Sesotho - Unesco

Sesotho
Kgoeletso ya Mefuta e Fapaneng ya Botjhaba ya Lefatshe Lohle ya UNESCO
Seboka sa Kakaretso,
Boitelo ba ho phethahatsa ka botlalo ditokelo tsa botho le ditokoloho tsa motheo tse
tsebisitsweng Kgoeletsong ya Ditokelo tsa Botho tsa Lefatshe Lohle le disebediswa tse
ding tsa molao tse amohetsweng lefatsheng lohle, tse jwaloka Diboka tsa Matjhaba tse
pedi tsa selemo sa 1966 di tsamaelana ka ho latellana ho ditokelo tsa setjhaba le tsa
dipolotiki le ditokelo tsa moruo, phedisano le botjhaba,
Ho hopolwa hore Selelekela sa Molao wa Motheo wa UNESCO o tiisa “hore ho
tswakana ho batsi ha botjhaba bo fapaneng, le ho ruteha ha batho ka toka le tokoloho le
kgotso e le tse hlokehang hore motho a be le seriti mme ke mosebetsi wa bohlokwa oo
ditjhaba tsohle di tlamehang ho o phetha ka moya wa ho thusana le wa kutlwelano
bohloko”,
Ho tswela pele ka ho hopola Temana ya 1 ya Molao wa Motheo, e dumellang UNESCO
dipheo tse ding tse kgothaletsang “ditumellano tsa matjhaba jwaloka ka ha di hlokeha ho
ntshetsa pele ho tsamaiswa kantle ho thibelo mehopolo ka lentswe le ditshwantsho”,
Ho lebisa dipehelong tse tsamaelanang le phapano ya meetlo le ho phetha ditekolo tsa
botjhaba disebedisweng tsa matjhaba ka UNESCO,(1)
Ho tiiselletsa hape hore botjhaba bo amohelwe dintlha tsa sehlopha se qatsohileng sa
moya, leruo, bohlale le maikutlo a setjhaba kapa sehlopha sa phedisano, le hore bo
akaretsa, ha ho eketswa ka bokgabo le dingolwa, mokgwa wa ho phela, mekgwa ya ho
phela mmoho, ditsamaiso tsa tse molemo, meetlo le ditumelo, (2)
Ho ela hloko hore botjhaba bo setsing sa dipuisano tsa mehleng ena ka boitsebiso,
phedisano ya batho, le ntshetsopele ya moruo o itshetlehileng tsebong,
1

Ho tiiselletsa hore tlhompho ya mefuta e fapaneng ya botjhaba, mamello, puisano le
tshebedisano, moo e leng hore ho a tshepanwa teng le ho utlwisisana e leng tiisetso ya
bohlokwa ya kgotso ya matjhaba le tshireletso,
Ho labalabela tshebedisano e matla ho ya ka ho amohela ho fapana ha botjhaba, ho ela
hloko kopano ya batho le ntshetsopele ya phapanyetsano ya botjhaba ka bobona,
Ho ela hloko hore tshebetso ya ho kopanya lefatshe lohle, e thuswang ke ho tswela pele
ho potlakileng ha tsebiso e ntjha le dithekenoloji tsa dikgokahanyo, le ha di baka hore ho
be le mathata mabapi le ho fapana ha botjhaba, ho ba le puisano e ntjha botjhabeng le
tswelopeleng ka ho fapana,
Ho tseba ka thomo e itseng e tshepetsweng UNESCO, tsamaisong ya Kopano ya
Matjhaba, ho hlokomela hore ho bolokwa le ho phahamiswa ha ho fapana ha botjhaba bo
nang le ditholwana tse molemo,
Se tsebisa metheo e latelang mme se amohela Kgoeletso ena:
BOITSEBISO, MEFUTA E FAPANENG LE BONGATA
Temana ya 1 – Mefuta e Fapaneng ya Botjhaba: lefa le tlwaelehileng la setjhaba
Botjhaba bo na le mahlakore a fapaneng ho ya ka dilemo ka ho fapana ha tsona le dibaka.
Ho fapana hona ho fuperwe ke boikemelo le bongata ba boitsebiso bo fapaneng ba
dihlopha le batho ka ho fapana ba tswalang botho. Jwaloka mohlodi wa tshebedisano,
ntjhafatso le boqapi, ho fapana ha botjhaba ke taba ya bohlokwa bathong e le karolo ya
bophelo ba tlhaho. Ka tsela ena, ke lefa le tlwaelehileng la batho mme le amohelwe le
tiiseletswe molemong wa meloko ya mehleng ena le mehleng e tlang.
Temana ya 2 – Ho tloha mefuteng e fapaneng ya botjhaba ho ya bongateng ba
botjhaba
Ditjhabeng tsa rona tse fapaneng tse atang, ho molemo ho hlokomela tshebedisano
bathong le dihlopheng ka bongata, mefuta e fapaneng le boitsebiso ba botjhaba bo
fetohang hammoho le ho rata ho phela mmoho. Maano a kenyeletso le ho kenya letsoho
ha baahi bohle ke tiiso ya kopano ya setjhaba, matla a tshebetso a setjhaba le kgotso.
Jwale e hlaloswa jwalo, bongata ba botjhaba bo hlahisa leano mefuteng e fepaneng ya
botjhaba ya nnete. Ho ntse ho sa iphaphanngwe le mokgwa wa tshebetso wa demokerasi,
ho fapana ha botjhaba ke ntho e ntle bakeng sa phaphanyetsano ya botjhaba le ho
kgothaletsa bokgoni ba kgolo le boiqapelo e leng se etsang hore bophelo ba setjhaba bo
tsitse.
Temana ya 3 – Ho fapana ha botjhaba e le taba ya bohlokwa ntshetsopeleng
Ho fapana ha botjhaba ho thusa motho e mong le e mong ho ba le boikgethelo bo batsi;
ke e nngwe ya metheo ya ntshetsopele, e utlwisiswang e seng fela ho ya ka dipehelo tsa
2

ho hola ha moruo, empa le hore ke mokgwa wa ho fihlella ho ba teng ha monahano o
tebileng, maikutlo, boitshwaro le moya o eketsehileng o kgotsofatsang.
HO FAPANA HA BOTJHABA LE DITOKELO TSA BOTHO
Temana ya 4 – Ditokelo tsa botho e le tiiso ya ho fapana ha botjhaba
Ho sireletswa ho fapana ha botjhaba ke taba ya bohlokwa ya boitshwaro, e ke keng ya
behelwa ka thoko ha ho hlontjhwa seriti sa batho. E hlalosa boitelo ba ditokelo tsa botho
le tokoloho ya motheo, haholoholo ditokelo tsa batho ba mmalwa le batala. Ho se be le
motho ya kgothaletsang ho fapana ha botjhaba hore bo itshunyatshunye ditokelong tsa
botho tse tiisitsweng ke molao wa matjhaba, kapa ho kgina boholo ba tsona.
Temana ya 5 – Ditokelo tsa botjhaba e le bo dumellang maemo a ho fapana ha
botjhaba
Ditokelo tsa botjhaba ke karolo ya bohlokwa ya ditokelo tsa botho, tseo e leng tsa
lefatshe lohle, tse ke keng tsa arolwa mme di sebedisana. Ho atleha ho fapanang ha
boqapi ba botjhaba bo hloka ho phethahala ho feletseng ha ditokelo tsa botjhaba jwaloka
ha di hlalositswe Temaneng ya 27 ya Kgoeletso ya Mefuta e Fapaneng ya Botjhaba ya
Lefatshe Lohle ya Temana ya 13 le 15 ya Ditokelo tsa Botjhaba le Phedisano, Seboka sa
Matjhaba ka Moruo. Batho bohle ba na le tokelo ya ho bua le ho nahana le ho phatlalatsa
mosebetsi wa bona ka puo eo ba ikgethetseng yona, haholoholo ka puo ya bona ya
lapeng; batho bohle ba tshwanelwa ke thuto le thupelo ya maemo a hodimo e hlomphang
boitsebiso ba bona ba botjhaba; mme batho bohle ba na le tokelo ya ho kenya letsoho
bophelong ba botjhaba boo ba ikgethelang bona le ho phetha botjhaba ba bona, ho ya ka
tlhompho ya ditokelo tsa botho le motheo wa tokoloho.
Temana ya 6 – Mokgweng wa ho fihlella mefuta e fapaneng ya botjhaba
Ha ho sa ntse ho dumellwa ho tsamaiswa ha ditaba ka bolokolohi ka ho bua le
ditshwantsho ho hlokomelwe hore mefuta yohle ya botjhaba e ka itlhalosa le ho itsebisa.
Bolokolohi ba ho bua, bongata ba diphatlalatso ba ditaba, bongata ba dipuo, ho fihlella
bokgabo ka ho lekana le tsebo ya saense le thekenoloji, ho kenyeletswa mokgwa wa
dijitale, le hore ho ka etsahala hore mefuta ya botjhaba yohle e ka fihlella mokgwa wa ho
itlhalosa le ho phatlalatsa ditaba ke tiiso ya ho fapana ha mefuta e fapaneng ya botjhaba.
MEFUTA E FAPANENG YA BOTJHABA LE BOQAPI
Temana ya 7 – Lefa la botjhaba hammoho le sediba sa boqapi
Boqapi bo tswalwa motheong wa moetlong wa botjhaba, empa bo hola ha bo sebedisana
le mefuta e meng ya botjhaba. Ka lebaka lena, lefa ka mefuta ya lona e fapaneng le
bolokwe, le phahamiswe mme le fetisetswe letlobong la kamoso e le rekoto ya bophelo
ba batho le ditabatabelo tsa bona, e le ho kgothaletsa boqapi ka mefuta ya bona e
fapaneng le ho kgothaletsa ho buisana ha nnete mefuteng ya botjhaba.
3

Temana ya 8 – Thepa le ditshebeletso tsa botjhaba: dintho tsa mofuta o ikgethileng
Nakong ya phetoho ya mehleng ena ya moruo le thekenoloji, ha ho etswa menyetla e
meholo ya ho qapa le ho ntjhafatsa, ho hlokomelwe ka bohlwahlwa mofuta o fapaneng o
thusang ka mosebetsi wa boqapi, ho lemohiseng ka ditokelo tsa moqapi le dibapadi tsa
bokgabo le ho tsepameng thepeng le ditshebeletsong tsa botjhaba tseo, e leng tse supang
boitsebiso, melemo le moelelo, di tlameha hore di se ke tsa sebetswa e le dinthwana fela
kapa thepa ya basebedisi.
Temana ya 9 – Maano a botjhaba e le dipotlakisi tsa boqapi
Ha o ntse o hlokometse ho tsamaiswa ha ditaba le mesebetsi ka bolokolohi, maano a
botjhaba a tlameha ho lokisetsa maemo a thusang tlhahisong le phatlalatsong ya thepa le
ditshebeletso tse fapaneng ka indaseteri tsa botjhaba tse nang le mekgwa ya ho
itsebahatsa lehaeng le lefatsheng lohle. Ke Puso, mabapi le ditshwanelo tsa matjhaba, di
hlalose leano la tsona la botjhaba le ho e phethahatsa ka mokgwa oo e bonwang e e lokela
ka teng, e ka ba ka tshehetso ya mosebetsi kapa melawana e loketseng.
MEFUTA E FAPANENG YA BOTJHABA LE KOPANO YA MATJHABA
Temana ya 10 – Bokgoni bo matlafatsang boqapi le phatlalatso lefatsheng lohle
Ka lebaka la ho se lekane ho teng ho tsamaisweng le ho fapanyetsaneng ha thepa ya
botjhaba lefatsheng, ke taba ya bohlokwa ho matlafatsa tshebedisano ya matjhaba le
kopano e reretsweng ho thusa dinaha tsohle, haholoholo dinaha tse sa ntseng di hola le
dinaha tse sa ntseng di fetoha, ho kgothaletsa diindaseteri tsa botjhaba tse tlisang moruo
le tse phehisanang le tse ding naheng le matjhabeng.
Temana ya 11 – Kaho ya ditshebedisano mahareng a mmuso, kgwebo le setjhaba
Ditshebeletso tsa maraka ka botsona di ke ke tsa tiisa ho bolokwa le ho phahamiswa ha
phapano ya botjhaba, eo e leng taba ya bohlokwa ntshetsopeleng ya botho bo tswelang
pele. Ho ya ka tjhadimo ena, bohlokwa ba pele ba leano la setjhaba, bo sebedisana le
kgwebo le setjhaba, bo tlameha ho amohelwa hape.
Temana ya 12 – Mosebetsi wa UNESCO
UNESCO, ho ya ka thomo le mosebetsi wa yona, e na le boikarabelo ho:
(a) phahamiseng ho kenngweng ha metheo e behilweng Kgoeletsong ena meralong ya
ntshetsopele e tswetsweng ke mekgatlo e fapaneng ya tshebedisano ya mebuso;
4

(b) sebeletsa sebaka se tla sutjwa le boemo moo Mebuso, mekgatlo ya matjhaba ya
mmuso le eo e seng ya mmuso, setjhaba le kgwebo di ka ba mmoho ho kenyeletsweng ha
menahano, maikemisetso le maano ho thuseng ho fapana ha botjhaba;
(c) tswela pele ka mesebetsi ho theheng maemo, ho hlokomedisa le ho ntlafatsa dibakeng
tse tsamaelanang le Kgoeletso ya mehleng ena dibakeng tsa yona tsa bokgoni;
(d) thusa ka ho phethahatswa ha Moralo wa Mosebetsi, ditshebeletso tsa bohlokwa tse
hoketsweng Kgoeletsong ya mehleng ena.
(1) Ho kenyeletswa, haholoholo, Tumellano ya Florence ya selemo sa 1950 le
Porotokholo ya yona ya Nairobi ya selemo sa 1976, Seboka sa Tokelo ya Kgatiso sa
Lefatshe Lohle sa selemo sa 1952, Kgoeletso ya Metheo ya Tshebedisano ya Botjhaba ya
Matjhaba ya selemo sa 1966, Seboka ka Mekgwa ya ho Thibela Kamohelo, Thomelo le
Phetiso ya Ho ba Monga Thepa ya Botjhaba ya selemo sa 1970, Seboka sa Thibelo ya
Lefa la Botjhaba le Tlhaho ya Lefatshe ya selemo sa 1972, Kgoeletso ka Bomorabe le
Monahano o yang ka Leeme wa selemo sa 1978, Kgothaletso e mabapi le Maemo a
Mokgabi wa selemo sa 1980, le Kgothaletso ka Boipoloko ba Botjhaba ba Setho le
neanotaba ka selemo sa 1989.
(2) Tlhaloso ena e tsamaelana le diqeto tsa Seboka sa Lefatshe ka Maano a Botjhaba
(MONDIACULT, Mexico City, a selemo sa 1982), a Khomishene ya Lefatshe ka
Botjhaba le Ntshetsopele ya Phapano ya Boqapi ba Rona, selemong sa 1995), le Seboka
sa Dikamano tsa mebuso ka Maano a Botjhaba a Ntshetsopele(Stockholm, selemong sa
1998)
Sekgomathisi sa II Dintlha tsa bohlokwa tsa moralo wa tshebetso wa phethahatso ya
Kgoeletso ya UNESCO ya Lefatshe ka Mefuta e fapaneng ya Botjhaba
Mebuso eo e leng ditho e itlama ho sebetsa hantle ho phatlalatsa hohle “Kgoeletso ya
UNESCO ya Lefatshe ka Mefuta e fapaneng ya Botjhaba” le ho kgothaletsa phethahatso
ya yona e phethahetseng, haholoholo ka ho sebedisana le ho fihlella dipheo tse latelang:
1. Ho matlafatsa puisano ya matjhaba ka dipotso tse lebaneng le mefuta e fapaneng ya
botjhaba, haholoholo ho ya ka dikamahano tsa yona le ntshetsopele le matla ha ho ralwa
leano, boemong ba setjhaba le ba matjhaba hammoho; ho ntshetswa pele ka ho hlokomela
ho eletswa ke tshebetso ya molao ya matjhaba ka mefuta e fapaneng ya botjhaba.
2. Ho tswellisetsa pele ka metheo ya tlhaloso, maemo le diphethahatso, boemong ba
setjhaba le matjhaba, hammoho le ho hlokomedisa ka mekgwa ya ho phetha le dipaterone
tsa tshebedisano tse hlokehang ha ho sireletswa le ho phahamisa mefuta e fapaneng ya
botjhaba.
5

3. Ho kgothaletsa ho buisana le diphethahatso tse molemo ho ya ka ho phatlalla ha
botjhaba ka sepheo sa ho thusa, bathong ba fapaneng, ho kenyeletswa le kenya letsoho ha
batho le dihlopha tse tswang mefuteng e fapaneng ya botjhaba.
4. Ho tswela pele haholwanyane ho utlwisiseng le ho hlaloseng dikahare tsa ditokelo tsa
botjhaba e le karolo ya ditokelo tsa botjhaba.
5. Ho sireletsa lefa la puo ya batho le ho tshehetsa ho hlahisa, ho qapa le ho phatlalatsa ka
dipuo tse ngata kamoo ho ka kgonehang ka teng.
6. Ho kgothaletsa mefuta e fapaneng ya puo – ha ho ntse ho hlontjhwa puo ya lapeng –
maemong ohle a thuto, moo ho ka phethahalang teng, le ho kgothaletsa thuto ya dipuo tse
ngata motho a sa le monyenyane.
7. Ho phahamisa ka thuto tlhokomediso ya molemo o motle wa mefuta e fapaneng ya
botjhaba le ho ntlafatsa mabapi le hona ka lenanethuto le thuto ya titjhere ha mmoho.
8. Ho kenyeletsa, moo ho kgonehang teng, dithuto tsa meetlo thutong ka sepheo sa ho
boloka le ho sebedisa ka botlalo mekgwa e nepahetseng ya botjhaba ya kgokahanyo le
phatlalatso ya tsebo.
9. Ho kgothaletsa “ho bala le ho ngola ka dijitale” mme ho hlokomelwa bokgoni bo
tebileng ba tsebo e ntjha le dithekenoloji tsa kgokahanyo, tse tlamehang ho bonwa
hammoho e le mafapha a thuto le disebediswa tsa mekgwa ya thuto di kgona ho
phahamisa ho phethahala ha ditshebeletso tsa thuto.
10. Ho ntshetsa pele ho fapana ha dipuo khomphuteng le ho kgothaletsa ho fihlellwa ke
bohle lefatsheng ka marangrang a lefatshe lohle tsebong yohle hohle.
11. Ho thibela karohano ya dijitale, kgwebong e kopanetsweng mekgatlong ya tsamaiso
ya Matjhaba a Kopaneng e nepahetseng, ka ho kgothaletsa ho fihlellwa ha dinaha tse
holang dithekenolojing tse ntjha, ka ho di thusa ho utlwisisa dithekenoloji tsa tsebo hantle
le ho thusa phatlalatso ya dijitale ya dihlahiswa tsa botjhaba tsa lehae le ho fihlellwa ke
dinaha tseo mehloding ya dijitale ya thuto, botjhaba le saense e teng lefatsheng lohle.
12. Ho kgothaletsa tlhahiso, tshireletso le phatlalatso ya dikahare tse fapaneng
diphatlalatsong le marangrang a tsebiso le, ho ya ka maikemisetso ao, ho phahamisa
ditshebeletso tsa seyalemoya le thelevishine ya setjhaba ntshetsong pele ya ditlhahiso tsa
tse bonwang le tse utluwang tsa maemo a hodimo, haholoholo ka ho kgothaletsa ho
thehwa ha mekgwa ya tshebedisano ho thusa ka phatlalatso ya tsona.
13. Ho rala maano le mekgwa ya ho sebetsa ho bolokeng le ho phahamiseng lefa la
botjhaba le tlhaho, hantlentle lefa la puomolomo le botjhaba ba tse sa tshwareheng mme
ho thibelwa tsamaiso eo e seng ya molao ya thepa le ditshebeletso tsa botjhaba.
6

14. Ho hlompha le ho sireletsa tsebo ya moetlo, haholoholo ya batala; ho amohelwa
phehiso ya tsebo ya moetlo, haholoholo ho ya ka tshireletso ya tikoloho le taolo ya
mehlodi ya tlhaho, le ho kgothaletsa tshebedisano mahareng a saense ya sejwalejwale le
tsebo ya lehae.
15. Ho kgothaletsa ho tsamaya ha baqapi, baetsi, bafuputsi, borasaense le bahlalefi le
ntshetsopele ya mananeo a phuputso a matjhaba le ditshebedisano, ha ho ntse ho lekwa
ho boloka le ho phahamisa matla a ho qapa a ho ntshetsa dinaha pele le dinaha tse sa
ntseng di fetoha.
16. Ho ba le bonnete ba ho sireletsa tokelo ya kgatiso le ditokelo tse tsamaelanang le
yona bakeng sa ntshetsopele ya boqapi ba mehleng ena le ho lefella mosebetsi wa boqapi
tjhelete e bonahalang, ha ka yona nako eo ho phahamiswang tokelo ya setjhaba ho
fihlella botjhaba, ho ya ka Temana ya 27 ya Ditokelo tsa Botho tsa Kgoeletso ya
Matjhaba.
17. Ho thuseng ka ho hlaha ka tshohanyetso kapa tiiso ya diindaseteri tsa botjhaba
dinaheng tse holang le dinaheng tse sa ntseng di hola, lebakeng lena, ho sebedisana ka
ntshetsopeleng metheo e hlokehang le bokgoni, ho kgothaletsa ho ba teng ha dimaraka tsa
lehae tse atlehang mme ho thuswa ka ho fihlella ditlhahiso tsa botjhaba tsa dinaha tseo
marakeng wa lefatshe lohle le marangrang a phatlalatso ya matjhaba.
18. Ho ntshetsa pele maano a botjhaba, ho kenyeletswa merero ya tshehetso ya mosebetsi
le/kapa meralo ya molao e loketseng, e reretsweng ho phahamisa metheo e ngotsweng
Kgoeletsong ena, ho ya ka ditlamo tsa matjhaba Pusong e nngwe le e nngwe.
19. Ho kenya dikarolo tse fapaneng tsa setjhaba mmoho ho raleng maano a setjhaba ho
sireletseng le ho phahamiseng phapano ya botjhaba.
20. Ho hlokomela le ho kgothaletsa phehiso eo kgwebo e ka e etsang ho phahamiseng
phano ya botjhaba ka teng le ho thusa, lebakeng leo, ho thehwa ha diboka tsa dipuisano
tsa kgwebo le mmuso.
Mebuso eo e leng Ditho e kgothaletsa hore Mookamedikakaretso a sebedise dipheo tse
balletsweng Moralong wa Ketso mananeong a UNESCO mme a tsebise diinstitushene tsa
tsamaiso tsa Matjhaba a Kopaneng le mekgatlong ya mmuso e sebedisanang le eo e seng
ya mmuso e sebetsang ka ho phahamisa tshebedisano ya diketsahalo tse loketseng
phapano ya botjhaba.
7