manastirske celine i grağevine opšte o monaštvu • monasima se ...

OPŠTE O MONAŠTVU
MANASTIRSKE CELINE I GRAĐEVINE
• MONASIMA SE NAZIVAJU POJEDINCI KOJI ŽIVE U
SAMOĆI ILI U UŽOJ ZAJEDNICI, IZ RELIGIJSKIH POBUDA,
VIŠE ILI MANJE IZOLOVANI OD DRUŠTVENE ZAJEDNICE.
• POTREBE PREHRANE I OBLAČENJA PODMIRUJU
VLASTITIM RADOM ILI PROSJAČENJEM OD VERNIKA.
• MONAHOS (grčki=koji živi sam)

• TIPIK, REGULA –MONAŠKA “PRAVILA ŽIVOTA“ KOJA
TRAŽE DA SE POJEDINCI ODREKNU UČEŠĆA U
JAVNOM ŽIVOTU, MATERIJALNE UDOBNOSTI I
TELESNIH UŽIVANJA I DA SE POSVETE MOLITVI,
KONTEMPLACIJI I ASKEZI
• MNOGE MONAŠKE ZAJEDNICI NISU SE PRIDRŽAVALE
OVIH PRAVILA, VEĆ SU SE AKTIVNO UPLITALE U
POLITIČKI ŽIVOT I SLIČNO.
• MONAŠTVO SE NAJVIŠE RAZVIJA U HRIŠĆANSTVU,
ALI SU SLIČNE USTANOVE POSTOJALE I RANIJE, A
POSTOJE I U DRUGIM RELIGIJAMA.

• HRIŠĆANSKO MONAŠTVO NASTAJE NA ISTOKU, U
EGIPTU, SIRIJI I PALESTINI, GDE SE U NEMIRNIM
VREMENIMA RASPADA RIMSKE IMPERIJE
POJEDINCI POVLAČE U PUSTINJU I GORSKE ŠPILJE I
POSTAJU ANAHORETI ILI EREMITI.
• ANAHORESIS (grčki = uzmicanje, samoća,
• EREMOS (grčki = pust)
• PUSTINJACI HRIŠĆANSTVA JAVLJAJU SE OKO 300
GOD. ŽIVELI SU VRLO STROGIM POKORNIČKIM
ŽIVOTOM I OD RADA SVOJIH RUKU.

• GODINAMA PROVODE ŽIVOT U BDENJU, POSTU,
MOLITVAMA, PRAKTICIRAJUĆI ČESTO VRLO ČUDNE
OBLIKE ASKEZE.
• NEOBIČAN NAČIN ŽIVOTA STVARA OKO NJIH
POSEBAN OKVIR, REPUTACIJU KOD VERNIKA,
SMATRAJU SE ČUDOTVORCIMA.
• OKO MONAHA KOJI IZAZIVAJU DIVLJENJE POČINJU
DA SE OKUPLJAJU NJIHOVI SLEDBENICI I U JEDNOM
TRENUTKU POČINJU DA BIRAJU ZAJEDNIČKOG
POGLAVARA (HEGUMENA = IGUMANA).
• PRVE MONAŠKE ZAJEDNICE –LAVRE.
• TO JE PRELAZ IZ ANAHORETSKOG U KINOVIJSKO
MONAŠTVO.
• KOINOS BIOS (grčki = zajednički život)

• PRVA PRAVILA ZAJEDNIČKOG ŽIVOTA NAPISAO JE U
IV VEKU PAHOMIJE VELIKI U EGIPTU.
• VASILIJE IZ CEZAREJE JE UPOTPUNIO TA PRAVILA
OKO 362.,
• NJEGOVA SESTRA MAKRINA JE TO SPROVODILA U
ŽENSKIM ZAJEDNICAMA.
• VASILIJEVA PRAVILA SU OSNOV MONAŠTVA NA
ISTOKU; NA NJIHOVOM TEMELJU NASTALI SU U
ČUVENIJIM MANASTIRIMA TIPICI = USTAVI.
• JERUSALIMSKI TIPIK SAVE OSVEĆENOG - 581. GOD.
STUDITSKI TIPIK TEODORA STUDITE - 789. GOD.
ATOSKI TIPIK ATANASIJA, OSNIVAČA MANASTIRA
VELIKE LAVRE - 970. GOD.
• TEODOSIJE PEČERSKI JE U XI VEKU PRENEO USTAV
IZ VELIKE LAVRE U SVE RUSKE MANASTIRE.
• TIPIK MANASTIRA BOGORODICE EVERGETIDSKE IZ
CARIGRADA JE OSNOV ZA TIPIK MANASTIRA
HILANDARA.

HILANDARSKI TIPIK

• MONASI ILI KALUDJERI SU STALEŽ KOJI SE IZDVAJA
OD SVETOVNJAKA (LAIKA) I OD SVETOVNOG KLERA.
• LITURGIJU PRVO MOŽE DA OBAVLJA SAMO JEDAN
KALUDJER RUKOPOLOŽEN ZA PREZVITERA
(JEROMONAH), ALI SU KASNIJE U VIZANTIJI I U NAS
KTITORI IZUZIMALI POJEDINE MANASTIRE ISPOD
EPISKOPSKE VLASTI (STAVROPIGIJSKI MANASTIRI).
• NAKON ISKUŠENIČKE PROVERE KOJA TRAJE 3
GODINE, KANDIDAT ZA MONAHA PRIMA POSTRIG
(SEČENJE PRAMENA KOSE) ČIME FORMALNO STUPA
U KALUDJERSKI ZADRUGU.
• TRI STEPENA ASKETSKOG ŽIVOTA: RASOFOR,
MALOSHIMNIK I VELIKOSHIMNIK.
• MONASI SE SVEČANO ZAVETUJU NA UZDRŽLJIVOST,
POSLUŠNOST I SIROMAŠTVO.

• MANASTIR (grč. monasterion) JE ZGRADA U KOJOJ
PREMA UTVRDJENIM PRAVILIMA ŽIVE MONASI ILI
MONAHINJE.
• ZAJEDNIČKE NASTAMBE ZA MONAHE POZNAJU I
DRUGE RELIGIJE.
• HRIŠĆANSKI MANASTIRI RAZVILI SU SE IZ KOLONIJA
EREMITA U EGIPTU, NAROČITO OD KADA JE
PAHOMIJE SASTAVIO PRAVILA ZA ZAJEDNIČKI ŽIVOT
PO KOJIMA SU SE PUSTINJACI SASTAJALI SVAKI
DAN, ZAJEDNIČKI RADILI, MOLILI SE I JELI.
• SREDINOM V VEKA KINOVIJSKE NASTAMBE (KOLIBE
= LAVRE) ZAJEDNO SA CRKVOM SU OPASANE
ZIDINAMA I TAKO ODVOJENE OD OSTALOG SVETA.
• NAGLI RAZVOJ NA ISTOKU DOVODI DO PODIZANJA
OGROMNIH MANASTIRA SA VELIKIM BROJEM
MONAHA, U KOJE ODLAZE ČITAVE VLADARSKE I
FEUDALNE PORODICE.

• PRVE MANASTIRE U REGIONU PODIZALI SU, PRE
DOLASKA SLAVENA, GRCI I RIMLJANI NA USKOM
OBALSKOM POJASU UZ MORE I U MAKEDONIJI.
• OKO 890. SV. KLIMENT JE PODIGAO MANASTIR U
OHRIDU, ZATIM SV. NAUM NA JUŽNOJ STRANI JEZERA.
• ZA VREME CARA SAMUILA NA PRESPANSKOM JEZERU
OSNOVANO JE 11 MANASTIRA.
• MNOGI VIZANTIJSKI CAREVI, VELIKAŠI I EPISKOPI
PODIZALI SU MANASTIRE U MAKEDONIJI.

• SRPSKI VLADARI, NAROČITO CAR DUŠAN, PODIZALI
SU I POMAGALI MANASTIRE, DARIVALI SU IM SELA
SA LJUDIMA (PRNJAVORI I METOSI), KATUNE S
PASTIRIMA I STOKOM, ŠUME, ZEMLJE, VINOGRADE,
ULJANICE, VODENICE, SKUPOCENE ODEŽDE,
SASUDE I MOŠTI, DOHODAK U NATURI I NOVCU.
• OD XIV VEKA OJAČALA VLASTELA PODIŽE BROJNE
MANASTIRE, NAJČEŠĆE U ŽELJI DA SE TU SAHRANE
SA PORODICOM ILI DA SE PRED SMRT ZAMONAŠE.
• SREDNJOVEKOVNI ČOVEK JE SAV BIO OBUZET
BRIGOM KAKO DA SPASI SVOJU DUŠU.
• KAO JEDNO OD NAJPOUZDANIJIH SREDSTAVA ZA
TO SMATRALO SE PODIZANJE CRKAVA I
MANASTIRA I POLAGANJE PRILOGA POBOŽNIM
USTANOVAMA.
• U NARODU SE I DALJE MANASTIRI NAZIVAJU
ZADUŽBINAMA

• OSNOVNI RAZLOZI ZA PODIZANJE MANASTIRA:
1. DA SE OSNIVAČU I NJEGOVOJ PORODICI ZA ŽIVOTA,
A I PO SMRTI MOLI ZA OPROŠTAJ GREHOVA I DA SE
BOŽJI UGODNICI ZAUZMU ZA NJIH KOD HRISTA;
2. ZAHVALJIVANJE BOGU ZA KAKVU POBEDU ILI
IZLEČENJE OD BOLESTI I KAKVE DRUGE NAPASTI. (U
TAMNICI SE NEMANJA MOLI SV. DJORDJU DA GA
IZBAVI, A ZATIM SLOBODAN PODIŽE DJURDJEVE
STUPOVE);
3. UMIRENJE SAVESTI ZA NEDELA (DRAGUTIN, MILUTIN,
DUŠAN, MOŽDA I SAM NEMANJA);
4. RELIGIJSKO-POLITIČKI, RADI PRIVLAČENJA I
ODRŽAVANJA NARODA U VERI;
5. MONAŠTVO I CRKVA SU BILI PRIRODNI SAVEZNICI
SRPSKIH VLADARA PROTIV OSIONE VLASTELE.

• SRPSKI VLADAR SE MORAO POKAZATI
PRED NOVIM PODANICIMA KAO ISTO TAKO
BLAGOČESTIVI VLADAR KAKVI SU
VIZANTIJSKI VASILEVSI.
• MANASTIRI SU SE DELILI NA:
1. CARSKE MANASTIRE ILI LAVRE;
2. ARHIEPISKOPSKE STAVROPIGIJSKE
3. EPISKOPSKE DVOROVE;
4. EPARHIJSKE ILI KTITORSKE MANASTIRE.
• CARSKI MANASTIRI SU DUŠANOVIM
ZAKONOM IZUZETI IZ VLASTI PATRIJARHA I
NJIHOVI IGUMANI SU IMALI OGROMAN
UGLED.

• REDOSLED ZNAČAJA MANASTIRA I RANG
IGUMANA U ODLUČIVANJU U SREDNJEM
VEKU (neznatno se menjao kroz vreme):
1. STUDENICA, 2. DJURDJEVI STUPOVI, 3.
MILEŠEVA, 4. SOPOĆANI, 5. BANJSKA, 6.
DEČANI, 7. SV. ARHANĐELI...
• KASNIJE SU PRIDRUŽENI MANASTIRI
RAVANICA I MANASIJA.
• MANASTIR ŽIČA JE BIO PRVO SEDIŠTE
SRPSKE ARHIEPISKOPIJE.

• U MANASTIRIMA REŽIM MOŽE BITI ORGANIZOVAN
NA DVA NAČINA:
• IDIORITMIJA (grčki - Idios ritmos = Sklad):
U MANASTIRU JE DOPUŠTENO DA SVAKI MONAH
IMA SVOJU LIČNU IMOVINU, DA SE SAM HRANI, ŽIVI I
ODEVA. PRVI PUT SU SE POJAVILI NA SV. GORI , A
NAROČITO OMILJENI U XV I XVI VEKU. HILANDAR.
• KINOVIJA JE MANASTIRSKA ZAJEDNICA U KOJOJ
KALUDJERI ŽIVE KAO ČLANOVI JEDNOG
ZAJEDNIČKOG DOMAĆINSTVA.
• KALUDJER JE SVEŠTENO LICE MONAŠKOG REDA
(grčki - Kalos geron = lep starac)
• PREZVITER (Presbiteros = stariji) U PRAVOSLAVNOJ
CRKVI JE SVEŠTENO LICE KOJE SME IZVRŠAVATI
SVE SVETE TAJNE, OSIM TAJNE SVEŠTENSTVA;
• JEROMONAH (grčki HIerus = sveštenik + monah),
KALUDJER KOJI MOŽE VRŠITI SVE SVEŠTENE
RADNJE KAO I TZV. BELO SVEŠTENSTVO.

• U OKVIRU MANASTIRA PODIZANE SU RAZLIČITE
GRADJEVINE:
• SPAVAONICE = ZASEBNE PROSTORIJE, «KELIJE»
(grč. Kalia = koliba), ZASEBNA SOBA ZA MONAHA;
• TRAPEZA = ZGRADA ZA OBEDOVANJE (Grč. reč koja
znači sto za kojim se jede, ali i žrtvenik i sto na kojem se
trguje i zato se u Grčkoj banka naziva isto trapeza);
• MADJUPNICE = KUHINJE;
• OSTAVE I PODRUMI;
• STRANOPRIJEMNICE;
• BOLNICE – ZA STARE I OBOLELE MONAHE;
• APOTEKE;
• BIBLIOTEKE;
• KOSTURNICE, I DR.
• ODBRAMBENI ZIDOVI I PIRGOVI

• GRADJEVINE KONAKA SU PODIZANE PORED
MANASTIRSKIH ODBRAMBENIH ZIDOVA.
• IZ RANIJIH PERIODA OVE GRADJEVINE SU
UGLAVNOM UNIŠTENE I TEŠKO SE
REKONSTRUIŠU.
• OBIČNO SU ZIDANE OD KAMENA, PRITESANOG
KAMENA, SA MALO OPEKE; PRIZEMLJE + 2-3
SPRATA, ALI BEZ MONUMENTALNOG IZRAZA,
VEOMA DUGAČKE.
• MEDJUSPRATNA KONSTRUKCIJA KAO I KROV
SU BILI OD DRVETA.

MANASTIR STUDENICA
OSNOVA I KONACI

MANASTIR ĐURĐEVI STUPOVI
OSNOVA I NOVI KONAK

POJEDINAČNE, OSAMLJENE KELIJE - KARULIJA

KONACI MANASTIRA HILANDARA

VIP KELIJA ZA
POSEBNE GOSTE
MONAŠKA KELIJA

MANASTIR
KUVEŽDIN
MANASTIR KRUŠEDOL
KONACI

NOVI KONACI
MANASTIRA
MANASIJE I BANJSKE

• NAJMONUMENTALNIJA GRADJEVINA NAKON CRKVE
JE TRPEZARIJA.
• NJEN POLOŽAJ U ODNOSU NA CRKVU JE ODREDJEN
PRAVILIMA ŽIVOTA.
• IZ CRKVE SE ODLAZI U TRPEZARIJU, PA JE ONA
SMEŠTENA PREMA ZAPADNOJ STRANI CRKVE ILI
POMERENA KA SEVERO-ZAPADU ILI KA JUGO-ZAPADU,
ŠTO JE ZAVISILO OD KONFIGURACIJE TERENA.
• STILSKI NE MORA BITI OBRADJENA KAO CRKVA.
• ARH. PROGRAM JE JEDNOSTAVAN; OBIČNO JEDNA
VELIKA SALA PRAVOUGAONOG OBLIKA, SA APSIDOM
NA ISTOČNOJ STRANI.
• MOGU IMATI PODRUME, A IZNAD SU MOGLE BITI I
KELIJE.
• NA PODUŽNIM STRANAMA BILI SU DRVENI TREMOVI, A
STUDENIČKA TRPEZARIJA JE IMALA MERMERNI TREM.
• PRVOBITNO SU BILE SA VIDNOM KROVNOM
KONSTRUKCIJOM.

• U TRPEZARIJI SU KAMENI STOLOVI I SEDIŠTA
RACIONALNO RASPOREDJENI, NA STOLU UDUBLJENJA
ZA SO, HLEB I SL. IMAJU SLIVNIK I LAKO SE PERU
VODOM, OBIČNO SU ZA 8-12 OSOBA.
• U APSIDI JE STO ZA STAREŠINU, A PORED APSIDE JE
MALO PODIGNUTO POSTOLJE NA KOJEM STOJI MONAH
I ČITA PRIGODNE TEKSTOVE. ZIDOVI SU ŽIVOPISANI
KAO KOD CRKAVA.
• NEMA POTPUNO OČUVANE TRPEZARIJE:
1. TRPEZARIJA MANASTIRA STUDENICE – KRAJ XII VEKA,
SEVERO-ZAPADNO POSTAVLJENA UZ OGRADU
MANASTIRA, PRAVOUGAONA, OKO 20X9 M, KA
DVORIŠTU TREM SA VESTIBILOM KAO NA
BOGORODIČINOJ CRKVI, MOŽDA JE IMALA SPRAT.
2. TRPEZARIJA MANASTIRA DEČANA –SLIČAN POLOŽAJ
KAO U STUDENICI, SALA OKO 30X10,55 M, SA VELIKOM
APSIDOM NA ISTOKU, VIDNA KROVNA KONSTRUKCIJA,
SPOLJA JE U VIZANTIJSKO-SVETOGORSKOM TIPU
(ĆELIJASTI SLOG); PROTOMAJSTORI DJORDJE SA
BRAĆOM DOBROSLAVOM I NIKOLOM;

3. TRPEZARIJA MANASTIRA SV. ARHANDJELI, NA
SEVERO‐ZAPADNOJ STRANI, SLOBODNI KRST U
OSNOVI (20X10 I 10X5 M) SA PO DVA STUPCA;
APSIDA NA SEVERNOJ STRANI, SPOLJA TROSTRANA,
VIZANTIJSKI SLOG SA PILASTRIMA, POD OD KAMENIH
PLOČA SA SPOJNICAMA ZALIVENIM OLOVOM.
4. TRPEZARIJA MANASTIRA HILANDARA –IZ XII VEKA,
OBNOVLJENA U XV, PREMA ZAPADNOJ STRANI, IMA
PODRUM I PRIZEMLJE, IZNAD PODRUMA PROSTORIJA
23,25X7,70 M, IMA DVE APSIDE, SEVERNA JE
PRVOBITNA, A JUŽNA KASNIJA; TAVANICA JE TEK IZ
XVII VEKA, UZ ISTOČNI ZID PRIZIDAN TREM 1797.;
SPOLJNI ZID JE IMAO PILASTRE POVEZANE LUCIMA, A
ZAVRŠEN ZUPCIMA ZA STRELCE, KAMENI STOLOVI
UKLONJENI 1912.

REKONSTRUISANA
TRPEZARIJA
MANASTIRA STUDENICE

TREM TRPEZARIJE
MANASTIRA HILADARA
TRPEZARIJA MANASTIRA DEČANI

OSTACI MANASTIRSKIH ZGRADA U GRADCU I SOPOĆANIMA

5. TRPEZARIJA MANASTIRA RESAVE – IZUZETNO SA
JUGOZAPADNE STRANE, IMA PODRUM,
PRIZEMLJE I SPRAT, DRVENI TREMOVI SU
31,6X16,90 M, ZGRADA GRANDIOZNIH DIMENZIJA.

• KUHINJE – MADJUPNICE SU BILE
KVADRATNE OSNOVE, ZASVEDENE, SA
VELIKIM DIMNJACIMA, NAJBOLJE SU
SAČUVANE U HILANDARU I MARKOVOM
MANASTIRU KOD SKOPLJA
• KOSTURNICE – UMRLI MONASI SE NAKON 3
GODINE OTKOPAVAJU, KOSTI SE
POHRANJUJU U ZASEBAN PODRUM, A
GLAVE SE IZLAŽU U PROSTORIJU IZNAD
CRKVE.
• PERIONICE –SAČUVANA JE JEDNA U
HILANDARU, IMA DIMNJAK I OGNJIŠTE, KADE
I SLIVNIKE.

KUHINJA U KELIJI
HILANDAR
ZAJEDNIČKA KUHINJA
METEORI

PRAONICA
BUNAR MANASTIRA
HILANDAR

FIJALA MANASTIRA HILANDARA

KOSTURNICE MONAHA
METEORI
HILANDAR

ARHIV I RIZNICA MANASTIRA HILANDARA

UTVRĐENJE MANASTIRA HILANDARA SA
NADOGRAĐENIM KONACIMA

MANASTIRSKI PIRG – ODBRAMBENA KULA

MANASTIR RAVANICA
ULAZNA KAPIJA FLANKIRANA
KULAMA MANASTIRA
MANASIJE

UTVRĐENJE MANASTIRA MANASIJA

UTVRDJENJE MANASTIRA
MANASIJE
DONŽON