SISTEMET E SHFRYTEZIMIT

SISTEMET E SHFRYTEZIMIT 

TE KOMPJUTERAVE 

KURS PER DEGEN E 

INFORMATIKES TE BIZNESIT 

2009

HYRJE 

N.Frasheri Sistemet e Shfrytezimit Leksione 2

Problemi i Perpunimit te Informacionit 

• Algoritmi ? 

– Shpiket … 

– Merret nga librat … 

• Veprimet aritmetike ? 

– Numratorja … 

• Koha ? 

– ??? 

• Siguria ? 

– ??? 


Zgjidhja e Kerkuar … 

• Automatizimi i veprimeve 

– Shpejtesi 

– Siguri 

• Shembuj 

– Antikythera 

– Kutia muzikore 

– Aritmometri 

– Makina e Babbage 

– … 


… Kompjuteri 

• Arkitektura 

– Kujtesa 

• Programi dhe te dhenat 

– Procesori 

• Funksionet 

– Veprime binare elementare 

– Programim sekuencial 

• Gjuha 

– Binare 


Kompleksiteti 

• Makina 

– Kryen numer te vogel veprimesh elementare 

• Problemi 

– Thjeshtesia e veprimeve te makines ~ 

– Kompleksiteti i vargut te komandave elementare 

• Veshtiresite 

– Programimi 

– Gjuha binare 

– Nderfaqesit 


• 

Shembull ~ Altair-8800 


Shembull ~ a+b 

• LDA 00 111 010 load accumulator with 

10 000 000 data in address 128 (address ~ 2 bytes) 

00 000 000 

• MOV 01 000 111 move accumulator to register B 

• LDA 00 111 010 load accumulator with 

10 000 001 data in address 129 

00 000 000 

• ADD 10 000 000 add register B to accumulator 

• STA 00 110 010 store accumulator in address 130 

10 000 010 

00 000 000 

• JMP 11 000 011 jump to address 0 

00 000 000 

00 000 000 


Shembull ~ nderfaqimi 

• reset 10 000 001 

• 00 111 010 LDA 00 000 000 

• deposit 10 000 000 ADD 

• 10 000 000 00 110 010 STA 

• deposit next 10 000 010 

• 00 000 000 00 000 000 

• … 11 000 011 JMP 

• 01 000 111 MOV 00 000 000 

• 00 111 010 LDA 00 000 000 


Shembull ~ ekzekutimi 

• Futen te dhenat ne adresat 128 dhe 129 

– 10 000 000 examine 

– 00 000 011 deposit (a=3 ne addr 128) 

– 00 000 010 deposit next (b=2 ne addr 129) 

– reset 

– run 

– stop 

– 10 000 010 examine (a+b ne addr 130) 


• Regjistri adresave 

• Regjistri komandave 

• Akumulatore A, B, C 

• Celesat 

– Lidhen me tre fjalet 

e para te kujteses 

• Butoni leshimit 

• Celesi i zerimit 

Shembull ~ X2 


Shembull ~ nderfaqimi X2 

• Pulti i komandimit … 

• Hyrja 

– Lexues optik perfolente 

• Kujtesa 

– ~ 40KB unaza manjetike 

• Kujtesa e jashtme 

– Baraban manjetik 

• Dalja 

– Printer 


Parimi i Punes ~ X2 

• Paisjet e hyrje / daljes – shirit ose perfokarta 

• Sistemi komandohet nga operatori ne konsole 

• Konsola kontrollon qelizat e para te kujteses 

konsola 

Input Output 

MAKINA 

PROCESOR 

KUJTESE 


Veprimet ne Konsole 

• Zerohen regjistrat 

• Vendosen ne pult komandat e leximit te shiritit 

– Kodi i leximit 

– Numri i paisjes 

– Adresa ne kujtese 

– Komanda e fundit 

• ose STOP 

• ose GOTO 

• Shtypet butoni i leshimit 

– Permbajtja e perfolentes kopjohet ne adresat e 

dhena ne komande dhe me pas STOP/GOTO 


Algoritmi i Fillimit te Punes 

• Komandat: 

• Rasti i leximit te vlerave binare 

– read_tape(tape, addr1) 

– stop 

• Rasti i ekzekutimit 

– goto(addr2) 

• Rasti i kombinuar 

– read_tape(tape, addr1) 

– goto(addr2) 

N.Frasheri Sistemet e Shfrytezimit Leksione 15 

T 

KUJTESA 

Programi & 

te Dhenat 

Komandat 

addr1 

addr2

Problemet 

• Programisti 

– Programimi ne sistemin binar 

– Administrimi i kujteses 

• fillimi dhe gjatesia e programit 

• fillimi dhe gjatesia e te dhenave 

– Administrimi i kujteses se jashtme 

– Percaktimi i komadave te fillimit 

• Operatori 

– Pergatitja e shiritave te hyrjes 

– Kalimi i puneve ne makine 

– Trajtimi i shiritave te daljes (rezultatet) 


Fillimet e Gjuheve Simbolike 

• Kompilatori 

– Nderfaqes / perkthyes simbolike – binare 

• Asambler 

• Fortran, etj. 

• Dy hapa realizimi 

– Ngarkohet kompilatori qe lexon si te dhena 

programin ne gjuhe simbolike dhe e perkthen 

• Programi i perkthyer ne binare mbahet ne kujtese 

ose kopjohet ne nje bartes (shirit, etj.) 

– [ngarkohet dhe] ekzekutohet programi binar 


• Kompilimi permireson 

Perfundime 

– programimin por jo shfrytezimin 

• Koha mbetet burim kritik per shfrytezimin 

• Personeli i kualifikuar i domosdoshem 

• Zgjidhja – ne gjurmet e kompilimit 

– Nderfaqes midis makines dhe perdoruesit 

… 

– … SISTEMI i SHTRYTEZIMIT 

SOFTUERI 

Aplikativ 

SOFTUERI 

[Sistemi] 

i Shfrytezimit 

HARDUERI 


Sistemet e shfrytezimit 

• Bashkesia e komandave qe 

kontrollon makinen ndahet: 

– Pjesa specifike – aplikimi 

• Specifik i problemit 

• Hartohet nga perdoruesi 

– Pjesa xhenerike – sistemi i 

shfrytezimit 

• Specifik i harduerit 

• Nderfaqes harduer – aplikim 

• Hartohet nga konstruktori 

SOFTUERI 

Aplikativ 

SOFTUERI 

[Sistemi] 

i Shfrytezimit 

HARDUERI 


Historia e Sistemeve te Shfrytezimit 

“GENESIS” 


Genesis 

• Epoka e llampave elektronike pa sisteme shfrytezimi 

• Dy probleme 

– Human: veshtiresia e perdorimit 

– Ekonomik: koha efektive e punes te procesorit teper e 

shkurter, krahasuar me kohen e pergatitjes 

PROCESOR 

PERGATITJE 

• Zgjidhja 

– Ndarja e perpunimit nga pergatitja 

KOHA 


“Treni i puneve” [batch] 

• Epoka e tranzistoreve dhe “treni i puneve” 

• Perdorimi i paisjeve magnetike si ndermjetese 

– Perdoruesit kalojne punet [programet & te dhenat] dhe 

marin rezultatet ne perfokarta ose shirit magnetik 

– Operatori shkemben vetem perfokartat / shiritat 

PROCESORI 

LEXUES SHKRUES 

:::::: 

:::::: :::::: 

:::::: :::::: :::::: :::::: 

:::::: :::::: :::::: 


Clirimi i procesorit 

• Pergatitja behet me disa paisje me kosto te ulet 

• Perpunimi behet ne nje procesor me kosto te larte 

PROCESOR 

PERGATITJE 

KOHA 


Drejt sistemeve te shfrytezimit 

• Shmangia e operatorit 

– Punet ne shirit magnetik 

– Komandat e fillimit behen 

• Lexo paisjen e hyrjes 

• Regjistro leximin ne kujtese, 

adresa AAAA 

• GOTO AAAA 

– Programi perdoruesit mbaron 

me 

• GOTO 0000 

SISTEMI PROGRAMI 

goto aaaa 

goto 0000 


Historia e Sistemeve te Shfrytezimit 

“EVOLUCION” 


Evolucioni 

• Epoka e qarqeve te integruar, multiprogramimi 

– Ulet kosto e kompjuterave 

• Rritet perdorimi ne shkence dhe ekonomi 

– Rritet shpejtesia e procesorit ndaj periferikeve 

– Rishfaqet problemi i kohes te procesorit 

• Keq-shfrytezim ne problemet ekonomike 

 


Akoma per clirimin e procesorit 

• Problemet shkencore – pune intensive me 

procesorin 

PROCESORI 

PERIFERIKE 

KOHA 

• Problemet ekonomike – pune intensive me 

periferiket 

– Kujtesa ndihmese ka shpejtesi te ulet (bartes magnetik) 

PROCESORI 

PERIFERIKE 

KOHA 


• Multiprogramimi 

Multiprogramimi 

– SPOOL (Simultaneous Peripheral Operation On Line) 

• Clirohet procesori nga komunikimi me periferiket 

• Komunikim direkt periferik – kujtese 

– Mbahen disa programe ne kujtese 

– Koha e procesorit coptohet midis programeve 

– Shfrytezohet koha e hyrje-daljeve me periferiket 


• Detyra shtese 

Multiprogramimi 2 

– Administrimi i kujteses 

– Administrimi i periferikeve 

• Sistemet e skedareve 

– Mbrojtja nga nderhyrjet e njeri tjetrit 

– Unifikimi i ndarjes te kohes ne njesi te barabarta 

• Koncepti i “kohes se ndare” 

– Perdorimi i terminaleve dhe multiperdorimi 

– Sistemet e shfrytezimit multiperdorues 

• MULTIX dhe UNIX 


P1 

P2 

P3 

Programet 

Programi 1 

Programi 2 

Programi 3 

Hyrje-Dalje 

Konkurimi i programeve 

Kohe pritje per procesorin 

Ka vend per programin 4 


Koha

Roli i sistemit te shfrytezimit 

• Sistemi i shfrytezimit eshte 

programi kryesor ne kujtese 

• “Qarkullimi” i programeve duke 

ndare kohen e procesorit 

– Round Robin 

– Klasat e perparesive 

• Mbrojtja e kujteses nga kapjet e 

ndersjellta te pa-autorizuara 

• Sinkronizimi midis programeve 

dhe shfrytezimi i burimeve 

SISTEMI PROG-1 PROG-2 


read 

write 

write

Ndarja e kohes 

• Coptimi i kohes midis programeve 

– Kur ka komunikim me periferiket 

– Kur tejkalohet nje interval kohe i caktuar 

• Vepron sistemi i nderprerjeve 

Programet 

OS 

hyrjedalje 

nderprerje e brendshme 

Sesion kritik 

Nderprerje 

nga jashte 


Koha

Drejt MS-DOS-it 


shiriti 

Rikthim tek treni i puneve 

• S P2:DATA / KODI S P1:DATA / KODI 

procesori 

PC 

BUFFER 

# 100 

read tape 

store #100 

goto #100 

sistemi perdoruesi 


# 0 

# 1 

# 2 

xxx 

kujtesa 

Goto #100 

embrion i 

sistemit te 

shfrytezimit

Hapi pare drejt MS-DOS-it 

• Interpretuesit dhe sistemet e para te shfrytezimit 

> dir 

perdoruesi perdor 

vetem tastieren 

L1: read keyboard 

store buffer 

display 

if buffer=“enter” goto L2 

goto L1 

L2: case buffer 

begin 

“dir”: xxxxxxx 

xxxxxxx 

... 

“copy”: yyyyyyy 

yyyyyyy 

... 

... 

else : display “error” 

end 

goto L1 

procedura e 

komandes “dir” 

procedura e 

komandes “copy” 


• 

> alfa 

alfa 


si tastieren edhe 

diskun me skedaret 

e programeve 

MS-DOS dhe Perdoruesi 


store buffer 

display 

if “enter” goto L2 

goto L1 


begin 

“dir”: ... 

“copy”: ... 

... 

else : search file(buffer) 

if fail display “error” 

copy file to #AAAA 

Call AAAA 

end 

goto L1 

MS-DOS perdoruesi 


alfa 

return 

sistemi kalon 

ne pritje, 

ekzekutohet 

programi 

“alfa” i 

perdoruesit

• 

> alfa 

alfa 


si tastieren edhe 

diskun me skedaret 

e programeve; 

perdor thirrjet e 

sistemit per 

realizimin e hyrjedaljeve 

Kompletimi i MS-DOS-it 


... 


... 

Call AAAA 

procedure READ 

begin 

end 

... 

procedure PRINT 

... 

end 

goto L1 

HDD read request 

Request completed 

file read request 

request completed 

MS-DOS perdoruesi 


alfa 

read 

print 

return 

Interval bosh 

per sistemin, 

programin dhe 

procesorin

Ngarkimi i sistemit te shfrytezimit 

• BIOS 

– inicializimi fillon tek BIOS 

– kryhen testet e harduerit 

– ngarkon BOOT nga pista 

e pare e diskut 

• BOOT 

– krijohet ne pisten e pare 

te diskut gjate instalimit 

te sistemit 

– lexon skedaret e sistemit 

nga disku 

– ngarkon sistemin ne 

kujtese 

ROM 


RAM 

kujtesa 

BIOS 

DOS 

BOOT 

DOS

Shkurt mbi sistemet e shfrytesimit 


Kohe dhe probleme 

• Ne fillimet e sistemeve te shfrytezimit 

– hardueri kishte kosto teper te larte 

– u synua ne optimizimin e punes te procesorit 

– skedaret, multiprogramimi, ndarja e kohes 

• Me shfaqjen e gjenerates se katert te kompjuterave 

– hardueri ka kosto te ulet, kapacitete te larta, dhe 

– kapacitetet tejkalojne kerkesat e shume perdoruesve 

– synohet optimizimi i punes te perdoruesit 

• sistemet interaktive 

• rrjetat dhe Interneti 

• Integrimi i teknologjive te informacionit dhe komunikimit 


Detyrat e sistemeve te shfrytezimit 

• Administrimi i kujteses qendrore 

• Administrimi i kujtesave periferike 

– Sistemet e skedareve 

• Komunikimi me paisjet e jashtme 

– sistemet grafike 

– periferiket dhe rrjetat 

• Multiprogramimi 

– paralelizmi dhe konkurenca 

• Mbrojtja 

– autorizimi i perdoruesve 

– mbrojtja nga nderhyrjet e pa-autorizuara 

– evidentimi i ngjarjeve dhe i kostos 


Mjetet e sistemeve te shfrytezimit 

• Sistemi i administrimit te kujteses 

• Sistemi i administrimit te skedareve 

• Sistemi i hyrje-daljeve 

– guacka [shell] e dukshme e sistemit 

– protokollet e komunikimit 

– driver-at e periferikeve 

• Mekanizmat e sinkronizimit dhe konkurences 

• Sistemi i mbrojtjes 

– listat e perdoruesve dhe te drejtat e hyrjes 

– kontrolli i kapjes te te dhenave dhe kujteses 

– regjistri [log] i ngjarjeve dhe faturimi 

• Programe ndihmese 

– editoret, kompilatoret, lidhesit (linker), librarite etj. 


Disa drejtime te zhvillimit aktual 

• Nderfaqesit multimediale 

– sistemet grafike 

• Sistemet e integruar [embeded] 

• Rrjetat informatike dhe Interneti 

• Sistemet paralele 

– programimi paralel 

• Sistemet e shperndare 

– sistemet klient server 

– kluster me PC dhe GRID 


Klasifikime … 


Klasifikimi “mono~multi” i sistemeve 

mono-programim 

multi-programim 

mono-perdorues 

MS-DOS 

MS-Windows 3 

multi-perdorues 

Unix & Linux 

MS-Windows 2K 


tekst mode 

tekst mode me 

mbishtrese grafike 

grafike 

Sistemet tekst dhe grafike 

MS-DOS 

Unix & Linux 

Unix & X-windows 

Linux & XFree86 

MS-Windows 

aaaaaaaaa 

bbbbbbbbb 

matrice 

Karakteresh 

25 x 80 

matrice 

me pixels 

480 x 640 

600 x 800 

768 x 1024 

etj. 

matrice 

me pixels 

480 x 640 

600 x 800 

768 x 1024 

etj. 


konsole 

konsola virtuale 

terminale [virtuale] 

kontroll ne 

distance 

Nderfaqimi me perdoruesit 

MS-DOS 

MS-Windows 

Unix & Linux 

Unix & Linux 

X-windows 

Unix & Linux 

MS-Windows 


• void 

BUFFER 


Arkitektura e sistemeve te shfrytezimit 


Programe dhe procese 

• Programi 

– eshte bashkesi procedurash 

– zgjidh detyra te perdoruesit 

• Procedura 

– eshte bashkesi instruksionesh 

– zgjidh detyra llogaritese ne kuader te programit 

• Procesi 

– eshte [cope] e programit ne ekzekutim 

– realizohet ne menyre autonome 

– perdor hapesiren “vetiake” ne kujtese 


Programe dhe sisteme shfrytezimi 

• Programi eshte bashkesi 

procedurash 

• Sistemi i shfrytezimit eshte 

nje lloj i vecante programi ~ 

bashkesi procedurash 

• Procedurat therrasin njera 

tjetren sipas nje grafi 

• Programet / Sistemet 

klasifikohen sipas struktures 

hierarkike te grafit te 

procedurave 


Struktura e sistemit te shfrytezimit 

• Shtresezimi i hierarkise se procedurave te sistemit 

• Shtresa “makine virtuale” punon mbi harduerin 

Sistemi 

Shfrytezimit 

thirrje te sistemit 

VM 

Aplikimi 

Procedure Procedure 

Proc. baze Proc. baze Proc. baze 

Hardueri 


APLIKIMI 

Librari Dinamike 

Makina Virtuale 

Hardueri 

Thirrjet e sistemit 

print (“format”, A, B, C) 

print(“format”,X,…) { 

for X,… 

print(Xorg,Dest,Size); 

} 

print(ORG,DEST,SIZE) { 

LDA … 

STA … 

} 

Thirrje funskioni nga librari dinamike 

(C++ ?) 

Thirrje funksioni sistemi 

(Asambler?) 

Realizim i funksionit te 

sistemit ne harduer 


Thirrjet e sistemit – shembuj 

• Administrimi i proceseve 

– pid=fork(…) 

• Sinjalizimi midis proceseve 

– S=kill(pid,sig) 

• Administrimi i skedareve 

– fd=open(file,how) 

– n=read(fd,buffer,nbytes) 

– n=write(fd,buffer,nbytes) 

– s=close(fd) 

• Administrimi i direktorive 

– s=mkdir(name,mode) 

Krijohet nje proces i ri 

Sinjalizohet procesi te ndaloje, ristartoje etj. 


Strukturimi i sistemeve te shfrytezimit 

• Sistemet monolite 

– CPU ne dy moda: perdorues dhe “berthame” (kernel) 

• Sisteme me shtresa (unazat ne Multix) 

– Aplikime te perdoruesve 

– Administrimi hyrje-daljeve 

– Administrimi kujteses 

– Multiprogramimi 

• Makina virtuale 

– Berthama e sistemit krijon “kopje virtuale” te harduerit 

– Pertium emulon i8086 … 

• Klient-Server 

– Berthame minimale per vete sistemin 

– Procese te sistemit realizohen si procese perdoruesi 


• CPU punon ne dy moda 

– perdorues 

– berthame (kernel) 

Procese 

[mode] Perdoruesi 

Procese 

[mode] Sistemi 

Sistemet monolite 

Hardueri 

Aplikimet 

Berthama 

e Sistemit 

Hardueri 


• Koncepti i shtresave 

Aplikime 

Sistemet me shtresa / unaza 

Librarite dinamike te I/O 

Administrimi kujteses 

Multi-Programimi 

Administrimi i I/O me Hw 

Hardueri 

• Cdo shtresa komunikon 

vetem me shtresat fqinje 

sipas rregullave te caktuara 

APLIKIME 

BERTHAMA appli 


X 

porte e thirrjes 

te sistemit 

thirrje 

sistemi 

thirrje e 

palejuar 

sistemi

Sistemet klient – server 

• Proceset e sistemit realizohen 

ne po ate nivel si dhe 

proceset e perdoruesit 

– Proceset e sistemit ~ server 

– Proceset e perdoruesit ~ klient 

• Mikro-berthame per 

– Multi-programimin 

– Hyrje / daljet me harduerin 

– Transferimin e thirrjeve te 

sistemit nga proceset klient ne 

ato server 

OS (server) 

User (klient) 

mikro-berthama 

CPU 


p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

thirrje 

sistemi

Sistemet me makina virtuale 

• “Super” mikro-berthame per 

– multi-programimin 

– Proceset per CPU virtuale 

• Nje CPU virtuale mban nje 

sistem shfrytezimi 

– Paralelizem virtual i disa 

sistemeve shfrytezimi 

• Super-berthame per 

sistemet me procesor Intel ~ 

paralelizem virtual midis: 

– MS-Windows 

– Linux 

“CPU” “CPU” “CPU” “CPU” 

“super” berthame 

Hardueri (CPU) 


p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

OS1 OS2 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

p 

r 

o 

c 

e 

s 

OS3 OS4 

p 

r 

o 

c 

e 

s

Proceset 


Koncepti i Procesit 

• Procesi ~ program ne ekzekutim 

– Grup instruksionesh (program) ne ekzekutim 

– Autonom ne raport me proceset e tjera 

• Burimet e procesit 

– Hapesira e kujteses 

• Kodi dhe te dhenat 

• Stiva per thirrjen e procedurave 

– PCB (Process Control Block) 

• Atributet e procesit 

• Treguesit per hapesiren e kujteses 

• Treguesit per FCB (File Control Block) 

• Imazhi procesit kur nderpritet 

– Kopja e regjistrave te procesorit 


Krijimi dhe “vrasja” e proceseve 

• Thirrja e procedurave • Krijimi i proceseve 

call 

return 

call 

return 

Procesi A 

(procedurat perdorin te 

njejten hapesire kujtese) 


fork 

kill 

Procesi A 

call 

return 

Procesi B 

(proceset A dhe B perdorin 

hapesira kujtese te ndryshme) 

P7 

“orteku” i proceseve 

qe krijojne njeri tjetrin 

me komanden “fork” 

P1 

P2 P8 Pd 

P5 

P9 Pe 

P6 Pa Pf 

Pb Pc 

Pg

Proces dhe thread 

• “Thread” ~ “proces i lehte”, “nen-proces” 

– Disa threads ndajne hapesiren e perbashket te kujteses 

– PCB e “zgjeruar” (regjistrat e CPU etj.) 

– Ritet kompleksiteti i bashkeveprimit dhe sinkronizimit 

proces 

thread 

1 proces = 1 thread 1 proces = n thread 


• Tabela e Proceseve 

Administrimi i proceseve 

– Process Control Block (PCB) 

• Regjistrat e CPU 

• Tregues (pointer) per segmentet e kujteses 

• Pershkruesit e skedareve (File Control Block) 

• Prioriteti i ekzekutimit 

• Te dhena te tjera (perdoruesi, direktoria etj.) 

struct proc { 

struct stackframe_s p_reg; /* process' registers saved in stack frame */ 

proc_nr_t p_nr; /* number of this process (for fast access) */ 

struct priv *p_priv; /* system privileges structure */ 

char p_rts_flags; /* SENDING, RECEIVING, etc. */ 

char p_misc_flags; /* Flags that do suspend the process */ 

char p_priority; /* current scheduling priority */ 

char p_max_priority; /* maximum scheduling priority */ 

. . . 


• 

Kujtesa 

Hapesira e Kujteses 

e Procesit 

Kodi Procesit 

Te Dhenat 

Stiva 

Sistemi i Shfrytezimit 

Procesi dhe PCB 

PCB 

Atributet e Procesit 

PROCESORI 

regjister 

regjister 

regjister 


• Tabela e PCB dhe Round 

Robin 

Interrupt & Round Robin 

s 

u 

p 

e 

r 

v 

i 

z 

o 

r 

i 

Proceset dhe kujtesa 

OS kernel PCB 

Process 1 PCB 

Process 2 PCB 

Process 3 PCB 

… 

Process n-1 PCB 

Process n PCB 

KUJTESA 

Tabela 

e PCB 

Kodi i OS 

(Berthama) 

Kodi & teDhena 

Process 1 

Kodi & teDhena 

Process n 


...

Realizimi i proceseve 


• Procesi = entitet autonom 

Gjendjet e proceseve 

• Gjendja sipas mundesise te aktivizimit: 

– Planifikim (scheduled) – i sapo leshuar 

– Gati (ready) – pret per kohen e CPU 

– Ekzekutim (running) – kontrollon CPU 

– Bllokuar / pritje (blocked / waiting) – pret nje ngjarje I/O 

2 

RUN READY 

3 

4 

WAITING 

5 


1 

Sched.

Ndryshimi i gjendjeve 

• Ndryshimi i gjendjeve behet 

– Kalimi 1 behet kur procesi i leshuar nga perdoruesi futet ne 

rradhen e pritjes per ekzekutim 

– Kalimi 2 dhe 3 behen nga supervozori i sistemit 

• Kalimi 2 kur procesi ka plotesuar kuoten e kohes te CPU 

• Kalimi 3 kur procesit te nderprere i rivjen rradha e CPU 

– Kalimi 4 behet kur procesi nuk mund te vazhdoje 

• Kerkese per hyrje-dalje 

• Nderprerje nga jashte 

• Kijim situate bllokimi 

– Kalimi 5 behet kur plotesohen kushtet 

• Perfundon hyrje-dalja 

• Perfundon trajtimi i nderprerjes 

• Perfundon situata bllokuese 


Gjendjet dhe rradhet 

• Realizimi i rradheve te gjendjeve Ready dhe Waiting 

Kujtesa 

OS 

run 

ready 

wait 

sched 

ready 

PID 

PID 

waiting 

PID 

PID 


PCB 

PID 

PID 

PID 

PID 

code 

data 

code 

data 

code 

data 

code 

data

Politikat e rradheve 

• Proceset ne rradhen “GATI” mund te kapen njeri pas 

tjetrit sipas skemes FIFO per te marre kontrollin e CPU 

• Disa procese mund te kekojne perparesi 

– Ekzekutimi pa pritur rradhen 

• Kategorizimi i proceseve 

• Skema FIFO brenda nje kategorie 

• Politikat e perparesise midis kategorive 

– Manaxhimi i proceseve 


Manaxhimi i proceseve 

• Problemi cfaqet kur mbi nje proces eshte “GATI” 

– Mekanizmat e zgjedhjeve jane kontadiktore 

– Disa kritere: 

• Drejtesia – cdo proces te mare pjesen e vet te CPU 

• Eficensa – CPU te shfrytezohet 100% 

• Koha e pergjigjes – minimizimi per perdoruesit interaktve 

• Koha totale – minimizimi i kohes te punes 

• “Percueshmeria” – maksimizimi i numrit te puneve 

– Sjellja e proceseve e paparashikuar 

– Manaxhimi 

• “Plotesues” [completion] 

• “Parashikues” [preemptive] 


Mekanizmat e manaxhimit 


“Round Robin” 

• Proceset vendosen ne liste FIFO 

• Per proceset caktohet intervali “quantum” CPU 

– Procesi rradhes ploteson “quantum-in” dhe bllokohet 

– Procesi pasardhes ne liste merr kontrollin e CPU 

• Ndarja e kohes “quantum” (efektivitet ~ pritje) 

– Kompromis 100 ms 

P1 


P2 

P0 

P3 P4 

P9 P8 

P5 

P7 

P6

Manaxhimi me perparesi 

• Kategorizimi i perdorimit sipas “rendesise” 

• Perparesite 

– Statike (te paracaktuara) 

– Dinamike (ndryshojne ne kohe) 

• Komanda Unix “nice” 

• Kategorizimi i perparesive & rradhet e perparesive 

Perparesia 0 

Perparesia 1 

Perparesia 2 

Perparesia x 

P01 P02 

P11 P12 P13 

P21 P22 P23 

Px1 Px2 


P23

Perparesite dinamike 

• Zvogelimi gradual i perparesise 

– Problemi i rritjes te perparesise per proceset interaktive 

• Perparesi punes me te shkurter 

– Nqs. e mundeshme parashikimi i kohes 

• Komandat ineraktive si pune te vecanta 

– Parashikimi i kohes sipas sjelljes 

• Manaxhimi me “llotari” 

– Llotari shtese per proceset perparesore 

– Qarkullimi llotarive midis proceseve 


Manaxhimi ne dy nivele 

• Vendoset nje pjese te proceseve [me perpari te ulet] ne 

disk per lirimin e kujteses 

• Supervizori ndan kohen e CPU per proceset ne kujtese. 

Periodikisht 

– Proceset per shume kohe ne kujtese kalojne ne disk 

– Proceset per shume kohe ne disk kalojne ne kujtese 

• Dy nivele te supervizorit 

– Niveli ulet trajton proceset ne kujtese 

– Niveli larte trajton shkembimin e proceseve disk kujtese 


Politikat dhe mekanizmat 

• Supervizori nuk konsideron specifikat e perdoruesve ne 

trajtimin e perparesive 

• Ndahen mekanizmat e supervizorit nga politikat e 

dhenies perparesi proceseve nga perdoruesi 

• Procesi kryesor mund te perdore thirrje te sistemit per te 

ndryshuar perparesite e nenproceseve 


Konkurenca e proceseve 


Vektoret e nderprerjeve 

• Nderprerja shoqerohet me nje numer identifikues (INT n) 

• Vektori i nderprerjeve mban treguesit per procedurat e 

sherbimit te nderprerjeve sipas numrit identifkues 

• Trajtimi i nderprerjes perfshin 

– Kopjohet numratori i programit te CPU ne stive 

– Kalohet, nepermjet vektorit te nderprerjeve sipas 

identifikuesit te nderprerjes, ne proceduren e sherbimit 

– Kopjohet gjendja e CPU ne PCB e procesit te nderprere 

– Realizohet procesi i sherbimit te nderprerjes 

• Rikthehet kontrolli ne procesin e nderprere, ose 

• Ne multiprogramim aktivizohet procesi i rradhes 


Konkurenca midis proceseve 

• Tre probleme 

– Shkembimi i informacionit midis proceseve 

– Konkurenca ne burimet e perbashketa 

– Vargezimi i varesise nga njeri tjetri 

• Konkurenca 

– Situata e gares per kapjen e burimeve te ndara 

• Disa procese kerkojne “njekohesisht” kapjen e te njejtit burim 

• Pyetje: lejohet nderprerja e nje procesi qe ka kapur burimin? 

– Pjesa e programit ku kapet nje burim i perbashket 

• Kerkon ekskluzivitet mbi procesin e kapjes te burimit 

• Percaktohet si “Seksion Kritik” qe nuk duhet nderprere 


• Shembull: Spooler i shtypit 

Procesi A 

Procesi B 

Situata e gares 

pergatit 

pergatit 

Print Spooler Printer 

☼ 

Nderprerje e multiprogramimit 

Rradha e Spooler 


shkruan 

shkruan 

Procesi A prish te dhenat e B

Seksioni kritik 

• Seksion kritik quhet pjesa e programit qe kap burime te 

perbashketa 

– Nuk behen supozime per shpejtesine e CPU 

– Nuk lejohen dy procese njekohesisht ne seksion kritik 

– Proceset jashte seksioneve kritike nuk duhet te bllokojne 

proceset ne seksione kritike 

– Asnje proces nuk duhet te prese pambarim per te hyre ne 

seksion kritik 


Perjashtimi reciprok 

• Mekanizmat e perjashtimit reciprok te proceseve gjate 

seksioneve kritike 

– C’aktivizimi i nderprerjeve 

– Variablat “celes” 

– Fjetja dhe zgjimi 

– Semaforet 

– Shkembimi i mesazheve 

– Monitoret 


Konkurenca – variablat celes 


C’aktivizimi i nderprerjeve 

• Nderprerjet shkaktojne pezullimin e nje procesi per ti 

lene vendin nje tjetri 

• Procesi qe eshte ne seksion kritik 

– Ne hyrje te seksionit c’aktivizon nderprerjet 

– Ne dalje te seksionit ri-aktivizon nderprerjet 

• Probleme 

– Kontrolli i nderprerjeve lihet ne doren e perdoruesit 

– Kohezgjatja e seksionit kritik mund te jete e madhe 

– Nuk vlen ne sistemet multi-procesor 

• Me vlere per sistemin e shfrytezimit 

– Sigurimi i seksioneve kritike te vete sistemit 


Variablat celes / flamur 

• Variabli celes (flamur) mer vlerat 

– 0 kur nuk ka procese ne seksion kritik 

– 1 kur nje proces hyn ne seksion kritik 

• Procesi qe hyn ne seksion kritik 

– Teston variablin celes dhe pret derisa te behet 0 

– Nryshon variablin ne 1 dhe hyn ne seksion kritik 

– Riben variablin 0 kur del nga seksioni kritik 

• Problem: nderprerjet gjate testim-ndryshimit 

– Mund te perdoret c’aktivizimi i nderprerjeve 

– Manipulimi i varjablit celes behet me thirrje sistemi. 

– Vetem kodi i procedurave te berthames te sistemit ka 

atributin qe lejon c’aktivizimin e nderprerjeve. 


• Variablat celes ne 

kapjen ekskluzive 

te burimeve 

• Seksioni kritik 

reduktohet ne 

trajtimin e variablit 

celes 

• Linux: perdoren 

skedare “celes” 

per shmangien e 

kapjes konkurente 

te skedareve 

• Problem: pritja 

Perdorimi i variablave celes 

seksion 

kritik 

seksion 

kritik 

set_flag (F) 

unset_flag (F) 

{ 

Int off 

F:=0 

Int on 

} 


ekskluzivitet 

Call set_flag(F) 

Call unset_flag(F) 

F 

{ 

I 

n 

t 

o 

f 

f 

; 

w 

h

• Shembull: Spooler i shtypit 

Procesi A 

Procesi B 

Seksion kritik 

Shembulli i spoolerit 

Bllokim: celesi:=1 

Pergatit: WAIT 

Rradha e Spooler 


shkruan ☼ 

Lirim: celesi:=0 

Int Int 

Procesi A ka 

ekskluzivitet 

mbi spooler 

Procesi B ka 

akses mbi 

spooler

• C’aktivizimi i nderprerjeve 

ndarje kohe 

seksion kritik 

& ekskluzivitet 

P1 P2 OS 

INT OFF 

INT ON 

Nderprerje dhe celes 

• Perdorimi i variablave celes 

P1 P2 OS 

celesi 

ndarje kohe 

- 

- 

- 

D seksion kritik 

ilire? 

- 

| 

I 

S ekskluzivitet 

ilire? 

izene! 

| 

| 

| 

| 

K seksion kritik 

ilire! 

| 

- 

- 

- 

- 

- 

koha koha 


D 

I 

S 

K

Konkurenca – semaforet 


Fjetja dhe zgjimi 

• Procesi qe nderpritet duhet te kaloje ne gjendje “pritje” 

– Problem: si do te behet kalimi ne gjendjen “gati” 

• Thirrjet e sistemit “sleep” dhe “wakeup” 

– Dy procese … 

– Procesi qe kerkon burimin ben sleep mbi variablin celes 

• Nqs. burimi i lire [celesi==1], 

– celesi:=0 

– procesi mer ekskluzivitetin mbi burimin 

• Nqs. burimi i zene [celesi==0], 

– procesi kalon nga gjendja “run” ne “pritje” 

– Procesi qe liron burimin ben wakeup mbi variablin celes 

– celesi:=1 

– aktivizohet procesi i bllokuar (nqs. ka te tille) 


Struktura e sleep & wakeup 

• Celesi eshte strukture F = {int C; int PID} 

• C ~ celesi 

• PID ~ mbajtesi i identifikatorit te procesit 

• “sleep” kalon procesin thirres ne gjendjen “pritje” 

sleep (C) 

{ 

} 

Int off; 

if (F.C==0) 

{ F.PID:=(PID); 

call_system_state_wait(PID); 

} F.C:=0; 

Int on; 

• “wakeup” zgjon procesin e rene ne gjendje “pritje” 

wakeup (C) 

{ 

} 

Int off; 

F.C:=1; 

if (F.PID!=NULL) call_system_state_ready(F.PID); 

Int on; 

• call_system_state_wait ne dalje ben “Int on” per mbylljen e seksionit 

kritik 

Call sleep(F) 

Call sleep(F) 

Call wakeup(F) 


wait 

ready 

F

Semaforet 

• Semafori – variabel qe mban numrin e thirrjeve “wakeup” 

te pa realizuara ne rastin e shume proceseve (Dijkstra) 

– Pergjithesim i metodes “sleep” & “wakeup” 

– Dy thirrje sistemi 

• “down” (~sleep) teston semaforin 

– Nqs. zero => procesi kalon ne gjendje “sleep” pa plotesuar 

“down” 

– Nqs. pozitive => zvogelon me 1 semaforin dhe vazhdon punen 

• “up” (~wakeup) rrit me 1 vleren e semaforit 

– Nqs. ka procese ne “sleep”, supervizori i sistemit zgjon njerin 

prej tyre dhe e lejon te perfundoje “down” 


Shembull i semaforeve 

• Situata klient-server 

– Tre semafore: 

• “PLOT” numeron fjalet e mbushura te buferit. Klienti kalon ne 

“sleep” kur PLOT=0 

• “BOSH” numeron fjalet bosh te buferit. Serveri kalon ne 

“sleep” kur BOSH=0 

• “MEX” ~ “mutual exclusive”, bllokon kapjen e buferit 

njekohesisht nga klienti dhe serveri (semafor binar) 

• Perdorimi i semaforeve 

– Sinkronizim: PLOT, BOSH 

– Ekskluzivitet: MEX 


Bllokimi reciprok 

• Semaforet dhe bllokimi reciprok (deadlock) 

Void server(void) 

{ while (TRUE) { 

down(&BOSH); 

down(&MEX); 

fill_buffer(…); 

up(&MEX); 

up(&PLOT) 

} 

} 

Void client(void) 

{ while (TRUE) { 

down(&PLOT); 

down(&MEX); 

empty_buffer(…); 

up(&MEX); 

up(&BOSH) 

} 

} 

– Gabimet ne perdorimin e semaforeve 

• Ndrimi i vendeve te thirrjes “down” shkakton bllokim 

– Nqs. buferi eshte plot, server ben “down(&MEX)” duke bere 

MEX=0 dhe me pas bllokohet tek “down(&BOSH)” 

– Klienti ndesh MEX=0 dhe bllokohet … 


Mbi strukturen e te dhenave 

• Mekanizmi i konkurences (semafor, etj.) ka nevoje per 

strukture te dhenash shoqeruese 

– Numratori i kerkesave 

– Te pakten nje rradhe pritjeje 

S 

numrator 

PID 1 PID 2 PID 3 PID 4 


Konkurenca - sinjalet dhe bllokimet 


Shkembimi i sinjaleve 

• Thirrjet e sistemit “send” dhe “receive” 

– Arkitektura klient-server 

• Serveri pret ne “receive” per sinal 

• Klienti dergon “send” kur ka nevoje 

– Sinkronizimi i proceseve ne sisteme te shperndara 

– Shkembimi i informacioneve midis proceseve 

– Reziku i humbjes te mesazheve 

• Marrja duhet te sinjalizohet (“ACK” ~ acknowledgement) 

• Nqs humbet ACK, ridergohet mesazhi 

• Mesazhet shoqerohen me numrin rendor 

• Proceset identifikohen (authentication) 

• Problem: performanca 


Monitoret 

• Monitori – bashkesi procedurash dhe struktura te 

dhenash te grupuara si “modul / objekt” qe kontrollon 

kapjen e burimeve 

– Monitori perdoret ne menyre ekskluzive 

– Thirrja e monitorit realizohet nga kompilatori 

• Monitori eshte konstruksion i gjuhes se programimit 

• Konkurenca kontrollohet nga kompilatori 

• Shmangen gabimet e programistit 

– Problem 

• cilat gjuhe programimi kane “monitor” ? 

• Koncept me interes ne zhvillimin e aplikimeve ? 


Bllokimet (deadlocks) 

X Y 

B2 

wait wait 


B1

Klasifikimi i bllokimeve 

• Problemi 

– nje proces kerkon ekskluzivitet per disa burime 

• Paisje – Skedare – Regjistrime … 

– Dy procese mund te bllokojne njeri tjetrin 

– Burimet jane 

• Te parashikueshem (preemptable) 

– Mund ti hiqen procesit qe e ka kapur 

– Shembull: kujtesa: dy procese bllokojne njeri tjetrin ne kujtese 

dhe printer, kujtesa i hiqet njerit dhe i jepet tjetrit (swapping) 

• Te paparashikueshem (non-preemptable) 

– Nuk mund ti hiqen procesit qe e ka kapur 

– Jane shkaku kryesor i bllokimeve 

– Shembull: printeri – shtypi i filluar nuk mund te nderpritet 


Trajtimi i blokimeve 

• Nje grup procesesh eshte i bllokuar nqs secili pret nje ngjarje qe nje 

proces tjeter i grupit mund te shkaktoje 

• Konditat per bllokim (Coffman) 

– Perjashtim reciprok (mutual exclusion) 

– Kap dhe prit (hold and wait) 

– Mungese parashikimi (non-preemptive) 

– Pritje ne “rreth vicioz” (circular wait) 

• Strategjite per shmangien e bllokimeve 

– Injorimi i problemit (nqs probabiliteti i ulet) 

– Detektimi dhe rimarja (ristartimi i proceseve bllokuese) 

– Shmangia dinamike (shmangia e situatave bllokuese) 

– Parandalimi duke mohuar konditat 


Shmangia dhe parandalimi 

• … 

– Shmangia dinamike (problematike) 

kondita zgjidhja 

perjashtimi reciprok spooling 

kap dhe prit kap gjithe burimet 

jo-parashikuese liro burimet para kapjes 

pritja rrethore rendit burimet 

– Parandalimi 

• Matrica e zenies te burimeve & algoritmi bankierit 

– Kerkohet nje proces qe i plotesohen kerkesat 

– Nsq ka, konsderohet i perfunduar dhe burimet lirohen 

– Nqs jo, situate bllokimi 


Hyrje – daljet 


• Klasifikimi 

– Bllok (disk, shirit, …) 

Klasifikimi i paisjeve 

– Karakter (tastiera, mouse, printer, …) 

– Speciale (clock …) 

• Hardueri 

– Paisjet 

– Kontrolloret 

HDD 

PRINTER MONITOR TASTIERE 

CPU RAM clock disk printer monitor tastiere 


• Regjistrat e kontrollorit 

– Ne kontrollor 

Kontrolloret 

– Ne kujtese 

– Sistemi komandon kontrollorin 

nepermjet regjistrave 

• Nderprerjet 

– IRQ 

• Interrupt vector 

• Interrupt service software 

– Kontrollori sinjalizon CPU 

nepermjet IRQ 

kontrollori 


bus 

IRQ 

RAM 

regjistrat 

regjistrat 

komande

Direct Memory Access / Area 

• Kontrollori pa DMA 

• lexon nje bllok nga paisja ne buferin e brendshem 

• ben IRQ dhe sinjalizon sistemin 

– Sistemi kopjon bajt-pas-bajti nga regjistri 

kontrollorit ne kujtesen e kompjuterit 

• Kontrollori me DMA 

• lexon nje bllok nga paisja ne buferin e brendshem 

dhe me pas kopjon buferin ne DMA (kujtesa e 

kompjuterit) 

• Ben IRQ dhe sinjalizon sistemin 

– Sistemi e gjen bllokun ne kujtese 


Softueri per hyrje – dalje 

• Pavaresia e paisjeve 

• Programimi te mos varet nga paisjet 

– Shembull “sort output” 

• Unifikimi i emerimit 

• Perdorimi i konceptit te “PATH” 

• Trajtimi i gabimeve 

• Pikasja e gabimeve 

• Rileximi / rishkrimi 

• Transferimet sinkrone / asinkrone 

• Bllokimi i sistemit ~ perdorimi i nderprerjeve 

• Ndashmeria e paisjeve 

• Kapja njekohesisht ose jo e paisjes nga disa perdorues 


• Niveli i perdoruesit 

Shtresat e softuerit 

• Softueri i pavarur nga paisja 

• Driver i paisjes 

– Komandon paisjen 

• Trajtuesi i nderprerjeve 

– Sistem sinjalizimi 

• Kontrollori 

– realizon komunikimin 

User Level Software 

Independent Software 

Device Driver 

Interrupt Handler 

CONTROLLER 


App 

OS 

SW 

HW

Trajtuesi i nderprerjeve 

• Procesi kerkon hyrje/dalje 

– Bllokon vehten 

• Down semaphore 

• Wait message 

• … 

– Spooler 

• Kontrollori perfundon 

veprimin dhe ben IRQ 

– Trajtuesi i nderprerjes 

c’bllokon procesin 

• Up semaphore 

• Send message 

• … 

process kontrollor 

Send request 

Call wait state 

Switch to Ready 


IRQ

Driver 

• Kodi i kushtezuar nga paisja => “driver” 

– Driver komunikon me regjistrat e kontrollorit 

• Pranon kerkesa ne format te pavarur nga shtresa e siperme 

• Gjeneron dhe komandat perkatese ne regjistra 

• Kontrollon rezultatin … 

• Nqs veprimi kerkon kohe 

– Bllokon vehten 

– Pret IRQ nga kontrollori 

• Kthen pergjigjen ne shtresen e siperme 


Softueri i pavarur 

• Funksionet tipike 

• Nderfaqimi uniform per paisjet 

• Emertimi paisjeve (Unix i trajton si skedare) 

• Mbrojtja e paisjeve (nga perdorues te paautorizuar) 

• Sigurimi madhesise te pavarur te blloqeve 

• Trajtimi i buferave (differencat ne shpejtesine e trajtimit) 

• Trajtimi i hapesires per paisjet bllok (zgjerimi i skedarit) 

• Zenia dhe leshimi i paisjeve (kapja ekskluzive) 

• Raportimi i gabimeve (pas trajtimit nga driver) 


Niveli i perdoruesit 

• Procedurat qe lidhen me programet e perdoruesit 

– Programisti perdor “write(fd, buffer, nbytes)” 

– Procedura “write” 

• Ben pjese ne nje librari procedurash dhe lidhet me programin 

• Pershtat parametrat e perdoruesit per thirrjet e sistemit 

• Realizon formatimin e hyrjes dhe daljes 

• Procedurat speciale 

– Printing Spooler Daemon 

• Proceset e perdoruesit bejne printimin ne skedar 

• Procesi spooler lexon skedaret dhe i dergon ne printer 

• Spooler eshte i vetmi proces qe komunikon me printerin 


• 

Bazat e kompilimit 


Bazat e Kompilimit 1 

• Etapat e pergatitjes te programit 

– Programi burim (C, FORTRAN, etj.) pergatitet si skedar 

me ndihmen e editorit te tekstit: “program.c” 

– Programi burim perkthehet (kompilohet) ne program 

objekt, ne gjuhen e procesorit: “program.o” 

– Programi objekt “lidhet” (linking) dhe transformohet ne 

program te ekzekutueshem: “program.exe” 

– Programi ekzekutueshem ngarkohet (loading) ne kujtese 

per ekzekutim. 



• Specifikat e etapave te programimit 

– Proramisti shkruan: 

• float a,b,c 

• input (b,c) 

• a=b+c 

• print (a) 

– Simbolet “a”, “b”, “c” perfaqesojne adresa kujtese per 

mbajtjen e numrave reale, te deklaruara nga perdoruesi. 

Kompilatori i transformon ne adresa relative kujtese. 

– Simbolet “input”, “print” perfaqesojne adresa kujtese ku 

duhet te gjenden procedurat e leximit dhe shkrimit. 

Kompilatori mund te mos jete ne gjendje ti percaktoje 

adresat perkatese. 



• Kompilatori krijon nje tabele simbolesh: 

SIMBOLI 

a 

b 

c 

input 

print 

ADRESA RELATIVE 

1001 

1002 

1003 

external 

Adresat relative te simboleve “input” dhe “print” mbeten te papercaktuara dhe vete 

simbolet konsiderohen si “te jashtem” (external). 


? 

? 

ATRIBUT 

float 

float 

float 

external


• Tabela e simboleve vendoset ne fund te programit 

objekt. 

• Simbolet “e jashtem” duhet te “lidhen” para se te behet 

ekzekutimi / perdorimi i tyre, duke ditur ku jane librarite 

me funksionet standarde 

– Lidhja statike: eshte lidhesi (linker) qe ploteson tabelen – 

lidh programin objekt me librarite duke prodhuar programin 

e ekzekutueshem (.exe). 

– Lidhja dinamike: eshte ngarkuesi (loader) qe realizon 

lidhjen: 

• Gjate procesit te ngarkimit 

• Gjate ekzekutimit (kur duhet te perdoret simboli) 



• Programi objekt dhe ai i ekzekutueshem: 

Programi Objekt 

CALL input, 1002, 1003 

LDA 1002 

ADDA 1003 

STA 1001 

CALL print, 1001 

Program Ekzekutueshem 

CALL 1101, 1002, 1003 

LDA 1002 

ADDA 1003 

STA 1001 

CALL 1201, 1001 

ku “1101”, “1201” jane adresat ku do te vendosen procedurat input 

dhe print, qe lidhesi/ngarkuesi i percakton pasi gjen procedurat ne 

librarine standarde perkatese. 


• 

Pyetje ??? 


Administrimi i Kujteses 

• Parkinson’s Law: programet zgjerohen qe te mbushin 

hapesiren e kujteses ne dispozicion 

• Sistemi i Administrimit te Kujteses (MMS) 

• Kujtesa e Fshehte (“cache”) 

– E shpejte por e shtrenjte 

– Ndermjetese midis RAM dhe procesorit 

• Kujtesa Virtuale 

– Ndarja e hapesires kujtese midis 

• RAM 

• DISK 


detyrat e MMS 

• Percaktimi i zonave te kujteses ku vendosen programet 

e ndryshme dhe te dhenat perkatese 

• Garantimi qe programet te mos nderhyne tek njeri tjetri 

– “Buffer Overflow” 

• Realizimi i kujteses virtuale 

– Zhvendosja e “copave” te hapesires se kujteses midis 

RAM dhe DISK 

– Mbajtja ne RAM e “copave” te hapesires se kujteses te 

proceseve te gjendje “gati” per ekzekutim 


administrimi i kujteses 

ne mono dhe multi programim 

Mono-programimi 

Drivers 

Program 

Berthama 

Multi-programimi 

Drivers 

Program 1 

Program 2 

Program 3 

Berthama 


• Rivendosja (relocation) 

MMS - rivendosja 

– Programisti nuk di ku do te vendoset programi ne 

kujtese gjate ekzekutimit 

– Gjate ekzekutimit programi mund te kalohet 

(swap) ne disk dhe rikthehet diku ne kujtese 

– Referencat relative te kujteses duhet te 

perkthehen ne adresa fizike te kujteses 

– Mbivendosja (overlay) 


• Mbrojtja (protection) 

MMS - mbrojtja 

– Proceset nuk duhet ti referohen zonave te 

kujteses te proceseve te tjere pa autorizim 

– Pamundesi e kontrollit te adresave fizike gjate 

kompilimit, pasi programi mund te rivendoset 

– Kontrolli i adresave fizike duhet te behet gjate 

ekzekutimit [mundesisht nga hardueri] 


• Ndashmeria (sharing) 

MMS – ndashmeria 

– Te lejohen disa procese te kapin te njejten zone 

kujtese me te dhenat te perbashketa 

– Preferohet qe cdo proces te kape te njejten kopje 

te programit se sa secili te kete kopjen e vet te 

programit 


• 

Pyetje ??? 


Principet e Adresimit 

• Adresat ne programin e 

ekzekutueshem jane relative. Gjate 

ngarkimit ne kujtese ngarkuesi (loader) 

in “transformon” ne adresa fizike duke 

percaktuar bazen e adresimit 

• Procesori llogarit adresat fizike duke 

mbledhur regjistrin baze me adresat 

relative: 

addr.phys = reg.base + addr.rel 

zona e kujteses e zene nga programi 

zona e kujteses e zene nga te dhenat dhe stiva 

zona e kujteses e zene nga procedurat standarde 

Addr. fizike 274569 

Reg. Baze / 0000 

1001 

1002 

1003 

1101 

1201 

Programi 

ekzekutueshem 

a (275570) 

b (275571) 

c (275572) 

input (275670) 

print (275770) 


algoritmet e adresimit 1 

• Adresat logjike ~ adresat fizike 

Regjistri i 

komandave 

ADD 

CPU 

346 

Adrese 

Llogjike 

346 

Registri i 

rivendosjes 

14000 


+ 

MMU 

Regjistri i Rivendosjes (Relocation Register) => Regjistri Baze 

Adrese 

Fizike 

14346 

Kujtesa

algoritmet e adresimit 2 

• Parimi i mbrojtjes ne nivel hardueri 

CPU 

Adrese 

Llogjike 

Reg. Limit 

< 

no 

error 

yes 

Reg. Reloc. 


+ 

MMU 

Adrese 

Fizike 

Kujtesa

• 

Pyetje ??? 


• Ndarja fikse 

Skemat e Administrimit te Kujteses 

• Ndarja dinamike 

• Ndarja Binare 

• Faqosja e thjeshte 

• Segmentimi i thjeshte 

• Faqosja e kujteses virtuale 

• Segmentimi i kujteses virtuale 


MMS me ndarje fikse te njejte 

• Kujtesa ndahet ne copa me madhesi te njejte. 

• Nje proces qe kerkon kujtese jo me shume se 

nje ndarje ngarkohet dhe ekzekutohet, 

ndryshe duhet ristrukturuar programi duke 

perdorur mbivendosjet (overlays) 

• Nqs. gjithe ndarjet jane te mbushura, sistemi 

mund te zhvendose ndonje proces ne disk 

(swapping) 

• Kujtesa perdoret pa eficience – cdo program 

sado i vogel bllokon nje ndarje te tere 

(fragmentimi i brendshem) 


MMS me ndarje fikse te ndryshueshme 

• Kujtesa qendrore ndahet ne copa me madhesi te 

ndryshueshme 

– Zbuten problemet e ndarjes fikse te kujteses 

ndarja 

procesi 

Ndarje me madhesi te njejte Ndarje me madhesi te ndryshueshme 


egullat e ndarjes fikse 

• Ndarja ne copa te barabarta 

– Nuk ka rendesi si shperndahen proceset 

• Ndarja ne copa te ndryshueshme 

– Mund te vendoset cdo proces ne copen me te 

vogel qe i pershtatet 

– Krijohen rradhe per proceset 

– Processet vendosen ne menyre qe te zvogelohet 

shperdorimi i kujteses 


Proceset 

e reja 

Rradhe 

processes 

skemat e ndarjes fikse 

Proceset 

e reja 

OS OS 

Rradhe 

processes 


MMS – ndarja dinamike 

• Ndarjet krijohen ne menyre dinamike me madhesi te ndryshme 

• Cdo procesi i jepet kujtese sipas nevojes duke krijuar ndarje kujtese 

te pershtatshme (supozohet se ka hapesire te lire te mjaftueshme). 

Nuk ka fragmentim te brenshem te kujteses 

• Gjate manpulimit te proceseve mund te krijohen “vrima” ne kujtese 

(fragmentimi i jashtem) 

• Duhet perdorur kompatesimi duke zvendosur proceset per te 

bashkuar copat e lira te kujteses 

• Procesori perdoret pa eficience nga kompaktesimi per shmangien e 

fragmentimit te jashtem 


P6 

P5 

P4 

P3 

P2 

P1 

problemet e ndarjes dinamike 

OS 

P1 

P2 

P3 

P4 

P5 

P6 

OS 

P1 

P2 

P4 

P6 


P7 

kerkesa 

per 

kujtese 

? 

OS 

P1 

P2 

P4 

P6 

OS 

P1 

P2 

P4 

P6 

P7 

Procesi i Kompaktesimit te Kujteses

egullat e ndarjes dinamike 

• Skema “pershtatja me e pare” (first fit) 

– Procesi vendoset ne ndarjen e pare te pershtatshme 

• Skema “pershtatja me e mire” (best fit) 

– Procesi vendoset ne ndarjen me te vogel te pershtatshme 

• Skema “pershtatja pasardhese” (next fit) 

– Procesi vendoset ne ndarjet e pare te pershtatshme duke filluar 

nga vendodhja e fundit 

• Problemi fragmentimit te jashtem mbetet 

– Ndryshon vetem “topologjia” e fragmentimit 

– Zhvendosja e proceseve ne kujtese kerkon kohe 

– Perdorimi i kujteses virtuale eshte akoma me i ngadalte 

• disku i ngurte eshte paisje e ngadalte 


Ndarja “Binare” 

• Synohet te shmanget fragmentimi si i brenshem i ndarjeve fikse dhe 

i jashtem i ndarjeve dinamike 

• E gjithe hapesira konsiderohet fillimisht si nje bllok i tere me 

madhesi 2 U 

• Supozohet se kerkohet nje cope kujtese me madhesi S 

– Nqs. 2 U-1 < S

Bllok 1 Mb 

A kerkon 100 Kb 

B kerkon 240 Kb 

C kerkon 64 Kb 

D ekrkon 250 Kb 

B liron 256 Kb 

A liron 128 Kb 

E kerkon 75 Kb 

C liron 64 Kb 

E liron 128 Kb 

D liron 256 Kb 

shembull i ndarjes “binare” 

A=128K 128 K 

A=128K 

A=128K 

A=128K 

A=128K 

128K 

E=128K 

128 K 

C=64K 

C=64K 

C=64K 

C=64K 

C=64K 

64K 

64K 

64K 

64K 

64K 

E=128K 128 K 

512 K 

256 K 

B = 256 K 

B = 256 K 

B = 256 K 

256 K 

256 K 

256 K 

256 K 


1 Mb 

1 Mb 

D = 256 K 

D = 256 K 

D = 256 K 

D = 256 K 

D = 256 K 

512 K 

512 K 

512 K 

256 K 

256 K 

256 K 

256 K 

256 K 

D = 256 K 256 K

MMS – disa perfundime 

• Sistemi perdor tabela statike ose dinamike per mbajtjen e 

parametrave te ndarjeve 

• Ndarja fikse shkakton fragmentim te brenshem 

– Keqperdorim i kujteses 

• Ndarja dinamike shkakton fragmentim te jashtem 

– Ose keqperdorim i kujteses 

– Ose keqperdorim i kohes se procesorit (kompaktesimi) 

• Probleme te pa permendura 

– Si mund te parashikohet kerkesa per stiven ??? 

– Si i behet nese programisti ka perdorur “malloc” ??? 


• 

Pyetje ??? 


MMS – faqosja e kujteses 

• Kujtesa fizike ndahet ne copa me madhesi te njejte 

– Frames 

• Madhesia e copave eshte fuqi e 2 

• Varion midis 512 8192 bytes 

• Kujtesa llogjike ndahet ne copa me madhesi te njejte 

– Faqet (pages) 

• Sistemi perdor tabelen e faqeve qe lidh indeksin e 

faqeve [te kujteses logjike] per proces me adresen fizike 

te bazes te frame-s ne kujtesen fizike 


Tabela e faqeve e 

procesit 2 


procesit 1 

principi i faqosjes 

KUJTESA KUJTESA 


procesit 2 

Tabela e faqeve 

te lira 


0 

0 

0 

0 

0 

adresimi tek faqet 

Adrese Logjike (16 bit) 

Numri Faqes (6 bit) Zhvendosja (10 bit) 

 

Test per 

numrin e 

faqeve ? 

0 

1 

2 

1 

0 

1 

0 

1 

0 

1 

Tabela e Faqeve 

0 0 0 1 0 1 

0 0 0 1 1 0 

0 1 1 0 0 1 

0 

0 

1 


1 

1 

1 

0 

1 

0 

1 

1 

0 

1 

1 

0 

Adrese Fizike (16 bit) 

1 

1 

1 

1 

0

MMS – segmentimi 1 

• Permiresim i idese se ndarjeve dinamike 

– POR SEGMENTET MUND TE JENE TE SHPERNDARE DHE 

JO NGJESHUR NJERI PAS TJETRIT SI NDARJA DINAMIKE 

– Shmanget fragmentimi i brenshem dhe minimizohet 

fragmentimi i jashtem 

– Programisti mund te percaktoje ndarjen e kujteses se 

nevojshme per programin ne segmente te madhesive te 

ndryshme … 


MMS – segmentimi 2 

– Procesi mund te kete segmente te vecanta 

• PCB 

• kodi programit (*) 

• te dhenat (*), 

• Stiva (*); [ku * - nje ose disa segmente] 

– Cdo proces ka tabelen e vet te segmenteve 

ndersa sistemi mban tabelen e blloqeve te lira te 

kujteses 

– Tabela e simboleve mban jo vetem fillimin por 

edhe gjatesine e segmenteve 


0 

0 

0 

0 

0 

1 

2 

0 

adresimi tek segmentet 

Adrese Logjike (16 bit) 

Segmenti (6 bit) Zhvendosja (10 bit) 

Test per 

numrin e 

faqeve ? 

 

1 

0 

1 

0 

1 

0 

1 

Tabela e Segmenteve 

Fillimi (Baza) Gjatesia 

0 0 0 1 0 1 

0 0 0 1 1 0 

0 1 1 0 0 1 

0 

0 

1 


1 

1 

1 

0 

1 

0 

1 

0 0 0 1 0 1 

0 0 0 1 1 0 

0 1 1 0 0 1 

1 

0 

1 

1 

0 

Adrese Fizike (16 bit) 

1 

 

Test per 

gjatesine e 

segmentit ? 

1 

1 

1 

0

MMS dhe kujtesa virtuale 

• Te njejtat mekanizma perdoren si per kujtesen qendrore dhe ate 

ndihmese 

• Hapesira e unifikuar (qendrore & ndihmese) e kujteses = kujtesa 

virtuale 

• Ne tabelat e faqeve – dallimi i faqeve qe ndodhen ne kujtesen 

qendrore nga ato qe ndodhen ne kujtesen ndihmese (ne disk) 

• Shkembimi i faqeve mids kujteses qendrore dhe ndihmese 

(swapping) 

– Identifikimi i “vjeterimit” te faqeve dhe proceseve ne kujtesen 

qendrore – percaktimi se cila faqe duhet te dergohet ne kujtesen 

ndihmese kur kerkohet te lirohet hapesire ne kujtesen qendrore 


main 

proc A 

proc C 

proc B 

proc A 

Koncepti i Stives 

proc A 

Stack 

ptr 

call A call B call A 

Kodi 

Programit 

Te Dhenat 

Statike 

param A 

te dhenat 

lokale A 

Stack 

ptr 

Kodi 

Programit 

Te Dhenat 

Statike 

param A 

te dhenat 

lokale A 

param B 

te dhenat 

lokale B 

Stack 

ptr 

Kodi 

Programit 

Te Dhenat 

Statike 

param A 

te dhenat 

lokale A 

param B 

te dhenat 

lokale B 

param A 

te dhenat 

lokale A 


MMS – Dinamika 

• Zenia dinamike e kujteses 

– Procedura “malloc” ☺ 

– Perdorimi i objekteve “string” ☺ 

– Tejmbushja e stives (stack overflow) 

• Sistemi duhet te plotesoje kerkesat dinamike per 

kujtese 

– Dhenia e faqeve shtese gjate ekzekutimit 

– Zinxhirezimi i faqeve per mbajtjen e objekteve 

voluminoze (qe tejkalojne madhesine e faqes) 

– “Grumbulli” i faqeve (heap), dhe … 

– … “mbledhesi i therrimeve” per rimarjen e faqeve 


Probleme te Mbrojtjes 

• Ndalimi i kapjes te zonave te kujteses jashte hapesires se dedikuar 

te procesit 

– Mos-tejkalimi i tabeles se faqeve/segmenteve … 

– … dhe mos-tejkalimi i nje faqeje/segmenti 

• Duhet testuar per cdo instruksion – behet nga hardueri 

• C’duhet te behet me procesin “shkeles” ? 

– Te pranohet shkelja ose te abortohet procesi (programi) ? 

– Mos-mbivendosja e faqeve/segmenteve 

• Eshte detyre e sistemit te shfrytezimit 

• Mekanizma te vecante konkurence 

– Ndarja me kusht e faqeve (lexim ~ shkrim) 


Koncepti i Perdoruesit 

• Perdoruesi – entitet qe ka te drejten te shfrytezoje burime te 

caktuara te kompjuerit 

– Individ / Aplikim 

• Perdoruesit organizohen ne grupe 

• Super-Perdoruesi (administratori) 

• Skedaret Unix 

– /etc/passwd => emrat dhe atributet e perdoruesve 

– /etc/group => grupet e perdoruesve 

– …/shadow => fjalet e kalimit 

• Fjalet e Kalimit 

– Kriptim i njeanshem (Linux ~ algoritmi MD5) 

– “alfaalfa” => “jshdfu6yiuwdhfv2rfiuhcv9872rf” 


• 

Pyetje ??? 


Koncepti Skedarit 

• Model abstrakt per komunikimin me periferiket 

• Skedari “hapet”, “shkruhet/lexohet”, “mbyllet” 

• Skedaret grupohen ne Direktori 

– “Shtegu” (Path) dhe Direktoria Korente 

• Mbrojtja (Unix) 

– Pronar, Grup_Perdoruesish dhe Perdorues_te_Tjere 

– Kodi 9 bit “rwx rwx rwx” 

• Montimi (Unix) 

• Skedaret speciale (Unix) 

– /dev/… 

– “pipe” 


• 

rrenja 

/mnt 

/mnt/dskb 

mount /dev/hdb1 /mnt/dskb 

/dev/hda1 /dev/hdb1 

“tunel” 

Disku A Disku B 

/data 

/ 

mnt/diskb/data 


Sistemi i Skedareve 

• “FILE” 

• Kerkesat themelore per ruajtjen afatgjate te informacionit 

– Ruajtja e sasive shume te medha te informacionit 

– Jetegjatesia e informacionit pas mbarimit te procesit qe e 

ka perdorur 

– Mundesia qe disa procese te kapin informacionin ne 

menyre konkurente 


kuptimi i skedarit 

• Mekanizem abstraksioni 

– Sherben per ruajtjen e informacionit ne disk dhe 

leximin e tij 

– Fsheh menyren si regjistrohet informacioni dhe si 

punon disku 

• Karakteristika thelbesore e abstraksionit 

– Emertimi i objekteve [skedareve] 

• Specifikat e sistemeve te ndryshme … 

– Karakteret qe perdoren 

– Struktura e emrave 

– Roli i prapashtesave 


struktura e skedareve 

• Tre menyra themelore 

– Varg bitesh 

– Varg regjistrimesh [record] 

– Strukture peme [tree] 

• Sistemi shfrytezimit mund ti shikoje skedaret si 

vargje bitesh 

– Thjeshtesi per sistemin 

– Lehtesi per perdoruesin 


strukturat me regjistrim dhe peme 

• Struktura me regjistrime 

– Supozohet varg regjistrimesh me gjatesi te njejte 

– Informacioni brenda nje regjistrimi i strukturuar 

– Adresimi relativ 

• Struktura peme 

– Regjistrime me gjatesi te ndryshme 

– Indeksim sipas nje fushe te fiksuar celes 

– Adresimi sipas vlerave te celesit 


tipet e skedareve 

• Te rregullt (informacione te perdoruesit) 

– Tekst (ASCII - American Standard Code for Information 

Interchange) 

– Binare (te ekzekutueshem etj.) 

• Direktori [folder] 

– … 

• Speciale karakter 

– Modelimi i hyrje-daljeve me periferiket 

• Speciale bllok 

– Modelimi i hyrje-daljeve me diskun 


skedaret binare 

• Te ekzekutueshem, arshive librari, etj. 

– Duhet te kene strukture te njohur nga sistemi 

• Shembull (Unix i hershem) 

– Koka [header] 

• Numri magjik, gjatesia, adresa fillimit etj. 

– Kodi programit 

– Te dhenat 

– Bitet e vendosjes 

– Tabela e simboleve 


kapja e skedareve 

• Sekuenciale 

– Lexim i biteve/regjistrimeve njeri pas tjetrit 

• E rastit [random] 

– Lexim i biteve/regjistrimeve ne menyre te rastit 

• Seek 

• Read / Write 

– Skemat e kapjes 

• Sipas numrit rendor te regjistrimit (me gjatesi te 

njejte) 

• Sipas vlerave celes dhe sistemit te indekseve 


• Mbrojtja 

– Kush ka te drejte kapje 

– Menyrat e kapjes 

• Krijuesi 

• Pronari 

• Gjatesia aktuale 

• Gjatesia maksimale 

• Koha e krijimit 

• Koha e modifikimit 

• Koha e kapjes se fundit 

attributet e skedareve 

• Flamure 

− i fshehur 

− i sistemit 

− vetem-per-lexim 

− i perkohshem 

− i bllokuar 

− etj. 

• Fjalekalimi 

• Gjatesia e regjistrimit 

• Fusha celes 

• … 


veprimet mbi skedaret 

• Krijimi [create] 

• Prishja [delete] 

• Hapja [open] 

• Mbyllja [close] 

• Leximi [read] 

• Shkrimi [write] 

• Shtimi [append] 

• Leximi atributeve [get_attributes] 

• Shkrimi atributeve [set_attributes] 

• Riemerimi [rename] 


• 

Pyetje ??? 


• Skedare speciale … 

• Struktura pemore e 

sistemit te skedareve 

– Direktoria rrenje 

– Direktori 

– Skedare 

– Te drejtat e kapjes 

– Lidhje 

• Direktoria rrenje 

– E para ne disk 

Direktorite 


skedar1 

skedar2 

skedar3 

skedar4 

… 

atribute 

atribute 

atribute 

atribute 

… 

struktura e direktorive 

adrese 

adrese 

adrese 

adrese 

… 


organizimi i direktorive 

• Direktorite e sistemit 


• “windows”; “documents and settings”; “program files” 

– Unix 

• bin, etc, lib, usr, sbin, var, … 

• Direktorite e perdoruesve 


• “my documents” 

– Unix 

• “home” 

• Kuptimi i shtegut [path] 


• Krijimi [create] 

• Prishja [delete] 

• Hapja [opendir] 

• Mbyllja [closedir] 

• Leximi [readdir] 

• Riemerimi [rename] 

• Lidhja [link] 

• C’lidhja [unlink] 

veprimet me direktorite 


Realizimi i sistemit te skedareve 

• Vendosja e vazhduar [gjatesia &fragmentimi] 

• Liste e lidhur [ngadalesia ne kapjen e rastit] 

• Liste e indeksuar (FAT) 


i-node 

atributet 

single 

double 

triple 

Unix “i-nodes” 

Direktoria 

inode emri skedarit 


• 

Pyetje ??? 


• Rasti IBM PC Compatibel 

Organizimi i Diskut 

– Max 4 ndarje kryesore/zgjeruara 

MBR & 

Tabela e Ndarjeve 

Ndarje e Zgjeruar (extended) 

Ndarje Kryesore Ndarje Llogjike Ndarje Llogjike 

Hapesira e te dhenave 

FAT (File Allocation Table) 

Boot Record 


trajtimi i blloqeve te diskut 

• Liste e lidhur (MS-DOS FAT) 

• Harte bitesh (Unix) 


• 

Pyetje ??? 


Kujdesi per Skedaret 

• Besueshmeria 

– Problemi i sektoreve difektoze 

• Markimi sektoreve difektoze 

• Sektoret rezerve per zevendesim 

– Arshivimi [backup] 

• Backup periodik 

• Dublikimi [mirror] 

– Integriteti 

• “system crash” / “nderprerje energjie” 

• Testimi gjate startimit te sistemit 

– Performanca 

• Fragmentimi i skedareve 

• Fragmentimi i hapesires se lire 

• Skedaret e perkohshem 


Siguria dhe Mbrojtja 

• Siguria: problemi ne teresi (teknik, drejtues, legal) 

• Mbrojtja [mekanizmat e …]: strukturat e sistemit 

• Problemet e sigurise 

– Humbja e te dhenave 

• Faktore natyrale, teknike, njerezore 

– Kapja e pa-autorizuar 

• Qellimi i rastit, ngacmimi, perfitimi, spiunazhi 

– Platforme per goditjen e te treteve (Interneti) 

• Privacia 

– Aspekte legale 

– Roli i administratoreve 


• Prishja e sigurise 

– Vjedhje e te dhenave 

– Shkaterim i te dhenave 

probleme te sigurise 

– Sulm ndaj te treteve (Interneti) 

– “Bombardim” me mesazhe 

• Te pa dobishme / Te rezikshme 

• Mekanizmat 

– Kali Trojes 

• Shtiret si program “paqesor’ 

– Bomba logjike 

• Aktivizohet ne momente te caktuara 


vektoret e carjes te sigurise 

• Viruse 

– Shperndahet nepermjet disketave, mesazheve etj. 

– Mekanizem pasiv, aktivizohen nga perdoruesi 

• Krimba 

– Vete-shperndahet ne rrjet 

– Mekanizem aktiv, shfrytezon portat e hapura 

– 1988: Robert Morris Jr. 

• Programe “publike” (Interneti) 

– Ofrohen si te dobishem per pune 


mekanizmat e mbrojtjes 

• Higjena informatike 

• Softuer Antivirus 

– Resident 

– Me kerkese 

• Organizata 

– Kompani qe zhvillojne softuer antivirus 

– Organizata 

• CERT [Computer Emergency Response Team] 

• CSRT [Computer Security Response Team] 

• CSIRT [Computer Security Incident Response Team] 

– Lista postare 


• 

Pyetje ??? 


parimet e projektimit te sigurte 

• Projekti te jete [mundesisht] publik 

• Te drejtat implicite te jene “jo kapje” 

• Kontrolli kapjes te behet sipas autoritetit aktual 

• Privilegjet e ekzekutimit te jene minimale 

• Mbrojtja ne shtresat me te poshtme te sistemit 

• Procedurat te jene psikologjikisht te pranueshme 

• Te tjera 

– kriptimi, historiku, kodet e kontrollit … 


identifikimi i perdoruesve 

• Authentication 

– username & password 

• Kriptim i njeanshem 

• Fjalekalimi te perkoheshme 

– Identifikimi fizik 

• Kartat e sigurise 

• Skanimi i tipareve individuale 

– Certifikatat ekektronike 

• Cift i celesit privat dhe publik 

– Celesat gjenerohen nga perdoruesi 

– Celesi publik regjistrohet nga autoritetet e certifikimit 

– Perdoren per kriptim dhe “firme elektronike” 


mekanizmat e mbrojtjes 

• Politika dhe Mekanizma 

• Mekanizmat 

– Domenet e mbrojtjes 

• Bashkesi ciftesh {objekt, te-drejta} 

• Unix: proceset lidhen me uid dhe gid 

– deklarohen ne /etc/passwd dhe /etc/group 

– kombinimi [uid,gid] percakton te drejtat e procesit 

– Listat e kontrollit te kapjes (ACL) 

• Shoqerimi i objekteve me listen e domeneve te lejuar 

• Skedaret ne Unix: 9 bit (rwx) per /owner/group/other/ 

– Komandat chown, chgrp, chmod 


• 

Pyetje ??? 


• 

Mbi Sistemet Multi-Procesor 

K1 

CPU1 

Sistemi Shfrytezimit 

K2 

CPU2 

 

APLIKIMET 

CPU3 


K3 

KUJTESA & PERIFERIKET 

kompjuteri 

K4 

CPU4 

proceset

Mbi Sistemet Paralele 

• Problemi i mbledhjes te dy vektoreve 

– 1 procesor => n cikle 

– m procesore => n/m cikle [‘m’ here me shpejt] 

Sistemi Shfrytezimit 

CPU CPU CPU CPU CPU CPU 

KUJTESA & PERIFERIKET 

kompjuteri 

Procesi 

_ 

_ 

_ 

_ 

_ 

_ 

_ 

_ 


sistemet paralele kryesore 

• SIMD 

– single instruction 

– multiple data 

• MIMD 

– multiple instructions 

– multiple data 

• Problem 

– Koordinimi midis procesoreve 

– Teknika speciale programimi 

• Programim paralel 


• SIMD 

– Vektorial zinxhir 

• MIMD 

instruksioni 

te dhenat 

vektoriale dhe matricore 


kujtesa 




rezultatet 


Mbi Sistemet e Shperndare 

• Shembull 

– Sistemet klient-server 

• Nje kompjuter 

• Disa kompjuter te lidhur ne rrjet 

detyra 

aplikimi 

klient 

PC – A 

rrjet 

aplikim 

server 

PC – B 

aplikim 

server 

PC – C 


rrjet

aplikimet e shperndara 

• Coptimi i detyres ne shume sisteme 

– Kluster me PC 

– GRID 

– Programim i shperndare 

• GRID: MPI [message processing interface] 

– Shembull 

• Mbledhja e vektoreve 

– I njejti program 

– Te dhenat te coptuara 

– Ciftet {program, cope_te_dhenash} ne PC te ndryshme 

– Copat e rezultateve bashkohen 


shembull vullnetarizmi 

• SETI@HOME 

– Analize spektrale (Arecibo) 

– Sot BOINC 

• (http://boinc.berkeley.edu/) 

• SETI 

• Fizika 

• PRIME95 

• Biologjia 

• Klima etj. 

SERVER 

– Numrat prim ☺ 

• 100,000€ ~ 10,000,000 shifra 

• http://mersenne.org/primenet/ 

INTERNETI 

PC 

Screensaver 

PC 

Screensaver 

PC 

Screensaver 


• “middleware” 

– Scientific Linux 

GRID 

– LCG [LHC Computing Grid, CERN] 

– Siguron kapacitete 

• Llogaritese 

• Rezervuese 

• Aplikuese 

• Perdoret nga 

• Fizika berthamore, 

• Biologjia, etj. 

• Projekte 

• EGEE 

• SEE-GRID [www.see-grid.org] etj. 

GRID middleware 


OS 

CPU 

OS 

CPU 

APLIKIMET 

OS 

CPU 

INTERNET 

OS 

CPU

• 

 

kerkese 

rezultate 

user 

interface 

certifikata 

personale 

autoriteti 

certifikues 

“dispetcer” 

funksionimi i grid 

verifikim i 

certifikates 

rezultate 

INTERNET 

kerkese 

Informacion mbi gjendjen 



Kluster 

CPU, RAM 

Kluster 

CPU, HDD 

Kluster 

APP, CPU 


• 

Pyetje ??? 


FUND 

☺☻

SISTEMET E SHFRYTEZIMIT

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?