šta ću vam prepisati.<br />

Nana: I ne velim vi 30 da ne<br />

znate, bože sačuvaj, hvala vi 31 ,<br />

do neba...<br />

Doktorica: Pomoći će vam <strong>za</strong><br />

san, da malo ojačate, da bolje vidite...<br />

Nana: E hvala vi 32 što progovorismo<br />

koju.<br />

Doktorica: Hvala i Vama.<br />

Dođite na kontrolu.<br />

Očito, markirane<br />

<strong>riječ</strong>i<br />

u<br />

ovom tekstu predstavljaju enklitičke<br />

oblike dativa i aku<strong>za</strong>tiva plurala<br />

<strong>za</strong>mjenica vi (vam), ni (nam),<br />

ne (nas), ve (vas) koji su upotrebljavani<br />

još od najstarijih vremena. U<br />

staroslavenskom jeziku upotrebljavali<br />

su se u ovim padežima enklitički<br />

oblic ny, vy, koji su upravo<br />

aku<strong>za</strong>tivi plurala,što su se vremenom<br />

izgubili.Oblici tipa mene,<br />

tebe, u dativu singulara <strong>za</strong>držali su<br />

se do 14.st. , a od 15. stoljeća su potisnuti<br />

dativnim oblicima -vam, -<br />

nam i genitivnim oblicima nas, vas.<br />

Dr Aleksandar Belić ističe da su<br />

se u Crnoj Gori razvile iz oblika ni,<br />

vi, enklitike ne, ve, u kojima je -e na<br />

kraju došlo analogijom a-deklinacije<br />

(:duše); pa se tako govori u<br />

Crnoj Gori na.pr.: molim ve.<br />

Ovi oblici su se i danas sačuvali<br />

u govorima starijih ljudi na području<br />

Sandžaka i Crne Gore:<br />

-dativ: da vi kažem/da vam<br />

kažem/, on ni može pomoći/on<br />

nam može pomoći;<br />

-aku<strong>za</strong>tiv: molim ve/molim<br />

vas, vi ne razumijete/vi nas razumijete<br />

itd. Vidimo, da bi bilo pogrešno<br />

shvatiti oblik „vi ne<br />

razumijete" u značenju negacije, jer<br />

je <strong>riječ</strong> o pluralu <strong>za</strong>mjenice mi<br />

(nas), otuda pravo značenje „vi nas<br />

razumijete".<br />

Prvobitni oblik<br />

dativa i lokativa<br />

bio je mbne<br />

>mene i čuva se do<br />

XVI stoljeća ( sa izgublje-<br />

Bogatstvo <strong>riječ</strong>i traje kao dah antike u<br />

sjeni slavenskih <strong>za</strong>jednica koji se otkriva govorom<br />

starijih stanovnika Sandžaka.<br />

nim poluglasnikom u otvorenom<br />

slogu). Od XIV stoljeća upotrebljava<br />

se oblik meni sa e prema genitivu,<br />

dok je i mjesto e došlo analogijom<br />

prema enklitici mi,ti.<br />

Oblici ni i vi upotrebljavali su se<br />

od najstarijih vremena u aku<strong>za</strong>tivu<br />

i u dativu, i danas su se <strong>za</strong>držali u<br />

govorima starijih ljudi Sandžaka,<br />

na što je utjecala sličnost sa enklitikama<br />

mi,ti. Upotreba starih oblika<br />

: ni,vi i ne, ve samo se ovdje <strong>za</strong>držala<br />

kao „okamanjeni glas" prošlosti<br />

koji dijalekatski govor osvježava<br />

i čuva patinu starog. U jeziku su<br />

najdublji korijeni narodnih idioma,<br />

koji svjedoče da jednom nešto nastalo,<br />

ne da se lahko iskorijeniti, već<br />

novim izdancima samo podmlađuje<br />

stare žile .<br />

1 vi=vam, 2 mene=meni, 3 sebe=sebi, 4 ve=vas, 5 ve=vas, 6 vi=vam, 7 ne=nas,<br />

8 ni=nam, 9 vi=vam, 10 vi=vam, 11 ne=nas, 12 takata=snage,moći, <strong>13</strong> ne=nas'<br />

14 ve=vas, 15 vi=vam, <strong>16</strong> mene=meni, 17 ve= vas, 18 ne =nas, 19 ve=vas, 20 ve=vas,<br />

21 vi=vam, 22 ne=nas, 23 vas=sav, 24 ni=nam, 25 vi=vam, 26 hi=ih, 27 bihuzurim<br />

=uznemiravam, 28 ve=vas, 29 hi=ih, 30 vi=vam, 31 vi=vam, 32 vi=vam.<br />

Januar - Decembar 2009. 93

Enes Dazdarević, književnik<br />

OSMIJEH GOSPODINA KINTE<br />

94 Januar - Decembar 2009.<br />

Svaka je dogma imala (i ima) svojeg<br />

arhineprijatelja. Historija civili<strong>za</strong>cije<br />

puna je primjera kulturološke demoni<strong>za</strong>cije<br />

koja je prethodnica fizičkog uništavanja<br />

otpadnika. Njega treba okovati,<br />

katranom politi, objesiti, spaliti.. Od najstarijih<br />

vremena. Svako je pleme kuburilo s<br />

ponekim otpadnikom kojeg je trebalo istjerati.<br />

Arhineprijatelji su nosili razna imena<br />

u raznim vremenima. Nekad su imali konkretnog<br />

nosioca, odazivali se na ime Galileo,<br />

Charles ili Albert. Nekad su (a neke i<br />

danas) arhineprijatelje proganjali u stereotipima:<br />

niger, sindikalac, prosvjetitelj, buržuj,<br />

Jevrej, komunista, musliman...<br />

Drugačije nije ni danas. Dogma modernog<br />

eksploatizma je ustoličila svog arhineprijatelja.<br />

Spram idealnog modela<br />

savremenog homosapiensa, koji ima dvije<br />

kuće, troje kola, plaća makar jednu alimentaciju,<br />

plaća više telefonskih, televizijskih<br />

i inih računa, stoji arhineprijatelj<br />

neoliberalne potrošačke dogme. Stoji<br />

lično on, Ser LOOSER. Lucifer je sada looser<br />

i nije po volji moderne dogme. Nije<br />

baš da ga privode lomači i podbadaju vilama,<br />

ali, nije baš ni da nije proka<strong>za</strong>n.<br />

Danas se to radi sofisticirano, uspostavljanjem<br />

modela jednog vrijednosnog sistema<br />

na više nivoa. Otvoreno na<br />

ekonomskom i socijalnom, <strong>za</strong>kulisano na<br />

političkom, perfidno na kulturološkom<br />

nivou. I podnivou. I upravo zbog ovog<br />

posljednjeg, vrijedi malo promisliti, i<br />

makar zbog šara meridijana, možda i poneko<br />

pitanje postaviti.<br />

Umjetnost porobljavanja slobodnog čovjeka<br />

nije više saglediva u sceni kada Kunta<br />

Kinte bježi od bijelih lovaca na robove.<br />

Danas nema takvog nasilja, ali, pogledamo<br />

li bolje oko sebe, vidjećemo da nasilje svakodnevnog<br />

življenja nije prognano iz civili<strong>za</strong>cije.<br />

A robovanje se može definisati i<br />

kao nasilje svakodnevnog života.<br />

Gledamo scenu, identičnu u velikom<br />

broju filmova moderne produkcije. I gle-<br />

ESEJ<br />

damo u koliko filmova se ponavlja do u<br />

tančine ista scena (O uticaju filmske industrije<br />

dovoljno je reći da je crnac prvo u<br />

hollywoodskoj produkciji a onda i u stvarnosti<br />

postao predsjednikom jedne države).<br />

Dakle, jutro je, porodica se sprema<br />

<strong>za</strong> uobičajeni «uspješni radni dan». Muž<br />

traži kravatu, djeca doručkuju (šta, pahuljice,<br />

jer su gotove <strong>za</strong> par minuta), žena ne<br />

zna gdje joj je glava, trči tamo, trči onamo...<br />

Vrijeme teče kao ludo, sve je to na ivici kašnjenja,<br />

na ivici ispada iz sistema. Po broju<br />

filmova, serija i sl., koji počinju sa ovakvim<br />

scenama, vidjećemo da se i u našoj stvarnosti<br />

potpuno neprimjetno uvukao u<br />

život jedan sada već i kulturološki model.<br />

Ova žurba, ova stiska sa vremenom, taj<br />

pritisak na čovjeka koji ne zna gdje i šta bi<br />

prije, polako postaje pravom porodičnom<br />

idilom (Orijentalni «natenane» model bezmalo<br />

sufijskih provenijencija pripada historijskoj<br />

čitanci). Taj očigledni haos<br />

prekomandovan je u harmoniju. Ili, kako<br />

neki vole reći, u naš način života. Taj način<br />

života njegovim kreatorima je toliko<br />

važan, da grdna vojna mašinerija zna da<br />

se pripodigne i pri samoj slutnji da neko<br />

hoće da ga ugrozi.<br />

Zastanimo malo nad tim prizorom.<br />

Pogledajmo ko su ti ljudi koji tako žure. I<br />

<strong>za</strong>što žure? Gori li kuća, je li nekom krv<br />

potrebna, da možda barbari nisu ušli u<br />

grad? Kakva je to hitnja i čemu ta hitnja?<br />

Niti gori kuća, niti je kome krv potrebna,<br />

niti su barbari ušli u grad. U ovim gradovima<br />

postoji nešto drugo, nešto mnogo<br />

strašnije od barbara, zbog čega ovi ljudi<br />

izlijeću iz kuća ko da je opalio signalni pištolj<br />

sa hipodroma.<br />

Da li su ti ljudi slobodni? Na prvi pogled,<br />

moglo bi se reći da jesu. Nigdje<br />

okova, nigdje onog poznatog lika sa bičem<br />

koji šiba nad glavama i po leđima roblja.<br />

Ali, opet, oni žure upravo kao da ih neko<br />

šiba, ili je makar <strong>za</strong>mahnuo da ih šiba. Koliko<br />

se ova scena suštinski razlikuje od na-

ESEJ<br />

silja svakodnevnog življenja u kolonijalnim<br />

sistemima. I da li su kolonijalni<br />

sistemi nestali sa historijske<br />

scene? Koliko su oni «nestali» a koliko<br />

su postali manje vidljivi?<br />

Možda je to preciznije pitanje.<br />

Ili, uzmimo drugi prizor (kulturološki<br />

obra<strong>za</strong>c ponavljanja identičnih<br />

slika nalikuje čuvenom propagandističkom<br />

obrascu o sto puta<br />

ponovljenoj laži sve dok ona ne postane<br />

«istina»). Uobičajeni radni<br />

dan u nekoj modernoj poslovnoj<br />

zgradi. Radni prostor podijeljen na<br />

mini kancelarije otvorenog tipa.<br />

Nekih 20-tak uposlenika sjedi <strong>za</strong><br />

svojim kompjuterima. Oni, jel, rade.<br />

Rad je formulisan kao nešto stvaralačko,<br />

makar u svakoj ozbiljnijoj antropološkoj<br />

analizi i definiciji. A šta<br />

rade ovi ljudi ovdje, u ovom radnom<br />

prostoru. Da li oni, osim kapitala,<br />

stvaraju još nešto? Koliko je<br />

<strong>za</strong>pravo taj rad «stvaralački»? Da li<br />

je kreativan makar onoliko koliko je<br />

kreativno i, recimo, branje pamuka<br />

na «otvorenim» poljima Džordžije.<br />

Ili, po čemu je berač pamuka manje<br />

kreativan u odnosu na današnjeg<br />

modernog uposlenika. I beračev<br />

rad učestvuje u stvaranju krajnjeg<br />

proizvoda – tkanine. I današnji upo -<br />

slenik učestvuje u kreiranju krajnjeg<br />

proizvoda. Zašto samo <strong>za</strong> berača<br />

pamuka važi da je sinonim robovlasničkog<br />

sistema, a <strong>za</strong> modernog<br />

radnika važi da je produkt civili<strong>za</strong>cijskog<br />

napretka. I hoće li se reći da,<br />

suštinski, pripadaju istom sistemu.<br />

E da se to ne bi reklo, makar ne na<br />

tako sirov i grub način, smišljena su<br />

mnoga rješenja. Mnogo veće nadoknade,<br />

mnogo bolje pogodnosti,<br />

mnogo bolji uslovi <strong>za</strong> današnjeg «berača<br />

pamuka». A i sama nominacija<br />

«berača» je usavršena velikim brojem<br />

blistavih poslovnih titula. Stvoren<br />

je takav model življenja, gdje se<br />

po prvi put u historiji civili<strong>za</strong>cije «berači<br />

pamuka» javljaju na konkurs i<br />

otimaju <strong>za</strong> «mjesto na plantaži».<br />

Stvoren je takav model življenja u<br />

kojem Kunta Kinte više ne juri po šumama,<br />

već Kunta Kinte juri i probija<br />

se kroz saobraćaj, da kojim slučajem<br />

ne <strong>za</strong>kasni na posao. Taj posao je<br />

sada mjesto pod suncem, i ko se ne<br />

izbori <strong>za</strong> jedno takvo mjesto, e taj<br />

ulazi u jedan sasvim drugi svijet, u<br />

svijet podzemlja koji je s početka teksta<br />

nazvan svijetom arhineprijatelja<br />

dogme. Stvoren je takav model življenja<br />

u kojem se svaki onaj koji nije<br />

na «plantaži» naziva svakojakim pogrdnim<br />

imenima. To se radi sofisticirano,<br />

ku lturološki. Čak i sa dozom<br />

be skrajnog humanizma sprovodi se<br />

suštinska degradacija čovjeka. I tu<br />

dolazimo do gospodina Loosera.<br />

Njega ne voli niko. Nema više<br />

uvreda tipa: you are niger. Ne, danas<br />

se daleko češće čuje: you are looser.<br />

Ser Looser je opsesija kreatora modernog<br />

eksploatizma. Žena ga je<br />

ostavila davno, valjda onog trenutka<br />

kad je otkrila njegove looserske sklonosti.<br />

Djeca ga viđaju od decenije do<br />

decenije. Prijatelji iz mladosti okreću<br />

glavu kada ga vide. On je pošast, on<br />

je kuga moderne dogme. On je predmet<br />

svakojakih barskih sprdačina,<br />

on izvlači duboki uzdah rezigniranih<br />

roditelja, on je lik iz po dzemlja, on je<br />

nepouzdani šarlatan. Njime se plaše<br />

djeca jer kreatori moderne civili<strong>za</strong>cije<br />

misle na duge staze. Njima je vrlo<br />

važan i segment koji se odnosi na<br />

dogmatski pogodnu i zdravu radnu<br />

snagu koja će uvećavati njihov kapital<br />

i u budućnosti. U tom cilju oni<br />

svojeg interesa nalaze i u reformi<br />

škola i univerziteta. U sistemu naobrazbe<br />

neće se više niko «opterećivati<br />

nepotrebnim sadržajima i<br />

informacijama». Čemu tolike humanističke<br />

nauke, čemu tekstovi starih<br />

filozofa. Modernoj dogmi nije potrebna<br />

upitanost, ona se grozi kompliciranog<br />

metafizičkog teksta. Njoj<br />

treba hiperfunkcionalnost. Njoj treba<br />

osposobljavanje. I nadasve efikasnost.<br />

Sveto trojstvo globalnog usavršavanja<br />

kapitala. Podanik neoko -<br />

lonijalne do gme ne može biti onaj<br />

koji postavlja mnoštvo «bespotrebnih<br />

pitanja». Sistem opšte naobrazbe<br />

treba selektivno relaksirati i pojednostaviti<br />

(čitaj: Bolonjska deklaracija).<br />

Za ono što se od budućih «berača pamuka»<br />

traži jeste nemilosrdna egze-<br />

kucija stečenog znanja (pojednostavljenje<br />

moždanih funkcija) a ne kojekakvo<br />

teoretisanje bjelosvjetskih<br />

loosera koji, još od stare Atine pa<br />

naovamo, postavljaju pitanja koja<br />

nikom, jel, ne donose dobra. Sokrat<br />

bi u tom smislu mogao biti i preteča<br />

svih svjetskih loosera. U neokolonijalnom<br />

sistemu vrijednovanja ovaj filosof<br />

je danguba prve klase. U ov om<br />

sistemu sve to treba uprostiti, mladog<br />

čovjeka «rasteretiti», kako bi se<br />

od njega, što bezbolnije, napravio koristan<br />

član <strong>za</strong>jednice i pouzdan šraf<br />

u mehanizmu globalnog usavršavanja<br />

kapitala.<br />

Od slobodoumnog i buntovnog<br />

mladog čovjeka stvara se blještava<br />

kreatura u besprijekorno čistom<br />

odijelu sa aktovkom u ruci, koja<br />

nam se smješka sa svih panoa još<br />

blještavijih poslovnih zgrada. Taj<br />

savršeno obrijani lik smiješi nam se<br />

u reklamama, svakih 15 minuta sa<br />

svih 15 televizija. On je primjer uspješnog<br />

čovjeka. On je savršeni<br />

radnik. Poželjan zet, pouzdan suprug,<br />

omiljeni tata, poslovni partner<br />

od povjerenja, on je platežno<br />

sposoban. Ova kovanica monstruozna<br />

je ideja tvoraca modernog<br />

eksploatizma. S humanističkog<br />

aspekta ona je nastavak socijaldarvinističkih<br />

teorija o ustrojstvu svijeta.<br />

Samo platežno sposobni<br />

vrijedni su pažnje. Samo platežno<br />

sposobni <strong>za</strong>služuju trijumf u borbi<br />

<strong>za</strong> opstanak. Silna administracija<br />

uključena je u sistemsko selekcioniranje<br />

ljudi na osnovu njihove platežne<br />

sposobnosti. Kao sanitarci<br />

kada udaraju pečat na zdravo životinjsko,<br />

udara se i pečat na zdravo<br />

potrošačko meso. S tim pečatom<br />

berač pamuka ulazi u red posvećenih.<br />

Postaje nosilac više titula. Dobija<br />

više kreditnih kartica. On je<br />

potrošač, kupac, konzument, pretplatnik,<br />

osiguranik, član kluba,<br />

omiljeni mušterija, rado viđen<br />

gost... Smiješak na toj reklami jeste<br />

trijumf dogme neokolonijalnog<br />

eksploatizma. Jedino savršeno bijeli<br />

zubi otkrivaju da je to, ipak,<br />

samo još jedan Kunta Kinte.<br />

Januar - Decembar 2009. 95

Dr. sci Redžep Škrijelj<br />

96 Januar - Decembar 2009.<br />

AKBABA -<br />

BJELOGLAVI SUP,<br />

Na drevnoj Pešteri, usred prirodnih<br />

jezera, polja, klisura, pećina i<br />

planinskih vrhova živio je i dugo<br />

vaktu odolijevao Akbaba-iliti bjeloglavi<br />

sup, suvereni sultan pešterskog nebeskog<br />

carstva. Surovim planom nove urbane<br />

kulture naših krajeva, koju su polupismene<br />

beogradske i ine „arhitekte prirode“<br />

sedamdesetih godina XX vijeka<br />

sprovele u ovom dijelu Sandžaka, monstruozno<br />

su uništene prirodne višemilenijumske<br />

biocenoze na Gornjoj Pešteri<br />

(Ugljansko polje), što je rezultiralo povlačenjem<br />

ove rijetke, mirne i ne<strong>za</strong>štićene<br />

ptice ka kanjonu rijeke<br />

Uvac, u posnu dolinu širokog<br />

Sjeničkog polja. Isušivanjem<br />

voda sa ove<br />

prelijepe biljne i raritetne<br />

životinjske<br />

biocenoze na<br />

Pešteri, napravljen<br />

je istinski<br />

zločin nad jedinstvenompešterskom<br />

oazom<br />

mira, ispunjenom<br />

malim<br />

ledničkim<br />

jezerima,<br />

barama, sa<br />

očuvanom<br />

prirodom<br />

ETNOLOGIJA<br />

GOSPODAR PEŠTERSKIH<br />

Ovo je samo<br />

jedna od priča o<br />

bjeloglavom<br />

supu-akbabi,<br />

najvećoj ptici<br />

na Balkanu,<br />

kome je ljudskom(ne)pažnjom<br />

veoma<br />

lukavo i<br />

(ne)planski oduzet<br />

dio prirode i<br />

uskraćena njegova<br />

vjekovna<br />

sofra<br />

VISOVA<br />

kojom je u potrazi <strong>za</strong> krupnijim plijenom<br />

stoljećima carovala širokokrila ‘tica, raspona<br />

krila od skoro tri metra, koja je u<br />

starim osmanlijskim knjigama poznata<br />

pod imenom akbaba (tur. ak-bijel + babastarac,<br />

starina, gazda, gospodar, tj. bijeli<br />

gospodar ili starac).<br />

Ovo je samo jedna od priča o bjeloglavom<br />

supu-akbabi (lat. Gyps fulvus), najvećoj<br />

ptici na Balkanu, kome je ljudskom<br />

(ne)pažnjom veoma lukavo i (ne)planski<br />

oduzet dio prirode i uskraćena njegova<br />

vjekovna sofra. U nekada bogatoj biocenozi<br />

Ugljanskog polja ovaj nadmoćni gospodar<br />

visina redovno je nalazio i uzimao<br />

svoj <strong>za</strong>služeni obrok, nakon čega bi poput<br />

nebeskog sultana izvodio svoj pešterski El<br />

condor pasa (Kondorov let), i razornom<br />

snagom svojih širokih krila prkosio studenim<br />

vremenima sandžačkog Sibira, družeći<br />

se sa nepristupačnim liticama,<br />

pećinama i kamenim vrletima Kruščice,<br />

Giljeve, Trojana, Ninaje, Rogozne, Golije,<br />

ali i bistrim izvorima malehnih pešterskih<br />

rijeka i jezera.<br />

Niz veoma <strong>za</strong>nimljivih geomorfoloških<br />

objekata na širem području, dopunjuje<br />

oko 8 hiljada hektara prirodnog<br />

staništa ove, u svijetu rijetke, kolonije orlova,<br />

koji su se danas skrasili u klisurskopećinskom<br />

sistemu vještačkog, a vrlo<br />

surovog i hladnog, Uvačkog jezera.<br />

Baš zbog njih – bjeloglavih su po va, ovaj<br />

predio u novije vrijeme po staje predmetom<br />

interesiranja ljubitelja ‘tica i prirode, ali i<br />

spele olo ga, zbog izuzetnog pećinskig blaga.

ETNOLOGIJA<br />

Zbog toga što joj je ljudska ruka<br />

uništila prirodno hranilište, ova ‘tica<br />

koja ne haje samoću, bila je prinuđena<br />

da u većim ili manjim jatima<br />

promijeni svoje vjekovno sta nište i<br />

otisne se u drugom pra vcu, ka nepristupačnom<br />

kanjonu rijeke Uvac,<br />

uzmičući pred teškom sudbinom i<br />

potpunim uništenjem.<br />

To što je danas od strane nadležnih<br />

ornitoloških instanci proglašena<br />

<strong>za</strong> ugroženu vrstu i pticu koju je<br />

ljudska nebriga ispela na sudbinsku<br />

listu „<strong>za</strong>konom <strong>za</strong>štićenih“ vrsta,<br />

malo govori o naporima <strong>za</strong> njen opstanak,<br />

jer je sve teže pronaći adekvatne<br />

količine hrane dovoljne<br />

<strong>za</strong> prehranu i povećanje male<br />

kolonije Bjeloglavog supa.<br />

Ova „Ekološka letjeća<br />

mašina“, koja ne lovi i ne<br />

ubija, već se hrani leševima<br />

uginulih životinja sa<br />

polja i planina Pešteri, Korita<br />

i Bihora i sela od Prijepolja<br />

do Nove Varoši, sa pravom<br />

nosi epitet čistača prirode. Pema<br />

mišljenju ornitologa, <strong>riječ</strong> je o<br />

bjeloglavom orlu koji se ubraja<br />

u rijetke i vrlo ugrožene čuvare<br />

reda u prirodi.<br />

Iako jedva opstaje na hranom os -<br />

kudnim liticama kanjona Uvca i Trešnjice,<br />

ljubitelji prirode ga mo gu u<br />

toplim ljetnim mjesecima primjetiti<br />

na Pešteri kako u društvu sa os talim<br />

‘ticama kupi rijetke <strong>za</strong>lo ga je uginule<br />

divljači i domaćih ži vo tinja sa sve<br />

ugroženije pešterske ledine.<br />

Nestalo je bjeloglavom orlu (supu)<br />

hrane sa isušenog jezerskog bio -<br />

loškog sistema u Ugljanskom polju,<br />

između sela Ljeskove, Braća ka, Boroštice<br />

i Ugla, koje je nekad obi lovalo vidrama,<br />

raznovrsnim ri ba ma,<br />

rakovima, čapljama, divljim patkama,<br />

lejlecima, pijavicama. Zbu njeni Pešterci,<br />

kojima je obja šnja vano da se<br />

voda odvodi <strong>za</strong> potrebe ondašnjih<br />

rudnika, nisu se sna šli i ustali da <strong>za</strong>štite<br />

jezero, a ti me ni orla, ni lejleka, ni<br />

brojne živo ti nje ni živopisnu jezersku<br />

floru ko jom je dominirala jezerska<br />

trska, ševar, Vodeni lokvanj i Merina.<br />

Ljeti je jezero odisalo posebnom životnom<br />

svježinom kojom se širio<br />

miris netaknute prirode i odlijegali<br />

zvuci i krikovi rijetkih životinjskih<br />

vrsta i mnogobrojnih insekata (cvrčci,<br />

leptiri, vilini konjici, svijetlaci i dr.)<br />

Priča o akbabi – bjeloglavom<br />

supu, samo je jedna od neispričanih<br />

hićaja o stradanju još jednog od<br />

vjernih čovjekovih pratilaca i prijatelja<br />

prirode. Mada vrlo otežano,<br />

Akbaba kao nekad, još uvijek stražari<br />

nad bijelim stadima pešterskim,<br />

i budno motri nad uginulim<br />

“peškešima”. Još prošlog<br />

ljeta, na prirodnoj<br />

siniji<br />

surovog<br />

Trojana u<br />

uslovima<br />

stroge hijerarhije<br />

u ishrani,<br />

dva velika<br />

orla, u društvu vrana i<br />

drugih lešinara sasvim su<br />

mirno privodila kraju svoju<br />

<strong>za</strong>služenu gozbu. Bilo ih je milina<br />

posmatrati. Zajedno sa mojim<br />

drugom Semijem, doktorom geografije<br />

i turizma, svjedok sam pojave<br />

da se odnosi hrana ovom<br />

ogladnjelom ptičjem sultanu pešterskog<br />

neba. Humani i <strong>za</strong>brinuti<br />

Pešterci iz dana u dan odnose meso<br />

svom ugroženom nebeskom divu.<br />

Nekada su njegovi prijatelji bila<br />

stada i čobani, pa su ga mnogi stanovnici<br />

smatrali <strong>za</strong>štinikom pešterskih<br />

stada, zbog čega se svako njegovo<br />

uznemirivanje ili ubijanje smatralo<br />

teškim grijehom.<br />

Bjeloglavi sup je vijekovima jedini<br />

dekontaminator crnog prišta (lat. antrax),<br />

koji je u našem narodu po<strong>za</strong>ntiji<br />

kao priš’ ili bedrenica (Još uvijek u<br />

narodu postoje kletve: “Priš te pogodio!”;<br />

“Bedrenica te ud’rila!”).<br />

Riječ je o opakoj bolesti (zoonozi)<br />

koja je na Pešteri harala i ugrožavala<br />

domaće biljojede (goveda, koze,<br />

ovce). Naravno, pomenuta epidemija<br />

je predstavljala značajan ekonomski<br />

problem <strong>za</strong> ondašnje stočare.<br />

Ipak, pojačanim veterinarskim nadzorom<br />

bolest je postepeno prorije-<br />

đena. Uslijed neposrednog kontakta<br />

s oboljelom stokom (meso <strong>za</strong>raženih<br />

životinja) ili obrade kože, vune, mesa<br />

i drugih <strong>za</strong>raženih dijelova, seosko je<br />

stanovništvo Pešteri i okolnih krajeva,<br />

obolijevalo od kožnog, crijevnog,<br />

čak i plućnog priš’a. Međutim,<br />

stari pešterski stočari znaju da je ovaj<br />

domaći, bjeloglavi, kontrolor i ljekar<br />

prirode, stoljećima uništavao<br />

ovu opaku<br />

stočnu bolest.<br />

Prema ocjeni stručnjaka,<br />

snaga imunološkog<br />

sistema bjeloglavog supa<br />

može da uništi virus koji se u bačenim<br />

leševima uginule stoku održavao<br />

desetljećima, <strong>za</strong>gađujući travu<br />

zelenih i cvijećem ukrašenih pašnjaka<br />

na Pešteri.<br />

O njemu postoje i legende.<br />

Jedna je ona o Prometeju,<br />

kojeg je, <strong>za</strong>to što je ukrao vatru bogovima<br />

i dao je ljudima na korišćenje,<br />

vrhovni bog grčkog Pan -<br />

te ona-Zevs kaznio okivanjem <strong>za</strong> stijenu.<br />

Pretpostavlja se da je ‘tica,<br />

koja mu je kljuvala živu džigericu<br />

bio, upravo, Bjeloglavi sup. Čak, i<br />

priča o prvim mitskim letačima Dedalu<br />

i Ikaru koji su se, sa krilima<br />

orla, prilijepljenih voskom, vinuli<br />

do sunca. Danas ovoj ptici od čovjeka<br />

prijeti najveća opasnost.<br />

Osim rijetkih <strong>za</strong>ljubljenika u prirodu<br />

koji se bore <strong>za</strong> njegovu <strong>za</strong>štitu,<br />

mnogo je onih koji tragaju <strong>za</strong> njegovim<br />

gnijezdima, jer jaja ove ptice dostižu<br />

cijenu i do 500 evra. I kad<br />

uspiju da se izlegu, zbog surovog<br />

odnosa ljudi i prirode, ptići bjeloglavog<br />

supa nemaju mnogo šanse na<br />

preživljavanje, jer hrane je sve manje,<br />

a i ono malo što mu se prinosi, često<br />

neko opljačka ili uništi. Dešavalo se<br />

čak i da budu otrovani postavljenim<br />

otrovom <strong>za</strong> istrebljenje vukova i drugih<br />

štetočina.<br />

Ekolog i ornitolog B. Stanković<br />

ističe da je: “Bjeloglavi sup osobena<br />

ptica i po načinu letenja. Krila pravougaonog<br />

tipa prilagođena su specifıčnom<br />

načinu letjenja-jedrenju na vazdušnim<br />

strujama. Upijajući energiju i toplotu iz<br />

atmosfere, oni se кrеću kroz vazdušne liftove<br />

bez utroška energije, što je vrlo<br />

važno, jer se supovi hrane poluraspadnutom<br />

hranom niske energetske vrijednosti.<br />

Ovaj način letenja poslužio је kao<br />

Januar - Decembar 2009. 97

osnova <strong>za</strong> konstruisanje jedrilica. Inače,<br />

jedrenjem se sup može podići i na visinu<br />

od 3.000 metara. Pored termalnih liftova,<br />

supovi koriste i bočne vjetrove uz роmоć<br />

kojih se penju na velike visine. Brzina<br />

leta im je prilikom te vrste letenja od 15<br />

do 30 kilometara na čas. Brzina kliznog<br />

leta dok krstare je oko 60, dok se uz obrušavanje<br />

ona penje i na <strong>16</strong>0 kilometara na<br />

čas. Sup koristi i tzv. kliženje kao način<br />

letjenja. Ѕа krilima čiji је raspon blizu tri<br />

metra i tjelesnom masom od 6 do 8 kilograma,<br />

sup je u stanju da jedri na velikim<br />

visinama i da prelazi velika<br />

prostranstva u potrazi <strong>za</strong> hranom. Ubjedljivi<br />

rekord u visini leta ptice, koji je <strong>za</strong>beležen<br />

ikada u svijetu, ostvario je<br />

Beloglavi sup. U Zapadnoj Africi 29. novembra<br />

1973. godine, avion se sudario sa<br />

velikom pticom na visini od 11.274<br />

metra, kako su registrovali uređaji u<br />

avionu. Bio je to sup. To je utvrđeno ро<br />

tragovima udara i <strong>za</strong>ostalog<br />

perja ptice, koja je preživjela<br />

sudar i odletjela.<br />

Nauka još nije objasnila<br />

kako se sup našao na toj visini<br />

i kako je preživio u tim<br />

uslovima. Na toj visini temperatura<br />

je 50°С, a gustina vazduha oko<br />

7%.”<br />

Da je nekada na ovom pešterskom<br />

hranilištu postojalo jezero i<br />

veoma pogodna bioceno<strong>za</strong>, odnosno,<br />

veoma bogati životni areal, podsjećaju<br />

ostaci milenijumima<br />

taloženog treseta, čija eksploatacija<br />

ne opravdava očekivanja niti donosi<br />

neku posebnu <strong>za</strong>radu.<br />

Vodenu akumulaciju je, uglavnom,<br />

činio vodeni sliv i izliv vrlo<br />

pitke i bistre Boroštičke rijeke. Ona<br />

izvire u selu Đerekare, a odatle preko<br />

sela Naboja i Bošroštice, ispod<br />

ugljanskog krša Suk, ponire u hidrosistem<br />

Bistričke (Đalovića) pećine.<br />

Na lokalitetu Ševari u Ugljanskom<br />

polju, duž nekadašnjeg toka živopisne<br />

planinske rječice Boroštice, koja<br />

je uništena kroćenjem kod sela Naboja<br />

i skretanjem njenog toka ka hidrosistemu<br />

Uvac, <strong>za</strong>mire život prave,<br />

florom i faunom bogate oaze. Nestalo<br />

je <strong>za</strong>divljujuće lijepo rastinje ševara i<br />

niskorastuće vrbolike biljke-u ovom<br />

kraju poznate pod nazivom “Merina”,<br />

čije su pruće i rakiće lokalne<br />

seoske <strong>za</strong>natlije koristile <strong>za</strong> izradu i<br />

pletenje kotarica (<strong>za</strong> vunu i sijeno),<br />

98 Januar - Decembar 2009.<br />

korpi (sepeta) <strong>za</strong> jaja, trmki (košnica)<br />

<strong>za</strong> pčele, metli i drugih korisnih<br />

predmeta. Oticanjem toka rijeke i prirodne<br />

akumulacije Ugljanskog jezera,<br />

nisko rastuće žbunje “Merine”<br />

je namjerno spaljivano i uništeno.<br />

Dubljim kopanjem zemlje još se<br />

mogu naći ostaci korijena ove dragocjene<br />

biljke čijim je nestajanjem isčezla<br />

tradicionalna <strong>za</strong>natska škola,<br />

poznata po čuvenim majstorima iz<br />

Ugla i Boroštice. Mještani se sjećaju<br />

Jakupa Camovića, Ilja Muderizovića,<br />

Raha iz Bistrice i drugih, čije su korpe<br />

i kotarice <strong>za</strong>vršavale na pijacama Pešteri<br />

i Bihora. Njihovi su se proizvodi<br />

usred sela, kraj Ugljanskog hana<br />

trampili <strong>za</strong> raznoliko bihorsko voće<br />

(šljive i kruške), gas <strong>za</strong> lambe, pomade,<br />

češljeve, šećer, so i vunu koju<br />

su vrijedne pešterske tkalje ugrađivale<br />

u svoje ćilime, janove i sedžade.<br />

Nekada se na jezerskoj<br />

lokaciji “Crveni<br />

Brod” obavljalo<br />

ljet-<br />

njekupanje i striženje<br />

ovaca, čuvene<br />

pešterske Rude.<br />

Govorilo se<br />

da pomenuto<br />

mjesto “Puskaut”<br />

nema dna (alb. provalija, bezdan).<br />

Priča kaže da se nekad, davno, u<br />

bezdan ove rijeke sunovratilo krhko<br />

i nevino tijelo pešterske ljepotice Ajkune,<br />

iz roda Kurtovića. Dok je prala<br />

svoja bijela stopala na obalama pobesnjele<br />

i nadošle rijeke, njen se<br />

čedni mladi život utulio u vrtlogu talasa<br />

studene Boroštice. Onima koji<br />

“ne umiju s vodom”, ostala je umjesto<br />

upozorenja priča da: kad se<br />

tmurno nebo naoblači, vodena vila<br />

Ajkuna vrijeba ko će joj se pridružiti<br />

u vodenim dubinama jezera, dok visoko<br />

sa vrleti krševitog Suka odliježe<br />

glas njene majke: “O Ajkuna, t’eraj ovce<br />

ka planini!”<br />

Turizmolozi bi, danas, na tom<br />

mjestu, prirodnom rezervatu, mogli<br />

da učine pravu turističku atrakciju u<br />

koju bi ljubitelji prirode imali nesvakidašnje<br />

uživalište, na kome bi s vre-<br />

mena na vrijeme prelijetali, nekada<br />

česti musafiri isušenog i uništenog<br />

jezera, suvereni gospodari pešterskog<br />

neba-Bjeloglavi supovi. Danas,<br />

mi, i ovi prirodni “paraglajderi”, uzdišemo<br />

<strong>za</strong> propuštenim i otka<strong>za</strong>nim<br />

lijetovima ove mitske ptice, koja je<br />

kao heraldički simbol dugo, dugo<br />

prisutna na grbovima, štitovima i<br />

drugim ratnim rekvizitima i državnim<br />

znamenjima brojnih evropskih<br />

i svjetskih vojski i zemalja.<br />

Kao dječak, utuvio sam pjesme:<br />

„Oj ti orle 'tico sura!“; „Svadili se orli<br />

i sokoli!“; i nevjerovatnu priču o<br />

nekoj Muški-Ljanovici, koja je zbog<br />

bojazni da ne upa'nu u mljekar ili<br />

ostavu, hajala da kokoškama podvikne:<br />

„Iš or'o te odnio! – i tako dosluti<br />

da joj u avliju doleti or'o i<br />

odnese kvočku, <strong>za</strong> čiju je nogu ve<strong>za</strong>la<br />

tek izleglu pilad!?<br />

Stari su Pešterci smatrali da “Or’o<br />

živi dva vijeka”! Često se u razgovorima<br />

može čuti: “Star ka’ or’o!”; “Vidi<br />

ka’ or’o! Pobijeljeo ka’ or’o!<br />

O Bjeloglavom supu i<br />

drugim dunjalučkim orlovima,<br />

često čujemo<br />

jednu staru peštersku<br />

hićaju:<br />

Kada bi neko počinio<br />

kakav grijeh, neminovno<br />

bi ga od Boga dž. š., <strong>za</strong> 40<br />

dana čekala <strong>za</strong>služena kazna. Jedan je<br />

orao na to <strong>za</strong>boravio, pa je letjeći planinom<br />

spazio čobane kako na ražnju peku<br />

ja’nje. Ponesen slatkim <strong>za</strong>logajem, u brišućem<br />

letu, mahnu krilima, zgrabi ja’nje<br />

sa vatre i odnese ga na gnijezdo svojim<br />

tek izleženim piladima. Kad se gladna<br />

pilad najedoše, poželješe da piju. Dok je<br />

orao odlazio da <strong>za</strong>fati vode sa rijeke, na<br />

pečenijoj strani otetog plijena beše se <strong>za</strong>krpila<br />

žiška od koje se raspali gnijezdo i<br />

izgorješe pilad. Zaprepašćen i prestravljen<br />

od uka<strong>za</strong>nog prizora, or’o <strong>za</strong>kuka:<br />

„Aman Bože, pa rek’o si da kazna stiže<br />

<strong>za</strong> četr’es dana”! Odjednom, nebo se otvori<br />

i <strong>za</strong>grme glas: “Ovo ti je kazna <strong>za</strong><br />

grijeh koji si počinio prije četr’es dana,<br />

a ova će te stiči nakon sljedećih četr’es”!<br />

Od svega, kao peškeš, ostaje ovaj<br />

<strong>za</strong>pis o Akbabi, Ajkuni,Muški-Ljanovici,<br />

Pešteri i Sandžaku.<br />

Ostaje nostalgija <strong>za</strong> minulim vaktom<br />

i čistom prirodom koja je najpotpunije<br />

sažeta u latinskoj sintagmi: “O<br />

tempora, o mores!”

TURKOLOGIJA<br />

Mr. Fuad Baćićanin<br />

Smatra se da je<br />

turska<br />

civili<strong>za</strong>cija starija<br />

od<br />

helenske, pa je<br />

motiv<br />

kentaura,<br />

antičkog<br />

mitskog<br />

stvorenja, pola<br />

čovjeka - pola<br />

konja, nastao<br />

kod Helena<br />

kada su ugledali<br />

azijskog<br />

čovjeka na<br />

konju, jer je izgledalo<br />

kao da<br />

su konj i čovjek<br />

srasli, da su<br />

jedinstvena cjelina<br />

Prvi tragovi turske pisane književnosti<br />

stari su preko hiljadu i dvjesto<br />

godina. Od tog vremena do<br />

danas turski narod je,<br />

osvajajući mnoge teritorije<br />

osnivao brojne<br />

države, transformišući<br />

pritom i svoju i<br />

civili<strong>za</strong>cije osvojenih<br />

naroda, što se<br />

svakako odražavalo<br />

na razvoj njihove<br />

misli i<br />

svijesti. Tamo<br />

gdje su odlazili<br />

ostavljali su duboke<br />

tragove na<br />

kulturu <strong>za</strong>tečenih<br />

naroda i naravno<br />

primali<br />

su utjecaje<br />

kulture tih<br />

n a -<br />

roda.<br />

EPOVI<br />

PREDISLAMSKIH<br />

TURAKA<br />

U turskoj književnosti postoje tri velika<br />

perioda:<br />

1. Predislamska turska književnost;<br />

2. Turska književnost u okviru<br />

islamske civili<strong>za</strong>cije;<br />

3. Turska književnost po <strong>za</strong>padnim<br />

uzorima.<br />

Ovu podjelu prvi je napravio profesor<br />

Fuad Koprulu i prihvataju je svi historičari<br />

turske književnosti.<br />

U ovom periodu razvijala se usmena<br />

književnost, a tragova pisane književnosti<br />

je izuzetno malo. Predislamski<br />

Turci su pripadali različitim religijama<br />

(Nebeska religija, Šamani<strong>za</strong>m, Budi<strong>za</strong>m,<br />

Manihi<strong>za</strong>m) i pod utjecajem tih religija<br />

nastajala je usmena književnost.<br />

Jedna od osnovnih karakteristika te<br />

književnosti je preovladavanje religioznih<br />

tema i jako isticanje nacioanlne i<br />

plemenske svijesti.<br />

Pouzdanih podataka o vremenu nastanka<br />

ove književnosti nema, ali je poznato<br />

da je trajala, u pojedinim dijelovima<br />

turskog svijeta, čak do 11. stoljeća.<br />

Predislamska turska književnost nastajala<br />

je u dugom vremenskom periodu<br />

i na širokom geografskom<br />

prostoru. Ovom prostoru ne pripada<br />

Anadolija, srednji istok i okolina, pa se<br />

ova književnost još naziva i srednjeazijska<br />

književnost.<br />

Januar - Decembar 2009. 99

Srednjeazijska kultura pa i književnost,<br />

bila je obilježena stepskom<br />

klimom koja baš i nije<br />

„naklonjena“ čovjeku. Visoke planine,<br />

doline i široke stepe, hladne<br />

zime i vrela ljeta, nametali su nomadski<br />

način života predislamskim<br />

turskim plemenima, koja su<br />

bila u stalnom pokretu ka izvorima<br />

hrane i u potrazi <strong>za</strong> mirnijom,<br />

povoljnijom klimom.<br />

Kod turskih plemena je još tada<br />

vladao visoki moral. Bili su dobri<br />

radnici, pametni i jako izdržljivi.<br />

Bavili su se najviše zemljoradnjom,<br />

koja je <strong>za</strong>htijevala organizovaniji<br />

način života. Dobijene<br />

proizvode su sami trošili i stoku<br />

hranili, tako da su imali vid privrede<br />

koji je u mnogome <strong>za</strong>dovoljavao<br />

njihove potrebe.<br />

Tačan broj država koje su<br />

Turci osnovali nije poznat. Neke<br />

su bile velike imperije, a neke<br />

male države.<br />

Za ta plemena vezuje se kult<br />

konja. Konj je bio ne<strong>za</strong>mjenjivi pratilac<br />

i sredstvo koje je omogućavalo<br />

srednjeazijskim Turcima da<br />

budu u stalnom pokretu i da<br />

osvajaju mnoge teritorije.<br />

Smatra se da je turska civili<strong>za</strong>cija<br />

starija od helenske,<br />

pa je motiv kentaura, antičkog<br />

mitskog stvorenja,<br />

pola čovjeka - pola<br />

konja, nastao<br />

100 Januar - Decembar 2009.<br />

kod Helena kada su ugledali azijskog<br />

čovjeka na konju, jer je izgledalo<br />

kao da su konj i čovjek srasli,<br />

da su jedinstvena cjelina.<br />

Neke jače i veće plemenske <strong>za</strong>jednice<br />

ostavile su i<strong>za</strong> sebe djela<br />

koja su svjedočanstvo njihovog<br />

postojanja. Epovi su prva pisana<br />

djela predsilamske književnosti,<br />

pa su i glavni izvori iz kojih se<br />

može doći do saznanja o događajima,<br />

načinu života, običajima i<br />

mnogo čemu karakterističnom <strong>za</strong><br />

taj narod.<br />

Saka Turci živjeli su od 7. do 2.<br />

vijeka prije nove ere. Poistovećuju<br />

ih sa Skitima. Neki historičari tvrde<br />

da je to narod koji se u Evropi pojavljuje<br />

pod imenom Skiti, a u Aziji<br />

pod imenom Saka ili Šu Turci.<br />

Od njih imamo ostatke dva<br />

Historičari turske književnosti smatraju da je Oguz<br />

Kan historijska ličnost, hunski Motun, vođa, osnivač<br />

Hunske države.<br />

epa: Alp Er Tunga i Šu ep, koji su<br />

ujedno i jedina svjedočanstva toga<br />

vremena.<br />

Alp Er Tunga je ep koji je nastao<br />

po legendi o tursko - iranskim<br />

ratovima prije nove ere. U poznatom<br />

epu Šahnama, persijskog pjesnika<br />

Firdusija, preslikana je<br />

kompletna tema i događaji<br />

iz Alp Er Tunga epa.<br />

Alp Er Tunga, glavni lik<br />

istoimenog epa, u Šahnami<br />

se pojavljuje u liku Afrasijaba,<br />

velikog, pametnog<br />

i neustrašivog<br />

ratnika. Šahnama<br />

opisuje kako se<br />

iranski vladar Nevzer,<br />

kada je osjetio<br />

da se velika<br />

vojska približava<br />

Iranu,<br />

sjetio<br />

ri-<br />

ječi svoga oca: „iz države Turske i<br />

Kine doći će ogromna i jaka vojska<br />

koja će donijeti veliku nesreću...“<br />

Alp Er Tunga je živio u 7. vijeku<br />

prije nove ere. U epu je nazvan Imperator<br />

svijeta. Osvajajući dio po<br />

dio Azije, napravio je veliku azijsku<br />

imperiju.<br />

Ep Alp Er Tunga je vremenom<br />

nestao. Ostao je da živi samo u narodu.<br />

Kašgarli Mahmud je u svom<br />

djelu Divani Lugati't Turk <strong>za</strong>pisao<br />

dijelove epa Alp Er Tunga,<br />

jednu tužbalicu, kraj epa, koja se i<br />

u 11. vijeku pjevala i kazivala<br />

među istočnim Turcima.<br />

Šu ep je legenda koja opisuje junaka<br />

po imenu Šu, koji je živio u 4.<br />

vijeku prije nove ere. Smatra se da<br />

je bio vladar Saka plemena. Po<br />

ovoj legendi Aleksandar Makedonski<br />

je bio pobjeđen od Saka Turaka<br />

pod vođstvom Šua koji je<br />

vodio osvajačke ratove na prostoru<br />

Azije.<br />

Od ovog epa nisu ostali čak ni<br />

dijelovi. Međutim u Kašgarlijevom<br />

djelu Divani Lugati't Turk nalaze<br />

se podaci o epu i vremenu njegovog<br />

nastanka.<br />

Huni su na historijskoj sceni<br />

po znati po tri imperije: Azijska,<br />

Evropska i Srednjeistočna hunska<br />

imperija.<br />

Prva od ovih država, Država<br />

azijskih Huna, trajala je u periodu<br />

od 3. vijeka prije nove ere do 2. vijeka<br />

naše ere. Bila je najveća i najstarija<br />

hunska imperija.<br />

Najviše saznanja o ovom narodu<br />

pronađeno je u kineskim izvorima.<br />

Kinezi su ih nazivali<br />

„Sjeverni Varvari“, ili „Hiungnu“.<br />

Živjeli su na predjelima Altajskih<br />

dolina do granice sa Kinom,<br />

gdje je i pronađen bogat arheološki<br />

materijal koji svjedoči o jednoj visokoj<br />

civili<strong>za</strong>ciji.<br />

Mo-tun Mete je osnivač Hunske<br />

države koji je pod jednu <strong>za</strong>stavu<br />

okupio i sva srednjeazijska<br />

plemena koja nisu pripadala turskom<br />

narodu. Hunskom imperijom<br />

je vladao u periodu od 209. do

174. godine prije naše ere. Osvojio<br />

je 26 naroda i plemena. Kinezi su<br />

u strahu od napada Huna napravili<br />

poznati Kineski zid.<br />

Ova saznanja dobijamo iz kineskih<br />

izvora,<br />

čijim bi se dubljimistržaivanjem<br />

svakako<br />

došlo do dubljih<br />

i potpunijih<br />

saznanja o Hunima.<br />

Mo-tun je<br />

bio veliki političar<br />

i vojskovođa.<br />

U historiji<br />

ljudske civili<strong>za</strong>cije<br />

se smatra<br />

da je Mo-tun<br />

Mete prvi shvatio<br />

da je teritorija<br />

ono što<br />

određuje je dnu<br />

državu i da se<br />

<strong>za</strong> nju vredi boriti.<br />

Huni su nakon šest vijekova<br />

vladavine u Srednjoj Aziji krenuli<br />

prema <strong>za</strong>padu velikom seobom i<br />

na tom putu su osvojili mnoge<br />

zemlje na koje su nailazili.<br />

Hunski turci<br />

nisu bili pagani,<br />

već jednobošci.<br />

Vjerovali su u<br />

jednog Boga.<br />

Vojska hunskih<br />

turaka se<br />

ponašanjem, vladanjem,disciplinom<br />

i<br />

neustrašivošću,<br />

kao i vjerom u jednog<br />

Boga, može porediti<br />

sa Osmanskom<br />

vojskom.<br />

Ep o Oguz Kanu je<br />

ep Hunskih Turaka.<br />

Ne postoji <strong>za</strong>pisan primjer<br />

ovoga epa, ali u<br />

kineskim arhivima nalazi<br />

se nekoliko pisama<br />

hunskog vođe –<br />

hakana Motuna.<br />

Ovaj ep opisuje najsjajnije hunsko<br />

doba. Jedan dio ovoga epa, koji<br />

je doživio dosta promjena, napisan<br />

ujgurskim jezikom i alfabetom,<br />

čuva se u Nacionalnoj biblioteci u<br />

Parizu. Ovo je i jedini izvor o<br />

ličnosti Oguz Kana.<br />

Historičari turske književnosti<br />

smatraju da je Oguz<br />

Kan historijska ličnost,<br />

hunski Motun, vođa,<br />

osnivač Hunske države.<br />

Oguz<br />

Kan je ličnost koja je od<br />

rođenja poka<strong>za</strong>la<br />

svoje natprirodnemogućnosti.<br />

Bio je<br />

izuzetno lijep. Rano<br />

je naučio<br />

da jaše,<br />

da odlazi<br />

u lov i živi<br />

kao junak.<br />

Pokupio je jednoga dana vođe iz<br />

svog naroda i rekao im:<br />

„Ja sam vaš vođa postao. Bozkurt<br />

nas zove u borbu i osvajanja. Neka<br />

nam sudbina bude naklonjena. To od<br />

Boga tražimo.<br />

Moramo i planine<br />

da pređemo,<br />

svijetom<br />

da <strong>za</strong>vladamo.<br />

Sunce neka nam<br />

je vodilja, a nebo<br />

šator i <strong>za</strong>štita.“<br />

Poslao je<br />

glasnike na<br />

sve strane i tražio<br />

od svih<br />

vladara da mu<br />

se pokore. Svi<br />

su to i učinili<br />

osim jednog,<br />

Urum kana.<br />

Oguz Kan<br />

je krenuo u<br />

U poznatom epu Šahnama, persijskog pjesnika Firdusija,<br />

preslikana je kompletna tema i događaji iz<br />

Alp Er Tunga epa.<br />

pohod. Za vrijeme pohoda, dok su<br />

odmarali, na šator Oguz Kana se<br />

spusto zrak svjetla. Iz svjetlosti se<br />

pojavi sivi vuk koji reče Oguz<br />

Kanu:<br />

„Hej Oguz, ti si u pohodu na<br />

Urum (Rim). Ja ću ti poka<strong>za</strong>ti put“<br />

Oguz Kan je nastavio pohode i<br />

osvajanja. Na ovom vojnom pohodu<br />

Oguz Kan je osvojio mnoge<br />

zemlje među kojima i Rim.<br />

U svim epovima, pa i u epovima<br />

predislamskih Turaka, postoji<br />

zrno historijske istine, koja<br />

je naravno, dograđivana i dopunjavana<br />

maštom. Ne zna se ko je<br />

autor ovih epova, ali su narodni<br />

jer ih je narod usvojio. U svakom<br />

slučaju, dokaz su postojanja<br />

i života jednog velikog<br />

naroda koji je u svojoj historiji<br />

osnivao nekoliko moćnih i prostranih<br />

imperija.<br />

Januar - Decembar 2009. 101

Nura Bazdulj- Hubijar<br />

Nura Bazdulj - Hubijar<br />

Rođena 1951. u Mrđenovićima<br />

kod Foče. Sa roditeljima<br />

1954. preselila<br />

u Sarajevo gdje<br />

se školovala. Od<br />

1975. živi u<br />

Travniku gdje radi<br />

kao ljekar. Udata,<br />

majka dvoje<br />

djece, nana<br />

jedne unučice.<br />

Objavila<br />

preko dvadeset naslova.<br />

Prevedena na engleski, njemački,<br />

slovački, švedski,<br />

norveški, holanski, mađarski<br />

jezik. U školskim je programima,<br />

od osnovne škole do univarziteta.<br />

Piše <strong>za</strong> književnu periodiku. Dobitnik<br />

brojnih književnih nagrada i<br />

priznanja. Uvrštena u više antologija.<br />

102 Januar - Decembar 2009.<br />

NAŠA PRIČA<br />

DRVO ŽIVOTA Fadili Hodžić<br />

Bio je mjesec Rama<strong>za</strong>n. Sjedio je uz majku čekajući<br />

da se upale kandilji na džamiji i da otac iz<br />

Ramizove pekare donese vruće lepinje. Majku<br />

je prije dvije godine udarila moždana kap. Pri otpustu<br />

iz bolnice ljekari su ga uvjeravali kako će se vježbanjem<br />

i lijekovima <strong>za</strong> nekoliko mjeseci majčino zdravlje<br />

vratiti u staro stanje. Ili su se prevarili, ili su ga svjesno<br />

<strong>za</strong>varavali. To nije znao niti je time razbijao glavu. Tek<br />

majci je iz mjeseca u mjesec bivalo gore, pokretljivost<br />

se smanjivala, bolovi pojačavali.<br />

Brinuo se <strong>za</strong> nju kao <strong>za</strong> dijete.<br />

- Šta će biti kada odem? - često se pitao, a nešto bi<br />

<strong>za</strong>peklo u dubini umornih očiju. Tu je otac, zdrav i<br />

jak, i tetka je blizu, ali ničija ruka njoj neće biti blaga<br />

poput moje. Ali, <strong>za</strong>r ja nemam pravo na svoj<br />

život kad sam ga istom našao? Onaj do sad,<br />

punih četrdeset, bio je poput teške,<br />

crne bosanske noći - mislio je, bacio<br />

pogled kroz prozor i vidio da kandilji<br />

gore.<br />

Upitao se šta je sa ocem, davno se<br />

trebao vratiti i baš u tom času čuo korake<br />

koji se žurno približavaju.<br />

Bila je Amina, djevojka iz<br />

susjednog sokaka, sva nekako<br />

ošamućena kao u pijanstvu. Ponavljala je<br />

isprekidano, drhtavo, dvije <strong>riječ</strong>i koje su polako<br />

dopirale do svijesti: Umro je…<br />

Otac je pao kao proštac silazeći niz dva stepenika<br />

Ramizove pekare. Sjatili se rijetki prolaznici,<br />

prodavci iz okolnih trgovina, neko je<br />

zvao Hitnu pomoć, došla su kola koja više<br />

nisu mogla pomoći. Ljekar nije znao je li umro<br />

od srčanog udara ili naprasne smrti uzrokovane<br />

nečim drugim, ili je u pitanju bio nesretan slučaj.<br />

Toga dana je pao prvi snijeg, a kako je vladala<br />

studen, na stepenicama se uhvatila ledena<br />

skramica. On je pao udarivši o potiljkom stepenik.<br />

Svi prisutni su jasno vidjeli u crveno obojen pramen<br />

sijede kose baš na mjestu gdje glava prelazi u<br />

vrat. Bilo kako bilo, tijelo su odvezli, sasim malo<br />

krvi u vidu nepravilne pruge saprao je pekar toplom<br />

vodom koja se u času sledila.

NAŠA PRIČA<br />

Tu su noć presjedili u užasnoj tišini<br />

što se razlila velikom sobom.<br />

Pred zoru je na četvoro poderao<br />

avionsku kartu <strong>za</strong> Phoenix i poslao<br />

pismo u kome svojim javlja da će<br />

produžiti boravak.<br />

Zima bila blaga, ali ne<strong>za</strong>mislivo<br />

duga. Čežnjivo, kao što djevojčica<br />

kad se preobražava u djevojku<br />

čeka prvi poljubac, čekao je proljeće<br />

nadajući se da će vedrina sunčanih<br />

dana ublažiti bolnu grimasu<br />

koja je izobličila majčino lice, da će<br />

proljeće iz neiscrpnih izvora svojih<br />

sokova i njoj darivati koju kap.<br />

Proljeće je došlo, priroda se rasanila,<br />

razbudila pa bujala, a majka<br />

venula. Kako su<br />

dani odmicali<br />

sve više se bojala<br />

smrti. Vremenom,<br />

smrt je<br />

postala stalna<br />

prijetnja, malomalo<br />

pa bi se tr<strong>za</strong>la,<br />

podi<strong>za</strong>la<br />

glavu i uplašena<br />

pogleda zurila<br />

oko sebe kao da<br />

će ju vidjeti.<br />

Često je bio rasijan,<br />

mnogo toga<br />

počinjao, ništa<br />

nije privodio<br />

kraju jer su ga<br />

misli o načinu kako da bar malo<br />

razvedri majku naprosto raskidale.<br />

Nije pomagalo egzotično voće ni<br />

najbolji kolači, ogrlica od žada<br />

kakvu je dugo željela, par žutih papiga<br />

od kojih je jedna svako malo<br />

kreštavo izgovarala: Živjeli. Nisu<br />

pomogli ni novi cvjetni <strong>za</strong>stori, stočić<br />

na rasklapanje na kome joj je<br />

servirao jelo, šolja <strong>za</strong> čaj na kojoj je<br />

pisalo I love mum, meke, tople<br />

termo čarape, češljići kojima joj je<br />

podi<strong>za</strong>o kosu. Ubijao ga je pogled<br />

koji ga je slijedio, od koga ni u san<br />

nije mogao pobjeći, pogled iz koga<br />

je jasno čitao: Bojim se. Ponekad bi<br />

mu pucao film, gadio se njenog beskorisnog<br />

straha, kad dođe čas bijega<br />

nema, psovao bi u sebi, mrštio<br />

se i izlazio vani. Pa joj je <strong>za</strong>mjerao<br />

što nikad nije ni spomenula, kamoli<br />

upitala žali li što je zbog nje<br />

ostao, što nikad čak ni ne registruje<br />

kada njega muči čir ili glavobolja,<br />

što ga nikad ne upita je li se umorio,<br />

<strong>za</strong>što je tako tih, <strong>za</strong>što bar na<br />

pola sata sa prijateljima ne ode na<br />

piće, što nikada nije ka<strong>za</strong>la kako u<br />

sobi može <strong>za</strong>paliti, svirati, upaliti<br />

tv ili radio. Nije ga pitala boli li ga<br />

razdvojenost od onih koje voli,<br />

žene i kćerke, boluje li <strong>za</strong> njima, da<br />

li mu misli na njih dvije remete san<br />

pa do kasno u noć koracima bezbroj<br />

puta mjeri svoju sobu. Jest, falile<br />

su mu, stajale vječno kao kost u<br />

grlu, suze bi se <strong>za</strong>caklile kada bi<br />

pred njima oživio sliku njegove nasmijane<br />

djevojčice pjegava lica.<br />

Onda bi huja prolazila, pomirljivo<br />

bi prihvatao majčinu sebičnost da<br />

je samo ona važna, da samo ona<br />

ima pravo žaliti se, bolovati, plakati.<br />

Zapravo, vraćao se u svoje uobičajeno<br />

stanje, stanje u kojem mu<br />

je, nakon što je kušao sav jad i<br />

čemer ovoga svijeta, <strong>za</strong> sve bilo<br />

svejedno. Kopče koje su njega vezivale<br />

<strong>za</strong> život, sva ljepota, sva buduća<br />

sutra, polako su se gasili i<br />

zgasnuli. Jedino što ga je još držalo,<br />

kad se već opredijelio <strong>za</strong> ostanak,<br />

bilo je uljepšati život nekom kome<br />

je bio potreban.<br />

U jedno ljubičasto predvečerje,<br />

predvečerje u kakvima počinju<br />

nove ljubavi, kada se rađaju snovi,<br />

kad kao nikad prija pivo i cigareta<br />

u kafanskoj bašti, naišao je pored<br />

cvjećarske radnje. Zastao je, ušao i<br />

gledao mnoštvo ruža, irisa, gerbera,<br />

margareta. Zamolio je cvjećarku<br />

da aranžira buket. Dok je<br />

djevojka odabirala cvjetove pogled<br />

mu je lutao po saksijskom cvijeću.<br />

Među palmama, fikusima, filodendronima,<br />

a<strong>za</strong>lejama, vidio je neobičan<br />

cvijet. Zapravo, ni cvijet ni<br />

drvo. Biljka je imala čvrsto kratko<br />

stablo ravno odre<strong>za</strong>no na kojih<br />

dvadesetak centimetara od zemlje<br />

iz čijeg je bočnog dijela raslo tanje,<br />

mekše stablo koje se račvalo u<br />

mnogo sabljastih, zelenih, sočnih listova.<br />

Upitao je<br />

djevojku koja je to<br />

biljka, a kad je odgovorila<br />

da je to<br />

drvo života, u<br />

trenu je promijenio<br />

odluku.<br />

- Oprostite,<br />

predomislio sam<br />

se. Radije ću njega<br />

uzeti - ka<strong>za</strong>o je<br />

nekako zbunjeno.<br />

Majka ga je<br />

dočekala u postelji<br />

s tugom u<br />

očima, sa smješkom<br />

na modrim<br />

usnama. Poljubio<br />

ju je u vruć obraz.<br />

- Kupio sam ti drvo života -<br />

ka<strong>za</strong>o je, spustio saksiju na pod i<br />

skinuo papir u koji je bila uvijena.<br />

Bacajući ga, u kanti <strong>za</strong> smeće primijeti<br />

kore od limuna.<br />

- Ovaj put ih je <strong>za</strong>boravila baciti<br />

kroz prozor.<br />

Znao je on, dobro je znao kako<br />

majka i nije slaba kakvom se čini,<br />

da <strong>za</strong> njegova odsustva sebi priušti<br />

neko sitno <strong>za</strong>dovoljstvo uklanjajući<br />

potom tragove, brižljivo i oprezno<br />

kao da čini nešto nedozvoljeno.<br />

Ugri<strong>za</strong>o se <strong>za</strong> usnu pa vratio u<br />

sobu.<br />

Svakodnevno je brisao prašinu<br />

sa listova koji su iz dna u dan bili<br />

bogatiji, zeleniji, visočiji. Zalijevao<br />

ga je srijedom, ustajalom vodom<br />

Januar - Decembar 2009. 103

koju je obogaćivao smjesom minerala<br />

kupljenoj u biljnoj apoteci. Ako<br />

bi neki list počeo s vrha žutjeti, gledao<br />

je na to kao upozorenje, loš<br />

znak, pa bi ga pažljivo, tankim maka<strong>za</strong>ma<br />

odsjecao tik do stabla.<br />

Moglo bi se reći da je na neki<br />

način bio sretan, onoliko koliko to<br />

može biti rođeni melankolik, predodređeni<br />

gubitnik. Kad bi s njegovim<br />

ulaskom zgasle oči oživjele,<br />

<strong>za</strong>boravljao je na, sad mu se činilo,<br />

davnu želju da se vrati tamo daleko,<br />

tamo gdje ga je čekaju one<br />

koje voli. Više ne čekaju,<br />

tako je napisala na razglednici<br />

s poštanskim žigom<br />

Phoenixa.<br />

Kad bi se javljali bolovi<br />

a staračke oči počele su<strong>za</strong>ma<br />

kruniti, hvatao je listove<br />

<strong>za</strong> same vrhove,<br />

di<strong>za</strong>o cvijet <strong>za</strong>jedno sa saksijom.<br />

- Vidi, bona mama,<br />

kako je tvoje drvo života<br />

čvrsto - govorio bi. - Dok je<br />

ono dobro, obećavam da<br />

ćeš i ti biti.<br />

Riječi su gotovo uvijek<br />

djelovale ljekovito, suze bi<br />

presahle a tiha vatrica nade<br />

palila se u očima.<br />

Tokom zime je držao<br />

saksiju daleko od radijatora,<br />

u proljeće je iznio u<br />

hlad balkona da proljetno<br />

sunce ne sprži listove što<br />

su samo čuvali uspomenu<br />

na prethodno proljeće, ljeto, uspomenu<br />

koja ih, dakako, ne bi mogla<br />

<strong>za</strong>štiti. Suvišno je ka<strong>za</strong>ti koliko je<br />

volio to drvo, kao da uistinu od<br />

njegovog života <strong>za</strong>visi i onaj drugi<br />

zbog kojega se mnogo puta i<br />

mnogo čega odrekao.<br />

Jednog popodneva majka ga je<br />

dočekala vedra, razdragana, kakva<br />

je nekad davno bila.<br />

- Pogledaj - ka<strong>za</strong>la je glasom u<br />

kome nije bilo ni slabosti, ni prenemaganja,<br />

ni tuge.<br />

Pratio je njen pogled do biljke u<br />

saksiji i vidio kako se iz stabla po-<br />

104 Januar - Decembar 2009.<br />

molio novi izdanak.<br />

- Tvoje drvo života se porodilo<br />

- ka<strong>za</strong>o je smiješeći se.<br />

- To si ti - ka<strong>za</strong>la je majka i slabašno<br />

mu stegla ruku.<br />

Život je tekao jednoličan, <strong>za</strong>moran,<br />

mučan. Često su uvečer šutjeli<br />

kao dvoje ljudi koji više nemaju šta<br />

reći jedno drugom. On se umorio<br />

od tetošenja, kuraženja, bdijenja,<br />

ona kao da je žalila što ipak nije otišao.<br />

Jedne noći, prije nego što će<br />

otići u svoju sobu, tiho je prošaputala<br />

kako je <strong>za</strong> ljude kao ona najbo-<br />

lje rješenje Dom <strong>za</strong> umirovljenike.<br />

Njena penzija može pokriti troškove<br />

boravka, neka on mirne<br />

duše ide onima kojima je potreban,<br />

uz koje mu je i po Božijim i po ljudskim<br />

<strong>za</strong>konima mjesto. Otvorio je<br />

usta da joj protivu<strong>riječ</strong>i, ona mu je<br />

prstom dala znak da šuti.<br />

- Ne samo da se neću ljutiti, naprotiv,<br />

to je moja posljednja želja.<br />

Već sutra se raspitaj <strong>za</strong> mjesto…<br />

Neću biti sama. Ponijet ću moje,<br />

mislim naše drvo života. O ovome<br />

razmišljam od dana kada se drvo<br />

porodilo. Na njemu si, ti to znaš,<br />

neuporedivo dragocjeniji ti.<br />

Oboje su pogledali stablo u saksiji,<br />

mladi izdanak što je polako a<br />

sigurno jačao. Onda su pogledali<br />

jedno drugo. U majčinim očima<br />

odlučnost nije bila hinjena.<br />

- Poslušaj me, molim te. Već<br />

sutra se raspitaj.<br />

Bila je to jedna u nizu onih noći<br />

kada se san samo šunja ali nikako<br />

ne dolazi. Duga, crna, teška.<br />

U pansionu je odabrao sobu,<br />

udobnu, jednokrevetnu, s pogledom<br />

na park. Provirio je u<br />

trpe<strong>za</strong>riju i vidio mnoštvo<br />

lica sličnih majčinome, sva<br />

na neki način nalik jedno<br />

na drugo. Sa upraviteljicom<br />

se dogovorio oko pojedinosti.<br />

Kao istom<br />

probuđen iz ružnoga sna<br />

žurio je prema autu, palio<br />

ga i polako dodavao gas.<br />

Zamišljao je lice svoje žene<br />

dok čita poruku, dok je<br />

prenosi pjegavoj djevojčici.<br />

Kad je i<strong>za</strong>šao i<strong>za</strong> okuke<br />

vidio je psa. S naporom se<br />

vukao preko ceste. Neće<br />

stići preći. Munjevito je<br />

savio volan na suprotnu<br />

stranu ceste. Posljednje što<br />

je vidio bio je veliki, džinovski<br />

šleper tik ispred<br />

sebe. Bilo je kasno i <strong>za</strong> krik.<br />

Majka je skuhala je i popila<br />

šoljicu kafe, saprala posuđe,<br />

vratila ga u kredenac pa je<br />

polako, tražeći oslonac u zidu ili komadu<br />

namještaja pošla u krevet. Nestrpljiva<br />

kao nikad čekala je njegov<br />

dola<strong>za</strong>k, svako malo pogledala vrijeme<br />

na zidnome satu. Prolazeći<br />

pored saksije, nešto <strong>za</strong>para u očima,<br />

ostavi odjek u grudima. Ponestade<br />

joj daha, a srce <strong>za</strong>drhta. S nevjericom<br />

i užasom pruži ruku i dotače izdanak.<br />

Ostao joj je u ruci, mlitav, uvenuo.<br />

Priču odabrala i biografske<br />

podatke dala autorica<br />

Priredio: REDŽEP NUROVIĆ

DOGAĐAJI<br />

SAVJET EVROPE<br />

U izvještaju se<br />

naglašava da su<br />

manjinska<br />

nacionalna<br />

vijeća počela da<br />

igraju aktivnu<br />

ulogu u<br />

izražavanju<br />

svojih interesa,<br />

ali da je sada<br />

neophodno da se<br />

hitno usvoji<br />

pravni okvir u<br />

vezi njihove<br />

uloge i<br />

aktivnosti<br />

IZVJEŠTAJ O MANJINAMA<br />

Monitoring komisija Savjeta Evrope<br />

iz Strazbura objavila je<br />

(30.06.2009) svoj drugi izvještaj<br />

o <strong>za</strong>štiti nacionalnih manjina u Srbiji,<br />

u kojem se ističe da ostvareni<br />

napredak treba da se održi.<br />

U izvještaju se, između ostalog, naglašava<br />

da je Srbija, od usvajanja prvog<br />

izvještaja u novembru 2003. godine,<br />

usvojila novi ustav, koji sadrži dio posvećen<br />

<strong>za</strong>štiti nacionalnih manjina, a<br />

usvojen je i krivični <strong>za</strong>kon, koji sadrži<br />

mnogobrojne mjere protiv diskriminacije.<br />

Također, nacionalni ombudsman<br />

počeće akciju praćenja <strong>za</strong>štite nacionalnih<br />

manjina. Kao ohrabrujuća ocijenjena<br />

je i namjera Ministarstva <strong>za</strong> ljudska<br />

prava i prava manjina o reformi nastave.<br />

U izvještaju se navodi da su <strong>za</strong> Bošnjake,<br />

Bunjevce, Makedonce i Rome<br />

sada povećane mogućnosti <strong>za</strong> učenje njihovih<br />

jezika. U vezi sa fakultativnim<br />

učenjem jezika se, međutim, izražava <strong>za</strong>brinutost,<br />

pa se ukazuje da rješenja treba<br />

da se nađu s predstavnicima manjina.<br />

Monitoring komisija je navela i da<br />

postoji “značajan disparitet” u sprovođenju<br />

prava manjina između Vojvodine,<br />

“gdje su pravila i praksa više napredovali”,<br />

i ostalih regiona u zemlji gdje živi<br />

Predstavnici manjina traže prijem kod Urstada<br />

Koristeći ekonomsku<br />

krizu kao izgovor<br />

<strong>za</strong> sve što ne<br />

funkcioniše kako<br />

treba, džava je <strong>za</strong>vrnula<br />

sve slavine,<br />

pa Nacionalni savjeti<br />

gase i one već<br />

pokrenute aktivnosti<br />

u svojim nacionalnim<br />

<strong>za</strong>jednicama<br />

Manjinska prava nisu u svim dijelovima<br />

Srbije jednako riješena.<br />

Za razliku od Vojvodine,<br />

u centralnoj Srbiji manjinske <strong>za</strong>jednice se<br />

suočavaju sa mnogim problemima. U<br />

iščekivanju da se usvoji novi Zakon o nadležnostima<br />

nacionalnih savjeta kao predstavničkih<br />

tijela manjinskih naroda u<br />

Srbiji, te koristeći ekonomsku krizu kao iz-<br />

značajan broj Bošnjaka, Albanaca, Bugara,<br />

Vlaha i Rumuna.<br />

U izvještaju je <strong>za</strong>traženo i da sudski<br />

sistem efikasnije tretira slučajeve diskriminacije<br />

prema manjinama, da budu pojačani<br />

angažmani lokalnih vlasti prema<br />

pitanjima koja pogađaju nacionalne manjine,<br />

kao i međukulturni dijalog na cijeloj<br />

teritoriji Srbije. Naglašava se i da su<br />

utvrđene konstruktivne mjere da bi se<br />

odgovorilo na probleme s kojima se susreću<br />

Romi u određenim domenima, ali<br />

da je neophodna odlučnija akcija da bi se<br />

uhvatilo u koštac s diskriminacijom<br />

prema njima, naročito u domenu obrazovanja,<br />

<strong>za</strong>pošljavanja, zdravstva i stanovanja.<br />

Skrenuta je pažnja da brojni<br />

Romi ne posjeduju identifikaciona dokumenta,<br />

što sprječava njihov pristup<br />

osnovnim socijalnim pravima.<br />

PROBLEMI MANJINA<br />

U CENTRALNOJ SRBIJI<br />

govor <strong>za</strong> sve što ne funkcioniše kako<br />

treba, država je <strong>za</strong>vrnula sve slavine, pa<br />

su postojeći Nacionalni savjeti došli u situaciju<br />

da gase i one već pokrenute aktivnosti<br />

u svojim nacionalnim <strong>za</strong>jednicama.<br />

Zbog toga su Nacionalni savjeti <strong>bošnjačke</strong>,<br />

bugarske i vlaške nacionalne manjine potpisali<br />

Protokol o saradnji i formirali Koordinacioni<br />

odbor <strong>za</strong> njegovu reali<strong>za</strong>ciju.<br />

Januar - Decembar 2009. 105

Prva aktivnost pomenutog Odbora<br />

jeste obraćanje <strong>za</strong> pomoć ambasadoru<br />

Organi<strong>za</strong>cije <strong>za</strong> evropsku<br />

bezbjednost i saradnju u Srbiji, gospodinu<br />

Hansu Ola Urstadu. U dopisu<br />

upućenom Njegovoj ekselenciji<br />

Urstadu priložen je potpisani Protokol,<br />

a navodi se i sljedeće:<br />

106 Januar - Decembar 2009.<br />

“Zbog otežanih uslova u ostvarivanju<br />

manjinskih prava, posebno<br />

u oblasti informisanja i obrazovanja<br />

na maternjem jeziku, molimo<br />

Vas <strong>za</strong> hitan prijem delegacije u<br />

čijem sastavu su predstavnici nacionalnih<br />

manjina u centralnoj Srbiji.<br />

Delegaciju će činiti Esad<br />

Predstavnici Nacionalnih savjeta kod Ministra Čiplića<br />

Rezultat razgovora predstavnika nacionalnih<br />

savjeta <strong>bošnjačke</strong>, bugarske i<br />

vlaške nacionalne manjine sa ministrom<br />

<strong>za</strong> ljudska i manjinska prava Sveto<strong>za</strong>rom<br />

Čiplićem, do kojeg je došlo 9. aprila 2009.<br />

god., jeste izražena obostrana spremnost <strong>za</strong> iznalaženje<br />

novih mogućnosti <strong>za</strong> implementaciju<br />

domaćih i međunarodnih standarda u<br />

oblasti <strong>za</strong>štite manjinskih prava u Republici<br />

Srbiji, s posebnim osvrtom na ulogu države u<br />

jačanju mehani<strong>za</strong>ma ostvarenja manjinskih<br />

prava pripadnika svih nacionalnih <strong>za</strong>jednica<br />

u Republici Srbiji. Postignut je dogovor o <strong>za</strong>kazivanju<br />

<strong>za</strong>jedničkog sastanka predstavnika<br />

nacionalnih savjeta sa ministrom prosvjete i<br />

obrazovanja Žarkom Obradovićem, ministrom<br />

kulture Nebojšom Bradićem, ministrom<br />

<strong>za</strong> državnu upravu i lokalnu samoupravu Milanom<br />

Markovićem i ministrom <strong>za</strong> ljudska i<br />

manjinska prava Sveto<strong>za</strong>rom Čiplićem, a u organi<strong>za</strong>ciji<br />

Ministarstva <strong>za</strong> ljudska i manjinska<br />

prava RS.<br />

Predstavnici tri nacionalna savjeta sa područja<br />

uže Srbije, koji su nedavno potpisali i<br />

Protokol o saradnji, istakli su značaj saradnje<br />

i potrebu češćeg dijaloga predstavnika manjinskih<br />

<strong>za</strong>jednica sa predstavnicima države,<br />

posebno sa resornim ministarstvima, u cilju<br />

ostvarenja njihovih prava i daljeg razvoja dobrih<br />

međunacionalnih odnosa i duha tolerancije<br />

u Republici Srbiji. Tokom razgovora<br />

posebno su potencirana pitanja službene upotrebe<br />

jezika i pisma, obrazovanja na maternjem<br />

jeziku, informisanja i kulture.<br />

U razgovorima sa ministrom Čiplićem<br />

ispred Bošnjačkog nacionalnog vijeća učestvovao<br />

je predsjednik Izvršnog odbora Vijeća i<br />

Džudžević, predstavnik <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalne manjine i predsjedavajući<br />

Koordinacionog odbora, dr.<br />

Angel Josifov, predsjednik Nacionalnog<br />

savjeta bugarske nacionalne<br />

manjine i Živoslav Lazić,<br />

predsjednik Nacionalnog savjeta<br />

vlaške nacionalne manjine.”<br />

OČEKIVANJA DA BOSANSKI JEZIK<br />

POSTANE OBAVEZAN NASTAVNI PREDMET<br />

Ministar Sveto<strong>za</strong>r Čiplić<br />

narodni poslanik Esad Džudžević, dok su<br />

ispred Bugarskog nacionalnog savjeta učestvovali<br />

predsjednik savjeta dr. Angel Josifov<br />

i Nebojša Ivanov, a ispred Vlaškog nacionalnog<br />

savjeta sekretar savjeta Dragan Demić.<br />

Gdin. Esad Džudžević razgovore sa ministrom<br />

Čiplićem je ocijenio veoma konstruktivnim<br />

i korisnim, izražavajući nadu da će i ostali<br />

ministri prihvatiti inicijativu <strong>za</strong> <strong>za</strong>jednički sastanak,<br />

od koga se očekuje mnogo. “Što se tiče<br />

Bošnjaka, i pored vidnog napretka u ostvarenju<br />

manjinskih prava, još uvijek su evidentni<br />

mnogi problemi i to u svim oblastim. Posebno<br />

bih istakao pitanje službene upotrebe jezika i<br />

pisma u opštinama Prijepolje i Priboj, odnosno<br />

odbijanje lokalnih opštinskih vlasti da u statute<br />

svojih opština, pored srpskog jezika i ćiriličnog<br />

pisma, kao službeni uvrste i bosanski jezik i latinično<br />

pismo”, ka<strong>za</strong>o je Džudžević.<br />

Džudžević je istakao potrebu da na planu<br />

obrazovanja predmet Bosanski jezik sa elementima<br />

nacionalne kulture postane obave<strong>za</strong>n<br />

nastavni predmet u osnovnim i srednjim<br />

školama, sa obavezom države da izradi i adekvatan<br />

udžbenik.

VEĆA OVLAŠĆENJA I ODGOVORNOSTI<br />

Zakon o nacionalnim savjetima nacionalnih<br />

manjina, kojeg je Skupština Srbije<br />

usvojila 31.08.2009. god., uređuje njihove<br />

nadležnosti i finansiranje i utvrđuje opšti izbor,<br />

odnosno reizbor svih nacionalnih savjeta. Nacionalni<br />

savjeti, prema novom <strong>za</strong>konu, predstavljaju<br />

nacionalnu manjinu u oblasti obrazovanja,<br />

kulture, obavještavanja na jeziku nacionalne manjine<br />

i službene upotrebe jezika i pisma.<br />

Ministarstvo <strong>za</strong> ljudska i manjinska prava<br />

vodi registar nacionalnih savjeta, a podaci upisani<br />

u registar su javni. Nacionalni savjet ima najmanje<br />

15, a najviše 35 članova, u <strong>za</strong>visnosti od<br />

broja pripadnika manjine.<br />

Izbori <strong>za</strong> nacionalne savjete mogu biti neposredni<br />

ili putem elektorske skupštine, o čemu će<br />

odlučiti same nacionalne manjine, s tim da će se<br />

neposredni izbori <strong>za</strong> nacionalne savjete održati<br />

ako se do dana raspisivanja izbora, na poseban<br />

birački spisak nacionalne manjine, upiše više od<br />

50 odsto ukupnog broja pripadnika nacionalne<br />

manjine.<br />

Pripadnici nacionalnih manjina upisuju se u<br />

poseban birački spisak dobrovoljno, <strong>za</strong> svaku nacionalnu<br />

manjinu vodi se poseban birački spisak,<br />

a pripadnik nacionalne manjine može biti upisan<br />

u samo jedan birački spisak.<br />

Precizirano je da <strong>za</strong> člana nacionalnog savjeta<br />

ne može biti i<strong>za</strong>bran neko ko obavlja funkciju sudije,<br />

tužioca ili sudije Ustavnog suda.<br />

Odluku o raspisivanju izbora <strong>za</strong> nacionalne<br />

savjete donosi ministar nadležan <strong>za</strong> poslove ljudskih<br />

i manjinskih prava, a izbori <strong>za</strong> članove svih<br />

nacionalnih savjeta, čiji je mandat četiri godine<br />

uz mogućnost ponovnog izbora, održavaju se<br />

istovremeno.<br />

U roku od 30 dana od dana proglašenja konačnih<br />

rezultata izbora, ministar saziva konstitutivnu<br />

sjednicu nacionalnih savjeta. Ako<br />

nacionalna manjina ne ispuni uslove <strong>za</strong> neposredne<br />

izbore, nacionalni savjet bira skupština elektora<br />

nacionalne manjine.<br />

Pismene prijave <strong>za</strong> učešće na elektorskoj<br />

skupštini se dostavljaju Ministarstvu najkasnije<br />

30 dana prije održavanja elektorske skupštine<br />

koja bira članove nacionalnog savjeta proporcionalno<br />

veličini nacionalne manjine.<br />

Elektorska skupština se može održati ako je<br />

na njoj prisutno više od polovine elektora čije su<br />

elektorske prijave potvrđene. Elektorska skupština<br />

odlučuje javno, većinom glasova prisutnih<br />

elektora, a o izboru članova nacionalnog savjeta<br />

elektorska skupština odlučuje tajnim glasanjem.<br />

Elektorska skupština bira nacionalni savjet po<br />

proporcionalnom sistemu, a listu kandidata <strong>za</strong><br />

članove nacionalnog savjeta može da predloži<br />

jedna četvrtina prisutnih elektora.<br />

Nacionalni savjet ima statut koji određuje djelatnost<br />

savjeta, broj njegovih članova, sjedište savjeta,<br />

njegov naziv, simbol i pečat, kao i broj i<br />

način izbora članova organa nacionalnih savjeta,<br />

odnosno predsjednika, izvršnog organa, odbore<br />

<strong>za</strong> obrazovanje, kulturu, obavještavanje i službenu<br />

upotrebu jezika.<br />

Nacionalni savjet može osnovati ustanove vaspitanja,<br />

obrazovanja, učeničkog i studentskog<br />

standarda i vršiti prava osnivača, kao i osnivati<br />

ustanove kulture i medije.<br />

Kako je precizirano <strong>za</strong>konom, nacionalni savjet<br />

predlaže Nacionalnom prosvjetnom savjetu<br />

opšte osnove predškolskog vaspitanja, nastavne<br />

planove i programe osnovnog i srednjeg obrazovanja<br />

<strong>za</strong> sadržaje koji izražavju posebnost nacionalne<br />

manjine, a posebno iz oblasti historije,<br />

muzičkog vaspitanja i likovne umjetnosti.<br />

Također, nacionalni savjet predlaže Nacionalnom<br />

prosvjetnom savjetu program osnovnog i<br />

srednjeg obrazovanja i vaspitanja <strong>za</strong> jezik nacionalne<br />

manjine sa elementima nacionalne kulture,<br />

a predlaže i jednog kandidata <strong>za</strong> <strong>za</strong>jedničku listu<br />

kandidata <strong>za</strong> izbor članova Nacionalnog prosvjetnog<br />

savjeta.<br />

Zakonom je utvrđeno da nadležno ministarstvo<br />

raspušta nacionalni savjet ako ne <strong>za</strong>sijeda<br />

duže od šest mjeseci, ako ne i<strong>za</strong>bere predsjednika<br />

u roku od 60 dana od konstituisanja ili od<br />

prestanka funkcije predsjednika i ne donese statut<br />

u <strong>za</strong>konskom roku.<br />

Sredstva <strong>za</strong> finansiranje rada nacionalnih savjeta<br />

obezbjeđuju se iz budžeta Srbije, budžeta<br />

autonomne pokrajine i budžeta jedinice lokalne<br />

samouprave, donacija i ostalih prihoda.<br />

U roku od šest mjeseci od dana stupanja na<br />

snagu <strong>za</strong>kona, shodno Zakonu, ministar donosi<br />

odluku o raspisivanju izbora <strong>za</strong> nacionalne savjete,<br />

a od dana raspisivanja do dana održavanja<br />

izbora ne može da protekne manje od 60 ni<br />

više od 90 dana.<br />

Januar - Decembar 2009. 107

Ministar <strong>za</strong> ljudska i manjinska<br />

prava Srbije Sveto<strong>za</strong>r<br />

Čiplić izjavio je da<br />

će pojedini <strong>za</strong>koni morati da pretrpe<br />

izmjene kako bi nacionalne manjine<br />

na području Republike Srbije<br />

mogle da koriste Ustavom <strong>za</strong>garantovano<br />

pravo na osnivanje medija.<br />

„Korpus <strong>za</strong>kona iz medijske sfere<br />

ne predviđa i ne omogućava nacionalnim<br />

savjetima osnivanje sopstvenih<br />

medija pošto su kalendarski<br />

stariji od Ustava“, rekao je Čiplić i<br />

dodao da će zbog toga oni morati da<br />

budu izmijenjeni kako bi bili usklađeni<br />

sa Ustavom iz 2006. godine.<br />

Čiplić je ka<strong>za</strong>o da je Zakon o savjetima<br />

nacionalnih manjina, koji je Skupština<br />

usvojila 31. avgusta, predvidio da<br />

nacionalne manjine preko svojih savjeta<br />

mogu da osnivaju medije.<br />

Kako je naglasio, procedura<br />

osnivanja moraće da bude uređena<br />

<strong>za</strong>konima iz oblasti medija.<br />

108 Januar - Decembar 2009.<br />

MEDIJI I ZA MANJINE<br />

„Nismo htjeli da Zakonom o nacionalnim<br />

savjetima uredimo proceduru<br />

po kojoj bi nacionalni<br />

savjeti osnivali medije, već smo<br />

ostavili da matični <strong>za</strong>kon (o medijima)<br />

uvaži tu činjenicu i da se izmjenama<br />

i dopunama tog <strong>za</strong>kona<br />

obezbijedi ta ustavna sloboda (manjina)“,<br />

rekao je on.<br />

Čiplić je naveo i da očekuje da<br />

će Ministarstvo <strong>za</strong> ljudska i manjinska<br />

prava učestvovati u izmjenama<br />

<strong>za</strong>kona iz oblasti medija, kako bi<br />

bila određena procedura po kojoj<br />

nacionalne manjine mogu da osnivaju<br />

medije. „Moraju se pove<strong>za</strong>ti<br />

dvije struke ili dvije sfere, jedna je<br />

sfera ustavom garantovanih manjinskih<br />

sloboda, a druga je sfera<br />

medija“, rekao je Čiplić i dodao da<br />

se stručnjaci iz obje oblasti moraju<br />

dogovoriti kako će biti obezbjeđeno<br />

pravo nacionalnih manjina<br />

da osnivaju medije.<br />

Ministar bez portfelja u Vladi Srbije<br />

Sulejman Ugljanin boravio je u Podgorici<br />

u mjesecu junu, gdje je sa<br />

predstavnicima Bošnjaka u vlasti Crne Gore<br />

razgovarao o reali<strong>za</strong>ciji <strong>za</strong>jedničkih projekata<br />

održivog razvoja najnerazvijenih opština sa<br />

obje strane granice dvije države.<br />

U izjavi <strong>za</strong> Tanjug ministar Uglanin je<br />

ka<strong>za</strong>o da je sa ministrom bez portfelja u Vladi<br />

Crne Gore i liderom Bošnjačke stranke Rifatom<br />

Husovićem razgovarao o reali<strong>za</strong>ciji projekta<br />

izgradnje autoputa Beograd-Južni<br />

Jadran, <strong>za</strong>kupu dijela Luke Bar i drugim infrastrukturnim<br />

projektima od obostranog interesa<br />

<strong>za</strong> ekonomski razvoj Srbije i Crne Gore.<br />

U pratnji svojih saradnika Bajrama Omeragića<br />

i Esada Džudževića, narodnih poslanika<br />

Bošnjačke liste <strong>za</strong> evropski Sandžak, ministar<br />

Zakon o nacionalnim savjetima<br />

nacionalnih manjina predviđa<br />

da nacionalni savjet može<br />

„osnivati ustanove i privredna<br />

društva <strong>za</strong> obavljanje novinskoizdavačke<br />

i radio-televizijske djelatnosti,<br />

štampanja i reprodukcije<br />

snimljenih medija i vršiti prava i<br />

obaveze osnivača“.<br />

Drugim stavom člana 18 tog <strong>za</strong>kona<br />

predviđa se da Republika,<br />

autonomna pokrajina ili jedinica<br />

lokalne samouprave kao osnivači<br />

glasila „mogu u sporazumu sa nacionalnim<br />

savjetom u cjelini ili djelimično<br />

prenijeti osnivačka prava<br />

na nacionalni savjet“.<br />

Izmjenama i dopunama Zakona<br />

o javnom informisanju predviđeno<br />

je da „osnivač javnog<br />

glasila ne može prenijeti niti na<br />

drugi način raspolagati pravom<br />

na javno glasilo ili pravom na izdavanje<br />

javnog glasila“.<br />

Ugljanin u Podgorici<br />

BOŠNJACI MOST SARADNJE<br />

MEĐU DVIJE ZEMLJE<br />

Ugljanin je tokom boravka u Podgorici razgovarao<br />

i o parlamentarnoj saradnji sa članovima<br />

Bošnjačkog kluba poslanika u Skupštini Crne<br />

Gore.<br />

“Tom prilikom izraženo je obostrano<br />

opredjeljenje da Bošnjaci Srbije i Crne Gore<br />

mogu i treba da budu “most saradnje” dviju<br />

država” - rekao je Ugljanin Tanjugu.<br />

U svojstvu predsjednika Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća, Ugljanin je razgovarao i sa predsjednikom<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

Crne Gore Šerbom Rastoderom o mogućnostima<br />

reali<strong>za</strong>cije mnogih <strong>za</strong>jedničkih projekata.<br />

“Ti projekti, realizovani u skladu sa ustavima<br />

i <strong>za</strong>konima dviju zemalja i u skladu sa međunarodnom<br />

evropskim standardima, bi trebalo<br />

da ubr<strong>za</strong>ju evropski put Srbije i Crne Gore”,<br />

<strong>za</strong>ključio je ministar Ugljanin.

BOSANSKI JEZIK KAO OBAVEZAN<br />

PREDMET U ŠKOLAMA<br />

“Bosanski jezik<br />

i književnost”<br />

kao obave<strong>za</strong>n<br />

nastavni<br />

predmet treba<br />

da bude<br />

<strong>za</strong>stupljen u<br />

nastavi<br />

osnovnog i<br />

srednjeg<br />

obrazovanja, a<br />

u predškolskim<br />

ustanovama u<br />

obaveznim<br />

aktivnostima<br />

Bošnjačko nacionalno vijeće <strong>za</strong>tražilo<br />

je od Ministarstva prosvjete<br />

Srbije da se nastavni predmet “Bosanski<br />

jezik sa elementima nacionalne<br />

kulture” transformiše iz izbornog u obave<strong>za</strong>n<br />

predmet u opštinama u kojima je<br />

bosanski jezik u službenoj upotrebi.<br />

U dokumentu usvojenom na sjednici<br />

Izvršnog odbora Vijeća, u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

5. avgusta 2009.godine Bošnjačko<br />

nacionalno vijeće <strong>za</strong>htijeva od Ministarstva<br />

prosvjete Republike Srbije, kao resornog<br />

ministarstva, da u institucijama<br />

predškolskog, osnovnog i srednjeg<br />

obrazovanja i vaspitanja obezbijedi i organizuje<br />

vaspitanje i obrazovanje pripadnicima<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

manjine na svom maternjem BOSAN-<br />

SKOM JEZIKU, u skladu sa <strong>za</strong>konom.<br />

Pozivajući se na odredbe Ustava Republike<br />

Srbije, Zakona o <strong>za</strong>štiti prava i<br />

sloboda nacionalnih manjina, Povelje o<br />

ljudskim i manjinskim pravima, Zakona<br />

o ratifikaciji Evropske povelje o<br />

regionalnim ili manjinskim<br />

jezicima,<br />

Zakona o osnovama<br />

sistema obrazovanja i<br />

vaspitanja, odredbe<br />

Okvirne konvencije <strong>za</strong><br />

<strong>za</strong>štitu nacionalnih<br />

manjina i Evropske<br />

povelje o regionalnim<br />

ili manjinskim<br />

jezicima, kao<br />

i drugih domaćih i<br />

međunarodnih dokumenata<br />

kojima je<br />

pravno regulisano i<br />

obezbjeđeno pravo<br />

pripadnika nacionalnih<br />

manjina na<br />

obrazovanje na svom<br />

maternjem jeziku,<br />

Bošnjačko nacionalno<br />

vijeće traži od Ministarstva da “Bosanski<br />

jezik i književnost” kao obave<strong>za</strong>n nastavni<br />

predmet bude <strong>za</strong>stupljen u<br />

nastavi osnovnog i srednjeg obrazovanja,<br />

a u predškolskim ustanovama u<br />

obaveznim aktivnostima.<br />

U skladu sa <strong>za</strong>konskim rješenjima,<br />

BNV je <strong>za</strong>tražilo, također, od Ministarstva<br />

prosvjete da se prilikom izrade programa<br />

nastave <strong>za</strong> potrebe obrazovanja<br />

pripadnika <strong>bošnjačke</strong> nacionalne manjine<br />

primijeni stav 5. člana <strong>13</strong>. Zakona<br />

o <strong>za</strong>štiti prava i sloboda nacionalnih manjina,<br />

koji propisuje da će - program nastave<br />

<strong>za</strong> potrebe obrazovanja iz stava 1.<br />

ovog člana, u dijelu koji se odnosi na nacionalni<br />

sadržaj, u značajnoj mjeri sadržati<br />

teme koje se odnose na historiju,<br />

umjetnost i kulturu nacionalne manjine,<br />

i to <strong>za</strong> predmete: Istorija, Likovno vaspitanje<br />

i Muzičko vaspitanje.<br />

U cilju ostvarenja <strong>za</strong>konom <strong>za</strong>garantovanih<br />

prava, od državnih organa je<br />

<strong>za</strong>traženo da udžbenici i druga didaktička<br />

i nastavna sredstva i pomagala na<br />

nivou predškolskog, osnovnog i srednjeg<br />

obrazovanja budu štampani i na<br />

bosanskom jeziku ili da se obezbijedi<br />

uvoz udžbenika iz Bosne i Hercegovine,<br />

u skladu sa <strong>za</strong>konom, kao i da se, saglasno<br />

st. 6. čl. <strong>13</strong>. Zakona, u izradi nastavnih<br />

planova <strong>za</strong> potrebe nastave<br />

predmeta koji izražavaju posebnost <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalne manjine, <strong>za</strong> predmete<br />

Istorija, Likovno vaspitanje i<br />

Muzičko vaspitanje, obezbijedi obavezno<br />

učešće predstavnika Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća.<br />

Bošnjaci u Republici Srbiji pravo na<br />

obrazovanje na svom maternjem bosanskom<br />

jeziku počeli su ostvarivati u drugom<br />

polugodištu školske 2004/05.<br />

godine, kroz „Bosanski jezik sa elementima<br />

nacionalne kulture“ kao izborni<br />

predmet.<br />

Januar - Decembar 2009. 109

Tokom 2004. i 2005. godine <strong>za</strong><br />

učitelje, nastavnike razredne nastave<br />

i nastavnike srpskog jezika<br />

organizovana je serija seminara o<br />

nastavi na bosanskom jeziku.<br />

U vaspitno-obrazovnom pro-<br />

Ne<strong>za</strong>dovoljni stepenom i kvalitetom<br />

ostvarenosti manjinskih<br />

prava, pogotovo prava<br />

na službenu upotrebu bosanskog jezika<br />

i prava na obrazovanje na maternjem<br />

jeziku svoje nacionalne<br />

<strong>za</strong>jednice, predstavnici Bošnjaka intezivirali<br />

su svoje aktivnosti u nadležnim<br />

institucijama s ciljem da se stanje<br />

u ovoj oblasti popravi.<br />

Nakon sastanka kod ministra Čiplića,<br />

uslijedili su razgovori sa ministom<br />

prosvjete, gospodinom Žarkom Obradovićem,<br />

što je rezultiralo formiranjem<br />

<strong>za</strong>jedničke, mješovite komisije sastavljene<br />

od predstavnika Bošnjačkog nacionalnog<br />

viječa i predstavnika nadležnog<br />

ministarstva. U komisiju su ispred ministarstva<br />

prosvjete Republike Srbije<br />

imenovani: pomoćnica ministra Vesna<br />

Fila kao koordinator komisije, i njene saradnice<br />

Snežana Vuković, Mira Pet rov,<br />

Isidora Korać i Vesna Acko vić, a ispred<br />

BNV imenovani su Bajro Gegić, Muhedin<br />

Fijuljanin i Muratka Fetahović.<br />

Na prvom sastanku komisije održanom<br />

u ministarstvu 09.09. 2009.godine<br />

analizirano je trenutno stanje u<br />

sandžačkim školama kad je u pitanju<br />

obrazovanje na bosanskom jeziku.<br />

Predstavnici BNV su iznijeli probleme<br />

ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> status nastavnog predmeta<br />

Bosanski jezik sa elementima nacionalne<br />

kulture kao izbornog. Još jednom<br />

je podvučeno da je neprihvatljivo <strong>za</strong><br />

Bošnjake da se <strong>za</strong> svoj maternji jezik<br />

moraju posebno izjašnjavati, <strong>za</strong>htijevajući<br />

da maternji jezik bude obave<strong>za</strong>n<br />

nastavni predmet. Kako zbog važećih<br />

<strong>za</strong>konskih, a posebno pod<strong>za</strong>konskih<br />

akata koji normiraju oblast obrazovanja<br />

nije moguće izborne predmete<br />

preimenovati u obavezne, a tim pod<strong>za</strong>konskim<br />

normativimaje određeno<br />

110 Januar - Decembar 2009.<br />

cesu u nastavi su trenutno prisutni<br />

odobreni udžbenici <strong>za</strong> predmet<br />

„Bosanski jezik sa<br />

elementima nacionalne kulture“<br />

<strong>za</strong> I, II, III, IV i V razred, kao i<br />

skripta <strong>za</strong> VI, i odobren nastavni<br />

je da se maternji jezik sa elementima<br />

nacionalne kulture izučava kao izborni<br />

nastavni predmet, pristupilo se definisanju<br />

novog modela obrazovanja <strong>za</strong><br />

sandžačke Bošnjake.<br />

Poštujući u potpunosti domaće <strong>za</strong>konodavstvo,<br />

ali i međunarodne, ustavom<br />

<strong>za</strong>garantovane standarde, stručni<br />

tim izradio je, a organi BNV usvojili<br />

Model obrazovanja <strong>za</strong> Bošnjake u Republici<br />

Srbiji.<br />

Na drugom sastanku u ministarstvu<br />

održanom 28.oktobra 2009. godine<br />

predstavljen je Model i nakon njegove<br />

preliminarne analize dogovoreno je da<br />

se uradi Elaborat i preda ministarstvu<br />

do kraja novembra, kako bi se ušlo u<br />

proceduru njegovog ocjenjivanja od<br />

strane Nacionalnog prosvjetnog savjeta<br />

i odobravanja od strane ministra.<br />

Već sljedeće gdana, 29.09.2009.<br />

godine, direkrorima škola predstavljen<br />

je Model obrazovanja <strong>za</strong> sandžačke<br />

Bošnjake.<br />

U međuvremenu je Zavodu <strong>za</strong><br />

unapređivanje obrazovanja i vaspitanja<br />

predat Plan udžbenika i udžbeničkih<br />

kompleta <strong>za</strong> prvi i peti razred<br />

osnovne i prvi razred srednje škole <strong>za</strong><br />

predmete: bosansku jezik, historija,<br />

muzička i likovna kultura ( <strong>za</strong> tzv. Nacionalnu<br />

grupu predmeta.<br />

Na Model koji ovdje predstavljamo<br />

urađen je Elaborat u kome je u propisanoj<br />

formi razrađen Model, striktno<br />

naglašenim opštim i specijalnim ciljevima<br />

ovakvog modela obrazovanja i<br />

konkretnim planom njegove implementacije.<br />

Elaborat je predat ministarstvu<br />

11. novembra, ali povratnih<br />

informacija, osim da je dokument<br />

primljen, iz ministarstva još nema,<br />

usprkos dogovoru da cijela procedura<br />

neće biti duža od 2 -3 mjeseca.<br />

plan i program <strong>za</strong> VII i VIII razred<br />

osnovne škole.<br />

Na Državnom univerzitetu u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru postoji posebna<br />

studijska grupa: Departman <strong>za</strong> bosanski<br />

i srpski jezik.<br />

OBRAZOVANJE -<br />

HRONOLOGIJA AKTIVNOSTI<br />

MODEL OBRAZOVANJA ZA<br />

SANDŽAČKE BOŠNJAKE<br />

U REPUBLICI SRBIJI<br />

I Osnovanost <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong> obrazovanjem<br />

na maternjem jeziku<br />

<strong>Bošnjačka</strong> nacionalna <strong>za</strong>jednica je<br />

treća po brojnosti, a posle Mađara najbrojnija<br />

manjinska <strong>za</strong>jednica u Republici<br />

Srbiji. Po <strong>za</strong>dnjem popisu to je brojka od<br />

<strong>13</strong>6 087 ili 1,8% građana Srbije. Najveći<br />

broj Bošnjaka živi u sandžačkim opštinama<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r, Sjenica i Tutin, u kojima<br />

se procenat Bošnjaka u ukupnom<br />

broju stanovnika kreće od 82% u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru, do 94% u Tutinu, dok<br />

je procenat u Prijepolju, <strong>za</strong>visno od izvora,<br />

između 46 i 51%. U Priboju i<br />

Novoj Varoši takođe ima Bošnjaka u<br />

značajnom broju.<br />

S obzirom da je u Sandžaku stopa<br />

nataliteta pozitivna, đačka populacija je<br />

veoma brojna. Samo u osnovnim školama<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, Sjenice i Tutina ima<br />

preko 12000 učenika <strong>bošnjačke</strong> nacionalnosti.<br />

( Za Prijepolje nemamo podatke).<br />

Srednje škole u pomenuta tri grada pohađa<br />

više od 10 000 učenika <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalnosti. (Za Prijepolje takođe nemamo<br />

podatke). U prvom razredu srednjih<br />

škola naredne školske 2010/2011.<br />

godine u ove tri opštine imaće oko 2<br />

500 učenika Bošnjaka.<br />

U opštinama Novi Pa<strong>za</strong>r, Prijepolje,<br />

Sjenica i Tutin ima 35 (trideset i pet)<br />

osnovnih i <strong>13</strong> (trinaest ) srednjih škola.<br />

Procenat <strong>bošnjačke</strong> učeniške populacije<br />

u osnovnim školama (prema podacima<br />

dobijenim od škola) u Novom Pa<strong>za</strong>ru je<br />

87%, u Sjenici 89%, U Tutinu 97% i u<br />

Prijepolju (prema nepotpunim podacima)<br />

49%. U pet od dvanaest osnovnih

škola u Novom pa<strong>za</strong>ru učenička populacija<br />

je 100% bošnjačka. U ostalim novopa<strong>za</strong>rskim<br />

školama u čak <strong>13</strong><br />

izdvojenih odjeljenja su samo učenici<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalnosti. U Sjenici u <strong>16</strong><br />

izdvojenih odjeljenja takođe su učenici<br />

samo <strong>bošnjačke</strong> nacionalnosti. U Tutinu<br />

u četiri od sedam osnovnih škola kompletna<br />

učenička populacija je <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalnosti, a učenici Bošnjaci su u<br />

stopostotnom procentu i u 36 izdvojenih<br />

odjeljenja na području ove opštine.<br />

Nacionalna struktura učenika u srednjim<br />

školama je skoro identična kao i<br />

u osnovnim, pa s obzirom da se kreće<br />

sa nastavom na bosanskom jeziku od<br />

prvog razreda, relativno se lako mogu<br />

formirati odjeljenja bilo <strong>za</strong> dvojezičnu,<br />

bilo <strong>za</strong> kompletnu nastavu na bosanskom<br />

jeziku.<br />

Brojnost <strong>bošnjačke</strong> učeničke populacije<br />

samo je jedan od razloga <strong>za</strong> organizovanje<br />

nastave na bosanskom jeziku.<br />

Drugi, važniji razlog, jeste očuvanje<br />

nacionalnog identita pripadnika <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalnje manjine u našoj zemlji.<br />

Jezik kao osnovni i najvažniji element<br />

nacionalne samobitnosti je od suštinskog<br />

značaja u tom pogledu, zbog<br />

čega je veoma važno da se on čuva, razvija<br />

i njeguje prevashodno u obrazovnom<br />

sistemu. Narod koji gubi svoj jezik<br />

ozbiljno dovodi u pitanje svoju prošlost,<br />

svoju budućnost, svoju historiju, kulturu<br />

i tradiciju.<br />

Od posebnog je značaja <strong>za</strong> pripadnike<br />

jedne nacionalne <strong>za</strong>jednice, pa i <strong>za</strong><br />

Bošnjake, da se obezbijede uslovi <strong>za</strong><br />

obrazovanje na maternjem jeziku od<br />

predškolskog do visokoškolskog nivoa.<br />

Nastava nacionalne književnosti, nacionalne<br />

historije, muzičke i likovne kulture<br />

ima izuzetan značaj u obrazovnom,<br />

ali i u vaspitnom procesu formiranja ličnosti<br />

učenika, jer samo ona ličnost koja<br />

poznaje vrijednosti kulture i historije<br />

svoga naroda moći će da cijeni vrijednosti<br />

kulture drugih naroda sa kojima živi.<br />

To je osnovna pretpostavka <strong>za</strong> toleranciju<br />

i međusobnu saradnju i <strong>za</strong> stvaranje<br />

uslova <strong>za</strong> prosperitet i nacionalne i šire<br />

<strong>za</strong>jednice i svih njenih građana, bez obzira<br />

na nacionalnu, vjersku ili bilo koju<br />

drugu pripadnost. Činjenica je, takođe,<br />

da postojeći nastavni planovi i programi<br />

osnovnog i srednjeg obrazovanja svojim<br />

sa držajima ne nude u dovoljnoj mjeri, ili<br />

nikako, sadržaje koji <strong>za</strong>dovoljavaju i na<br />

pravi način odgovaraju potrebama Bošnjačke<br />

nacio nalne manjine u Republici<br />

Srbiji, u skladu sa medjunarodnim i domaćim<br />

standardima i usvojenim <strong>za</strong>konskim<br />

rješenjima i principima.<br />

Konkretno, iako je bošnjačka narodna<br />

poezija vrlo bogata i sadržajna, iako<br />

se Evropa romantičarskog perioda <strong>za</strong>interesovala<br />

<strong>za</strong> balkansku i srpsku narodnu<br />

književnost baš preko <strong>bošnjačke</strong><br />

narodne balade “Hasanaginica”, a svjetska<br />

lingvistika polovinom 20.vijeka razriješila<br />

takozvano homersko pitanje i<br />

objasnila nastanak grčkih epova na primjerima<br />

žive epike bošnjačkih narodnih<br />

pjevača iz Sandžaka, ni sa čim od sadržaja<br />

te vrste pripadnici <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

<strong>za</strong>jednice nisu u prilici da se u<br />

redovnom obrazovnom procesu upoznaju,<br />

jer ti sadržaji nisu <strong>za</strong>stupljeni u postojećim<br />

nastavnim programima. Slično<br />

je i sa ostalim nacionalnim sadržajima<br />

muzičke i likovne kulture. Nastavni sadržaji<br />

historije predstavljaju najbolnije i<br />

najosetljivije pitanje koje s posebnom<br />

pažnjom treba razriješiti. Period srpskih<br />

ustanaka, kao i period posle Berlinskog<br />

kongresa, od kad se bošnjački živalj<br />

našao u posebno teškom položaju, izložen<br />

pogromima i prisiljen na iseljavanja,<br />

te period austrougarske aneksije i period<br />

nakon Balkanskih ratova, kad su<br />

sandžački Bošnjaci izgubili pra vo na<br />

nacionalno imenovanje i sopstvenog<br />

korpusa i svoga jezika, ni fragmentarno<br />

nije pokriven nastavnim planovima historije.<br />

Posljednje decenije minulog stoljeća<br />

u udžbenicima historije obrađene<br />

su na, <strong>za</strong> sandžačke Bošnjake, potpuno<br />

neprihvatljiv način.<br />

Zbog demografskih karakteristika i<br />

svega ostalog naprijed navedenog,<br />

<strong>za</strong>htjev <strong>za</strong> obrazovanjem na maternjem-bosanskom<br />

jeziku i <strong>za</strong> afirmacijom<br />

nacionalnih sadržaja pripadnika<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>jednice u Republici<br />

Srbiji potpuno je opravdan i<br />

utemeljen. Normalno je da jedan autohtoni<br />

entitet, kakav predstavljaju<br />

sandžački Bošnjaci u Republici Srbiji,<br />

želi da svoju kulturu, tradiciju, historiju<br />

i jezik kojim govori sačuva, unaprijedi<br />

i potvrdi, a to je moguće samo kroz redovan<br />

sistem obrazovanja.<br />

II Zakonska utemeljenost <strong>za</strong>htjeva <strong>za</strong><br />

obrazovanjem na maternjem jeziku<br />

Za školovanje na maternjem jeziku<br />

pripadnika manjinskih nacionalnih<br />

<strong>za</strong>jednica obezbijeđena je dovoljna <strong>za</strong>-<br />

konska osnova. Oblast manjinskog<br />

obrazovanja tretirana je nizom domaćih<br />

i međunarodnih <strong>za</strong>konskih dokumenata,<br />

počev od Ustava Republike<br />

Srbije, koji <strong>za</strong>branjuje diskriminaciju<br />

po bilo kom osnovu.<br />

Ustav Republike Srbije iz 2006. godine<br />

ljudskim i manjinskim pravima<br />

posvjećuje čitavo poglavlje od 18. do 81.<br />

člana. Članom 18. garantuje se primjena<br />

ljudskih i manjinskih prava „<strong>za</strong>jamčenih<br />

opšteprihvaćenim pravilima međunarodnog<br />

prava, potvrđenim među -<br />

narodnim ugovorima i <strong>za</strong>konima“. U<br />

istom članu, stav 3. se navodi: „Odredbe<br />

o ljudskim i manjinskim pravima tumače<br />

se u korist unaprjeđenja vrijednosti<br />

demokratskog društva, saglasno<br />

važećim međunarodnim standardima<br />

ljudskih i manjinskih prava, kao i praksi<br />

međunarodnih institucija koje nadziru<br />

njihovo sprovođenje.“<br />

Članom 79. pripadnicima nacionalnih<br />

manjina se garantuje pravo: „ na izražavanje,<br />

čuvanje, njegovanje,<br />

razvijanje i javno izražavanje nacionalne,<br />

etničke, kulturne u vjerske posebnosti“,<br />

... „na korišćenje svog jezika i<br />

pisma“, kao i „na školovanje na svom<br />

jeziku u državnim ustanovama...“<br />

U Okvirnoj konvenciji <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitu<br />

nacionalnih manjina, koju je donio savjet<br />

Evrope, a koja je ratifikovana<br />

21.05.2005.godine, navodi se u: Članu<br />

12. „Ugovornice će, gdje je to pogodno,<br />

preduzeti mjere u oblasti obrazovanja i<br />

istraživanja <strong>za</strong> njegovanje kulture, historije,<br />

jezika i vjere svojih nacionalnih manjina<br />

i većine. S tim u vezi ugovornice<br />

će, između ostalog, obezbjediti odgovarajuće<br />

mogućnosti <strong>za</strong> osposobljavanje<br />

nastavnika i pristup udžbenicima...<br />

Ugovornice se obavezuju da unaprjeđuju<br />

jednake mogućnosti pristupa obrazovanju<br />

na svim nivoima <strong>za</strong> pripadnike<br />

nacionalnih manjina“, a u Članu 14.<br />

stoji: „Ugovornice se obavezuju da priznaju<br />

pravo svakog pripadnika nacionalne<br />

manjine da uči svoj maternji jezik. U<br />

oblastima koje su tradicionalno ili u zna -<br />

tnom broju naseljene pripadni ci ma nacionalnih<br />

manjina, ako ima dovo ljno<br />

<strong>za</strong>htjeva, ugovornice će nastojati da<br />

obezbjede, koliko god je mo gu će i u<br />

okviru svojih obrazovnih sistema, da<br />

pripadnici tih manji na imaju odgovarajuće<br />

mogu ćnosti <strong>za</strong> izvođenje nastave<br />

na maternjem jeziku ili da dobijaju časove<br />

na tim jezicima...“<br />

Članom 3. Zakona o ratifikaciji Ev-<br />

Januar - Decembar 2009. 111

opske povelje o regionalnim jezicima i<br />

jezicima manjina, usvojenog mjeseca<br />

decembra 2005. godine, bosanski jezik<br />

je priznat kao jedan od deset manjinskih<br />

jezika u republici Srbiji. U članu 8.<br />

ratifikovane Evropske povelje o regionalnim<br />

ili manjinskim jezicima navodi<br />

se:<br />

„ 1. U pogledu obrazovanja članice<br />

preuzimaju obavezu da na teritoriji na<br />

kojoj su ovi jezici u upotrebi, u skladu sa<br />

situacijom svakog od ovih jezika, i bez<br />

štete po ometanje učenja službenog jezika<br />

te države:<br />

a) omoguće predškolsko obrazovanje<br />

na odgovarajućem regionalnom ili jeziku<br />

manjine;<br />

b) I da omoguće osnovno obrazovanje<br />

na odgovarajućem regionalnom ili jeziku<br />

manjine; ili,<br />

II da osiguraju značajan dio osnovnog<br />

obrazovanja na odgovarajućem regionalnom<br />

ili jeziku manjine; ili,<br />

III da osiguraju, u okviru osnovnog<br />

obrazovanja, da učenje odgovarajućeg<br />

regionalnog ili jezika manjina postane<br />

integralni dio nastavnog plana; ili,<br />

IV da primjene jednu od mjera navedenih<br />

od „I“ do „III“ makar na one polaznike<br />

čije porodice tako nešto<br />

<strong>za</strong>htjevaju, a čiji broj smatra dovoljnim;<br />

c) I da omoguće srednje obrazovanje<br />

na odgovarajućem regionalnom ili jeziku<br />

manjine; ili,<br />

II da omoguće značajan dio srednjeg<br />

obrazovanja na odgovarajućim regionalnim<br />

ili jezicima manjina; ili,<br />

III da osiguraju, u okviru srednjeg<br />

obrazovanja, uslove <strong>za</strong> učenje odgovarajućih<br />

regionalnih ili jezika manjina u<br />

okviru nastavnog plana; ili,<br />

IV da primjene jednu od navedenih<br />

mjera od „I“ do „III“ makar na one đake<br />

koji tako žele ili ako je to primjenjivo, čije<br />

porodice tako žele i čiji broj se smatra<br />

dovoljnim;<br />

d) da omoguće tehničko i stručno<br />

obrazovanje na odgovarajućem regionalnom<br />

ili jeziku manjine...;<br />

e) da omoguće univerzitetsko ili<br />

drugo više obrazovanje na odgovarajućim<br />

regionalnim ili jezicima manjina...“<br />

Dokumenta OESC-a kao što su<br />

Haške preporuke iz 1996.godne, obrazovanju<br />

manjina posvjećuju posebnu<br />

pažnju, pa navode sljedeće:<br />

„...11. Idealno sredstvo komuniciranja<br />

u vrtićima i na predškolskom nivou<br />

morao bi da bude maternji jezik djeteta...<br />

112 Januar - Decembar 2009.<br />

12. Najbolje bi bilo da se u osnovnoj<br />

školi nastavni program izvodi na jeziku<br />

manjine. Jezik manjine bi morao da<br />

bude redovni nastavni predmet....<br />

<strong>13</strong>. U srednoj školi znatan dio nastavnog<br />

programa trebalo bi da se<br />

predaje na jeziku manjine. Jezik manjine<br />

bi trebalo da bude redovan nastavni<br />

predmet...<br />

14. Održavanje osnovnog i srednjeg<br />

obrazovanja na jeziku manjine u velikoj<br />

mjeri <strong>za</strong>visi od broja nastavnika<br />

koji su obrazovani u raznim disciplinama<br />

na maternjem jeziku. Stoga, države<br />

bi trebalo, polazeći od obaveze da<br />

osiguraju jednake mogućnosti obrazovanja<br />

na jeziku manjine, da obezbijede<br />

odgovarajuće ustanove <strong>za</strong> potrebnu<br />

obuku nastavnika i da olakšaju pristup<br />

takvoj obuci...<br />

19. državne vlasti u domenu obrazovanja<br />

morale bi osigurati da obavezni<br />

opšti nastavni program uključi nastavu<br />

iz predmeta njihove (manjinske) historije,<br />

kulture i tradicije...<br />

20. sadržaj nastavnog programa koji<br />

se odnosi na manjine, treba izraditi uz<br />

aktivno učešće tijela koja predstavljaju<br />

dotične manjine...<br />

21. Države bi trebalo da olakšaju osnivanje<br />

centara <strong>za</strong> pripremu i ocjenu programa<br />

obrazovanja na jeziku manjine.<br />

Ti centri bi morali da budu pove<strong>za</strong>ni sa<br />

postojećim ustanovama, kako bi na odgovarajući<br />

način mogli da olakšaju<br />

ostvarivanje ciljeva <strong>za</strong>crtanih u nastavnom<br />

programu“.<br />

Preporuke iz Osla o jezičkim pravima<br />

nacionalnih manjina (iz 1998. godine)<br />

i Preporuke iz Lunda o<br />

djelotvornom učešću nacionalnih manjina<br />

u javnom životu (iz 1999. godine),<br />

tretiraju službenu upotrebu jezika nacionalnih<br />

manjina.<br />

Zakon o lokalnoj samouptavi („Sl.<br />

glasnik RS“, br.129/07) navodi u članu<br />

20. tačka 32. da opština [lokalna samouprava]<br />

„stara se o ostvarivanju, <strong>za</strong>štiti<br />

i unaprjeđenju ljudskih prava i<br />

individualnih i kolektivnih prava pripadniika<br />

nacionalnih manjina i etničkih<br />

grupa“; te da „utvrđuje jezike i<br />

pisma nacionalnih manjina koji su u<br />

službenoj upotrebi na teritoriji opštine“<br />

(tačka 33. iz tog člana).<br />

Zakon o <strong>za</strong>štiti prava i sloboda nacionalnih<br />

manjina („Sl. list SRJ“,<br />

br.11/2002) u članu <strong>13</strong>. navodi:<br />

„Pripadnici nacionalnih manjina<br />

imaju pravo na vaspitanje i obrazovanje<br />

na svom jeziku u institucijama predškolskog,<br />

osnovnog i srednjeg vaspitanja<br />

i obrazovanja. Ukoliko... ne postoji<br />

obrazovanje na jeziku nacionalne manjine<br />

u okviru sistema javnog obrazovanja<br />

<strong>za</strong> pripadnike nacionalne manjine iz<br />

stava 1. ovog člana, država je dužna<br />

stvoriti uslove <strong>za</strong> organizovanje obrazovanja<br />

na jeziku nacionalne manjine, a do<br />

tog vremena obezbijediti dvojezičnu nastavu<br />

ili izučavanje jezika nacionalne<br />

manjine sa elementima nacionalne historije<br />

i kulture...<br />

Program nastave <strong>za</strong> potrebe obrazovanja<br />

iz stava . ovog člana u djelu koji se<br />

odnosi na nacionalni sadržaj, u značajnoj<br />

mjeri će sadržati teme koje se odnose<br />

na historiju, umjetnost i kulturu nacionalne<br />

manjine.<br />

U izradi nastavnog plana <strong>za</strong> potrebe<br />

nastave predmeta koji izražavaju posebnost<br />

nacionalnih ma njina na jeziku nacionalnih<br />

manjina, dvojezične nastave i<br />

učenja jezika nacionalnih manjina sa<br />

elementima nacionalne kulture iz stava<br />

1 ovog člana, obavezno učestvuju nacionalni<br />

savjeti nacionalne manjine.<br />

Plan i program rada u obrazovnim<br />

ustanovama i školama sa nastavom na<br />

srpskom jeziku sa ciljem pospješivanja<br />

tolerancije prema nacionalnim manjinama,<br />

treba da sadrži gradivo koje sadrži<br />

saznanja o historiji, kulturi i<br />

položaju nacionalnih manjina te druge<br />

sadržaje koji pospješuju međusobnu toleranciju<br />

i suživot. Na teritorijama gdje<br />

je jezik nacionalne manjine u službenoj<br />

upotrebi plan i program u obrazovnim<br />

ustanovama i školama sa srpskim nastavnim<br />

jezikom treba da sadrže mogućnost<br />

učenja jezika nacionalne<br />

manjine“.<br />

U članu 14. ovog Zakona stoji: „<strong>za</strong><br />

potrebe obrazovanja na jeziku nacionalnih<br />

manjina iz člana <strong>13</strong>. stav 1 u okviru<br />

višeg i visokog obrazovanja obezbjediće<br />

se katedre i fakulteti gdje će se na jezicima<br />

nacionalnih manjina, ili dvojezično,<br />

obrazovati vaspitači, učitelji i<br />

nastavnici jezika nacionalnih manjina...<br />

država će pomagati stručno osposobljavanje<br />

<strong>za</strong> potrebe obrazovanja iz stava 1<br />

ovog člana...“<br />

Zakon o nacionalnim savjetima nacionalnih<br />

manjina („Sl. glasnik RS“,<br />

br.72/09) u članu <strong>13</strong>. kaže:<br />

„Nacionalni sajvet:<br />

1) predlaže Nacionalnom prosvjetnom<br />

savjetu opšte osnove predškolskog<br />

programa, nastavne planove i pro-

grame osnovnog i srednjeg obrazovanja<br />

i vaspitanja i osnove vaspitnog programa,<br />

<strong>za</strong> sadržaje koji izražavaju posebnost<br />

nacionalne manjine, a naročito<br />

iz oblasti historije, muzičkog vaspitanja<br />

i likovne umjetnosti;<br />

2) predlaže Nacionalnom prosvjetnom<br />

savjetu program osnovnog i srednjeg<br />

obrazovanja i vaspitanja <strong>za</strong> jezik<br />

nacionalne manjine i jezik, odnosno<br />

govor, nacionalne manjine sa elementima<br />

nacionalne kulture;<br />

3) daje mišljenje Nacionalnom prosvjetnom<br />

savjetu na nastavne programe<br />

srpskog jezika, kao nematernjeg;<br />

4) predlaže ministru nadležnom <strong>za</strong><br />

poslove obrazovanja mjere i program<br />

vaspitnog rada sa učenicima u ustanovama<br />

učeničkog standarda, koji se odnose<br />

na afirmaciju međuetničke<br />

tolerancije i multikulturalizma;<br />

5) daje mišljenje na školski i vaspitni<br />

program ustanova <strong>za</strong> koje je utvrđeno<br />

da su od posebnog značaja <strong>za</strong> nacionalnu<br />

manjinu”.<br />

U članu 14. kaže: „Ako se obrazovno-vaspitni<br />

rad ostvaruje na jeziku nacionalne<br />

manjine, Nacionalni prosvjetni<br />

savjet predlaže ministru nadležnom <strong>za</strong><br />

poslove obrazovanja davanje odobrenja<br />

<strong>za</strong> ko rišćenje udžbenika i nastavnih<br />

sredstava čiji sadržaji izražavaju posebnosti<br />

nacionalne manjine uz prethodnu<br />

saglasnost nacionalnog savjeta.<br />

Ministar nadležan <strong>za</strong> poslove obrazovanja<br />

daje odobrenje <strong>za</strong> korišćenje domaćih<br />

ili uvezenih udžbenika na jeziku<br />

nacionalne manjine u obrazovno-vaspitnom<br />

radu, na prijedlog nacionalnog<br />

savjeta”.<br />

Zakon o osnovama sistema obra -<br />

zovanja i vaspitanja, („Sl. glasnik RS“<br />

br.72/09) u članu 3. navodi:<br />

„Sistem obrazovanja i vaspitanja<br />

mora da obezbijedi <strong>za</strong> svu djecu, učenike<br />

i odrasle jednako pravo i dostupnost<br />

obrazovanja i vaspitanja bez<br />

diskriminacije i izdvajanja po osnovu<br />

pola, socijalne, kulturne, etničke, religijske<br />

ili druge pripadnosti...“;<br />

U članu 4. „Ciljevi obrazovanja i vaspitanja“<br />

u stavu 14 stoji: „formiranje<br />

stavova, uvjerenja i sistema vrijednosti,<br />

razvoj ličnog i nacionalnog identiteta,<br />

razvijanje svijesti i osjećanja pripadnosti<br />

državi Srbiji, poštovanje i njegovanje srpskog<br />

jezika i svog jezika, tradicije i kulture<br />

srpskog naroda, nacionalnih<br />

manjina i etničkih <strong>za</strong>jednica, drugih naroda,<br />

razvijanje multikulturalizma, po-<br />

štovanje i očuvanje nacionalne i svjetske<br />

kulturne baštine, a u stavu 15 „razvoj i<br />

poštovanje rasne, nacionalne, kulturne,<br />

jezičke, vjerske, rodne, polne i uzrasne<br />

ravnopravnosti, tolerancije i uvažavanje<br />

različitosti“.<br />

U članu 9. ovog <strong>za</strong>kona stoji: „Obrazovno-vaspitni<br />

rad ostvaruje se na srpskom<br />

jeziku. Za pripadnike nacionalne<br />

manjine obrazovno-vaspitni rad ostvaruje<br />

se na maternjem jeziku. Izuzetno on<br />

može da se ostvaruje i dvojezično ili na<br />

srpskom jeziku, u skladu sa posebnim<br />

<strong>za</strong>konom...“.<br />

U Zakonu o osnovnoj školi (Objavljenom<br />

u "Sl. glasniku RS", br. 50/92,<br />

53/93, 67/93, 48/94, 66/94, 22/02) u<br />

članu 5 stoji:<br />

„Za pripadnike narodnosti nastavni<br />

plan i program ostvaruje se i na maternjem<br />

jeziku, ili dvojezično, ako se <strong>za</strong><br />

upis u prvi razred prijavi najmanje 15<br />

učenika.<br />

Škola može da ostvaruje nastavni<br />

plan i program i na jeziku narodnosti,<br />

odnosno dvojezično i <strong>za</strong> manje od 15<br />

učenika upisanih u prvi razred, uz saglasnost<br />

ministra prosvjete.<br />

Ministar prosvjete odobrava način<br />

dvojezičnog ostvarivanja nastavnog<br />

plana i programa.<br />

Kada se nastavni plan i program<br />

ostvaruje i na jezicima narodnosti, učenik<br />

savlađuje nastavni plan i program<br />

srpskog jezika.<br />

Kada se nastavni plan i program<br />

ostvaruje na srpskom jeziku, učenicima<br />

pripadnicima narodnosti obezbjeđuje se<br />

savlađivanje nastavnog plana i programa<br />

maternjeg jezika sa elementima<br />

nacionalne kulture”.<br />

Na isti način manjinsko obrazovanje<br />

regulisano je i u Zakonu o srednjoj školi<br />

("Službeni glasnik RS", br. 50/92, 53/93,<br />

67/93, 48/94, 24/96, 23/2002), gdje u<br />

članu 5 stoji:<br />

„Škola ostvaruje nastavni plan i program<br />

na jeziku narodnosti, odnosno<br />

dvojezično, u skladu sa ovim <strong>za</strong>konom.<br />

Škola ostvaruje nastavni plan i program<br />

na jeziku narodnosti, odnosno<br />

dvojezično, ako se <strong>za</strong> to izjasni najmanje<br />

15 učenika u odeljenju prvog razreda.<br />

Škola ostvaruje nastavni plan i program<br />

na jeziku narodnosti, odnosno<br />

dvojezično i <strong>za</strong> manje učenika u odnosu<br />

na broj utvrđen stavom 2. ovog člana,<br />

uz saglasnost Ministarstva prosvjete.<br />

Učenici iz st. 2. i 3. ovog člana savlađuju<br />

nastavni plan i program srpskog<br />

jezika.<br />

Kada se učenik pripadnik narodnosti<br />

školuje na srpskom jeziku ima pravo<br />

da uči maternji jezik sa elementima nacionalne<br />

kulture”.<br />

Uz sve ove <strong>za</strong>kone obave<strong>za</strong> je države<br />

da se izmjenama i dopunama postojećih<br />

i donošenjem novih<br />

pod<strong>za</strong>konskih akata i pravilnika upotpuni<br />

postojeća <strong>za</strong>konska norma i bliže<br />

definišu mehanizmi ostvarivanja prava<br />

nacionalnih manjina na obrazovanje na<br />

maternjem jeziku.<br />

Nastavni kadrovi<br />

Pored normativnog uređivanja, potrebno<br />

je donijeti i konkretan plan osposobljavanja<br />

nastavnih kadrova <strong>za</strong><br />

izvođenje nastave na bosanskom jeziku.<br />

<strong>Bošnjačka</strong> nacionalna <strong>za</strong>jednica je u tom<br />

pogledu u povoljnom položaju, jer u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru postoje dva univerziteta:<br />

državni, na kome postoji departman<br />

<strong>za</strong> srpski i bosanski jezik i na kome<br />

ove godine stasava već prva generacija<br />

apsolvenata, i privatno-<strong>za</strong>dužbinarski<br />

koji na departmanu <strong>za</strong> filologiju ima katedru<br />

<strong>za</strong> bosanski jezik sa koje je izišla<br />

već treća generacija diplomaca, pa se,<br />

osim što će imati dovoljno stručnih predavača<br />

<strong>za</strong> bosanski jezik, može u saradnji<br />

sa Ministarstvom prosvjete<br />

organizovati licencirana doobuka nastavnika<br />

<strong>za</strong> izvođenje nastave na bosanskom<br />

jeziku <strong>za</strong> sve nastavne predmete.<br />

Implementaciju usvojenog Modela<br />

obrazovanja u školskoj 2010/2011.godini<br />

<strong>za</strong>počeće postojeći nastavni kadrovi<br />

kojima će se omogućiti da na<br />

odgovarajućim obukama i seminarima<br />

koje treba da organizuje Ministarstvo<br />

prosvjete republike Srbije, steknu potrebne<br />

licence <strong>za</strong> izvođenje nastave.<br />

III Model obrazivanja <strong>za</strong> Bošnjake u<br />

Republici Srbiji<br />

<strong>Bošnjačka</strong> nacionalna <strong>za</strong>jednica je od<br />

školske 2004/2005.godine u osnovnim<br />

školama u Sandžaku koristila onu najmanju<br />

<strong>za</strong>konom pre dviđenu varijantu<br />

manjinskog ob ra zovanja, a to je da svoj<br />

maternji – bosanski jezik izučava kao izborni<br />

nastavni predmet Bosanski jezik<br />

sa elementima nacionalne kulture. Iskustvo<br />

je poka<strong>za</strong>lo da to ne <strong>za</strong>dovoljava<br />

potrebe pripadnika <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

manjine. Veliki broj roditelja, ne<strong>za</strong>dovoljan<br />

činjenicom da njihova djeca<br />

Januar - Decembar 2009. 1<strong>13</strong>

svoj maternji jezik treba da uče kao izborni<br />

nastavni predmet i da izučavanje<br />

maternjeg jezika i u takvoj formi <strong>za</strong>visi<br />

od dobre volje direktora ili pak učitelja i<br />

razrednih starješina, izražavajući svoje<br />

ne<strong>za</strong>dovoljstvo, <strong>za</strong>htijevao je da bosanski<br />

jezik mora biti obavezni nastavni<br />

predmet. Zbog toga je, koristeći u predhodnom<br />

poglavlju navedene <strong>za</strong>konske<br />

mogućnosti, Bošnjačko nacionalno vijeće<br />

(Nacionalni savjet <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

manjine) u saradnji sa Mini -<br />

starstvom prosvjete Republike Srbije<br />

definisalo i prihvatilo Model obrazovanja<br />

<strong>za</strong> pripadnike <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

manjine u Republici Srbiji, u daljem tekstu<br />

Model. (U prilogu: Odluka Izvršnog<br />

odbora Bošnjačkog nacionalnog vijeća o<br />

usvajanju Modela obrazovanja <strong>za</strong> Bošnjake<br />

u Republici Srbiji.)<br />

Definisani Model obrazovanja u<br />

potpunosti je usklađen sa postojećim sistemom<br />

obrazovanja u Repiblici Srbiji.<br />

Jedina razlika sastoji se u tome da će se<br />

u školama u cjelini ili u pojedinim odjeljenjima<br />

tih škola, <strong>za</strong>visno od nacionalne<br />

strukture učenika, nastava svih<br />

nastavnih predneta ili samo odre]enih<br />

nastavnih predmeta izvoditi na bosanskom<br />

jeziku i što će se temeljnjije izučavati<br />

bosanski jezik i književnost,<br />

nacionalna historija, muzička, likovna i<br />

opšta nacionalna kultura i što će se koristiti<br />

adekvatni udžbenici na bosanskom<br />

jeziku, a srpski jezik izučavati<br />

onako kako je Zakonom predviđeno.<br />

Usvojeni Model obrazovanja primjenjivaće<br />

se u opštinama u kojima je<br />

bosanski jezik u službenoj upotrebi:<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r, Prijepolje, Sjenica i Tutin,<br />

a u opštinama Nova Varoš i Priboj,<br />

gdje takođe žive Bošnjaci, treba omogućiti<br />

izučavanje bosanskog jezika i<br />

nacionalne kulture. Na isti način treba<br />

postupiti i u drugim sredinama u Republici<br />

Srbiji gdje žive Bošnjaci.<br />

Nastava na bosanskom jeziku <strong>za</strong>snivaće<br />

se na priznatim pedagoško -<br />

didaktičkim metodama uz korišćenje<br />

savremenih tehničko-tehnoloških pomagala<br />

i nastavnih sredstava.<br />

U izradi nastavnih planova i programa<br />

<strong>za</strong> tzv. nacionalnu grupu predmeta<br />

učestvovaće predstavnici<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>jednice onako<br />

kako je predviđeno članom <strong>13</strong>. Zakona<br />

o nacionalnim savjetima nacionalnih<br />

manjina.<br />

Koncept obrazovanja na bosanskom<br />

jeziku <strong>za</strong>snovan je na principu<br />

114 Januar - Decembar 2009.<br />

dobrovoljnosti pripadnika <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalne manjine i isključuje svaku<br />

vrstu prinude. To podrazumijeva da<br />

prinuda ne smije postojati ni sa druge,<br />

bilo koje strane – prijetnje, ucjene i slično,<br />

onima koji se opredijele <strong>za</strong> školovanje<br />

na maternjem – bosanskom<br />

jeziku. Potrebno je da država preko<br />

nadležnog ministarstva i drugih institucija<br />

u oblasti obrazovanja stvori<br />

uslove <strong>za</strong> reali<strong>za</strong>ciju ovako koncipiranog<br />

Modela obrazovanja, da bi se<br />

isključila mogućnost da njegova implementacija<br />

<strong>za</strong>visi od dobre ili loše<br />

volje i raspoloženja direktora i stručnih<br />

timova škole. Samo tako je moguće<br />

realizirati demokratsko opredjeljenje u<br />

adekvatnim normativnim rješenjima o<br />

potpunoj ravnopravnosti pripadnika<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne manjine s pripadnicima<br />

većinskog naroda u Republici<br />

Srbiji.<br />

Imajući u vidu nacionalnu strukturu<br />

učenika, Odbor <strong>za</strong> obrazovanje<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća, uz<br />

predhodni dogovor sa Ministarstvom<br />

prosvjete Republike Srbije sačinio je<br />

Plan implementiranja Mo dela obrazovanja<br />

<strong>za</strong> Bošnjake u Republici Srbiji.<br />

Dogovoreno je da se sa primjenom<br />

Modela počne naredne školske<br />

2010/2011.godine i to u prvom i<br />

petom razredu osnovnog i u prvom<br />

razredu srednjeg obrazovanja. U tabelarnom<br />

prikazu tog plana, koji je sastavni<br />

dio ovog dokumenta, navedeno je<br />

kako će se u kojoj osnovnoj školi organizovati<br />

nastava. Ovim planom obuhvaćene<br />

su osnovne škole iz Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra, Sjenice,Tutina i djelimično iz<br />

Prijepolja.<br />

U izradi je i Plan <strong>za</strong> implementaciju<br />

Modela u srednjim školama, koji će<br />

kao Aneks ovog dokumenta biti naknadno<br />

dostavljen (do polovine decembra).<br />

Sam Model podrazumijeva tri varijante<br />

organizovanja nastave, i to:<br />

1. Kompletnu nastavu na bosanskom<br />

jeziku u školama i sredinama<br />

gdje je to moguće da se izvede;<br />

2. Dvojezičnu nastavu, što znači da<br />

će se nacionalni predmeti – maternji,<br />

odnosno bosanski jezik i književnost,<br />

historija, likovna i muzička kultura izvoditi<br />

na bosanskom jeziku, a nastava<br />

ostalih predmeta će se izvoditi na srpskom<br />

jeziku;<br />

3. Nastava na srpskom jeziku uz<br />

izučavanje maternjeg – bosanskog jezika<br />

i nacionalne kulture u formi izbornog<br />

nastavnog predmeta.<br />

Plana implementacije Modela obrazovanja<br />

<strong>za</strong> sandžačke Bošnjake <strong>za</strong><br />

školsku 2010/2011. godinu<br />

Koja će se varijanta primjenjivati u<br />

kojoj školi, <strong>za</strong>visi od nacionalne strukture<br />

učenika, prostornih kapaciteta sa<br />

kojima raspolaže škola, broja i rasporeda<br />

izdvojenih odjeljenja i drugih faktora koji<br />

utiču na organizovanje nastave, a u konkretnom<br />

Planu implementacije usvojenog<br />

Modela predviđeno je sljedeće:<br />

1. Kompletna nastava na bosanskom<br />

jeziku u prvom i u petom razredu<br />

organizovaće se u onim školama u<br />

kojima je:<br />

a) učenička populacija stopostotno<br />

bošnjačka, i<br />

b) u onim izdvojenim odjeljenjima u<br />

prvom razredu koja pohađaju samo<br />

učenici <strong>bošnjačke</strong> nacionalne manjine.<br />

- Druga varijanta Modela obrazovanja<br />

<strong>za</strong> sandžačke Bošnjake u Republici<br />

Srbiji je dvojezična nastava - na bosanskom<br />

i srpskom jeziku. Dvojezična nastava<br />

organizovaće se <strong>za</strong> učenike petog<br />

razreda osnovnih i prvog razreda srednjih<br />

škola i to na sljedeći način: na bosanskom<br />

jeziku predavaće se tzv.<br />

nacionalna grupa predmeta: matrnji -<br />

bosanski jezik, historija, muzička i likovna<br />

kultura, a ostali predmeti predavaće<br />

se na srpskom jeziku.<br />

2. Treća varijanta usvojenog Modela<br />

je nastava na srpskom jeziku. Osim<br />

škola koje pohađaju samo pripadnici srpske<br />

nacionalnosti, a to su: OŠ „Aleksandar<br />

Stojanović Leso“ Deževa –<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r, OŠ „Branko Radičević“ Štavalj<br />

i OŠ „Sveti Sava“ Bare – Sjenica i OŠ<br />

„11. Oktobar“ Babine - Prijepolje, nastava<br />

na srpskom jeziku uz mogućnost<br />

izučavanja bosanskog jezika kao izbornog<br />

predmeta, organizovaće se i u drugim<br />

školama gdje <strong>za</strong> to bude<br />

opravdanih razloga.<br />

U Novom Pa<strong>za</strong>ru,<br />

02.11.2009.godine<br />

Predsjednica Odbora<br />

<strong>za</strong> obrazovanje u BNV<br />

Muratka Fetahović

U vezi sa<br />

etnijom se<br />

ispoljava<br />

genetsko<br />

svojstvo jezika,<br />

a iz toga proističe<br />

značenje<br />

sintagme<br />

maternji jezik<br />

Bosanski jezik<br />

pripada grupi<br />

južnoslovenskih<br />

jezika<br />

srednještokavskog,<br />

odnosno<br />

ijekavskoštokavskog<br />

govornog<br />

oblika, s tim<br />

što se u jeziku<br />

sandžačkih<br />

Bošnjaka<br />

uočavaju<br />

uticaji<br />

staroštokavskog,zetskosjeničkogijekavskoekavskog<br />

govornog tipa.<br />

SUSRETI BOŠNJAKA<br />

U MAKEDONIJI<br />

Bošnjaci koji žive u Makedoniji pokrenuli<br />

su manifestaciju Bošnjački<br />

susreti koja je održana od 1.<br />

do 5. maja 2009.godine u Velesu i Ori<strong>za</strong>rima.<br />

Organi<strong>za</strong>tor susreta je SDA Makedonije.<br />

Bogato <strong>za</strong>mišljeni program<br />

domaćini su uglavnom uspješno realizovali.<br />

Pored izložbe slika Amera Reča,<br />

promocije knjiga Alije Avdovića i Beka<br />

Bogućanina, bogatog zbavnog programa<br />

u kome su učestvovali domaćini<br />

i gosti iz Novog Pa<strong>za</strong>ra, organizovana je<br />

05.05.2009. godine i tribina na temu<br />

„Uloga maternjeg – bosanskog jezika u<br />

očuvanju nacionalnog identiteta Bošnjaka“<br />

Na tribini su uzeli učešće i predstavnici<br />

makedonskog ministarstva prosvjete,<br />

a ispred Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća pred prepunom skupštinskom<br />

salom u Velesu govorili su Fuad Baćićanin,<br />

Zaim Hadžisalihović i Muratka Fetahović.<br />

MATERNJI JEZIK ČUVAR<br />

NACIONALNOG IDENTITETA<br />

(Fragment iz govora<br />

Muratke Fetahović)<br />

Osnovnom definicijom, koja jezik<br />

određuje kao sredstvo sporazumijevanja,<br />

ne može se obuhvatiti sva kompleksnost<br />

pojave koju nazivamo<br />

jezikom. Jezik je mnogo više od manifestovanja<br />

verbalnih artikulisanih znakova<br />

nastalih iz puke potrebe <strong>za</strong> komunikacijom.<br />

Jezik je društvena pojava i njegovim<br />

definisanjem u tom smislu bavi se sociolingvistika<br />

koja nudi nekoliko teorija o<br />

nastanku i svojstvima jezika. Neke od<br />

njih, posebno one sa kojima smo fragmentarno<br />

imali prilike da se u toku opšteg<br />

obrazovanja u socijalističkom<br />

periodu nekadašnje nam <strong>za</strong>jedničke domovine<br />

susretnemo, forsirale su materijalističko-dijalektičke<br />

sisteme znanja,<br />

Januar - Decembar 2009. 115

ismijavajući pri tom jedan od načina<br />

definisanja jezika, po kome se<br />

jezik smatra božijim darom, jer<br />

jezik je svojstven samo ljudskoj<br />

vrsti, pa ako je čovjek božije stvorenje,<br />

onda je i jezik božiji dar.<br />

Jezik je i biološka, genetska i<br />

antropološka kategorija. Bez društva,<br />

odnosno ljudi, nema ni jezika.<br />

Nastao iz potrebe komuniciranja i<br />

sporazumijevanja, jezik se razvio u<br />

sistem kroz koji se manifestira mišljenje<br />

i znanje. Stoga on mora biti<br />

<strong>za</strong>jednički <strong>za</strong> jednu skupinu ljudi i<br />

podjednako poznat svakom pojedincu<br />

iz te skupine koja ga koristi.<br />

U takvom slučaju govorimo o maternjem<br />

jeziku kao autohtonoj jezičkoj<br />

manifestaciji<br />

jedne etničke<br />

grupe. Rijetki su<br />

danas primjeri da<br />

jednim jezikom<br />

isključivo govori<br />

samo jedan narod,<br />

ali svakako u svijetu<br />

ima i takvih<br />

slučajeva. Na primjer<br />

Kinezi govore<br />

kineskim jezikom,<br />

ali taj jedan kineski<br />

ima najmanje osam<br />

različitih varijanti<br />

koje se ne mogu<br />

striktno smatrati<br />

različitim dijalektima,<br />

već prije posebnim jezicima.<br />

Pojasnimo malo pojam „etnički“.<br />

Riječ etnos, grčkog je porijekla<br />

sa osnovnim značenjem nehrišćanski,<br />

paganski. Novijeg porijekla<br />

su <strong>riječ</strong>i etnija i etnički kao<br />

izvedenice iz <strong>riječ</strong>i etnos. Pojam etnija<br />

označava kolektivitet, skupinu<br />

ljudi istog ili <strong>za</strong>jedničkog porijekla,<br />

istog jezika, vjere, kulture i tradicije.<br />

Dakle, u vezi sa etnijom se<br />

ispoljava genetsko svojstvo jezika,<br />

a iz toga proističe značenje sintagme<br />

maternji jezik.<br />

A šta je sa našim maternjim jezikom?<br />

Naš maternji jezik je bosanski.<br />

To je jezik kojim govore ne samo<br />

Bošnjaci u Bosni, veći i u Sandžaku,<br />

1<strong>16</strong> Januar - Decembar 2009.<br />

Makedoniji, Crnoj Gori, Turskoj i<br />

svuda po svijetu gdje su Bošnjaci<br />

muhadžirskim ili svojevoljno odabranim<br />

putevima dohodili i privremeno<br />

ili trajno se nastanjivali.<br />

Genetsko-lingvistički, bosanski<br />

jezik pripada grupi južnoslovenskih<br />

jezika srednještokavskog, odnosno<br />

ijekavskoštokavskog govo r -<br />

nog oblika, s tim što se u jeziku sandžačkih<br />

Bošnjaka uočavaju uticaji<br />

staroštokavskog, zetsko-sjeničkog<br />

ijekavsko-ekavskog govornog tipa.<br />

Gene<strong>za</strong> bosanskog tekla je kao i<br />

kod ostalih južnoslovenskih jezika.<br />

Dolaskom na Balkan Slovenska<br />

plemena potisnula su i jednim dijelom<br />

asimilirala starosedioce,<br />

mahom ilirskog i tračanskog porijekla.<br />

No asimilacijom nisu sasvim<br />

iskorijenili njihov jezik. Tragovi takvog<br />

toka <strong>za</strong>držali su se i do danas<br />

u topnimima i hidronimima kao<br />

što je naprimjer hidronim Bosna –<br />

ime rijeke, ali i ime šire obalske regije,<br />

a kasnije i ime države uspostavljene<br />

na tom centralno balkanskom<br />

prostoru. Kako je jezik živa<br />

tvar, on neminovno podliježe uticajima<br />

društvenih kretanja i promjena.<br />

Formiranjem bosanske<br />

dr žave, a posebno <strong>za</strong>življavanjem<br />

bogumilskog učenja kao <strong>za</strong>sebne<br />

bosanske crkve, koja je, savremenim<br />

jezikom rečeno, predstavljala<br />

enklavu između istočnog i <strong>za</strong>padnog<br />

hrišćanskog svijeta, pritije-<br />

šnjenu i proganjanu sa obije strane,<br />

bosanska država, a i jezik Bošnjana<br />

imali su specifičan razvojni put. Na<br />

jezik u srednjevjekovnoj Bosni jako<br />

je uticalo upravo bogumilsko učenje<br />

koje nije priznavalo crkveni kanon<br />

u bogosluženju, pa su time izbjegnuti<br />

direktni uticaji i latinskog i grčkog<br />

jezika. No uticaja na jezik i sa<br />

istoka i sa <strong>za</strong>pada, ali i sa juga i sjevera<br />

je svakako je moralo biti. Jezik<br />

bogumila posebno je intrigirao bošnjačkog<br />

pjesnika Mehmedaliju<br />

Maka Dizdara, pa je utom stilu i napisao<br />

svoje najljepše pjesme.<br />

Osmanlijskim osvajanjem u<br />

Bosni se mijenja kompletno društveno<br />

ustrojstvo, a na jezik se to<br />

odražava usvajanjem<br />

novih pojmova<br />

ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong><br />

administrativne i<br />

nove institucijske,<br />

a posenno vjerske<br />

sadržaje. Iako je<br />

turski jezik bio<br />

zvanični administrativni<br />

jezik, u<br />

samom bosanskom<br />

pašaluku nesmetano<br />

se razvija<br />

narodni, bosanski<br />

jezik, i on je bio<br />

jedan od zvaničnih<br />

jezika na porti priznatih.<br />

Bošnjački<br />

književni stvaraoci toga vremena<br />

pisali su na turskom, persijskom ili<br />

arapskom jeziku, ali uporedo se<br />

razvijalo književno stvaralaštvo i<br />

na narodnom jeziku, pisano arapskim,<br />

posebno prilagođenim pismom,<br />

tzv.arebicom ili arabicom.<br />

To je bogata i još potpuno neistražena<br />

alhamijado književnost.<br />

Kroz čitav srednjevjekovni period<br />

pa i <strong>za</strong> vrijeme osmanlijske<br />

uprave, u Bosni se koristila ćirilica.<br />

Sve povelje i bogumilski <strong>za</strong>pisi pisani<br />

su ćirilicom. Posebnu pojavu<br />

predstavlja jedno specifično, samo<br />

<strong>za</strong> Bosnu, karakteristično pismo, a<br />

to je bosančica. Bosančica je bosanska<br />

ćirilica,ili brzopisna ćirilica koja<br />

se razvija negdje od <strong>16</strong>. stoljeća, a

<strong>za</strong>držala se u aktivnoj upotrebi sve<br />

do polovine 20. vijeka i to uglavnom<br />

kao porodično i više žensko<br />

pismo <strong>za</strong> korespodenciju između<br />

majki i udatih kćeri u bogatijim<br />

muslimanskim krugovima.<br />

Procesom islami<strong>za</strong>cije koji je<br />

trajao oko 250 godina i autohtoni<br />

jezik Bošnjaka je poprimao <strong>riječ</strong>i<br />

orijentalnog porijekla. Pogrešno ili<br />

ne te, <strong>riječ</strong>i su nazivane turcizmima<br />

<strong>za</strong>to što su se inkorporirale<br />

u jezik posredstvom Turka, mada<br />

je među turcizmima podjednako<br />

<strong>riječ</strong>i arapskog i persijskog kao turskog<br />

porijekla. Kako god, turcizmi,<br />

ili, preciznije, orijentalizmi danas<br />

su satavni i ne<strong>za</strong>mjenljivi dio ne<br />

samo bosanskog,<br />

već i srpskog, pa<br />

dobrim dijelom i<br />

hrvatskog jezika,<br />

ali i jezika svih balkanskih<br />

naroda.<br />

Takozvani jezički<br />

čistunci koji bi<br />

htjeli da očiste svoj<br />

jezik od turci<strong>za</strong>ma,<br />

ne mogli ostvariti<br />

svoj naum, jer u<br />

protivnom ne bi<br />

mogli iska<strong>za</strong>ti potrebu<br />

<strong>za</strong> osnovnim<br />

rekvizitima koji su<br />

im potrebni naprimjer<br />

<strong>za</strong> odmor,<br />

spavanje, ili jelo, ili rad. Na šta bi<br />

spustili umornu glavu ako ne na<br />

jastuk, na šta bi legli ako ne na<br />

dušek, čime bi se pokrili ako ne<br />

jorganom ili dekom sa čaršafom<br />

ili bez njega, gdje bi stavili novčanik<br />

ako ne u džep, šta bi obuli ako<br />

ne čarape i preko njih čizme sa debelim<br />

đonom, u šta bi stavili alat<br />

ako ne u kutiju ili sanduk, čime bi<br />

se okrijepili ako ne kahvom nasutom<br />

u fildžan iz džezve, ibrika ili<br />

šerbetnjaka, šta bi obukli zimi ako<br />

ne topao džemper od bojene vune,<br />

šta bi pojeli ako ne pitu, sarmu,<br />

ćevap, ćufte, čorbu, jahniju ili<br />

dolmu i <strong>za</strong> desert ako ne baklavu,<br />

tufahiju, hurmašicu šerbetom <strong>za</strong>livenu,<br />

itd, itd.<br />

Ako bi se, dakle, izbacile sve neslovenske<br />

<strong>riječ</strong>i, bojim se da bi se<br />

sporazumijevali išaretom.<br />

Dakle, taj i takav jezk je danas<br />

naš maternji jezik. Mi ga nazivamo<br />

bosanskim jezikom. Tako su ga<br />

imenovali ne samo Bošnjaci, već i<br />

Turci i Albanci, ali i Srbi i Dubrovčani,<br />

franjevci i Hhrvati i drugi narodi<br />

koji su okruživali Bosnu. Tako<br />

srpski prvak iz Hercegvine, Prokopije<br />

Čokorilo, tražii od Alipaše Rizvanbegovića<br />

da se <strong>za</strong> vladiku<br />

postavi “čovjek vičan bosanskom<br />

jeziku”, a vođa hercegovačkog<br />

ustanka, Pero Tunguz, znao je govoriti:<br />

“Razumi me, čovječe, bosanski<br />

ti govorim”! Petar Kočić na<br />

pojave germani<strong>za</strong>cije ovako reaguje:<br />

“Germani<strong>za</strong>cija dovodi do<br />

varvarstva prema našem velikom,<br />

silnom, sjajnom i slobodnom bosanskom<br />

jeziku...To nas, kao stare<br />

i dobre Bošnjake mora boljeti, jer je<br />

naš jezik i u najstarijim vremenima<br />

bio neobično lijep, mnogo ljepši i<br />

narodniji i od jezika u istočnim srpskim<br />

zemljama koji se tamo razvijao<br />

pod uticajem vi<strong>za</strong>ntijske<br />

kulture i grčke sintakse”. Hrvatski<br />

pjesnik Andrija Kačic-Miošić (1704-<br />

1760) prevodio je sa latinskog i italijanskog<br />

“na bosanski”. Postojala<br />

je Gramatika bosanskog jezika priređena<br />

<strong>za</strong> potrebe škola i izdao ju<br />

je Frane Vuletić, a štampala bosanska<br />

vlada 1880. Bila je u upotrebi<br />

do 1911, ali je od 1908. promijenila<br />

ime u “Gramatika srpsko-hrvatskog<br />

jezika”.<br />

Na tom našem, bosanskom jeziku<br />

ispjevane su najljepše balade<br />

i romanse i najtananije lirske pjesme<br />

–sevdalinke. Evropa romantičarskog<br />

perioda <strong>za</strong>interesovala se<br />

stvaralaštvo balkanskih naroda<br />

upravo <strong>bošnjačke</strong> balade „Hasanaginica“<br />

kojim su se oduševljavali<br />

Gete, Puškin, Valter Skot i druga<br />

velika književna imena toga doba.<br />

Na primjerima epskih pjesama i<br />

narodnih pjevača-stvaralaca kakav<br />

je bio Avdo Međedović sa svojim<br />

epom Ženidba Smailagić Meha,<br />

američki lingvisti Milman Peri i<br />

Albert Lojd riješili<br />

su dilemu tzv. homerskog<br />

pitanja.<br />

Uz to je bogata riznica<br />

umjetničkog<br />

književnog stvaralaštva<br />

u koju su<br />

svoja djela ostavili<br />

brojni bošnjački<br />

književnici od onih<br />

koji su stvarali na<br />

orijentalnim jezicima,<br />

preko alham<br />

i j a d o<br />

književnika, pa<br />

književnih pionira<br />

Bašeskije, Ljubušaka,<br />

Edhema Mulabdića,<br />

Muse Ćazima Ćatića,<br />

preko Hamze Hume, Skendera<br />

Kulenovića, Envera Čolakovića,<br />

Meše Selimovića, Ćamila Sijarića,<br />

Maka Dizdara, Safeta Sarajlića, do<br />

današnjih savremenih stvaralaca<br />

Ibrišimovića, Sidrana i mnogih<br />

književnika iz Bosne ali i Sandžaka,<br />

među kojima su Ismet Rebronja,<br />

Husein Bašić, Safet Sijarić,<br />

Faiz Softić, Murat Baltić, Zuvdija<br />

Hodžić, Maruf Fetahović, Šaban<br />

Šarenkapić, Safet Hadrović Vrbički,<br />

Refik Ličina i mnogi drugi već<br />

afirmisani i oni koji tek kreću ka<br />

književnoj afirmaciji, što predstavlja<br />

nepobitan dokaz postojanja i<br />

aktivnog razvoja našeg maternjeg<br />

- bosanskog jezika.<br />

Januar - Decembar 2009. 117

Delegacija BNV-a boravila u zvaničnoj posjeti Turskoj<br />

TURSKA DRŽAVNA TELEVIZIJA<br />

OTVORENA ZA SARADNJU<br />

118 Januar - Decembar 2009.<br />

Na poziv Turske radiodifuzne<br />

agencije (RTUK), delegacija Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća, na<br />

čelu sa predsjednikom Izvršnog odbora<br />

Vijeća i narodnim poslanikom Esadom<br />

Džudževićem, boravila je, u periodu od<br />

1. do 7. juna 2009. godine, u zvaničnoj<br />

službenoj posjeti Republici Turskoj.<br />

Tokom boravka u Ankari, predstavnici<br />

BNV susreli su se sa velikim brojem značajnih<br />

ličnosti iz političkog i javnog života<br />

Republike Turske i tom prilikom upoznali<br />

svoje domaćine sa projektima Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća iz oblasti medija.<br />

Prvog dana posjete delegacija BNV<br />

razgovarala je sa predstavnicima Turske<br />

radiodifuzne agencije (RTUK) - kopredsjednikom<br />

Vrhovnog savjeta RTUK-a<br />

Dr. Abdulvahabom Darendeliem, članovima<br />

Savjeta prof. dr. Ilhanom Yerlikaya,<br />

prof. dr. Davudom Dursunom i<br />

Pašom Yašarem i njihovim saradnicima.<br />

U razgovoru sa generalnim direktorom<br />

Turske državne televizije (TRT)<br />

Ibrahimom Šahinom predstavnici BNV<br />

su <strong>za</strong>tražili pomoć u ustanovljavanju redakcije<br />

na bosanskom jeziku pri Radioteleviziji<br />

Srbije, otvaranje dopisništava<br />

ove televizije u Novom Pa<strong>za</strong>ru i Beogradu,<br />

kao i snimanje dokumentarnih i<br />

drugih emisija o historiji, tradiciji i kulturi<br />

sandžačkih Bošnjaka. Ističući da podržava<br />

projekte i planove BNV-a,<br />

generalni direktor jedne od pet najvećih<br />

televizijskih kuća u svijetu je naglasio da<br />

će sa svoje strane učiniti sve da do reali<strong>za</strong>cije<br />

istih dođe, te da je Turska državna<br />

televizija otvorena <strong>za</strong> punu saradnju sa<br />

Radio-televizijom Srbije i predstavnicima<br />

BNV.<br />

Podršku nastojanjima predstavnika<br />

BNV na poboljšanju ostavarivanja manjinskih<br />

prava i uspostavljanju čvršćih<br />

odnosa između Turske i Republike Srbije<br />

dala je i Nuran Jardimdži, predsjedavajuća<br />

Stalnog komiteta Savjeta<br />

Evrope <strong>za</strong> prekograničnu medijsku saradnju,<br />

a punu podršku prezentiranim<br />

projektima Vijeća dao je i Hakan Fidan,<br />

specijalni savjetnik i član kabineta turskog<br />

premijera Redžepa Taipa Erdogana,<br />

na prijemu u zgradi Vlade<br />

Republike Turske.<br />

Predstavnici Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća posjetili su i TURKSAT i Tursku<br />

agenciju <strong>za</strong> telekomunikacije. Sa generalnim<br />

direktorom TURKSAT-a i njegovim<br />

saradnicima, tom prilikom, razgovarano<br />

je o mogućnostima satelitskog emitovanja<br />

programa na bosanskom jeziku<br />

preko satelita ove kompanije, a predstavnici<br />

Turske agencije <strong>za</strong> telekomunikacije<br />

izrazili su svoju spremnost <strong>za</strong><br />

saradnju sa Republičkom agencijom <strong>za</strong><br />

telekomunikacije Srbije, kao i <strong>za</strong> učešće<br />

na skorom tenderu <strong>za</strong> drugog operatera<br />

fiksne telefonije u Srbiji.<br />

U Velikoj Nacionalnoj skupštini Republike<br />

Turske delegaciju Bošnjačkog<br />

nacionalnog vijeća primio je <strong>za</strong>mjenik<br />

predsjednika turskog parlamenta Nev<strong>za</strong>t<br />

Pakdil, koji je tom prilikom pružio<br />

punu podršku radu i aktivnostima Vi-

jeća i izrazio spremnost uspostavljanju<br />

što čvršće saradnje između<br />

dvije zemlje.<br />

Projekte Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća podržao je i predsjednik Turske<br />

agencije <strong>za</strong> međunarodnu saradnju<br />

i razvoj (TIKA) Musa<br />

Kulaklikaya, što se ogleda u izražavanju<br />

njegove spremnosti <strong>za</strong><br />

pomoć u reali<strong>za</strong>ciji istih, dok<br />

je Turska nacionalna novinska<br />

agencija Anadolu Agency<br />

najavila svoje dopisnike iz<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra i Beograda.<br />

U Direktoratu <strong>za</strong> informacije<br />

Republike Turske delegaciju<br />

BNV primio je<br />

generalni direktor ove ustanove<br />

Salih Melek. Tom prilikom<br />

predstavnicima BNV<br />

ponuđena je pomoć na polju<br />

edukacije novinara, učešće<br />

na skupovima udruženja<br />

novinara i orga -<br />

nizovanje okruglih stolova<br />

(<strong>za</strong>jedno i u saradnji<br />

sa predstavnicima<br />

Republike Srbije) na<br />

temu uspostavljanja dobrih<br />

odnosa između<br />

dvije zemlje, organizovanje<br />

likovnih i drugih<br />

izložbi i manifestacija,<br />

organizovanje konferencija<br />

<strong>za</strong> novinare, pomoć<br />

u intervjuisanju značajnih<br />

ličnosti Turske i drugi oblici<br />

saradnje.<br />

Tokom boravka u Ankari,<br />

predstavnici BNV bili<br />

su gosti i dvije ovdašnje televizije<br />

sa nacionalnom pokrivenošću.<br />

U biroima ATV<br />

i NTV delegaciju Vijeća primili<br />

su šefovi biroa Mehmet<br />

Akarce i Murat Akgun. Tom<br />

prilikom, od predstavnika<br />

ATV je <strong>za</strong>traženo snimanje<br />

nastavka popularnog serijala „Elveda<br />

Rumeli“ - Zbogom Rumelijo<br />

(o posljednjim danima Osmanskog<br />

carstva na Balkanu) u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru i Sandžaku i dobijeno<br />

obećanje da će se ta mogućnost<br />

razmotriti.<br />

Kako je <strong>za</strong>ključeno tokom serije<br />

susreta sa turskim zvaničnicima, u<br />

narednom periodu neophodno je<br />

intenzivirati kontakte i saradnju<br />

dvije strane, što u značajnoj mjeri<br />

treba da doprinese učvršćenju saradnje<br />

i daljem razvojem dobrih<br />

odnosa između Srbije i Turske.<br />

U razgovoru sa članovima savjeta<br />

Radiodifuzne agencije Turske<br />

SARADNJA ZA STABILNOST<br />

Ističući potrebu uspostavljanja<br />

čvršćih odnosa između Republike<br />

Srbije i Republike Turske u svim<br />

oblastima, predsjednik Izvršnog odbora<br />

Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

i narodni poslanik Esad Džudžević<br />

u razgovorima sa svojim domaćinima<br />

posebno je istakao činjenicu da<br />

“svaki turski dinar uložen u Srbiju i<br />

Sandžak znači ekonomsku stabilnost<br />

Srbije i cijelog regiona”. Džudžević<br />

je u razgovoru sa<br />

turskim zvaničnicima istakao<br />

da su Bošnjaci i Sandžak<br />

most te saradnje, najavljujući<br />

skoru posjetu bošnjačkog ministra<br />

u Vladi Srbije Sulejmana<br />

Ugljanina sa svojim<br />

kolegama i drugim predstavnicima<br />

vlasti Srbije Turskoj.<br />

Temelj te saradnje, kako je <strong>za</strong>-<br />

ključeno, je nedavno potpisan<br />

sporazum o trgovinskoj<br />

saradnji dvije zemlje.<br />

PREDAVANJE U<br />

TEPAV-u<br />

Tokom boravka u turskoj<br />

prijestonici, predstavnici<br />

BNV održali su<br />

predavanje o ekonomskim<br />

potencijalima i razvojnim<br />

perspektivama<br />

Sandžaka i mogućnostima<br />

Doka<strong>za</strong>ni prijatelj Sandžaka i Srbije, nastupa stranih investitora<br />

direktor TIKA-e Musa Kulaklikaja<br />

u Sandžaku i Srbiji uopšte.<br />

Delegacija je imala i predavanju<br />

u Turskoj fondaciji <strong>za</strong><br />

istraživanje ekonomskih politika<br />

(TEPAV), fondaciji koja<br />

radi pod okriljem udruženja<br />

turskih komora i ber<strong>za</strong>, a<br />

njemu su prisustvovali čelni<br />

ljudi ove fondacije i projektni<br />

menadžeri u raznim oblastima.<br />

Generalni direktor TRT-a Ibrahim<br />

sahin TRT spreman da pomogne<br />

POSJETA BOŠNJACIMA<br />

KOJI ŽIVE U TURSKOJ<br />

Posjetu Republici Turskoj<br />

predstavnici Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća iskoristili su i <strong>za</strong> posjetu<br />

svojim sunarodnicima u bošnjačkom<br />

selu Fevzije u blizini Ankare, dok se<br />

u Istanbulu delegacija BNV susrela<br />

sa predsjednikom Udruženja Sandžak<br />

-Bosna Saffetom Erdemom.<br />

Januar - Decembar 2009. 119

MEDALJA RIFAT BURDŽOVIĆ-TRŠO “SANDŽAČKIM NOVINAMA“<br />

Medalja „Rifat<br />

Burdžović-Tršo“<br />

jedna je od najvećih<br />

nacionalnih nagrada<br />

i priznanja<br />

Bošnjaka u Republici<br />

Srbiji. Nagrada<br />

se dodjeljuje<br />

pojedincima ili institucijama<br />

<strong>za</strong> doprinos<br />

u oblastima<br />

javnih djelatnosti,<br />

politike, ljudskih<br />

prava i <strong>za</strong> doprinos<br />

ideji multietničkog<br />

i multikulturalnog<br />

društva.<br />

PRIZNANJE ZA ISTRAJNOST<br />

MEDALJA RIFAT BURDŽOVIĆ-TRŠO<br />

120 Januar - Decembar 2009.<br />

Bošnjačko nacionalno vijeće dodijelilo<br />

je Nacionalnu nagradu Bošnjaka<br />

u Republici Srbiji „Medalju<br />

Rifat Burdžović-Tršo“ <strong>za</strong> 2009. godinu Ne<strong>za</strong>visnom<br />

heftičniku Sandžačke novine.<br />

Nagradu je glavnom i odgovornom<br />

uredniku Sandžačkih novina Muhedinu<br />

Fijuljaninu uručio predsjednik Izvršnog<br />

odbora Bošnjačkog nacionalnog vijeća<br />

narodni poslanik Esad Džudžević, na<br />

svečanosti u Novom Pa<strong>za</strong>ru, 25. februara<br />

2009. godine.<br />

„Svojim radom na ostvarenju, promociji<br />

i unapređenju manjinskih<br />

prava pripadnika <strong>bošnjačke</strong><br />

nacionalne <strong>za</strong>jednice<br />

u Republici Srbiji u oblasti<br />

informisanja na maternjem<br />

bosanskom jeziku, implementaciji<br />

međunarodnih standarda u<br />

Medalja „Rifat Burdžović-Tršo“ jedna je od najvećih nacionalnih<br />

nagrada i priznanja Bošnjaka u Republici Srbiji.<br />

Nagrada se dodjeljuje pojedincima ili institucijama <strong>za</strong> doprinos<br />

u oblastima javnih djelatnosti, politike, ljudskih prava<br />

i <strong>za</strong> doprinos ideji multietničkog i multikulturalnog društva.<br />

Nagrada Medalja „Rifat Burdžović-Tršo” se sastoji od diplome, medalje<br />

sa likom Rifata Burdžovića na prednjoj strani - aversu i grbom<br />

<strong>bošnjačke</strong> nacionalne <strong>za</strong>jednice na <strong>za</strong>dnjoj strani - reversu.<br />

Dosadašnji dobitnici nagrade su Sandžački odbor <strong>za</strong> <strong>za</strong>štitu ljudskih<br />

prava i sloboda iz Novog Pa<strong>za</strong>ra, direktorka Fonda <strong>za</strong> humanitarno<br />

pravo iz Beograda Nataša Kandić, direktor bivše Službe <strong>za</strong> ljudska i<br />

manjinska prava Petar Lađević i Ne<strong>za</strong>visni heftičnik Sandžačke novine,<br />

kao jedino štampano informativno glasilo u Republici Srbiji na bosanskom<br />

jeziku.<br />

RIFAT BURDŽOVIĆ-TRŠO (19<strong>13</strong>-1942)<br />

Rifat Burdžović-Tršo jedna je od historijski najznačajnijih bošnjačkih<br />

ličnosti.<br />

Rođen u Bijelom Polju, 19<strong>13</strong>. godine, a ubijen u misterioznoj akciji,<br />

u noći između 1. i 2. oktobra 1942. godine, u selu Trnovu kod Mrkonjić<br />

Grada, <strong>za</strong>jedno sa Volođom Kneževićem i Tomašom Žižićem.<br />

Za narodnog heroja proglašen 25. septembra 1944. godine.<br />

oblasti <strong>za</strong>štite i ostvarenja prava manjina,<br />

kao i sveukupnoj borbi <strong>za</strong> slobodu<br />

medija, razvoj demokratije i uspostavljanje<br />

evropskih vrijednosti i standarda,<br />

Sandžačke novine kao institucija od posebnog<br />

nacionalnog značaja su dale poseban<br />

doprinos u unapređenju ljudskih<br />

prava uopšte i izgradnji multietničkog i<br />

multikulturalnog društva“, kaže se u<br />

obrazloženju Odluke o dodjeli nagrade.<br />

Dodjela Nacionalne nagrade “Medalja<br />

Rifat Burdžović-Tršo” Sandžačkim<br />

novinama upriličena je u okviru programa<br />

obilježavanja Međunarodnog<br />

dana maternjeg jezika.<br />

Na svečanosti tim povodom promovisan<br />

je i novi dvobroj Časopisa<br />

<strong>za</strong> kulturu i društveni život<br />

Sandžačkih Bošnjaka “<strong>Bošnjačka</strong><br />

<strong>riječ</strong>”, koga su predstavili glavni i odgovorni<br />

urednik mr. Redžep Škrijelj i<br />

književnik Rasim Ćelahmetović.<br />

Uručujući nagradu glavnom i<br />

odgovornom uredniku Sandžačkih<br />

novina, predsjednik Izvršnog<br />

odbora BNV i narodni poslanik<br />

Esad Džudžević je istakao da su<br />

Sandžačke novine kao institucija od<br />

posebnog nacionalnog značaja u proteklom<br />

periodu značajno doprinjele afirmaciji<br />

<strong>bošnjačke</strong> kulture i identiteta i<br />

borbi <strong>za</strong> ljudska prava i slobode na području<br />

Sandžaka i šire, te da je uručenje<br />

nagrade i svojevrsno priznanje glavnom<br />

i odgovornom uredniku ovog heftičnika<br />

<strong>za</strong> njegov sveukupan rad u ovoj oblasti.<br />

Sandžačke novine su, prema Fijuljaninovim<br />

<strong>riječ</strong>ima, nastavljač tradicije<br />

sandžačkog novinarstva od davne 1932.<br />

godine, kada se u Prijepolju pojavio<br />

prvi broj lista Sandžak, te da su u proteklom<br />

periodu Sandžačke novine prošle<br />

izuzetno težak put. Fijuljanin je<br />

podsjetio da su Sandžačke novine uvijek<br />

bile na udaru režima, te da je u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru slična situacija i danas,<br />

s obzirom da predstavnici gradske vlasti<br />

nastoje uništiti jedini štampani medij

na bosanskom jeziku u našoj zemlji.<br />

„Dobiti nagradu koja nosi ime<br />

Rifata Burdžovića-Trša, čovjeka<br />

progresivnih ideja i velikog borca<br />

<strong>za</strong> ljudska prava, veliko je priznanje,<br />

koje obavezuje sve u redakciji<br />

na dalji rad na unaprjeđenju prava<br />

Bošnjaka u Republici Srbiji, na<br />

borbu <strong>za</strong> ljudska prava i razvoj i<br />

unaprjeđenje multikulturalnosti,<br />

međusobnog uvažavanja i tolerancije,<br />

što je i suština uređivačke koncepcije<br />

Sandžačkih novina“ –<br />

ka<strong>za</strong>o je gdin Fijuljanin, <strong>za</strong>hvalivši<br />

se na kraju svim svojim saradnicima,<br />

svim dosadašnjim urednicima<br />

Sandžačkih novina, Bošnjačkom<br />

nacionalnom vijeću na visokom<br />

priznanju i Ministarstvu<br />

kulture Republike Srbije koje finansijski<br />

podržava izlaženje novina.<br />

Bošnjačko nacionalno vijeće u Srbiji i Bošnjačko vijeće u Crnoj Gori<br />

ZAJEDNIČKIM SNAGAMA KA<br />

OSTVARIVANJU NACIONALNIH<br />

PRAVA BOŠNJAKA<br />

Bošnjačko nacionalno vijeće u Srbiji<br />

i Bošnjačko vijeće u Crnoj Gori<br />

udruženim snagama ubuduće će<br />

realizovati nekoliko značajnih projekata<br />

i <strong>za</strong>jednički će nastupiti kod međunarodnih<br />

donatora u okviru programa<br />

prekogranične saradnje - dogovoreno je<br />

na sastanku predstavnika ova dva vijeća<br />

održanom u Rožajama, 5. septembra<br />

2009. god. Na sastanku je, također, razgovarano<br />

o ostvarenim nacionalnim<br />

pravima Bošnjaka u dvije zemlje. Proces<br />

reforme obrazovanja u Crnoj Gori <strong>za</strong>počet<br />

je još 2001. godine. Prema <strong>riječ</strong>ima<br />

predsjednika Vijeća u Crnoj Gori, prof.<br />

dr. Šerba Rastodera, svi udžbenici su<br />

usaglašeni sa standardima Savjeta Evrope<br />

u ovoj oblasti, te, u skladu sa tim<br />

načelima, u crnogorskim udžbenicima<br />

su <strong>za</strong>stupljene sve značajnije teme iz ži-<br />

vota bošnjačkog naroda u zemlji, kao i<br />

svi značajniji književni i drugi stvaraoci.<br />

Predstavnik Vijeća u Srbiji Esad Džudžević,<br />

tom prilikom, najavio je skori <strong>za</strong>vršetak<br />

dva izuzetno značajna projekta,<br />

koji, na neki način, predstavljaju krunu<br />

rada BNV-a, a to su: Monografija „Sandžački<br />

Bošnjaci“ i istoimeni dokumentarni<br />

film. Promocija ta dva projekta,<br />

kako je ka<strong>za</strong>o Džudžević, dogodit će se<br />

u Ankari, u okviru dogovorene manifestacije,<br />

u turskom Direktorijatu <strong>za</strong> informisanje.<br />

Istovremeno, biće otvorena i<br />

izložba slika doc. Džengisa Redžepagića,<br />

predsjednika Sandžačkog udruženja likovnih<br />

umjetnika i profesora na Državnom<br />

univerzitetu u Novom Pa<strong>za</strong>ru.<br />

Na sastanku u Rožajama najavljeno<br />

i održavanje dva okrugla stola: „Obrazovanje<br />

i manjine“ - u relai<strong>za</strong>ciji Bošnjačkog<br />

vijeća u Crnoj Gori i „Položaj i<br />

prava pripadnika <strong>bošnjačke</strong> nacionalne<br />

<strong>za</strong>jednice u zemljama bivše Jugosavije“<br />

- u reali<strong>za</strong>ciji Bošnjačkog nacionalnog<br />

vijeća u Srbiji, a dogovorena je i <strong>za</strong>jednička<br />

reali<strong>za</strong>cija projekta objavljivanja<br />

odabranih djela velikog bošnjačkog književnika<br />

Huseina Bašića.<br />

U prethodnom periodu, Bošnjačko<br />

nacionalno vijeće u Republici Srbiji je uložilo<br />

dosta napora na povezivanju bošnjačkih<br />

institucija u svim državama bivše<br />

Jugoslavije i tim povodom je bilo organi<strong>za</strong>tor<br />

nekoliko manifestacija i sastanaka.<br />

Januar - Decembar 2009. 121

Ponovo, nakon 58 godina<br />

POČELA SA RADOM<br />

MEDRESA „BAKIJE HANUME“<br />

U PRIJEPOLJU<br />

Prostor Medrese<br />

„Bakije hanume“<br />

čine učionice,<br />

internat i dječije<br />

obdanište, čija je<br />

ukupna površina<br />

700 metara kvadratnih.<br />

Izgrađena<br />

je na zemljištu<br />

vakifa rahmetli<br />

Hadži Kemala i<br />

Hadži Paše<br />

Mujagić. Medresa<br />

nosi naziv Bakije<br />

hanume, koja je<br />

bila ktitor<br />

nekadašnje<br />

medrese, ali se o<br />

ovom dobrotvoru<br />

zna vrlo malo.<br />

122 Januar - Decembar 2009.<br />

Uproteklom periodu, pažnju muslimana<br />

u Srbiji svakako je privukao<br />

ponovni početak rada<br />

ženske Medrese Bakije Hanume u Prijepolju,<br />

30. septembra 2009. god., jer je<br />

ovo prvi put da se poslije Drugog svjetskog<br />

rata u Limskoj dolini, od Alipašinih<br />

izvora do uliva Lima u Drinu, pojavi<br />

ustanova ovakve vrste. Svečanom otvaranju<br />

medrese, pored predstavnika<br />

Islamske <strong>za</strong>jednice Srbije, na čelu sa<br />

reisu-l-ulemom Adem ef. Zilkićem, prisutvovali<br />

su i brojni zvaničnici: i<strong>za</strong>slanik<br />

premijera Republike Turske Erdogana -<br />

prof. dr. Irfan Ajdžan, ministar u Vladi<br />

Republike Srbije Sulejman Ugljanin,<br />

predsjednik Opštine Prijepolje Dragoljub<br />

Zindović, predstavnici Srpske pravoslavne<br />

crkve, i<strong>za</strong>slanik rektora<br />

Državnog univerziteta u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

prof. dr. Ismet Kasumagić iz Sarajeva,<br />

predstavnici opština u okruženju i<br />

drugi. Nakon toga, u prijepoljskom<br />

Domu kulture priređena je svečana<br />

akademija, na kojoj su uzeli učešća dva<br />

novopa<strong>za</strong>rska hora duhovne islamsle<br />

mizike: „Isa-beg“ i „Ašik Junus“.<br />

Pred velikim brojem građana, koji su<br />

bili prisutni toga dana, predsjednik Opštine<br />

Prijepolje Dragoljub Zindović je<br />

istakao značaj obnavljanja rada vjerske<br />

škole <strong>za</strong> taj grad. „Ovim činom Prijepolje<br />

dodatno pokazuje da je grad nacionalne<br />

i vjerske tolerancije“, ka<strong>za</strong>o je<br />

Zindović i izrazio <strong>za</strong>dovoljstvo što je<br />

Opština Prijepolje svojim skromnim budžetskim<br />

doprinosom pomogla izgradnju<br />

ovog objekta.<br />

„Sama činjenica da je Zindović kao<br />

predsjednik opštine otvorio ovaj veličanstveni<br />

skup, da sam ja, kao ministar<br />

u Vladi Srbije, došao u ime Vlade, da je<br />

gospodin Irfan Ajdžan, kao i<strong>za</strong>slanik<br />

premijera Turske Erdogana, došao da<br />

ukaže poštovanje svima nama i činjenica<br />

da su finansijiski izgradnju ovog<br />

objekta pomogli Bošnjaci iz Bosne i Hercegovini,<br />

pokazuje da svi <strong>za</strong>jedno radimo<br />

na jednoj lijepoj stvari, koja daje i<br />

koja će dati velike rezultate“, <strong>riječ</strong>i su<br />

kojima se skupu, povodom otvaranja<br />

medrese, obratio ministar Ugljanin.<br />

Ugljanin je, govoreći o stanju muslimana<br />

u Srbiji, ka<strong>za</strong>o da je stvorena nova<br />

politička klima, što dokazuje samo njegovo<br />

prisustvo kao bošnjačkog predstavnika<br />

u Vladi Republike Srbije. „Pa i ne<br />

samo to“ - ka<strong>za</strong>o je Ugljanin – „već sama<br />

činjenica da je u otvaranju ove škole učestvovalo<br />

Ministarstvo prosvjete i ostali<br />

predstavnici Vlade, govori da u Srbiji<br />

svi mogu da uživaju svoje vjerske slobode<br />

i svoja građanska i ljudska prava.“<br />

Gospodin Ugljanin je izrazio <strong>za</strong>dovoljstvo<br />

zbog vidljivosti rezultata takve politike.<br />

„Ja sam prije desetak godina,

prilikom otvaranja<br />

Sandžačkih igara,<br />

pozvao svoje prijatelje<br />

iz Turske i iz Bosne i<br />

Hercegovine da dođu<br />

u Srbiju i uvjere se da<br />

<strong>za</strong> Bošnjake u Sandžaku<br />

ima nade, da<br />

Bošnjaci mogu da<br />

žive <strong>za</strong>jedno sa Srbima<br />

i Crnogorcima i<br />

sa svima drugima.<br />

Danas, kao rezultat,<br />

imamo dola<strong>za</strong>k ljudi<br />

iz Turske i to ne samo<br />

da učestvuju, već i da<br />

pomognu u izgradnji<br />

ovog značajnog objekta“,<br />

ka<strong>za</strong>o je<br />

Ugljnin, koji je na<br />

ovom skupu bio prisutan<br />

u ime Vlade Republike<br />

Srbije.<br />

Jedan od naj<strong>za</strong>služnijih<br />

ljudi <strong>za</strong> početak<br />

rada ženske<br />

medrese u Prijepolju<br />

je Husein Kansu Ćulahović.<br />

Njegovi preci<br />

su iz ovih krajeva, a<br />

on, kako reče na<br />

skupu, fizički živi u<br />

Istanbulu, ali je srcem<br />

i dušom ve<strong>za</strong>n <strong>za</strong> Prijepolje<br />

i Pljevlja. Budućim<br />

učenicama ove<br />

škole je poručio da<br />

nastave put hazreti<br />

Ajše, r.a. - učiteljice<br />

islamske nauke.<br />

„Učenje je pravi<br />

put ka pravoj spoznaji<br />

vjere i usvajanja<br />

znanja, a škola je jedini<br />

put koji vodi međureligijiskom<br />

dijalogu i toleranciji u<br />

svakom narodu.<br />

Zbog toga je ova medresa<br />

važna karika u<br />

ovom lancu“, rekao je<br />

direktor resora <strong>za</strong><br />

vjersko obrazovanje u<br />

Ministarstvu prosvjete<br />

Republike Tur-<br />

„Do dana današnjeg, muslimani ovih prostora pamte teške<br />

slike naše prošlosti. Neke slike su nam stvarali drugi, a neke smo<br />

stvarali sami. Bolna su sjećanja na otmice i stradanja, ubistva i<br />

silovanja. Još je bolnije sjećanje na one slike koje su stvarali muslimani<br />

mrzeći se i svađajući se i ružnim <strong>riječ</strong>ima jedni druge<br />

nazivajući. Bolna su sjećanja i na 1941. godinu, kada je medresa<br />

u Prijepolju prestala sa radom, a još bolnije sjećanje na 1956.<br />

kada je do temelja porušena. Naš san je da se ružne slike više nikada<br />

ne ponove i naš je san i nada da lijep komšiluk bude svetost<br />

i sveta norma koja će osigurati slobodu i napredak našoj djeci.<br />

Zato je sveto pravilo vjernika da „želiš drugome ono što želiš<br />

samom sebi“. Ova Medresa je ponos svih nas, očuvanje principa<br />

islama, moralnih, etničkih i duhovnih vrijednosti muslimana.<br />

Njeno otvaranje predstavlja značajan čin koji će svjedočiti o<br />

opredjeljenosti islamske kulture na našim prostorima, ali i o demokratskom<br />

sazrijevanju našeg društva i države, kao i o jačanju<br />

multikulturalnog bića. Posebno me raduje to što je mladim ljudima<br />

u ovoj ustanovi omogućeno da šire svoja vjerska i druga<br />

znanja u kvalitetnim uslovima, uz angažman stručnih osoba i<br />

upotrebu pratećih sadržaja. Ova medresa je dočekala i bolji zrak<br />

i bolju zemlju“, rekao je reis-ul-ulema IZ Srbije Adem ef. Zilkić<br />

na svečanom otvaranju Medrese u Prijepolju.<br />

ske, prof. dr. Irfan Ajdžan,<br />

izrazivši nadu<br />

da je ovo temelj suživota<br />

sa svima onima<br />

koji nisu muslimani a<br />

koji žive na ovim prostorima.<br />

Na skupu je<br />

govorio i Hamdija<br />

Hašimbegović, vođa<br />

delegacije Udruženja<br />

Prijepoljaca u Sarajevu,<br />

koji je obećao da<br />

će oni i ubuduće pomagati<br />

rad ove medrese.<br />

Svečanom<br />

otvaranju medrese<br />

„Bakije hanume“ prisustvovali<br />

su i narodni<br />

poslanici Esad<br />

Džudžević i Bajram<br />

Šehović, muftija Srbijanski<br />

Muhamed ef.<br />

Jusufspahić, predstavnici<br />

Srpske pravoslavne<br />

crkve,<br />

i<strong>za</strong>slanik rektora Državnog<br />

univerziteta u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru prof.<br />

dr. Ismet Kasumagić<br />

iz Sarajeva, predstavnici<br />

opština u okruženju,<br />

predstavnici<br />

medžlisa i glavni<br />

imami iz Sandžaka,<br />

predstavnici političkih<br />

partija, brojni<br />

zvaničnici društvenog<br />

i javnog života u<br />

Prijepolju, kao i brojni<br />

mediji.<br />

Dovu povodom<br />

otvaranja medrese<br />

proučio je muftija<br />

Sandžački Hadži<br />

Hasib ef. Suljović, a<br />

sam čin otvaranja medrese,<br />

propraćen tekbirima,<br />

obavili su<br />

reisu-l-ulema Islamske<br />

<strong>za</strong>jednice Srbije<br />

Adem ef. Zilkić i Husein<br />

Kansu Ćulahović<br />

iz Istanbula.<br />

Džemail Halilagić<br />

Januar - Decembar 2009. 123

DAN ŠKOLE U LJESKOVI<br />

124 Januar - Decembar 2009.<br />

Po peti put je ove godine obilježen 20.oktobar<br />

kao Dan škole u Ljeskovi. Tog datuma<br />

prije pet godina (2004.) po prvi<br />

put je, nakon skoro čitavog stoljeća, zvanično<br />

održan prvi čas bosanskog jezika, a škola dobila<br />

novo ime koje i sad nosi: Osnovna škola<br />

Dr. Ibrahim bakić – Ljeskova.<br />

Lijepo, sunčano vrijeme produženog miholjskog<br />

ljeta upotpunijo je svečanost koja je<br />

povodom Dana škole upriličena. U prostranom<br />

suterenu škole veliki broj zvanica pozdravio<br />

je direktor škole Medžid Mujović,<br />

naglasivši da će Škola kao i do sada raditi na<br />

reali<strong>za</strong>ciji kvalitetnog obrazovanja, posebno se<br />

<strong>za</strong>lažući <strong>za</strong> unaprjeđivanje nastave bosanskog<br />

jezika.<br />

Na svečanosti je ispred BNV govorila<br />

predsjednica Odbora <strong>za</strong> obrazovanje, Muratka<br />

Fetahović. Analizirajući proces uvođenja<br />

bosnskog jezika u nastavu, ona je podsjetila:<br />

„Priča o uvođenju maternjeg jezika u redovan<br />

školski sistem krenula je kad i reforma obrazovanja,<br />

samo što smo mi kao manjinski entitet<br />

naišli na mnogo više prepreka i problema<br />

nego ostale manjinske <strong>za</strong>jednice u Srbiji. Nastavni<br />

planovi i programi objavljeni su nam sa<br />

<strong>za</strong>kašnjenjem, nismo imali pomoći ni podrške<br />

ni oko izrade planova ni oko izrade udžbenika,<br />

nego smo se sami morali starati da ih<br />

uradimo i štampamo“.<br />

Govoreći o statusu bosanskog kao izbornog<br />

predmeta, ona je rekla da je to, zbog ot-<br />

pora na koji se u početku naišlo u ministarstvu<br />

prosvjete, pa i široj javnosti Srbije, prihvaćeno<br />

samo kao prelazno rješenje, te da su ta 72 časa<br />

godišnje, odnosno, 2 časa hevftično, posvećena<br />

isključivo sadržajima <strong>bošnjačke</strong> književnosti<br />

i bosanskom jeziku, tako da onaj ko<br />

hoće, može dosta toga naučiti.<br />

„Ovakvim vidom nastave“ – istakla je ona<br />

– „pokriveno je prvih sedam razreda osnovne<br />

škole, a urađen je, predat i prihvaćen nastavni<br />

program i <strong>za</strong> osmi razred.“<br />

Iznoseći statistiku, Fetahovićeva je istakla:<br />

„Zanimljivi su sljedeći poka<strong>za</strong>telji: procenat<br />

obuhvaćenosti <strong>bošnjačke</strong> djece u uzrastu od I<br />

do IV razreda nastavom maternjeg jezika<br />

školske 2006/07. u Novom Pa<strong>za</strong>ru bio je 72%,<br />

u Sjenici 91% i u Tutinu 97%; 2007/08. ti procenti<br />

su se kretali ovako u uzrastu I – V razred:<br />

u Novom Pa<strong>za</strong>ru bio je 68%, u Sjenici 92% i u<br />

Tutinu100%; 2008/09. uzrast I – VI razred u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru bio je 47%, u Sjenici 88% i u<br />

Tutinu 97%. Uočljivo opadanje procenta najveće<br />

je u petom i šestom razredu, što rezultira<br />

smanjenjem procenta na nivou škola, pa<br />

prema tome i opština. Upravo ovi poka<strong>za</strong>telji<br />

upućuju na glavni problem, a to je izborni status<br />

predmeta Bosanski jezik sa elementima<br />

nacionalne kulture. Što zbog atraktivnosti<br />

drugih ponuđenih izbornih predmeta ( informatike<br />

naprimjer), što zbog objektivnih teškoća<br />

kao što je nedostatak prostora ili<br />

nedostatak stručnog kadra, što zbog nedovoljne<br />

svijesti roditelja o važnosti njegovanja i<br />

izučavanja svog maternjeg jezika, što zbog<br />

raznih, politički motivisanih opstrukcija, broj<br />

djece koja u petom i šestom razredu u pa<strong>za</strong>rskim<br />

školama uče bosanski, rapidno je opao,<br />

a ove godine u nekim školama je manji procenat<br />

čak i u prvom razredu. Zbog svega ovoga<br />

Odbor <strong>za</strong> obrazovanje BNV je u saradnji sa<br />

Ministarstvom prosvjete Republike Srbije definisao<br />

Model obrazovanja <strong>za</strong> sandžačke Bošnjake,<br />

a izrada Elaborata o njgovoj<br />

implementaciji je u toku“.<br />

Svečanost proslave Dana škole upotpunili<br />

su recitatori i tutinski folkloraši veoma<br />

uspjelom i dobro uvježbanom koreografijom<br />

sandžačkih narodnih igara.

ANSAMBL AŠIK JUNUS<br />

Koncertom duhovne (tesavvuf)<br />

muzike, održanom u Bošnjačkom<br />

nacionalnom vijeću, 31.<br />

oktobra 2009. god., Udruženje <strong>za</strong> duhovnu,<br />

kulturnu i naučnu afirmaciju sandžačkih<br />

Bošnjaka „Ašik Junus“<br />

obilježilo je petogodišnjicu svog postojanja.<br />

Gost večeri bio je prizrenski ansambl<br />

„Aşiki sadiklar“.<br />

Još od dolaska Osmanlija na ove prostore, ilahije Ašik Junusa se uče<br />

u našem narodu. Toliko njegovih ilahija je prepjevano na naš jezik da<br />

se slobodno može reći da nijedan pjesnik nije značajan u našem narodu<br />

koliko on. Veličina njegove ličnosti se, međutim, ne može iscrpiti uticajem<br />

njegove poezije - poznato je da je on bio direktni sebeb pomirenja<br />

turskih plemena i osnivanja Osmanskog carstva. Da bismo bolje razumjeli<br />

ličnost Junus Emrea, valja napomenuti da on nije bio pjesnik u<br />

uobičajenom smislu te <strong>riječ</strong>i. Riječ ilahija dolazi od <strong>riječ</strong>i Ilah, što znači<br />

Bog, odnosno da bi nastala ilahija potrebno je božansko nadahnuće; ilahija<br />

nije produkt mozganja ili pukog pjesništva.<br />

Poezija Junus Emrea, najvećeg pjesnika turskog jezika, je, <strong>za</strong>hvaljujući<br />

svojim porukama mira, međuljudske tolerancije, humanizma i ljubavi<br />

prema svim živim bićima, danas čuvena širom svijeta. Na osamsto<br />

godina od njegove smrti, UNESCO je godinu 1991. proglasio godinom<br />

Junus Emrea.<br />

Poruke mira i tolerancije turskog pjesnika Ašik Junusa<br />

inspiracija članovima Ansambla<br />

Ilahije Ašik Junusa, turskog pjesnika,<br />

su bile inspiracija članovima ansambla<br />

„Ašik Junus“ da se počnu baviti tradicionalnom<br />

duhovnom muzikom i<br />

osnuju udruženje koje će se baviti duhovnom<br />

i kulturnom afirmacijom Bošnjaka,<br />

koja je duboko islamska i<br />

neraskidivo pove<strong>za</strong>na sa turskom tradicijom.<br />

U okviru svojih aktivnosti, ansambl<br />

je imao više koncerata, kao što su<br />

koncerti u: Kolarčevoj <strong>za</strong>dužbini, Jugoslovenskom<br />

dramskom pozorišu i Međunarodnom<br />

kulturnom centru u<br />

Beogradu, kao i širom Sandžaka.<br />

Na koncertu u Bošnjačkom nacionalnom<br />

vijeću ansambl „Ašik Junus“ je nastupio<br />

u sastavu: vokal - Almedin<br />

Varošanin, nej - Fikret Mahmutović, ut<br />

- Ismar Škrijelj, kudum - Ahmet Hafuzi,<br />

bendir - Nermin Husejnović. Njihovi<br />

gosti, prijatelji i saradnici iz Prizrena, ansambl<br />

„Aşıkı sadıklar“, nastupili su u<br />

sastavu: violina - Dašni Vešol, đumbuš<br />

- Nev<strong>za</strong>t Sundo, saz - Ševki Ka<strong>za</strong>z i na<br />

kanunu vođa ansambla Baškim Ćabrat.<br />

Januar - Decembar 2009. 125

Ova, veoma bolna<br />

sjeničko-novopa<strong>za</strong>rska<br />

tragedija<br />

otkriva istinu o<br />

sudbinskom stradanju<br />

jednog, gotovo<br />

<strong>za</strong>boravljenog, bošnjačkog<br />

svijeta<br />

126 Januar - Decembar 2009.<br />

DVJESTA GODINA NAKON<br />

GENOCIDA U SJENICI<br />

(1809-2009)<br />

Veliki je broj događaja koji svojim<br />

karakterom oslikavaju onu tegobniju<br />

stranu <strong>bošnjačke</strong> prošlosti.<br />

Zbog <strong>za</strong>magljenih sjećanja i<br />

nedovoljnog broja izvora, nismo u mogućnosti<br />

da o tim događajima prikupimo<br />

dovoljan broj detaljnijih podataka.<br />

Neki su nepovratno prekriveni velom<br />

<strong>za</strong>borava, ne dopuštajući nam mogućnost<br />

da snagom argumenata o njima<br />

progovorimo.<br />

Genocid s „Proljeća 1809.“ koji je <strong>za</strong>desio<br />

Sjeničane, je apodiktička činjenica<br />

i jedan je od stravičnih simbola permanentnog<br />

dvovjekovnog stradanja Bošnjaka<br />

na našim prostorima. Prema<br />

razmjerama i bilansu nastradalih, ovu<br />

sjeničku krvavu dramu treba ubrojati u<br />

red najvećih muslimanskih tragedija u<br />

dva mninula vijeka. Osim paušalnih romantičarskih<br />

i mitomanskih hvalopojki<br />

o podvizima Karađorđa i njegovih ustanika<br />

(1804) malo je izvora koji objektivno<br />

i istinito govore o stradanju<br />

nemuslimana. Način prikazivanja pogroma<br />

nad Bošnjacima, koji je izbija-<br />

DAN SJEĆANJA<br />

njem Prvog srpskog ustanka žestoko<br />

najavljen, ni izbli<strong>za</strong> ne otkriva istinske<br />

razmjere njihovog stradanja i potpune<br />

marginali<strong>za</strong>cije. U današnjim „<strong>za</strong>jedničkim<br />

državnim čitankama“-(remek<br />

djela kvazihistorije) kojima njihovi autori<br />

„podučavaju“ bošnjačku djecu, stradanje<br />

i izgon Bošnjaka iz spbijanskih<br />

gradova (Beograd, Valjevo, Čačak, Kragujevac,<br />

Užice i dr.) se svodi na stradanje<br />

i migraciju „Turaka“. Svjedoci smo<br />

blijedih izvještaja, i još bljeđih statistika<br />

(zbirke dokumenata, zbornici, <strong>studije</strong> i<br />

sl.) u kojima se preko genocida u Sjenici,<br />

stradanja u Novom Pa<strong>za</strong>ru i drugim dijelovima,<br />

prelazi prećutno, a žrtve ustanika<br />

se posmatraju kao kolateralna šteta.<br />

No, <strong>za</strong>strašujući rezultati „krvavog<br />

pira“ Karađorda Petrovića, u kome je<br />

sredinom 1809. godine stradalo par hiljada<br />

„turskijeh“ žena, djece, staraca i<br />

ostale nejači, decenijama su prisutni u<br />

pričama naših predaka. O <strong>za</strong>panjujućim<br />

razmjerama ove krvave tragedije,<br />

koja je čitav Sandžak u „hal savila“,<br />

snagom briljantne narativne tradicije,<br />

svjedoči nam bogata baština <strong>bošnjačke</strong><br />

usmene epike.<br />

Tim povodom, kroz spektar „Dana<br />

sjećanja“ donosimo dio prikupljenih argumenata<br />

koji objašnjavaju razmjere i<br />

historisjki značaj ove sjeničke “Bartolomejske<br />

noći“, 1809. „anno Domini“.<br />

Putopis barona F. Božura, pisca i diplomate<br />

koji je Sjenicu posjetio prije Karađorđevog<br />

krvavog pohoda, bilježi da<br />

je to gradić sa 3-4 hiljade stanovnika, sa<br />

četvrtastom tvrđavom i pribijenim kućama,<br />

razmještenim u nekoliko mahala,<br />

ali i mnoštvom zelenila i stajaćih voda. 1<br />

Tokom svoje diplomatske posjete<br />

1806/1807. godine francuski putopisac<br />

Ig Pukvil, ističe da je Sjenica hladno mjesto<br />

sa 700 kuća i 9 džamija. 2

DAN SJEĆANJA<br />

Događaji s proljeća 1809. godine<br />

Dana, 24. maja (6. Juna) 1809.<br />

godine Karađorđeve čete našle su<br />

se pred okupiranom Sjenicom i<br />

<strong>za</strong>počele svoj strahoviti stampedo<br />

pokazujući ne<strong>za</strong>pamćenu okrutnost.<br />

Evo šta o tome govore srpski<br />

izvori:<br />

“No kako se sva vojska primakne,<br />

Turci ostave šanac i<br />

okrenu se na Karađorđa. Ovde ih<br />

dočekaju regulaši, naši soldati,<br />

postojano, i kako prospu jedan<br />

plotun i drugi, Turci se uskomešaju.<br />

Na to Karađorđe poviče:<br />

„Juriš, junaci!’’ Te se naklate naši<br />

konjanici, a uteku turski. A pešak<br />

sasvim ostane napolju. Karađorđe<br />

je <strong>za</strong>povedio da se donesu glave u<br />

Sjenicu. Glave<br />

su doneli no nije<br />

bilo dosta kočića,<br />

da se sve<br />

po<strong>za</strong>bijaju, već<br />

su onako namešene<br />

u paradu, a<br />

čislom ako će<br />

jedna manje od<br />

2.500.“ 3<br />

Nevjerovatno<br />

veliki pritisak<br />

„ustanika“ na civilno stanovništvo<br />

Sjenice, rezultirao je strašnim<br />

uznemirenjem i panikom u<br />

samom gradu. U pismenom obraćanju,<br />

jednom od svojih povjerenika,<br />

Antoniju Pljakiću, Kara -<br />

đorđe je <strong>za</strong>pisao:<br />

„I Turci su u velikoj muki, niti<br />

imaju kaku kuću u gradiću, niti<br />

imaju rane, niti imaju vode, ni<br />

išta, i blizu smo i dognali da se<br />

predaju, koje nadamo se da će se<br />

do dva dana ili predati ili pobeći.<br />

Ali ako i pobegnu, neće uteći, <strong>za</strong><br />

što smo i sa svi strana obgradili i<br />

na sve drumove busije prometali<br />

da im indat 4 ne može doći.“ 5<br />

Nemajući nikakvog „medeta“,<br />

snage, ni očekivane pomoći <strong>za</strong> odbranu<br />

ne<strong>za</strong>štićenog življa, vojni<br />

<strong>za</strong>povjednik Sjenice, hadži Mustaj-beg<br />

Čavić, bio je prinuđen na<br />

predaju grada. Istovremeno je<br />

uslijedio i brzi dogovor <strong>za</strong> „neometano“<br />

povlačenje stanovništva<br />

u jednom od pravaca ka Novoj<br />

Varoši i dublje prema unutrašnjisti<br />

ejaleta Bosna. Jedan od učesnika<br />

pomenute „primopredaje“,<br />

Antonije Protić, uz povećanu<br />

dozu cinizma, dalji tok događaja<br />

opisuje sljedećim <strong>riječ</strong>ima:<br />

„No ovde se moram groziti, a<br />

valja mi istinu ka<strong>za</strong>ti. Karađorđe<br />

s Turcima je učinio dogovor na čestni<br />

način pustiti Turke s ženama,<br />

decama i malom 6 ; no u jutru, kada<br />

su <strong>za</strong>počeli Turci izlaziti iz grada,<br />

Srbi, ne čekajući da izvrve svi iz<br />

grada, no <strong>za</strong>počnu uskakati preko<br />

zida unutra. Karađorđe je branio<br />

i odbijao, ali nije mogao vojsku<br />

<strong>za</strong>ustaviti. Turci jedva uspeju tri<br />

časti izići iz grada, a proći koji su<br />

se <strong>za</strong>tekli okrenu na naše pucati i<br />

u tom se povede strašan po polju<br />

seničkom boj. Ovde se nije gledalo<br />

ni muško ni žensko, a je li<br />

koji Turčin sa svojom kadom<br />

umakao, to se ne zna. “7<br />

Preuzimajući rizik da doživi<br />

napade brojnih srpskih historičara<br />

(L. A. Batalaka, M. Đ. Milićević<br />

i dr. ), srpski reformator i<br />

pisac, Vuk St. Karadžić u svojim<br />

istorijskim bilješkama, ističe:<br />

„Nije dužnost istoričara da<br />

krije od naroda njegovu sramotu,<br />

nego da mu je, kao istinoljubac,<br />

otkriva u cilju odbacivanja takve<br />

prošlosti... Leopold Ranke u svojoj<br />

knjizi: Die serbische Revolution<br />

ka<strong>za</strong>o po mojijem <strong>riječ</strong>ima da<br />

je Kara-Đorđije Sjenicu onda uzeo<br />

na juriš, ali ja sad na svoju i sviju<br />

nas sramotu moram ka<strong>za</strong>ti da to<br />

nije istina, nego da je bilo ovako:<br />

Kara-Đorđije ugovori s Turcima<br />

da i<strong>za</strong>đu sa svojijem prtljagom i<br />

da idu kud ko hoće. Kad Turci u<br />

određeno vrijeme otvore šanac i<br />

prođu kroz srpsku vojsku, koja<br />

im je sokaka načinila, a dok ih još<br />

pola nije bilo izišlo, Srbi prednje<br />

stanu ubijati i pljačkati; kad to<br />

vide Turci, koji su još bili u šancu,<br />

oni šanac <strong>za</strong>tvore, i stanu se nanovo<br />

braniti i Srbe koriti što tako<br />

na vjeri rade. Kara-Đorđije se<br />

pravdao da su to učinili ljudi nepokorni,<br />

bez njegovog znanja i<br />

dopuštenja i tako Turke nagovori<br />

kojekako da opet pođu, ali i drugi<br />

put bude kao i prvi. Treći put<br />

morao je Kara-Đorđije dati Turcima<br />

u taostvo kne<strong>za</strong> Đuka, iz nahije<br />

Kra gujevačke,<br />

i još nekoliko<br />

od znatnijeh<br />

poglavica<br />

(kojijeh imena<br />

ne mogu sad<br />

tražiti), i tako<br />

ostali Turci i<strong>za</strong> -<br />

đu i otidu s mi -<br />

rom i Srbi<br />

uz mu Sjenicu.<br />

Ovo su meni<br />

tako pripovjedali ljudi koji su<br />

ondje bili i očima gledali. “8<br />

O strahotama i posljedicama<br />

sjeničkog civilnog pokolja Vuk S.<br />

Kardžić u svojim historijskim radovima<br />

ovako govori:<br />

„Na Sjenici pola izišlo – crijevo<br />

se vuklo, dijete mrtve majke<br />

samo vuče... Meni je ono kao što<br />

sam ka<strong>za</strong>o u knjizi pripovjedao<br />

knez Miloš Obrenović a po tom<br />

Vučić Perišić, kako su obojica<br />

ondje bili i sve očima gledali, i<br />

knez Miloš još dodavao kako je u<br />

srpskome logoru gledao tursku<br />

ženu mrtvu, gdje leži a malo dijete<br />

živo u<strong>za</strong> nju i drpa je <strong>za</strong> sisu<br />

kao tobože da sisa.’’ 9<br />

Prepiska Karađorđa sa svojim<br />

vojskovođama, poslije sjeničkog<br />

masakra, također, je puna ironije.<br />

To najbolje potvrđuje njegovo<br />

Januar - Decembar 2009. 127

pismo (27. maj/9. jun 1809. godine)<br />

upućeno jednom od komandanata<br />

Antoniju Pljakiću:<br />

„... koje danas jesmo polak Turaka<br />

iz grada sasvim ispratili na<br />

ćabu da više ne dođu. A ovo drugo<br />

što je ostalo sutra ću poslati kuda<br />

bilo, i posle toga ostaviću pola vojske,<br />

koja će poći pravo k Limu a<br />

jednu ovde da grad čuva u Sjenici,<br />

a ja ću s polak vojske pravo tamo<br />

doći i s pola topova na Pa<strong>za</strong>r’’.<br />

Konačno, 9. juna 1809, nakon<br />

masovne likvidacije i protjerivanja<br />

Sjeničana, Karđorđevi sijači<br />

straha su ulaskom u grad proslavili<br />

svoj „trijumf“ nad sjeničkim<br />

„Turcima“. Time je prekinuta<br />

važna bošnajčka komunikacija sa<br />

gradom Sjenicom, koji se nalazio<br />

na čvorištu puteva Bosanskog ejaleta,<br />

u čiji je sastav ulazio i novopa<strong>za</strong>rski<br />

sandžak sa Sjenicom kao<br />

jednim od većih vojno-administrativnih<br />

centara.<br />

Potpuni slom urbane i populacione<br />

strukture Sjenice možemo<br />

uočiti u izvještaju austrijskog ljekara,<br />

geologa, geografa i putopisca,<br />

njemačkog porijekla, Ami Buea. U<br />

knjizi putopisa, pod nazivom: „Evropska<br />

Turska“, ističe da je 1836.<br />

godine posjetio Sjenicu, mjestašce<br />

sa 150 kuća- brvnara, pokrivenih<br />

šindrom (daskama) što očito govori<br />

o padu koji je doživjela. 10<br />

Nakon „kristalnih noći“ s proljeća<br />

1809. koje je nad sjeničkim Bošnjacima<br />

priredio Karađorđe, <strong>16</strong>.<br />

juna je uslijedio atak na Novi Pa<strong>za</strong>r.<br />

Rasijana osmanlijska odbrana<br />

grada je bila <strong>za</strong>tečena i nespremna<br />

da pruži pravovremen odgovor<br />

na ovaj očekivani napad. Gradom<br />

je u to vrijeme rukovodila bogata<br />

lo<strong>za</strong> Ferhatagića, koja je dugo<br />

imala vojnu i finansijsku nadmoć<br />

u novopa<strong>za</strong>rskom Sandžaku.<br />

Priča o pozivu na predaju, koju je<br />

tobož Karađorđe ponudio komandi<br />

grada, neozbiljna je, jer u<br />

historiji nije <strong>za</strong>bilježen slučaj da<br />

jedna imperijalna sila, poput<br />

Osmanlija, učini takav korak i poklekne<br />

pred pobunjenicima.<br />

128 Januar - Decembar 2009.<br />

Bez obzira na preduzete mjere<br />

odbrane, Karađorđe je po istom<br />

sjeničkom scenariju namjeravao<br />

protjerati muslimansko stanovništvo<br />

iz Novog Pa<strong>za</strong>ra. Srpski ustanici<br />

su u Novi Pa<strong>za</strong>r upali 19. juna<br />

i uspjeli da pričine ogromnu štetu<br />

i paljevine civilnih i vojnih objekata.<br />

Veći dio stanovništva je utočište<br />

našao u tvrđavi grada odakle<br />

su sa njenih zidina ustanike <strong>za</strong>sipali<br />

puščanom i topovskom paljbom.<br />

11 U nekim se izvještajima<br />

naglašava da su mnogi „Turci“<br />

utekli u gradski bedem, dok su se<br />

neki „po<strong>za</strong>tvarali po kućama i podrumima<br />

pa su posle naše strašno<br />

potukli’’. 12 O tim aktivnostima<br />

piše u izvještaju Sovjetu, lično,<br />

Karađorđe:<br />

„Krenuvši se 31. maja iz Sjenice<br />

stigao sam 3. juna pod Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r. Turci nisu smeli izići u<br />

polje. Tri dana je trajalo puškaranje.<br />

6. juna Srbi pođu na juriš i<br />

<strong>za</strong>uzeše novopa<strong>za</strong>rsku varoš.<br />

Mnogo je Turaka izginulo, u Srba<br />

je takođe mnogo ranjenih i 20 ubijenih.<br />

Srbi su <strong>za</strong>palili svu varoš do<br />

samog grada i do reke Boške <strong>13</strong><br />

koja protiče posred varoši. Kuće<br />

na drugoj strani reke Boške nisu<br />

mogli <strong>za</strong>paliti a Turci su tamo podigli<br />

jedan šanac’’. 14<br />

Nepredviđeni tok vojnih prilika<br />

ustanika kod Deligrada spasao<br />

je novopa<strong>za</strong>rsko stanovništvo<br />

od katastrofe većih razmjera.<br />

Ipak stradanja je svakako bilo.<br />

Tokom juriša na Novi Pa<strong>za</strong>r dogodio<br />

se civilni masakr velikih razmjera.<br />

Pokolj nad stanovništvom<br />

koje se bježeći od napadača nije<br />

domoglo kapija novopa<strong>za</strong>rskog<br />

bedema, već se uspjelo skrasiti u<br />

Devlet hanum 15 džamiji i njenom<br />

haremu. U sjećanju naroda je<br />

ostala priča o Masli sokaku <strong>16</strong> kojim<br />

je, naočigled prestravljenih civila<br />

koji su utočište našli unutar pa<strong>za</strong>rskog<br />

bedema, dugo tekla krv pobijenih<br />

Novopa<strong>za</strong>raca. 17<br />

Francuski konzul u Solunu, Paskal-Toma<br />

Furkad (1768-1814), u<br />

pismu od 29. marta 18<strong>13</strong>, upuće-<br />

nom ministru vanjskih poslova<br />

Francuske, istče: „Takoreći, cio<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r bio je razrušen od Srba.<br />

Svi Bošnjaci teško podnose rat protiv<br />

ovih buntovnika; bijesni su kad<br />

vide svoje džamije popaljene...“ 18<br />

Neizbežno se nameće pitanje<br />

da li se mogao izbjeći ili umanjiti<br />

ovaj stravični pokolj Bošnjaka?<br />

Svakako da jeste. Činjenica je da<br />

su Osmanlije previdele opasnost<br />

koja im je prijetila od Karađorđevih<br />

ustanika. Ovdje trebamo<br />

imati u vidu veoma pogrešnu procjenu<br />

moći ustanika. Tu mislimo<br />

na stratege osmanlijske odbrane,<br />

prvenstveno, Sulejman-pašu Skopljaka<br />

i Numan-pašu Pećkog, ali i<br />

Čavić Mustaj-bega, koji su, uz više<br />

pozornosti mogli dovući i jaču odbranu.<br />

Uspavanost ljudi <strong>za</strong>duženih<br />

<strong>za</strong> procjenu razvoja događaja<br />

u toku rasplamsale Srpske ustaničke<br />

revolucije (1804) koštala je<br />

muslimane u Novopa<strong>za</strong>rskom<br />

sandžaku velikih ljudskih i infrastrukturnih<br />

gubitaka. U plamenu<br />

borbe koja pogađa sandžačka sela<br />

veliki dio stanovništva ostao je bez<br />

domova i imovine, jer je veći dio<br />

ograbljen ili popaljen u vihoru <strong>za</strong>huktale<br />

borbe. Nerazumjevanje<br />

historije i historijske tragike,<br />

mnoge <strong>bošnjačke</strong> historičare dovode<br />

u situaciju da nisu u stanju<br />

da procijene ondašnju strukturu<br />

„turske“, odnosno, osmanlijske<br />

odbrambene vojske. Nju su u potpunosti<br />

sačinjavale regularne<br />

vojne i mobilizirane snage sastavljene<br />

od Albanaca, Bošnjaka, Torbeša,<br />

Goranaca, Pomaka i Turaka<br />

iz novopa<strong>za</strong>rskog i okolnih sandžaka.<br />

Ova, veoma bolna sjeničko-novopa<strong>za</strong>rska<br />

tragedija otkriva<br />

istinu o sudbinskom stradanju<br />

jednog, gotovo <strong>za</strong>boravljenog, bošnjačkog<br />

svijeta. U ovom rušilačkom<br />

stampedu, osim ogromnog<br />

broja civilnih žrtava, nestale su,<br />

najmanje, dvije velike <strong>bošnjačke</strong><br />

čaršije, a njihova unutarnja sakralna<br />

i tržišna infrastruktura je<br />

trajno poremećena. Razmjere

ovog genocidnog zločina bile su<br />

dovoljne da i<strong>za</strong>zovu depopulaciju<br />

i neviđenu privrednu stagnaciju,<br />

gotovo svih gradova u Sandžaku,<br />

a naročito Sjenice.<br />

Sjenički rušilački džehenem,<br />

koji u maju 1809. godine priređuju<br />

snage srpskog „vožda“ Karađorđa,<br />

asocira na danteovski karaka<strong>za</strong>n u<br />

kome skončavaju životi velikog<br />

broja prevarenih i ne<strong>za</strong>štićenih civila<br />

iz grada i njegove okoline, a<br />

cjelokupna urbana struktura i kultura<br />

grada biva narušena i poremećena.<br />

Tako će <strong>za</strong>rom <strong>za</strong>borava,<br />

veoma dugo, ostati prekrivena<br />

prošlost individualnih i porodičnih<br />

ljudskih sudbina, koja je od početka<br />

Krvavog sjeničkog proljeća (1809),<br />

bila pretvorena u borbu <strong>za</strong> goli opstanak<br />

preostalog etnogenestkog<br />

potencijala popaljene i uništene<br />

Sjenice.<br />

Zbog toga je neophodno prisjećati<br />

se ovih tužnih epizoda iz naše<br />

prošlosti, da bi se izvukle pouke<br />

iz preživljenih historijskih iskustava<br />

i da se ne bi <strong>za</strong>palo u stanje<br />

besperspektivnosti.<br />

Genocid u Sjenici i drugim<br />

gradovima Bosanskog ejaleta, u<br />

čiji sastav ulaze mnogi sandžački<br />

gradovi, i<strong>za</strong>ziva korjenite promjene<br />

demografske slike ovog<br />

vjekovima nestabilnog dijela balkanskog<br />

prostora i velikog pregrupisavanja<br />

muslimanskog i<br />

hrišćanskog stanovništva u, reklo<br />

bi se, svim pravcima.<br />

Osmanlijska Imperija, koja je<br />

po svojoj strukturi imala oblik vaseljenskog<br />

halifata, <strong>za</strong>snovanog<br />

na poznatom sistemu „millet-a“,<br />

odnosno „konglomerata vjera“<br />

(Viktor Berar) nije u tom trenutku<br />

imala odgovarajući vojni mehani<strong>za</strong>m<br />

koji bi <strong>za</strong>ustavio ovo krvoproliće<br />

i istinski pogrom<br />

Bošnjaka, koji su, prema pisanju<br />

V. St. Karadžića, T. Đorđevića i<br />

drugih, predstavljali okosnicu<br />

graskog stanovništva u Srbiji.<br />

Uprkos činjenici da ondašnje<br />

balkanske države, koje su ulazile<br />

u sastav osmanlijske države, nisu<br />

imale tretman zemalja neprijateljskih<br />

naroda, već <strong>za</strong>jednice vjera,<br />

ta fleksibilna politika Osmanlija<br />

nije nailazila na pozitivnu recepciju<br />

kod hrišćanskog stanovništva<br />

u Imperiji.<br />

Genocid u Sjenici je najavio redukciju<br />

<strong>bošnjačke</strong> <strong>za</strong>jednice i fragmentiranje<br />

njihovog etnoprostora<br />

koji ih dovodi u tešku materijalnu<br />

situaciju i položaj protjeranih (muhadžira).<br />

Bošnjake će početak Srpske<br />

revolucije 1804, u najmanje<br />

četiri muhadžirska talasa, odvlačiti<br />

od svojih domova i imetka, dogoneći<br />

ih do prosjačke mačuge i<br />

kranje utučenosti.<br />

Historijska aporema genocida<br />

u Sjenici ne sprječava naš odgovor<br />

na mitomansko i neistinito pisanje<br />

nekih srpskih historičara. Protagonisti<br />

takve „istine“, <strong>za</strong>raćene<br />

strane u sukobu dijele na junake<br />

(/Srbe/ - „U Sjenici <strong>za</strong>plijeniše četiri<br />

topa, dosta oružja i municije,<br />

stoke, novca – 20 oka zlata u dukatima“)<br />

i prestravljene nejunake<br />

(„Turke“-Bošnjake) koji se povlače<br />

u Sjenički bedem (tvrđavu). 19<br />

Podsejćanje na krvavu Sjenicu<br />

1809, više je besjeda o strahobama<br />

koje su tokom svojih seoba preživjeli<br />

bošnjački stanovnici pomenutih<br />

gradova u Beogradskom<br />

pašaluku i drugim oblastima. Svi<br />

koji ih budu pročitali, neće više nikada<br />

<strong>za</strong>boraviti istinu, niti će biti<br />

ravnodušni prema njoj. Ta ideološka<br />

redukcija istine, lišena historijskih<br />

argumenata, prisutna je u<br />

našim udžbenicima kao efiskasno<br />

sredstvo <strong>za</strong> ispiranje svijesti.<br />

Evociranje sjećanja na ovakve<br />

događaje, oponira svim dosadašnjim<br />

oblicima manipulisanja historijom<br />

i relevantnom historijskom<br />

istinom, koja je preplavljena vrlo demagoškim<br />

(kvazi)historijskim teorijama<br />

koje se u našim školskim<br />

klupama podmeću bošnjačkoj djeci.<br />

Na to nas upozorava čuveni<br />

francuski historičar i književnik Š.<br />

Ž. Fransoa Heno, sintagmom:<br />

„Neka neuki uče, a učeni da se podsjećaju.“<br />

20<br />

1 Zapis koji je Feliks de Božur, francuski<br />

konzul u Solunu i Smirni (Izmiru)<br />

sačinio prilikom obilaska<br />

početkom XIX vijeka. (Prema: F. de<br />

Beaujour, Voyage militaire dans l’Empire<br />

othoman, Paris 1929, 207-218.)<br />

2 F. C. H. L., Pouqueville, Voyage de<br />

la Grèce, II, Paris 1826, <strong>16</strong>1-<strong>16</strong>2.<br />

3 А. Протић, Повесница од почетка<br />

времена вожда српског Карађорђа<br />

Петровића, Београд 2004, <strong>16</strong>.<br />

4 Indat, od tur. imdat-pomoć<br />

5 В. Б. Савић, Карађорђе<br />

(Документи), књ. I, Горњи<br />

Милановац 1988, 507.<br />

6 mal, - tur. pokretna imovina<br />

7 А. Протић, Повесница… 15-<strong>16</strong><br />

8 В. Ст. Караџић, Историјски<br />

списи,књ. II, Београд 1969, 69-70.<br />

9 Ibidem, 188-193.<br />

10 Balkanske zemlje je ovaj vrsni<br />

poliglota posjetio tri puta (1836-<br />

1839). (Vidjeti: A. Boue, La Turque<br />

s’Europe; (observations sur la geographie,<br />

la géologie, l’histoire naturelle, etc.),<br />

II, Paris 1840,<br />

11 М. Стевановић, Станоје<br />

Главаш, Београд 2005, 276.<br />

12 А. Протић, Повесница... 17.<br />

<strong>13</strong> U izvještaju se rijeka Raška, pominje<br />

kao Boška što se može smatrati<br />

jednim o njenih starih<br />

srednjovjekovnih imena.<br />

14 Ген. Петров, Воина России сз<br />

Турциен, кн. II, 277; u: E. Rahić,<br />

Utjecaj Prvog srpskog ustanka na Bošnjake<br />

u Sandžaku; u: <strong>Bošnjačka</strong> <strong>riječ</strong>,<br />

br. 11-12, Novi Pa<strong>za</strong>r 2008, 92.<br />

15 Sultanijina džamija (džamija<br />

koju je vjerovatno podigla supruga<br />

nekog od osmanlijskih sultana,<br />

odatle, tur. Devlet hanım (hanum) ili<br />

Batal, poznatija i kao Krnja džamija).<br />

Porušena je 1959.godine, a nalazila<br />

se u blizini muzičke škole u Novom<br />

Pa<strong>za</strong>ru. Njeni ostaci i danas postoje.<br />

<strong>16</strong> Prema našim istraživanjima<br />

ovom uličicom-sokakom je proticao<br />

rukavac poznatog Ja<strong>za</strong>, kojim je<br />

dugo tekla krv ubijenih. Po ovom<br />

krvavom događaju nastao je naziv<br />

MASLI SOKAK, od osmanlijskoarapske<br />

imenice masl, koja označava<br />

mješavinu krvi i vode, ili obrnuto.<br />

17 Esad Rahić, Novopa<strong>za</strong>rski zid<br />

plača, Sandžačke novine, God. I, br.<br />

11, 07. avgust 1996, 12.<br />

18 Prepiska Paskala Tome Furkada<br />

Pascal-Thoma Fourcade) u (Konzularnoj<br />

korespondeciji): Archives du<br />

Ministre des affairs étrangères, Corespondence<br />

consulaire des consuls<br />

(Le 31. Mars 18<strong>13</strong>) , Salonique, 17,<br />

18<strong>13</strong>-1817, fol. 44.<br />

19 U Sjenici je bio sve do pred Drugi<br />

svjetski rat relativno dobro sačuvan<br />

stari grad sa bedemom–tvrđavom,<br />

opasan debljim (5-6 m visokim) kamenim<br />

zidom i kulama. Uvrh čaršije,<br />

na mjestu nekadašnje Sjeničke<br />

tvrđave, poslije II svjetskog rata izgrađena<br />

je osnovna škola.<br />

20 „Indocti discant et ament meminisse<br />

periti.” (Charles Jean François Henault<br />

/<strong>16</strong>85-1770/)<br />

Januar - Decembar 2009. 129

Pripredio: Dr. sci. Redžep Škrijelj<br />

<strong>13</strong>0 Januar - Decembar 2009.<br />

DAN SJEĆANJA<br />

OSAM I PO DECENIJA OD ZLOČINA<br />

U ŠAHOVIĆU I VRANEŠU (1924-2009)<br />

Izvještaj beogradske Politike od <strong>13</strong>.<br />

januara 1924. godine u kome se<br />

ubistvo Boška Boškovića lažno<br />

pripisuje vođi bošnjačkog komitskog<br />

pokreta Jusufu Mehonjiću<br />

Stravični zločin koji je novembra<br />

1924. počinjen nad Bošnjacima u<br />

Donjem Kolašinu, u Vraneškoj<br />

Do lini u mjestima: Šahoviće i Vraneš<br />

(Tomaševo i Pavino Polje), predstavlja<br />

jedan u nizu kravavih događaja koji su<br />

izmakli ruci pravde. Tvrdnja da su o<br />

ovom bošnjačkom stradanju, skoro<br />

devet decenija “ćutali i izvršioci<br />

i svjedoci, i njihovi potomci”,<br />

tačna je samo<br />

dje limično, jer su ovu dirljivu<br />

stradalničku priču, nepun<br />

vijek (tek, da se ne <strong>za</strong>boravi),<br />

permanentno prepričavali<br />

prebjegli Bošnjaci, koji su se<br />

iz ovog dijela Donjeg Kolašina<br />

rasuli dunjalučkim dža -<br />

dama od Gornjih Rahića do<br />

nepregledne Anadolije. Rijetko<br />

i veoma stidljivo, progovarala<br />

je ljudska savjest<br />

brojnih nebošnjačkih očevidaca<br />

o zločinu,o teškom<br />

vaktu kada su ovom ukletom<br />

dolinom gorjele i u crnini<br />

dima nestajale Božje, i kuće<br />

njihovih nehrišćanskih susjeda<br />

- kolašinskih Bošnjaka.<br />

Dok je plač i vrisku prestravljene<br />

<strong>bošnjačke</strong> nejači u Vraneškoj<br />

dolini smenjivala<br />

ne o bjašnjivo sablasna tišina,<br />

nepregledna je muhadžirska<br />

kolona <strong>za</strong>počinjala svoju nepovratnu-jednosmjernuprognaničku<br />

odiseju. Zahrđale<br />

kame krvoločnih crnogorskih<br />

“trojki zla” tog su studenog<br />

novembra 24-te uvježbavale<br />

smrtonosni “japanski cug”<br />

nad tananim grlima nesretne<br />

<strong>bošnjačke</strong> nejači. Planirano<br />

etničko čiščenje, sprovedeno<br />

je veoma brzo i efikasno. Za nepunu deceniju<br />

kolašinsku oblast je napustilo pedesetak<br />

hiljada ugroženih, preplašenih<br />

i ne<strong>za</strong>štićenih sandžačkih Bošnjaka.<br />

Evo, šta je na javnoj tribini “Povodom<br />

85-godišnjice pokolja u Šahovićima”<br />

istakao jedan od najupornijih<br />

tragača <strong>za</strong> istinom o ovom zločinu, naš<br />

ugledni sunarodnik, profesor doktor<br />

Šerbo RASTODER<br />

ŠAHOVIĆI 85 GODINA POSLIJE<br />

… Nažalost, poslije 85 godina nama<br />

je pripalo da javnost podsjetimo i opomenemo<br />

na događaj koji je duboko ure<strong>za</strong>n<br />

u svijesti naroda, o kojem se govorilo<br />

šapatom i o kojem je ostalo tako malo<br />

tragova. Zločini i stradanja jesu postali<br />

obilježja bošnjačkog naroda, ali mi kao<br />

odgovorni ljudi ne smijemo dozvoliti da<br />

to postane način njihovog življenja pretočen<br />

u ravnodušnost koju često prepoznajemo<br />

kao merhamet, odbijajući da<br />

priznamo da se radi o najobičnijem građanskom<br />

kukavičluku. Zato ako nekoga<br />

treba kriviti <strong>za</strong> bilo što, potrebno je da se<br />

mi prvo pogledamo u ogledalo, <strong>za</strong>pitamo<br />

<strong>za</strong>što voljno ili nevoljno pristajemo<br />

da budemo „žrtva“ i otkuda ta mazohistička<br />

potreba da na stvarnost, a posebno<br />

na prošlost, gledamo iz perspective<br />

žrtve, očekujući sažaljenje i milostinju.<br />

Ne, gospodo, mislim da je vrijeme da<br />

pokušamo smireno, racionalno i intelektualno<br />

superiorno da pogledamo prvo<br />

sebe a potom one oko nas, da progovorimo<br />

o onome što nas opterećuje i odbijemo<br />

<strong>za</strong>boraviti ono što je vrijedno<br />

sjećanja ili ono čega bi se neki zreliji, izrasliji<br />

i kulturno opremljeniji entiteti sjećali<br />

s pijetetom.

DAN SJEĆANJA<br />

Želim da kažem da večeras nijesmo<br />

ovdje kako bi kukumavčili nad<br />

svojom sudbinom, optuživali bilo<br />

koga, prizivali na bilo kakvo zlo ili<br />

učinili bilo šta što bi moglo podstaći<br />

novu spiralu zla. Skup smo <strong>za</strong>mislili<br />

kao prvu od seansi na kojoj bi<br />

bile saopštene neke potvrđene činjenice<br />

i to bi prethodilo jednom<br />

širem naučnom skupu koji bi bio<br />

organizovan ovdje u Bijelom Polju,<br />

siguran sam uz podršku lokalne <strong>za</strong>jednice<br />

i ovdašnjih ljudi. Završnica<br />

ovog procesa bi bila sumiranje<br />

ukupnih rezultata i trajno ugrađivanje<br />

u memoriju na način što će<br />

Bošnjački savjet u okviru svojih <strong>za</strong>konskih<br />

nadležnosti datum pokolja<br />

u Šahovićima predložiti kao jedan<br />

od datuma u kalendaru bošnjačkog<br />

naroda u Crnoj Gori, odnosno dan<br />

koji ćemo obilježavati na prigodan<br />

način svake godine. Na ostalim političkim<br />

subjektima ostaje obave<strong>za</strong><br />

o procjeni potrebe izgradnje prigodnog<br />

spomen-obilježja ili nečeg<br />

sličnog. Na ovaj način želimo opomenuti,<br />

prije svega sebe a potom i<br />

one oko nas da imamo jedan civili<strong>za</strong>cijski<br />

dug koji nažalost do danas<br />

nije dobio mjesto koje mu prije<br />

svega po posljedicama pripada.<br />

O samom događaju;<br />

Šta čini događaj u Šahovićima posebnim<br />

i jedinstvenim primjerom u<br />

istoriji zločina na ovim prostorima?<br />

Svakako činjenica da se događaj<br />

zbio u mirnodopskom vremenu u dr -<br />

žavi koja je slovila da je ustavna, parlamentarna<br />

monarhija. U čl. 4 tada<br />

važećeg Vidovdanskog ustava je pisalo:<br />

...Svi su građani pred <strong>za</strong>konom jednaki.<br />

Svi uživaju jednaku <strong>za</strong>štitu vlasti;<br />

dok je u čl.10 pisalo sljedeće...<br />

„Nijedan građanin ne može biti iz -<br />

g n an iz države. On se ne može protera ti<br />

iz jednog mesta u drugo, ni <strong>za</strong>točiti u<br />

jednom mestu, osim u slučajevima koje<br />

je <strong>za</strong>kon izrično predvidio. Niko se ne<br />

može, ni u kom slučaju proterati iz svog<br />

<strong>za</strong>vičajnog mesta bez sudske presude.“<br />

Te 1924. godine vladalac je bio<br />

kralj Aleksandar I Karađorđević,<br />

predsjednik vlade je bio Nikola<br />

Pašić, ministar unutrašnjih dela dr.<br />

Milan Srškić, ministar pravde<br />

dr Prvislav Grisogono. Država je<br />

bila podijeljena na 33 oblasti, bjelopoljski<br />

srez je bio u sastavu Užičke<br />

oblasti. Na čelu oblasti bio je župan<br />

koji je vršio upravnu vlast a postavljao<br />

ga je kralj na predlog ministra<br />

unutrašnjih poslova. Šta danas<br />

znamo o događaju koji se zbio tog<br />

kobnog novembra 1924. godine?<br />

Relativno malo ali raspoloživi izvori<br />

potvrđuju sljedeće:<br />

Događaj se zbio između 9. i 10.<br />

novembra 1924. godine. Prethodno<br />

su 7. novembra 1924. godine crno -<br />

go rski komiti ubili Boška Boškovi -<br />

ća, načelnika kolašinskog okruga.<br />

Za ubistvo Boškovića optužen je<br />

poznati muslimanski komita Jusuf<br />

Mehonjić, koji se tada nije ni nalazio<br />

na tom području. Tokom sahrane<br />

Boška Boškovića donijeta je<br />

odluka o osveti. Noću između 9-10.<br />

novembra krenulo je oko 2.000<br />

osvetnika na muslimanska sela u<br />

Pavinom Polju i Šahovićima, koja<br />

su, dva dana ranije, bila razoružana<br />

od tadašnjih vlasti. Vlasti su<br />

bile pokupile taoce pod izgovorom<br />

da su im životi ugroženi. Međutim<br />

28 talaca je ubijeno, dok su ostali<br />

uspjeli da se otkupe. Jedno dijete<br />

od <strong>13</strong> godina je spasio jedan Crnogorac,<br />

koji zbog ovog čina umalo<br />

nije doživio sudbinu ubijenih. Pre -<br />

ma podacima načelnika pljevaljskog<br />

okruga, ubijeno je oko 120<br />

Mu slimana i <strong>za</strong>paljeno oko 45<br />

kuća, dok Milovan Đilas navodi da<br />

je pobijeno preko 350 ljudi, izvršena<br />

brojna silovanja, kuće su popaljene<br />

i opljačkane.<br />

Drugi izvori navode brojku od<br />

najmanje 500 ubijenih i <strong>za</strong>klanih,<br />

dok reis-ul-ulema Džemaludin Ča -<br />

u šević navodi cifru od preko hiljadu<br />

djece, žena i ljudi. Slična sudbina je<br />

bila namijenjena i mu sli ma nima Bijelog<br />

Polja koji su, navodno radi <strong>za</strong>štite,<br />

trebali biti prebačeni preko<br />

Šahovića, ali ih je spasio jedan srpski<br />

oficir koji je otkrio <strong>za</strong>vjeru.<br />

Pokolj u Šahovićima je uzrokovao<br />

potpuno iseljavanje tamošnjeg<br />

stanovništva, najvećim dijelom u<br />

Tursku, mada se dio njih naselio u<br />

Pljevljima, Sarajevu i istočnoj Bo -<br />

sni. U tadašnju opštinu Gornji Rahići,<br />

srez Brčko, naselilo se 140<br />

por o dica sa oko 400 članova.<br />

Prema popisu iz 1921. (dakle prije<br />

pokolja) na tom području je živjelo<br />

2.755 stanovnika (1.559 u Pavinom<br />

Polju i 1.195 u Šahovićima). Poslije<br />

pokolja ostalo je da živi samo jedno<br />

muslimansko domaćinstvo, koje je<br />

prešlo u pravoslavlje. Ovaj zločin,<br />

osim sporadičnog pomena u šta -<br />

mpi od strane vjerskih poglavara i<br />

pojedinih narodnih poslanika, nije<br />

sudski procesuiran niti je vođena<br />

bilo kakva istraga. Za zločin nije<br />

niko odgovarao.<br />

Iz onoga što je istoriografija uspjela<br />

da utvrdi do danas, nesporno<br />

je da je pokolju prethodilo ubistvo<br />

Boška Boškovića. Zato je važno vidjeti<br />

ko je bio Boško Bošković i šta o<br />

toj ličnosti saopštava Milovan Đilas?<br />

Prema lekskografskim podacima<br />

Bošković L. Boško/ (Polja, 1887–Cer,<br />

8. 11. 1924), je bio rezervni pješadijski<br />

poručnik, inspektor Ministarstva<br />

unutrašnjih djela. Nižu gimnaziju i<br />

oficirsku školu <strong>za</strong>vršio je na Cetinju.<br />

Poslije dobijanja čina potporučnika<br />

1908. bio je ađutant Poljskog bataljona<br />

i učitelj. Od 1914. je bio komandant<br />

Poljskog bataljona i istakao se<br />

u boju na Glasincu. U junu 19<strong>16</strong>. je<br />

bio interniran, prvo na Mamulu, po -<br />

tom u Bodogasonj i na kraju u Karlštajn.<br />

Po <strong>za</strong>vršetku rata radio na<br />

uj edinjenju, organi<strong>za</strong>ciji novih vlasti,<br />

bio na čelu vojnog komiteta pri Izvršnom<br />

narodnom odboru. Kao pristalica<br />

bezuslovnog ujedinjenja<br />

ak tivno je učestvovao u slamanju<br />

Božićne pobune. Napustio vojnu<br />

službu poslije neuspjeha njegove<br />

misije u Beogradu da riješi oficirsko<br />

pitanje u Crnoj Gori. Ubrzo postavljen<br />

<strong>za</strong> okružnog načelnika u Kolašinu,<br />

inspektora Ministarstva<br />

unutrašnjih poslova <strong>za</strong> Crnu Goru.<br />

Posebno se istakao u suzbijanju<br />

komitskog pokreta u Rovcima. Te<br />

poslove je obavljao bahato i surovo,<br />

sprovodeći teror prema političkim<br />

neistomišljenicima, te je<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>1

protiv njega 1921. godine podnijeta<br />

interpelacija Narodnoj skupštini.<br />

Ubijen 8. novembra 1924. od strane<br />

crnogorskih komita u mjestu<br />

Ceru. 1 Ovako šturi biografski podaci<br />

sami po sebi ne govore<br />

mnogo, iako predstavljaju sintetizovan<br />

životopis osobe koja je poznatija<br />

po tome što je njena smrt bila<br />

povod događaju koji je uslijedio,<br />

nego što je opis životopisa neke posebno<br />

značajne istorijske ličnosti.<br />

Jednostavno se radilo o bahatom<br />

nasilniku u službi vlasti i to<br />

onoj vrsti po kojoj se ona i prepoznaje.<br />

O tome, više nego ubjedljivo<br />

svjedoči Đilas u „Besudnoj zemlji“.<br />

Za Boška Boškovića, Đilas kaže da<br />

je bio crnogorski oficir, „komandir<br />

našeg poljskog bataljona“. I rodom<br />

je bio iz Donjih Polja, iz naše opštine,<br />

sin čuvenog ustanika i poljskog<br />

kapetana La<strong>za</strong>ra Boškovića.<br />

Tada su se Crnogorci, naročito čiji<br />

je otac bio glasitiji, mahom još zvali<br />

po ocu, a tek mlađa pokoljenja, u<br />

koja sam i ja spadao, po prezimenu.<br />

Ali Boška su većinom zvali<br />

po prezimenu, sem poneko od starijih<br />

ljudi. Zvučalo je to nekako punije<br />

i snažnije, i izuzetnije:<br />

Boško Bošković. I Boško se kao<br />

starješina, isticao u ratu junaštvom<br />

i upornošću. Bio je strog i bli<strong>za</strong>k<br />

vojnicima, već kakav je ko od njih<br />

bio. Bio ga je glas junačine i malo<br />

pusta i svojevoljna čovjeka“.<br />

Navodeći dalje da je Boškovo<br />

ime tada bilo svima poznato i da je<br />

bio prijatelj njegovog oca, Đilas<br />

piše da je ono bilo sinonim <strong>za</strong> „divlju<br />

ćud i nepopustljivost, a još više<br />

surovo izvršenje <strong>za</strong>dataka koje su<br />

mu postavljali ili koje je on odabrao.<br />

Kao što je njegov otac prije četrdesetak<br />

godina podigao Poljane<br />

na oružje protiv Turaka, a kasnije<br />

ih usudio globom i kamdžijom,<br />

tako je i Boško sada pokoravao<br />

čitav kraj novoj vlasti.<br />

Ako je trebalo naći čovjeka koji<br />

bi brzo slomio otpor protivnika<br />

ujedinjenja sa Srbijom, a oni kao da<br />

nijesu bili u manjini, onda je u<br />

Bošku nađen takav čovjek. Kućom,<br />

<strong>13</strong>2 Januar - Decembar 2009.<br />

junaštvom, čak pojavom, on je mo -<br />

gao jedino da i<strong>za</strong>zove divljenje i<br />

poštovanje, a surovošću da ugoni<br />

strah u kosti protivnika“. 2 Na drugom<br />

mjestu Đilas navodi da je<br />

Boško Bošković „imao tri velike crnogorske<br />

osobine- hrabrost, rečitost<br />

i čazbenost.<br />

Ali najveća od svih crnogorskih<br />

osobina - čojstvo, izgleda da kod<br />

njega nije bila snažno <strong>za</strong>stupljena“.<br />

3<br />

Kako se onda moglo desiti da se<br />

<strong>za</strong> ubistvo Boška Boškovića osumnjiči<br />

muslimanski komita Jusuf<br />

Mehonjić i ko je on <strong>za</strong>pravo bio?<br />

Đilas navodi da je „bilo najprirodnije<br />

pomisliti da su Boška Boškovića<br />

ubili glasoviti Mu sli m anski<br />

odmetnici Jusuf Mehonjić i Husein<br />

Bošković. Jusuf i Husein su bili<br />

begovi kojima je agrarna reforma<br />

uz ela imanja. Ali izgleda da to nijesu<br />

bili jedini razlozi njihovom odmetništvu.<br />

Bilo je i drugih ra z beženih<br />

begova, pa se nijesu odmetali.<br />

Nijesu se ova dvojica mogli pomiriti<br />

s prodiranjem Crnogoraca u njihove<br />

krajeve, s vladavinom krsta<br />

nad polumjesecom. Muslimansko<br />

stanovništvo ih je podržavalo, a<br />

čak je i pravoslavno imalo divljenja<br />

prema njihovoj odvažnosti.<br />

Obično su četovali ljeti, a zimi se<br />

prebacivali u Arbaniju, gdje je Jusufa<br />

i našao metak plaćen iz Jugoslavije,<br />

dok se Husein konačno<br />

sklonio u Tursku”. 4 Iako Đilas cjelokupni<br />

događaj smješta u kontekst<br />

vjerskog atavizma i mržnje između<br />

„krsta i polumjeseca“, ostaje utisak<br />

da je ipak ta činjenica prenaglašena,<br />

bez obzira što je ona svakako bila<br />

prisutan motiv u pokretanju zločina.<br />

Međutim, brojni, naprijed<br />

istaknuti primjeri iz Đilasovog djela<br />

u slučajevima kada su zločini činjeni<br />

nad istovjercima u suštini pokazuju<br />

da su oni bili način življenja i da su<br />

bili najmanje „vidljivi“ onda kada je<br />

i<strong>za</strong> njih stajala vlast i ideologija. Ili<br />

kada vlast nije htjela niti željela da<br />

ih sp<strong>riječ</strong>i a zločince kazni. U svakom<br />

slučaju to je bio samo jedan od<br />

ni<strong>za</strong> zločina kojem se naknadno<br />

daje smisao. I tu su Jusuf Mehonjić i<br />

Husein Bošković, koji su „obično četovali<br />

ljeti, a zimi se prebacivali u<br />

Arbaniju“, bili dobar izgovor, tim<br />

prije što se događaj zbio u novembru,<br />

kada je zima uveliko <strong>za</strong>hvatala<br />

te krajeve. Sudeći po drugim izvorima,<br />

Husein Bošković 5 je bio najglasovitiji<br />

muslimanski odmetnik,<br />

dok se Jusuf Mehonjić 6 češće spominje<br />

tek od događaja u kojem nije<br />

učestvovao, jer je tada već boravio u<br />

Albaniji.<br />

Međutim, ne<strong>za</strong>visno od svega<br />

ostaje činjenica da se do dana današnjega<br />

nije pojavilo ubjedljivije,<br />

objektivnije i iscrpnije svjedočanstvo<br />

o pokolju u Šahovićima od<br />

onoga koje Đilas iznosi u „Besudnoj<br />

zemlji“. Iako se donekle razlikuju<br />

verzije objavljene na engle -<br />

skom (1958) i srpskom jeziku<br />

(2005), bar kada je u pitanju ovaj<br />

događaj, suština priče je ostala ista.<br />

Prvo slijedi opis pogibije Boška Boškovića,<br />

koji je po Đilasovom svjedočenju<br />

bio gojazniji i opušteniji,<br />

jer se činilo da mu poslije pogibije<br />

Todora Dulovića (poginuo u noći<br />

između 14. i 15. aprila 1923. godine<br />

u sukobu sa žandarmerijskom patrolom<br />

u selu Prisoji u andrijevičkom<br />

okrugu) ne prijeti veća<br />

opasnost. „... Pa ipak, bio je – u<br />

jesen 1924. – ubijen iz <strong>za</strong>sjede, na<br />

putu <strong>za</strong> Šahoviće ka Mojkovcu, na<br />

planini Ceru, na mjestu pogleditu,<br />

kao da je sam birao đe će poginuti.<br />

Jahao je s nekim rođakom, momčetom,<br />

kao pratiocem. Onako težak i<br />

krupan svalio se od prvih metaka,<br />

ali nije odmah izdahnuo. Doviknuo<br />

je rođaku da puca i da ne dozvoli<br />

da ga mrtvoga osramote –<br />

bojao se da ne bude iskasapljen i<br />

nagrđen. Htio je i mrtav da bude u<br />

svojoj muškoj snazi i ljepoti. Poginuo<br />

je obučen u lijepe crnogorske<br />

haljine. A kako je bio goja<strong>za</strong>n, krv<br />

se sva slila u njega. Takvog su ga i<br />

sahranili, ne presvlačeći ga, kao na<br />

bojnom polju, u<strong>za</strong> zid crkve njegovog<br />

plemena, u Poljima.<br />

Njegova smrt imala je mučan<br />

odjek i još gore posljedice. Boško

Bošković je bio posljednji glavar<br />

poljski. Poljani su osjetili da je s<br />

njime ubijen <strong>za</strong>dnji živi trag njihove<br />

istorije- ustanaka, duge i<br />

mučne graničarske borbe i vojevanja<br />

u velikim ratovima. Činjena je<br />

pošta ne samo junaku, nego jednoj<br />

krajini, jednoj porodici koja je glavarstvo<br />

dobila na sablji, i jednom<br />

plemenu koje je nestajalo. Sve je<br />

najednom bilo <strong>za</strong>boravljeno – i međusobne<br />

raspre, i Boškovo nasilničko<br />

umirivanje tih istih Poljana<br />

1919. godine, i njegove mane i grubosti.<br />

Ostalo je jedino – njegovo junaštvo<br />

i slavno ime, u kojima su se<br />

otjelovljavali duša i srce plemena.<br />

Ubistvo se dogodilo u Sandžaku,<br />

to jest s one strane Tare –<br />

davnašnje krvave međe između<br />

dvije vjere. Zbog toga nije bilo<br />

teško tužbalicama, lelekačima i govornicima<br />

da pokrenu gomilu u<br />

osvetnički pohod protiv muslimana.“<br />

Poslije već citiranog dijela<br />

u kojem se iznosi sumnja da su ubistvo<br />

počinili Jusuf Mehonjić i Husein<br />

Bošković i konstatacije u formi<br />

pitanja: „Zar bi bilo veće slasti <strong>za</strong><br />

osvetnike prorokove vjere negoda<br />

sačekaju i ubiju glasovitog crnogorskog<br />

glavara?“, 7 Đilas tumači<br />

kolektivnu psihologiju osvetnika:<br />

„Za pojmove Crnogoraca bilo je to<br />

kao da su svi muslimani krivi <strong>za</strong><br />

Boškovu smrt. Kome da se osvete?<br />

Zar dvojici nedokučivih hajduka.<br />

A <strong>za</strong>r drugi muslimani nijesu<br />

mogli sp<strong>riječ</strong>iti tu dvojicu? Ne ubijaju<br />

se ljudi kao Boško Bošković,<br />

bez velikog zdogovora. Bilo je i<br />

drugih – stvarnijih – razloga, koje<br />

masa nije ni slutila.<br />

Neki političari htjeli su da<br />

oslabe snagu i jedinstvo muslimana,<br />

podstakli su uzbuđeni<br />

narod da krene u pohod protiv<br />

muslimana. Ali glavno je bilo u<br />

samom narodu – stoljećima uvriježena<br />

mržnja na Turke, osveta <strong>za</strong><br />

ono što su muslimani činili stoljećima<br />

i još nedavnoj prošlosti, spontana<br />

glad <strong>za</strong> turskim zemljama,<br />

koje muslimani kao bespravno<br />

drže – već od Kosova. Niko sve to,<br />

možda, nije osjećao jasno, ali da<br />

bez njihove ili naše – crnogorske ili<br />

muslimanske pogibije ne može da<br />

se prođe Boškova smrt i da se ne<br />

rasčiste međusobni računi i počne<br />

neki drukčiji život – to kao da je<br />

svima Crnogorcima ležalo na pameti.<br />

Nije bilo teško da se u takvim<br />

okolnostima mržnja razgori i <strong>za</strong>guši<br />

sve što je razumno i plemenito<br />

kod brđana, i inače ne<strong>za</strong>dovoljnih<br />

ishodom ratova u kojima su neštedemice<br />

krv prosipali. Odmah, poslije<br />

sahrane Boškove, bez velikog<br />

dogovaranja Poljana, a uz njih i<br />

drugi, izvukoše skriveno oružje –<br />

ko ga je imao, i krenuše na muslimane.<br />

Istina, nije ih ni polovina<br />

bilo naoružanih.<br />

Nije im to ni bilo nužno. Muslimansko<br />

stanovništvo, protiv kojih<br />

su išli, bilo je neneoružano, i inače<br />

mahom neratoborno, sem ono tik<br />

uz negdašnju granicu, pored Tare,<br />

koje se skoro čitavo bilo iselilo ili<br />

povuklo poslije 1912. naročito poslije<br />

1918. godine. Crnogorci nijesu<br />

bili ni naročito organizovani. Spo -<br />

ntano su se stavili pod komandu<br />

negdašnjih starješina, penzionisanih<br />

oficira, koji su ih poveli i koje<br />

su oni isturili.<br />

Nikada nije bilo takvog pohoda,<br />

niti je iko mogao i pomisliti da se<br />

takvo što nataložilo u onome što se<br />

zove – narodna duša. Pljačka od<br />

1918. bila je nevina igra prema<br />

ovome. Čak se i većina učesnika iz<br />

tog pohoda stidjela onog što se dogodilo<br />

i što su činili. Ali – činili su.<br />

I moj otac, koji je bio sklon surovostima,<br />

nerado je pričao o svemu<br />

tome. I on je osjećao stid od sudjelovanja<br />

u tim zbivanjima, kakav<br />

vjerovatno osjećaju, kad se otrijezne<br />

pijanci poslije izvršenog nedjela“.<br />

8 Ovdje je autor imao<br />

potrebu da u fusnosti unese sljedeće:<br />

„Zbog netačnih, pa i nedobronamjernih,<br />

tumačenja, dodajem<br />

istine radi moj otac nije učestvovao<br />

u masakru, nego je bio pošao da<br />

<strong>za</strong>uzmu Bijelo Polje, pa ih je redovna<br />

vojska vratila“. 9 Potom Đilas<br />

nastavlja: „Policijske vlasti u po-<br />

limskim i <strong>za</strong>tarskim gradićima i civilne<br />

u opštinama većinom su držali<br />

Crnogorci, pa su i one bile s<br />

ruke razjarenim gomilama. U Šahoviću<br />

su vlasti dojavile pobunjenicima<br />

da će provesti <strong>za</strong> Bijelo Polje<br />

veću grupu muslimana pohapšenih<br />

pod izgovorom da budu spašeni,<br />

jer da im je život u opasnosti.<br />

Crnogorci su ove dočekali na<br />

zgodnom mjestu i pobili. Tu, na<br />

groblju kod Šahovića, ubijeno je<br />

pedesetak najuglednijih muslimana.<br />

Uništavanje muslimanskih naselja<br />

i ubijanje muslimana dobilo je<br />

takve razmjere i oblike da je morala<br />

biti pokrenuta i vojska, budući su<br />

se policijske vlasti poka<strong>za</strong>le i nedovoljne<br />

i nepouzdane. Događaj se<br />

pretvarao u mali vjerski rat, ali u<br />

kom je ginula samo jedna strana.<br />

Ako su, kako se kasnije pričalo,<br />

možda u Beogradu htjeli time da<br />

izvrše neki pritisak na muslimansku<br />

partiju – to je malo vjerovatno<br />

– stvar je odmah iskliznula iz njihovih<br />

ruku. I ne samo iz njihovih,<br />

nego čak i iz ruku onih koji su gomilu<br />

predvodili. Ipak, nije ubijano<br />

sve odreda, tada. Htjeli su da se<br />

drže onog što su njihovi pređi radili,<br />

pa su ubijali samo sve muškarce,<br />

mahom od sedamnaesteosa<br />

mnaeste godine naviše. Zavisilo<br />

je od ćudi onih koji su vršili ubistva<br />

koliko će godina uzeti kao najnižu<br />

skalu, jer nekog strogo utvrđenog<br />

pravila nije bilo. Uz plajčke i paljevine,<br />

silovanja, čemu ranije kod Crnogoraca<br />

nije moglo biti ni po -<br />

mena, ipak su bila rijetkost.<br />

Ubijeno je oko tri stotine pedeset<br />

ljudi, mnogi na grozovit način.<br />

Kao što se može uočiti podaci o<br />

broju žrtava su različiti i <strong>za</strong>vise od<br />

izvora koji se koriste. Suština je u<br />

tome što tada nije povedena nikakva<br />

istraga, niti je bilo ko imao potrebu<br />

i motiv da utvrdi tačan broj<br />

žrtava.<br />

Mislimo da bi i danas licitiranje<br />

s brojevima bila uvreda <strong>za</strong> same<br />

žrtve i njihove srodnike. U tom<br />

smislu cijenimo da se najpouzda-<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>3

niji podaci mogu izvesti iz usporedbe<br />

zvaničnih rezultata popisa.<br />

Prema popisu iz 1921. (dakle prije<br />

pokolja) na tom području je živjelo<br />

2.755 muslimanska stanovnika<br />

(1.559 u Pavinom Polju i 1.195 u Šahovićima).<br />

Poslije pokolja ostalo je<br />

da živi samo jedno muslimansko<br />

domaćinstvo, koje je prešlo u pravoslavlje.<br />

Čim se pojavila redovna<br />

vojska, be<strong>za</strong>konici su shvatili da<br />

stvar više nije olaka i odmah su se<br />

povukli. Muslimanska sela su, i<strong>za</strong><br />

toga, polako opustjela. Muslimani<br />

iz tih krajeva počeli su da se sele<br />

mahom u Tursku, prodajući imanja<br />

bud<strong>za</strong>što. Šahovićki srez, dijelom<br />

i bjelopoljski, nešto istre bljenjem,<br />

a nešto od straha, ostali su<br />

dobrim dijelom bez muslimana i<br />

naseljeni su Crnogorcima.<br />

Događaj je mučno odjeknuo,<br />

čak i kod većine onih koji su ga izveli.<br />

Bili smo i mi, ja i najstariji brat,<br />

zgranuti i užasnuti. Osuđivali smo<br />

oca što se i on poveo <strong>za</strong> gomilom,<br />

mada u pokolju nije učestvovao:<br />

kao bivši oficir, nije mogao izostati<br />

i<strong>za</strong> svojih kolega i svojih bivših vojnika,<br />

a da ne bude osramoćen. On<br />

sam je pričao da je čitav pohod <strong>za</strong>mišljen<br />

dru kčije, kao pogubljenje<br />

nekolicine muslimanskih prvaka.<br />

Ali sve se istrglo ne samo iz dizgina<br />

plemenskih glavara, nego čak<br />

i onih koji su zločine vršili. Zgražavajući<br />

se nad zločinstvima, naš otac<br />

je u svemu vidio nešto što ja i brat<br />

nijesmo ni htjeli ni mogli da vidimo<br />

– neizbježno isrebljenje dviju vjera,<br />

<strong>za</strong>početo još mnogo prije: obje moraju<br />

plivati u krvi, a biće jača koja<br />

ne potone.“<br />

Mi danas moramo odbaciti Đilasov<br />

atavi<strong>za</strong>m, kloniti se stereotipnih<br />

objašnjenja i sam događaj<br />

izučiti kako bi suzili prostor manipulacijama<br />

i podmetanjima. Cijenim<br />

da je to moguće postići na<br />

naučnom skupu na kojem bi bili<br />

pozvani stručnjaci različitih profila<br />

i u tom smislu kao predsjednik Bošnjačkog<br />

savjeta iskazujem spremnost<br />

ove institucije da bude jedan<br />

od organi<strong>za</strong>tora takvog skupa.<br />

<strong>13</strong>4 Januar - Decembar 2009.<br />

Nekoliko dokumenata o ovom<br />

zločinu: 1<br />

Док. Бр. 1<br />

Вишеград 17. јуни 1925.<br />

Његову Величанству<br />

Александру I<br />

Краљу С.Х и С.<br />

у Београд 1<br />

Сигурно ће бити познато Ва шем<br />

Величанству у каквом се ми Мус -<br />

лимани у Санџаку и Маке донији<br />

кукавичком стању налазимо. Нас<br />

било власти било назови добро -<br />

вољци на најнечовјечнији начин<br />

прогоне, тако дa нити нам је сигуран<br />

живот, нити иметак. Нас као марву<br />

кољу и убијају. Иметак нам тобож<br />

добровољци јед ноставно одузимају<br />

и тјерају нас са рођеног огњишта. He<br />

прође ни дaнa кaдa неће нам или<br />

коју жену и диjeтe убити или коју<br />

кућу, дућан или ђамију запалити.<br />

Прије кратког времена запалише<br />

нам у Митровици ђамију са не колико<br />

Муслиманских дућана. Шта се чини<br />

то је Богу плакати. То се све чини дa<br />

нас са рођеног огњишта оћерају. Нас<br />

бјеше у бјелопо љском округу око 50<br />

хиљада Муслимана, а дочим сада<br />

тако нас систематски прогнаше, што<br />

оћерате тако дa caдa y том округу<br />

нема ни за лијека ни једног Му сли -<br />

мана. Жалосно! Куку нама.<br />

Знадијући дa je Ваше Величан -<br />

ство добра и племенита срца и дa<br />

није paдa што се нaд нама чини и<br />

како се ми систематски уништа вамо<br />

и прогањамо то се плачна ока ути -<br />

чемо jeдинo Вашем Вели чан ству и<br />

молимо заштиту и помоћ. Ми смо<br />

oд терора само живу главу изнијели<br />

оставивши све у Бијелом пољу што<br />

смо имали, а у Турску нас не при -<br />

мају, јер смо југословени и ево нас у<br />

Вишеграду више хиљада се на лази<br />

очекујући Вашу милост.<br />

Заклињемо Вас Вашим јединком<br />

дa нас oд терора спасите и под своју<br />

заштиту и окриље узмете.<br />

Да Бог поживи Baшe Велича нство и<br />

Његово Величанство краље вића Петра!<br />

У име ожалошћених и кукавних<br />

Муслимана<br />

Док. бр. 2<br />

Ваши робови:<br />

Салкан Ибишевић,<br />

Бјелопољац Џафер<br />

(три потписа нa турском)<br />

Ибиш Захиревић<br />

Краљевина Срба, Хрвата и<br />

Словенаца<br />

НАЧЕЛНИК ОКРУГА<br />

Пљеваљско-Пријепољско-Бело-<br />

Пољског<br />

Бр.4360<br />

12.V111 1925.iog<br />

ПЛЕВЉЕ 1<br />

Великом Жупану Ужичке области,<br />

У повратку акта част ми је по дне -<br />

ти извештај по овој ствари: По сле<br />

убиства Бошка Бошковиhа ин -<br />

спектора Министарства Уну т раш њих<br />

Дела у пензији, које је из вршено 7.<br />

новембра пр. год. у сре зу бијело по -<br />

љсхом на путу Ша ховићи-Мојковац,<br />

чији је из врш иоц одме тник Јусуф<br />

Ме хонић са својом дружином, то је<br />

истрагом утвр ђе но, -племеници уби -<br />

јеног Бо шка из села По ља, среза ко -<br />

ла ши нског, на ва лили су у масама на<br />

срез бијело по љ ски, да освете свог<br />

првака и свог пле меника и ноћу<br />

између 9 и 10 но вембра и 10 новем.<br />

цео дан они су уби јали Му слимане<br />

и палили куће тако, дa je тада уби -<br />

јено око 120 му слимана и запаљено<br />

oко 45 кућа, по ред пљачке коју су<br />

једновремено вpшили.<br />

Тадање власти округа бијело -<br />

пољ ског нису биле у стању дa зау -<br />

ставе ову најезду осветника, јер су<br />

oни опколили cреску кућу, теле фо н -<br />

ску везу покидали, те је подписати

са четом пешадије, митраљеским<br />

оде љењем, тридесет пешака жан -<br />

дарма и петнаест коњаника отишао<br />

у срез бијелопољски и разјурио ове,<br />

који су уби јали и пљачкали и тиме<br />

спријечио даљи покољ.<br />

После извршеног покоља, по<br />

дeлy убиства Бошковића ислеђење<br />

јe вoдиo поглавар среза бијелопо -<br />

љског a по дeлy покоља Муслимана<br />

ислеђење је водио иследни судија<br />

беранског cyдa, пa je доцније по<br />

наређењу Министарства сва акта<br />

ислеђења предао поглавару среза<br />

бијелопољског на даљи paд.<br />

После овог крвавог догађаја oд -<br />

нocи између Муслимана и дошљака<br />

Црногораца у овај срез, постали су<br />

још гори и нетрпељиви тако, дa cy<br />

Муслимани из општина павинопољ -<br />

ске и шаховићке овог сре за почели<br />

селити, јер нису могли гледати гро -<br />

бове палих жртава нити оне, који су<br />

то вршили. Ta сеоба узела је ширег<br />

маха, те су се све породице Мусли -<br />

манске из ове две општине исе лиле,<br />

већином за Турску. У почетку било је<br />

сметњи око визе пасоша за иселење<br />

у Турску али је доцније дoшлo<br />

одобрење за све породице из ове<br />

двe општине и оне су ce иceлилe,<br />

пошто су своја имања распродале.<br />

Молиоци, који су упутили ово<br />

писмо Његовом Величанству Краљу<br />

a који ce caдa налазе у Вишеграду<br />

могу се вратити на своја имања, ако<br />

иx ниcy продали, јер ће власти нaћи<br />

пуне заштите a ако желе се селити<br />

могу добити пасоше и визу за Тур ску,<br />

ако су из општине павинопо љске и<br />

шахо вићке среза бије ло по љског.<br />

Част ми је предње доставити нa<br />

даљи поступак.<br />

12. августа 1925. гoд.<br />

Начелник округа<br />

(начелник)<br />

(потпис нечитљив)<br />

Док бр. З.<br />

Milovan Đilas o pokolju u Šahovićima<br />

u novembru 1924. godine<br />

...Одмах након Бошковог покопа,<br />

Пољани су, а и други са њима, без<br />

ика ква посебна договора узели сво -<br />

је скривене пушке и кренули на<br />

муслимане. Половица их је 6ила не -<br />

на оружана, али оружје и није било<br />

нужно. И муслимани су на које су<br />

кренули били ненао ружани, већи -<br />

ном нератоборни, са изузетком оних<br />

који су живјели дуж границе Таре, а<br />

који су се углавном повукли у уну -<br />

трашњост joш 1912. или након 1918.<br />

Црногорци ce ниjecy посебно при -<br />

премали. Спонтано су се ста вили<br />

под команду бивших пензио ни саних<br />

офи цира које су били по вели и<br />

набрзину прогласили вођама.<br />

Hикaдa ниje било таквог војног<br />

пoxoдa, нити је ико чак могао пре т -<br />

поставити дa ce то збило у оном штo<br />

зовемо дух нације. У поређењу са<br />

тим, нeдjeлa из 1918. била су дечја<br />

игра. Касније се већина крсташа и<br />

сама стидјела онога што се дого -<br />

дило и што су учунили. Aли - учи -<br />

нили су. Ни мој отац, који није био<br />

посебно склон окрутностима, у нај -<br />

мању руку ништа више него било<br />

који други Црногорац, никада није<br />

волио о томе да прича. Cтидиo сепопут<br />

пијанца који се тријезнио<br />

послије почињеног злочина-што је<br />

учествовао у тим злочинима.<br />

Жандари малог града преко Та ре,<br />

као и општинари, углавном су били<br />

Црногорци, и у рукама побуњене<br />

свјетине. Власти у Шахо вићима дaлe<br />

cy обавјештења дa је група мусли ма -<br />

на који су били притворени под из го -<br />

вором дa cy им животи угро жени<br />

бити пребачени у Бијело Поље.<br />

Црногорци су их чехали на згодном<br />

мјес ту и поклали их нeдaлeкo oд<br />

гробља у Шаховићима. Убијено је<br />

око педесет истакнутих муслимана.<br />

Слична је судбина била намијењ ена<br />

и муслиманима из Бијелог Поља ,<br />

иначе мирољубивим и мар љивим<br />

људима. И они су пoд заштитом<br />

требали бити пребачени преко Ша -<br />

ховиhа. Међутим, у üоследњем је<br />

тренутку један официр српске војске<br />

спријечио пријевару и злочин.<br />

Пустошење муслиманских насе -<br />

ља и масакр живља попримио је та -<br />

кве размјере и облике дa je морала<br />

интервенисати војска, дoк је жанда -<br />

рамерија била пасивна и непоу здана.<br />

Инцидент се претвор ио у вје рски рат<br />

мањих размјера, aли та кав у којем је<br />

само једна страна уби јана.... Упркос<br />

свему ниjecy сви по у би јани. При -<br />

државајући се обичаја пpeдaкa,<br />

убијали су само мушкарце cтapиje oд<br />

десет година - или пе т наест или чак<br />

осамнаест, што је за висило oд<br />

милосрђа убице. Заклано je неких<br />

триста и педесет људи, сви на<br />

страховит начин. Усред пљачке било<br />

је и силовања, које је код Црногораца<br />

дотад било нешто нечувено.<br />

У тренутку када се појавила вој -<br />

ска, необузуана руља је схва тила<br />

озбиљност ситуације и одмах се<br />

повукла. Али послије тога мусли -<br />

ман ска села полако опустјеше. Му -<br />

сли мани су се из тог краја, про -<br />

дајући земљу у бесцење, почели<br />

исељавати у Турску. Дијелом као<br />

посљедица покоља, а дијелом збох<br />

страха, испразнише се Шаховићи па<br />

унеколико и Бијело Поље, и ту се<br />

населише Црногор ци.<br />

Цијели случај изазвао је гну -<br />

шање, чак међу самим учесницима.<br />

Moj cтapиjи брат и ја смо били<br />

ужаснути. Замјерили смо оцу што је<br />

био један oд предводника руље, а<br />

он се касније правдао као је мислио<br />

дa je сврха напада ликвиуација<br />

неколико муслиманских главешина.<br />

Изражавајући одбојност према зло -<br />

чину, отац је ипак у свему томе ви -<br />

диo нешто што брат и ја нијесмо<br />

нити смо могли неизбјежан уни штавајући<br />

рат између двије вјере који<br />

се води још oд давнина. И једнима<br />

и другима је било суђено да газе у<br />

крви, и дa само јачи опстану. Иако је<br />

тaдa Југославија имала парламент,<br />

цијели је злочин заташкан.<br />

Да је поведена чак и површна<br />

истрага, открили би се починиоци и<br />

вође. Али никакве истраге ниje<br />

било. Два или три стражара из<br />

Шаховића остала су некажњена што<br />

су заточенике предали руљи. Била<br />

је најављена свеобухватна истрага,<br />

али се показала обичном коме -<br />

дијом. Нијесу чак убиства толико<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>5

нарушавала постојеће конвенције<br />

колико начин на који су изведена.<br />

Након што су заточеници у<br />

Шаховићима ликвидирани, наш<br />

сељанин Секула ишао je oд трупа дo<br />

трупа и пререзивао лигаменте<br />

изнад пета. Тако се на селу ради са<br />

воловима након што се оборе<br />

ударцем сјекире како се, уколико су<br />

још живи, не би поново дигли.<br />

Неки су пак јели коцке шећера<br />

натопљене крвљу које су нашли<br />

претурајући по џеповима мртваца. Из<br />

наручја мајки и сестара узимали су<br />

дјецу и клали иx пред њиховим очима.<br />

Касније су се исте те убице покушале<br />

оправдати рекавши како их не би<br />

заклали, већ, само упуцали да њихове<br />

мајке и сестре нијесу биле тамо.<br />

Муслиманским свештеницима су<br />

чупали браде у урезивали крстове у<br />

чела. У једном су селу гpyпу људи<br />

жицом привезали за пласт сијена и<br />

запалили. Послије су неки тврдили<br />

дa људи горе пурпурним пламеном.<br />

Jeднa je група напала jeдaн<br />

муслимански усамљени пocjeд. Се -<br />

љак је управо дpao јагње.<br />

Намјеравали су га устријелити, а<br />

кућу запалити, али их је гуљење<br />

јагњета навело дa за исту шљиву за<br />

пете објесе сељака. Искусан месар<br />

је сјекиром расцијепио сељакову<br />

главу, али врло пажљиво, као дa<br />

ниje желио дa оштети торзо. 3атим<br />

је распорио груди. Срце је још<br />

куцало. Месар га је руком ишчупао<br />

и бацио псу. Касније се причало<br />

како пас ниje ни такнуо срце, јер чак<br />

ни псето неће турско месо.<br />

Ако човјек расуђује може му се<br />

учинити дa je готово неважно како<br />

људе убијају, и што се чини са<br />

њиховим лешевима. Aли није тако.<br />

Најважније je oд свега то што су са<br />

људима поступали као са живо -<br />

тињама и што су измишљали нове<br />

начине убијања, бацало је то сјенку на<br />

убиства и откривало најскривеније<br />

кутке мрачног бездана душа убица. У<br />

тој земљи убиства нијесу нешто<br />

страшно; превише су честа дa би<br />

била. Али окрутан и нељудски начин<br />

на који су почињена као и уживање<br />

којем су се убице често предавале<br />

<strong>13</strong>6 Januar - Decembar 2009.<br />

изазивао је ужас и ocyдy, премда ce<br />

paдило о муслиманима.<br />

Истина, већ је било увријежено<br />

мишљење како jeднa вјера мора<br />

наносити зло другој, човјек наносити<br />

зло уругоме. Постоји и послов ица:<br />

Човјек је човјеку вук. Чини ce дa cy<br />

људи вјеровали као није човјек<br />

мушкарац који тако не поступа. Aли<br />

ови су злочини надмашили све<br />

раније. Изгледало је као дa људи<br />

мрзе друга људска бића као таква, а<br />

да је вјера само изговор за ту<br />

међусобну мржњу. Времена су малопомало<br />

постала зла, а и људи са<br />

њима. Уосталом људи чине вријеме.<br />

Да би неправда била потпуна,<br />

Бошка нијесу убили муслимани него<br />

Црногорци, главешине из Колашина.<br />

То је мој отац касније сазнао oд<br />

повјериљивог знанца... 1<br />

Izvještak od 17. novemabra 1924. o<br />

zločinu u Šahovićima<br />

1 Istorijski leksikon Crne Gore, 1, Podgorica<br />

2006, 154.<br />

2 Milovan Đilas, Besudna zemlja (Priredio i<br />

predgovor napisao, Branko Popović), Politika,<br />

Narodna knjiga, Beograd, 2005, 1<strong>13</strong>-114.<br />

3 4 Ibid, 203. Ibid, 209<br />

5 Bošković Husein (Maoče, Pljevlja, 1890-<br />

Turska, 1968), muslimanski komita.<br />

Poticao iz bogate muslimanske porodice.<br />

Od jeseni 19<strong>16</strong>. godine komitovao<br />

po Sandžaku sa svojom četom. Po ujedinjenju<br />

1918. ponovo se odmetnuo. Imao<br />

dobru jatačku mrežu, slovio <strong>za</strong> najopasnijeg<br />

muslimanskog komitu i <strong>za</strong>štitnika<br />

muslimanskog življa. Počinio brojne pljačke<br />

i zločine nad pripadnicima vojske,<br />

žandarmerije ili iz osvete nad građanskim<br />

licima. Bio ucijenjen od jugoslovenskih<br />

vlasti na veliku svotu novca a cijela<br />

porodica mu bila internirana. U odsustsvu<br />

osuđen na smrt. U brojnim sukobima<br />

s vojskom i žandarmerijom ranjavan više<br />

puta. Boravio u Italiji 1923. godine na liječenju.<br />

Jugoslovenska obavještajna služba<br />

raspolagala je informacijama o<br />

namjeri da izvrši atentat na predsjednika<br />

jugoslovenske (Nikolu Pašića) i albanske<br />

vlade. Duže boravio u Albaniji gdje se<br />

borio na strani Bajrama Curija, a otuda<br />

otišao u Istanbul gdje je otvorio kafanu.<br />

Na prijetnju da će se vratiti ukoliko mu<br />

ne pošalju porodicu, jugoslovenske vlasti<br />

su mu 1928. ispunile <strong>za</strong>htjev. U Turskoj<br />

učestvovao u ugušivanju pobune trakijskih<br />

Grka i <strong>za</strong> <strong>za</strong>sluge dobio čifluk u mjestu<br />

Vizu kod Krk-Kilise. Umro u Turskoj.<br />

Vidi: Istorijski leksikon Crne Gore, 1, Podgorica<br />

2006, 155.<br />

6 Mehonjić Jusuf (1870-1926) iz Grnčareva<br />

(Šahovići) kod Bijelog Polja, vođa muslimanskih<br />

komita u Sandžaku. U toku balkanskih<br />

ratova bio oficir askera, da bi<br />

tokom Prvog svjetskog rata pomagao A-<br />

U vojsku. Predvodio je komitske čete I<br />

operisao čitavim područjem Sandžaka i<br />

dijelom Kosova. Bio član Kosovskog komiteta.<br />

Učestvovao u borbama u Albaniji<br />

na strani Fan Nolija, protiv Ahmeda<br />

Zogua kojeg je pomagala jugoslovenska<br />

strana. Prema jednoj verziji ubijen u Albaniji<br />

od strane jugoslovenske policije u<br />

Skadru, dok je prema drugoj ubijen u<br />

okolini Prizrena. Vidi: Istorijski leksikon<br />

Crne Gore, 4, Podgorica 2006, 869-870.<br />

7 7 Ibid, 209.<br />

8 Ibid, 210-211.<br />

9 9 Ibid, 211, napomena<br />

10 Prema: Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o<br />

pokolju nad muslimanima u Šahovićima novembra<br />

1924. godine; u: Almanah br. 7-8,<br />

Podgorica 1999, 249-257.<br />

11 Predstavka Muslimana izbjeglih poslije<br />

pokolja u Šahovićima, kra iju Aleksandru,<br />

Višegrad 17. juna 1925.<br />

12 Izvještaj načelnika pljevaljskog okruga<br />

o dogadajima u Šahovićima iz novembra<br />

1924. godine.<br />

<strong>13</strong> Prema: M. Đilas, Land Without Justice,<br />

Methuen&CO LTD. London,1958.

KULTURNA BAŠTINA<br />

Fatih Hadžić, profesor likovne kulture<br />

ROŽAJE U SVJETLU<br />

ORIJENTALNO-ISLAMSKE<br />

KULTURE I TRADICIJE<br />

Apstrakt: Rad se <strong>za</strong>sniva na namjeri<br />

autora da ukaže na nebrigu polazi pripadnika<br />

islama, prvenstveno kod Bošnjaka<br />

u rožajskom kraju, <strong>za</strong> očuvanje<br />

veoma značajne orijentalno islamske baštine<br />

koja se <strong>za</strong>hvaljujući takvom odnosu<br />

samo djelimično sačuvala i, da je<br />

danas u arhitekturi jedva vidljiv uticaj<br />

islamske, orijenatlno-osmanlijske kulture<br />

i tradicije. Ovaj uticaj, bolje reći<br />

ostaci, uticaja ove arhitekture, i uopšte<br />

kulture, kao i njen<br />

estetski efekat, ipak<br />

su vidljivi u životu i<br />

radu, prije svega bošnjačkog,<br />

ali i albanskog<br />

muslimanskog<br />

stanovništva koji<br />

žive na teritoriji Opštine<br />

Rožaje. U novije<br />

vrijeme, čitav životni<br />

ambijent, a naročito<br />

gradnja kuća i uredjenje<br />

avlija, ulica,<br />

me<strong>za</strong>ristana, me<strong>za</strong>rova,<br />

nišana i sl. preplavljeni<br />

su uticajima<br />

tzv. modernizma,<br />

bolje reći kiča i neke<br />

vrste “neislamskog”<br />

stila gradnje, čime se<br />

gube odlike orijentalno-islamskeprepoznatljivosti.<br />

UVOD<br />

Pod višedecenijskim uticajem školskih<br />

obrazovnih programa, koji su bili negatorski<br />

raspoloženi prema svemu što je<br />

islamsko i orijentalno, došlo je do krize<br />

identiteta kod bošnjačkog naroda, ne<br />

samo u Rožajama nego i na širem prostoru<br />

Sandžaka. Bošnjaci su dobrim dijelom<br />

<strong>za</strong>boravili ko su i šta su i kojoj kulturi,<br />

religiji i civili<strong>za</strong>ciji pripadaju. Sve je ovo<br />

imalo <strong>za</strong> posljedicu otudjenje Bošnjaka i<br />

pripadnika islama od svojih vrijednosti,<br />

pa time i od islamsko-orijentalne tradicije,<br />

kulture, običaja, arhitekture.<br />

Ovaj rad polazi od hipoteze, odnosno<br />

potrebe, da dokaže da ipak u kulturi<br />

i tradiciji Bošnjaka na prostoru Rožaja,<br />

nije sve uništeno i da je i dalje barem u<br />

nekim elementima vidljiva estetska<br />

islamsko-orijentalna dimenzija života na<br />

ovom području.<br />

Geografski, historijski i<br />

demografski prikaz Rožaja<br />

Grad i sama opština Rožaje se nalaze<br />

na rijeci Ibru, i to u njenom gornjem<br />

toku. Geografski i administrativno Rožaje<br />

pripada Crnoj Gori, odnosno crnogorskom<br />

dijelu Sandžaka. Smješteno je<br />

na raskrsnici puteva Berane - Kosovska<br />

Mitrovica, Berane - Peć i Berane - Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r. Smatra se da ime Rožaje potiče<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>7

od dva kamena klika - šiljasta krša,<br />

ispod kojih je <strong>za</strong>počela gradnja prvobitnog<br />

naselja Rožaja. Naime,<br />

ova dva paralelna kamena klika<br />

liče na dva kozja roga pa otuda rogovlje,<br />

rožje, rogaje, Rožaje. Prvi<br />

put pod ovim imenom Rožaje se<br />

spominje 1585. godine. Međutim,<br />

poznato je da je Rožaje postojalo<br />

znatno ranije i kao selo i kao tursko<br />

vojno utvrđenje. Često se u historiografiji<br />

Rožaje pogrešno poistovjećuje<br />

sa Trgovištem, međutim,<br />

pravilno je shvatanje da Rožaje označava<br />

naselje, dok Trgovište označava<br />

kazu, odnosno nahiju kojoj<br />

je Rožaje pripadalo. 1<br />

Osmanlije su Rožaje <strong>za</strong>posjele<br />

oko 1455. godine i tada je izvršen i<br />

prvi popis iz koga se vidi da su ti<br />

krajevi pripadali oblasti Vuka Brankovića,<br />

odnosna krajištu Isa-bega Ishakovića.<br />

Turski putopisac i geograf<br />

Hadži Kalfa iz XVII stoljeća piše da<br />

u Rožajama žive samo Srbi. 2<br />

U prvoj polovini XVIII stoljeća,<br />

tačnije 1730. godine, Rožaje je pripadalo<br />

kadiluku Budimlja i Bihoru<br />

i tada su i Rožaje i Bihor bili u sastavu<br />

Novopa<strong>za</strong>rskog i Bosanskog<br />

ejaleta. U prvoj polovini XVIII stoljeća<br />

Rožaje su naselila brojna plemena<br />

Kelmenda iz sjeverne<br />

Albanije (koja su, oko 1702. godine<br />

prešla na islam), kao i prognana<br />

muslimanska plemena iz Crne<br />

Gore, odnosno, Meduna i Kuča. 3<br />

Godine 1720. Rožaje postoji kao<br />

gradić i kao naselje oko njega. Na<br />

obali Ibra, blizu gradskog zida i<br />

vojne kasarne, podignuta je i prva<br />

džamija, Džamija Sultana Murata<br />

IV, koja je sagrađena <strong>16</strong>29. godine. 4<br />

Ima mišljenja da je ova prva<br />

džamija u Rožajama podignuta<br />

1450. godine, <strong>za</strong> vrijeme Sultana<br />

Murata II iako u to vrijeme nije bilo<br />

islamiziranog stanovništva u Rožajama,<br />

već je džamija podignuta <strong>za</strong><br />

1. M. Lutovac, Varoš Rožaje, Rožajski zbornik, br. 2, 1983, 22.<br />

2. E. Mušović, Porezi, bune i nemiri u Rožajama i Bihoru, 1765, 1766, 1767 i 1768, godine, Rožajski zbornik br. 5. 1986, 23.<br />

3. M. Memić, Bošnjaci muslimani Sandžaka i Crne Gore, Novi Pa<strong>za</strong>r 1996, 124.<br />

4. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, “Almanah”, Podgorica, 2001, 400.<br />

5. Z. Azemović, Rožaje i okolina, (kratak istorijski pregled), Rožajski zbornik br. 1. 1982, 18.<br />

6. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori… 402.<br />

<strong>13</strong>8 Januar - Decembar 2009.<br />

potrebe turske vojne postaje.<br />

Dakle, bilo kako bilo damija se<br />

zove - Džamija sultana Murata, pa<br />

bilo II ili IV. Pored ove džamije je i<br />

turbe šejha Muhameda (Mehmeda)<br />

Užičanina, profesora medrese<br />

u Užicu, koji je nakon<br />

progona iz Užica i skrivanja u rožajskom<br />

kraju, uhvaćen i ubijen od<br />

strane janjičara u selu Balotićima<br />

kod Rožaja 1750. godine. 5<br />

U Rožajama postoji i džamija<br />

zvana Kučanska koja je prema jednom<br />

izvoru sagrađena 1830. a po<br />

drugom 1779.godine. 6<br />

S t a n o v n i š t v o<br />

Na posljednjem popisu stanovništva<br />

održanom 2003. godine, na<br />

nivou Crne Gore, u opštini Rožaje<br />

kao Bošnjaci izjasnilo se 22. 512 stanovnika<br />

ili 81,68%, kao Muslimani<br />

1.170 ili 6,06%. Kao Albanci, koji su<br />

takođe pripadnici islama, na ovom<br />

popisu se izjasnilo 1.190 stanovnika<br />

Rožaja ili 4,32%. Ostalo stanovništvo<br />

Rožaja čine pravoslavci i drugi.<br />

A r h i t e k t u r a<br />

Rožaje kao naselje je kroz historiju<br />

imalo sve elemente koji odlikuju<br />

orijentalne kasabe, odnosno<br />

muslimanska naselja: džamije, turbeta,<br />

kule, čardake i sokake, što se<br />

<strong>za</strong> današnji grad Rožaje ne bi<br />

moglo reći. Naime, nova arhitektura<br />

Rožaja, osim Kučanske džamije<br />

i turbeta kod Gornje džamije,<br />

ni malo ne podsjeća na orijentalnu<br />

gradnju, a stare građevine, izuzev<br />

obnovljene čuvene Ganića kule,<br />

skoro su sve uništene. Gornja džamija,<br />

odnosno džamija Sultana Murata<br />

II koja je prvi put izgrađena<br />

sredinom XV ili XVII vijeka, danas<br />

je potpuno porušena i gradi se iznova,<br />

prvi pu sa dva munareta.<br />

Za ovakav odnos prema orijentalnoj<br />

arhitekturi u Rožajama, ima<br />

se <strong>za</strong>hvaliti neodgovornoj gradskoj<br />

politici i bivšem komunističkom<br />

sistemu.<br />

Slučajni prolaznik kroz današnje<br />

Rožaje, koji ne zna njegov nacionalni<br />

sastav stanovništva, da<br />

nije džamija, na osnovu vizuelnog<br />

opažanja ni po čemu ne bi mogao<br />

<strong>za</strong>ključiti da se radi o skoro stopostotnom<br />

muslimanskom naselju.<br />

Ilustrativan primjer je izjava jedne<br />

poznate novinarke iz Sarajeva koja<br />

je boravila u Rožajama 1990. godine,<br />

a koja je vidjevši ukupan izgled<br />

grada, izjavila, onako po<br />

bosanski -“a vlaške čaršije da te<br />

Bog sačuva”.<br />

Dakle može se osnovano konstatovati<br />

da Rožaje nije u punom<br />

smislu sačuvalo svoju islamsku<br />

tradiciju i svoju kulturu, naročito u<br />

oblasti arhitekture.<br />

<strong>Bošnjačka</strong> gradska kuća<br />

Bošnjačke gradske kuće, u ranijem<br />

periodu, uglavnom su pravljene<br />

na dva boja (sprata). Donji boj<br />

je bio od kamena ili od ćerpiča, to<br />

jest od nepečene cigle, a gornji od<br />

brvana ili od čatme. Pokrivane su<br />

šindom (šindrom), koja je rađena<br />

od jelovih, borovih i smrčevih daščica,<br />

dužine 40–100 cm, a širine 8–<br />

15 cm. Svaka kuća je imala po<br />

jednu sobu <strong>za</strong> musafire – musafirsku<br />

sobu ili odaju. Ove sobe su posebno<br />

opremane i držane uredne i<br />

čiste, da bi izgledale lijepo, jer je u<br />

njima domaćin primao musafire.<br />

Bile su namirisane i <strong>za</strong>strte novim<br />

ćilimima. Pokraj zida ispod prozora,<br />

tj. u vrh sobe, je postavljan<br />

minder prekriven od vune tkanim<br />

sedžadama i jambulijama, a uz zid<br />

na minderu su postavljani, takodje<br />

tkani, jastuci. Pokraj mindera na

podu su prostirane pustećije kako<br />

bi onima koji sjede na minderu bilo<br />

toplo <strong>za</strong> noge.<br />

U sobama su postojali rafovi na<br />

kojima se ostavljao mushaf i drugi<br />

kitabi. Prozori su sa spoljašnje strane<br />

imali tzv. kapake, odnosno kanate,<br />

koji su noću bili <strong>za</strong>tvoreni a danju<br />

otvoreni, što je sličilo današnjim roletnama.<br />

Svakako, na prozorima su<br />

bile postavljene bijele i raznim bojama<br />

i vezovima izvezene <strong>za</strong>vjese,<br />

koje su još nazivane „<strong>za</strong>rovi“.<br />

Gradska kuća je obavezno imala<br />

odžak (kamin), koji se nalazio u<br />

musafirskoj sobi. U odžaku se ložila<br />

vatra i tako se <strong>za</strong>grijavala soba. Na<br />

toj vatri se postavljao ibrik <strong>za</strong> pečenje<br />

kahve <strong>za</strong> musafire. Nekada se<br />

na žar u odžaku postavljao i sadžak<br />

tj. metalni tronožac na kome se postavljao<br />

sud <strong>za</strong> <strong>za</strong>grijavanje vode <strong>za</strong><br />

abdest ili <strong>za</strong> kuhanje hrane.<br />

U musafirskoj sobi su postojali<br />

dolapovi ili dušekluci, to jest veliki<br />

ormari ili plakari, koji su bili fiksirani<br />

<strong>za</strong> brvna a u kojima se ostavljala<br />

postelja - dušeci, jorgani,<br />

jastuci, ćilimi i ostala postelja. Svakako<br />

na zidu musafirske sobe stajao<br />

je okačen veliki zidni sahat sa<br />

klatnom i tegovima, sa ispisanim<br />

Tip gradske kuće sa dijelom zvanim „ćošak“<br />

turskim (arapskim) brojevima.<br />

Tabla sahata je bila išarana arabeskama<br />

ili ornamentima raznih boja,<br />

tako da je sahat služio i kao ukras.<br />

U musafirske sobe su se primali<br />

i u njima su boravili gosti-musafiri.<br />

Tu su gošćeni i posluživani rahatlokumom,<br />

šerbetom, kahvom i tu<br />

su se služili razni zijafeti i ostala<br />

muslimanska-orijentalna jela.<br />

Treba napomenuti da je u jednom<br />

dijelu kuće postojala i soba<br />

zvana divanhana, uređena slično<br />

kao i musafirska soba, ali je imala i<br />

neku vrstu terase koja je bila nadnesena<br />

nad avlijom ili ulicom i služila<br />

je <strong>za</strong> dnevni boravak i <strong>za</strong> razgovor,<br />

a u njoj se pušio duhan i ispijala<br />

kahva sa odabranim prijateljima,<br />

ahbabima i poznanicima. Na jednom<br />

dijelu gradske kuće nalazio se<br />

i doksat. To je bio istureni dio kuće,<br />

na spratu, kao trijem, a mogao je<br />

biti <strong>za</strong>tvoren ili otvoren. Takodje je<br />

bio <strong>za</strong>strt i služio je <strong>za</strong> odmor i relaksaciju<br />

u ljetnjem periodu.<br />

Odlika gradske muslimanske<br />

kuće bila je i ta što su prostorije bile<br />

podijeljene na dva dijela - na selamluk<br />

i na haremluk. Selamluk je<br />

služio <strong>za</strong> musafire i <strong>za</strong> boravak<br />

muškog dijela porodice, to jest<br />

7. Podaci o Ganića kuli: P. Hasić, Orijentalne i druge građevine Rožaja i okoline, Rožaje, 2006, 52-61.<br />

odraslih muškaraca, dok je haremluk<br />

bio ženski dio kuće. U haremluk<br />

stranci i oni muškarci koji nisi<br />

bliža rodbina nisu mogli da <strong>za</strong>laze.<br />

A v l i j e<br />

Gradske kuće su imale velike<br />

avlije-dvorišta, koje su bile ograđene<br />

visokim zidovima od kamena,<br />

ili tarabama od drveta, tako<br />

da su kuće imale svoju intimu. Avlije<br />

su bile čiste, sa pokaldrmisanim<br />

sta<strong>za</strong>ma i sa <strong>za</strong>sadjenim cvijećem,<br />

ružama i drugim ukrasnim biljkama.<br />

U avlijama je bilo i nekih<br />

drugih pratećih objekata, kao npr.<br />

ostava <strong>za</strong> drva, raznih šupa, nekada<br />

i ahar <strong>za</strong> konje i sl.<br />

B a š č e i v r t o v i<br />

Jedna od posebno važnih karakteristrika<br />

stambenih objekata rožajskih,<br />

kao i uopšte svih muslimana<br />

u svijetu, jeste prisna pove<strong>za</strong>nost sa<br />

prirodom. To se, prije svega,<br />

ogleda u lijepo njegovanoj bašči<br />

koja je locirana uz kuću i sastavni<br />

je dio okutnjice. U baščama su <strong>za</strong>sadjivana<br />

različita stabla jabuka,<br />

krušaka, šljiva i drugog voća, a u<br />

vrtovima, razno povrće. Omiljeno<br />

drvo je bila lipa, a pored toga i<br />

orah, bagrem, jorgovan i sl.<br />

G a n i ć a k u l a 7<br />

Pored običnih kuća u gradovima<br />

su postojale i kule. U Rožajama<br />

postoji jedna takva kamena<br />

kula – Ganića kula, koja danas postoji<br />

u obnovljenom obliku i na sasvim<br />

drugom mjestu u odnosu na<br />

zidine autentične Ganića kule. Današnja<br />

kopija Ganića kule predstavlja<br />

simbol rožajske kuće iz<br />

turskog doba i ona je najstarija gradjevina<br />

u Rožajama. Kula je najvjerovatnije<br />

sagradjena 1797.godine.<br />

U dokumentima – prepisci<br />

Vase Popovića i Miloša Obrenovića,<br />

pominje se Ganića Kula kao<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>13</strong>9

Izmještena Ganića kula,<br />

danas Zavičajni muzej<br />

vojno utvrdjenje u vezi pobuna i<br />

prolaska bosanske vojske Huseina<br />

Gradaščevića kroz Sandžak,<br />

prema Kosovu, gdje se 1832.godine<br />

odigrala bitka između njegove<br />

i turske vojske.<br />

Dr. Milisav Lutovac navodi da<br />

je kula napravljena kao utvrdjenje<br />

<strong>za</strong> odbranu od Karadjordjevih<br />

ustanika i prvobitna namjena joj je<br />

bila da bude vojno utvrdjenje, dok<br />

je kasnije služila <strong>za</strong> stanovanje porodice<br />

Ganić. Kula je sagradjena u<br />

podnožju Ganića Krša, na lijevoj<br />

obali rijeke Ibar. Oko kule je bio sagradjen<br />

zid sa dvije strane, visine<br />

dva metra i širine 50 cm. U avliji se<br />

nalazilo nekoliko objekata, a nalazio<br />

se i mutvak-pekara <strong>za</strong> pečenje<br />

hljeba. Avlijska vrata su bila napravljena<br />

od drveta, iz dva dijela,<br />

visine 2,5 metara. Na tim vratima<br />

je postojao otvor zvani „kapidžik“<br />

koji se koristio <strong>za</strong> ula<strong>za</strong>k i izla<strong>za</strong>k u<br />

avliju. Vrata su se <strong>za</strong>ključavala sa<br />

unutrašnje strane mandalom. Velika<br />

vrata su imala rezu i <strong>za</strong>ključavala<br />

su se katancem. Donji dio<br />

avlije bio je ogradjen tarabama, a<br />

ispod kule nalazila se štala <strong>za</strong><br />

konje. Sa istočne strane kule nalazio<br />

se izvor pitke vode.<br />

Inače Kula je bila sagrađena od<br />

kamena od drveta. Dio koji je sagradjen<br />

od kamena sastojao se: od<br />

podruma, prizemlja i sprata. Zidovi<br />

su bili od neotesanog kamena,<br />

a kao vezivno sredstvo služila je<br />

glina, ilovača pomiješana sa pljevom<br />

i seckanom slamom. Širina te-<br />

140 Januar - Decembar 2009.<br />

Originalni izgled Ganića kule,<br />

koja više ne postoji<br />

melja iznosi 2m, a dimenzije objekta<br />

su 8 x 8 metara. Na svakom<br />

spratu su postojali otvori, dimenzija<br />

0.40 x 0.40 m, a svrha tih otvora<br />

je bila da posluže kao puškarnice,<br />

kada to <strong>za</strong>treba. Sa unutrašnje<br />

strane prozori su imali nešto veće<br />

dimenzije, a na gornjoj strani su<br />

imali svodast, polukružan oblik sa<br />

bukovim toplijama i mušebcima.<br />

Na svakom spratu su postojala po<br />

tri prozora, jedan okrenut prema<br />

<strong>za</strong>padu(prema avlijskoj kapiji), a<br />

dva okrenuta prema jugu. Kula je<br />

spolja ostavljala utisak velike gradjevine,<br />

zbog debljine zidova, a enterijer<br />

je bio ograničen i skučen.<br />

Prostor u podrumu je bio namijenjen<br />

<strong>za</strong> držanje stoke, postojale su<br />

improvizovane stepenice <strong>za</strong> ulaz u<br />

prizemlje. Vrata su bila od tesanih<br />

bukovih dasaka. U podrumu su<br />

postojali otvori zvani „mazgale“<br />

koji su takođe korišteni kao puškarnice<br />

u ratnim vremenima, a<br />

korišteni su i <strong>za</strong> ventilaciju objekta.<br />

Zatvarala su se mandalom.<br />

Spoljna vrata su u gornjem dijelu<br />

bila polukružnog oblika, a <strong>za</strong>tvarala<br />

su se mandalom i <strong>za</strong>suvkom<br />

(drvenom rezom). Za ula<strong>za</strong>k na<br />

prvi sprat koristile su se drvene stepenice,<br />

sa 11 stepenika, sa ogradom<br />

od lijepo gradjenih parmaka. Vremenom,<br />

prvi sprat je pretvoren u<br />

sobu <strong>za</strong> spavanje, a u jednom dijelu<br />

je bio napravljen hamam (kupatilo).<br />

Na ovom spratu su postojale dvije<br />

„mazgale“ sa desne strane ula<strong>za</strong>.<br />

Na kuli su postojala dva proširenja-<br />

niše i to jedan sa istočne strane dimenzija<br />

0,70 x 0,60m<br />

Sa prvog sprata vodile su stepenice,<br />

koje su bile napravljene od drveta,<br />

na drugi sprat, zvani čardak,<br />

koji je bio od drveta. U prvo vrijeme<br />

je služio kao soba <strong>za</strong> ratnike i<br />

imao je „dušemu“( patos podignut<br />

od pola sobe-<strong>za</strong> spavanje ratnika).<br />

Čardak je bio sagradjen od tesanih<br />

bukovih greda. Na samom<br />

ulazu u čardak, postojao je prozorčić,<br />

prore<strong>za</strong>n u gredama, sa poklopcem<br />

(kanatom), namjena mu je<br />

bila da osvjetljava stepenišni prostor<br />

i ujedno je služio <strong>za</strong> vodjenje<br />

razgovora kada bi neko tražio<br />

odredjenu osobu iz kule.<br />

Pri samom ulasku na čardak,<br />

prvo se nalazio hodnik sa patosom<br />

od dasaka i plafonom od bukovih<br />

dasaka zvani šašovci. Poslije hodnika<br />

dolazi prostorija, koja predstavlja<br />

produžetak istog, sa većim<br />

dimenzijama, sa uzdignutijim patosom<br />

<strong>za</strong> 20 cm, u odnosu na hodnik.<br />

Dimenzije ove prostorije zvane<br />

ćošak, bile su 1,5 x 2 m, a bila je ukrašena<br />

ornamentima. Prozori ove prostorije<br />

bili su okrenuti prema sokaku<br />

koji je vodio do prve raskrsnice.<br />

Ćošak je imao pogled i u pravcu vodenice<br />

koja je bila na desnoj obali<br />

Ibra. Jedan prozor je gledao u<br />

pravcu Ganića Krša, gdje postoji pećina<br />

„Sarandža“, u kojoj se je moglo<br />

sakriti u slučaju ratne opasnosti.<br />

U letnjem periodu najčešće se sjedilo<br />

u ovoj prostoriji-ćošku, posmatralo<br />

se ko od kuda putuje i ko se<br />

približava kuli. Široki hodnik se ljeti<br />

koristio <strong>za</strong> objed, jer je u njemu bio<br />

ugradjen umivaonik (legen) <strong>za</strong> pranje<br />

ruku i posudja. U velikoj sobi je<br />

bila izgradjena zemljana peć-furuna<br />

<strong>za</strong> <strong>za</strong>grijavanje prostorije. Sobna<br />

vrata su bila od drveta i izrezbarena.<br />

Na spratu su imale tri sobe tzv.<br />

„velika i mala soba“ i „sobica“. Velika<br />

soba služila je <strong>za</strong> dnevni boravak<br />

porodice.<br />

U ovoj sobi je postojao odžak,<br />

verige <strong>za</strong> grijanje vode, zemljana<br />

peć sa lijepo sazidanom kupolom.<br />

U svim sobama plafon je bio od dr-

venih bukovih dasaka-šašovaca.<br />

Prozori ove prostorije bili su usmjereni<br />

u pravcu istoka sa toplijama -<br />

mušebcima (oblim rešetkama) koji<br />

su se <strong>za</strong>tvarali sa unutrašnje strane.<br />

Do zemljene furune nalazio se paravan<br />

tzv. krevet . U ovoj sobi su se<br />

još nalazili dušekluci, dolapluci, a<br />

iznad njih su se nalazile police <strong>za</strong><br />

posudje. Prostorije su noću osvjetljavane<br />

petrolejkama - lambama.<br />

Mala soba je služila <strong>za</strong> prijem<br />

uglednih gostiju. Imala je dušekluk,<br />

hamam, rafove sa lijepo izrezbarenim<br />

ornamentima. Dime -<br />

nzije prozora su bile 0.80 x 0.90 metara.<br />

sa rešetkama. U sobi je postojao<br />

odžak, a bila je osvijetljena<br />

visećom petrolejskom lampom.<br />

Sobica je korištena <strong>za</strong> ostavu,<br />

imala je dva prozorčića veličine<br />

0.40 x 0.40 metara, jedan usmjeren<br />

u pravcu avlije a drugi u pravcu<br />

vodenice na južnoj strani.<br />

Kula je bila pokrivena šindrom<br />

(drvenim krovnim pokrivačem).<br />

Na vrhu krova kule nalazio se drveni<br />

šiljak dužine 1.5m. a pri<br />

samom vrhu imao je prošireni dio<br />

poput jabuke, što je bio znak da u<br />

takvoj kući može musafir da svrati,<br />

ako mu je potrebno prenoćište.<br />

Vremenom, kula je propala,<br />

prostor oko kule je <strong>za</strong>uzet od privatnih<br />

kuća, a 1979.godine, znatno<br />

je oštećena od zemljotresa tako da<br />

je sada bez krova, oronula i izložena<br />

je vremenskim nepogodama.<br />

SO-e Rožaje smatrala je da više<br />

nema uslova <strong>za</strong> njeno renoviranje,<br />

nego je odlučeno da se po projektu<br />

stare Ganića kule izgradi nova na<br />

drugoj lokaciji. Medjutim ovaj objekat<br />

ne može <strong>za</strong>mijeniti staru Ganića<br />

kulu, jer, sama lokacija i njeno<br />

ranije okruženje daju pravu sliku<br />

kule. Time je ova kula izgubila na<br />

svojoj istorijskoj vrijednosti i originalnosti<br />

ali je sačuvana kao podsjećanje<br />

na nekadašnju tradiciju i<br />

kulturu Bošnjaka Rožaja.<br />

Ostaci stare-originalne Ganića<br />

kule, koja se trenutno renovira. Organi<strong>za</strong>tor<br />

renoviranja je bio likovni<br />

klub Kula iz Rožaja<br />

<strong>Bošnjačka</strong> seoska kuća<br />

Bošnjačke seoske kuće su<br />

mahom pravljene od kamena i drvene<br />

gradje, to jest od brvana. Prizemni<br />

dio kuće, odnosno “donji<br />

sprat” je često pravljen od kamena,<br />

ali i od drvenih brvana. Ove kuće<br />

su najčešće pravljene na strmim terenima,<br />

tako da je samo pola donjeg<br />

sprata služilo kao izba tj. kao<br />

prostorija <strong>za</strong> ostavu, <strong>za</strong> stoku, a nekada<br />

i <strong>za</strong> stanovanje, a druga polovina<br />

je bila ukopana u zemlju i nije<br />

bila upotrebljiva. Na gornjem<br />

spratu kuća je obično imala dvije<br />

prostorije. Jedna je korištena <strong>za</strong> spavanje<br />

i ona je imala patos. Imala je<br />

mindere, rafove koji su korišteni <strong>za</strong><br />

ostavljanje, novog posudja, tablji sa<br />

fildžanima, i posebno <strong>za</strong> čuvanje i<br />

držanje muslimanske svete knjige<br />

Kur’ana. Druga prostorija je imala<br />

zemljani pod. Tu je bilo ognjište sa<br />

sadžakom, verigama i sačom, gdje<br />

se spremala hrana. Postojale su i<br />

hatule, koje su takodje služile <strong>za</strong><br />

ostavu, kao neka vrsta plakara u<br />

zidu. Ove kuće nijesu pravljene raskošno<br />

kao gradske kuće a bile su<br />

takodje pokrivene šindrom. Rjedje<br />

crepom i to u novije vrijeme. Oko<br />

seoskih kuća nije bilo ogradjenih<br />

avlija već su one obično bile okružene<br />

prostranom okutnjicom, baščom,<br />

njivom, livadom. Inače svaka<br />

muslimanska kuća, kako gradska<br />

tako i seoska je imala hamam <strong>za</strong> kupanje,<br />

a u blizini je obično bila<br />

česma ili bunar sa vodom <strong>za</strong> piće.<br />

Za muslimansko stanovništvo<br />

voda je simbolizirala izvor života,<br />

higijenu i zdravlje.Nužnik je bio<br />

poljski i najmanje je bio udaljen oko<br />

30-40 metara od kuće, a obavezno<br />

je bio <strong>za</strong>klonjen izmedju ostalih<br />

zgrada i pratećih objekata.<br />

S e o s k e k u l e<br />

Tip seoske kuće<br />

Pored običnih seoskih kuća, na<br />

selu su postojale i kule koje su<br />

pravljene od kamena. Kule su<br />

imale samo ugledne i jake porodice<br />

koje su nešto značile u selu pa i<br />

šire. Zidovi ovih kula su obošno<br />

bili debljine oko jedan metar i one<br />

su takodje, pored stanovanja imale<br />

su ulogu porodičnog utvrdjenja i<br />

<strong>za</strong>štite od eventualnih napada raznih<br />

komita i bandi izvana. Imale su<br />

više prostorija koje su bile opremljene<br />

minderima. Jedna takva kula<br />

postoji i danas u selu Balotići a koja<br />

je sagrađena u <strong>za</strong>dnjoj deceniji 19.<br />

vijeka.Ona je i danas u dobrom sta-<br />

Januar - Decembar 2009. 141

nju i služi <strong>za</strong> stanovanje.<br />

Ove kule su takodje<br />

imale i puškarnice<br />

kako bi se branile od<br />

eventualnih razbojnika,<br />

odnosno komita,<br />

koji su nekada postojali.<br />

Okolo kula su bile<br />

postavljene ostale<br />

zgrade, štale, ahari,<br />

mutvaci, sušare <strong>za</strong><br />

meso i voće i sl. Ove<br />

kule su nekada bile<br />

ograđene visokim i<br />

jakim tarabama tzv.<br />

šarampovima. Unutar<br />

ograđenog prostora,<br />

okolo kule, noću su<br />

puštani psi ovčari, koji su služili<br />

kao dobro obezbjeđenje i ukućana,<br />

i stoke i ostale imovine.<br />

Č a r d a k<br />

Čardak je bila posebna i lijepo<br />

uredjena kuća, obično gradjena od<br />

drveta i na dva sprata ali manjih dimenzija<br />

od uobičajene kuće. Bila je<br />

estetski naročito dotjerana i ukrašena.<br />

Služila je <strong>za</strong> posebne dočeke<br />

i smještaj odabranih gostiju, naročito<br />

u ljetnjem periodu. Inače čardakom<br />

se često nazivala i posebna<br />

prostorija u gradskoj kući koja je<br />

bila izbočena prema ulici. Dakle<br />

odlika čardaka jeste ta što se radi o<br />

iznesenoj, uzdignutoj prostoriji, sa<br />

dobrim vidikovcem, uredjenim<br />

kao neka vrsta dvorca. Nešto kao<br />

“carska palata u malom”.<br />

S a l a š<br />

Salaš je bio ostava <strong>za</strong> čuvanje i<br />

sušenje kukuru<strong>za</strong> u klipovima, odnosno<br />

šišarkama. Gradjen je od<br />

pruća ili od letava. Imao je širinu<br />

obično jedan metar, dužinu oko 3-<br />

4 metra i visinu oko 2 metra. Dakle<br />

kroz salaš je strujao vazduh, tj. vjetar<br />

i tako je služio <strong>za</strong> sušenje kukuru<strong>za</strong>,<br />

prije ngo bi kukuruz bio<br />

okrunjen i umljeven ili stavljen u<br />

hambar, to jest u posebnu ostavu<br />

<strong>za</strong> žitarice.<br />

142 Januar - Decembar 2009.<br />

Hadžića kula u selu Balotiće<br />

A h a r<br />

Štala <strong>za</strong> konje zvala se ahar. Obzirom<br />

da su ranije ljudi držali konje<br />

sedlenike, koji su služili samo <strong>za</strong> jahanje,<br />

<strong>za</strong> njih je postojala i posebna<br />

štala, jer su ti konji morali biti posebno<br />

gajeni i izdvojeni od ostale<br />

stoke. Sedlenici su se koristili <strong>za</strong><br />

duža putovanja, <strong>za</strong> svadbe i <strong>za</strong> trčanje<br />

košije, tj. <strong>za</strong> konjske trke. Bili<br />

su neka vrsta “luksuznog automobila”<br />

i smatrani su znakom prestiža<br />

i ugleda. Sedlenici su ukrašavani lijepim<br />

sedlima, huzdama, hašama,<br />

tufama, ogledalima i prekrivačima<br />

od vune, čohe i kadife. Sedlenicima<br />

se stavljao zob da bi bili dobro udržani<br />

i snažni da bi bolčje služili svojoj<br />

namjeni.<br />

S o k a c i<br />

Gradski sokaci su bili široki i<br />

popločani kamenim pločama - kaldrmom.<br />

Postojao je glavni put,<br />

džada, ulica, a svaka kuća je imala<br />

svoj sokak koji ju je povezivao sa<br />

glavnim sokakom odnosno ulicom<br />

ili glavnom džadom. I seoski sokaci<br />

su bili slični gradskim, samo<br />

što su bili uži i nijesu imali kaldrmu.<br />

Sokaci su bili ogradjivani tarabama<br />

ili ogradom pletenom od<br />

pruća tzv. plotom. Sokaci su obično<br />

prolazili kroz bašče, pored bu-<br />

nareva i česama <strong>za</strong> vodu, pored<br />

kuća, kroz sela, pored katuna - stanova<br />

<strong>za</strong> izla<strong>za</strong>k na pašu sa stokom,<br />

i sl. pa su se u njima susretali razni<br />

prolaznici, komšije, putnici namjernici<br />

i sl. gdje su se uzgred upoznavali<br />

i pozivali jedni druge na<br />

kahvu, na muhabet, na razgovor.<br />

Seoski Stanovi<br />

Stanovi su pravljeni od drveta i<br />

imali su samo jedan sprat, odnosno<br />

pravljeni su „nad zemljom“. Takodje<br />

su okrivani šindrom, a nekada<br />

slamom ili „lubom“ tj. sirovom<br />

korom od smrčevog stabla. Pravljeni<br />

su mahom u planinama, odnosno<br />

na periferiji sela i u njima se<br />

boravilo samo ljeti, kada bi se stoka<br />

istjerivala na ispašu, dok bi seoska<br />

imanja u medjuvremenu bila pokošena,<br />

požnjevena i ljetina spremljena<br />

<strong>za</strong> zimu. Tek tada bi, a to je bilo<br />

u jesen, stoka ponovo dotjerivana u<br />

selo radi prezimljavanja. Inače stanovi<br />

su imali samo jednu prostoriju,<br />

koja obično nije imala patos.<br />

Pored samog stana-katuna koji<br />

je služio <strong>za</strong> stanovanje, postojale su<br />

i druge zgrade koje su služile <strong>za</strong><br />

razne potrebe, kao na primjer<br />

ostava (mljekar ), gdje su se čuvali<br />

mliječni proizvodi - kace sa sirom,<br />

skorupom, kajmakom, maslom,<br />

karlice sa varenikom, štruglje <strong>za</strong><br />

mužu krava i ovaca, grudnjače <strong>za</strong><br />

sirenje i pravljenje mladog sira,<br />

stap <strong>za</strong> metenje varenike i pravljenje<br />

izmećaja tj. mliječnog proizvoda<br />

od koga se kasnije topljenjem<br />

odvajao trop a dobijalo maslo, i sl.<br />

Stanovi su takodje držani čisto i<br />

uredno, jer se u njima boravilo i živjelo<br />

tokom cijelog ljeta.<br />

D ž a m i j e<br />

Džamije, prije svega kao bogomolje,<br />

odnosno božije kuće, a naravno<br />

i kao spomenici islamske<br />

kulture i duhovnosti, sadrže u sebi<br />

posebna obilježja, a to su ljepota i<br />

čistoća na visokom nivou. Džamije<br />

sluđe <strong>za</strong> obavljanje svih pet dne-

vnih vaktova nama<strong>za</strong>, <strong>za</strong>tim<br />

džume, kao sedmičnog nama<strong>za</strong><br />

koji se obavlja petkom, onda <strong>za</strong><br />

obavljanje teravija tj. rama<strong>za</strong>nskog<br />

nama<strong>za</strong>, <strong>za</strong>tim bajramskog nama<strong>za</strong><br />

i sl. U džamijama se namaz<br />

obavlja u džematu, tj. kao skupni<br />

namaz, koji se klanja <strong>za</strong> imamom.<br />

Zato su džamije gradjene kao<br />

veoma specifične gradjevine. Danas<br />

su najprepoznatljiviji tipovi “arapske”,<br />

“turske”, “iranske” i “indonezijsko-malezijske”<br />

džamije. U našim<br />

krajevima, kao i u cijelom Sandžaku<br />

a i u Bosni, najviše je <strong>za</strong>stupljen tip<br />

“turske” džamije. Što se Rožaja tiče,<br />

ni jedna od dvije gradske džamije u<br />

svom prvobitnom izgledu nisu<br />

imele kupolu, odnosno kube. Ove<br />

džamije su imale obilježja uobičajene<br />

gradnje kuća u rožajskom kraju.<br />

Dakle, bile su pokrivene šindom i<br />

krov im je gradjen na četiri vode.<br />

Inače unutrašnjost džamija je<br />

<strong>za</strong>strta i čista. Zidovi su ukrašeni<br />

levhama koje se smatraju vrijednim<br />

umjetničkim djelima. Prozori<br />

imaju luk sa gornje strane. Munare<br />

su poseban vizuelni ukras džamija.<br />

Sa njih se uče e<strong>za</strong>ni – pozivi <strong>za</strong> molitvu.<br />

Uz džamiju idu prateći objekti<br />

kao što su abdesthana,<br />

gasulhana i mektebske učionice.<br />

U Rožajama u samom gradu<br />

danas postoje četiri džamije koje su<br />

u funkciji. Pored Kučanske i Sultana<br />

Murata, koje su najstarije, tu su<br />

i džamija u Ibarcu i džamija u<br />

Suhom polju. U izgradnji je i nova<br />

– peta džamija u naselju Bandžovo<br />

brdo, sa pratećim objektima, koja će<br />

takodje imati kube i dvije munare.<br />

Kada je <strong>riječ</strong> o džamijama u rožajskom<br />

kraju ovdje samo napominjemo<br />

još to da svako muslimansko<br />

selo ima svoju džamiju, od kojih je<br />

najstarija ona u Biševu. Ostale potiču<br />

iz novijeg perioda, najviše su<br />

stare oko dvadesetak godina.<br />

Zbog njihove istorijske važnosti<br />

Stari izgled Gornje džamije<br />

Novi izgled Gornje džamije,<br />

obnovljene 1977.godine<br />

Današnji izgled džamije Sultana<br />

Murata,obnovljene 2004.godine<br />

8. Z. Azemović, Rožaje i okolina, kratak istorijski pregled, Rožajski zbornik, Rožaje, maja 1982, 18.<br />

9. M. Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom u Bosni i Hercegovini, 1990. Sarajevo, 190.<br />

10. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori... 399.<br />

11. M. Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom... 190.<br />

12. Bajro Agović, Džamije u Crnoj Gori... 400.<br />

smatramo vrijednim nešto više reći<br />

samo o Džamiji sultana Murata i<br />

Kušanskoj džamiji.<br />

Džamija Sultana Murata<br />

(Gornja džamija)<br />

O vremenu izgradnje ove džamije<br />

postoji više različitih podataka.<br />

Neki smatraju da je<br />

sagradjena 1450 godine, 8 drugi<br />

1455. godine, 9 a po trećima je to polovina<br />

XVI vijeka. 10<br />

Džamija je prvobitno imala drveni<br />

trijem sa drvenim stubovima i<br />

drvenom ogradom, <strong>za</strong>tim prostor <strong>za</strong><br />

molitvu veličine 9x9 m sa prednjim<br />

mahfilom dubine 3 m. Gradjena je<br />

od lomljenog kamena. Na njoj su<br />

postojala dva reda prozora, u svakom<br />

redu po četiri prozora, jedan<br />

ispod drugog. Bila je pokrivena šindrom.<br />

Džamija je 1977. godine dobila<br />

novo munare sa dva šerefeta. 11<br />

Oko džamije se nalazi muslimansko<br />

groblje sa znatnim brojem<br />

lijepo uradjenih nišana sa natpisima<br />

na turskom i arapskom jeziku,<br />

medju njima i nekoliko sa još<br />

nepročitanim tarihima-epitafima.<br />

Pored džamije je i turbe šejha Muhameda<br />

(Mehmeda) Užičanina o<br />

kome su pisali značajni naučnici,<br />

istraživači i književnici. Šejh je pogubljen<br />

od strane janičara 1750. godine<br />

u Balotićima kod Rožaja, a<br />

turbe mu je podigao Huršid-paša<br />

1854. godine. 12<br />

Današnji izgled džamije Sultana<br />

Murata, obnovljena 2004.godine<br />

Džamija je u više navrata renovirana.<br />

Zbog dotrajalosti stare džamije,<br />

na njenim temeljima sagradjena je<br />

nova u potpuno izmi jenjenom<br />

obliku. U septembru 1966. god ine<br />

<strong>za</strong>početa je njena gradnja, a <strong>za</strong>vršena<br />

1968. Džamija je dobila drugi izgled,<br />

uradjen je trijem na ulazu, obnov-<br />

Januar - Decembar 2009. 143

Enterijer (foto. Mir<strong>za</strong> Župljanin)<br />

<strong>13</strong>. M. Lutovac, Varoš Rožaje... 30; također: P. Hasić, Orjentalne gradjevine stambenog tipa u Rožajama... 41.<br />

14. Arhiv Mešihata Islamske <strong>za</strong>jednice u Crnoj Gori, O vakufima u Crnoj Gori, 1986 – Rožajski vakuf.<br />

15. M. Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom... 190, 191.<br />

<strong>16</strong>. Bosna, br. 193..<br />

17. Opširnije: Z. Azemović & Z. Luboder, Ure<strong>za</strong>no u kamenu i pamćenju, Rožaje 2007.<br />

144 Januar - Decembar 2009.<br />

Mihrab<br />

Mahfil(drugi sprat) Donji sprat<br />

Kube sa unutrašnje strane Mahfil<br />

ljeno turbe, šadrvan i gasulhana.<br />

Tada je ovoj džamiji bio dodat<br />

ulazni trijem od čvrstog materijala<br />

koji je prekrivao i turbe koje se nalazilo<br />

pokraj džamije.<br />

Sredinom 2004.godine, ova<br />

džamija je opet porušena radi izgradnje<br />

nove džamije. Svečano je<br />

otvorena 2008.godine. Džamija je<br />

napravljena sa dvije munare, devet<br />

kupola (kubeta), od kojih su osam<br />

malih i jedno veliko. Ima prizemlje,<br />

na prvom spratu je abdesthana, a<br />

druga dva sprata se koriste <strong>za</strong><br />

obavljanje nama<strong>za</strong>. Što se tiče enterijera,<br />

ova džamija, pored Husein<br />

pašine džamije iz Pljevalja, se<br />

ubraja u najljepše džamije u Sandžaku.<br />

Lijepo je uredjena i ukrašena,<br />

ornamentima, arabeskama, a<br />

kubeta su kaligrafski ispisana ajetima.<br />

Posjetilac ima utisak da se nalazi<br />

u nekoj džamiji u Istanbulu.<br />

Jedina primjedba bi bila ta, što su<br />

munare sa jednim šerefetom, ostale<br />

su „kratke“, tako da se gube u odnosu<br />

na glavni objekat, takoreći se<br />

i ne vide ako se džamija posmatra<br />

sa jugoistočne strane.<br />

Kučanska džamija<br />

(Donja džamija)<br />

Godina gradnje ove džamije<br />

po jednima je 1830. <strong>13</strong> Po drugom<br />

kazivanju izgradjena je oko<br />

1779. 14 godine.<br />

Džamija svojim stilom gradnje<br />

odslikava sredinu u kojoj se nalazi.<br />

Na njoj se može naći dosta drvenih<br />

djelova. Gradjena je od kamena sa<br />

drvenim hatulama. Kamen je vidljiv<br />

na fasadi a sa unutrašnje strane je<br />

omalterisana. Imala je trijem sa drvenim<br />

stubovima, drvenom ogradom<br />

i vanjskim mahfilom na galeriji<br />

trijema, <strong>za</strong>tim visoki krov pokriven<br />

šindom, a takodje i drveno munare.<br />

Trijem je <strong>za</strong>tvoren 1983. godine. 15

Na istočnoj strani ove džamije postojao<br />

je mekteb koji je izgorio 1. februara<br />

1870. godine. <strong>16</strong> Sada se pored<br />

džamje nalazi kuća u kojoj su smještene<br />

mektebske učionice, kancelarije<br />

Odbora Islamske <strong>za</strong>jednice i stanovi<br />

nekih službenika odbora IZ-e i<br />

imama. Džamija je do danas <strong>za</strong>držala<br />

svoj autentičan oblik i stil gradnje. Još<br />

uvijek ima drvenu munaru.<br />

M e z a r i s t a n i<br />

U gradu Rožajama ima tri groblja.<br />

Jedno se nalazi pokraj same<br />

džamije Sultana Murata i njegovi<br />

nišani podsjećaju na Tursko carstvo.<br />

Nišani su pravljeni od kamena,<br />

neki imaju “čalmu” na vrhu,<br />

a na nekima je malo spuštenija<br />

čalma. Drugo groblje se nalazi takodje<br />

u blizini džamije Sultana<br />

Murata na brdu zv. Top. Treće se<br />

nalazi na Bandžovom brdu. Kod<br />

pravljenja i uređivanja me<strong>za</strong>ra u<br />

Rožajama <strong>za</strong>dnjih nekoliko godina<br />

ima pretjerivanja, tako da se prave<br />

mermerni blokovi, sa ugraviranom<br />

fotografijom umrle osobe, sa mjesecom<br />

i zvijezdom, sa stubovima<br />

raznih oblika, tako da neki grobovi<br />

više liči na neku vrstu grobnice<br />

nego na muslimanski me<strong>za</strong>r. Učenije<br />

i pobožnije porodice <strong>za</strong>držale<br />

su skromnost, pa postavljaju samo<br />

uobičajene nišane sa malom betonskom<br />

coklom okolo me<strong>za</strong>ra, ostav-<br />

ljajući nepokrivenu zemljanu površinu<br />

sa njegove gornje strane. Inače<br />

zbog ovih novotarija i zbog gubljenja<br />

prepoznatljivog muslimanskog<br />

izgleda, ova groblja su izgubila<br />

jedan prijatan i blaženstven izgled,<br />

a postala su “betonski” hladna i<br />

bez “utiska pobožnosti”. 17<br />

T u r b e t a<br />

Turbe ili tulbe je muslimanska<br />

nadgrobna građevina (mauzolej).<br />

Najčešće se podižu uz <strong>za</strong>dužbinu<br />

umrle osobe. Turbeta <strong>za</strong>tvorenog<br />

tipa se prave se punim zidovima, a<br />

ona otvorenog tipa, prave se sa kupolama<br />

na stubovima.<br />

Na područu opštine Rožaje postoje<br />

dva turbeta i to jedno u gradu<br />

pored džamije Sultana Murata, a<br />

drugo u selu Balotićima, nedaleko<br />

od novosagrađene džamije. Turbe<br />

u gradu je obnovljeno u izmijenjenom<br />

obliku <strong>za</strong>jedno sa džamijom<br />

pored njega 1978. godine. Ono je<br />

napravljeno od tvrdog materijala i<br />

Muški nišani<br />

Muški nišani<br />

<strong>za</strong>tvorenog je tipa.<br />

Turbe u Balotićima je bilo od drvene,<br />

borove građe i niko ne pamti<br />

kada je sagrađeno, ali je stradalo u<br />

požaru prije nekoliko godina. Poslije<br />

toga je obnovljeno i ovaj put je<br />

izgrađeno od tvrdog materijala.<br />

Oba turbeta su istog oblika.<br />

Turbe u gradu, prema legendi, napravio<br />

je ozloglašeni Huršid-paša<br />

koji je u Rožaje dolazio da smiri<br />

neke bune.<br />

Ova dva turbeta napravljena su<br />

kao spomen na jednog muslimanskog<br />

velikana, šejha Muhammeda<br />

Užičanina, profesora medrese u<br />

Užicu. On je polovinom 18. vijeka<br />

protjeran iz Užica i našao je utočište<br />

u Balotićima kod Rožaja. Poznate<br />

su njegove poslanice koje je pisao<br />

Beogradskom veziru iz toga doba,<br />

u kojima je ukazivao na nepravde,<br />

na globe i na velike dažbine koje su<br />

od strane vezira, a bez znanja sultana,<br />

bile nametnute narodu. Zbog<br />

toga je okarakterisan kao buntovnik<br />

pa je vezir naredio njegovo<br />

smaknuće. Sklonio se iz Užica najprije<br />

u Nedakuse kod Bijelog Polja,<br />

<strong>za</strong>tim u Koljeno kod Rožaja, a onda<br />

u Balotiće. Dok se skrivao u selu<br />

Balotiće uhvaćen je i ubijen od<br />

strane janjičara 1750. godine.<br />

U turbetu velikog pjesnika, pobožnjaka,<br />

sufije, pravednika, šejha<br />

Mehmeda Užičanina nalazi se njegov<br />

me<strong>za</strong>r sa nišanom od bijelog<br />

mermera, natpisom i turbanom<br />

koji odražava pjesnikov sufi<strong>za</strong>m i<br />

predanost vjeri.<br />

Januar - Decembar 2009. 145

Prof. dr. sci. Salih Jalimam<br />

146 Januar - Decembar 2009.<br />

Višegodišnje rasprave i sporovi o<br />

porijeklu, korijenima, ve<strong>za</strong>ma i<br />

učenju bosanskih bogomila 1 sko -<br />

ro da su se najžešće osjetile na mnogim<br />

pitanjima vjerskog opredjelj e nja i mišljenja,<br />

te pripadnosti po ro di cama dualističkih<br />

sekti i here<strong>za</strong> i na istoku i na<br />

<strong>za</strong>padu. 2 Usljed nedostatka primarnih historijskih<br />

izvora, prije svih kompendija o<br />

vjerskom učenju bosanskih bogomila, bio<br />

je dovoljan razlog da se raznim kombinacijama,<br />

često <strong>za</strong>dovoljavajući i nenaučne<br />

prohtjeve, <strong>za</strong>htjeve i potrebe, povezuje<br />

porijeklo i vje rsko učenje i na taj način se<br />

pravio ili pravi nevješt okvir i<strong>za</strong> kojeg slijedi<br />

da su bosanski bogomili, kao i<br />

mnogo toga još "uvezena" pojava u srednjovjekovnoj<br />

Bosni, i da su, sticajem<br />

okolnosti, bez historijskih korijena i ve<strong>za</strong><br />

sa srednjovjekovnom bosanskom stvarnošću.<br />

Ova kav prilaz odgovara i odgovarao<br />

je ideo loško-političkom tumačenju<br />

pro šlo sti srednjovjekovne Bosne, što je izgleda<br />

konstanta u susjednim, nacionalističkim<br />

historiografijama.<br />

U literaturi je konstatirano da je vrlo<br />

malo dokumenata nastalih o bosanskim<br />

bogomilima koji autentično kazuju o pojedinim<br />

oblicima vjerskog učenja bosanskih<br />

bogomila. 3 Među historijskim<br />

iz vo rima nastalim u okvirima katoličke<br />

crkve moguće je naći dovoljno vrijednih<br />

HISTORIJA<br />

VJERSKO UČENJE<br />

BOSANSKIH BOGOMILA<br />

tragova u kojima se prepoznaje i dogmatsko-vjerski<br />

put i relacije bosanskih bogomila<br />

i to od 1203 godine (Bi li no poljski<br />

izjava) 4 sve do 1461.godine (Sy mbolum<br />

veritatum fidei romanae ec clesiae pro informatione<br />

manichaeorum regni Bosnae). 5 U<br />

ovom historij s kom razdoblju identificirano<br />

je ne koliko kapitalnih do kumenata<br />

o vjerskom učenju bosanskih bogomila.<br />

To su, uglavnom izvori katoličke provenijencije,<br />

koji dokumentirano i neporecivo<br />

ukazuju na sve ono što se smatra<br />

vjerskim životom bosanskih bogomila.<br />

Radi se o dokumentima koji spominju<br />

niz <strong>za</strong>bluda bosanskih bogomila, pobijanih<br />

od strane katoličke dogmatike I jednog<br />

broja kontra ve rzista, ali na taj način<br />

iskazuju se dio vjerskog i vjerničkog u<br />

srednjovjekovnoj Bosni. Jedan dosta<br />

manji broj dokumenata pronađen je u<br />

krilu pravoslavne crkve, 6 ali se i tu mogu<br />

prepoznati vjersko učenje bosanskih bogomila.<br />

Određene naznake ili tačne potvrde<br />

moguće je identifikovati u<br />

dokumentima o heterodoksnim i mističnim<br />

pojavama sa istoka u kojima se otkrivaju<br />

korijeni dualizma.<br />

U dugoj historiji rasprava i sporova<br />

oko brojnih pitanja ve<strong>za</strong>nih <strong>za</strong> djelatnost<br />

bosanskih bogomila jedan problem ide -<br />

nti fikovan je i odnosi se na to kako tačno i<br />

precizno nazvati ovu poja vu. Koriste se<br />

1. Prema svim istraživačima rasprave su počele objavljivanjem pionirskog rada Franje Račkog: Bogomili i patareni.-Rad VII,<br />

JAZU, Zagreb, 1869, str. 84-179, VIII, Zagreb, 1869, str. 121-187, X, Zagreb, 1870, str. <strong>16</strong>0-263. Drugo izdanje: Beograd, 1931, i treće:<br />

Zagreb, 2003.<br />

2. Salih Jalimam: Historija bosanskih bogomila, Tuzla ,2002, str.206 (U daljem tekstu: S.Jalimam, Historija)<br />

3. Aleksandar Solovjev: Vjersko učenje bosanske crkve. Poseban otisak iz 270 knjige Rad JAZU, Zagreb 1948.,str.5-46. Dragoljub<br />

Dragojlović, Krstjani i jeretička Crkva bosanska.- Beograd, 1987,,str.189-204. Franjo Šanjek, Crkva i kršćanstvo u Hrvata. Srednji<br />

vijek. Zagreb, 1993,,str.229-232. Salih Jalimam, Studija o bosanskim bogomilima, Tuzla-Kalesija, 1996, str.126-<strong>13</strong>3<br />

4. Salih Jalimam, Državnopravni razvitak Bosne i Hercegovine, Zenica 2008, str. 74<br />

5 .Franjo Rački, Dva nova priloga <strong>za</strong> povijest bosanskih patarena.-Starine, JAZU, XIV, Zagreb 1882,str. 1-20. Dragutin Kamber<br />

Kardinal Torquamada i tri bosanska bogomila.-Croatia sacra, 2, Zagreb 1932, str.27-93. Akademik Franjo Šanjek, Bosansko-humski<br />

krstjani u povijesnim vrelima (<strong>13</strong>.-15.st.).-Izd. Barbat, Zagreb 2003, str. 294-299.(U daljem tekstu:F.Šanjek, Bosansko)<br />

6. F.Šanjek, Bosansko, str.307-339

HISTORIJA<br />

nazivi: "naša vje ra" 7 , "naš <strong>za</strong>kon" 8 ,<br />

"crkva bosanska" 9 a kada se govore o<br />

vjerskom uče nju tu se koriste: "prava<br />

vjera", "prava vjera apostolska",<br />

"crkva Božija", "crkva Kristova". 10<br />

U određenim konotacijama koje<br />

su, opet kvalifikativ vjerskog ubje đe -<br />

nja bosanskih bogomila, evide ntno<br />

je da se u definiranju nji hova vje -<br />

rskog ubjeđenja treba uzeti u obzir<br />

socijalne okvire srednjovje ko vne<br />

Bosne na kojima po čiva ova pojava.<br />

Rijetki historijski izvori sa mo naglašavaju<br />

i daju ma lo mo gućnosti da se<br />

sve to identificira, ali se u jednom dijelu<br />

ko ntra ve rzi sti čke literature to<br />

može prepoznati. Tako, u slje de ćim<br />

pri mjerima, mo guće je to po tvr diti:<br />

Bilinopoljska izjava iz 1203.godine,<br />

Disputio inter chri stianorum Romanum<br />

et pa ta re num Bosniensem (prije<br />

1250.godine), Errores haeretocorum de<br />

Bosnia (<strong>13</strong>67.godine), Isti sunt herrores<br />

quos communiter Patareni de Bo sna<br />

credu nt et te nent, Dubia ecclesiastica<br />

Fratris Bartholomaei Vi ca rii Generalis<br />

in Bo snia submissa Gregorio XI. Pontifici<br />

romano et response exclesiae ro -<br />

manae ad eundem de anno <strong>13</strong>73.<br />

godine, 11 Tra cta tus contra Pa tharenos<br />

ad Catholice fidei defensionem (prije<br />

1441.) 12 Dialogus co ntra Mani chaeos<br />

in Bosna, Jacobusa de Ma rchia (prva<br />

polovina XV. vijeka), Symbolum pro<br />

informatione mani cheorum regni Bo -<br />

sniae (1461.godine). Postoji još je dna<br />

sku pina potvrda iz dijela kontraverističke<br />

i antiheretičke li te rature iz<br />

XIV. i XV. vijeka gdje se može naći<br />

nešto što je od pomoći da bi se postavljeni<br />

problem razriješio. <strong>13</strong><br />

Uputno je dati neka osnovna obi -<br />

lježja dualizma, heretičkog po kreta<br />

koji se javlja na skoro cijelom podru-<br />

čju velikih svjetskih religija tokom<br />

srednjega vijeka. Dualistički pokret,<br />

dualističko shvaćanje svije ta i njemu<br />

slični pokreti posebno se vezuju <strong>za</strong><br />

rani srednji vijek, i smatraju se karakteristikom<br />

i zna ča jnim segmentom<br />

u razumijevanju njegove<br />

geneze, jer se, pored ostalog, njime<br />

mjeri i procjenjuje snaga i moć katoličke<br />

i pravoslavne crkve te određuju<br />

konture njenog budu ćeg<br />

djelovanja. Postoji mišljenje da tamo<br />

gdje su crkve (katolička i pra vo sla -<br />

vna) snažno ugra dile svoj sistem<br />

dje lovanja i vjerovanja ne po stoji niti<br />

se javlja heretičko uče nje u kla si -<br />

čnom smislu. Ipak, prostor rasprostranjenosti<br />

heretika je bio od<br />

Ska ndinavije na sjeveru do obala<br />

Sredozemlja na jugu i od Atlantika<br />

do Crnog mora i dalje na is tok. Temeljno<br />

mišljenje u here ti čkom učenju<br />

je tvrdnja o postojanju vjere u<br />

dva Boga, različita po svojoj tvora -<br />

čkoj sposobnosti. Bog dobra stvorio<br />

je sve duhovno i nevi dljivo, on stariji<br />

Bog (“maior dues”) i mlađi Bog<br />

(“minor dues”, “scilicet lucifet”) koji<br />

je stvorio sve što je ma terijalno i vidljivo,<br />

pa i samoga čovjeka. Negiraju<br />

se i osnovne po stavke katoličke<br />

vjere (da Krist nije čovjek nego je<br />

samo prividno uzeo lik čovjeka, negiraju<br />

uskrsnuće, osu đivali su smr -<br />

tnu kaznu, prolijevanje krvi itd.).<br />

U heretičkim pokretima postoje<br />

dva oblika vjernika: i<strong>za</strong>brani i sa -<br />

vršeni (“electi” ili “prefecti christi -<br />

ani”, “boni christiani”, “boni<br />

ho mi ness”) pravi krstjani koji grijeha<br />

ne ljube 14 i obični ili prosti (“cre -<br />

dentes”) - mrsni ljudi. 15 Here tičko<br />

učenje nosi sobom tzv. progre sivni<br />

socijalni bunt. Protive se etati<strong>za</strong>ciji<br />

katoličke crkve, crkvenoj hijerarhiji,<br />

crkve nom sjaju i bogatstvu. Time su<br />

direktno ustalasali cijelo sre dnjo -<br />

vjekovno dru štvo. Pre ma mišljenjima<br />

u literaturi sko ro po pravilu<br />

dvije kategorije društva prihvaćaju<br />

herezu: zemljoradnici i trgovci, a što<br />

je interesantno i <strong>za</strong>visni i slobodni<br />

seljaci. Sigurno da to <strong>za</strong>htijeva i stu -<br />

diozno tumačenje historijskih okolnosti<br />

u kojima se here<strong>za</strong> pojavljuje i<br />

ra zvija, ali ovom prigodom to se<br />

samo konstatira.<br />

U historijskoj literaturi vode se<br />

ra sprave o tome šta je to sta no vni -<br />

štvo srednjovjekovne Bosne privu -<br />

klo heretičkom učenju, te da li se<br />

radi o autentičnom ili "uvezenom"<br />

učenju. Rasprave nisu ništa bitno<br />

doka<strong>za</strong>le, brojni historijski izvori<br />

(domaći-bosanski, latinski-kato li čki,<br />

pravoslavni, osmanlijski) deci dno<br />

konstatiraju prisutnost bo s a nskih<br />

bogomila u dugom historijskom periodu<br />

od XI. do XV. vijeka, ukazuju<br />

na njihov specifičan tip i način života,<br />

potvrđuju specifičnu hijerahiju,<br />

mjesto i ulogu u državnom i<br />

društvenom životu sre dnjo vje ko -<br />

vne Bosne i daju ka rakteristike<br />

vjerskog učenja.<br />

Iz identificiranih historijskih izvora,<br />

bilo da je <strong>riječ</strong> o domaćim (bosanskim)<br />

ili stranim (<strong>za</strong>padno -<br />

katoličkim, istočnopravo sla vnim ili<br />

osmanlijskim), moguće je prepoznati<br />

suštinu vjerskog učenja bosanskih bogomila<br />

šta ispovijedaju u toku dugih<br />

stoljeća prisutnosti u srednjovjekovnoj<br />

Bosni. Fundament vjerskog učenja<br />

bosa nskih bogomila je pitanje<br />

odnosa prema stvarnom svijetu, njegovom<br />

određenju, manifestacijama,<br />

kao i korijenima i vidovima zla. Su-<br />

7. Pomirenje hercega Stjepana Vukčića-Kosače sa ženom i sinom Vladislavom 19. jula 1453.godine bilo je pod <strong>za</strong>štitom:"Vire naše<br />

dida bosanskog i sžinimi 12 poglavitijeh krstjana..."Ljubomir Stojanović, Stare srpske povelje i pisma, knjiga I/2, Beograd<br />

1929.,str.70. Salih Jalimam, Politički položaj bosanskih bogomila - Glasnik Rijeseta Islamske <strong>za</strong>jednice u Bosni i Hercegovini, vol<br />

LIX,br.9-10,Sarajevo 1997., str.894-895<br />

8. Ćiro Truhelka, Testament gosta Radina – Glasnik zemaljskog muzeja, XXIII, Sarajevo 1911. str.374-375<br />

9. Jaroslav Šidak, O vjerodostojnosti isprave bosanskog bana Tvrtka Stjepanu Rajkoviću. Iz knjige: Studije o "Crkvi bosanskoj" i<br />

bogumilstvu-.Zagreb, 1975, str. 254<br />

10.Radoslav Pavlović u povelji Dubrovačkoj republici 7. aprila 1423.godine. Ljubomir Stojanović, Stare srpske povelje i<br />

pisma,I/1,str.50<br />

11. F. Šanjek, Bosansko, str.266-281<br />

12. F. Šanjek, Bosansko, str.291-293<br />

<strong>13</strong>. F. Šanjek,Bosansko, str.294-299<br />

4. Ćiro Truhelka, Testament gosta Radina ,str.374-375<br />

15. Ćiro Truhelka, Testament gosta Radina ,str.374-375<br />

Januar - Decembar 2009. 147

ština vjerskog ubjeđenja bosanskih<br />

bogomila gradi se prema standardima<br />

koji historijski traju uporedo sa<br />

prisutnošću i djelatnošću katoličke i<br />

pravoslavne crkve, vrlo često, eksplicite<br />

se navodi u popisima <strong>za</strong> bluda bosanskih<br />

heretika da "ri mska je crkva<br />

prokleta i odlučna, odnosno rimska<br />

crkva je crkva idola, te su idolopoklonici<br />

svi koji joj pripadaju". <strong>16</strong><br />

Istražujući <strong>za</strong>blude bosanskih heretika,<br />

u dugom historijskom slije du<br />

od kraja XII. do sredine XV. vijeka<br />

evidentno je da se skoro uvijek tu<br />

radi o suprotnostima koje is ključuju<br />

jedna drugu, bosanske bo go mile od<br />

katoličke ili pravo sla vne crkve što<br />

zorno potvrđuje i: Di sputio inter christianorum<br />

Roma num et patarenum Bosniensem<br />

nastao sredinom XIII.<br />

vijeka, pre ma pretpostavkama jednog<br />

broja istraživača negdje u<br />

srednjovje kovnoj Bosni. 17 U bogatoj<br />

historijskoj literaturi o bosanskim<br />

bo go milima 18 konstatirano da je<br />

ovo prvo ra zredni historijski dokumenat<br />

"koji odražava pravo stanje<br />

vjerskih prilika u srednjovjekovnoj<br />

Bosni". 19 Naime, u odjeljku: "De successoribus<br />

sancti Patri. Capitulum 2"<br />

u usta bosanskom patarenu stavljeno<br />

je sljedeće: "Petar je naša<br />

glava...Vjera naša bila je u Rimu do<br />

vremena pape Silvestra, koji je bio<br />

naš učitelj i odmetnuo se... 20 Slično<br />

tvrdi i Torquemada 1461.godine prilikom<br />

abjuracije trojice bosanskih<br />

bogomila u Rimu.<br />

Bosanski bogomili vjeruju u slje -<br />

deće: Prije svega ističu da postoje<br />

dva Boga, da je veći Bog stvorio sve<br />

duhovno i nevidljivo a ma nji tj. Lucifer<br />

sve tjelesno i vi dljivo. Negiraju<br />

Kristovu ljudskost, te govore da je<br />

imao neko prividno i prozračno tijelo<br />

i da Krist nije stvarno trpio niti<br />

148 Januar - Decembar 2009.<br />

umro te tako nije ni uskrsnuo. Dalje,<br />

Krist nije s pra vim ljudskim tijelom<br />

u<strong>za</strong>šao na nebo. Bogomili odbacuju<br />

Stari <strong>za</strong>vjet osim Knjige Psalmi, osuđuju<br />

sve proroke <strong>za</strong>jedno s patrijarsima<br />

i svima koji su živjeli prije<br />

Krista. Kažu da je sveti Ivan Krstitelj<br />

osuđen, da je Mojsiju dao <strong>za</strong>kon<br />

đavo koji mu se prika<strong>za</strong>o u gorućem<br />

grmu i da je Rimska crkva crkva<br />

idola, te da su svi oni koji joj pripadaju<br />

klanjaju se idolima. 21<br />

Za sebe bosanski bogomili kažu<br />

da su prava crkva Kristova i na slje -<br />

dnici apostola, te da su pravi na slje -<br />

dnici Petra. Odbacuju i krštenje<br />

vodom, tvrdeći da takvim krštenjem<br />

ne može se dobiti oproštaj grijeha<br />

i da dijete prije upotrebe<br />

ra zuma ni na koji način ne može se<br />

spasiti. Niječu uskrsnuće tijela, tj. da<br />

se ne može tjelesno uskrsnuti, i <strong>za</strong>bacuju<br />

sakrament tijela Kristova, ne<br />

priznaju sakrament Potvrde ni sakrament<br />

Posljednje pomasti, kao ni<br />

sakrament ženidbe, tvrdeći da se<br />

niko ko se oženio ne može spasiti. 22<br />

Govore da je drvo života (iz raja<br />

zemaljskog) <strong>za</strong>pravo žena; Adam je<br />

jeo sa toga drveta, tj. tjelesno spoznao<br />

svoju ženu, nakon čega je protjeran<br />

iz raja. Osuđuju i sakrament<br />

pokore, te kažu da se onaj koji je sagriješio<br />

mora ponovo krstiti. Govore<br />

da su grijesi smrtni i da nema lagahnih<br />

grijeha, te uče da nema čistilišta,<br />

da je Lucifer prodro u nebo i <strong>za</strong>veo<br />

Božije anđele, kada su oni dospjeli<br />

na Zemlju bili su <strong>za</strong>tvoreni u ljudska<br />

tjelesa. Nadalje govore da su ljudske<br />

duše đavli, koji su pali s neba, te će<br />

se ponovo vratiti na nebo da izvrše<br />

pokoru u jednom ili više tjelesa. 23<br />

Bosanski bogomili osuđuju sve<br />

materijalne crkve, slike i prikaziva -<br />

nje svetaca, posebno sveti krst. Za -<br />

branjuju davati milostinju "jer uče da<br />

davanje milostinje nije pred Bogom<br />

<strong>za</strong>služen čin".Bosanski bogomili negiraju<br />

i <strong>za</strong>kletvu, jer govore da nije<br />

dopušteno <strong>za</strong>klinjati se, te osuđuju<br />

pravorijek Crkve <strong>za</strong>jedno s kaznama,<br />

bilo da se radi o duhovnim ili<br />

tjelesnim, tj. nije dopušteno progoniti<br />

zle niti zbog izvršenja ljudske<br />

pravde nekog ubiti ili izopćiti. Grijeh<br />

je ubiti pticu, uopće životinje. Osuđuju<br />

uživanje mesa i svega što je životinjskog<br />

porijekla naglašavajući<br />

da se ne može spasiti onaj koji jede<br />

meso ili se hrani mlije kom. Obe -<br />

ćavaju spas svima koji im vjeruju i<br />

koji prime njihovo vjeroučenje i traži<br />

da im se klanja, ističući da su sveti i<br />

bez ikakva grijeha. 24<br />

Ovaj nešto širi izvod iz Disputio<br />

in ter christianorum Romanum et pata -<br />

re num Bosniensem, najne po sre dni jeg<br />

i najautentičnijeg izvora vjerskog<br />

učenja bosanskih bogo mila daje<br />

pregled vjerovanja ali i <strong>za</strong>bluda bosanskih<br />

bogomila. Tre ba razlikovati<br />

vjerovanje i <strong>za</strong>blude, što se vrlo<br />

često miješa u tuma če nju ishodišta<br />

bo sanskih bogomila. Tumačenje po -<br />

je dinih segmenata vjerskog uče nja<br />

ipak je u<strong>za</strong>npredovalo do toga da se<br />

može s puno sigurnosti tvrditi da se<br />

nalazi puno potvrda vjerskog učenja<br />

bosanskih bogomila.<br />

Kroz raspoložive historijske iz -<br />

vo re moguće je, barem donekle,<br />

pra titi vjerski život bosanskih bo go -<br />

mila, i to kroz njihovu tzv. spo ljnu<br />

manifestaciju, prepoznavati vi dljive<br />

tragove koji su pod sna žnim pritiscima,<br />

bilo spoljneg ili i unutrašnjeg<br />

neprijatelja, često pre uzimali i dio<br />

oficijenog vje rovanja. U jednom<br />

pismu papa Eugen IV od 12. septembra<br />

1439. godine piše: "Diabolo<br />

parem omni poteni Deo exhibent<br />

<strong>16</strong>. Lj. Stojanović, op.cit. str. 590. Salih Jalimam, Izvori <strong>za</strong> historiju srednjovjekovne bosanske države.-Tuzla,1997, str. 50 (U daljem<br />

tekstu:S.Jalimam, Izvori)<br />

17. F. Šanjek, Bosansko, str.266-281<br />

18. Salih Jalimam, Bibliografija radova o bosanskim bogomilima.- (rukopis). Zenica, 1988, str.11-17<br />

19. S.Jalimam, Historija, str. 127-128<br />

20. Franjo Rački, Prilozi <strong>za</strong> poviest bosanskih patarena.-Starine, JAZU, sv.1, Zagreb, 1869, str.ll2-ll6<br />

21. Salih Jalimam, Vjerske rasprave u srednjovjekovnoj Bosni u XIII. vijeku.- Zbormik radova Pedagoškog fakulteta Univerziteta u<br />

Zenici, vol.IV, Zenica 2006, str.187-188<br />

22. S. Jalimam, Izvori,str.,26<br />

23. S.Jalimam, Izvori,.str.26-27<br />

24. S.Jalimam,Izvori,str.27

principatum duo potentes prima<br />

principa unum malorum, alterum<br />

bonorum". 25 Prema tragovima iz historijskih<br />

izvora moguće je barem<br />

donekle prodrijeti u taja n stvo vjerskog<br />

života bosanskih bo go mila,<br />

prije svega prepoznavati nji hove<br />

vjerske obrede koji sadrže dovoljno<br />

posticajnog kroz što se ističe posebnost<br />

i autohtonost, skoro nepoznato<br />

<strong>za</strong> srednjovjekovni vjerski život. Sačuvani<br />

antiheretički i kontravezistički<br />

rukopisi od XII. do XV. vijeka<br />

ponavljaju <strong>za</strong>blude bo sa nskih bogomila<br />

ali to može biti I osnov iz kojeg<br />

se saznaje mnogo toga, prije svih<br />

prezir prema bogatstvu, ukrasima,<br />

materijalnim vrijednostima a to bosanski<br />

bogomili pre tpostavljaju<br />

imaginarnom doži vljaju što jednostavnijeg<br />

i skromnijeg obreda. Bosanski<br />

bogomili od ba cuju obred<br />

krštenja vodom, jer je voda kao i<br />

svaka materija tvorevina sotone te<br />

nije simbol primanja čovjeka u <strong>za</strong>jednicu<br />

jednakih: "Romana ecclesia<br />

adampnat et reprobat errorem manicheorum<br />

de Bosnia dampnantium<br />

ecclesiastica sacramenta". 26<br />

Spoljne manifestacije vjerskog života<br />

bosanskih bogomila isklju čivo<br />

se tretiraju kao dio sveopćih pojava<br />

u srednjem vijeku, posebno što se<br />

time podstiče socijalni nivo svijesti<br />

koja dalje ide prema manifestacijama<br />

socijalnog bunta, ali ga “ponekad<br />

približava i oficijelnom<br />

kršćanstvu, što ništa nije neobi -<br />

čno”. 27 Okolnosti u kojima su djelovali<br />

bosanski bogomili, prije svih<br />

stalna i latentna opasnost od krst -<br />

aških ratova i inkvizicije, vojne akcije<br />

Mađarske i susjednih država<br />

koji su mjerilo svijesti ali i uporna<br />

snaga kojom se nastojala nametnu ti<br />

politička i vjerska volja i istisnuti bogohulna<br />

vjeroispovijest, nametalo je<br />

takav način djelovanja. Osuđujući<br />

smrtnu kaznu, prolijevanje krvi,<br />

ubijanje životinja, korištenje životinjske<br />

hrane spoljne su manifestacije,<br />

ali i pretpostavka na kojoj se<br />

treba graditi temelj vjerskog uvje -<br />

renja bosanskih bogomila.<br />

Prema mnogim istraživačima<br />

sve ove manifestacije bosanskih bo -<br />

gomila utjecale su da se dovedu u<br />

ravan tzv. umjerenih dualista, što je<br />

samo pojačalo šarenilo neznanja.<br />

Naime, činjenica je da se tu ne radi<br />

samo o formalnom nego i suštinskom<br />

određenju, “bogomilstvo je<br />

samosvjesna srednjovjekovna vjerska<br />

pojava koja posjeduje svoj osoben<br />

sud, historijski determiniran i<br />

potvrđen”. 28<br />

Doprinos gnosticizma u vjerskim<br />

i doktrinarnim relacijama bo -<br />

sanskih bogomila je mnogostruk, i<br />

to kao radikalno određenje prema<br />

svemu što se javlja u vjerskom životu<br />

i na istoku i na <strong>za</strong>padu. Naime,<br />

tu je evidentan odnos između čovjeka<br />

i svijeta, kao i odnos između<br />

svijeta i Boga. 29 Tu je i učenje o transcedentnosti<br />

u njenoj prvobitnoj čistoti,<br />

<strong>za</strong>tim se prati historija<br />

nastanka svijeta i to kao posljedica<br />

primordijalnog narušavanja stanja<br />

blaženstva. Ovaj gubitak inte gri teta<br />

božanstva dovodi do pojave ni žih<br />

sila koje postaju tvorci i vladaoci<br />

ovog svijeta. 30<br />

Identificirajući društveno-eko no -<br />

mske okolnosti, nastanak speci fi -<br />

čnog, autentičnog i autohtonog<br />

vje rskog učenja bosanskih bogo -<br />

mila može se i treba tumačiti i kroz<br />

metodu sličnih i podjednakih dru -<br />

štvenih grupa i institucija, te kao po -<br />

sljedicu općih uvjeta u kojima se<br />

razvija feudali<strong>za</strong>m i slično. Pro po vi -<br />

jedajući mnogo toga što se već obja -<br />

šnjava i kao oblik socijalnog bu nta<br />

(antifeudali<strong>za</strong>m, plebejski de mo -<br />

krati<strong>za</strong>m, skroman i je dno sta van<br />

život) uz to negirajući skoro sve<br />

simbole zvaničnog kršćanskog (katoličkog<br />

i pravoslavnog) vjero vanja,<br />

bosanski bogomili su nametnuli<br />

mnogo toga “misti čno-do gmatskog<br />

što se, ponekad, su pro stavlja uobičajnim<br />

shvaćanjima hereze na <strong>za</strong>pa -<br />

dno evropskom srednjovje kovnom<br />

području”. 31<br />

Poštujući socijalne pretpostavke<br />

bogomilstva, njegovu široku plebe -<br />

j sku osnovu, prema mišljenju ne kih<br />

istraživača bogomilstvo se pri -<br />

bližava heretičkim pokretima sa<br />

istoka. Propovijedajući plebejski de -<br />

mokrati<strong>za</strong>m, siromaštvo, skroman i<br />

običan život, ravnopravnost žene i<br />

muškarca, mržnju prema vlasti, odbijanje<br />

poslušnosti prema vladarima<br />

i slično, ponovo se na me će obra<strong>za</strong>c<br />

spoljne identifikacije, što donekle<br />

daje ton i unutrašnjem životu <strong>za</strong>snovanom<br />

na okvirima teološke,<br />

srednjovjekovne misli. Ne dostatak<br />

historijskih izvora koji ma se može<br />

istražiti unutrašnji svijet bosanskih<br />

bogomila umanjuje mo gućnost<br />

kompletiranja utiska i o ovom segmentu<br />

njihove pojavnosti.<br />

25. Daniel Farlati, Illyricum sacrum, sv.IV..-Venetiis,1751, str.257. S. Jalimam, Izvori,.str.92<br />

26. Dragutin Kamber, Kardinal Torquamada i tri bosanska bogomila (1461) Croatia sacra, III, Zagreb 1932.,str.59. S. Jalimam, str. <strong>13</strong>0<br />

27. F.Šanjek, Bosansko, str. 8-9<br />

28. S.Jalimam, Historija, str.3-7<br />

29. Hans Jonas, Određivanje tipoloških i istorijskih granica gnostičkog fenomena. Gradac,<strong>13</strong>,Čačak 1986.,str.21,ćir, Također<br />

uporedi: Brenda Bolton La spirito di riforma nel Medioevo. Napoli 1988.,str.<strong>13</strong>2-144. Salih Jalimam, Odnos franjevaca i dominikanaca<br />

u srednjovjekovnoj Bosni. Bosna franciscana, godina V, broj 8, Sarajevo 1997.,str.200<br />

30. Hans Jonac, Određivanje tipoloških i istorijskih granica gnostičkog fenomena, str.23.ćir<br />

31. Nedim Filipović, Princ Musa i šejh Bedreddin. Izd. "Svjetlost" Sarajevo 1971., str.484<br />

Januar - Decembar 2009. 149

Bogomilsko odbacivanje svaki -<br />

da šnjeg života i svijeta toliko je daleko<br />

od bilo kojeg standardnog<br />

sh vaćanja vjerskih, obrednih i kultnih<br />

manifestacija u srednjem vijeku<br />

da se sve mora i treba tumačiti i kao<br />

<strong>za</strong>seban, jedinstven i nepo no vljiv<br />

pogled na svijet, vjeru i tuma čenje<br />

spasenja, što samo i dalje od ra žava<br />

simboličku formu krize svijeta u<br />

jednom konkretnom historijskom<br />

periodu u fazi ljudskog života.<br />

Kada se i pokuša definirati vjerska<br />

poruka bosanskih bogomila mora se<br />

istaknuti važan problem koji svoje<br />

rješenje vidi u tome da u osnovi<br />

svega je, ipak, gnosa, te u tome treba<br />

tražiti <strong>za</strong>jedničke činioce kojima se<br />

može i treba definirati i historijska<br />

ve<strong>za</strong> i transmisije doktrine. Vjersko<br />

učenje bosanskih bogomila vezuje se<br />

sa sličnim antifeudalnim i antikatoličkim,<br />

kao i protivpravoslavnim djelatnostima<br />

od istoka prema <strong>za</strong>padu<br />

ali i sa mistično-teološkim gibanjima<br />

u Maloj Aziji. Naime, u nekim here -<br />

tičkim mehanizmima moguće je tu<br />

prepoznati i relacije sa propovijedima<br />

šejha Bedreddina koje imaju mnogo<br />

toga dodirnog s prvobitnim bogomilstvom.<br />

Prije svega tu je institucija<br />

vjerskog asketizma što je sastavni dio<br />

bogomilstva, <strong>za</strong>tim skromnost, jednostavnost<br />

života, ravnopravno učešće<br />

žena i mu ška raca u vjerskom<br />

životu i ceremonijalima, protesti protiv<br />

bogatog, luksuznog života. 32<br />

Dodirne tačke u vjerskom uče nju<br />

bosanskih bogomila i hetero do -<br />

ksnog misticizma kojeg pro po vijeda<br />

šejh Bedreddin kojem je osnov islam<br />

moguće je dokumentirati nizom sigurnih<br />

potvrda. Na primjer, bosanski<br />

bogomili su vjerovali da Isus<br />

Krist nije ra<strong>za</strong>pet nego da je to neki<br />

iluzoran lik, što je djelomično slično<br />

onome što piše u Kur`anu. 33 Bosanski<br />

bogomili su se pet puta dnevno<br />

molili, postili i padali na koljena, i<br />

150 Januar - Decembar 2009.<br />

izražavali blagonaklonost Bogu. 34<br />

Evidentno je da je vjersko učenje<br />

bosanskih bogomila po mno gim<br />

svojim manifestacijama, ta j nim ili javnim,<br />

spoljnim ili unutrašnjim pružalo<br />

mogućnost <strong>za</strong> stvaranje jednog<br />

pogleda na svijet koji se može definirati<br />

kao alternativni prema zvaničnim<br />

crkvenim institucijama , ali koji<br />

je bio u službi države i društva. Bosanski<br />

bogo mili negiraju sve osnovne<br />

i te me lj ne postavke katoličke i<br />

pra voslavne crkve, tako npr. u: Disputio<br />

inter christianorum Romanum et<br />

pata re num Bosniensem izričito piše,,...<br />

et tamen vos tenetis quod per vos qui<br />

estis ecclesia, salvari non potestis, nec<br />

salvatos dicitis sine capite...". 35 Vezujući<br />

se <strong>za</strong> snažne socijalne pokrete u<br />

srednjovjekovnim dru štvima koje historijski<br />

izvori po tvrđuju na istoku,<br />

dok ih na <strong>za</strong> padu nema u tom<br />

obimu, bosansko bogomilstvo tu nalazi<br />

duhovne srodnike, pored već<br />

spomenutih vjerskih ve<strong>za</strong>.<br />

Iz evidentiranih historijskih izvora<br />

poznato je da radikali<strong>za</strong>m bosanskih<br />

bogomila u vjerskom životu postaje<br />

evidentan već po četkom XIII. vijeka i<br />

traje sve do političkog sloma srednjovjekovne<br />

bosanske države, i manifestirajući<br />

se prije svega kroz kritiku<br />

crkve nog i vjerskog ustrojstva katoličke<br />

i pravoslavne crkve kao i svih<br />

po pratnih manifestacija. Kritika ide i<br />

dalje, prema paganskim običajima<br />

koji su se nametali kroz ubjeđenje da<br />

se radi o odbrambenom mehanizmu<br />

a ne suštinskom opredjeljenju , toliko<br />

daleko ide da bosanski bogomili otvoreno<br />

odbacuju cr k ve ne sakramente<br />

i vjerske istine, do negacije<br />

svake veze sa sličnim dualističkim<br />

pokretima. U historijskoj literature<br />

konstatuje se da je takvo vjeroučenje<br />

moglo “sazrijeti samo u sredini u<br />

kojoj postoji kritika socijalnih i društvenih<br />

nedostataka”. 36<br />

Sklonosti prema alegoriji i va nj š -<br />

tini u vjerskim manifestacijama, te<br />

pojava kriptobogomilske i kri pto ka -<br />

to ličke svijesti i naslaga, evi de nti rani<br />

su u brojnim primjerima an ti -<br />

heretičke i kontraverzističke li te -<br />

rature, kao i u ogorčenoj borbi pro tiv<br />

svake katoličke aktivnosti u srednjovjekovnoj<br />

Bosni. U vjerskom pogledu<br />

skoro svi tumači heretički, srednjovjekovnih<br />

po kre ta slažu se u tome da<br />

bosansko bogomilstvo kao složen po -<br />

gled na svijet od ba cu je sve što je kršćansko,<br />

u unutrašnjem kontaktu<br />

te me lji se na po se bnim pre -<br />

tpostavkama du ho vnosti, što p o ka -<br />

zuje neospornu fe nomenolo šku<br />

podudarnost sa dre vnim mističnim<br />

običajima i navikama koji su evidentirani<br />

na istoku.<br />

Među važnija pitanja geneze vje -<br />

rskih odnosa bosanskih bogo mila je i<br />

pitanje nastanka fizi čkog svijeta kao i<br />

pitanje bu dućnosti čovjeka. Radi se o<br />

cje lokupnom po gledu na svijet bo sa -<br />

nskih bogo mila, koja, se tiče mno gih<br />

ključnih fe nomena, od njih sigurno<br />

eshatologija ima svoje posebno mjesto.<br />

Bogomilska eshatologija strogo<br />

negira uskrsnuće tijela ("Item omnes<br />

Cathari negant carnis resurctionem<br />

futuram") 37 jer su učili da je ljudsko tijelo<br />

djelo đavola i tamnica duše. Nadovezujući<br />

se na duh misteriozofije<br />

ističe se uvjerenje da kod bosanskih<br />

bogomila prevladava promjenjivost<br />

izgubljenog božanskog elementa koji<br />

je u čovjeku <strong>za</strong>točen. Nakon što duša<br />

napusti tijelo, ona ugleda svog spasitelja<br />

i uzdiže se u pratnji tri anđela i<br />

stupa pred sudiju istine od koga<br />

prima pobjedu. Anđeli svjetla pre daju<br />

darove: trofej pobjede, odjeću (haljinu)<br />

od svjetla, dijaremu i vijenac sa<br />

krunom svjetla. Trofej pobjede znači<br />

da se i<strong>za</strong>la<strong>za</strong>k duše iz tijela smatra kao<br />

pobjeda novog čovjeka nad starim.<br />

Ova borba protiv starog čovjeka može<br />

biti ili takmičenje ili sudski proces,<br />

odluku donosi sudija istine. 38<br />

32. Thomas W. Arnold, Povijest islama. Historijski tokovi misije.- ,Izd.”El Kalem” Sarajevo 1989.,str.237<br />

33. Thomas W Arnold, Povijest Islama, str.237<br />

34. Thomas W. Arnold,isto,str.238<br />

35. Salih Jalimam, Vjerske rasprave, str.189<br />

36. S.Jalimam, Historija, str.73<br />

37. Franjo Rački, Prilozi <strong>za</strong> poviest bosanskih patarena, str. 121. S. Jalimam, Historija,str.<strong>13</strong>2-<strong>13</strong>3<br />

38. Dragutin Kniewald, Vjerodostojnost latinskih izvora o bosanskim krstjanima Izd.RAD JAZU, knjiga CCLXX, Zagreb<br />

1949.,str.192(U daljem tekstu:D.Kniewald, Vjerodostojnost)

Natpis gosta Mišljena sa stećka iz<br />

sela Puhovac kod Zenice s poče tka<br />

XV. vijeka, slično kao i kod glosa<br />

Srećkovićevog bosanskog evanđelja<br />

potvrđuju određene ma nihejske inicijacije.<br />

Naime, natpis "komu biše<br />

prirodno po uredbi Av ramu svoje<br />

veliko gostolubstvo" 39 ističe duh mi -<br />

ste rije, koja je ovozemaljska, znači<br />

narodna pojava ko jom bosanski bo -<br />

go mili ulaze pred velikog sudiju.<br />

Početni natpis gosta Mišljena "go -<br />

spo dine dobri, kad pri dješ pred Isu<br />

edinoga opomeni i na..." nameće<br />

pri ncip pravednosti, kao <strong>za</strong>vjetno<br />

postavljen nalog ostvarenja onog ze -<br />

maljskog na nebu. Isto tako, pre ma<br />

pretpostavkama, u manihejskim<br />

himnama govori se o tome kako su<br />

duši pravednog pri premljeni: dvorana,<br />

prijestolje, vijenac, odjećaodora,<br />

i to sve od svjetlosti. 40<br />

Katolički kontraverzisti optu žuju<br />

bosanske bogomile da ljudsku dušu<br />

smatraju "anđelima Božijim koje je<br />

Lucifer <strong>za</strong>veo" i u "ljudska tijela <strong>za</strong>tvorio;"<br />

ili "demonima u tijelu <strong>za</strong>tvorenim"<br />

te da je ispovijed sasta vni dio<br />

obreda duhovnog krštenja. 41 Ovakav<br />

rigidan odnos prema elementima<br />

koji se inače smatraju<br />

uobičajenim u vjerskim odnosima<br />

među dualistima samo još više<br />

usložnjava problem identifikacije<br />

vjerskog učenja bosanskih bogomila.<br />

U historijskoj literaturi, već je<br />

davno konstatirano da mnoge optužbe<br />

protiv bosanskih bogomila a<br />

koje su sti<strong>za</strong>le iz redova katoličke<br />

crkve počesto nemaju direktne potvrde<br />

u izvorima i u vjerskom učenju<br />

bosanskih bogomila. Radi se o<br />

nesuglasju latinskih historijskih iz-<br />

vora i domaće, bosanske građe, kao<br />

npr. odnos prema krstu kojeg ima u<br />

jednom dijelu stećaka. Torquamadov<br />

spis iz 1461.godine osuđuje krst<br />

kao obilježje đavola ("signiculum<br />

crusis caracterem esse dyaboli") 42 a<br />

slično tvrde i dva latinska rukopisa:<br />

Isti sunt herrores quos communiter Patareni<br />

de Bosna credunt et tenent i<br />

Dubia ecclesiastica Fratris Bartholomaei<br />

Vicarii Generalis in Bosnia submissa<br />

Gregorio XI. Pontifici romano et<br />

response exclesiae romanae ad eundem<br />

de anno <strong>13</strong>73. godine, 43 te prokletstvo<br />

pljevljanskog sinodika, gdje je, između<br />

ostalog, <strong>za</strong>pisano da se bosanski<br />

bogomili "ne klanjajušte se<br />

svetim ikonam i krstu čistnome da<br />

budut prokleti" nego ga čak izvrgavaju<br />

ruglu. 44 Isto tako Isus Krist nije<br />

ni Bog ni čovjek, niti je uzeo tijelo od<br />

Marije, te imajući prividno ljudsko<br />

tijelo Krist nije mogao tjelesno ni trpjeti<br />

ni umrijeti kao ni usksnuti. 45<br />

Među značajnije kontraverziste<br />

XV. vijeka treba ubrojati i fra. Jacobusa<br />

de Marchia, koji u :Dialogus<br />

contra manichaeos in Bosna pobija patarena(<br />

ubjeđenja bosanskih bogomila)<br />

“ koji smatraju da je đavo<br />

tvorac vidljivog svijeta te suludom<br />

uvjerenošću naučavaju da su lju dske<br />

duše demoni, koji su nekoć pa li s<br />

neba I tamo se ipak htjeli vra titi.” 46 U<br />

djelu ovog spisa pod na slo vom: O<br />

krštenju brani se krst Ivana Krstitelja<br />

od obezvrjeđivanja pata re na “koji su<br />

običavali krstiti polaganjem knjige<br />

bez primjene vo de”. 47 To može biti<br />

od ko risti u de finiranju pojedinih<br />

ele menata vje rskog učenja bosanskih<br />

bogomila kao npr. tvrdnja bosanskih<br />

bogomila da je đavo<br />

stvoritelj vi dlji vog svijeta i da uče da<br />

su lju dske duše demoni “koji su<br />

nekoć pali s neba”. Već je davno<br />

konstatirano da tu ima do vo ljno argumenata<br />

da su gnosticiz am, esha -<br />

tologija i duali<strong>za</strong>m po ve <strong>za</strong>ni s<br />

naslagama misteriozofije, čijim se<br />

tragom dualističko mišljenje kreće<br />

od istoka prema <strong>za</strong>padu.<br />

Zanimljiv eshatološki problem<br />

nalazi se u već spomenutom spisu<br />

Symbolum pro informatione ma -<br />

nicheorum regni Bosniae kardinala<br />

Iannesa Torquemada o.p. iz 1461.<br />

godine a radi se o formulaciji: "Isus<br />

Krist nije istinski trpio niti umro, te<br />

nije sišao u pakao niti se uspeo na<br />

nebo, nego da se sve što je činio pričinilo<br />

prividnim." 48 Ovakav pri mjer<br />

je kapitalan dokaz u identifikaciji bogomilske<br />

eshatologije, što je potvrđeno<br />

i u jednom ranijem glagoljskom<br />

rukopisu: "Dijalog Grgura pape". U<br />

ovom rukopisu bosansko kraljevstvo<br />

se naziva "ne srećnim" i "prokletim"<br />

jer, između ostalog: "rodi i sahrani i<br />

brani tolike i takove eretike ki govore<br />

da go spodin Isuhrist ni imal pravoga<br />

tela človičanskoga i da je blažena<br />

diva bila anđel". 49<br />

Prividan, imaginaran, skoro iluzoran<br />

lik Isusa Krista naglašen je i u<br />

Kur`anu, gdje se kaže: “Mi nismo<br />

ubili Mesiha Isaa, sina Merjemina,<br />

Allahova poslanika...A nisu ga ni<br />

ubili ni raspeli već im se pričinilo.<br />

Oni koji su se o njemu u mišljenju<br />

razilazili, oni su sami o tome u sumnji<br />

bili, o tome nisu ništa pouzdano<br />

znali, samo su nagađali; a sigurno je<br />

da ga nisu ubili”. 50 Kada se sve ovo<br />

poveže sa manihejskom identifikacijom<br />

i sa mukotrpnim (paćenim)<br />

39. S. Jalimam, Historija,str.<strong>13</strong>4. S. Jalimam, Izvori str.29. Salih Jalimam, Lastavica – od bogomilskog zborišta do muslimanskog<br />

dovišta.-Izd. Ze media, Zenica, 1996, str.112<br />

40. Salih H. Alić, Bosanski krstjani i pitanje njihovog porijekla i odnosa prema manihejstvu..-Iz knjige:Bogomilstvoto vo Balkanot<br />

vo svetlinata na najnovite istražuvanje.-Skopje, 1982.,str.176<br />

41. S. Jalimam, Historija, str.<strong>13</strong>4<br />

42. Salih Jalimam, Dominikanci i antiheretički priručnici.-Bibliotekarstvo, 33, Sarajevo 1986,.,str.56-58. Salih Abdulah Jalimam, Dominikanci<br />

u srednjovjekovnoj Bosni. Croatica Christiana Periodica, godina XII, broj 22, Zagreb 1988.,str.80-82<br />

43. F. Šanjek, Bosansko, str.266-281<br />

44. Salih Jalimam, Dominikanci i antiheretički priručnici,str.58<br />

45. S. Jalimam, Historija, str.<strong>13</strong>4<br />

46. F. Šanjek, Bosansko, str.267<br />

47. F. Šanjek, Bosansko, str.268<br />

48. S. Jalimam,Historija, str.l35<br />

49. Vjekoslav Štefanić, Glagoljski rukopisi Jugoslavenske akademije.I.Zagreb 1969., str.192-193<br />

50. Prijevod značenja Kur`ana. (preveo Besim Korkut), Sarajevo 1984.,str.111 (Sura En-nisaž,157)<br />

Januar - Decembar 2009. 151

Isusom Kristom (Jesus Patibilis),<br />

nižim dijelom svjetlo snog Isusa koji<br />

je u materiji ra<strong>za</strong>pet i svugdje pomiješan<br />

sa tjelesnim svijetom, moguće<br />

je barem približno identificirati eshatologiju<br />

bosanskih bogomila.<br />

Glavni rituali bosanskih bogomila<br />

bili su post i milostinja. Molitva<br />

je bila obavezna <strong>za</strong> sve vje rnike,<br />

obavljala se u rano jutro, u podne,<br />

poslije podne, kod <strong>za</strong>la ska sunca i<br />

treći sahat noću. “Korijeni tomu su<br />

u manihejskim obre dima i kultnim<br />

radnjama koje isto tako podrazumijevaju<br />

obredno pranje, okretanje<br />

prema suncu, postove koji su bili<br />

strogi, posebno regulirani kao i sam<br />

način posta”. 51<br />

Ovaj malo duži eskurs u obre -<br />

dno i kultno kod bosanskih bogo -<br />

mila imao je <strong>za</strong> cilj da uz molitvu i<br />

post dodirne nešto što ima veze s eshatologijom,<br />

a tiče se odnosa bo sa -<br />

nskih bogomila prema mrtvima.<br />

Predviđen je post u počast prema<br />

mrtvima, koji se pretvarao i u po -<br />

ka janje, ispoljavanje grijeha i po -<br />

budu grižnje savjesti i ispaštanja. 52<br />

Molitva bosanskih bogomila od -<br />

no sila se na sunce i mjesec, kao simbole<br />

života i trajanja, prirodni slijed<br />

stvari i pojava, bosanski bogomili<br />

nisu obožavali nego poštivali, (Spac.<br />

S.Jalimam) što je su štinska razlika. 53<br />

Po eshatološkim pretpo sta vka ma<br />

kod bosanskih bogomila nije bilo<br />

mjesta <strong>za</strong> čistilište, kao ni <strong>za</strong> neke<br />

druge svjetove, predviđen je samo<br />

put između zemlje i neba. 54 Isto tako,<br />

u historijskim izvorima ne ma nijednog<br />

doka<strong>za</strong> o nekim dru gim, karakterističnim<br />

eshatološko-mesijanskim<br />

nanosima, koji registriraju druge<br />

dualističke sekte srednjeg vijeka.<br />

Počesto protivurječne tvrdnje<br />

po jedinih katoličkih kontraverzista<br />

i službenih tumača dogmatskih, ka -<br />

152 Januar - Decembar 2009.<br />

toličkih, relacija od XII. do XV. vijeka<br />

nisu umanjile interes niti sma -<br />

njile rizik istraživanja eshato logije<br />

bosanskih bogomila, po se bno kada<br />

se sve to pokušava de finirati kao samosvjesna-autohtona<br />

pojava u historiji<br />

srednjovjekovne bosanske<br />

duhovnosti. Ne giranje pojedinih<br />

stavki nije u fu nkciji prepoznavanja<br />

vrijednosti i doprinosa bosanskih<br />

bogomila općem poimanju hereze<br />

nego obrnuto da istakne vezivnosti<br />

dualističkoj familiji ali da se ukaže<br />

ina određene osobenosti..<br />

U manihejskim himnama spo mi -<br />

nju se i rajske djevice, koje u es ha -<br />

tologiji bosanskih bogomila pri družuju<br />

se horovima anđela i pred<br />

licem Božijim pjevaju "an đe oske<br />

pjesme". 55 Ponekad je <strong>riječ</strong> i o "anđelima<br />

koji vjerno služe oca ne be -<br />

skog... "anđelima koje je ski nuo<br />

Sotona". 56 Pravi sljedbenik bosanskog<br />

bogomilstva, nakon smrti na -<br />

lazi svoje vlastito ja u liku anđela<br />

koji ga vodi dalje. Ima primjera da<br />

80 anđela, ukrašeni cvijećem idu u<br />

susret pravednom i opominju ga da<br />

produži prema svjetlosnom raju. 57<br />

Eshatologija bosanskih bogo mila<br />

u svom suštinskom određenju prati<br />

temeljne postavke gnostici zma, sve<br />

što je materijalno je utje lovljenje zla,<br />

a sve što je duhovno - Božija emanacija.<br />

Stoga svijet treba biti uništen,<br />

ljudi koji žive u njemu trebaju izgubiti<br />

svoju tjelesnost, kako bi dobro<br />

moglo pobijediti. 58<br />

Prihvaćajući sve ranije kao oblik i<br />

čin načelnog saučestvovanja u sveopćem<br />

sporu u borbi dobra i zla, sticajem<br />

raznih okolnosti, bo sanski<br />

bogomili, <strong>za</strong>hvaljujući historijskim i<br />

duhovnim okolnostima, pretapaju se<br />

u jedinstven oblik pobune protiv<br />

ustaljenog mišljenja, upropašćene tradicije<br />

koja prihvaća "anarhotepsko tu-<br />

mačenje kršćanstva te stvaraju svoju<br />

verziju eshatološkog mišljenja". 59<br />

Odbacujući sakramente i obre de,<br />

sve ono što je prisutno kod ne kih<br />

srednjovjekovnih dualista, bo sanski<br />

bogomili su nametnuli svoje viđenje<br />

o fizičkom nestanku čovjeka - vjernika,<br />

kao posljednje pitanje ljudskog<br />

života. Ni u ovom ključnom pitanju<br />

bosanski bogo mili nisu slijedili anticrkvu,<br />

antikatoličku ili antipravoslavnu<br />

praksu, nego su izgradili<br />

svoje posebno mišljenje koje temeljne<br />

postavke ističe kroz nastanak<br />

dobra i zla.<br />

Postavljajući u istu ravan historijske<br />

okolnosti, duhovne uzore,<br />

društveno-političke i ekonomske<br />

osnove u kojima nastaju pojedine<br />

hereze, novopronađeni historijski<br />

dokumenti razbijaju <strong>za</strong>bludu o kontinuitetu<br />

historijskog trajanja pojedinih<br />

heretičkih pokreta, ovom<br />

prigodom o vezi bosanskih bogo -<br />

mila sa evangelističkim pokretima<br />

ili pracrkvom, želeći na taj način<br />

problem hereze postaviti na nivo<br />

doktrinarnosti. Dokazi koji po -<br />

tvrđuju niveliranje Isusa Krista ili<br />

njegovo čovječije djelovanje samo<br />

potvrđuje, da je eshatologija koju<br />

primjenjuju bosanski bogomili osobena,<br />

karakteristična i dragocjena<br />

kao svjedočanstvo koje se mora i<br />

treba uvažavati.<br />

Pored spomenutog među teme -<br />

ljne postavke vjerskog učenja bosa -<br />

nskih bogomila je i doketi<strong>za</strong>m,<br />

mi šljenje po kojem Isus Krist nije<br />

imao ljudsko tijelo, nije ga uzeo od<br />

svoje majke Marije niti je jeo ni pio<br />

niti trpio ni umro na križu, te tako<br />

nije ni pokopan niti je u ljudskom tijelu<br />

uskrsnuo od mrtvih, nego je sve<br />

to prividno i imaginarno. 60 Latinski<br />

historijski izvori kao i pojedina<br />

djela katoličkih kontra ve rzista daju<br />

51. Salih H. Alić, op.cit.str.176-177<br />

52. Salih H.Alić,isto,str.l77<br />

53. Dragoljub Dragojlović, Krstjani i jeretička crkva bosanska,str.202-203.Dragutin Kamber,op.cit.str.45<br />

54. S. Jalimam, Historija, str.<strong>13</strong>5<br />

55. Salih H. Alić, op.cit.str.177<br />

56. Salih H.Alić,isto,str.l77<br />

57. Salih H.Alić,isto,str.l79<br />

58. S. Jalimam, Historija,.str.<strong>13</strong>8-<strong>13</strong>9<br />

59. S. Jalimam, Historija,.str.<strong>13</strong>6<br />

60. Dominik Mandić, Bogomilska crkva bosanskih krstjana.-Chicago, 1962,str.364 Stjepan Krasić, Dominikanci u srednjovjekovnoj<br />

Bosni.-Đakovo, 1005, str. 73

dovoljno doka<strong>za</strong> ovoj tvrdnji. Tako<br />

jedan od njih, anonimni kontra -<br />

verzist je 1214. godine napisao rukopis:<br />

De haeresi Ca tho ro rum in<br />

Lombardia u kojem tvrdi: "Slaveni<br />

vjeruju da su vremena milosti. Sin<br />

Božiji, naime Isus Krist i Ivan Evanđelist<br />

i Marija bili tri anđela, koja su<br />

se poka<strong>za</strong>la u tijelu. I kažu da Krist<br />

uistinu nije uzeo tijelo niti jeo, niti<br />

pio, niti umro, niti pokopan i sve što<br />

je po ljudskoj naravi činio, nije bilo<br />

stvarno nego prividno, tako je to<br />

naime izgledalo." 61<br />

Doketi<strong>za</strong>m bilježe i Moneta iz<br />

Cremone u djelu: Adversus Ca tha ros et<br />

Valdensis 62 i Raynerii Sachonii u<br />

Summa de catharis et leonistis, 63 Anselmo<br />

Aleksandrijski u Tractatus de<br />

hereticis i neki drugi pisci katoličke<br />

provenijencije. Po negdje se doketi<strong>za</strong>m<br />

povezuje i sa dualizmom, na<br />

primjer, Petar iz Vaux de Cernaya<br />

tvrdi da albigenzi vje ru ju:"quod<br />

unus est creator, sed habuit filos<br />

Christum et diabolum" ("...stvoritelja<br />

koji ima dva sina Krista i đavola"). 64<br />

Primjer doketizma moguće je naći<br />

i u domaćim-bosanskim ru ko pisima.<br />

Tako u Danićićevom i Ni koljskom<br />

bosanskom evanđelju glagol "roditi"<br />

se <strong>za</strong>mjenjuje sa "izići" što se u literaturi<br />

tumači i kao tekstualna ali i esencijalna<br />

izmjena urađena s onovnom<br />

namje rom da potvrdi doketi<strong>za</strong>m bo -<br />

sa nskih bogomila. 65 Negacija Isusa<br />

Krista jeste osnovna i suštinska<br />

osnova vjeroučenja bosanskih bogomila,<br />

što se i nizom doka<strong>za</strong> može po -<br />

tvrditi.U “Dubia ecclesiastica” fra<br />

Bartola iz Auvergne <strong>13</strong>73. godine 66<br />

između ostalih, spomenuto je i sljedeće:"2.<br />

Niječu također čovječiju<br />

narav Kristovu i kažu da je on imao<br />

prividno, zračno tijelo, 2a. Također<br />

govore, da je Marija bila anđeo, a ne<br />

čovjek, 3. Također kažu da Krist<br />

stvarno nije mučen niti je umro, 4.<br />

Također da nije istinito uskrsnuo, 5.<br />

Niti također da je s pravim tijelom<br />

i<strong>za</strong>šao (na nebo)" 67<br />

Slične dokaze pruža i: Dialogus<br />

inter christinum romanum et pata re -<br />

num bosnensem, 68 u kojem je <strong>za</strong>bilje -<br />

ženo: "19. Krist nije sin Božiji je dnak<br />

Ocu 21. Krist nije sin blažene Djevice<br />

Marije 22. blažena Djevica Marija<br />

nije bila žena nego anđeo 23. Krist<br />

nije jeo niti pio tjelesno 25. Krist nije<br />

bio utjelovljen 26. Krist nije trpio tjelesno<br />

27. Krist nije umro tjelesno 28.<br />

Krist nije uskrsnuo od mrtvih." 69<br />

Bosanski bogomili odricali su<br />

Isusu Kristu čovječiji put („humanitatem“)<br />

te su tvrdili da je imao "co -<br />

rpus fantasticus et aete rum" i da nije<br />

"istinito trpio i umro niti isti nito<br />

uskrsnuo, niti s pravim tijelom na<br />

nebo stupio". 70 U jednom pismu<br />

papa Eugen IV to plastično iska -<br />

zuje:"qui mysterium divinae incarnationis<br />

resurretio, non vere sed<br />

apparenter credantur exhibitta". 71<br />

Dobar dio dokumentarnih po -<br />

tvrda o eshatologiji, doketizmu i ko -<br />

smogoniji bosanskih bogomila<br />

nalazi se u: Symbolum veritatum fidei<br />

romanae ecclesiae pro informatione ma -<br />

nichaeorum regni Bosnae već ne ko liko<br />

puta citiranom spisu kardinala Joannesa<br />

Torquemada o.p. iz 1461.godine.<br />

72 Zanimljivost ovog la tinskog,<br />

filozofsko-teološkog spi sa je u tome<br />

da je nastao pred politi čki slom srednjovjekovne<br />

bo sa nske države,<br />

<strong>za</strong>tim da se radi o autentičnom do-<br />

kumentu, te da je nastao kao rezultat<br />

abjuracije trojice bosanskih bogomila<br />

te se smatra kapitalnim dokazom<br />

u tumačenju mnogih bitnih<br />

mijena unutar bosanskih bogomila.<br />

Stoga se ovdje nudi u potpunosti:<br />

1. „Dva su Boga, od kojih je dnog nazivaju<br />

vrhovnim do brom, drugog<br />

vrhovnim zlom;<br />

2. Dva su načela, jedno du ho vno i<br />

bestjelesno, drugo tjele sno ili vidljivo.<br />

Prvo zovu Bo gom svjetlosti,<br />

drugo Bogom tame;<br />

3. Neki anđeli su po prirodi zli i nisu<br />

mogli ne griješiti;<br />

4. Lucifer se digao na nebo i borio se<br />

sa Bogom i mnoge anđele odatle<br />

<strong>za</strong>veo;<br />

5. Duše su demoni <strong>za</strong>točeni u tijelima;<br />

6. Zli anđeli <strong>za</strong>točeni u tijela vratiće<br />

se u nebo krštenjem, očišćenjem i<br />

pokajanjem;<br />

7. Osuđujući i odbacujući Stari <strong>za</strong>vjet,<br />

tvrde da on potiče od kne<strong>za</strong><br />

tame;<br />

8. Za anđela koji se pojavio Mojsiju<br />

na Sinaju kažu da je bio <strong>za</strong>o;<br />

9. Ne priznaju Stari <strong>za</strong>vjet u cjelini<br />

nego samo djelomično. Poriču da<br />

je Isus Krist rođen od žene i ne<br />

priznaju Kristov rodoslov;<br />

10. Odbacuju oce i proroke Starog <strong>za</strong>vjeta;<br />

11. Osuđuju Ivana Krstitelja jer vele<br />

da nema goreg đavola u paklu od<br />

njega;<br />

12. Drvo saznanja dobra i zla bila je<br />

žena i nju je Adam upoznao tj. s<br />

njom je sagriješio i zbog toga je istjeran<br />

iz raja;<br />

<strong>13</strong>. Blažena Marija nije bila žena niti<br />

61. S.Savini, Il catarismo italiano et i suoi vescove secoli XIII e XIV Firence 1958.,str.88-94. S. Jalimam, Historija, str.<strong>13</strong>7 Franjo Šanjek,<br />

Dominikanci i Hrvati.Osam stoljeća <strong>za</strong>jedništva (<strong>13</strong>.-21.stoljeće).-Zagreb,2008,str.49-51<br />

62. Franjo Šanjek, Augustin Kažotić:Scripto theologica.-Zagreb, 2007, str.64<br />

63. Franjo Šanjek, Raynerius Sacconi OP, Summa de catharis.-Archivum Fratrum Praedicatorum, 44, Roma, 1974, str.31-60<br />

64. Salih Jalimam, Dominikanci i antiheretički priručnici, str.62. Salih Jalimam, Djelatnost dominikanaca u srednjovjekovnoj<br />

Bosni.-Izd. IK Hamidović, Tuzla, 1999, str.98<br />

65. D. Kniewald, Vjerodostojnost,.str.146<br />

66. D. Kniewald, Vjerodostojnost,.str.146<br />

67. D. Kniewald, Vjerodostojnost str.146<br />

68. Salih Jalimam,Filozofsko-teološki dijalog u srednjovjekovnoj Bosni XV. vijeka.-Društvena istraživanja, broj 3, godina 2, Zenica,<br />

2008, str.60-62<br />

69. D. Kniewald, Vjerodostojnost, str.171-173<br />

70. Franjo Rački, Bogomili i patareni. Zagreb, 2003,.,str.50<br />

71. Daniel Farlati, Illyricum sacrum, sv.IV,str.257<br />

72. F. Šanjek, Bosansko, str. 294-299.<br />

Januar - Decembar 2009. 153

ženski stvor nego anđeo;<br />

14. Sin Božiji nije uzeo pravo tijelo<br />

nego prividno;<br />

15. Krist nije stvarno trpio ni umro<br />

ni sišao u pakao niti se uznio na<br />

nebo, nego sve što je radio bilo je<br />

prividno;<br />

<strong>16</strong>. Prava, istinita Božija crkva, samo<br />

je njihova;<br />

17. Oni su nasljednici apostola a njihov<br />

starješina je episkop crkve i <strong>za</strong>mjenik<br />

i na sljednik Petrov;<br />

18. Rimska crkva je osuđena i odbačena<br />

iz kršćanstva;<br />

19. Sve pape, od blaženog Petra do<br />

Silvestra, bili su njihove vjere, a<br />

Silvester je prvi koji se od njih odmetnuo;<br />

20. Osuđuju materijalno građene<br />

crkve, zovu ih sinagogama Satane,<br />

a oni koji se u njima kla njaju kažu<br />

da vrše ido lo- poklonstvo;<br />

21. Upotreba slika u crkvi je idolopoklonstvo;<br />

22. Znak križa je simbol đavlji;<br />

23. Osuđujući službu Božiju i crkvene<br />

pjesme, vele da je sve to protiv<br />

Kristovog evanđelja i njegovog<br />

učenja;<br />

24. Ismijavaju i osuđuju poštovanje<br />

svetiteljskih mošti;<br />

25. Poštovanje svetitelja koje se vrši<br />

u crkvama osuđuju i ismijavaju i<br />

vele da se samo Bogu valja klanjati<br />

i poštivati ga;<br />

26. Njihove starješine dopuštaju da<br />

im se narod klanja, govoreći da su<br />

oni sveti i bezgriješni i da su ispunjeni<br />

svetim duhom;<br />

27. Osuđuju crkvene svete tajne;<br />

28. Odbacuju krštenje koje se vrši u<br />

vodi i vele da je to Ivanovo krštenje<br />

kojim se niko ne može spasiti;<br />

29. Kristovo krštenje je samo ono koje<br />

oni vrše, bez vode, stavljanjem<br />

evanđelja na grudi rukopoloženjem;<br />

30. Njihovim krštenjem svako postiže<br />

oproštenje grijeha i postaje svet<br />

kakav je bio blaženi Petar;<br />

31. Dječak se prije godina razbora ne<br />

154 Januar - Decembar 2009.<br />

može spasiti;<br />

32. Puna svetost i sila krštenja dolazi kršteniku<br />

po <strong>za</strong>sluzi krstitelja;<br />

33. Koliko puta krstitelj sagriješi toliko<br />

puta duše koje je on krstio,<br />

mada već u stanju blaženstva, padaju<br />

s neba u pakao;<br />

34. Koliko god puta krstitelj sagriješi,<br />

toliko puta treba od njega kršteni<br />

da se ponovo krste;<br />

35. Odbacuju sakrament potvrde;<br />

36. Odbacujući sakrament pokajanja<br />

kažu da se grijesi opraštaju ponovnim<br />

krštenjem;<br />

37. Sakrament pokore potreban je svim<br />

vjernicima koji su nakon primljenog<br />

krštenja upali u smrtni grijeh.<br />

38. Sakrament bolesničkog poma<strong>za</strong>nja<br />

valja častiti.<br />

39. Odbacuju sakrament svetog reda;<br />

40. Tjelesni brak je preljuba;<br />

41. Svaki grijeh je smrtni;<br />

42. Poričući svaki crkveni autoritet,<br />

vele da se niko ne smije izbacivati<br />

iz <strong>za</strong>jednice;<br />

43. Poričući i osuđujući upotrebu<br />

mesa vele da se niko ko jede meso<br />

ili sir ili mliječna jela, dakle sve što<br />

potiče od živih bića, ne može spasiti<br />

ako se ponovo ne krsti;<br />

44. Poričući uskrsnuće kažu da tijelo<br />

koje sada umre neće nikada uskrsnuti,<br />

nego drugo, duhovno;<br />

45. Tvrde da nema čistilišta, posrednog<br />

puta između neba i pakla;<br />

46. Odbacuju molitve koje se u crkvi<br />

mole <strong>za</strong> pokojnike;<br />

47. Smrtni grijeh je ubijati životinje<br />

ili ptice a također razbijati jaja;<br />

48. Osuđuju "krvnu pravdu" tj.<br />

smrtnu kaznu koju izvršuju svjetovni<br />

knezovi;<br />

49. Osuđuju svaku <strong>za</strong>kletvu;<br />

50. Zabranjuju davanje milostinje,<br />

odbijaju i odbacuju djela milostinje".<br />

73<br />

Treba naglasiti da se sličnih do -<br />

ka<strong>za</strong> u sačuvanim historijskim iz vo -<br />

rima može naći još, čime se<br />

tu mačenje vjerskog učenja bosan-<br />

skih bogomila postavlja na sigu rniju<br />

ravan. Da se radi o kontinuiranom<br />

historijskom slijedu može se vidjeti<br />

u: Dialogus inter christinum roma num<br />

et patarenum bosne nsem: u ko jem se<br />

decidno navodi i sljedeće: ”Bog istiniti<br />

nije stvorio, što će biti uništeno;<br />

vidljive pak će stvari biti uništene,<br />

zbog toga nisu od Boga nego od đavola<br />

stvorene... Đavo je bez početka<br />

i stvoritelj svega vidljivog." 74<br />

Skoro cijeli vijek poslije nasta nka<br />

Dialogusa, sedamdesetih godina<br />

XIV vijeka u: Errores ha e re ti- corum<br />

de Bosnia, (tzv. <strong>za</strong>grebački listići) <strong>za</strong><br />

bosanske bogomile na pisano je i sljedeće:<br />

"Najprije uče da su dva Boga i<br />

da je stariji Bog stvorio sve što je duhovno<br />

i nevidljivo; a mlađi, naime<br />

Lucifer, sve tjelesno i vidljivo." 75 Za<br />

pitanje vjerskog učenja bosanskih<br />

bogomila, po se bno <strong>za</strong> XV. vijek sigurno<br />

da je Tractatus contra Patharenos<br />

ad Carholice fidei defensionem,<br />

nepoznatog autora, <strong>za</strong> koji se pretpostavlja<br />

da je nastao prije 1441. godine<br />

76 od izuzetnog značaja. Radi se,<br />

o do sada slabo ili nikako tretiranoj<br />

dokumentiranoj potvrdi rasprave između<br />

patarena i katolika. Podjeljen<br />

je u petnaest poglavlja i ovom prigodom<br />

ukazuje se na sljedeće:<br />

”1. Pataren kaže da su dva Boga…<br />

5. Manihejac kaže da su naše duše<br />

duhovi izbačeni s neba…<br />

8. O krštenju vodom kaže pataren da<br />

je suvišno i beskorisno i osobito o<br />

krštenju djece <strong>za</strong> koje nevjernici<br />

trajno niječu da se mogu spasiti..<br />

9. O molitvi <strong>za</strong> mrtve koju pataren<br />

malo cijeni, a katolik priznaje vrlo<br />

korisnom..<br />

10. O uskrsnuću tijela koje pataren<br />

niječe protiv kojeg govori katolik.<br />

11. O prisezi <strong>za</strong> koju gotovo svaki heretik<br />

kaže da je <strong>za</strong>branjena, katolik<br />

pak kaže da se u potrebi može izreči…<br />

<strong>13</strong>. O izopćenju koju čini Crkva, a<br />

pataren kaže da je ekskomunikacija<br />

73. D. Kamber, Vjerodostojnost.str.45. Božidar Kovačević, O takozvanim bogomilima. Separat iz: Naša prošlost,sv.IV-V,1969-<br />

1970.,Kraljevo 1971,str.9-10 F. Šanjek, Bosansko, str.294-299.<br />

74. Franjo Rački, Prilozi <strong>za</strong> poviest bosanskih patarena,str.126 F. Šanjek, Bosansko, str.294-299.<br />

75. Franjo Rački, isto str. <strong>13</strong>8. S. Jalimam, Izvori, str.26-27<br />

76. F.Šanjek, Bosansko, str.291-293

protiv prava i dokazuje da nikako<br />

ne smije biti tako.<br />

14. O hrani ili ovčijem mesu i siru,<br />

koje pataren kao nešto prokleto ne<br />

preporučuje, a katolik preporučuje.<br />

15. O pohvali znaku Križa, što pataren<br />

bogohulno pogrđuje”. 77<br />

U jednom domaćem (bosanskom)<br />

historijskom vrelu, u glo sama<br />

Srećkovićevog bosanskog eva nđelja<br />

nepoznati glosator tumači neke od<br />

Isusovih prispodobi iz Markova, Lukina<br />

i Ivanova evanđelja. 78 Dopisane<br />

rubne bilješke ukazuju na heterodoksiju<br />

u kojima istraživači bosanske<br />

hereze iščitavaju dualistički svjetonazor<br />

bosanskih bogomila. 79 Istraživači<br />

posebno ukazuju da u bilje -<br />

škama broj 5, 8 i 9 govori se o <strong>za</strong>robljenim<br />

dušama koje su <strong>za</strong>vedeni anđeli<br />

od Sotone, <strong>za</strong>tim o "anđelima<br />

neprijaznim" koji su protivni "Tri<br />

hljeba jesu Otac i Sin i Duh Sveti: a<br />

prijatelj koji hoće tvoju dušu prodati<br />

anđelima milosrdnima". 80<br />

Pred politički slom srednjovje -<br />

kovne bosanske države papa Pio II.<br />

Piccolomini (1458-1464) u :Commentarii<br />

rerum memorabilium, 81 o bosanskim<br />

bogomilima piše: "U Bosni ima<br />

veoma mnogo krivovjeraca koje<br />

zovu Manihejcima, veoma <strong>za</strong>o rod<br />

ljudi koji uči da su dva počela stvari<br />

jedno zlih, a drugo dobrih". 82<br />

Među domaćim, bosanskim dokumentima,<br />

prije svih u poveljama<br />

pojedinih bosanskih velikaša, moguće<br />

je naći dio potvrda koji ukazuje<br />

na kosmogoniju bosanskih<br />

bogomila. Tako vojvoda Sandalj<br />

Hranić u povelji od 4 . marta 1410.<br />

godine kune se:"...i da se odrekne<br />

Boga i vire ku viruju i angjela pravega<br />

na dan sudni". 83<br />

Sličnu <strong>za</strong>kletvu polaže i bosanski<br />

feudalac Ivaniš Pavlović 1419. godine<br />

i nešto kasnije u povelji s bratom<br />

Nikolom 29. septembra 1442.<br />

godine kune se:"...i da smo se odrekli<br />

Boga i angjela na umrli čas na smrti<br />

i na dan sudni i vere koju veruemo".<br />

84 Vojvoda Radoslav Pavlović<br />

sa sinom Ivanišem i svojom<br />

rodbinom u povelji od 31. decembra<br />

1427. godine kune se:"...da smo se<br />

odrekli Boga i Angela milostivoga<br />

na dan sugni i vire koju viruemo". 85<br />

Slično se <strong>za</strong>klinje i kune i veliki vojvoda<br />

Stjepan Vukčić-Kosača u povelji<br />

od 10. oktobra 1435. godine kada<br />

piše:"...i da smo se odrekli Boga i<br />

angjela milostvovoga na smrti i na<br />

dan sudni i vire koju viruemo". 86<br />

Prema svim dokazima, historijskim<br />

izvorima i dokumentima očigledno<br />

je da kosmogonija bosanskih<br />

bogomila nije proistekla iz kršćanske<br />

( znači ni iz katoličke ni pravoslavne)<br />

crkve, nego se radi o samostalnom<br />

(autentičnom i autohtonom)<br />

pogledu na svijet koji, opet, traži posebne<br />

relacije i identifikaciju. Sigurno<br />

da nedostatak širih panorama<br />

o sličnim pojavama u srednjem vijeku,<br />

<strong>za</strong>tim sigurnih doka<strong>za</strong> o paralelnim<br />

kretanjima među hereticima,<br />

umanjuje ukupan utisak.<br />

Prema pretpostavkama i mi šlje -<br />

njima u literaturi, porijeklo, priroda i<br />

identifikacija zla, korijeni materije i<br />

čovjeka , prijelaz konačnog u beskonačno,<br />

duali<strong>za</strong>m vrhovnih počela,<br />

vječna emanacija duhova iz prapočela<br />

dobra, pro izvodnja materije po<br />

zlu počela, prisilno sjedinjavanje<br />

duha i materije u čovjeku, bitne su<br />

pretpostavke vjerskog učenja bosanskih<br />

bogomila i gnosticizma, eshatologije<br />

i kosmogonije. Slično se može<br />

naći i u dijelu ostataka srednjovje ko -<br />

vnog, kontraverzističko-teologijskog<br />

mišljenja što se samo u jednom svom<br />

dijelu smatra konstantom koja oblikuje<br />

i neke osobenosti na kojima nastaju<br />

i djeluju i mnogi prosjački<br />

redovi (prije svih dominikanci i franjevci).<br />

87 Činjenica da katolička crkva<br />

priznaje mjesto prosjačkih redova u<br />

srednjovjekovnom društvu ukazuje<br />

da, nevoljno, poštuje princip novog<br />

na kojem djeluje. Tu treba tražiti razliku,<br />

suštinsku i temeljnu, i korijen<br />

bogomilskog učenja, pošto pored već<br />

konstatiranog različitog postoje<br />

osnove <strong>za</strong> izučavanje i suprotnog i to<br />

sa dijametralnih pozicija. 88<br />

U vjerskom učenju bosanskih<br />

bogomila temeljnu identifikaciju<br />

eshatologije i kosmogonije otežava<br />

činjenica, mnogo puta ponovljena,<br />

da ne postoji nijedan cjelovit kompendij<br />

vjerskog učenja bosanskih<br />

bogomila koji sistematično i totalno<br />

iskazuje osnove njihova vjerskog<br />

učenja, nego sve je u fragmentima i<br />

marginalno što otežava donošenje<br />

konačnog <strong>za</strong>ključka.<br />

Djelomična suglasja latinske i<br />

domaće (bosanske) historijske građe<br />

o mnogim pitanjima djelovanja bosanskih<br />

bogomila i njihovog vjerskog<br />

učenja samo postavljaju<br />

problem u jednu novu istraživačku<br />

ravan, da se prije svega oslobodi<br />

ideologijskog naboja te metodološko-<br />

istraživački i interpretativno<br />

postavi kao <strong>za</strong>datak moderne historijske<br />

nauke.<br />

77. G.Bigoni, L,archivio conventuale di San Francesco di Cherso in Istria.-Citta del Castello,1973, str. 479-481 F.Šanjek, Bosansko,<br />

291-293<br />

78. Aleksandar Solovjev, Vjersko učenje bosanske crkve, str.23.<br />

79. Josip Hamm, Apokalipsa bosanskih krstjana.-slovo, 9-10, Zagreb, 1960, str. 62<br />

80. Sima M. Ćirković, Glose Srećkovićevog jevanđelja i učenje bosanske crkve.- Iz knjige: Bogomilstvoto na Balkanot vo svetlinata<br />

na najnovite istražuvanje.- Skopje 1982, str.220-221.,ćir. S. Jalimam, Historija, ,str.140<br />

81. F. Šanjek, Bosansko, str.146-150<br />

82. S. Jalimam, Historija,str.140, S. Jalimam, Izvori , str.110-111.<br />

83. Ljubomir Stojanović, Stare srpske povelje i pisma , I/1,str.95,179<br />

84. Lj. Stojanović,isto, 554<br />

85. Aleksandar Solovjev, Vjersko učenje bosanske crkve, str.23. Franjo Šanjek, Bosansko-humski (hercegovački) krstjani i katarskodualistički<br />

pokret u srednjem vijeku.-Izd. „Kršaćanska sadašnjost“..Zagreb,str.152<br />

86. Franz Miklošič, Monumenta serbica, Wien, 1858, ,str.438<br />

87. Salih Jalimam, Duhovna susretanja.- Izd. „Hijatus“, Zenica, 2006, str.79-94<br />

88. S.Jalimam, Duhovna susretanja, str.7-12<br />

Januar - Decembar 2009. 155

156 Januar - Decembar 2009.<br />

Novvopa<strong>za</strong>rski sandžak je od<br />

svog formiranja pa sve do Berlinskog<br />

kongresa 1878. godine,<br />

odnosno, aneksije Bosne i Hercegovine<br />

od strane Austo – Ugraske, pripadao<br />

”Bosanskom ejaletu” sa sjedištem u Travniku<br />

i Sarajevu. Poslije Berlinskog kongresa,<br />

Sandžak ostaje i dalje pod<br />

osmanlijskom upravom, ali administrativno<br />

ulazi u sastav ”Kosovskog vilajeta”<br />

(1877) sa naizmjeničnim sjedištem<br />

u Skoplju i Prištini.<br />

Pomenuto područje je u svojoj veoma<br />

bogatoj historijskoj prošlosti prepoznatljivo<br />

po veoma intenzivnim vojno-političkim,<br />

ekonomskim i kulturnim<br />

zbivanjima.Mnogi se njegovi gradovi pominju<br />

kao trgovački centri i vrlo važna<br />

komunikacijska čvorišta puteva koji su se<br />

sa svih strana pružali prema Carigradu,<br />

Solunu, Beogradu, Sarajevu, Dubrovniku<br />

i Skadru. Neki od tih gradova, prema<br />

broju stanovnika, prostranstvu, veličini i<br />

trgovačkoj moći, predstavljaju najčuvenije<br />

i najveće gradske centre na Balkanskom<br />

Poluostrvu. Mnogi od njih dostižu<br />

veličinu od nekoliko kvadratnih kilometara<br />

i <strong>za</strong>vidnu populacionu i urbanu<br />

strukturu, poput Novog Pa<strong>za</strong>ra, Bijelog<br />

Polja i Pljevalja. Zahvaljujući naglom razvoju<br />

postaju značajni trgovački, vojnoadministrativni<br />

i prosvjetni centri na<br />

dubrovačko-carigradskom drumu, sve<br />

od Sarajeva, Dubrovnika i Carigrada i<br />

ostalih balkanskih gradova. Dubrovčani<br />

su plodnotvornim dejstvom trgovine,<br />

koju su forsirali u gradovima Novopa<strong>za</strong>rskog<br />

sandžaka stvorili svoje značajne<br />

trgovačke kolonije i uticali na intenzitet<br />

ekonomskog razvitka pomenutih centara<br />

i cjelokupog kulturno – odgojnog života<br />

PEDAGOGIJA<br />

MEKTEBI I DRUGE ŠKOLE U<br />

NOVOM PAZARU U VRIJEME<br />

VLADAVINE OSMANLIJA<br />

Prof. dr. sci.<br />

Sefedin Šehović<br />

u njima. Tu se, pored trgovine, razvija <strong>za</strong>natstvo,<br />

rudarstvo, saobraćaj i domaća<br />

radinost, tako da ti centri po kvalitetu<br />

svojih proizvoda bili nadaleko čuveni.<br />

Ekonomski razvitak gradova, brz porast<br />

stanovništva i napredak trgovine<br />

uslovili su mogućnost povoljnijeg razvoja<br />

prosvjete na širem području. U sandžačkim<br />

je gradovima osim Bošnjaka i<br />

Srba egzistirao znatan broj Turaka,<br />

Vlaha, Dubrovčana i Jevreja. S obzirom<br />

na multikonfesionalnost područja, nije<br />

se ni moglo <strong>za</strong>misliti jedan-jednistveni<br />

sistem obrazovanja i vaspitanja, već je<br />

obrazovni sistem u sebi nosio biljeg<br />

multikulturalnosti i odgojne kulture.<br />

Osmanlije su u čitavoj Imperiji pribjegavale<br />

realiziranju jedinstvene odgojnoobrazovne<br />

politike koja je sprovođena na<br />

svim uzrasnim nivoima. Takva politika<br />

administriranja uslovila je pojavu prvih<br />

vjerskih škola, takozvanih mekteba, u kojima<br />

se djeci davalo osnovno vjersko<br />

obrazovanje i odgoj u duhu Islama ili<br />

drugih konfesija priznatih državnim kanunima<br />

(<strong>za</strong>konima). Pojavom prvih mekteba<br />

nametnulo se pitanje kadrova –<br />

personala koji je trebalo angažirati u<br />

njima, koji bi trebao regrutirao i pripremati<br />

kadrove <strong>za</strong> administrativnu upravu<br />

i postojeću državnu službu. U medresama<br />

se odgajao značajan broj državnih i<br />

vjerskih službenika, vjeroučitelja (muftija,<br />

kadija, muderi<strong>za</strong>, hodža, mualima i dr.).<br />

Na ovaj način je, kao i u ostalim<br />

dijelovima Osmanlijske Imperije, u Sandžaku<br />

postepeno ostvarivan odgovarajući<br />

sistem odgoja i obrazovanja koji<br />

doprinosi da se broj ovih institucija<br />

(mekteba i medresa ) poveća i dostigne<br />

značajne razmjere.

PEDAGOGIJA<br />

Na osnovu postojećih činjenica,<br />

možemo govoriti o ostvarivanju<br />

cjelovitijeg sisitema odgoja i obrazovanja<br />

koji je odgovarao sveukupnom<br />

stanju prilika u srednjem<br />

vijeku. Usprkos permanentnom<br />

angažiranju vojne i upravne administracije,<br />

kultura i odgoj nisu <strong>za</strong>ostajale<br />

<strong>za</strong> ostalim evroazijskim<br />

prosvjetnim centrima. Poznati turski<br />

putopisac iz XVII vijeka, Evlija<br />

Čelebi, prolazeći kroz Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

koji leži ”na tromeđi triju vilajeta ”,<br />

o funkcionisanju i razvitku mekteba<br />

i medresa brojkama izražava<br />

do kojih je razmjera prosvjeta toga<br />

vremena uznapredovala. Čelebi<br />

navodi, pored ostalog, da je u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru bilo 5 medresa i 11<br />

sibijan mekteba, što <strong>za</strong> to vrijeme<br />

predstavlja impo<strong>za</strong>ntanu cifru.<br />

Vjerske škole – mektebi i medrese<br />

– razvijale su se prvenstveno<br />

u gradovima, a kasnije i u većim<br />

selima Sandžaka. Izvori ukazuju<br />

na veoma usklađen tempo razvoja<br />

školskih ustanova pomenutog karaktera,<br />

uprkos izvjesnoj stagnaciji<br />

koja će biti <strong>za</strong>bilježena <strong>za</strong>oštravanjem<br />

vojnih i političkih prilika u<br />

Imperiji, naročito konačnim <strong>za</strong>ustavljanjem<br />

osmanlijskog pohoda<br />

na Beč <strong>16</strong>83. godine. Niz pora<strong>za</strong>,a<br />

potom najezda austrijskih trupa<br />

nanose veliku pustoš u mnogim<br />

osmanlijskim kulturnim i privrednim<br />

centrima (Sarajevo, Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r, Prizren, Skoplje). Tako je i<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r u Velikom bečkom ratu<br />

(<strong>16</strong>83-<strong>16</strong>89) bio opustošen, opljačkan,<br />

spaljen i razrušen od strane<br />

austrijskog generala Pikolominija.<br />

Da bi u evropskom dijelu Carstva<br />

učvrstili svoje pozicije, Turci<br />

Osmanlije su trgovački Sandžak<br />

pretvorili u odbrambenu vojničku<br />

tvrđavu, i<strong>za</strong>bravši ga kao još<br />

jedno od područja pogodnih <strong>za</strong><br />

uspostavu kontrole nad vladajućim<br />

pozicijama.<br />

Ipak, niz mjera poduzetih na<br />

polju administrativno-teritorijalne<br />

reorgani<strong>za</strong>cije Osmanlijske Imperije<br />

sredinom XIX vijeka doprinosi<br />

poboljšanju uslova <strong>za</strong> obrazovanje<br />

na svim uzrasnim nivoima. Osim<br />

većih prosvjetnih centara priliku<br />

dobijaju i neki manji administrativni<br />

gradovi u kojima dolazi do<br />

reorgaziziranja škola i sistema<br />

obrazovanja. Zasnovana na principu<br />

multikonfesionalnog šarenila,<br />

Osmanlijska Imperija razvija i otvara<br />

nove-reorganizirane škole<br />

svjetovnog karaktera, koje su se<br />

umnogome razlikovale od ranijih<br />

vjerskih škola – mekteba i medresa.<br />

Sistem školstva u Sandžaku<br />

u drugoj polovini XIX vijeka<br />

Riječ je o sistemu koji je imao<br />

svjetovni i opšteobrazovni krakter<br />

i izgledao je ovako:<br />

Sistem školstva u Novopa<strong>za</strong>rskom<br />

sandžaku po ovom tabelarno<br />

pregledu sačinjavale su ove prosvetne<br />

institucije: mektebi, medrese,<br />

iptidaije, ruždije i idadije i<br />

jedna, a kasnije dvije <strong>za</strong>natske<br />

škole <strong>za</strong> žensku muslimansku<br />

djecu.<br />

Specijalne i<br />

stručne škole<br />

Zanatske<br />

škole (ženske)<br />

Opšte<br />

obrazovne<br />

škole<br />

Iptidaije<br />

(početna osnovna<br />

škola )<br />

Ruždije<br />

(niže<br />

gimnazije)<br />

Idadije<br />

(više<br />

gimnazije)<br />

Vjerske škole<br />

Mektebi<br />

(mesta <strong>za</strong><br />

učenje)<br />

Medrese<br />

(srednje<br />

bogoslovije)<br />

Ovakav sisitem opšteobrazovnih,<br />

a donekle i specijalnih i stručnih<br />

institiucija svjetovnog karaktera<br />

u Bosanskom ejaletu (kasnije vilajetu)<br />

pokreće Šerif Osman – paša,<br />

valija pomenutog ejaleta polovinom<br />

XIX vijeka, insistirajući kod<br />

Porte da se ovakav sistem školstva<br />

proširi na Bosanski vilajet, jer će to<br />

mnogo koristiti ugledu carstva.<br />

Ovaj sisitem naišao je na brzi prijem<br />

i primjenu, osobito kod uglednih i<br />

imućnih ljudi koji su shvatali značaj<br />

opšteobrazovnih škola i pozdravljali<br />

ovakvu odluku Porte.<br />

Šerif Osman-paša je <strong>za</strong> devet<br />

godina svog boravka i upravljanja<br />

preporodio Bosanski vilajet i na<br />

polju prosvjete mnogo učinio ”tako<br />

da su mnoga djeca izučila nauke da<br />

se mogu u carsku službu u kancelarije<br />

uzeti ”.<br />

Ove škole bile su pristupačnije<br />

vojno–politički privilegiranom<br />

sloju: činovnicima, trgovačkoj bužoaziji<br />

i imućnijim, uglednijimm<br />

građanima, ali ne i siromašnijim<br />

slojevima. No bez obzira na takav<br />

splet okolnosti, ovaj sistem je uzeo<br />

maha i učvrstio se na širem području<br />

Bosanskog vilajeta, odnosno<br />

Novopa<strong>za</strong>rskog sandžaka kao njegovog<br />

sastavnog dijela.<br />

Sa burnim razvitkom gradova,<br />

porastom stanovništva u njima, plodotvornim<br />

uticajem na svijest ljudi<br />

i <strong>za</strong>htjevom <strong>za</strong> daljnje unaprijeđenje<br />

sistema školstva, u Sandžaku se broj<br />

škola rapidno povećavao, što se vidi<br />

iz izvoda iz Bosansko – hercegovačkog<br />

klasifika (kalendara) <strong>za</strong> 1875.<br />

godinu, priloženog uz četvrtu stranicu<br />

ove teme.<br />

Iz izvoda se vidi da je u gradovima<br />

Novopa<strong>za</strong>rskog sandžaka u<br />

drugoj polovini XIX vijeka, pored<br />

ostalih, bilo značajnih objekata: tri<br />

medrese, četiri ruždije, pedeset dva<br />

mekteba, četrdeset šest ”vjerskih“<br />

škola ” sa velikim brojem djece u<br />

njima. Ove brojke dokazuju izvestan<br />

napredak i razvoj prosvjete u<br />

Sandžaku. Iz njega se može vidjeti<br />

da je te škole posjećivalo preko 5 –<br />

6 hiljada djece Sandžaka.<br />

Da je osmanlijski obrazovni sistem<br />

ubr<strong>za</strong>no forsirao nove škole<br />

opšteobrazovnog i stručnog karaktera<br />

može se <strong>za</strong>ključiti iz govora<br />

pojedinih istaknutih ličnosti<br />

Osmanlijske imperije. Pošto je Novopa<strong>za</strong>rski<br />

sandžak pripadao Bosanskom<br />

vilajetu, radi ilustracije,<br />

navodimo jedan dio govora valije<br />

pomenutog vilajeta, Šerif Osman<br />

– paše koji je, apelujući na mase da<br />

se kulturno–prosvjetno uzdižu, između<br />

ostalog rekao: ’’Potrebno je da<br />

se narod uči čitati i pisati, i time da<br />

odgoni neznanje koje ga je obuzelo. I<br />

Januar - Decembar 2009. 157

ovoj potrebi je dostojno odgovoreno,<br />

jer je u varošima i selima po ovome<br />

Vilajetu do sada iznova otvoreno više<br />

od četiri stotine osnovnih škola, poluruždija<br />

i ruždija’’. 1<br />

Iz ovog govora valije Bosanskog<br />

vilajeta može se <strong>za</strong>ključiti da je rad<br />

na prosvjetno-kulturnom polju,<br />

tj.na izgradnji novog školskog sistema,<br />

<strong>za</strong> ono vrijeme dosta napredovao<br />

i posti<strong>za</strong>o <strong>za</strong>vidne rezultate<br />

koji nisu <strong>za</strong> potcjenjivanje. Ovi su<br />

rezultati postignuti, prvenstveno,<br />

<strong>za</strong>laganjem visoke administracije<br />

Porte, pojedinih valija, kao npr.<br />

Osman–paše i drugih utjecajnih<br />

ljudi sa ovih prostora.<br />

Da bi se unaprjeđenju školstva<br />

i rješavanju prosvjetnih problema<br />

pristupilo intenzivnije, Ministarstvo<br />

prosvjete Carigrada pismeompredstavkom,<br />

upućenom<br />

bosanskom valiji, apelira na građanstvo<br />

da se kulturno uzdiže i<br />

krene u korak sa naukom i civili<strong>za</strong>cijom.<br />

U pismu se pored ostalog<br />

ističe:<br />

“Da bi se nauka u svim krajevima<br />

države što bolje rasprostirala<br />

naumila je Carska vlada da neke<br />

potrebne ustanove <strong>za</strong>vede. Svakome<br />

je poznato, da se nauka čitanja<br />

i pisanja i osnovnog vaspitanja<br />

u osnovnim školama svoj djeci predaje.<br />

Zato je postignuće ove namere<br />

prvi uslov da se stanje<br />

osnovnih škola koje već postoje popravi,<br />

da se broj ovih škola prema<br />

broju i potrebi žiteljstva poveća – tj.<br />

da se još škola iznova otvori“.<br />

U nastavku ove pismene predstavke<br />

se dalje ističe da: „svaki čovjek<br />

koji živi u krugu civili<strong>za</strong>cije,<br />

bez razlike stanja u kome se nalazi,<br />

dužan je neku nauku imati, a da bi<br />

svoje poslove uredno izvršavao<br />

treba mu znati čitati i pisati, inače<br />

će mu svaka tuđa pomoć trebati i<br />

sredstvom tuđeg znanja moraće<br />

svoje potrebe sviđati, <strong>za</strong>to treba<br />

svaki čovjek, koji je rad svoje dostojanstvo<br />

među ljudima da uživa, da<br />

se na nauku što više upućuje.<br />

Poznato je da se prvi temelj<br />

ovoga važnoga znanja <strong>za</strong>dobiva u<br />

158 Januar - Decembar 2009.<br />

narodnim osnovnim školama, a u<br />

školama je ovim do sada nauka<br />

vjero<strong>za</strong>konska predavana, ali na<br />

uslove života odnoseće se nauke u<br />

njima nisi mjesta imale, a budući<br />

svi učenici nisu iz malih škola u<br />

ruždije prelazili, nego iz njih izišavši<br />

primali se na rukodjele i<br />

druga <strong>za</strong>nimanja i tako su mnogi<br />

ostajali bez nauke <strong>za</strong> uslove života<br />

potrebne, a doka<strong>za</strong>no je, da to stoji<br />

na putu rasprostiranju nauke koja<br />

je temelj civili<strong>za</strong>ciji.<br />

Da bi se ovome nedostatku<br />

nauke doskočilo naredila je carska<br />

vlada, da se u osnovnim školama<br />

pokraj nauke o vjero<strong>za</strong>konu i<br />

dužnostima muslimanstva predaje<br />

i pisanje, čitanje i osnove realnije<br />

nauke, a da bi se taj cilj<br />

postignuti mogao, naređeno je da<br />

se otvori škola, u kojoj će se učitelji<br />

<strong>za</strong> škole po novom sistemu uređenja<br />

pripravljati. A ta će škola nositi<br />

ime dar – ul – alimin sibijan “ =<br />

kuća učitelja <strong>za</strong> djecu,( odnosno<br />

učitelska škola). 2<br />

Ova tri momenta u stavovima<br />

osmanlijskih rukovodilaca koji su<br />

predočavani i objavljivani preko<br />

turskog lista “Bosna“ na osmanlijskom<br />

i bošnjačkom/bosanskom jeziku,<br />

s ciljem populari<strong>za</strong>cije novog<br />

školskog sistema, govore nam<br />

jasno koliko su <strong>za</strong>govornici pomenute<br />

ideje otišli daleko u shvatanju<br />

prosvjetne problematike, koja se u<br />

odnosu na ranija iskustva organi<strong>za</strong>cijski<br />

i teoretski bitno razlikuju.<br />

Osmanlije uviđaju potrebu jačanja<br />

sistema putem reformi pismenosti<br />

i znanosti u ovim <strong>za</strong>ostalim krajevima<br />

carstva i u tom cilju kažu: “<br />

Potrudimo se, dakle, da sa sebe<br />

stresemo nesnosni prah neznanja i<br />

da se koristimo ovim vremenom.<br />

….. Dangubom se ne može ništa<br />

steći, a ovakve prilike svakad se ne<br />

pojavljuju….. “<br />

Tako se i na inicijativu visokih<br />

funkcionera turskog carstva, činovničkog<br />

staleža, trgovačke buržoazije,<br />

i imućnijih građana razvio<br />

novi sistem školstva koji tek pred<br />

kraj XIX i u prvim godinama XX vi-<br />

jeka dobija karakter savremenog sistema<br />

školstva sa svim svojim nedostacima<br />

i negativnim osobinama<br />

toga vremena.<br />

Ovaj sistem školstva u Otomanskoj<br />

imepriji odškolovao je nekoliko<br />

mladih generacija nadahnutih<br />

novim naprednim, revolucionarnim<br />

i slobodarskim idejama. To su<br />

budući <strong>za</strong>govornoci i pokretači<br />

Mladoturskog pokretai.<br />

Balkansim ratovima okončana<br />

je turaka uprava na Balkanskom<br />

poluostrvu, a time je nestalo i sve<br />

što je nosilo tursko obilježije.<br />

Novonastala ekonomska, politička<br />

i društvena zbivanja kroz dugi<br />

niz godina različito su uticala na<br />

razvoj prosvjete i kulture na Balkanu.<br />

Bez obzira na to, ona se poslednjih<br />

decenija XIX i početkom<br />

XX vijeka, naglo razvijala. Pa je<br />

stvoren jedan odredjen sisitem<br />

obrazovanja i vaspitanja nadahnut<br />

buržoaskim idejama i sadržinom.<br />

Tipovi škola u Novom Pa<strong>za</strong>ru i<br />

bližoj okolini<br />

Mektebi (mjesta <strong>za</strong> učenje ), su<br />

najmasovnije vjersko-svjetovne<br />

škole. Nisu bile obavezne u smislu<br />

<strong>za</strong>kona i propisa, ali su ih <strong>za</strong>to iz<br />

vjerskih pobuda pohađala sva muslimanska<br />

djeca oba pola starosti<br />

od 6–15 pa i više godina.<br />

Školovanje u mektebima trajalo<br />

je po 2 do 3 godine, a po želji samih<br />

učenika, katkad i više. Po selima se<br />

moglo naići na učenike koji su u<br />

mektebu proveli po 5 i više godina,<br />

vraćajući se po više puta da uče<br />

istu materiju, kako bi je što bolje<br />

savladali ili napamet naučili.<br />

Prvi mektebi u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

javljaju se sa osnivanjem grada od<br />

strane njegovog utemeljivača Isabega<br />

Ishakovića. Kako se razvijao<br />

grad i njegova privreda, rasteo je i<br />

broj stanovnika, a shodno njihovim<br />

potrebama uvećavao se i broj mekteba,<br />

pa Evlija Čelebija bilježi da u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru ima oko 11–12 sibijin<br />

mekteba.

Broj mekteba u Novom Pa<strong>za</strong>ru<br />

u XIX veku ostaje nepromjenjen.<br />

Tako je 70–tih godina XIX vijeka u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru bilo 12 mekteba sa<br />

594 učenika oba pola. To znači da<br />

su mektebi u Novom Pa<strong>za</strong>ru u<br />

dugom nizu od oko 400 godina<br />

bili osnovni i najmasovniji vid<br />

vjerskih škola, u kojima je vršeno<br />

podučavanja i vaspitavanja mladog<br />

naraštaja u duhu Islama. Radi<br />

ilustracije o mektebima u Novom<br />

Pa<strong>za</strong>ru i drugim mjestima Sandžaka<br />

navešćemo neke brojke:<br />

U gradovima Novopa<strong>za</strong>rskog<br />

sandžaka 1874. i 1875. godine postajalo<br />

je oko 58 mekteba sa<br />

ukupno 2. 850 učenika (dječaka i<br />

djevojčica).<br />

Najviše mekteba je bilo u isturenim<br />

gradovima prema Srbiji i<br />

Crnoj Gori. Tako je u Bijelom Polju<br />

imalo najviše mekteba - 15, uSjenici<br />

<strong>13</strong>, a najmanje u Novoj Varoši<br />

-2 i Prijepolju 4. Jasan pregled<br />

mekteba I učenika u njima po gradovima<br />

Sanžaka može se videti iz<br />

sledeće tabele, izvađene iz predhodnog<br />

kalsifika priloženog uz<br />

stranu četvertu (4), <strong>za</strong> 1874 / 75<br />

godinu:<br />

Mekteb je mjesto <strong>za</strong> učenje<br />

osnovne pismenosti, vjerske<br />

pouke i osnovnih principa na kojima<br />

se <strong>za</strong>sniva Islam. Kroz učenje<br />

u mektebu može se vrlo lako sagledati<br />

i osnovni cilj vaspitanja<br />

mladih vjernika.<br />

Učenici, koji stupe u mekteb,<br />

najprije uče arapski bukvar koji se<br />

zove “Elif–sufara“. Bukvar je<br />

pisan arebicom - prilagođenim<br />

arapskim pismom i sadrži osnovne<br />

dove potrebne <strong>za</strong> klanjanje<br />

nama<strong>za</strong>. Te molitve se nalaze na<br />

tri pretposlednje strane, a na kraju<br />

“Elif-sufare“ napisana je molitva<br />

koja čini srž islamske vjere:<br />

„Amentu billahi“ (vjerujem u<br />

Boga), koju mora da nauči napamet<br />

svaki musliman, jer suu njoj<br />

izloženi imanski šartovi - osnovni<br />

principi islamskog vjerovanj i to:<br />

vjerovanje u Boga, božije meleke<br />

(anđele), božije poslanike (pej-<br />

Naziv Mjesta Broj Mekteba Broj učenika<br />

gambere), božije knjige (kitabe),<br />

koje ih je: „četiri velike i stotinu<br />

malih“, a te četiri velike knjige su:<br />

„Tevrat“ (jevrejski); „Zebur“ (katolički);<br />

„Indžil“ (pravoslavni); i<br />

„Kur’an“ (muslimanski); vjerovanje<br />

u Sudnji dan (ar. Jeum-il-Ahir)<br />

i u sudbinu (tur. kader) bila dobra<br />

ili zla i da će svi na Sudnjem danu<br />

biti oživljeni i polagati računa o<br />

svojim djelima, te da sve što se<br />

zbiva, zbiva se Alahovom voljom.<br />

Nakon „Elif - sufare“ učenik<br />

prelazi da uču prvi dio Kur’ana, tj.<br />

„Amen - sufaru“, <strong>za</strong>tim drugi dio<br />

„Tebarek–sufaru“, onda treći:<br />

„Katmen–sufaru“, i po <strong>za</strong>vrštku<br />

ova tri dijela, prelazi na potpunije<br />

i detaljnije učenje Kur’ana. Prilikom<br />

<strong>za</strong>vršetka svakog, od ova tri,<br />

dijela, - knjige, učenik donosi<br />

mualimu (vjeroučitelju)–hodži nagradu<br />

u novcu ili odjeći (tekstil),<br />

<strong>za</strong>to što učitelj nije primao posebnu<br />

nadoknadu <strong>za</strong> mektebsku poduku<br />

djece, pa je ovo bio način na<br />

koji je nagrađivan <strong>za</strong> svoj rad.<br />

Pored ovoga, osnivač mekteba<br />

vakif (dobrotvor), ili sami roditelji,<br />

prilikom otvaranja mekteba,<br />

dogovarali su da će vjeroučitelju<br />

plaćati dogovorenu sumu u novcu<br />

ili naturi, uz obavezu da će ga<br />

obezbijediti stambeno i snabdjeti<br />

ogrijevom.<br />

Kur’an se uči duže, od jedne do<br />

dvije, pa i tri godine, a po želji<br />

samih učenika i znatno više. Završetak<br />

učenja Kur’ana je predviđao<br />

posebnu svečanost, običaj koji se<br />

poštuje od davnina, da kad jedan<br />

Muški Ženski Svega<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r 12 424 170 594<br />

Pljevlja 12 323 <strong>16</strong>6 489<br />

Bijelo Polje 15 680 175 855<br />

Prijepolje 4 180 60 220<br />

Sjenica <strong>13</strong> 500 40 560<br />

Nova Varoš 2 98 37 <strong>13</strong>5<br />

Ukupno 58 2205 648 2853<br />

učenik <strong>za</strong>vrši Kur’an, a roditelj mu<br />

je dobrog imovnog stanja, obavi se<br />

svečanost “hatma“ u čast proučenog<br />

Kur’ana na sljedeći način: dijete<br />

se obuče u lijepo svječano<br />

odijelo, pozovu se bližnji rođaci i<br />

pristupa se provjeri poznavanja čitavih<br />

poglavlja ili odlomaka iz<br />

Kur’ana. Uspješno obavljena hatama<br />

predstavljala je neku vrstu<br />

<strong>za</strong>vršnog ispita koji, kad ga učenik<br />

prođe, govorilo se da je „skinuo<br />

hatme” ili „<strong>za</strong>klopio hatme”, što<br />

znači da je stekao osnovna vjerska<br />

znanja. Skidanje ili <strong>za</strong>klapanje<br />

hatme često je bilo propraćeno<br />

učenjem Mevluda – prigodnog<br />

spjeva o rođenju i životu Muhameda<br />

alejhiselama i učenjem ilahija<br />

– pobožnih pjesama. Hatma je<br />

bila prilika da se nagrdi vjeroučitelj,<br />

pa i njegovi pomagači – kalfe,<br />

ako ih je imao, ali i da se šerbetom,<br />

simitima, halvom, ili drugim poslasticama<br />

počaste svi koji su<br />

hatmi prisustvovali.<br />

I siromašna su djeca <strong>za</strong>vršavala<br />

hatmu, u mektebu pred hodžom<br />

(hafizom) i bližnjim rođacima, ali<br />

bez serviranja simita i halve. Učitelju<br />

se ipak donosila nagrada u<br />

novcu ili naturi prema mogućnostima<br />

roditelja.<br />

Sva ostala djeca, svečano obučena,<br />

ulaze u mekteb sjedajući na<br />

svoja mesta, a roditelji i ostale zvanice<br />

posijedaju ispred njih na tradicionalnu<br />

podnu prostirku<br />

(pustećije od uštavljene ovče,<br />

kozje ili teleće kože), tepihe, ćilime<br />

i druge <strong>za</strong>stirače. Nakon toga, je<br />

Januar - Decembar 2009. 159

hodža–mualim, najčešće hafiz<br />

(onaj koji zna Kur’an napamet)<br />

izuči molitvu, <strong>za</strong>hvalivši se prisutnima<br />

na posjeti, odpočinjao sa<br />

„ispitom“, na taj način što bi učenik<br />

izvjesne lekcije iz Kur’ana<br />

(sure), čitao ili napamet izgovarao.<br />

Mnogi su tu svečanost uveličavali<br />

„Mevludom“ (prigodan spev o<br />

Muhamedu) pjevanjem naglas, u<br />

kome se veliča poslanik Muhamed<br />

i njegovo rođenje.<br />

Po <strong>za</strong>vršetku hatme(ta) i molitvi<br />

djeca i odrasli u mektebu popiju<br />

šerbet ili đulsiju (slatko piće),<br />

a <strong>za</strong>tim izlaze napolje. U dvorištima<br />

mekteba deca se poredaju<br />

po dvoje. Pred njima je petoro-šestoro<br />

djece koja imaju melodičan<br />

glas, koja pevaju „iljahije’’ pobožne<br />

pjesme na arapskom, turskom<br />

ili bošnjačkom), prolazeći postrojeni<br />

u redu, ulicama od mekteba<br />

do kuće učenika, gde sva deca i<br />

odrasli budu počašćeni „simitom’’<br />

i „halvom’’, a veroučitelja posebno<br />

nagrade (otac u novcu, a majka<br />

mahramom, košuljom, čevretom i<br />

dr.). Tom prilikom daruju i pomoćnika<br />

(kalfu) ako je postojao pri<br />

mektebu.<br />

U mektebu, pored učenja pomenutih<br />

knjiga, kao najglavnije bilo je<br />

učenje 33 islamska šarta (tur.<br />

uslova) <strong>za</strong> pripadništvo islamu. Ti<br />

uslovi ili principi iziskuju da učenik<br />

bolje nauči verovanje u Boga,<br />

uzimanje abdesta prije molitve,<br />

umivanje, kupanje, klanjanje i<br />

druge najnužnije propise islama,<br />

koje kao musliman obavezno mora<br />

da poznaje i da ih se striktno pridržava.<br />

Ako ih ne poznaje, dužan ih<br />

je bio naučiti, ili će se smatrati <strong>za</strong><br />

džahilja (neznalicu). Ova 33 šarta<br />

(uslova), najglavnije molitve (dove)<br />

i propisi islama, odštampani su u<br />

knjizi zvanoj „Ilmihal”, koja se<br />

učila u mektebu kao predmet.<br />

Osim navedenih predmeta u<br />

mektebu se još praktično učilo klanjanje<br />

(namaz), odnosno pet dne-<br />

1. Naša škola, br. 9-10, 1956.<br />

2. Isto<br />

<strong>16</strong>0 Januar - Decembar 2009.<br />

vnih namaskih vaktova (vremena),<br />

a uz njih i Džuma (petak u podne),<br />

Bajram (dva puta u toku lunarne<br />

godine), Teravih ili Teravije (svakog<br />

Rama<strong>za</strong>na, 29 ili 30 dana),<br />

Dženaze (prilikom smrti umrlog).<br />

Velika se pažnja posvećivala učenje<br />

E<strong>za</strong>na (poziva na svakodnevnu<br />

molitvu) i dugi. Pisanje se u mektebu,<br />

najčešće, nije učilo !?!<br />

Pored petka (džume), (koji je<br />

kod pripadnika islama ono što je<br />

nedjelja <strong>za</strong> hrišćanske vjernike), i<br />

ostalih manjih praznika, značajni<br />

praznici bili su: Muhamedovo rodjenje<br />

– 12. rebiul-l-evvel, Lejletul-Kadr<br />

- 27. noć mjeseca<br />

Rama<strong>za</strong>na, Rama<strong>za</strong>nski i Kurban<br />

bajram. Djeci se 3–4 dana prije Bajrama<br />

davao odmor (10–12 dana) i<br />

tom prilikom djeca su donosila<br />

vjeroučitelju nagradu u novcu „testireč“i(<br />

od presijske <strong>riječ</strong>i „desti<br />

res“, što znači „davanje rukom“).<br />

U mektebima nisu postojale<br />

klupe kao u današnjim školama.<br />

Deca su sjedela na kolenima na<br />

pustećijama ili drugoj prostirci<br />

koju su donosila od kuće, a ispred<br />

sebe su imali niske drvene klupice<br />

ili postolja – „peštahte”, na kojima<br />

su se držale knjige – Ilmiohali i<br />

Mushafi.<br />

Mektebi su otvarani inicijativom<br />

samih građana naročito bogatih,<br />

koji su svoj imetak <strong>za</strong>vještali<br />

<strong>za</strong> otvaranje mekteba da im deca<br />

ne bi bila „džahilji“ (neznalice) što<br />

se smatralo nepotpunim muslimanima.<br />

Otvarani su u džamijama, ili<br />

uz džamije, u privatnim zgradama<br />

ili zgradama napravljenim<br />

akcijom i prilozima građana, koje<br />

su se sastojale iz učionice, eventualne<br />

kaznene prostorije i učiteljevog<br />

stana. Prostorije su<br />

odgovarale aktuelnom trenutku,<br />

bile su skromnije, a higijenu prostorija<br />

su održavali polaznici<br />

škole, najčešće, stariji učenici (bilo<br />

je učenika koji su imali i 15 pa i<br />

više godina starosti) svakoga<br />

dana. Prostorije su čišćene i uređivane<br />

detaljnije, redovno svakog<br />

četvrtka (uoči petka).<br />

Učitelji i učiteljice u mektebima<br />

bili su svršeni učenici četvororazrednih,<br />

šestorazrednih, osmorazrednih,<br />

a rjeđe i punih medresa.<br />

Zvali su se "mualimi" (nastavnici),<br />

a učiteljice "mualime".<br />

Oni nisu imali status državnih<br />

službenika, pa prema tome nisu ni<br />

bili plaćeni kao državni činovnici,<br />

već su <strong>za</strong>svoj rad nagrađivani od<br />

đačkih roditelja, najčešće, prigodom<br />

vjerskih praznika i pri polasku<br />

djeteta u mekteb, odnosno<br />

<strong>za</strong>vršetkom mektebske obuke. I<br />

pored dužnosti veroučitelja, mualimi<br />

su bili i imami u gradskim i<br />

seoskim džamijama, pa su i od vakufske<br />

uprave primali nagradu <strong>za</strong><br />

svoj angažman.<br />

Sistem rada u mektebima djeca<br />

su teško podnosila i još otežanije<br />

učila. Morali su usvajati dio znanja<br />

koja su po svojoj prirodi bila<br />

nejasna i nerazumljiva, naročito jezike<br />

(arapski, persijski i staroturski).<br />

Vjeroučitelj se nije trudio<br />

mnogo da objasni stvari, već je<br />

<strong>za</strong>htijevao da se, kao što je napisano,<br />

nauči napamet. O tome svjedoče<br />

brojni primjeri: Djeca su<br />

sjedela “pokoljenke“ (na kolenima)<br />

na patosu nepomično, do<br />

pola dana bez odmora, tako da su<br />

od bolova u nogama teško ustajali.<br />

Dijete koje bi se usled grčeva ili<br />

utrnulosti nogu pomjeralo, ili nije<br />

naučilo materiju, bilo bi veoma<br />

strogo kažnjavano. (Ta se praksa u<br />

školama <strong>za</strong>držala i nakon odlaska<br />

Osmanlija). Kaznenih mjera je bilo<br />

na pretek: razvrstanih po kategorijama<br />

I težini prestupa – greški. U<br />

<strong>za</strong>visnosti od težine prestupa, najteže<br />

kazne bile su: „falake“ i <strong>za</strong>tvaranje.<br />

Falaka je bila u obliku<br />

motka, sa užetom prikačenim da<br />

dva mjesta, i dva kraka. Služila je<br />

<strong>za</strong> obavijanje nogu i njihovog pričvršćivanja<br />

<strong>za</strong> motku.

DEMOGRAFIJA<br />

Dr. sci. Selim Šaćirović<br />

DEMOGRAFSKI RAZVOJ<br />

I URBANIZACIONI TOKOVI<br />

NOVOPAZARSKOG KRAJA<br />

Stara čaršija koje više nema<br />

Tokom duge naseobinske historije<br />

novopa<strong>za</strong>rskog kraja, njegova demografska<br />

situacija se kontinuirano<br />

mijenjala. Ima indicija da je te ritorija<br />

današnjeg grada i njegove okoline bila<br />

naseljena od prahistorijskih vremena. Izvesno<br />

je da su se demografske prilike mijenjale<br />

veoma intenzivno, noseći u sebi<br />

uvijek svojstva konkretne historijske<br />

epohe. U svim fa<strong>za</strong>ma dr u štvenog razvoja,<br />

na pomenutim prostorima vidno<br />

mjesto su imali kulturogeni i demografski<br />

utjecaji (kako sa istoka, tako i sa <strong>za</strong>pada).<br />

Isto tako, istaknuto mjesto u<br />

historijsko- demografskom razvoju čitavog<br />

područja ima i čitav niz veoma značajnih<br />

historijskih događaja kojima je<br />

stanovništvo bilo <strong>za</strong>hvaćeno i u kojima je<br />

aktivno učestvovalo. Pomenute su histo-<br />

rijske okolnosti i teritorijalno razgranata<br />

mreža migracionih stujanja, računajući i<br />

činioce ekonomskog razvoja, presudno<br />

utjicale na dinamiku demografskog razvoje<br />

i promjene antropološke, etnografske<br />

i antropogeografske slike njegovih<br />

naselja. U tom smislu, relevantan utjecaj<br />

na dugo postojanje naselja novopa<strong>za</strong>rskog<br />

kraja imaju:<br />

- autohtono starosjedelačko stanovništvo<br />

(Iliri, Kelti, Vlasi i dr.)<br />

- naseljavanje južnoslavenskog stanovništva<br />

(kraj VI i početak VII vijeka)<br />

- vladavina Osmanlija i utjecaj orijentalne<br />

kulture,<br />

- metanastazička kretanja stanovništva<br />

ka današnjem gradu i iz grada ka<br />

Turskoj i <strong>za</strong>padnim zemljama,<br />

- suvremene migracije na relaciji selograd.<br />

U novije vrijeme, naročito u<br />

drugoj polovini XX vijeka, jači<br />

podsticajni impulsi demografskog<br />

razvoja Novog Pa<strong>za</strong>ra i njegove<br />

okoline proizlaze iz ubr <strong>za</strong>nog društveno-ekonomskog<br />

razvoja i promjena<br />

i<strong>za</strong>zvanih u njegovoj pri -<br />

vrednoj i regionalno funkcionalnoj<br />

strukturi. Funkcionalni razvitak<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra omogućava veoma<br />

vidljiv urbani, administrativnoupravni,<br />

kultu rno-pro svje tni,<br />

zdra vstveni i industrijski ra zvoj.<br />

To doprinosi formiranju specifične<br />

demografske situacije u gradu i<br />

njegovoj okolini, koja se po mnogo<br />

čemu razlikuje od one u ranijim<br />

historijskim periodima.<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>16</strong>1

Antropogeografska<br />

i demografska prošlost<br />

Mada je Novi Pa<strong>za</strong>r činio zonu<br />

spajanja i prožimanja znatno udaljenih<br />

oblasti i često predstavljao<br />

neku vrstu sa bi rnog centra <strong>za</strong> dalje<br />

pokrete, ipak je i u samom gradu i<br />

njegovoj okolini očuvan značajan<br />

broj historijskih spomenika koji su<br />

nepobitni svjedoci hi storijske prošlosti<br />

stanovništva cijelog novoparskog<br />

kraja. 1<br />

Razumije se, tih graditeljskih<br />

tragova je najviše iz srednjeg vijeka,<br />

jer je na po me nutom području<br />

svojevremeno bilo saborište srednjovekovne<br />

srpske države i utvrđenje<br />

Ras. Ima izvora u kojima je<br />

Deževa naznačena ne samo kao<br />

stara kraljevska prestonica, već i<br />

kao jako sre di šte Bogomila. Osim<br />

toga, tu su ostaci drevnog rimskog<br />

i starog srednjovjeko vnog Trgovišta<br />

koje se pominje kao trgovački centar,<br />

po mišljenju mnogih, najvažnije<br />

mjesto (od <strong>13</strong>46. do 1459.) na drevnom<br />

trgovačkom putu između Dubrovnika<br />

i Niša, što, istovremeno,<br />

svjedoči o priličnoj naseljenosti stanovništva<br />

u pome nutom središtu i<br />

njegovoj okolini.<br />

O historijskoj prošlosti stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra i njegove<br />

oko line pisali su brojni naučnici,<br />

putopisci i demografi. Profesor J.<br />

Dedijer piše da pri kraju XV vijeka<br />

nestaje ime Trgovište, a javlja se da -<br />

na šnje ime Novi Pa<strong>za</strong>r (tur. Yeni<br />

Pa<strong>za</strong>r). Brojni putopisci koji su<br />

ovu da još od XVI vijeka prolazili<br />

tvrde da je Novi Pa<strong>za</strong>r najveće na -<br />

se lje na “Dubrovačkom putu” između<br />

Dubrovnika i Niša, sa 6.000<br />

kuća, mnogim džamijama, karavan<br />

sarajima i dugačkim ba<strong>za</strong>rom,<br />

čije su stanovništvo sačinjavali<br />

“Tu rci”, Dubrovčani i Mlečani. Stanovnici-katolici<br />

su u gradu čak u<br />

jednoj od kuća imali i kapelu.<br />

Među tim od XVII stoljeća, Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r počinje da gubi primat i silan<br />

trgovački značaj, a naročito posrće<br />

od vremena Velikih seoba stanovništa<br />

(<strong>16</strong>83-<strong>16</strong>99) i krvavog po-<br />

<strong>16</strong>2 Januar - Decembar 2009.<br />

hoda Karađorda, krajem proljeća<br />

1809.godine. 2 Zbog posljedica stradanja<br />

i paljevina grada i njegove<br />

okoline došlo je do velikih migracija<br />

stanovništva svih naroda pogođenih<br />

nemirima.<br />

Putopisci Pukvilj, Giljferding,<br />

Ami Bue i drugi pišu o opadanju<br />

broja stanovništva i slabom oporavku<br />

grada i njegovog okruženja.<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r se nešto kasnije, u izvesnoj<br />

mjeri oporavio, postajući glavno<br />

sjedište muslimanskih be g -<br />

ova, 3 ali je nakon odlaska Osmanlija,<br />

naročito poslije teških godina<br />

Balkanskih ratova i Prvog svjetskog<br />

rata, primjetna njegova privredna<br />

i urbana stagnacija.<br />

U to vrijeme su u gradu domini -<br />

rali trgovci, <strong>za</strong>natlije, ali su brojna<br />

gradska naselja osim “jerlija” (tur.<br />

mještani) naselili “muhadžiri” do -<br />

se ljeni iz Bosne i Hercegovine. U<br />

gradu je bio i izvjestan broj pekara i<br />

privrednika iz Đakovice i okoline<br />

koji su držali hanove i bavili se ku -<br />

ju ndžilukom i proizvodnjom hljeba.<br />

Kada je u pitanju historijska<br />

pro šlost stanovništva, osim Bošnjaka<br />

i Srba, bilo je i Roma, čije se<br />

prisustvo u ovom kraju vezuje <strong>za</strong><br />

početak osmanlijske vladavine. 4<br />

Kako navodi T. Đorđević, u No -<br />

vom Pa<strong>za</strong>ru je bilo 20 do 40 čerkeskih<br />

kuća. Naim, oni su se krajem<br />

XIX vijeka odvojili od kosovskih<br />

Čerke<strong>za</strong> i dospeli u naše krajeve.<br />

Međutim, satirale su ih razne bolesti<br />

i prisile na raseljavanje tako da<br />

danas na njih jedino podsjeća “Čerkez<br />

mahala”, koja je po njima i dobila<br />

ovo ime.<br />

Najstarija je ipak kolonija jevrejskih<br />

doseljenika koja se ovde da -<br />

vno formirala, najvjerovatnije u<br />

XVI vijeku (E. Mušović). Došli su<br />

kao trgovci i pored rijeke Raške os -<br />

no vali svoju koloniju. Prema po da -<br />

cima G. Gravijea, 1912. godine je u<br />

No vom Pa<strong>za</strong>ru bilo je oko 50-tak<br />

jevrejskih domova. Činjenice navode<br />

na pretpostavku da su se u<br />

gradu održali <strong>za</strong>hvaljujući prilično<br />

ujednačenom priraštaju. O njihovom<br />

dolasku E. Mušović piše slje -<br />

de će: “Moglo je to da bude i XVI<br />

stoljeće, kada je Novi Pa<strong>za</strong>r igrao<br />

vrlo važnu ulogu u trgovini i bio<br />

ve<strong>za</strong> između Sarajeva, Skoplja i Soluna”.<br />

Ova jevrejska novopa<strong>za</strong>rska<br />

kolonija, je svoje porijeklo vodila<br />

od španskih jevreja iz Sarajeva, od<br />

kojih su u Novi Pa<strong>za</strong>r dospjele, po<br />

Mušoviću, jedna do dvije porodice.<br />

Ističe se da su <strong>za</strong> vrijeme Turske<br />

uprave bili pokorni, mirni i da su s<br />

uspjehom obavljali svoj omiljeni<br />

posao–trgovinu, pa su se <strong>za</strong>hva -<br />

ljuju ći tim okolnostima postepeno<br />

umnožavali i razvijali u prilično<br />

ujednačenom priraštaju.” Ejup<br />

Mu šović, također, ističe da je<br />

prema <strong>za</strong>pisima Amadeja iz 1807.<br />

godine, Novi Pa<strong>za</strong>r imao 15.000<br />

sta novnika, od kojih je stotinu Jevreja.<br />

Danas na njih podseća “Jevrejsko<br />

groblje” koje se nalazi u<br />

Potok mahali, ali i neke njihove porodične<br />

kuće .<br />

Kao što se iz navedenog može<br />

vidjeti, stanovništvo Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

i okoline, imalo je relativno burnu<br />

istorijsku prošlost, ali je ipak odoljelo<br />

svim nedaćama i uspjelo da<br />

sopstveni kontinuitet očuva prirodnim<br />

priraštajem i povremenim<br />

mehaničkim prilivom (doseljavanjem),<br />

naročito protjeranog muslimanskog<br />

stanovništva iz Bosne i<br />

Hercegovine i nekih današnjih crnogorskih<br />

gradova u kojima su<br />

predstavljali većinu (Podgorica,<br />

Nikšić, Kolašin, Mojkovac i dr.)<br />

Kada je <strong>riječ</strong> o historijskoj prošlosti<br />

ovoga kraja, uočeno je u an -<br />

tro pogeografskim i etnološkim<br />

pro učavanjima da izvjesne oblasti<br />

imaju, pored privrednih i društvenih,<br />

i funkciju spajanja i prožimanja<br />

različitih naroda. Jedna od<br />

takvih oblasti je novopa<strong>za</strong>rska, sa<br />

Novim Pa<strong>za</strong>rom kao glavnim gradom,<br />

po kojoj se kasnije širio i razvijao,<br />

a svojevremeno i dobio ime<br />

Novopa<strong>za</strong>rski Sandžak. 5 Istina,<br />

ovo ime je u početku nametnula<br />

osmanlijska administracija, ali su<br />

ga kasnije prihvatile i mnoge hrišćanske<br />

države, koristeći ga <strong>za</strong><br />

ostvarivanja svojih političkih ci-

ljeva i <strong>za</strong> ekspanziju koja je bila<br />

usmjerena ka dubljem prodoru u<br />

zemlje Balkanskog poluostrva.<br />

Rijetko su gdje osobine geografskog<br />

položaja bile od tako velikog<br />

utjecaja na kretanje stanovništva i<br />

njegovu, relativno, jedinstvenu, ali<br />

u mnogo čemu specifičnu etnografsku<br />

kompoziciju, kao što je to<br />

slučaj u Novopa<strong>za</strong>rskom Sandžaku,<br />

čije jezgro pretstavlja Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r sa širom okolinom.<br />

Zahvaljujući svom geografs -<br />

kom položaju, u centralnom dijelu<br />

Balkanskog poluostrva, Novi Pa -<br />

<strong>za</strong>r je sticajem okolnosti postao<br />

tra n zi tna zona između centralnih<br />

dijelova Evrope na sjeveru i me -<br />

dite ranskog područja na jugu. S<br />

druge strane, preko novopa<strong>za</strong>rskih<br />

predjela, od davnina je prolazila<br />

ko pnena putna ve<strong>za</strong> koja je spajala<br />

<strong>za</strong>padne oblasti Male Azije sa Jadranskim<br />

primorjem, a ta činjenica<br />

nije bila bez uticaja na<br />

et ničku kompoziciju<br />

sta novništva. Zahvaljujući<br />

trgovini, u prvo vrijeme<br />

posebno ka ra vanskoj,<br />

kroz novopa<strong>za</strong>rsku<br />

oblast otpočela su<br />

veoma rano strujanja<br />

različitog stanovništva<br />

koja su ostavljala svoje<br />

tragove, ili pak, uslijed<br />

kraćih ili dužih <strong>za</strong>državanja,<br />

na izvjesnim mjestima,<br />

utjecala na<br />

et ničku kompoziciju<br />

stanovništva. Važnost<br />

koju je u tom pogledu<br />

imao Novopa<strong>za</strong>rski<br />

kraj, najbolje potvrđuje razvijenost<br />

i nekadašnja struktura novopa<strong>za</strong>rske<br />

čaršije, na čiju se funkcionalnost<br />

odrazilo i, relativno rano,<br />

prisustvo jevrejskog stanovništva,<br />

koje se, što se tiče ovog dijela Sandžaka,<br />

jedino ovdje <strong>za</strong>držao sve do<br />

Drugog svjetskog rata. Slično je<br />

bilo i sa drugim etničkim grupama<br />

koje su se manje ili više <strong>za</strong>državale<br />

na ovom području, osobito u vrijeme<br />

kada je Novi Pa<strong>za</strong>r imao<br />

važnu ulogu u kopnenoj trgovini,<br />

a posebno u povezivanju Sarajeva,<br />

Skoplja i Soluna sa jedne, i gradova<br />

na Crnomorskom i Jadranskom<br />

primorju, na drugoj strani. Tu<br />

ulogu u oblasti spajanja i prožimanja,<br />

koja je veoma bitna <strong>za</strong> etničke<br />

procese, Novi Pa<strong>za</strong>r je <strong>za</strong>držao sve<br />

do današnjeg doba.<br />

U doba Turaka Osmanlija, Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r je kao grad koji se nalazio na<br />

raskšću tri vrlo značajna putna<br />

pravca, veoma napredovao. Bio je<br />

u dodiru sa tri veće i nekoliko manjih<br />

zvjezdasto rasporijeđenih <strong>riječ</strong>nih<br />

dolina, što je u mnogome<br />

utjecalo na njegov dalji razvitak, jer<br />

je čitava njegova okolina postala<br />

stjecište stanovništva koje je pristi<strong>za</strong>lo<br />

sa različitih strana. Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

<strong>za</strong>pravo postaje čvorna komunikacija<br />

cijelog Sandžaka, ali i veoma<br />

aktivan trgovački centar, drugim<br />

iječima, postaje spona između<br />

Istoka i Zapada.<br />

Stara čaršija koje više nema<br />

Glavnu etničku masu činili su<br />

Srbi i muslimani (naročito Boš njaci),<br />

a u znatnom dijelu bilo je Tu raka,<br />

Jevreja, Vlaha, Roma, Albanaca, ug -<br />

l a vnom u gradskim i varoškim naseljima.<br />

Relativno kratko vrijeme<br />

<strong>za</strong>državali su se u ovoj ob lasti i Čer -<br />

ke zi. Ovakvom kretanju sta no -<br />

vništva pogodovale su dobre ge -<br />

o grafske veze i srazmerno razvi je na<br />

mreža puteva preko koje su No vi<br />

Pa<strong>za</strong>r i njegova okolina bili po -<br />

ve<strong>za</strong>ni sa znatno dubljim <strong>za</strong>leđem.<br />

Migracije<br />

Proces doseljavanja i iseljavanja<br />

u širem novopa<strong>za</strong>rskom kraju od -<br />

vijao se, skoro, neprekidno. Ovome<br />

su znatno doprinijele i sfere utjecaja<br />

koje prirodno gravitiraju pre -<br />

ma Novopa<strong>za</strong>rskom polju. Ovaj<br />

pro ces bio je uslovljen i ekonomskim<br />

činjenicama i društveno historijskim<br />

zbivanjima.<br />

Relativno pitoma Novopa<strong>za</strong>rska<br />

kotlina bila je privlačna meta <strong>za</strong><br />

spuštanje stanovništva iz planinskih<br />

predjela i predstavljala samo<br />

jednu od stepenica kojom je ostvarena<br />

težnja planinskih stočara da se<br />

domognu, na bilo koji način, pitomijih<br />

zemljoradničkih regiona, od<br />

kojih su u izvjesnoj mjeri bili <strong>za</strong>visni,<br />

uostalom kao i zemljoradnici<br />

od njih. Tako je Pešterska visoravan<br />

postala rasadnik, sa kojeg se<br />

višak stanovništva, kad god su to<br />

prilike dozvoljavale, spuštao<br />

u petokraki zvjezdasti<br />

sliv, tačnije, po<strong>riječ</strong>ja<br />

Raške, Ljudske, Jošanice,<br />

Trnavice i Deževske rijeke,<br />

naseljavajući relativno<br />

visoko njihove pri -<br />

obalne strane.<br />

Na osnovu pisanih<br />

podataka može se <strong>za</strong>ključiti<br />

da je bilo i prisilnog<br />

preseljavanja stanovništva<br />

iz udaljenijih regiona,<br />

koja su po svojoj<br />

prilici diktirali kako ekonomski<br />

tako i politički<br />

razlozi.<br />

Bez sumnje, raseljavanja<br />

stanovništva uslovljavaju i<br />

drugi činioci, među kojima su osim<br />

progona, ratova, krvne osvete i<br />

drugih faktora, <strong>za</strong>majac migracija<br />

predstavljali i ekonomski činioci.<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r je kao trgovački centar,<br />

naročito u <strong>za</strong>tišju između ratova,<br />

bio veoma privlačno stecište<br />

<strong>za</strong>natlija, trgovaca i drugog, pretežno,<br />

gradskog življa. To se da <strong>za</strong>ključiti<br />

iz činjenice što se Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r veoma rano pominje kao najnaseljenija<br />

varoš na “Dubrova-<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>16</strong>3

čkom putu”, pa tu svoju ulogu trgovačkog<br />

centra u kome se okuplja<br />

i boravi trgovačko-<strong>za</strong>natlijski svijet,<br />

<strong>za</strong>država i kasnije.<br />

Počev od XVI vijeku, Novopa<strong>za</strong>rski<br />

kraj se u izvještajima i putopi -<br />

sima pominje kao ključna ko mu nikacija<br />

prema Dubrovniku, Skadru,<br />

Sarajevu, Nišu Skoplju i Solunu.<br />

Kako se kretao broj novopa<strong>za</strong>rskog<br />

stanovništva od osnivanja pa<br />

do prvih statističkih izvještaja-popisa,<br />

možemo pratiti na osnovu <strong>za</strong>pisa<br />

mnogih putopisaca koji su<br />

prolazili kroz ove krajeve. Jedan od<br />

njih je poznati turski putopisac Evlija<br />

Čelebi koji navodi, da u XVII vijeku<br />

u Novi Pa<strong>za</strong>r ima 3.000 kuća,<br />

100 dućana, 23 džamije i 7 crkava<br />

(srpskih, bugarskih i latinskih).<br />

Ruski putopisac Aleksandar<br />

H(G)iljferding piše 1856. godine da<br />

u Novom Pa<strong>za</strong>ru živi 12.000 stanovnika<br />

(1.500 muslimanskih i 100<br />

pravoslavnih domova). Razlog <strong>za</strong><br />

ovakav pad broja stanovništva (od<br />

3.000 na 1.600 domova) treba tražiti<br />

u permanentnim ratovima, stradanju<br />

i migracijama stanovništva.<br />

Poznati geograf i antropolog, J.<br />

Cvijić navodi 1910. godine da u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru nema više od 2.000<br />

žitelja, dok je u službenim statistikama<br />

iz 1911. godine unijet broj od<br />

<strong>13</strong>.846 lica, uz napomenu da je<br />

1.543 nemuslimana. 6 Iako na prvi<br />

pogled kontradiktorne, ove cifre o<br />

broju stanovnika promatrane u ondašnjem<br />

vremenu u izvesnoj meri<br />

mogu biti pouzdane. One potvrđuju<br />

veoma burnu dinamiku kretanja<br />

koja je bila odraz društvenohistorijskih<br />

zbivanja i privlačnosti<br />

Novopa<strong>za</strong>rske kotline kao gravitacione<br />

zone. Može se sasvim slobodno<br />

reći da je novopa<strong>za</strong>rska<br />

okolina u svim etapama služila kao<br />

sabirna ili zona okupljanja stanovništva,<br />

pripremljenog <strong>za</strong> pokrete<br />

u različitim pravcima, naročito bojnim<br />

prognanicima iz Bosne i hercegovačkih<br />

i crnogorskih brda.<br />

Ovaj predeo bio je veoma značajan<br />

u pogledu migracija ka daljim<br />

oblastima.<br />

<strong>16</strong>4 Januar - Decembar 2009.<br />

Suvremeni razvoj urbane<br />

populacije<br />

Kretanje ukupne populacije teritorijalnog<br />

kompleksa Novog Pa<strong>za</strong> -<br />

ra - opštinsko gravitaciono <strong>za</strong> le đe,<br />

kao integralni dio cjelokupnog de -<br />

mo grafskog razvitka, rezultat je<br />

kombinovanog djelovanja<br />

pri ro d nog i<br />

mehaničkog pri ra š -<br />

ta ja stanovništva.<br />

Ono je uz to, kao os -<br />

no vna demografska<br />

veličina i od raz<br />

mno štva raznorodnih<br />

utjecaja, ug -<br />

lavnom, antropogenog<br />

ka ra ktera. Otu da su promjene<br />

i tendencije u razvoju grada i ostalih<br />

naselja na teritoriji Opštine, vremenski<br />

učestale, međusobno<br />

uslo vljene, sinhronizirane i naseobinski<br />

(urbane, ruralne i mješovite),<br />

ekonomski (agrarne, industrijske i<br />

sl.) i genetski heterogene. Karakteristične<br />

promjene i tendencije u razvoju<br />

ove vrste su:<br />

- Dinamičan urbani demografski<br />

porast i kontinuirano jačanje demografske<br />

pozicije grada u sklopu<br />

matične opštine i šire okoline,<br />

- Značajno smanjenje ukupnog<br />

ruralnog stanovništva.<br />

Tempo urbano-popu la cijskog<br />

rasta određen je dinamikom<br />

opšteg društvenog<br />

razvoja grada i povećanjem<br />

stepena njegove<br />

ekonomske razvijenosti.<br />

U savremenom pe riodu,<br />

od <strong>za</strong>vršetka Drugog<br />

svje tskog rata do danas,<br />

demografski porast grada<br />

ima karakteristike urbanog<br />

razvoja. Njega ilustuju<br />

sljedeće činjenice:<br />

- od 1948. do 2002. godine urbnano<br />

stanovništvo uvećano je<br />

skoro 5 puta. Prosečan indeks porasta<br />

iznosio je 1953. godine 117,6;<br />

1982. - 142, a 2002., 105,5.<br />

- od 1948. do 2002. godine urba -<br />

no stanovnistvo je povećano <strong>za</strong> 4,5<br />

puta. Prosječan godišnji porast gra -<br />

da iznosi 789 stanovnika (opština<br />

777,3 stnovnika). Indeks porasta<br />

gradske populacije 1948/2002je<br />

445,3, a ideks <strong>za</strong> opstinu je 195,4.<br />

Tabela 1. Kretanje ukupne urbane<br />

populacije Novog Pa<strong>za</strong>ra u poslijeratnom<br />

periodu prema popisnim godinama<br />

7<br />

Tokom cjelokupnog poslijeratnog<br />

perioda Novi Pa<strong>za</strong>r je jedino<br />

gradsko naselje i prvostepeni de -<br />

mo grafski pol (najatraktivnije naselje<br />

<strong>za</strong> doseljavanje) na teritoriji<br />

svoje Opštine, ali jedno od centralnih<br />

u Sandžaku, gdje ima vodeću<br />

pro stornu i funkcionalnu ulogu.<br />

Uporedo sa znatnim urbano-popu -<br />

la cijskim porastom, poboljšava se<br />

demografska pozicija Novog Pa<strong>za</strong> -<br />

ra kako u sklopu istoimene opšti -<br />

ne, tako i u okviru šireg područja.<br />

Tabela 2. Kretanje ukupne populacije<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra u poslijeratnom periodu<br />

po popisnim godinama 8

U poslijeratnom periodu vidne<br />

su prostorno demografske promjene<br />

u geografskom kompleksu<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra i okolnih naselja, u<br />

svim njegovim dijelovima, u<br />

gradu, prigradskim naseljima i<br />

mnogobrojnim seoskim naseljima.<br />

Obim promjena i intenzitet prostorno<br />

demografske transformacije<br />

grada, s jedne strane, i okolnih<br />

naselja s druge strane, rezultat je<br />

njihovog kombiniranog djelovanja<br />

i razvoja. U tom u<strong>za</strong>jamnom procesu,<br />

grad je ključni funkcionalni i<br />

gravitacijski inicijator, nosilac i re -<br />

gu lator svih promjena i razvoja.<br />

Otu da je demografski porast<br />

grada praćen opadanjem ruralne<br />

populacije.<br />

Тabela 3. Kretanje ruralne populacije<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra u poslijeratnom periodu<br />

prema popisnim godinama. 9<br />

Prerazmeštaj stanovništva, u<br />

naj većem obimu odvija se u<br />

okviru naselja na opštinskoj teritoriji,<br />

a to znači na kraćim geografskim<br />

distancama. Između ostalog,<br />

i iz toga pro ističe aktuelna prostorna<br />

neravnoteža u kretanju urbane<br />

populacije, s jedne strane i<br />

stanovništva os talih naselja na<br />

ovoj teritoriji sa druge. Kretanje<br />

ukupnog stanovništva opštine<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r, karakterišu dvije<br />

osnovne naseobinsko- te ritorijalne<br />

tendencije. To su :<br />

- urbano i prigradsko (suburbano)<br />

teritorijalno grupisanje stanovništva;<br />

i<br />

- teritorijalno razrijeđivanje ruralnog<br />

stanovništva.<br />

Тabela 4. Učešće ruralnog u ukupnom<br />

opštinskom stanovništvu Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra od 1948. do 2002. godine 10<br />

Razvoj ukupne populacije kao i<br />

drugih strukturnih demografskih<br />

karakteristika, većine naselja na teritoriji<br />

opštine Novi Pa<strong>za</strong>r obilježen<br />

je negativnim trendovima. Ove<br />

trendove ilustruje sljedeća činjenica:<br />

1948. god. ruralno<br />

stanovništvo je brojilo 32<br />

028 žitelja, a to je iznosilo<br />

72.8 % od ukupnog opštinskog<br />

stanovništva, dok<br />

2002. god. taj broj je smanjen<br />

na 31 392 stanovnika,<br />

što čini 36.6% ukupnog<br />

opštinskog stanovništva.<br />

Gustina naseljenosti<br />

Površina opštine Novi Pa<strong>za</strong>r je<br />

742 km2 i na tom prostoru živi<br />

približno 100 000 stanovnika. Prosečna<br />

gustina naseljnosti iznosi 1<strong>16</strong><br />

sta novnika/km2. U razvoju urba -<br />

ne i ruralne populacije nastale su<br />

kru pne promjene u premještaju<br />

stanovništva i gustini naseljenosti.<br />

One su prisutne u svim dijelovima<br />

opštinske teritorije i svim vrstama<br />

naselja. Njihovo nastojanje i razvoj<br />

uslovljeni su procesima koncentracija<br />

(grupisanja), koji su ve<strong>za</strong>ni <strong>za</strong><br />

urbanu i prigradsku teritoriju, i<br />

razređivanje stanovništva svojs -<br />

tveno većini seoskih naselja na<br />

opš t inskoj teritoriji, koja se nalaze<br />

na ve ćoj nadmorskoj visini. Višedecenijski,<br />

uglavnom spontani<br />

razvoj ovih procesa, ali i čitavog<br />

ni<strong>za</strong> drugih: urbani<strong>za</strong>cija, polari<strong>za</strong>cija,<br />

deagrari<strong>za</strong>cija i sl., doprini-<br />

jeli su značajnim promjenama premeštaju<br />

sta novništva i gustini naseljenosti.<br />

Ove promjene se<br />

ispoljavaju u vidu:<br />

- Prerazmeštaja stanovništva na<br />

relaciji seoska naselja - Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

- Silaženju stanovništva sa brdskih<br />

seoskih prostora ka dolinskim<br />

i prigradskim naseljima<br />

Takve pojave dovode do oscilacija<br />

u kretanju opšte gustine naseljenosti<br />

opštinske teritorije. Te<br />

oscilacije uočljive su na sljedeći<br />

način:<br />

- smanjenje opšte ruralne gustine<br />

naseljenosti, izuzev kod nekih<br />

prigradskih, dolinskih i drumskih<br />

seoskih naselja čija se gustina naseljenosti<br />

povećava,<br />

- porast urbane i stambene gustine<br />

naseljenosti Novog Pa<strong>za</strong>ra.<br />

Таbela 5. Prosečna gustina naseljenosti<br />

na teritoriji opštine Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

po popisima 11<br />

U opštini Novi Pa<strong>za</strong>r sada prosečno<br />

egzistira 1<strong>16</strong> stanovnika na<br />

km2. Gustina naseljenosti 1948.<br />

god. je bila duplo manja, iznosila je<br />

59 stanovnika po km2.<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>16</strong>5

Prirodno kretanje<br />

stanovništva<br />

Prirodno kretanje stanovništva<br />

je veoma važan faktor <strong>za</strong> ukupan<br />

demografski razvoj svakog naselja.<br />

U prirodna kretanja stanovništva<br />

ubrajamo natalitet i mortalitet. Njihove<br />

karakteristike, uključujući tu<br />

i sklapanje (divurcijalitet) i razvod<br />

(nupcijalitet) brakova, su poka<strong>za</strong>telji<br />

prirodnog kretanja stanovništva.<br />

Obim i dinamika gradskog<br />

stanovništva Novog Pa<strong>za</strong>ra, kao<br />

uostalom i drugih naselja, određena<br />

je djelovanjem mnogobrojnih<br />

faktora kao što su biološki, društveni<br />

i sociološki.<br />

Natalitet ili opštu stopu rodnosti<br />

grada od 1963. do 2002. godine,<br />

karakterišu znatne oscilacije. Stopa<br />

nataliteta kreće se u rasponu od<br />

maksimalno 35.2 promila 1963. godine,<br />

do minimalno 19.1 promil<br />

1990. Na početku posmatranog perioda<br />

iznosila je preko 35 promila,<br />

a 2002 god. smanjena je na 21.8<br />

promila.<br />

Iz ovoga se može <strong>za</strong>ključiti da je<br />

recentna vrijednost opšte stope nataliteta<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, na nivou<br />

razvijenih regiona Evrope koje iznosi<br />

ispod 20 promila.<br />

Tabela 6. Stopa nataliteta stanovništva Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

od 1963. do 2002. godine. 12<br />

<strong>16</strong>6 Januar - Decembar 2009.<br />

Fertilitet predstavlja odnos broja<br />

živorođene djece i kontigenta ženskog<br />

fertilnog stanovništva u toku<br />

jedne godine. Opšta stopa fertiliteta<br />

stanovništva Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

pokazuje tendenciju opadanja, kao<br />

u ostalom i kod drugih naselja Srbije,<br />

izuzev Kosova i Metohije.<br />

Mortalitet (umiranje) stanovništva<br />

je biološki proces i negativna<br />

komponenta pri rodnog priraštaja i<br />

demografskog razvitka. Po -<br />

boljšavanje životnog standarda stanovništva<br />

posle Dru gog svjetskog<br />

rata, naročito kvaliteta ishrane,<br />

uslova stanovanja, zdravstvene<br />

preventive i <strong>za</strong>štite kao i poboljšanje<br />

uslo va rada, utjecali su na smanjenje<br />

smrt nosti populacije Novog<br />

Pa<strong>za</strong> ra. Otuda njen razvoj, u posmatranom<br />

periodu karakteriše<br />

znatna sta bilnost, tako da su godišnje<br />

oscilacije skoro <strong>za</strong>nemarljive.<br />

Opšta stopa mortaliteta kreće se u<br />

ras po nu od 9.8 promila 1964. god.<br />

do 7.2. promila 2002. godine. Najniža<br />

sto pa mortaliteta je <strong>za</strong>bilježena<br />

1990. godine od svega 5<br />

promila. U peri odu od 1963 do<br />

2002. godine, stopa mortaliteta ima<br />

srednju vrijednost od 6.3 promila.<br />

To znači da je ona na nivou<br />

opšte stope mortaliteta gradskih<br />

naselja centralne Srbije.<br />

Osim navedenih karakteristika<br />

evidentno je izvjesno povećanje<br />

nivoa smrtnosti od 1998. godine,<br />

kad je stopa mortaliteta iznoslia 6.5<br />

promila na 7.2 promila 2002. godine.<br />

Ali i pored tog, ova stopa<br />

mortaliteta stanovništva Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra je na nivou razvijenih regiona<br />

kako Srbije, tako i Evrope<br />

(ispod 10 promila).<br />

Prirodni priraštaj stanovništva<br />

određen je stopama mortaliteta i<br />

na taliteta. Stopa prirodnog piraštaja<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra proizilazi iz<br />

numeričkih vrijednosti rođenih i<br />

umrlih, gde natalitet karakteriše<br />

tendencija opadanja, a mortalitet<br />

pokazuje izvjestan stepen porasta,<br />

tako da se stopa prirodnog priraštaja<br />

postepeno smanjuje. Maksimalan<br />

prirodni priraštaj<br />

evi de ntiran je 1963. godine, kad je<br />

iznosio 27,2 promila, a minimalan<br />

1999. iznosio je 12,5 promila. Od<br />

1963. do 2002. prosečna stopa prirodnog<br />

priraštaja iznosi 19.9.<br />

Tabela 7. – Opšta stopa mortaliteta stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra od 1963. do 2002. godine. <strong>13</strong>

Osnovna obijležja prirodnog<br />

kretanja stanovništva Novog Pa<strong>za</strong>ra,<br />

u periodu od 1963 do 2002.<br />

godine su:<br />

- Kontinuirano pozitivna vrijednost<br />

stope prirodnog priraštaja, jer<br />

je natalitet veći od mortaliteta,<br />

- Znatne godišnje oscilacije,<br />

- Uočljivo smanjenje ove stope u<br />

nekoliko <strong>za</strong>dnjih decenija, naročito<br />

90-tih godina do današnjih dana.<br />

Stopa prirodnog priraštaja po<br />

de setogodišnjim intervalima odlikuje<br />

se krupnim promjenama i razlikama.<br />

Ona je u periodu od 1963.<br />

do 1972. iznosila 21.1 promil, a<br />

1993. do 2002. iznosi 14.6 promila.<br />

Razlike u prirodnom priraštaju iz -<br />

me đu pojedinih godina i većih vre-<br />

Prirodno kretanje stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra po desetogodišnjim<br />

periodima.<br />

Kretanje prirodnog priraštaja<br />

urbanog stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

Tabela 8. Stopa prirodnog priraštaja<br />

populacije Novog Pa<strong>za</strong>ra od<br />

1963. do 2002. godine<br />

menskih intervala i dosada is po -<br />

ljene razvojne tendencije, odraz su<br />

djelovanja obilja različitih činilaca<br />

(socioloških, demografskih, psiholoških<br />

i dr.) Po genezi ovi faktori su<br />

više stihijskog, nego planskog karaktera.<br />

Opadajuća stopa prirodnog<br />

priraštaja urbanog stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, upućuje na<br />

potrebu preduzimanja konkretnih<br />

planskih mjera u oblasti populacione<br />

politike, kako bi se <strong>za</strong>ustavio<br />

dalji trend smanjenja prirodnog<br />

priraštaja. Djelovanje na stanovništvo<br />

preko sistema planskih mjera<br />

različitog društvenog nivoa: republičkog,<br />

regionalnog, lokalnog i individualnog,<br />

mora biti usmjereno<br />

u pravcu porasta, ili bar na održavanju<br />

sadašnmjeg nivoa biološke<br />

sfere demografskog razvitka.<br />

Tabela 9. – Stopa<br />

prirodnog kretanja<br />

stanovništva Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra po desetogodišnjim<br />

periodima 14<br />

1. Novi Pa<strong>za</strong>r i okolina, Beograd<br />

1969, 386<br />

2. Mušović Ejup, Etnički procesi i<br />

etnička struktura stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, knj. 19, SANU<br />

Beograd 1970.<br />

3. Mušović Ejup, Etnički procesi i<br />

etnička struktura stanovništva<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, knj. 19, SANU<br />

Beograd 1970.<br />

4. Ejup dr Mušović, Etnički procesi<br />

i etnička struktura<br />

stanovništva Novog Pa<strong>za</strong>ra kw.19,<br />

SANU, Beograd 1970.<br />

5. Grupa autora. Novi Pa<strong>za</strong>r i<br />

okolina, Beograd 1969, 379.<br />

6. P. Vlahović, Stanovništvo<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra i njegove okoline; u:<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r i okolina, Beograd 1969,<br />

385.<br />

7. Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd.<br />

8. Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd.<br />

9. Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd.<br />

10. Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd.<br />

11. Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd.<br />

12. Dokumentacioni materijal<br />

Republičkog <strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku<br />

Srbije, Beograd.<br />

<strong>13</strong>. Dokumentacioni materijal<br />

Republičkog <strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku<br />

Srbije, Beograd.<br />

14. Dokumentacioni materijal<br />

Republičkog <strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku<br />

Srbije, Beograd.<br />

* Pri korišćenju popisnih rezutata,<br />

treba voditi računa o tome da<br />

ne postoji potpuna uporedljivost<br />

definicija stalnog, odnosno<br />

ukupnog stanovništva u popisu<br />

2002. godine i ranijim popisima. U<br />

popisima 1971, 1981 i 1991. godine,<br />

pored stanovništva u zemlji, u<br />

stalno stanovništvo su ubrojani i<br />

jugoslovenski građani na privremenom<br />

radu u inostranstvu, kao i<br />

članovi porodice koji su s njima boravili<br />

u inostranstvu.<br />

**Dokumentacioni materijal Republičkog<br />

<strong>za</strong>voda <strong>za</strong> statistiku Srbije,<br />

Beograd<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>16</strong>7

Mr. Esad Rahić<br />

<strong>16</strong>8 Januar - Decembar 2009.<br />

Upominjanom pismu Karađorđevom<br />

I.I. Isaevu od 30 maja govori<br />

se i o Suhodolskoj bici:<br />

...“tamo oma, kako se od batalije vratimo,<br />

taki vojsku jesmo opravili i 2 topa.<br />

I onu noć svu putovasmo na pašu pećskoga<br />

koji je bio u Suvodolu, a ne znam<br />

koliko je hiljada vojske u njego bilo. I mi<br />

26-ga maija posle podne na 2 sata udarimo<br />

na pašu. I oni pred nas iziđoše, te<br />

se pibimo. I <strong>za</strong> 3 sata jeste vatra trajala na<br />

jednom mestu, a mi učinimo juriš, a oni<br />

oma dadoše leđa begati. I mi i teramo do<br />

mraka. I tu mloga gibelj od Turaka jeste<br />

bila da se prebrojati ne može. Što mu je<br />

god pešaka bilo sve je izginulo, i paša ranjen<br />

ode u Peć. I sad ovo dva dana tri odmaramo<br />

vojsku i, u ime boga, spremam<br />

se na Pa<strong>za</strong>r da udarimo’’.<br />

U pismu arhimandrita S. Filipoviča<br />

K.K.Rodofinikinu od 30. maja 1809. g. se<br />

govori o istom događaju.<br />

On kaže da su noću dobili vijest da<br />

Numan-paša Pećki je došao na mjestu<br />

zvanom Suhodol, sa namjerom da udari<br />

na Vasojeviće, koji su se pobunili protiv<br />

Porte. Karađorđe je skupio vojsku od 4-<br />

5.000 ustanika i 2 topa šestofuntaša i u<br />

samu noć pošao, ne odmorivši se nimalo<br />

i došli su na pomenuto mjesto koje<br />

je udaljeno 7 sati hoda od Sjenice.i tu su<br />

našli pašu sa velikom vojskom. Pašini<br />

vojnici krenuli su ustanicima u susret i<br />

izvršili jak udar na suhodolskoj ravnici.<br />

Bitka je trajala 2 sata. U dejstvo je stupila<br />

konjica, i uz povike, sudarili se sabljama.<br />

Pješadija pašina je počela da bježi, a<br />

<strong>za</strong>tim i konjica. Srbi su ih proganjali nekoliko<br />

časova. Paša je izgubio oko 300<br />

vojnika, a ranjenih je bilo još više. I paša<br />

HISTORIJA<br />

UTJECAJ PRVOG SRPSKOG<br />

USTANKA NA BOŠNJAKE U<br />

SANDŽAKU (III)<br />

Mr. Esad Rahić<br />

1. Pervoe serbskoe vostanie..., knj. II, str.30-31<br />

je teško ranjen pobjegao sa Suhodola. Sa<br />

srpske strane je ubijeno 120, a ranjeno 15<br />

ljudi. Srbi su <strong>za</strong>robili svu municiju i provijant,<br />

pušaka i pištolja oko 700, sabalja<br />

i raznih oruđa puno Sljedeći dan u srpski<br />

logor je došlo oko 400 Vasojevića i<br />

nekoliko Crnogoraca. 1<br />

Na osnovu prikupljenih narodnih<br />

predaja iz suhodolskog kraja, gospodin<br />

Ejup Mušović je iznio tezu da su u jeku<br />

borbe do Arnauta stigle informacije da<br />

od Vlahovca i Jahovca prema njima dolaze<br />

Crnogorci, a to je upravo njima s<br />

leđa, čime je <strong>za</strong>prijetila realna opasnost<br />

da budu opkoljeni. Već u prvom sukobu<br />

na Karadži bilo je dosta renjenih i ubijenih.<br />

„Turska vojska je uzmicala prema<br />

Kobilici i Kršu, u pravcu odakle su dolazili<br />

Crnogorci. Među njima na kršu, se<br />

pojavio jedan ustanik u turskom odelu<br />

koji je uzviknuo: „Kačsum jesir oldu!’’<br />

(„Bežite <strong>za</strong>robismo se!’’). To je stvorilo<br />

veliku pometnju kod neprijatelja i da ne<br />

bi pao u klopku Liman-paša je naredio<br />

povlačenje prema severo<strong>za</strong>padu ka<br />

Crnom Vrhu. Ovaj pravac povlačenja<br />

mu je bio najriskantniji i verovatno ga je<br />

uzeo radi taktičke varke. Trebalo je očekivati<br />

da će se povlačiti prema istoku<br />

preko borom prekrivene Gorice. On taj<br />

pravac nije i<strong>za</strong>brao jer se plašio <strong>za</strong>seda,<br />

koje je samo jedan dobar strateg mogao<br />

pretpostaviti. I naj<strong>za</strong>d došlo je u Selištu<br />

do tako dugo očekivanog susreta Srba i<br />

Crnogoraca (...) Posle jednodnevnog u<br />

veselju i radosti provedenog odmora,<br />

srpska i crnogorska vojska napustile su<br />

Suvi Dol i nastavili da gone Turke, koji<br />

su, došavši do Ugla, promenili pravac<br />

kretanja i okrenuli se prema istoku. U

HISTORIJA<br />

ševarima između Jezerače i Braćaka,<br />

presrela ih je udružna srpska<br />

i crnogorska vojska. Otpočeo je<br />

sukob koji se po žestini mogao meriti<br />

sa onim na Karadži. Bitka se <strong>za</strong>vršila<br />

porazom Turaka’’. 2 Vijest o<br />

nadiranju Crnogoraca koji dolaze<br />

iz Beranske nahije, tadašnjeg Hasa,<br />

su im navodno donijele <strong>bošnjačke</strong><br />

izbjeglice iz Bihora.<br />

U svom drugom radu na istu<br />

temu gospodin Mušović daje sljedeću<br />

verziju. Naime, nakon susreta<br />

s Crnogorcima, dogovora i izmjena<br />

bajraka, Karađorđe sa svojom vojskom<br />

je „udario preko Ugljanskog<br />

i Bičkog polja koja su tada bila pod<br />

borovom šumom, a sada su ostali<br />

samo panjevi u zemlji. Tu su ga<br />

srele dobro raspoređene turske <strong>za</strong>sede,<br />

a i<strong>za</strong> njih dobro opremljena<br />

turska vojska. Došlo je do iznenadne<br />

i velike bitke – bitke u susretu.<br />

To je po svoj prilici bila vojska<br />

Numan-paše iz Peći koji je došao u<br />

pomoć Sjenici, odnosno koji je trebao<br />

da spreči širenje ustanka u<br />

Sandžaku. Ovu bitku su dobili<br />

ustanici. Pobeda ustanika bila je<br />

velika a poraz Arnauta još veći. O<br />

ovom porazu se pored ostalog, u<br />

jednoj pesmi kaže:<br />

„Arnautski bijele se fistani,<br />

Kao snijeg o svetom Jovanu.’’<br />

Posle ovo pora<strong>za</strong> Numan-pašine<br />

vojske ova mesta bitke nazvana<br />

su Karamejdan. Ta polja se i<br />

sada tako zovu. Prema ovom predanju<br />

ustanici su preko Koštan<br />

Polja, po svoj prilici starim putem<br />

<strong>za</strong> Tutin došli do Novog Pa<strong>za</strong>ra. Ta<br />

tačka je bila najslabija u sistemu odbrane<br />

grada. 3<br />

Zanimljivo je da i Balšić Radojko-Rale<br />

govori oo dva oružana<br />

sukoba, odnosno o dvije bitke a ne<br />

o jednoj sa Numan-pašinom vojskom.<br />

Prije opisa glavnih oružanih<br />

sukoba opisuje neke manje važne<br />

oružane aktivnosti ustanika koje su<br />

značajne <strong>za</strong> toponimiju ovog kraja.<br />

„Kada je srpska vojska došla iz Bu-<br />

đeva u Suvi Do, ispred srpske vojske<br />

išla je izvidnica. Ovu izvidnicu<br />

u Pešterskom polju sačekao je Jukić<br />

sa sejmenima i u borbi s srpskom<br />

izvidnicom Jukić je poginuo u Pešterskom<br />

polju kod bunara. Ovo<br />

mesto gde je poginuo Jukić danas<br />

se zove „Karajukića bunari’’, što<br />

znači „crnog Jukića’’. (...) Druga izvidnica<br />

koja je išla ispred srpske<br />

vojske, da <strong>za</strong>štiti desno krilo vojske<br />

u pravcu sela Ugla, i<strong>za</strong>šla je na vrh<br />

jednog brda koje se nalazi s desne<br />

strane na ulazu u Ugao. Vrh ovog<br />

brda muslimni iz sela Ugla nazivaju<br />

na šiptarskom jeziku „Maja<br />

škjaut’’ đto znači „Vrh vlaški’’. U<br />

karti je ovaj vrh brda upisan pod<br />

nazivom „Maja bunar’’. Prema gosodinu<br />

Balšiću na osnovu sačuvanih<br />

predaja od očevidaca ove bitke<br />

ona je tekla ovako. Srpska vojska je<br />

išla preko Buđeva, <strong>za</strong>tim Boroštice<br />

u pravcu Suhodola. Borba je počela<br />

oko 10-11 časova i trajala je oko 5-6<br />

časova. Dan je bio vedar i sunčan.<br />

U borbi je bilo nastupanja i odstupanja<br />

krila jedne i druge vojske.<br />

Jedno vrijeme nije bilo borbe, pa se<br />

smatralo da neće biti pobjednika.<br />

Arnautska vojska je pogrešno procjenila<br />

da je srpska vojska na izdahu,<br />

da su nesposobni <strong>za</strong> daljni<br />

otpor, pa su krenuli u odlučujući<br />

juriš. Srpska vojska je u sredini počela<br />

da se povlači, da bi uvukli Arnaute<br />

što dublje u svoju sredinu. A<br />

onda kada su se Arnauti našli duboko<br />

u sredini srpske vojske i s lijevog<br />

i desnog krila uslijedio je jak<br />

kontranapad. Tek je sada bilo Arnautima<br />

jasno da su sami sebe<br />

uvukli u obruč i svako je pokušavo<br />

da bjekstvom izvuče živu glavu.<br />

Pri povlačenju nisu pokušavali da<br />

pruže organizovani otpor, niti su<br />

više slušali komande pretpostavljenih,<br />

već svako je mislio kako svoju<br />

glavu izvuče. Ostatak vojske je odstupio<br />

preko planine Kruščice ka<br />

Rožajama, jer više nisu željeli da se<br />

sretnu sa ustanicima.<br />

2. Ejup Mušović, Suvodolska bitka..., str. 12<br />

3. Isti, Jedno predanje o bici na Suvom Dolu, list „Bratstvo’’ br. 152<br />

4. Balšić Radojko-Rale, n.d., str. 46-51<br />

Kolona na čijem čelu je bio<br />

Numan-paša Pećki jačine 6-500<br />

dobro obučenih vojnika nastupala<br />

je preko Koštan polja ka Pešteri da<br />

bi stigla u pomoć turskoj vojsci u<br />

Suhodolu i ka Sjenici. Ispred nje je<br />

išla izvidnica. Karađorđa je naročito<br />

<strong>za</strong>brinjavalo kako da <strong>za</strong>ustavi<br />

arnautsku konjici. Dat je prijedlog<br />

da se povuče u brda iznad Suhodola,<br />

sa čije južne strane je močvara<br />

zvana „Ševari”. Kad krene u<br />

borbu konjica ustanici su trebali<br />

da se povuku lijevo u močvaru<br />

kako bi arnautska konjica u <strong>za</strong>letu<br />

upala u močvaru među ustanike.<br />

Do prvog sudara je došlo sa južne<br />

strane močvare „Ševari’’ na mjestu<br />

„Beganovo brdo’’. Pošto su<br />

znali da je nosilac cijele vojne strategije<br />

ustanika Karađorđe, Arnauti<br />

su riješili da ga vještom<br />

obmanom likvidiraju. Numan-pa -<br />

ša je tražio da mu Karađorđe i<strong>za</strong> -<br />

đe na megdan. Umjesto Nu manpaše<br />

Arnauti su uputili na megdan<br />

Tur Begana, a pošto su i ustanici<br />

osjetili da se radi o prijevari<br />

umjesto Karađorđa uputili su na<br />

megdan crnogorskog bajraktara<br />

Jovana Šibaliju. Obojica megdandžija<br />

su poginula u ovom dvo -<br />

boju. Arnauti ubjeđeni da su ubili<br />

Karađorđa krenu u juriš. Plotuni<br />

iz ustaničkih oušaka <strong>za</strong>ustavili su<br />

napad Karađorđe je na redio kontranapad.<br />

Arnauti shvataju da je<br />

Karađorđe živ. Numan-paša je<br />

ostavio konjicu po<strong>za</strong>di vojske, kod<br />

sela Braćaka. Konjica kreće u juriš,<br />

dok se ustanici povlače prema<br />

močvari „Ševari’’ i u žestokom naletu<br />

upada u močvaru, gdje se<br />

konji <strong>za</strong>glavljuju i zbacuju sa sebe<br />

jahače. Ustanici to koriste i uništvaju<br />

arnautsku konjicu. Ostaci<br />

Numan-pašine konjice se u panici<br />

povlače. Mjesto u močvari gdje je<br />

likvidirana arnautska konjica zove<br />

se „Karamegdan’’, a brdo na<br />

kojem je poginuo Tur Began dobilo<br />

je naziv „Beganovo brdo’’. 4<br />

Januar - Decembar 2009. <strong>16</strong>9

Ove pobjede imale su sljedeće<br />

vojno-političko ishodište: dolina<br />

Lima u gornjem toku, nizvodno od<br />

Prijepolja, otvorena je <strong>za</strong> srpsku<br />

vojsku, desno pribrežje Lima do<br />

utoka u Drinu etnički je očišćeno<br />

od Bošnjaka, i potpuno je prekinuta<br />

svaka ve<strong>za</strong> Hrecegovine sa<br />

Albanijom, dok je čitav prostor između<br />

Smederevskog sandžaka i<br />

Crne Gore bio slobodan. Zauzimanje<br />

Bijelog Polja (Akova) uslijedilo<br />

je neposredno poslije pora<strong>za</strong> Nauman-pašine<br />

vojske, što je izmejnilo<br />

i političke odnose, odnosno Srbi iz<br />

predjela Korita i Bihora (župa) otka<strong>za</strong>li<br />

su poslušnost osmanskim<br />

vlastima. Bihorski knez Sava, odnosno<br />

Jovan Savić, prišao je Karađorđu<br />

s nekolko stoltina svojih<br />

boraca i svojom oslobođenom teritorijom<br />

Srbiji. 5 Poslije pobjede na<br />

Suhodolu izgledalo je da će srpska<br />

akcija u Sandžaku postići svoj glavni<br />

cilj, utvrđivanjem Srba u Sandžaku<br />

i ostvarivanjem neposredne<br />

veze sa Crnom Gorom. U cilju oživotvorenja<br />

te veze Karađorđe je<br />

uputio sa Suvodola vojvodu starovlaškog<br />

Hadži-Prodana sa odredom<br />

od 700 vojnika prema<br />

Vaso jveićima, a on se vratio u Sjenicu<br />

sa glavnom vojskom. Preostalo<br />

mu je još da osvoji Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

pa da ustanici budu potpuni gospodari<br />

Sandžaka. A kad bi to uspjeli,<br />

veze između Bosne i ostalih<br />

osmanskih oblasti bile bi prekunute.<br />

Šta je Karađoređe mislio da<br />

radi poslije osvojenja Novoga Pa<strong>za</strong>ra,<br />

pitanje je koje se ovdje samo<br />

postavlja, a odgovor nam daje sam<br />

Karađorđe u pismu koje je pisao crnogorskom<br />

vladici iz Sjenice 30.<br />

maja po starom kalendaru. Karađorđe<br />

najprije izlaže svoje dotadašnje<br />

pobjede i osvajanja i javlja o<br />

svojoj namjeri da dođe do Tare, a<br />

vladiku moli da i on dođe u tom<br />

pravcu da se sastanu i „sjedine’’.<br />

Crnogorski vladika Petar i je<br />

učinio ogromnu uslugu srpskim<br />

170 Januar - Decembar 2009.<br />

ustanicima na taj način što je u cilju<br />

<strong>za</strong>ustvljanja prodora u pravcu Sandžaka<br />

nikšićkih i skadarskih vojnih<br />

snaga izvršio opsadu Nikšića.<br />

U međuvremenu, Antonije Pljakić<br />

je s jakim odredom ustanika,<br />

motri na Novi Pa<strong>za</strong>r, čekajući na<br />

dola<strong>za</strong>k Karađorđa, pa da kombinovanim<br />

snagama napadnu na<br />

grad. Milan Obrenović goneći razbijene<br />

odrede Skopljakove vojske,<br />

<strong>za</strong>uzeo je Novu Varoš i Prijepolje i<br />

očistio od bošnjačkog življa cijeli<br />

kraj sve do Drine. Antonije Simeunović<br />

(Čolak-Anta) i Raka Levajac<br />

sa dvadesetak ustanika poslani su<br />

kao prethodnica pred Hadži-Prodanovim<br />

odredom da podignu<br />

Moračane i Rovčane, sastali su se<br />

sa vladičinim sinovcem Stankom<br />

Petrovićem, i <strong>za</strong>jedno napisli<br />

pismo iz „graničnog šanca na Lopatama<br />

u Lijevoj Rijeki, vladici<br />

Petru I’’. Skoro istovremeno je 350<br />

Vasojevića pošlo u pomoć Karađorđu<br />

koji im je darivao bajrake.<br />

Za ekspediciju koju je predvodio<br />

Hadži-Prodan u Vasojeviće,<br />

malo se čega može reći. Prema tradiciji,<br />

koja se i sada održava u tim<br />

krajevima (srez beransko-andrijevački)<br />

o ovom pohodu, Hadži-Prodan<br />

je stigao sa svojim odredom<br />

čak do Plava. Postoji čak i danas<br />

jedno mjesto u tom kraju koje se<br />

zove „Hadži-Prodanov meteris’’.<br />

Sa sigurnošću se može reći samo to<br />

da su se Vasojevići i Drobnjaci,<br />

odazvali ratnim pozivima ustaničkim<br />

i stupili u njihove borbene redove,<br />

iako u malom broju, dok su<br />

druga brdska plemena <strong>za</strong>uzela<br />

više rezervisan stav. 6<br />

Neaktivan odnos vladike Petra<br />

je imao svoje historisjko objašnjenje.<br />

Vladika ne da nije htio, nego nije<br />

mogao pomoći ustanike. Granični<br />

sukobi s Francuzima ometali su ga<br />

u tome. Kasnije, u avgustu, on je izišao<br />

s nešto vojske na Planinicu<br />

prema Nikšiću, ali je <strong>za</strong> ono što ga<br />

je Karađorđe zvao bilo kasno.<br />

5. Vladimir Stojančević, Prvi srpski ustanak, Beograd 1994, str. .82<br />

6. Tihomir D. Đorđević, n-d-, str. 24<br />

7. K.N.Kostić, Naši novi gradovi na jugu, Beograd 1922, str. 64-65, 67, 71-72<br />

Po povratku sa Suhodola, Karađorđe<br />

se neko vrijeme <strong>za</strong>držao u<br />

Sjenici, odmarajući vojsku. Odatle<br />

je sa cijelim svojim odredom krenuo<br />

na Novi Pa<strong>za</strong>r. Posjete putopisaca<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru neposredno<br />

prije i poslije ustaničkog napada na<br />

ovaj grad nam nude sljedeće podatke<br />

o njemu. Francuski baron<br />

Božur smatrao je da početkom XIX<br />

stoljeća Novi Pa<strong>za</strong>r ima<br />

10.000/12.000 žitelja i nazvao ga je<br />

trgom na kojem se razmejnjuju<br />

proizvodi Srbije, Bosne, Albanije,<br />

Makedonije i Rumelije. U tvrđavi<br />

na brdu sedio je paša koji je upravljao<br />

cijelim Sandžakom, tj. pedjelima<br />

između Bosne, Alabanije,<br />

Srbije i Makedonije. Anri Pukvilj je<br />

računao da Novi Pa<strong>za</strong>r ima 12.000<br />

stanovnika. Francuz Amadej Šome<br />

smatrao je (1807/1808.) da Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r predstavlja drugu po veličini<br />

varoš Bosanskog pašaluka, i da<br />

ima <strong>16</strong>.000 žitelja. Uoči ustanka<br />

Novi Pa<strong>za</strong>r je bio značajan šeher<br />

gdje su se sakupljali trgovci i roba<br />

ne samo iz okolinih zemalja, već i<br />

iz Njemačke. Njegov čuveni mitrovdanski<br />

vašar trajao je 30 dana.<br />

Baron Gamero, početkom XIX st.,<br />

<strong>za</strong>bilježio je da je to varoš koju su<br />

dvije godine ranije spalili Srbijanci<br />

i koja je poslije stradanja imala<br />

9.000 stanovnika. 7<br />

Karađorđe je stigao u Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r <strong>16</strong>. juna, ostavljajući malu<br />

posadu u Sjenici. Već krajem<br />

maja su pred Novim Pa<strong>za</strong>rom stigle<br />

čete Dimitrija Kujundžije. U<br />

prethodnim kontaktima sa Antonijem<br />

Pljakićem Karađorđe mu je<br />

naređivao da se primakne Novom<br />

Pa<strong>za</strong>ru i da uputi 800 vojnika koje<br />

će <strong>za</strong>uzeti bogaze na planini Rogozni,<br />

gdje će se ukopati u šančeve<br />

i blokirati put prema Kosovu<br />

i Rumeliji. Pljakić nije uspio da<br />

uspostavi kontrolu nad Rogoznom<br />

jer su osmanske snage to već<br />

učinile prije njega. U Pljakićevoj<br />

vojsci su se nalazili ustanici iz ka-

anovačke i studeničke knežine i<br />

pojedinci iz pa<strong>za</strong>rske, kruševačke<br />

i vučitrnske nahije. Također je<br />

Karađorđe već bio obavješten da<br />

pa<strong>za</strong>rci nisu sposobni da izdrže<br />

dužu opsadu jer na <strong>za</strong>lihama nisu<br />

imali dovoljno hrane. Tih dana u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru nije imalo mnogo<br />

vojske. Numan-pašini vojnici<br />

samo su se djelimičlno <strong>za</strong>držali u<br />

gradu. Na gradskom bedemu bilo<br />

je „deset topova i 12.000 vojnika’’.<br />

Komandanti odbrane su bili Nu -<br />

man-paša Pećki i kapetan paša pa<strong>za</strong>rski.<br />

8 Navedeni broj vojnika u<br />

novopa<strong>za</strong>rskoj tvrđavi je pretjeran<br />

i prema većini autora bilo ih je najviše<br />

3.000, a vjerovatno i manje. U<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru je vladala moćna<br />

feudaln aporodica Ferhatagić, koja<br />

je imal nasledno vojno dostojanstvo<br />

i svu vlast u sandžačkoj oblasti. 9<br />

Dakle, Karađorđe nije odmah<br />

krenuo u napad, već po isteku nekoliko<br />

dana. Braniteljima Novog<br />

Pa<strong>za</strong>ra je nudio da mu se predaju,<br />

a on <strong>za</strong>uzvrat da im dozvoli da napuste<br />

svoj rodni grad sa pokretnom<br />

imovinom i ličnim na oružanjem.<br />

Međutim, već se i u<br />

Novom Pa<strong>za</strong>ru pročulo o ustaničkoj<br />

vojnoj katastrofi kod Niša. Karađorđe<br />

potom u naredna tri dana<br />

spremi vojsku <strong>za</strong> odlučni napad.<br />

„Smederevsku i rudničku i neku<br />

čast požeške pomeša, da udari<br />

odozgo, no da čeka kada udari<br />

Pljakić odozdo ispod Pa<strong>za</strong>ra uz<br />

Rašku, i kapetan Dimitrije Pare<strong>za</strong>n,<br />

uprav od Karađorđeva šanca niz<br />

brdo. No Pljakić na opredeljeno<br />

vreme ne udari, a svi smo na njega<br />

očekivali. Vujica, videći da će da<br />

svane, primakne se bliže turskoj<br />

straži gde smo ih uzimali na pušci<br />

na oko’’. 10 Dakle Vujica Vulićević,<br />

komandant smederevske vojske, je<br />

prvi krenuo u napad, u zoru, sa<br />

svojim Smedervcima. Njegovi prvi<br />

pucnji već su likvidirali jednog od<br />

stržara pored šanca. Lavina ustanika<br />

se svalila u šančeve na iznenađene<br />

branitelje. Uskoro i sa<br />

Pljakićeve strane <strong>za</strong>pucaše puške i<br />

prolomiše se uzvici. Ustanici savladaše<br />

branitelje u šančevima i provlaiše<br />

u grad. Borbe su se vodile <strong>za</strong><br />

svako dvorište, kuću i podrum. Veliki<br />

dio novopa<strong>za</strong>rske varoši Srbi<br />

su osvojili na juriš već do popod-<br />

neva 19. juna, između ostalog i<br />

pašin konak, i spalili po starom<br />

običaju. Dospjeli su do tvrđave i rijeke<br />

Raške. Branitelji ih s zidina tvrđave<br />

dočekaše topovskom i<br />

puščanom vatrom 11 ...! A Turci koji<br />

su mogli uteknuti u grad, dobro; a<br />

mnogi su se pozvatarili po kućama<br />

i po podrumima pa su posle naše<br />

strašno potukli’’. 12<br />

O svom pohodu na Novi Pa<strong>za</strong>r<br />

Karađorđe izvještava Sovjet: „Krenuvši<br />

se 31. maja iz Sjenice stigao<br />

sam 3. juna pod Novi Pa<strong>za</strong>r. Turci<br />

nisu smeli izići u polje. Tri dana je<br />

trajalo puškaranje. 6. juna Srbi pođu<br />

na juriš i <strong>za</strong>uzeše novopa<strong>za</strong>rsku<br />

varoš. Mnogo je Turaka izginulo, u<br />

Srba je takođe mnogo ranjenih i 20<br />

ubijenih. Srbi su <strong>za</strong>palili svu varoš<br />

do samog grada i do reke Boške<br />

(Raške – E.R.) koja protiče posred<br />

varoši. Kuće na drugoj strani reke<br />

Boške nisu mogli <strong>za</strong>paliti a Turci su<br />

tamo podigli jedan šanac’’. <strong>13</strong><br />

U Karađorđevom pismu upućenom<br />

K.K. Rodofinikinu od 10./22.<br />

juna 1809. godine iz Novog Pa<strong>za</strong>ra<br />

stoji: „Prvo, kako smo pošli iz Senice<br />

31 maja, u ime boga, jesmo na<br />

Pa<strong>za</strong>r pošli i 3. junija jesmo došli<br />

kod Pa<strong>za</strong>ra, i Turci ne smedoše<br />

i<strong>za</strong>ći u polje da se biejmo, nego jesu<br />

se utvrdili u meterize i svuda šance<br />

izkopali oko varoši. I onde 3 dana<br />

pomalo puškarasmo se: mi iz polja,<br />

a oni iz meteri<strong>za</strong>, mamimo i(h) da<br />

bi i<strong>za</strong>šli u polje pak nekteše, nego<br />

se biju iz meteri<strong>za</strong>. A mi 6. junija u<br />

zoru udarimo na juriš, i dade gospoodin<br />

bog, te o(d)ma(h) u varoš<br />

uićosmo, i tuna po čaršiji i po meterizu<br />

mlogo Turaka izgibe. I neki<br />

se <strong>za</strong>staše Turci po kućama. I onda<br />

se dosta naši(h) izraniše, i pogibe<br />

20 momaka. A mi kad vidimo da<br />

naši iz neznanja ginu, a mi<br />

poč(n)emo paliti i sve popalimo do<br />

grada i do reke Raške, koja preko<br />

sred varoši teče. I sa one strane<br />

vode ima još pol čisla kuća što osta,<br />

ne mogasmo u nered popaliti,<br />

<strong>za</strong>što Turci i drugi meteriz načinili,<br />

i ovamo dokle smo preuzeli bez-<br />

8. Petar Radovanović, Vojna Srba i Turaka od 1804-18<strong>13</strong>, str. 26<br />

9. Dragoljub M. Pavlović, Zapadnomoravci, Rudničani i Dragačevci u ustaničkim događajima 1809. godine, I deo, Zbornik<br />

radova Narodnog muzeja XVI, Čačak 1986, str. 127<br />

10. Antonije Protić, n.d., str. 17<br />

11. Miladin Stevanović, Stanoje Glavaš, Beograd 2005, str. 276<br />

12. Antonije Protič, n.d., str. 17<br />

<strong>13</strong>. General Petrov, Voina Rosisii sz Turcien, knj. II, str. 277<br />

Januar - Decembar 2009. 171

oj Turaka što je izginulo i mlogo<br />

pogoreli po kućama <strong>za</strong>što nektedoše<br />

da se predaju. A <strong>16</strong> Turaka<br />

živi(h) jesmo u(h)vatili i praćamo<br />

i(h) u Čačak. Onde pobliže, ako bi<br />

kako mogli <strong>za</strong> kakvo roblje menjati,<br />

a sada opet spremamo se, u<br />

ime boga, sa one strane vode da<br />

udarimo i što se bude slučilo<br />

(h)oćemo Vi javiti unapredak’’. 14<br />

U sljedećem pismu K. K. Rodofinikinu<br />

od <strong>16</strong>./28. juna iz Topole<br />

Karađorđe između ostalog saopštava:<br />

„A sada vidim da vajde nije<br />

unapredak postupati nego vojsku<br />

da povučem malo natrag. Tako<br />

sada jesam pisao na sve starešine<br />

koji su preko Drine da se vrate natrag<br />

na ovu stranu i poziciju da<br />

upotrebe pokraj vode granicu da<br />

čuvaju. Također i ovom kraju, Ercegovini,<br />

jesam <strong>za</strong>povest dao od<br />

Pa<strong>za</strong>ra da se trgnu na planinu Goliju,<br />

od Senice da se trgnu na Javor<br />

planinu, od Nove Varoši također<br />

na Javor, a od Višegrada na Ponikve...<br />

A šta se kod Pa<strong>za</strong>ra slučilo Vi<br />

pisali koje ne dvojim do sad da<br />

niste razumeli: Turci u samom<br />

gradu ostaše kao u toru, a drugo<br />

sve je popaljeno, ali eto sad njine<br />

sreće oće <strong>za</strong> sad da ostanu pošto<br />

svu vojsku natrag povučemo’’. 15<br />

U napadu na Novi Pa<strong>za</strong>r je učestvovalo<br />

oko 4.000 ustanika sa<br />

osam topova. <strong>16</strong><br />

Pri osvajanju dijela novopa<strong>za</strong>rske<br />

varoši dogodio se veliki masakar<br />

civilnog življa kako u samoj<br />

Devlet hanum džamiji (kasnije<br />

poznatijoj kao Krnja ili Batal džamija),<br />

tako i u njenom haremu i bližoj<br />

okolini. Naime, onaj dio<br />

novopa<strong>za</strong>rca koji nije uspio da se<br />

domogne novopa<strong>za</strong>rske tvrđave,<br />

iako ih je dijelilo svega nekoliko<br />

stotina metara od nje, pošto su im<br />

ustanici bili <strong>za</strong> petama, pokušali su<br />

da nađu utočište u ovoj džamiji i<br />

172 Januar - Decembar 2009.<br />

njenom haremu (dvorištu). U pitanju<br />

je džamija koja je porušena<br />

1959. godine, a koja se nalazila<br />

preko puta današnjeg novopa<strong>za</strong>rskog<br />

<strong>za</strong>tvora. Danas postoji očuvan<br />

jedan dio zida ove džamije. Ustanici<br />

su opkolili <strong>za</strong>tečeno bošnjačko<br />

stanovništvo, a onda je počeo pokolj.<br />

Pema sačuvanom predanju<br />

potoci krvi su tekli malim sokakom<br />

koji ide i danas pored zgrade novopa<strong>za</strong>rskog<br />

<strong>za</strong>tvora u pravcu današnje<br />

Prvomajske ulice (nekadašnje<br />

stambolske džade). Narod je dugo<br />

vremena ovu malu ulicu zvao<br />

Kanli sokače (krvavi sokak) jer su<br />

potoci ljudske krvi i masti tekli tog<br />

dana ovim sokakom. Branitelji tvrđave<br />

i izbjegli novopa<strong>za</strong>rci u tvrđavi<br />

su bespomoćno sa zidina<br />

tvrđave gledali monstruozna događanja<br />

koja su se zbivala na nekoliko<br />

stotina metara od njih. 17<br />

Čuvši da Karađorđe ide s vojskom<br />

na Novi Pa<strong>za</strong>r osmanska vojska<br />

koja je držala u opsadi Pljakića<br />

u Deževi, koji je prije toga doživio<br />

težak poraz, napustila je bojište i povukla<br />

se u pa<strong>za</strong>rski grad radi odbrane<br />

Pa<strong>za</strong>ra od Karađorđeve<br />

vojske. Dola<strong>za</strong>k ustanika u novopa<strong>za</strong>rski<br />

kraj pozitivno je djelovao i na<br />

rozgorjevanje ustanka u Jelačkoj nahiji,<br />

Gornjem Ibru i na Kopaoniku.<br />

Ustanici iz ovih krajeva <strong>za</strong>uzeli su<br />

teritoriju uzvodno uz Ibar do pred<br />

Mitrovicu i u blizini Vučitrna.<br />

Zatim Karađorđe naredi da se<br />

privuku topovi i kubusi (vrsta velikog<br />

topa), pa otpoče žestoko<br />

bombardovanje novopa<strong>za</strong>rske tvrđave.<br />

Računao je da mu treba 7<br />

dana opsade da na predaju primora<br />

novopa<strong>za</strong>rski garnizon. Grad<br />

su branili novopa<strong>za</strong>rski garnizon,<br />

dijelovi Numan-pašine vojske i varoška<br />

muslimanska milicija.<br />

Vuk Karadžić je ovako opisao<br />

borbu <strong>za</strong> Novi Pa<strong>za</strong>r: „Kara Đorđije,<br />

očistivši onako onaj kraj od Turaka,<br />

i sastavivši Srbiju s Crnom Gorom,<br />

ostavi ondje nešto vojske, a sa ostalom<br />

vrati se na Novi Pa<strong>za</strong>r, i udarivši<br />

odmah na varoš popali mnoge<br />

kuće, a Turke satjera u šanac, pa ih<br />

stane biti iz topova i kumbura; i baš<br />

kad se <strong>za</strong>cijelo nadao da će mu se<br />

koji dan predati, stigne mu onaj žalosni<br />

glas od Kamenice’’.<br />

Odnos naovpa<strong>za</strong>raca prema napadačima<br />

i slobodi svoga grada<br />

jasno ilustruju sljedeći stihovi:<br />

„Kad Turcima sitna knjiga dođe<br />

Ostaviše divit i hartiju,<br />

Poskidaše svilene ćurkove,<br />

Pa uzeše budak i motiku,<br />

Za tri dana i dve noći tavne,<br />

Od Srba se dobro utvrdiše,<br />

Pa treći dan otpisuju Đorđu:<br />

Karađorđe, carski odmetniče,<br />

Čemu si se bolan usudio<br />

Na careve zemlje napadati,<br />

Naš je Pa<strong>za</strong>r bio i ostaće!<br />

Nijesmo ga prošnjom isprosili,<br />

već na sablji junčaki dobili.<br />

Kako smo ga n sablji dobili,<br />

Bez sablje ga ni dati nećemo.’’ 18<br />

Kapitulacija novopa<strong>za</strong>rske tvrđave<br />

mogla je, po svoj prilici, da ima<br />

<strong>za</strong> posljedicu pad osmanske vlasti<br />

sve do granica Prizrenskog sandžaka,<br />

pošto od Novog Pa<strong>za</strong>ra do<br />

Prizrena nije bilo utvrđenog osmanskog<br />

grada. I kada su se spremali da<br />

grad na silu <strong>za</strong>uzmu i dok je novopa<strong>za</strong>rska<br />

tvrđava bila izložena<br />

bombardovanju srpske artiljerije,<br />

ustanici su uhvatili tursko pismo<br />

kojim se sa niškog fronta javljalo<br />

braniteljima Novog Pa<strong>za</strong>ra o strašnoj<br />

srpskoj pogibiji na Kamenici.<br />

Tim pismom hrabrili su ih da istraju<br />

u borbi, protiv Srba, obećavajući im<br />

brzu pomoć. Istovremeno stiže i Karađorđu<br />

izvještaj sa Deligrada o kameničkoj<br />

katasrofi i brzom<br />

nadiranju Turaka niz Moravu. Ovi<br />

događaji su bili spasonosni ne samo<br />

14. Pervoe serbskoe vostanie 1804-18<strong>13</strong>gg. I Rosisija, Moskva 1983, str. 96-97; Velibor Berko Savić, n.d., str. 544<br />

15. Isto, str. 98<br />

<strong>16</strong>. Dr Dragi Maliković, NNovi Pa<strong>za</strong>r u prvom srspkom ustanku, Novopa<strong>za</strong>rski zbornik 19,Novi Pa<strong>za</strong>r 1995, str. 115 Vuk<br />

Karadžić, Prvi i drugi srpski ustanak, Beograd 1974, str. <strong>16</strong>3<br />

17. Esad Rahić, Novopa<strong>za</strong>rski zid plača, Sandžačke novine, God. I, br. 11, 07. avgust 1996, str. 12<br />

18. Ejup Mušović, Jedno predanje o bici na Suvom Dolu, “Bratstvo’’, 152

<strong>za</strong> opkoljenu vojsku i stanovništvo<br />

u novopa<strong>za</strong>rskoj tvrđavi, već su<br />

presudili sudbinu cijele do tada od<br />

strane ustanika <strong>za</strong>uzete teritorije u<br />

Sandžaku: u Starom Vlahu, Polimlju<br />

(od Priboja do Vasojevića), Sjenici<br />

i Pešteri (sa Suhodolom,<br />

Buđevom i Raždaginjom), Bijelom<br />

Polju sa Bihorom i Koritima. Karađorđe,<br />

na ovu vijest, obustavi sve<br />

pripreme <strong>za</strong> napad, diže opsadu od<br />

Novog Pa<strong>za</strong>ra, pa žurno s jednim<br />

odredom konjice pođe 10/22. juna<br />

po jednoj verziji preko Golije i Dragačeva<br />

<strong>za</strong> Topolu, a po drugoj<br />

preko manstira Studenice i Gruže u<br />

pravcu Deligrada. Prilikom povlačenja<br />

ustanička vojska je trpjela gubitke<br />

i u novopa<strong>za</strong>rskoj varoši od<br />

muslimana <strong>za</strong>barakadiranih u svojim<br />

kućama. Takvih diver<strong>za</strong>nata u<br />

novopa<strong>za</strong>rskoj varoši je uhvaćeno<br />

<strong>16</strong> i svi su oni bili strijeljani. U jednom<br />

austrijskom izvještaju od 29.<br />

juna 1809. godine piše: „Tumač<br />

Teodata, koji se vratio iz Beograda,<br />

izveštava da je od verodostojnih<br />

ljudi doznao da su Turci opet potisli<br />

Srbijance iz Novog Pa<strong>za</strong>ra, i to s velikim<br />

gubitkom. Sam Karađorđe da<br />

je sigurno ranjen, ali da se i jedno i<br />

drugo vrlo strogo krije’’. 19 Poveo je<br />

sa sobom gotovo cijeli svoj korpus,<br />

ostavivši kao opsadnu snagu Pljakićeva<br />

odeljenja i mjesne ustanike.<br />

Komandu nad osvojenim dijelom<br />

Sandžaka povjerava Milanu Obrenoviću.<br />

Duž ostalih dijelova grance<br />

ostavio je manje odrede, a svu<br />

ostalu vojnu snagu naredi da se prebaci<br />

u prvcu Velike Morave. Za<br />

njim se polako povuče i ostala vojske<br />

u granice Beogradskog pašaluka,<br />

ostavljajući osvojeni kraj.<br />

Prema nekim podacima, Srbi su pri<br />

napadu na Novi Pa<strong>za</strong>r izgubili 70, a<br />

branitelji 300 ljudi. 20<br />

U skladu sa rečenim izdao je<br />

sljedeću naredbu: „Da od sad <strong>za</strong><br />

živu glavu u Tursku ne <strong>za</strong>devate<br />

niti koga u Tursku da šalje a pročim<br />

vojvodama javi da se ne usude<br />

u Tursku prelaziti niti kog ajdučki<br />

slati nikakvu trgovinu <strong>za</strong> život ne<br />

propuštati; a kakvu trgovinu uhvate<br />

sve da imaocu oduzmu u begluk<br />

i da piše vladici pa<strong>za</strong>rskom da<br />

ovamo i<strong>za</strong>đe’’. 21<br />

Poslednji krupan događaj i <strong>za</strong>dnji<br />

uspjeh ustanika u Sandžaku iz<br />

ovog perioda je bitka na brdu Kukutnici<br />

12/24.. jula 1809. godine<br />

kada je vojska pod komandom Miloša<br />

Obrenovića štiteći veliki narodni<br />

zbjeg, pobjedila vojsku kojom<br />

je <strong>za</strong>povjedao Sulejman-paša Skopljak<br />

i potisla je prema Prijepolju. 22<br />

Dva pominjana odreda - Hadži<br />

Prodanov, koji je bio u Vasojevićima<br />

i Milana Obrenovića uzmeđu<br />

Drine i Uvca – povukoše se najkraćim<br />

putevima, prvi u Stari Vlah, a<br />

drugi u Užice, mestimice uznemiravani<br />

od osmanske vojske. Tako<br />

se bezuspješno <strong>za</strong>vršio Karađorđev<br />

pohod na Sandžak.<br />

Povlačenje nije posljedica nespješnog<br />

vojevanja u Sandžaku,<br />

već na drugim frontovima. Ustanici<br />

su već bili osvojili veći dio Sandžaka,<br />

očistili ga dobrim dijelom<br />

od osmanske vojske, vršeći istovremeno<br />

etničko čišćenje bošnjčkog<br />

življa. Da li bi u suprotnom Novi<br />

Pa<strong>za</strong>r pao u ruke ustanika, to je pitanje<br />

na koje je teško odgovoriti, ali<br />

bi u slučaju da se to <strong>za</strong>ista dogodilo<br />

to i<strong>za</strong>zvalo kolosalne posljedice:<br />

ustanici bi definitivno ostvarili ne-<br />

posrednu vezu s Crnom Gorom, a<br />

Bosna bi bila odsječena od ostalog<br />

dijela Osmanskog Carstva. Tada je<br />

izgedalo da će i ostala crnogorsko–<br />

brdska i heregovačka plemena poći<br />

<strong>za</strong> primjerom Drobnjaka i Vasojevića<br />

i prihvatiti se oružja. Srpska<br />

nesreća na Kamenici koja je posljedica<br />

prije svega nesloge srpskih<br />

vojvoda i nedovoljne aktivnosti<br />

ruske vojske, je dovela ne samo do<br />

kraha ofanzive u Sandžaku, već i<br />

do ruba propasti ustaničku Srbiju.<br />

Sredinom ljeta osmanska vojska je<br />

uspostavila, iako uz veliku opasnost<br />

od hajdučkih presjecanja, komunikaciju<br />

koja je iz Rumelije išla<br />

preko Prištine i Novog Pa<strong>za</strong>ra, <strong>za</strong><br />

Bosnu, i ponovo uspostavila<br />

osmansku upravu u krajevima od<br />

Priboja i Nove Varoši pa preko Prijepolja<br />

i Bijelog Polja do Vasojevića,<br />

Bihora i Pešteri i Sjenice.<br />

19. Građa iz zemunskih arhiva, knj. II 1809, str. 215<br />

20. Dr Mihailo Vojvodić, Novi Pa<strong>za</strong>r (1804-1912), Novi Pa<strong>za</strong>r i okolina, str. 247<br />

21. Tihomir D. Đorđević, n.d., str. 26<br />

22. Dragoljub M.Pavlović, Zapadnomoravci, Rudničani i Dragačevci u ustaničkim događajima 1809. godine, II deo. Zbornik<br />

Narodnog muzeja Čačak, XVII, 1987, str. 148-149<br />

Januar - Decembar 2009. 173

Curu prosi Muhoviću Plavo<br />

Za Rašida brata rođenoga,<br />

Iz pitoma sela Sugubina<br />

U „Turčina“, Kurtovića Nuka.<br />

Pa je plahu snahu isprosio<br />

A kratku je vadu odgodio:<br />

Na ugovor <strong>za</strong> petnaes‘ dana!<br />

Prijetelji dobro se složili,<br />

Za svatove dobro pripremili.<br />

Pa kad prođe do petnaes’ dana,<br />

Odmah staše svate iskupljati.<br />

Pa biraju birane svatove!<br />

Ko će njima biti bajraktara?<br />

Al’ i to se u nahiji znade:<br />

Bajraktara, Rešida Baždara!<br />

Skupili se kićeni svatovi<br />

U <strong>za</strong>seok’, selo Muhoviće,<br />

pa se behu dobro pripremili<br />

pa svatovi stali popevkivat‘<br />

I da krenu, ići <strong>za</strong> d’evojku.<br />

Odmah staše šenluka činiti,<br />

Daju znake, polazu svatovi!<br />

Puče Sema iz doline Selma,<br />

Džeferdara Rešida Baždara,<br />

Dva gar‘bina, dva Husova sina.<br />

Kad evo ti Husa iz Potoka.<br />

Izbulio on obadva oka.<br />

Pa on vodi konja i kobilu,<br />

174 Januar - Decembar 2009.<br />

Da dognaju spremu d’evojačku.<br />

Jope svati kreću popevkivat’<br />

I voljene konje poigravat’.<br />

No, kada su konje razigrali,<br />

Juso Mali s đogata se svali<br />

Pa u hendek pao ra<strong>za</strong>gnao,<br />

I ledine do deset metara.<br />

Za njim idu kićeni svatovi,<br />

Primiču se k selu Sugubine<br />

Pa stadoše, te se <strong>za</strong>brižili:<br />

Šta će radit‘ kad bide srećanje?<br />

Razgovara svatski star’ešina:<br />

„Nemojte se braćo uplašiti,<br />

Mi imamo dobra binjedžiju<br />

Po imenu Murata Br<strong>za</strong>ka<br />

I on ima faljenog alata<br />

Ufatiće konjičku košiju“.<br />

A kad turu pešačku košiju?<br />

„Mi imamo svata vrijednoga<br />

Po imenu Totića Šefkana-<br />

On će uzet pešačku košiju.<br />

No, kad stanu bacati kamena<br />

I tu ćemo mi da pob’edimo:<br />

Mi imamo svata valjanoga<br />

Jes‘ ćesara Ibra Boro<strong>za</strong>na-<br />

Prebaciće kamena s ramena”!<br />

Pa su stigli svome prijetelju<br />

Najaviše svate na konake,<br />

Dobro him je na konaku bilo.<br />

BOŠNJAČKA EPIKA<br />

Curu prosi Muhoviću Plavo<br />

_______________<br />

Rječnik:<br />

Alat – konj riđe, crvene dlake<br />

Đogat – konj bijele dlake<br />

Garbin – kraća puška (nar. „Ma’lihera“)<br />

Sema - vrsta puške<br />

Džeferdar - duža puška<br />

Šenluk - radost uz pucnjavu<br />

Ihtijar - starac<br />

Binjedžija - džokej na konju, jahač<br />

Košija - utrka<br />

_______________<br />

Sutradan se natrag povrćali<br />

Isprati hi dobar prijetelju,<br />

Pa idahu, dobro s' veseljahu!<br />

Kad dođoše Balotinom dolu,<br />

Tu nađoše stara ihtijara<br />

Pa svatovi dobre duše bili<br />

Jednog svata sa konja svalili,<br />

Pa turiše stara ihtijara.<br />

No, sad zima staru ihtijaru,<br />

Al‘ imaju crveno japundže:<br />

Ogrnuše stara ihtijara,<br />

I izbiše selu Muhoviću.<br />

Ugleda hi Destan momče mlado<br />

Pa kod kuće dobro namiruje,<br />

Od veselja malo poigruje!<br />

Svatovi se blizu primaknuli,<br />

Destan gleda kićene svatove!<br />

Kad dva konja-jedan do drugoga<br />

Ispred konja vodiči imadu<br />

Na d’evojci crven duvak vidi,<br />

Na ihtijara crveno japundže!<br />

Destan viče iz grla bijela:<br />

“Šućur mene i danu ovome,<br />

Eno vodu do dvije nev’este,<br />

Jednu mene, a jednu Rašidu“!<br />

U<strong>za</strong>lud mu b‘eše radovanje<br />

To, ne b’eše d‘evojčica mlada,<br />

Već, bijaše Ram-Totina<br />

stogodišnja brada!<br />

Šaljiva bošnjačka svatovska pjesma iz Kladnice,<br />

koju je ispjevao „br<strong>za</strong>k”, Murat Ramićević iz<br />

s. Dubnice (Sjenica). Zapisao Redžep Škrijelj, novembra<br />

1997. godine. Kazivač Rasim H. Daglar<br />

(1912-2008) iz Ursula. Sa ocem Husom od 1937,<br />

živio je iznad sela Muhovo (Novi Pa<strong>za</strong>r), u Jedri,<br />

<strong>za</strong>seoku planine Golije.

ESEJ<br />

SLOVO O ĆAMILU<br />

Dr. Marko Vešović<br />

Iusmenog i pisanog Sijarića manje<br />

sam doživljavao kao našeg savremenika<br />

a više kao mitskog pripovjedača<br />

koji kazuje nešto starije i dublje,<br />

obuhvatnije i važnije, uz to uzbudljivije,<br />

jer stvarnije i snovitije, od ličnog<br />

iskustva. Kako drukčije, ako ne mitskim<br />

pričaocem zvati čovjeka koji najčešće<br />

nije pripovijedao nego se kroz njega<br />

sama kazivala<br />

ljudska sudbina,<br />

kakva je odvajkada?<br />

I ne samo ljudska.<br />

U Sijarićevu<br />

svijetu pravo na<br />

sudbinu ima i<br />

ptica i ko<strong>za</strong> i konj<br />

i hrt i bor i mukinja<br />

i brekinja.<br />

Prirodu nekad<br />

odveć tište njene<br />

tajne pa je prisiljena<br />

da nam<br />

povremeno<br />

pošalje pokojeg<br />

Ćamila kako bi se<br />

kroz njegove <strong>riječ</strong>i<br />

izlanula i od toga<br />

joj odlahnulo. Na<br />

Sijarićeva usta<br />

prozborili su svojim maternjim jezikom<br />

i gora i voda, i drvo i kamen, “i<br />

četvoronožno i letušte“, da se poslužim<br />

crkvenim jezikom. “Sve vode zbore kad<br />

noć pane“, kaže Demko iz istoimene Sijarićeve<br />

priče. “To mi je pričao jedan<br />

žandar, a ti mi reci je li to istina. Sve je –<br />

veli – nekad zborilo: i drvo i kamen,<br />

zemlja i trava, pa eto zbog nešta danas<br />

ne zbori“. Ovo je izvrsno, prvo zbog<br />

pričine priče. To jest, Demko priča tuđu<br />

priču. Mogla bi se napisati čitava knjiga<br />

o tome kako se u Sijarićevoj pripovjedačakoj<br />

umjetnosti priče spliću u vi-<br />

jence, kako se jedna u drugoj ogledaju,<br />

jedna dugu dopunuju i produbljuju,<br />

jedna drugu stavljaju pod upitnik. To je,<br />

nekad, čitav jedan fantastični balet koji<br />

dobacuje od najdaljih <strong>za</strong>mislivih vremena.<br />

Ali priča o tome da je nekad “sve<br />

zborilo“ odlična je i zbog žandara: Sijarić<br />

ne može da liriku ne <strong>za</strong>čini ironijom i<br />

humorom, ili da humor i ironiju ne prevodi<br />

u liriku. Jer ko<br />

je <strong>za</strong>dužen, ako ne<br />

žandar, ako vlast,<br />

da nam kazuje potonje<br />

istine o svijetu?<br />

Ako pak<br />

<strong>za</strong>boravimo žandara<br />

kao kazivača<br />

mitskih vizija, ostaje<br />

istina da nas priče<br />

Sijarićeve vode, ne<br />

jednom, u vremena<br />

prije no što su “zbog<br />

nešta“ kamen i<br />

drvo, zemlja i trava<br />

prestali da zbore.<br />

U njega ćemo<br />

naći čak i kamen<br />

koji, “takav kakav<br />

je, jedan jedini je ne<br />

svijetu“. Ni njegovo<br />

kamenje ne odriče<br />

se prava na <strong>za</strong>sebno biće, na ne po no vlji -<br />

vost, na razliku od drugog, u našim<br />

očima u vlas istog kamenja. Čemu se<br />

možda ne treba čuditi, jer Sijarić kamen<br />

vidi kao nešto što je “nekada živo bilo“,<br />

ali se “zbog neke krivice“ “u kamen<br />

pretvorilo“. Ali Sijarić u kamenu sluti ne<br />

samo uspavani život već i <strong>za</strong>gonetnu<br />

mudrost: svoje pravo da bude “jedan jedini<br />

na svijetu“ Sijarićev kamen je <strong>za</strong>služio<br />

znanjem nečeg “što nama ljudima<br />

nije da znamo dato, a onom kamenu je<br />

dato“. Treba li reći da u tom naslućivanju<br />

znanja ili mudrosti koja se krije u<br />

Januar - Decembar 2009. 175

vanljudskom, pa i u neživom, ima<br />

nečeg istočnjačkog? Isidora Sekulić<br />

je davno napisala slavni esej Istok u<br />

pripovetkama Ive Andrića, a esej o istoku<br />

u pri čama Ćamila Sijarića tek<br />

treba da bude napisan.<br />

U Sijarićevoj pripovijesti Pelivani<br />

hodža svojim učenicima<br />

kazuje ovu poučnu pričicu: “Kad<br />

bi odozgo s neba palo jaje, aman,<br />

aman, pa to jaje padalo i padalo i<br />

iz njega se gredom izleglo pile, pa<br />

to pile padalo i padalo i gredom<br />

poraslo u kokošku, pa ta kokoška<br />

padala i snijela jaje, eto to bi jaje<br />

palo na zemlju i iz njega <strong>za</strong>pjevao<br />

pijetao, toliko je ono nebo daleko<br />

do zemlje“. Ako je tačna Isidorina<br />

definicija istočnjačke priče, i ova<br />

je smišljana <strong>za</strong>tvorenih očiju, a<br />

tako je treba i slušati.<br />

Ako u Sijarića ima kamen koji<br />

je “jedan jedini na svijetu“, ne iznenađuje<br />

što u njega “i ko<strong>za</strong> ima<br />

svoju sudbinu“. No, osim sudbine,<br />

kozi je dao i priliku <strong>za</strong> vaznesenje<br />

iznad svega zemnog i<br />

sadašnjeg: “na strmini o kojoj samo<br />

što nije visila, ličila je na nešto što<br />

lebdi između neba i zemlje“, i “kao<br />

da više nije bila Bajramova ko<strong>za</strong>,<br />

nego i neka iz starih priča o<br />

ko<strong>za</strong>ma“ koje su “u svašta mogle<br />

da se pretvore – u onim vremenima“.<br />

Dok priča o kozi, od koje<br />

će tom siromašku u trajnom vlasništvu<br />

ostati tek rogovi, Sijarićeva<br />

mašta jednim potezom preskače<br />

ponore vremena, kao što je i ko<strong>za</strong><br />

preskakala ponore između litica,<br />

da bi se obrela, i mašta i ko<strong>za</strong>, u<br />

drevnom, gdje je sve moglo da se<br />

prometne u svašta.<br />

I s koliko lakoće stvarna ko<strong>za</strong><br />

ovdje postaje ko<strong>za</strong> iz priče – događaj<br />

na koji se, u mnoštvu varijacija,<br />

svaki čas nagazi u Sijarićevoj<br />

prozi, pogotovo u pripovijetkama.<br />

Po Sijarićevu računu, kad postane<br />

priča, ili sličan priči, život najviše<br />

liči sebi. Kud god bi ga noga<br />

odvela, ovaj pripovjedač je čuo ili<br />

slutio da ga okružuju “beskrajne<br />

priče o zemnim čudesima“. Vjera u<br />

život i vjera u priču, to dvoje u Si-<br />

176 Januar - Decembar 2009.<br />

jarića je nezrazlučno. Jer život je<br />

ponajprije smisao. Život može sebi<br />

dozvoliti da postane svašta, nerijetko<br />

i jeste svašta, ali bez smisla<br />

nije život. A priča je Sijariću najmoćniji<br />

instrument otkrivanja<br />

smisla, ili davanja smisla, čak<br />

nametanja smisla životu. U ovom<br />

čovjeku je bio utjelovljen vječni<br />

duh priče koga je put možda slučajno<br />

nanio kroz naše stoljeće i naše<br />

krajeve. Sijarić je lik takvog sebe<br />

obesmrtio u Hasanu, sinu Huseinovu,<br />

glavnom junaku istoimene<br />

priče: njegovi slušaoci<br />

“nisu jedan drugoga vidjeli, nisu ni<br />

Hasana vidjeli, do samo mu glas<br />

čuli – a i taj glas kao da je dolazio<br />

iz nekog čovjeka koji je živio nekad<br />

davno i sve vidio i znao – znao šta<br />

su ljudi radili prije dvjesta i koliko<br />

god hoćeš una<strong>za</strong>d godina i kakvi<br />

su bili ti stari ljudi“. I Sijarićevo<br />

znanje o ljudima ide do “prije dvjesta<br />

i koliko god hoćeš una<strong>za</strong>d godina“.<br />

Naša kultura, do juče usmena,<br />

nije oskudijevala u piscima koji su,<br />

kao Veljko Petrović, bolje pričali no<br />

što pišu, tako kažu oni koji su ga<br />

slušali i čitali. I <strong>za</strong> Ćamila, iz koga<br />

iz govorila, na sto načina, krepčina<br />

naše usmenosti, može reći da je<br />

ljepše pričao no pisao, ali se mora<br />

dodati da je ljepše pisao no pričao.<br />

Kag da slušaš, znaš da ljepše priča<br />

no što piše. Kad ga čitaš, znaš da<br />

ljepše piše no što priča. Njegova<br />

usta i pero bili su jednako moćna<br />

izražajna oruđa tom besmrtnom<br />

duhu pripovijedanja koji putuje<br />

kroz svevremlje, to jest kroz<br />

bezvremlje. Sijarić je s lakoćom<br />

prelazio granicu, mnogima<br />

neprelaznu, koja dijeli usmeno<br />

od pismenog pričanja, pa je pisac<br />

pomagao pričalu a pričalo piscu:<br />

neprestano se osjeća prisustvo<br />

usmenih čaranja u njegovim<br />

pisanim rečenicama koje često izgledaju<br />

“božanski olako pirnute“,<br />

da se poslužim <strong>riječ</strong>ima<br />

već pomenutog Veljka Petrovića,<br />

a osjeća se i da je pisac <strong>za</strong>služan<br />

da pripovjedni i izražajni ceremonijal<br />

usmenog kazivača bude<br />

precizniji, stroži, a čistota<br />

izvedbe očitija.<br />

Sijarićevo djelo je duboko<br />

ukorijenjeno u onoj stopi zemlje<br />

gdje sam i ja rođen, stoga u čari<br />

njegovog pričalaštva, meni<br />

neodoljive, mogu da upišem i ono<br />

što nije dato da osjete, ne do dna i<br />

do kraja, ljudi koji nisu iz<br />

Sandžaka. U doba opsade Sarajeva<br />

nisam mogao čitati gotovo ništa, ali<br />

jesam opet iščitao, polako i štedljivo,<br />

da mi što duže traju, Lalićevu<br />

romansijersku tetralogiju i<br />

dvotomni izbor Sijarićevih pripovijedaka<br />

objavljen u njegovim i<strong>za</strong>branim<br />

djelima u vrijeme kad sam<br />

bio urednik u Masleši. I prvog i potonjeg<br />

volio sam i prije rata, ali sad<br />

mogu reći da sam im trajni dužnik,<br />

jer su mi u sarajevskom džehenemu<br />

pomagali da spasim dušu.<br />

Tačno je, dakle, da mi se iz Sijarićevih<br />

priča, svojim neuporedivim<br />

glasom, obraća moj prvi svijet,<br />

kako Eliot definiše <strong>za</strong>vičaj, i da je<br />

ponajprije Sijarić pjesnik Sandžaka.<br />

Kažem pjesnik, a ne pripovjedač,<br />

jer je usmene priče iz toga kraja,<br />

bilo one koje je iz djetinjstva ponio,<br />

bilo one koje docnije slušao ko zna<br />

iz čijih usta, pretvarao u prozne<br />

poeme koje, zbog toga što su poez-

ija, ni <strong>za</strong> čas ne prestaju biti visoka<br />

umjetnost pripovijedanja. Tačno je<br />

i da te poeme od priča svoju čar<br />

duguju i orijentalnoj mašti i<br />

mudrosti, pored ostalog, ili možda<br />

na prvom mjestu, <strong>za</strong>to što je istok,<br />

meni se čini, u Sandžaku ostavio<br />

trajnije i dublje tragove no igdje na<br />

jugoslovenskom prostoru, ili je tih<br />

tragova u Ćamilovu i mom <strong>za</strong>vičaju<br />

sačuvano više no drugdje. Pa<br />

ipak, oduvijek mi se činilo da bitni<br />

Sijarić ne pripada ni jednom prostoru<br />

ni narodu posebno, jer se osjećao<br />

kod kuće svuda gdje ima<br />

poezije, a sve ostalo dođe tek<br />

potom. Zbog te<br />

poezije sam<br />

slušao i čitao Sijarića<br />

koji nedvojbeno<br />

ide u<br />

najgromadnije<br />

visove proze na<br />

srpskohrvatskom<br />

jeziku u 20. stoljeću,<br />

ali nikad<br />

neću prestatiti da<br />

ga čitam i doživljavam<br />

poglavito<br />

kao velikog pjesnika:<br />

”list ljepše<br />

umire nego išta<br />

na svijetu što<br />

hodi na nogama<br />

ili leti na krilima“.<br />

Stoga moram<br />

dodati da Sijarić<br />

nije bio tek bogomdani pričalac več<br />

i prvorazredni umjetnik, što nije<br />

isto. Bio je umjetnik <strong>riječ</strong>i koji uživa<br />

i u jeziku i u priči: oslušnimo naslov<br />

maločas pomenute priče: “Hasan,<br />

sin Huseinov“. Čista muzika, da?<br />

Taj glazbeni val se ne iscrpljuje u<br />

triput ponovljenom “s“ i triput<br />

ponovljenom “n“, nego je još opipljiviji<br />

u igri slogova “asa“ – “si“ –<br />

sei“. I mada jednako volim njegove<br />

kratke priče i njegove duge, nekad<br />

vrlo duge pripovijesti – danas bi se<br />

Pelivani, na primjer, komotno mogli<br />

štampati i čitati kao kratki roman –<br />

čini mi se da u potonjim, <strong>za</strong>to što su<br />

kratke, ima više pjesnika Sijarića. Ili<br />

bar da je osjetniji.<br />

Ali ne samo iz njegovog pera,<br />

već i iz njegovih usta su izlazile<br />

savršeno oblikovane rečenice u<br />

kojim <strong>riječ</strong>i nikad nisu gubile individualnost:<br />

puštao ih je da odzvuče<br />

do kraja, uživao, kao rođeni pjesnici,<br />

u njihovu glasovnom sklopu,<br />

nekad činilo da ih rastavlja na slogove.<br />

Sladio se njihovim dužinama<br />

i kratkoćama, ostavljao im je trun<br />

<strong>za</strong>sebnog života, pazio da ni jedna<br />

ne izgubi jasne i oštre međe. Ćamil<br />

<strong>za</strong>ista nije “džemrgao“, kako u<br />

našem <strong>za</strong>vičaju zovu nerazumljiv i<br />

nerazgovijetan govor. Često se<br />

činilo da mu je od izgovorenih ri-<br />

ječi slatko u ustima. A njegova brojna<br />

i fina i majstorska ponavljanja<br />

pojedinih <strong>riječ</strong>i, obrta ili cijelih<br />

rečenica – što je nerijetko ulazilo,<br />

kao vrstan <strong>za</strong>čin, i u njegovo<br />

pisanje – bila su uzrokovana naporom<br />

da iz ključnih metafora i<br />

simbola pocrpi svekolik smisao, ali<br />

i slast.<br />

Stoga je ono što je slazilo s njegovih<br />

usana bilo priča koliko i<br />

obred. Pripovijedanje koliko i basmanje.<br />

Ko nije imao sluha <strong>za</strong> ritualnu<br />

vrijednost njegova kazivanja,<br />

a ponavljanja su duša ritualnog<br />

jezika, taj je i mogao reći da Sijarić<br />

zna biti dosadan. Jer “sve je to<br />

krasno, ali ne zna šta je dosta, brate<br />

mili“, čuo sam govoriti njegove<br />

slušaoce. Što je podatak o njima. Jer<br />

Sijarić je duhovno boravio u vremenu<br />

čija osnovna jedinica nije dan<br />

već stoljeće. Jedan kritičar je<br />

napisao da je Sijarićeva čuvena<br />

priča Sablja preduga. Nekoliko<br />

dana potom pisac sretne svog kritičara<br />

na ulici pa mu kaže: “Ali njoj<br />

se hoće da bude duga!“ Teško da<br />

sam čuo išta bolje o njegovoj<br />

pripovjedačkoj umjetnosti: nije on<br />

pričao Sablju nego se Sablja pričala<br />

iz njega i kroz njega, vječni duh<br />

priče još jednom se poslužio se<br />

njime kao oruđem, a ko je Ćamil iz<br />

Šipovica da svom<br />

prepostavljenom<br />

naređuje ili<br />

određuje koliko<br />

će pričati?<br />

Što se mene<br />

tiče, najčešće sam<br />

ga slušao kao<br />

žene iz priče o već<br />

pomenutom<br />

Hasanu, sinu Huseinovu:<br />

“htjele<br />

su, bar nešto, da<br />

čuju od onoga što<br />

Hasan priča“, pa<br />

bi “unijele sud sa<br />

jelom u sobu i<br />

stale, i tako bi tu<br />

Bihor<br />

stale i tako bi i ostale<br />

slušajući<br />

priču“, i “više ni<br />

one nisu bile tu, nego tamo gdje ih<br />

je, svojom pričom, odveo Hasan.<br />

Vratio ih je u zoru pijetao, kad je<br />

<strong>za</strong>pjevao. Sjetile su se tada svojih<br />

jela koje su sinoć pripremale <strong>za</strong><br />

večeru, ali je sve bilo kasno, jer ono<br />

što je ostalo na ognjištima, izgorjelo<br />

je“, i to je bio razlog što “Hasana<br />

neće da slušaju oni koji imaju<br />

kakva posla, propadne im posao<br />

slušajući ga“.<br />

Iz sličnih razloga izmaštanog<br />

Hasana i stvarnog Ćamila, njegovog<br />

tvorca, ljudi su gledali kao<br />

dokonjake; priznajem da sam ga i<br />

ja vidio kao čovjeka koji posjeduje<br />

višak vremena, ali sam znao da je<br />

to lično postignuće, da ne kažem i<br />

Januar - Decembar 2009. 177

podvig, na čemu mu se moralo <strong>za</strong>vidjeti,<br />

jer kako da ne <strong>za</strong>vidiš piscu<br />

koji kraljuje vremenom odavde pa<br />

do zemana “kad je sve zborilo“?<br />

Taj književnik koji je <strong>za</strong> 27 godina<br />

napisao 6 romana, 6 knjiga pripovijedaka<br />

i knjigu od 400 strana prvoklasne<br />

putopisne proze,<br />

mnogim piscima je izgledao kao<br />

teški dokoličar. A usmene priče tog<br />

dokoličara bile su sazdane ponajprije<br />

od jezičkih gesti prvosveštenika<br />

kojim se istina ne<br />

kazuje no priziva kao božanstvo,<br />

od čarobnjačkih basmanja koja<br />

istinu čine prisutnom.<br />

Najbolje Sijarićeve priče, pisane<br />

i usmene, sazdali su<br />

pjesnik koji uživa “u<br />

punoj tjelesnosti <strong>riječ</strong>i“,<br />

kako bi ka<strong>za</strong>o Kolridž, i<br />

pričalac koji ne prestaje<br />

da se čudi čega sve ima<br />

u božjoj bašči. Sličan<br />

spoj naslućivao se i u<br />

ljudskoj tvari od koje je<br />

Sijarić bio sazdan:<br />

rođeni seljak i još<br />

rođeniji gospodin. Prvi<br />

je potonjeg činio<br />

stvarnim, davao mu<br />

supstancu, da ne ostane<br />

kod praznog gospodstva.<br />

Potonji je prvoga<br />

prosijavao na razna<br />

rešeta, tražeći zrnca<br />

zlata. Zaista, teško se moglo, ne<br />

samo u Sarajevu, sresti još jedno<br />

čeljade u kom bi se, kao u Ćamilu,<br />

našli na okupu, toliko skladnom,<br />

meka gospodstvenost i narodska<br />

nesposrednost, otmjena tankoćutnost<br />

i ratarska prostodušnost.<br />

Zato su njegove usmene priče<br />

imale jedno preimućstvo nad<br />

pisanim: mogle su se različito <strong>za</strong>vršavati,<br />

u <strong>za</strong>visnosti od trenutnog<br />

nadahnuća, pa i od toga koji je od<br />

pomenute dvojice, u Ćamilu,<br />

dotičnog dana ili časa, imao prevagu:<br />

gospodin ili seljak. Upamtio<br />

sam i <strong>za</strong>pisao priču o apsurdu koji<br />

je ovladao njegovim bićem nakon<br />

čitanja Kamijeve knjige Mit o Sizifu:<br />

“Pro-či-tao ja Kamija. Jesam,<br />

178 Januar - Decembar 2009.<br />

obra<strong>za</strong> mi. Pro-čitao ja onu knjigu<br />

đe veli da je sve ap-sur-dno. I lijepo<br />

vidim, nijesam ćo-rav da ne vidim,<br />

čoek ne laže, no zbori ži-vu is-tinu.<br />

Ap-surd, vala, odakle se god pogle-da,<br />

i kojim se god očima po-gleda.<br />

Sjednem <strong>za</strong> as-tal i uzmem u<br />

ruku ka-ši-ku, i <strong>za</strong>hvatim onom kašikom<br />

malo supe, i pri-ne-sem je<br />

ustima, ali mi nije slatko: ap-surd,<br />

pa ap-surd! Uzmem pero u ruku,<br />

umočim ono pe-ro u ma-sti-lo,<br />

počnem pisati onim perom po harti-ji,<br />

a opet nije mi slatko: ap-surd,<br />

pa ap-surd! Iziđem ja na ulicu, da<br />

vidim je li i tamo ap-surd? Gledam,<br />

gledam: prolaze kraj mene ili<br />

mlade že-ne ili lijepše že-ne ili<br />

gospodske že-ne, ama nije mi<br />

slatko: ap-surd, pa ap-surd! I odem<br />

u <strong>za</strong>vičaj. Gledam ja, gle-dam, gledam:<br />

lijepo mi je, vala, ovo selo,<br />

odlično mi je, vala, ovo moje selo,<br />

a opet mi nije slatko: ap-surd, pa<br />

ap-surd! Onda uzmem mo-ti-ku, i<br />

odem s onom motikom u njivu, pa<br />

ko-paj, ko-paj, ko-paj, ko-paj, kad<br />

ono – niđe apsurda! A šta bi s apsurdom?<br />

A kud se dio apsurd?<br />

Izišo na znoj apsurd!“<br />

Priča u kojoj naprasni ratar Sijarić<br />

kopanjem zemlje otkriva<br />

smisao postojanja već naksjutra je<br />

mogla dobiti <strong>za</strong>vršetak u kojem<br />

ratnik protiv apsurda uzjahuje<br />

bratovog sedlenika, kako jednom<br />

gospodinu i priliči, da se do smisla<br />

života probije pomoću brzine konjskih<br />

nogu i vazduha koji mu,<br />

zvižanjem kraj ušiju, briše sve<br />

tegobne misli, čak misli uopšte,<br />

kako bi ga priveo prvotnoj<br />

bliskosti sa svijetom i sa vlastitim<br />

bićem u njemu.<br />

I pisana i ka<strong>za</strong>na Sijarićeva umjetnost<br />

crpila je neodoljivost možda<br />

ponajprije iz vraćanja “primarnim<br />

procesima“, kako bi rekli psiholozi.<br />

Filozofi bi ka<strong>za</strong>li: iz vraćanja<br />

bivstenom temelju svijeta i u njemu<br />

čovjeka i svake trunke života, čak i<br />

onog što je mrtvo, samo <strong>za</strong> naše, ne<br />

i Sijarićeve oči. Čujem i danas kako<br />

na proslavi osamstogodišnjice<br />

Petrove crkve<br />

u Bijelom Polju kuša<br />

vradžbinskim formulama,<br />

kojima ponavljanje<br />

daje snagu, prizvati<br />

proteklo vrijeme: “Osaam<br />

sto-ti-na pu-ta je<br />

gora listala! O-ssam stoti-na<br />

pu-ta pokošena je<br />

trava! O-ssam sto-tina<br />

pu-ta ovca je bacila jagnje...“.<br />

Kad se besjeda<br />

okončala, osjećao sam<br />

takoreći pod prstima<br />

supstancu minulih vijekova.<br />

Pešter<br />

I pričalac i pisac Sijarić<br />

bio je iskonski umjetnik<br />

koji bdi da da se stvari ne<br />

odmetnu u priviđenja, sprečava<br />

svijet da nam ne propadne, kao pijesak,<br />

kroz prste. Kažu da je<br />

stvarnost pod vlašću vina -<br />

verovskih “zlih volšebnika“ koji<br />

svojim činima bogatstvo životnih<br />

oblika pretvaraju u mramorje ili<br />

nišane apstrakcija. Sijarićeva umjetnost<br />

je neiscrpan majdan basmi<br />

i vradžibina <strong>za</strong> otkamenjivanje svjetskog<br />

obilja u živu djevojku,<br />

vodu, jastreba, mukinju, kozu,<br />

hrta, cvijet, konja. A njegova<br />

sposobnost da se čudi običnim<br />

stvarima, da u njima otkriva<br />

odsjeve čuda postojanja, većeg od<br />

svih čuda, izvor je skupog lirskog<br />

humora ili humorne lirike što na

stotine načina o<strong>za</strong>ruje njegove najljepše<br />

stranice. Radi se o njegovanoj<br />

naivnosti pogleda koji se sluti<br />

u srcu svih tajni njegove umjetnosti.<br />

Dejanu Đuričkoviću, povodom<br />

“velikog životnog isksutva“ koje bi<br />

pisac trebalo da ima kako bi imao<br />

šta pričati, Sijarić je ka<strong>za</strong>o: “Neka<br />

to iskustvo pisac ima, ima ga svak,<br />

ali ono <strong>za</strong> pisca nije sve, i pravo da<br />

kažem ja ne znam šta sve pisac<br />

treba da ima da bi književno<br />

mogao da stvara. Treba prvo da<br />

ima samoga sebe! Nisam time sve<br />

rekao, a sve se i ne umije reći; ne<br />

znam hoću li vam dobro odgovoriti<br />

ako kažem da je pisac, prije<br />

svega, jedno radoznalo dijete – da<br />

na svijet, na ljude, na sudbine<br />

ljudske, na događaje, na razna zbivanja,<br />

na razna stanja, i na<br />

sve drugo što je vidio,<br />

doživio, ili čuo, gleda kao<br />

na jednu čaroliju, i tom se<br />

čarolijom – kad piše –<br />

<strong>za</strong>bavlja kao kakvo dijete –<br />

sa svojom dječjom dušom<br />

u sebi, jer dječja duša je<br />

iskrena, ali ne i sa dječjom<br />

glavom nego glavom zrela<br />

i iskusna čovjeka“.<br />

Ovim <strong>riječ</strong>ima Sijarić je bolje od<br />

svojih kritičara, bar onih koje sam<br />

čitao, odredio bit svoje umjetnosti.<br />

Njegovana naivnost njegovog<br />

pogleda registruje, na brojne<br />

načine koji iznenađuju neočekivanošću,<br />

mnoštvo stvari koje ne<br />

<strong>za</strong>pažamo, jer su toliko osnovne da<br />

su davno prestale podsticati našu<br />

maštu i osjećajnost. “Mali smo, ali<br />

nas sunce grije kao da smo veliki, i<br />

paščad nam laju kao da su neka velika<br />

paščad, i žene nam rađaju kao<br />

da su neke velike žene“, u priči<br />

Ramko s ogledalcem veli njegov kazivač,<br />

ili Ćamil presvučen u kazivača.<br />

U njegovim pričama igra<br />

malog i velikog, koji se u<strong>za</strong>jamno<br />

preslikavaju i dovode u pitanje,<br />

često je prečica do one blagorodne<br />

mudrosti koja o<strong>za</strong>ruje zemaljske<br />

mrakove, otvara prozore ka svijetu<br />

s kojih naš pogled dobacuje dalje<br />

no obično, vodi nas do zrcala koja<br />

izokreću svijet da ga vidimo<br />

tačnije: “U malo ogledalo vode,<br />

široko koliko dvije šake, ogledalo<br />

se veliko nebo. Zagledah se dolje u<br />

to nebo. U velikoj vodi što trči niz<br />

česmu nebo se ne vidi“. Ovo je<br />

jedno od objašnjenja <strong>za</strong>što Sijarić<br />

nikad i nigdje nije trčao: kako da se<br />

vječno ogledne u insanu koji žuri?<br />

“Svuda je zemlja! Nigdje ne<br />

prestaje!“, uzvikuje jedan njegov<br />

putnik, <strong>za</strong>prepašten veličinom svijeta,<br />

čime smo prisljeni da zbiljski<br />

proosjetimo zemaljski šir i tle pod<br />

nogom koje ne primjećujemo, osim<br />

prigodno, <strong>za</strong> izleta u prirodu, na<br />

vikendima. Ovakvim snimcima<br />

iskustva, najdublje pjesničkim, koji<br />

nam vraćaju svijet u njegovoj prvotnoj<br />

mladosti i novini, gusto je<br />

nakrcan Sijarićev književni, pogotovo<br />

pripovjedački kosmos. Od<br />

ovakvih otkrića vrve priče Ćamila<br />

Sijarića koji je posjedovao neiscrpnu<br />

sposobnost da nas svaki čas<br />

“iznenadi – nečim poznatim“,<br />

kako Andrić reče o svom usmenom<br />

pripovjedaču.<br />

Za kraj, evo početka priče Drvo<br />

kod Akova: “Nismo vjerovali da je taj<br />

čovjek naš Smail, kojeg smo nekad<br />

imali pa nam se negdje u Turskoj<br />

izgubio: Turska velika a on malen i<br />

nestalo ga; desi se s našim ljudima<br />

da ih nestane i kad su kod nas“.<br />

I ova rečenica živi od naivnog<br />

tona, u Sijarića hiljadama puta uspješno<br />

okušanog i variranog. U<br />

njoj se ra<strong>za</strong>bire prvo glas kazivača<br />

sa dječjom dušom: “naš Smail<br />

kojeg smo nekad imali“, što ga<br />

pretvara u opće dobro, u <strong>za</strong>jedničko<br />

vlasništvo, jer djetinja duša<br />

se služi jezikom porodice na kojem<br />

se i temelji lirska čar ove tvrdnje:<br />

samo su otac i majka mogli nekad<br />

imati Smaila, i Smail im se potom<br />

mogao izgubiti negdje u Turskoj, a<br />

kad jezikom familije govorite u<br />

ime sela, humorno se očuđuju<br />

odnosi pojedinca i kolektiva.<br />

Ovakvi iskazi žive od povratka<br />

primarnim procesima, od spuštanja<br />

mentalnog nivoa, kako je<br />

Jung nazvao jednu od glavnih<br />

tehnike moderene književnosti;<br />

dječja duša vjeruje da se jezikom<br />

porodice služi sav dunjaluk, kao u<br />

slavnoj izreci: govori srpski da te<br />

ceo svet razume.<br />

I dativ “nam“ veoma je rječit:<br />

Smail se nije izgubio onako, ne<br />

možeš se izgubiti nikom, moraš se<br />

izgubiti nekom, gubitak mora neko<br />

osjetiti: ako ga niko ne osjeća, onda<br />

ga i nema. Odrasla duša<br />

lako može <strong>za</strong>misliti da selo<br />

nije ni primijetilo da<br />

Smaila nema, što <strong>za</strong> neodraslu<br />

nije mogućno, jer<br />

kako će familija ne primijetiti<br />

da joj nema jednog<br />

člana? Smail im se izgubio<br />

<strong>za</strong>to što je “Turska velika a<br />

on malen i nestalo ga“, i<br />

ovo humorno samjeranje prevelikog<br />

i premalog, Turske i Smaila,<br />

takođe živi od pogleda iz djetinje<br />

duše, mada bi ovaj iskaz mogao<br />

biti osumnjičen da i<strong>za</strong> govora te<br />

duše krije pamet odraslog koja<br />

ironično prosuđuje odnos između<br />

goleme carevine i sićušne jedinke,<br />

ali dok se ovdje naša sumnja <strong>za</strong>sniva<br />

tek na indicijama, neočekivani<br />

<strong>za</strong>vršetak rečenice “desi se s našim<br />

ljudima da ih nestane i kad su kod<br />

nas“ pruža nam opipljiv dokaz: iz<br />

tih <strong>riječ</strong>i jasno se čuje glas onog koji<br />

ima “glavu zrela i iskusna čovjeka“<br />

mada u njima odjekuje naivna<br />

logika koja iskazu daje jedinstvo:<br />

kako da se čovjek ne izgubi u onolikoj<br />

Turskoj kad se izgubi i kod<br />

nas, gdje je sve maleno, ali je glagol<br />

“izgubiti se“, podmuklom dvosmislenošću,<br />

signalizuje odraslu i<br />

zrelu svijest o tome kako u nas hodaju<br />

stvari.<br />

Januar - Decembar 2009. 179

Dr. sci. Redžep Škrijelj<br />

Povodom<br />

objavljivanja i<br />

promocije<br />

knjige:<br />

Gajret u Sjenici,<br />

(autor<br />

Nadir Dacić,<br />

izdavač:<br />

Ustanova<br />

kulture Sjenica,<br />

Prijepolje 2009.)<br />

180 Januar - Decembar 2009.<br />

NOVA SJENIČKA<br />

HATARNAMA<br />

Poslije gotovo vijeka ćutanja (1912<br />

/<strong>13</strong> - 1992.) dešava se da nas poslenici<br />

naše istraživačke nauke,<br />

pisci i umjetnici, obraduju i na pravi<br />

način progovore o negdašnjim prilikama,<br />

kretanjima i bitnim događajima,<br />

koji su se nekad odigravali, dajući značajan<br />

biljeg jednom prohujalom vaktu.<br />

Knjiga Gajret u Sjenici predstavlja<br />

još jedno hvale vrijedno ostvarenje<br />

našeg uvaženog i već<br />

afirmisanog autora<br />

Nadira ef. Dacića,<br />

čije su<br />

<strong>studije</strong> i<br />

van Sandžakapobudile<br />

razumljivo<br />

interesovanječitalačkih<br />

kru -<br />

gova. To je<br />

Dacićeva varijacija<br />

jedne<br />

njegove, još<br />

uvijek aktuelne<br />

teme,<br />

koja je kod nas<br />

poznata kao<br />

Gajret, kojom je<br />

vlastitu produkciju<br />

obogatio još jednim vrlo vrijednim<br />

i <strong>za</strong>nimljivim projektom.<br />

U ovoj knjizi autor interesovanje čitalaštva<br />

usmjerava na kulturno-prosvjetno<br />

društvo Muslimana - Gajret (1919.<br />

-1941.), čiji je mjesni odbor, nakon određenih<br />

prepreka, u Sjenici formiran avgusta<br />

1929. godine i djelovaoje do<br />

početka II svjetskog rata.<br />

NOVE KNJIGE<br />

Nekoliko bitnih osobina Dacićevog<br />

istraživačkog opusa nam daju <strong>za</strong> pravo<br />

da sve ovo kažemo, ali i dodamo da su<br />

njegove dosadašnje knjige doživjele pozitivnu<br />

recepciju, doprinoseći da ef.<br />

Dacić postane veoma <strong>za</strong>pažen autor<br />

naših kulturnih prostora, jer govorimo<br />

o knjigama koje sa potpunim pravom<br />

možemo uvrstiti u korpus veoma značajnih<br />

djela koja istinski progovaraju o<br />

<strong>za</strong>jedničkoj prošlosti nekoliko<br />

sandžačkih gradova.<br />

Ono što se odmah<br />

može sa lahkoćom uočiti<br />

je lijepo osmišljen<br />

tematski koncept i<br />

veoma jasna leksika<br />

koja krasi<br />

svaku knjigu ovog<br />

našeg vrijednog i<br />

ambicioznog autora.<br />

U ovoj knjizi je ispisana<br />

mini hronika<br />

jedne etape iz prošlosti<br />

Sjenice koju kreator<br />

hronike promatra<br />

kroz djelatnost jedne<br />

veoma značajne kulturne<br />

i prosvjetne družine,<br />

koja je u ondašnjoj<br />

Kraljevini SHS, a kasnije<br />

Kraljevini Jugoslaviji,<br />

bila poznata pod<br />

imenom Gajret. Zbog toga mnogi nekadašnji<br />

(danas živi) akteri, i njihovi potomci,<br />

na djelatnost Gajretove družine<br />

gledaju kao na lično-porodičnu stvar, pa<br />

s ponosom ističu svoj, ili udio svojih predaka<br />

i rodbine u aktivnostima i sveukupnom<br />

progresu ovog bošnjačkog<br />

kulturno- prosvjetnog odbora u Sjenici.

NOVE KNJIGE<br />

Snaga dokumentacionog materijala<br />

(tekstovi i stare fotografije) je<br />

jedan od najsnažnijih argumenta<br />

koje autor pretače u sjećanje na vrijeme<br />

bošnjačkog <strong>za</strong>jedništvo, od<br />

kojeg je najveću korist izvukla ondašnja<br />

sjenička kultura.<br />

Ova svojevrsna hatarnama ne<br />

govori o negativnim svojstvima<br />

ideologije Kraljevine Jugoslavije,<br />

već parcijalno ocjenjuje period koji<br />

je prethodio pojavi Gajreta. Oblikovana<br />

na ovakav način, studija<br />

Nadira ef. Dacića ističe primarno<br />

dokumentarno-faktografski način<br />

u bošnjačkom znanstvenom stvaralaštvu.<br />

Njenu strukturu čini autorov<br />

napor da se osvrne na vakat<br />

koncentričnih historijskih krugova,<br />

kada pripadnici nekadašnje<br />

građanske klase sjeničkih Bošnjaka,<br />

uz pomoć iskustva sa ranije<br />

konstituiranim konviktima i pododborima<br />

širom zemlje, pristupaju<br />

konkretnim koracima -<br />

formiranju Društva.<br />

Dirljiva je piščeva rekonstrukcija<br />

historijskog znanja i neznanja o<br />

javnom i kulturnom životu Sjeničana,<br />

u kojoj se slikom i muhabetom<br />

generira pamćenje i <strong>za</strong>borav i<br />

ostavlja prostor da o svemu vakat<br />

progovori.<br />

U ondašnjoj državnoj <strong>za</strong>jednici<br />

(Kraljevini), odbori kulturno-prosvjetnog<br />

društva muslimana „Gajret”<br />

nastaju u veoma teškim<br />

društveno-političkim okolnostima.<br />

Potsjetimo djelimično na stanje u<br />

Sandžaku u vrijeme između dva<br />

svjetska rata: bilans prvog poslijeratnog<br />

popisa stanovništva iz 1921.<br />

godine kazuju da je u Sandžaku živjelo<br />

oko <strong>16</strong>7.632 stanovnika. Stanje<br />

u seoskoj privredi je bilo veoma<br />

složeno, bez pravih uslova <strong>za</strong> njen<br />

razvoj, uz primitivno stočarstvo i<br />

ratarstvo (obrada drvenim ralom),<br />

bez efikasnih sredstava <strong>za</strong> razvoj<br />

seoskih gazdinstava. Nerazvijena<br />

putna mreža uz veoma ekstenzivan<br />

saobraćaj koji se odvijao po<br />

starim i teško prohodnim drumovima<br />

(sličnim današnjim), dodatno<br />

je usporavao ono malo privrednog<br />

i kulturnog napretka, vidno usporenog<br />

odlaskom osmanlijske<br />

uprave. Sandžak <strong>za</strong>obilazi i već<br />

predviđena željeznica kojom se<br />

predviđalo povezivanje Bosne sa<br />

Sandžakom i nešto razvijenijim<br />

balkanskim jugoistokom. Stagnacija<br />

u razvoju zdravstvene i socijalne<br />

<strong>za</strong>štite pogađa sve slojeve<br />

stanovništva, a čitavim regionom<br />

haraju epidemije i desetkuju već i<br />

onako, ratnim dejstvima, siromaštvom,<br />

glađu i permanentnim progonima<br />

napaćeno stanovništvo.<br />

Teško se opstajalo u krajevima koji<br />

su imali više žandarmerijskih<br />

nego zdravstvenih i veterinarskih<br />

stanica. Postojalo je u čitavom<br />

kraju samo pet bolnica sa jedva<br />

stotinjak ležajeva i malim brojem<br />

ljekara. Oskudne socijalne i zdravstvene<br />

prilike su uprkos visokoj<br />

stopi nataliteta u Sandžaku uzrokovale<br />

neočekivani moratalitet<br />

stanovništva, koji je uvećavan čestim<br />

epidemijama (španska groznoca,<br />

tifus i tuberkulo<strong>za</strong>)..<br />

Bio je primjetan veliki strah i<br />

ogromno nepovjerenje u vlasti<br />

Kraljevine koje su umjesto prosvjete,<br />

zdravstva i kulture, primarno,<br />

forsirale pravoslavlje, čime<br />

je i<strong>za</strong>zvan vidan <strong>za</strong>stoj u edukaciji<br />

<strong>bošnjačke</strong> omladine. Tu nalazimo<br />

uzroke <strong>za</strong> visok procenat prividno<br />

„nepismenih” (onih koji ne poznaju<br />

ćirilicu i latinicu, a znaju<br />

osmanlijsko-arapsko pismo), koji<br />

su, ipak, bili primorani da se na dokumentima<br />

novih vlasti „Kraljevina”<br />

(Srbije, Crne Gore, a kasnije<br />

Jugoslavije) potpisuju mastilom<br />

obojenim palcem. Procenat tih, <strong>za</strong><br />

nove prilike uslovno rečeno nepismenih<br />

dosti<strong>za</strong>o je cijelih 80 posto<br />

muške, a čak nevjerovatnih, 100<br />

procenata ženske bošnjačko-albanske<br />

populacije. Na cijelom sandžačkom<br />

prostoru nije bilo ni<br />

novčanih <strong>za</strong>voda, štedionica, banaka,<br />

stručnih i visokih škola, elektrocentrala,<br />

rudokopa, centara <strong>za</strong><br />

otkup ili plasman poljoprivrednih<br />

proizvoda i drugih neophodnih<br />

privrednih objekata.<br />

Brojnost <strong>bošnjačke</strong> populacije<br />

naglo se smanjuje i usljed kontinuiranog<br />

iseljavanja zbog ekonomskog<br />

posrnuća i ne<strong>za</strong>štićenosti, jer<br />

se nad Bošnjacima sprovode procesi<br />

deidentifikacije i denacifikacije,<br />

što i<strong>za</strong>ziva bezperspektivnost i<br />

nemoć kod stanovništva. Izlaz iz<br />

takvog stanja sve dubljeg potonuća<br />

se nije nazirao. Ondašnje su vlasti<br />

u naše krajeve slale najgore kadrove,<br />

sastavljene od degradiranih<br />

i korupmpiranih ljudi („činovnički<br />

ološ“), ljude bez ikakvih radnih<br />

ambicija, koji bi doprinijeli preobražaju<br />

i progresu regiona. Bilo je<br />

čestih zloupotreba, nepravde i korišćenja<br />

svake pogodnosti <strong>za</strong> njihovo<br />

lično bogaćenje i potkradanje<br />

i pljačku mještana. Vrhunac nepravde<br />

nanosi još korumpiraniji<br />

žandarmerijsko-administrativni<br />

aparat (lokalna birokratija i sudije),<br />

koji su ostali upamćeni po neviđenoj<br />

okrutnosti, zlodjelima i pričinjenim<br />

nepravdama prema<br />

lokalnom stanovništvu. Veoma je<br />

važno istaći da su pomenutu činovničku<br />

strukturu predvodili kadrovi<br />

koji su regrutirani iz Crne<br />

Gore, čiji se broj iz dana u dan povećavao<br />

i <strong>za</strong>gorčavao životnu sudbinu<br />

sve dezorijentiranijih<br />

Bošnjaka, čija je brojnost zbog <strong>za</strong>početog<br />

iseljavanja u Tursku sve<br />

više opadala. Rapidan porast nasilja<br />

i očite nebrige ne<strong>bošnjačke</strong> populacije<br />

intenzivira procese<br />

iseljavanja Bošnjaka i drugih muslimana.<br />

Naročito su bile burne godine<br />

nakon <strong>za</strong>vršetka Prvog<br />

svjetskog rata, kada bahatost i revanši<strong>za</strong>m,<br />

koji sprovode takozvani<br />

<strong>za</strong>služni “Solunci” i<strong>za</strong>ziva širok<br />

talas iseljavanja bošnjačkog stanovništva<br />

Nove Varoši, Prijepolja,<br />

Kladnice, Sjenice, Dugopoljske<br />

pštine i okolnih mjesta. Kraljevski<br />

režimi su se prema Bošnjacima odnosili<br />

kao prema “mrskim i poraženim<br />

Turcima”, a pravda i pravo<br />

<strong>za</strong> njih u Kraljevini SRS i Kraljevini<br />

Jugoslaviji bili su slični dvosjeklom<br />

"Damoklovom maču", koji se<br />

nadvijao nad zemaljskim trajanjem<br />

Januar - Decembar 2009. 181

Bošnjaka. Kao da se htjelo svakim<br />

postupkom poka<strong>za</strong>ti da je stvorena<br />

„unitarna-pravoslavna” država<br />

u kojoj će svi muslimani biti<br />

građani drugog reda. Bošnjaci su<br />

bili izloženi ogromnim asimilastorskim<br />

i političkim pritiscima koje su<br />

predvodili ondašnji hizmećari režima<br />

koje su predvodili Hasan<br />

Rebac, Šukrija Kurtović, Jusuf Zija<br />

Smailagić, Ahmed Mehmedbašić i<br />

mnogi drugi, koji su permanentno<br />

provlačili tezu kako su Bošnjaci<br />

Srbi muslimanske vjere. U opštoj<br />

psihozi straha, besperspektivnosti<br />

i otvorene diskriminacije, Bošnjaci<br />

su se obreli na kolosjeku organizovanog<br />

i kontinuiranog udara politike<br />

režma i sve brojnijih<br />

nacionalističkih krugova, dobijajući<br />

tretman "otpadnika", odnosno<br />

nepoželjnog, „tuđeg” elementa.<br />

Permanentno iseljavanje<br />

imućnijeg bošnjačkog stanovništva<br />

u Tursku (vjerska ulema, <strong>za</strong>natlije<br />

i trgovaci), doprinosi osjećanju<br />

straha i stanju pojačane neizvjesnosti<br />

kod siromašnijih slojeva Bošnjaka,<br />

jer su ostanak na ognjištima<br />

<strong>za</strong>vičaja mnogi doživljavali kao<br />

najavu dodatnog beznađa i neizvjesnosti,<br />

pri čemu je puka lojalnost<br />

državi bila nedovoljna da bi se<br />

ublažili sve prisutnija anksioznost<br />

od progona i terora. Uslijed permanentne<br />

depopulacije, ekonomskih<br />

i tržišnih pritisaka, stari su sandžački<br />

gradovi lagano <strong>za</strong>mirali i relativno<br />

brzo su svedeni na rang<br />

manjih kasaba.<br />

Veliku prepreku kakvom-takvom<br />

napretku predstavljala je<br />

ogromna nepismenost stanovništva.<br />

Na osnovu statističkih podataka<br />

nekadašnje Kraljevine<br />

Jugoslavije (popis iz 1931.) taj broj<br />

se kretao između 76,54 i 89,2% procenata<br />

nepismenih lica starijih od<br />

10 godina. Uzrok takvom stanju<br />

treba tražiti u opravdanom nepovjerenju<br />

Bošnjaka prema državnim<br />

institucijama, ali i u slaboj organiziranosti<br />

i nedovoljnom broju<br />

škola, naročito stručnih i prosperitetnih.<br />

Na cijelom prostoru San-<br />

182 Januar - Decembar 2009.<br />

džaka postojale su dvije osmorazredne<br />

škole i to u PIjevljima i Beranama<br />

i nekoliko četvororazrednih:<br />

u Bijelom Polju, Prijepolju, Novoj<br />

Varoši, Sjenici i Novom Pa<strong>za</strong>ru.<br />

U takvim uslovima svoj uticaj<br />

na bošnjačko stanovništvo u Sandžaku<br />

pokušavalo je da uspostavi<br />

kulturno-prosvjetno društvo Bošnjaka,<br />

"Gajret" (osnovano 20. februara<br />

1903. godine u Sarajevu). U<br />

našim krajevima ovo društvo okuplja<br />

znatan dio <strong>bošnjačke</strong> inteligencije,<br />

politički ve<strong>za</strong>ne <strong>za</strong> srpske<br />

građanske stranke i <strong>za</strong> srpsku nacionalnu<br />

orijentaciju. Svaku aktivnost<br />

Gajreta bilježio je list "Gajret",<br />

pokrenut 1907. i izlazio sa djelimičnim<br />

prekidima do 1941. godine.<br />

Prvi ogranak (pododbor) Gajreta<br />

u Sandžaku formiran je u Priboju<br />

1920. godine, a našto kasnije,<br />

njegova povjereništva su formirana<br />

u PIjevijima (1), Bijelom Polju<br />

(2), Prijepolju (4), Novoj Varoši (3),<br />

Sjenici (2) i Novom Pa<strong>za</strong>ru (2), da<br />

bi 1921.godine bili osnovani i<br />

ogranci u prijepoljskom kraju (Brodarevo,<br />

Kanje, Komoran, Kosanica,<br />

Hisardžik, Kaćevo, Velika Župa,<br />

Stranjani ), tako da je "Gajret" kao<br />

kulturno-prosvjetno udruženje sve<br />

od 1941. godine predstavljalo središte<br />

svih kulturnih dešavanja, uz<br />

važan podatak da su u njegovom<br />

Sa promocije u sjenici.<br />

osnivanju i aktivnostima svoj doprinos<br />

dali i ugledni pravoslavni<br />

građani.<br />

Publikacija "Gajret u Sjenici"<br />

Nadira ef. Dacića nudi <strong>za</strong>nimljiv<br />

kolaž hronoloških dešavanja,<br />

upoznajući nas sa najznačajnijim<br />

aktivnostima Društva i njegovih<br />

mjesnih pododbora, ističući ulogu<br />

najistaknutijih aktivista koji su u<br />

međuratnom periodu dali svoj nesebičan<br />

doprinos. Uz obilje arhivskog<br />

i fotodokumentacionog<br />

materijala i selektivne bibliografije,<br />

autor kreira sliku jednog davnog<br />

doba, pružajući iscrpan historijski<br />

pregled aktivnosti Gajreta u Sjenici<br />

i njenom širem okruženju. Time<br />

ova izvanredna knjiga lansira autora<br />

u skupinu veoma kvalitetnih<br />

istraživača i kulturnih radnika.<br />

Stara je pouka da nema knjige<br />

koja određenu tematiku može u<br />

potpunosti apsolvirati, ali postoje<br />

one knjige koje mogu dosta ka<strong>za</strong>ti<br />

o značajnim i nepoznatim dijelovima<br />

naše, gotovo <strong>za</strong>boravljene<br />

prošlosti, što svojim sadržajem potvrđuje<br />

i ovo ostvarenje Nadira ef.<br />

Dacića, koji se odabranom čitalaštvu,<br />

još jednom, predstavlja kao<br />

značajan istraživač <strong>bošnjačke</strong> prošlosti,<br />

ostajući vjeran utvrđenim historijsko-faktografskim<br />

činjenicama i istini.

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!