Untitled

Grażyna Korneć 

Instytut Historii Akademii Podlaskiej w Siedlcach 

Policja Podziemna w powiecie siedleckim 

w latach 1939-1944 

Powiat siedlecki w okresie II Rzeczypospolitej ze względu na swe położenie 

strategiczne, komunikacyjne, ruch drogowy i kolejowy (szlak Warszawa-Brześć) 

stanowił ważny ośrodek administracyjny i gospodarczy. 

W mieście stacjonowało dowództwo 9. Dywizji Piechoty - dca gen. Wilhelm 

Ruckeman, następnie płk Werobiej oraz 22. pp ppłk Feliks Jędrychowski 

i 9. pal. Był tu duży garnizon wojskowy, ekspozytura Oddziału II Sztabu 

Generalnego WP nr 2, liczne organizacje kombatanckie: Związek Peowiaków, 

Związek Strzelecki, Legion Młodych, Związek Oficerów Rezerwy, 

Kolejowe Przysposobienie Wojskowe, Pocztowców, Zawodowa Straż Pożarna 

(nacz. Marcin Flora), związki zawodowe kolejarzy, nauczycieli. 

W końcowym okresie II Rzeczypospolitej gdy władzę sprawowała sanacja, 

starostą był Stanisław Guliński (OZN), wiceburmistrzem Siedlec - 

Stanisław Zdanowski (OZN), inspektorem samorządu Antoni Anusz. Dopiero 

w wyborach 21 V 1939 r. do Rady Miasta zwyciężyła PPS (37,5% głosów 

- 12 mandatów), SN - 6 mandatów, sanacja - 10, partie żydowskie - 4. 

W powiecie duże wpływy posiadali ludowcy, zaś przewodniczącym Zarządu 

Powiatowego SN był adwokat Zygmunt Chrzanowski, PPS - Aleksander 

Feist, OZN - Ignacy Wojewódzki. 1 

Komendantem garnizonu Siedlce w 1939 r. był ppłk Władysław Adamus. 

Podlegały mu Powiatowa Komenda Uzupełnień - z mjr Stanisławem 

Trojanem, Komenda Placu, Sąd Wojewódzki, pluton Żandarmerii Wojskowej. 

Była tu Powiatowa Komenda PW i Komenda PW nr 22 przy 22. pp. 

Powiat siedlecki miał także przed wojną rozbudowaną sieć policji państwowej, 

Komendę Powiatową i sieć terenową liczącą 18 posterunków z 74 

policjantami. Ponadto w Wydziale Śledczym w Siedlcach pracowało 10 

osób i w Komisariacie w Siedlcach - 32 policjantów. 

Siedleckie środowisko policyjne było prosanacyjne i liczyło się w społeczności 

miasta. Posiadało organizację .,Rodzina Policyjna", drużynę piłkarską 

„Pogoń", teatr prowadzony przez Szczepkowską (m.in. wystawiał 

rewię Wieczór humoru). Policja w powiecie i mieście odgrywała główną 

1 P. Matusak, A. Winter, Siedlce 1918-1939. [w:] Siedlce 1448-1995. red. E. Kospath- 

Pawłowski, Siedlce 1996, s. 68-109.

124 Policja Podziemna w powiecie siedleckim w latach 1939-1944 

2 

rolę w zabezpieczeniu porządku i bezpieczeństwa publicznego . Była także 

przewidywana w wojskowych planach mobilizacyjnych WP na wypadek 

wojny do zabezpieczenia porządku, zwalczania dywersantów, zjawisk, paniki 

ludności i w innych przygotowaniach obronnych. Działać miała w ramach 

planu obrony terenu OPL, którym kierował w powiecie por. Bogusław 

Sikorki, a dzielił się na dowództwo miasta Siedlce i dowództwa gmin. OPL 

ochraniał obiekty zmilitaryzowane, tj. pocztę, szpitale, kolej, magazyny 

żywności, organizował schrony dla ludności np. w Siedlcach było ich 96 

(objęto ochroną 33% mieszkańców), największy pod więzieniem. OPL 

w powiecie liczył ponad 1500 osób spośród policji, OSP, PCK, ZHP, ZS, 

ZLeg. ZOR. Współpracował w początku września 1939 r. z RKU - ośrodkiem 

zapasowym oraz niósł pomoc ludności po nalotach 1 . 

Wobec niemieckiego zagrożenia 6 IX 1939 r. opuściły miasto władze: 

starosta S. Guliński, inspektor samorządu - A. Anusz i siedlecka policja, 

wycofując się do Łukowa, a następnie Chełmna. 11 IX 1939 r. powiat siedlecki 

zajęli Niemcy. Władzę w okupowanym powiecie po zajęciu go przez 

Niemców stanowiła Komenda Wehrmachtu, następnie przejął ją 20 X 

1939 r. komisaryczny starosta Bolesław Wilamowski, a 27 X niemiecki starosta, 

dr Friedrich Gercke 4 . Wezwał on do podjęcia m.in. pracy polską policję 

państwową tworząc Policję Bezpieczeństwa i SD (Gestapo) (szef Julius 

Dube), zaś w ramach Policji Porządkowej (Orpo), Policję Ochronną (Szupo), 

Bahnschutz, Forstschutz, Sonderdienst, żandarmerię (kom. Wilhelm 

Bujnis). Policjanci polscy zmuszeni zostali groźbą surowych kar rozkazem 

Szefa Sipo i SD z 30 X 1939 r. do powrotu do służby. Większość wróciła, 

mimo że nie było zgody Rządu Polskiego. W 1942 r. PP liczyła 176 policjantów, 

miała Komendę Powiatową w Siedlcach. Było to więcej niż w innych 

powiatach. Niemcy pozostawili nazwę Policja Polska (w podziemiu 

nazywana granatową), zostawiono jednak tylko strukturę powiatową (nie 

dystryktu i szczebla GG), zostawili Komendę Powiatu, posterunków, kolor 

munduru (bez emblematów Państwa Polskiego), godło na czapkach zastąpiono 

herbem Siedlec i pozostawiono ją w dawnych budynkach. Pod względem 

struktury, miejsca, metod pracy, obowiązków, powinności PP początkowo 

podobna była do przedwojennej Policji Państwowej i ograniczała się 

do działalności interwencyjno-prewencyjnej. Okupacyjna Policja Polska 

objęta jednak została w maju 1942 r. sądownictwem SS i Policji. Opuszczenie 

szeregów w GG traktowano jako przestępstwo polityczne, za co groził 

obóz koncentracyjny lub kara śmierci. Niemcy dokonywali także prewencyjnej 

akcji aresztowania oficerów policjantów w czasie „akcji AB". PP 

~ Ibidem. 

3 Ibidem, s. 112-114. 

4 Ibidem, s. 115-116.

Grażyna Korneć 125 

była jednak jedyną legalną polską formacją uzbrojoną wykorzystywaną 

przez Rząd RP i Delegaturę RP, KG AK, choć nie uzyskała ich aprobaty 

jako całość a jedynie w wymiarze części kadry związanej z podziemiem"'. 

W GG Policja Polska, wg raportu okręgu Kraków ZWZ „Sól" z 23 IX 

1940 r., posiadała 40 Komend Powiatowych, 850 posterunków i 9 komisariatów 

w miastach wydzielonych. Liczyła 190 oficerów i 9500 policjantów. 

Ponadto było w 8 powiatach: 40 posterunków policji ukraińskiej, liczących 

5 oficerów, 250 policjantów. Ich status i struktura w powiatach były podobne 

do przedwojennej Policji Państwowej. Aparat ten jednak musiał realizować 

politykę okupanta, w tym terroru 6 . W latach 1939-1944 w powiecie 

siedleckim zamordowano 34.320 osób, wywieziono do obozów 679 

a 11.315 na przymusowe roboty do Rzeszy. Powiat poddawano również eksploatacji 

gospodarczej (kontyngenty) m.in. w 1942 r. powiat oddał 84% 

kontyngentu zbóż, 14,4% mleka (za opór spalono 45 gospodarstw, a część 

zarekwirowano), zwalczano nielegalny handel, ruch oporu, sabotaż, dywersję 

i partyzantkę, akcję pomocy społecznej (w tym. jeńcom radzieckim i Żydom). 

Do realizacji tej polityki używano także Policji Polskiej. Głównym jej 

zadaniem było zwalczanie różnych przestępstw politycznych a także działając 

w patrolach mieszanych połsko-niemieckich wspólne patrolowanie ulic, 

urządzanie łapanek na roboty do Rzeszy, zwalczanie nielegalnego handlu, 

uczestnictwo w akcji kontyngentowej, dokonywanie aresztowań na zlecenie 

niemieckie, ochrona gett, asysta przy egzekucjach publicznych Polaków, 

była też zmuszana do udziału w akcjach przeciwpartyzanckich. Odpowiedzialna 

jednak była za zwalczanie przestępstw pospolitych. 

Policja Polska, stawała często wobec dylematu, gdzie jest granica zwykłego 

rabunku i rekwizycji, mordu i likwidacji, bandytyzmu i partyzantki, 

zwłaszcza, że rozkaz KG AK o zwalczaniu bandytyzmu przez podziemie 

wydał 4 XI 1943 r. gen. Stefan Rowecki „Grot" a podobny 6 V 1943 r. -Kierownictwo 

Walki Konspiracyjnej, zaś w lutym 1944 r. Delegat Rządu RP na 

Kraj. Podziemne Sądy Specjalne i Wojskowe Sądy Specjalne AK karały za 

rabunek i bandytyzm, rozbrajały bandy, karały je chłostą, a niepoprawnych 

likwidowały 7 . 

Zakres obowiązków nakładanych na Policję Polską akcji skierowanych 

przeciw Polakom budził opory u policjantów, którzy sabotowali zarządzenia 

okupanta lub realizowali je z korzyścią dla miejscowej ludności. Ocenia się, 

że tylko około 10% policjantów gorliwie współpracowało z Niemcami, co 

potwierdza sytuacja w powiecie Siedlce. Część policjantów dokonywała 

M Getter, Policja Polska w Generalnej Guberni, [w:] 80 lat w służbie państwa 

i narodu, Szczytno 2001, s. 85-88. 

®AWIH, 111/22/44, t. 1, s. 108. 

7 M. Getter. op. cit.. s. 88-89.


rabunku w czasie służby, posługując się różnego typu szantażami, wydawała 

ukrytych, „spalonych", Żydów, zwalczała nielegalnych handlarzy. Policjanci 

tacy byli ostrzegani przez podziemie, a w wyniku braku poprawy likwidowani 

np. zlikwidowano kilku policjantów szmalcowników. 

Niemcy zresztą nigdy nie mieli zaufania do Policji Polskiej, stąd ją ściśle 

nadzorowali. Jej posterunki kontrolowała niemiecka żandarmeria (np. 

w Warszawie pod zarzutem realizacji instrukcji władz bezpieczeństwa AK, 

przewożenia broni i amunicji), zmienano obsady komendantów posterunków 

PP. Okresowo wstrzymywano urlopy funkcjonariuszom, włączano ich 

do akcji porządkowych, przeciwpartyznackich i in.; tworzono patrole polsko-niemieckie. 

27 III 1944 r. komendant Orpo dystryktu warszawskiego 

oświadczył nawet, że policjanci samowolnie opuszczający policję cudzoziemską, 

w tym polską, spowodują represje w postaci aresztowania rodzio 

ców dzieci i wysyłanie ich do obozu koncentracyjnego . 

Komendantem PP m. Warszawy był ppłk. Marian Kozielewski, a później 

płk Aleksander Reszczyński (zlikwidowany 4.III.1943 r.). By pozyskać 

policjantów do współpracy Niemcy awansowali ich np. 17 VI 1944 r. awansowano: 

na mjr. PP: Schneidera, Władysława Dudzińskiego, Litwina, na 

kpt. PP: Stanisława Kaczmarka, Mankiewicza, na por.: Franciszka Kaczmarka 

9 . Nagradzano policjantów gorliwych za zwalczanie szmuglu np. 

w Zarządzie Miasta Warszawy, w Komendzie PP był Wydział Przemysłowy 

do walki z lichwą którym kierował mjr W. Dudziński 10 . Miał on sieć konfidentów 

w fabrykach, na dworcach i instytucjach gospodarczych a także kilku 

gorliwych policjantów polskich: Józefa Kwiatkowskiego, Zygmunta Jankowskiego, 

plut. Benedykta Skazę, Felicjana Teodojewskiego, Wincentego 

Kulczyńskiego, którzy działali przeciw Polakom, co ustalił kontrwywiad 

KG AK. Podtrzymywał ich w tym działaniu mjr Dudziński. Do grupy gorliwych 

policjantów polskich wg kontrwywiadu KG AK należeli także 

w czerwcu 1944 r.: sierż. Michał Galbarczyk z Grójca, plut. Leona Walkowiak 

z Błonia, kpr Jakub Adamczyk z XX Komisariatu i kpr. Kazimierz 

Komelak z XIII Komisariatu w Warszawie 11 . Komendant Powiatowy PP w 

1 9 

Mińsku, Adam Gleja (zastrzelony przez podziemie) . 

W powiecie siedleckim zlikwidowano gorliwych policjantów: Józefa 

Kaźmierczaka, Porulaka, Mariana Mościckiego, Józefa Szumskiego (Kripo). 

Przypadki gorliwości były jednak odosobnione (10%), a zdecydowana większość 

policjantów polskich (90%) działała na rzecz obrony narodu polskiego. 

oczywiście, w różnym stopniu zaangażowania np. w Wydziale Bez- 

8 AWIHJII/22/12/cz.II.s. 41. 

9 

Ibidem, s. 436. 

10 

Ibidem, s. 436. 

11 

AWIH. II1/22/16. s. 227. 

12 

AWIH. II1/22/162, s. 310; Siedlce 1448-1995.... s. 151.


pieczeństwa Kontrwywiadu Oddziału II KG AK był referat policyjny 993 P 

rekrutujący się z policjantów polskich w Warszawie. W Słupnie AK zlikwidowała 

kpr. PP Kanię za zastrzelenie żołnierza AK Jana Fluksa z Radzymina. 

29 X 1942 r. oddział AK wychłostał wzorowych policjantów w Wołominie. 

Wielu policjantów było w strukturach organizacyjnych ZWZ-AK 

w powiecie siedleckim. Tworzono z nich wyspecjalizowane komórki, drużyny 

a nawet plutony, np. w powstaniu warszawskim utworzono z referatu 

993P kontrwywiadu KG pluton policjantów, który wszedł do batalionu 

„Pięść", biorąc udział w walkach. W Siedlcach pluton policji walczył 

w czasie akcji „Burza". W maju 1944 r. ppłk Jan Płotnicki z dowództwa PP 

i Policji Ukraińskiej w Warszawie organizował Milicję Ludową PPS- 

WRN 13 . Policjanci zasilali zwłaszcza formacje porządkowe i milicyjne podziemia 

na terenie całego kraju. Wielu policjantów polskich, którzy podjęli 

pracę w systemie bezpieczeństwa okupanta niemieckiego, współpracowało 

z ruchem oporu. Utworzyli także własną organizację konspiracyjną odwołującą 

się do policji powstańczej z okresu powstania styczniowego 1863 r., 

tzw. „sztyletników". Grupa ta wydawała w podziemiu pismo „PP" wzywające 

do pracy dla Polskiego Państwa Podziemnego. Władze centralne podziemia 

polskiego skierowały do policjantów polskich odezwę, w której 

stwierdzono jednoznacznie, że: „Naród polski i jego tajne organa państwowe 

z przykrością i niepokojem obserwują działalność tak zwanej »polskiej« 

policji. Z oburzeniem i wstydem patrzymy, jak niejednokrotnie Polak 

w mundurze polskiej policji państwowej prześciga nawet Niemców 

w swej służalczości i gorliwości w działaniu na szkodę narodu polskiego. 

Jak wielu urzędników, tak i Wy zgłosiliście się do niemieckiej służby okupacyjnej, 

choć interesu narodu polskiego nie wyrażacie, choć nie otrzymaliście 

na to zezwolenia Miarodajnych Czynników Polskich [podziemnej Delegatury 

RP na Kraj]. Każdy z policjantów granatowych w pełnieniu swej 

służby musi pamiętać, że: 

1. Państwo Polskie mimo przegranej walki we wrześniu 1939 r. nie przestało 

istnieć, posiada swe władze naczelne w osobie Prezydenta Rzeczypospolitej 

Polskiej i powołanego przez niego konstytucyjnego Rządu 

Polskiego na emigracji oraz pełnomocnika tego Rządu w Kraju. 

2. Państwo polskie nie zaprzestało walki z Niemcami prowadzi ją na frontach, 

morzach i w powietrzu aż do zwycięstwa i dlatego posiada siły 

zbrojne na emigracji." 14 

W dalszej części kierowano apele o patriotyczne postawy policji i włą- 

13 AWIH. 111/22/18, s. 329; M. Chojnacki, J. Stryjek. Armia Krajowa. Radzymiński 

obwód w dokumentach, Wołomin 1999, s. 205. 

' 4 Odezwa Delegatury RP na Kraj do policjantów (druk).


czenia się do walki z okupantem. Apele te i pismo „PP" znajdowały szeroki 

oddźwięk w szeregach polskich policjantów wszystkich szczebli, np. komendant 

PP w Krakowie, płk. Roman Sztaba został szefem i organizował 

policję podziemną w ramach okręgowej Delegatury RP tzw. PKB. Został on 

aresztowany i zamordowany przez Niemców. Komendant obwodu Kraków 

Południe PP, kpt. Kita był dowódcą batalionu Policji Polskiej w składzie 3 

kompanii utworzonego (ze 135 policjantów 12 IV 1944 r. na ul. Franciszkańskiej 

4, pierwszą kompanią dowodził ppor. Nowaka, sztab liczył 10 oficerów, 

w każdej kompanii było 4 Niemców). Batalion tworzono na wzór 

przedwojennej polskiej rezerwy policyjnej 13 . Miał on być wykorzystany do 

walki z partyzantką i akcji przeciwpowstańczej, której bali się Niemcy. Kpt. 

Kita był równolegle organizatorem w podziemiu PKB, stąd 28 III 1944 r. 

został aresztowany przez Gestapo razem z innymi oficerami PP, organizatorami 

PKB: mjr. Erhardtem (znaleziono u niego 6500 zł), mjr. Drożańskim 

(znaleziono przy nim listę niemieckich konfidentów do ukarania po wojnie) 

i policjantem Pudełko u \ W niemieckich planach przeciwpowstańczych 

opracowanych wiosną 1943 r. „Fali I" (w 3 etapach): w pierwszym zamierzano 

ją bacznie rozpoznawać, nie widziano udziału PP. W drugim zamierzano 

PP ściągnąć do jednego mp., a w trzecim rozbroić i ewentualnie aresztować 

lub ewakuować do protektoratu Czech i Moraw, a do GG ściągnąć 

policję ukraińską. 

W Warszawie wobec zagrożenia powstaniem zamierzano skupić PP 

w pałacu Brtihla, gdzie urzędował gubernator dystryktu, L. Fischer, a Gestapo 

i Kripo ewakuować do Poznania, zaś RD i VD ewakuować do Rzeszy. 

Prowadzono tu także liczne akcje aresztowań w szeregach PP pod zarzutem 

działania w podziemiu m.in. za „niedbalstwo" i współdziałanie z ruchem 

oporu w uwalnianiu więźniów ze Szpitala J. Bożego aresztowano m.in. policjantów: 

Józefa Chejdysa (XVII Kom.), Aleksandra Radke (XI Kom.). 

Jana Wacławskiego (II Kom.), Ignacego Pietrzaka (VII Kom.), Ludwika 

Olszewskiego (VII Kom.), Franciszka Kamińskiego (VI Kom.), Henryka 

Brzóskę (VII Kom.), Feliksa Barosiewicza (XVI Kom.), Bronisława Jadczaka 

(XII Kom.), Grzegorza Kowalskiego (VI Kom.), Stanisławz Augustyniaka 

(XXVI Kom.), Stanisława Jarzynę (XXV Kom.), Czesława Polaka 

(X Kom.). Aresztowano także dr Jana Bonawenturę Kamińskiego (znale- 

• i n 

ziono u niego prasę podziemną) . 

13 V 1944 r. kontrwywiad AK ustalił, że Gestapo prowadziło w ruiny 

getta, gdzie dokonywało rozstrzeliwań rozbrojonych 50 policjantów polskich. 

którzy odmówili wykonania rozkazów okupanta skierowanych prze- 

15 AWIH, 111/22/16, s. 24. 

16 Ibidem, s. 11. 

17 Ibidem, s. 195-201.


ciw Połakom 18 . 19 VI 1944 r. Gestapo aresztowało kpr Kripo Wróblewskiego 

z Otwocka za udział w likwidacji sierż. Kripo Neumana 19 . O tym jak 

bardzo Niemcy nie byli pewni zachowań i udziału w konspiracji PP i w czasie 

powstania, świadczą obawy szefa policji niemieckiej w Warszawie płk. 

P. O. Geibla, który 6 V 1944 r. wezwał „Franza" z komendy PP z ppłk. Rodewaldem 

z Szupo i oskarżył, że w czasie Świąt Wielkanocnych urządził 

dla PP w koszarach przy ul. Ciepłej święconkę z księżmi, a sala była udekorowana 

emblematami polskimi. Przedstawiając problem zaopatrzenia PP 

Geibel pytał „czy w razie powstania polskiego PP stanie po stronie Niemców. 

Na kilkakrotnie powtórzone pytanie „Franz" nie odpowiadał, tak że 

Geibel oświadczył, że „Keine Antwort ist auch eine Antwort" „Franz" 

oświadczył, że nie jest Niemcem, aczkolwiek służył 5 lat w Wehrmach- 

• „20 

cie 

Niemcy usiłowali straszyć policjantów polskich komunizmem, wskazywali 

siłę Wehrmachtu i bezsens powstania, które jest skazane na klęskę 

i przyniesie tylko niepotrzebne straty. 14 V 1944 r. do batalionu specjalnego 

PP na Oszmiańskiej w Warszawie przybył ppłk Rodewald z Szupo i stwierdził 

„Dokładnie wiemy, że ludność polska przygotowuje powstanie, lecz 

oświadczam Wam, że armia niemiecka jest tak silna, że z tej ziemi żadna 

siła ją nie ruszy. Wy jako policjanci apolityczni nie powinniście w danej 

chwili iść na lewo ani na prawo, lecz powinniście iść prostą drogą i spełniać 

swoje obowiązki służbowe sumiennie. W Prusach Wschodnich stoi tak silna 

7 1 

armia, że w zarodku zdusi każdy odruch ludności polskiej" . 

Kadra PP związała się w podziemiu z wywiadem i kontrwywiadem 

KG, okręgów i obwodów AK oraz z Państwowym Korpusem Bezpieczeństwa 

tworzonym przez Wydział Bezpieczeństwa. Departamentu Spraw Wewnętrznych 

Delegatury RP na Kraj a także formacjami porządkowymi innych 

organizacji (m.in. KB, ML PPS-WRN, NOW, NSZ), szukając alibi na 

okres powojenny. Stosunek konspiracji do PP był w tym w r zględzie praktyczny, 

służyć mieli u okupanta, ale i w podziemiu, a następnie uczestniczyć 

w odbudowie po wojnie milicji-policji polskiej. Społeczeństwo miało bardziej 

krytyczny stosunek do PP w której widoczne były na co dzień objawy/ 

kolaboracji. Podziemną policję Polskiego Państwa Podziemnego był PKB. 

Wydział Bezpieczeństwa utworzył w lipcu 1942 r. Tadeusz Miklaszewski 

„Małynicz" a jego zastępcą był por. Leon Lutyk „Bereda". Opracowano statut, 

strukturą organizacyjną-podział na okręgi i powiaty. Centralę Wydziału 

Bezpieczeństwa podzielono na trzy oddziały: organizacyjno-inspekcyjny, 

1S AWIH, 111/22/12, s. 328. 

19 AWIH, IiI/22/16, s. 217. 

20 A WIH, II1/22/12, s. 224. 

21 Ibidem, s. 254.


bezpieczeństwa, polityczno-społeczny. Główne zadanie przypadło oddziałowi 

bezpieczeństwa, który nadzorował wszystkie piony policyjnoporządkowe. 

Utworzono referaty: 

a) Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa - na czele z Inspektorem 

Głównym, ppłk Marianem Koziełewskim „Bratkowski" (komendant 

PP m. Warszawy); 

b) Straży Samorządowej (policja terytorialna) - z inspektorem Stanisławem 

Laskowskim; 

c) Straży Obywatelskiej (porządkowa formacja pomocnicza); 

d) Przestępczości i obozów (kartoteki dokumentacji zbrodni niemieckich); 

e) Informacji - centralny wywiad i kontrwywiad polityczny Delegatury 

RP; 

f) Bezpieczeństwa - bezpieczeństwa pracy Delegatury RP, rejestr 

aresztowanych, legalizacja, lokale . 

Podobną strukturę miały Wydziały Bezpieczeństwa Delegata Okręgowego 

i referaty Delegata Powiatowego. Dotyczy to komend okręgowych 

i powiatowych PKB. SS. Mianował ich Delegat na wniosek komendanta 

wyższego szczebla. W okręgu i powiecie był komendant i inspektor PKB, 

który miał zastępcę - inspektora Straży Samorządowej, sekretariat, sekcję 

śledczą, oddział specjalny i sieć terenowych posterunków gminnych. Typową 

strukturę posiadał powiat siedlecki: Komenda Powiatowa, Wydział 

Śledczy, Oddział Specjalny, Komisariat w Siedlcach i 18 posterunków 

gminnych od 3-12 policjantów. 

Wciągano do struktur PKB i SS policjantów. Inspektor Główny PKB 

i inspektor SS wciągnęli do współpracy wielu wysokich oficerów policji, 

m.in. płk. Roman Sztaba był komendantem okręgu PKB w Krakowie, ppłk 

Jan Płotnicki w Warszawie. W tworzeniu PKB i SS istotną rolę odgrywała 

AK, która miała na podstawie umowy tworzyć policję przez WSOP na terenach, 

gdzie nie było PKB w powstaniu. Kierowała do tej organizacji swoich 

członków rekrutujących się spośród policjantów, BCh, OW PPS WRN np. 

w powiecie siedleckim PKB utworzono w oparciu o strukturę organizacyjną 

AK. PKB nawiązał i utrzymywał kontakty z wyższymi dowództwami PP od 

jesieni 1941 r., dzięki zabiegom delegata RP, Cyryla Ratajskiego. Pozyskano 

wówczas do PKB wielu oficerów policji w Warszawie i Krakowie. 

W 1943 r. Głównym Inspektorem PKB został dotychczasowy zastępca Stanisław 

Tabisz „Piotrowski", zastępcami - Bolesław Kontrum „Cichocki" 

i Konrad Sienkiewicz. Szefem Sztabu mjr Bolesław Buyko, następnie ppłk 

Piecowski „Ryś". Sztab składał się z Wydziału I - Organizacyjnego, II - 

J. Gmitruk, Policja Polskiego Państwa Podziemnego, [w:] 80 lat w służbie państwa i 

narodu, Szczytno 2001. s. 92-100.

Grażyna Kornet 131 

Gospodarczego z kpt. Czesławem Witebskim, III - Wysiedlenia z pik Henrykiem 

Charlemagne, IV - Inspekcyjnego z mjr. Janem Wrzesińskim „Dąbski", 

V - Straży Samorządowej z Kazimierzem Staniszkisem „Zygmunt", 

Służby Śledczej - „Cichocki" 23 . 

PKB i SS na terenie okręgów i powiatów Delegaci RP opierali o Policję 

Polską oraz o struktury wojskowe, piony ochronne własnych ugrupowań. 

Największe z nich wpływy w terenie miała AK, ludowcy i socjaliści. Ludowcy 

w wyłanianych z oddziałach terytorialnych, strukturach PKB i SS 

w 1943 r. mieli 463 oficerów i 11 tys. policjantów, głównie w lubelskim, 

kieleckim, warszawskim 24 . Oni tworzyli gminne posterunki w terenie. 

W lipcu 1944 r. ludowcy mieli w PKB 7 tys. policjantów i 40 tys. w Straży 

Samorządowej. Nie było jednak w nich wielu policjantów polskich, gdyż ci 

trafiali do AK, (w powiecie siedleckim stanowili 75% PKB). Wiele oddziałów 

PKB walczyło w powstaniu warszawskim m.in. batalion mjr. „Barrego" 

na Starówce, KG PKB utworzyła oddział kpt. Bolesława Kontryma „Żmudzina" 

który walczył na pl. Dąbrowskiego 25 . 

Oddziały PKB brały też udział w akcji „Burza" m.in. pluton PKB 

(w tym policjanci m.in. Czesław Wysokiński „Promyk"), w Siedlcach brał 

udział w zgrupowaniu ppor. Czesława Dylewicza „Krukowskiego" w obronie 

miasta m.in. elektrowni, wodociągów, gmachów użyteczności publicznej 

i ochronie ludności przed terrorem okupanta. AK i PKB po wyzwoleniu 

zorganizowały tu milicję, którą dowodził por. Henryk Lenkowski. Została 

ona po wyzwoleniu zlikwidowana przez NKWD. Powiat siedlecki w strukturze 

AK należał do podokręgu wschodniego, obszaru I warszawskiego. 

W okręgu Warszawa Województwo, Delegatem był Józef Kwasiborski 

„Niemira", PKB „Ogródek", „Sad" w końcu 1943 r. kierował Walter „Wiśniewski" 

„Jur", a szefem SS był Stanisław Laskowski „Świda", zastępcą 

Jerzy Nowicki. 

Inspektorem Powiatowym PKB w Siedlcach „Szczupak" był kpt. Michał 

Zawalewski „Paparzyca". Delegatem Powiatowym RP w Siedlcach był 

początkowo ludowiec Aleksander Pasiak „Łowicki", a od 1942 r. adwokat 

Zygmunt Chrzanowski „Lizdejko", „Lisiecki" (przedwojenny i wojenny 

prezes ZP SN), który ściśle współpracował z AK. Delegatura RP w Siedlcach 

w połowie 1942 r. miała referaty: organizacyjny, administracji podziemnej, 

opieki społecznej, oświaty i kultury, przemysłu i handlu, rolnictwa 

i aprowizacji, komunikacji, finansów, telekomunikacji i łączności, wojskowy, 

PKB i SS. Należy zaznaczyć, że PKB i SS w powiecie tworzono 

23 

W. Grabowski, Delegatura 

1995, s. 80. 

" J. Gmitruk, op. cit., s. 196. 

Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj, Warszawa 

P. Majer, Geneza Milicji Obywatelskiej i policji. Analiza porównawcza [w:] 80 lat 

w służbie państwa i narodu, op. cit., s. 114.


głównie na bazie struktur terenowych AK. W warszawskim PKB i SS posiadały 

batalion 28 oficerów i 403 policjantów. Zamierzało utworzyć tu dalsze 

dwa bataliony PKB (po 500 policjantów) na Kresy Wschodnie. Kpt. rez. 

Michał Zawalewski „Paparzyca" został 1.1.1941 r. przysłany przez KG ZWZ 

do Siedlec i objął tu ekspozyturę nr 2 Oli KG ZWZ. W marcu 1942 r. zaczął 

tworzyć PKB, której inspektorem był do maja 1944 r 26 . Objął następnie 

funkcję kwatermistrza Komendy Obwodu AK. Bazował on na ZWZ - 9 

ośrodkach utworzonych w 1941 r., 25 gminach i 288 na 417 wsi. ZWZ liczył 

wówczas 86 oficerów, 57 pchor., 524 podofic., 1574 żołnierzy, 396 

cywilów. W 1942 r. stan AK wzrósł do 5444 żołnierzy. AK była najliczniejszą 

i najsilniejszą organizacją w powiecie. Posiadała dobrze zorganizowany 

wywiad i kontrwywiad, w których działało wielu policjantów granatowych. 

W Komendzie Powiatowej PP w Siedlcach istniała komórka konspiracyjna, 

która zorganizowała podsłuch żandarmerii i ostrzegała przed aresztowaniami 

na terenie powiatu. Należeli do niej: kpt Graft, st. sierż. Jerzy Zaczyk, 

Czesław Wysokiński „Promyk", Stanisław Raczyński „Znicz" (zginął 

w Oświęcimiu), plut. Kazimierz Jakimiuk, Antoni Bieńkowski, st. sierż. 

Józef Dmowski z PP i por. Stefan Zieliński z Kripo. W Gestapo informatorem 

wywiadu AK był tłumacz Frankel (Żyd) i Zofia Polak (została VD za 

zgodą ZWZ). Wykup aresztowanych żołnierzy AK załatwiał st. sierż. Dybałak. 

Rozpracowano gorliwego funkcjonariusza PP Józefa Szymskiego, który 

rozpracowywał konspirację PP, zadenuncjował Franka, został on zlikwidowany 

17.VI. 1944 r. Wielu policjantów z posterunków terenowych PP było 

w konspiracji AK, m.in. w Krzesku sierż. Jan Karolczuk (AK), w Kotuniu 

st. sierż. Edward Kędzia „Grot" (wysiedlony z Wielkopolski) 27 . 

Stan organizacyjny inspektoratu PKB Siedlce „Szczupak" 23 .XI. 1943 r. a/ 

Wyszczególnienie Ilość policjantów 

Komenda 6 

Komisariat 30 

Oddział Specjalny 10 

Posterunki 99 

Wydział Śledczy 12 (9 mężczyzn, 3 kobiety) 

Razem 157 ( w tym 145 policjantów, 

z tego 107 z Policji Polskiej) 

a/ Sprawozdanie „Paparzycy" z 23.XI.1943 r. op.cit. 

26 Siedlce 1448-1995..., s. 136. 

27 Ibidem, s. 147.

Grażyna Korne ć 133 

Projektowane rozlokowanie i obsada posterunków PKB w powiecie 

Siedlce 23.XI.1943 r. 37 

L.p. Posterunek Ilość 

policjantów 

Uwagi 

1. Łosice 12 zwiększono obsadę ze względu na ważny ośrodek 

2. Sarnaki 5 

3. Huszlew 5 

4. Łysów 4 

5. Kornica 5 

6. Skórzec 4 

administracyjny 

7. Kotuń 8 zwiększono obsadę ze względu na przelotową stację 

kolejową 

8. Wodynie 6 zwiększono obsadę ze względu na szosy przelotowe 

9. Mordy 4 

10. Krzesk 7 zwiększono obsadę ze względu na szosę przelotową 

11. Wiśniew 6 zwiększono obsadę ze względu na szosę przelotową 

12 Hołubią 5 

13. Stok Ruski 3 

14. Niwiski 3 

15. Domanice 4 

16. Górki 3 

17. Zbuczyn 4 

18. Olszanka 4 

Razem 92 


Wydatki inspektoratu PKB Siedlce w listopadzie 1943 r. a/ 

Personalne Kwota Rzeczowe Kwota Rozjazdy Kwota Inne Kwota 

Komendant 

Pow. 

800 lokal 100 delegacje 500 nieprze- 

Sekretarka 200 materiały 50 

Kurierka 

wewn. 

dwu wywia- 

dowców 

200 

600 

widziana 

Razem 1800 Razem 150 Razem 500 Razem 300 

Ogółem 2750 


300


Zakres pracy PKB w inspektoracie-powiecie Siedlce „Szczupak" oddają 

punkty ze sprawozdania miesięcznego „Paparzycy": 1. Okupant. 2. Terror, 

3. Napady, 4. Kanalie, 5. Stan PKB. Wiązał się on z policyjnym działaniem 

aparatu bezpieczeństwa w terenie. Odnośnie polityki okupanta zwłaszcza 

grabieży dóbr rolnych przez Niemców „Paparzyca" odnotował, że do 

23.XI.1943 r. „Nasilenie zbiórki wyznaczonego kontyngentu, zakończone 

zostało w pierwszych dniach miesiąca sprawozdawczego. Wszelkiego rodzaju 

zboża oddane zostały w 100%, kartofle 86%. Komisje kontyngentowe 

oraz oddziały wojskowe wyznaczone do pomocy - zlikwidowano. W celu 

usprawnienia działalności gmin, przyjechał z dystryktu inspektor samorządowy 

(Niemiec, personalia w toku ustalenia) został on przez Starostę 

przedstawiony na ostatniej odprawie wójtów" 28 . Donosił także o wprowadzeniu 

ze względów bezpieczeństwa wydawania Polakom przepustek kolejowych 

w Łosicach i przez Zarząd Miasta Siedlce oraz zmianach godzin 

handlu, co miało ułatwić walkę z „czarnym rynkiem". W zakresie represji 

i terroru wobec ludności powiatu sprawozdanie informowało, że Niemcy, 

wykorzystując jako pretekst każdą próbę oporu Polaków, dokonują represji, 

wskutek czego stan bezpieczeństwa jest zagrożony i istnieje niepewność 

jutra." W odwet za akcje sabotażowe: uszkodzenie 2.11 pomp na kolei 

i podłożenie miny zegarowej w składach wojskowych w rannych godzinach 

dnia 10 bm. zablokowano część miasta [Siedlce]. Po spędzeniu 

mieszkańców na plac sportowy, wszystkich wylegitymowano. Zatrzymano 4 

osoby do dyspozycji Gestapo i około 70 osób przez Urząd Pracy. Zatrzymani 

przez Gestapo zostali zwolnieni, natomiast część ludzi zatrzymanych 

przez Urząd Pracy skierowano do Warszawy. Kilka wiosek i miejscowości 

w powiecie było w podobny sposób obrabianych [pacyfikowanych - przyp. 

aut.] m.in. 8 bm. wieś Nakory, gdzie zatrzymano jedną rodzinę posądzoną 

o posiadanie radia-podczas rewizji zrywano podłogi. 4 bm. blokowano m. 

Wodynie, był obecny starosta Seeman. Blokada odbyła się gładko bez nadużyć 

ze strony żołnierzy [często dokonywano rabunku]. W ciągu miesiąca 

aresztowano szereg ludzi w Mokobodach, Łosicach, Mordach. Są wypadki 

organizacyjne. W większości wypadków jednak ludzi nigdzie nie pracujących" 

29 . 

Oprócz terroru okupanta groźnym zjawiskiem dla bezpieczeństwa ludności 

miasta Siedlce i powiatu był bandytyzm, który gwałtownie rósł. Zjawisko 

to wzrosło nie tylko w sytuacji pauperyzacji społeczeństwa, systemu 

reglamentacji żywności przez okupanta, grabieży ekonomicznej, ale wynikało 

też z faktu posiadania broni. Dokonywano także mordów, porachunków 

osobistych. Bandy były rozbrajane, karne, likwidowane przez oddział 

28 Sprawozdanie „Paparzycy" z 23.XI.1943 r. (zbiory aut.). 

29 Ibidem.

Grażyna Korne ć 135 

PKB i oddziały AK, BCh. W sprawozdaniu „Paparzycy" czytamy o tym 

zjawisku „12 bm. zabito w Dziewulach 2-ch rolników. Sprawcy nieznani, 

represji brak. W Łosicach, Mordach i Siedlcach obrabowano kasy spółdzielni, 

kwoty zrabowane 16 do 35 tysięcy, sprawcy nieznani. 20 bm. został 

zabity Prachnio Franciszek z Oleśnicy gm. Wodynie, bandyta, który bardzo 

dotkliwie dał się poznać miejscowej ludności w/g informacji, likwidacji 

dokonał oddział Chłostry [Batalionów Chłopskich]. Na terenie Mokobody 

zabity został posterunkowy policji granatowej Porulak, cieszący się jak najgorszą 

opinią-sprawcy nieznani" 30 . 

Dużą wagę przywiązywało PKB do różnych osób w powiecie, w tym 

w ruchu oporu stanowiących zagrożenie bezpieczeństwa ludności miejscowej 

i podziemia, które w sprawozdaniu przedstawiono w punkcie „Kanalie". 

Wymieniono w nich rozpracowanych przez PKB „Willy Berg ur. 

24.IV. 1904 r. w Hemmentein pow. Schlochas, żonaty, [...] adres-Wuppertal, 

E.Hayn Strasse 75. Wykształcenie-szkoła powszechna. Do policji wstąpił 

1 .IV. 1925 r. w Dusseldorfie, od3.V.1943 r. do 18.VI.1943 był w Warszawie 

w SS u Polizeifuhrer. Od 19. VI. w starostwie siedleckim jako szef Wydziału 

Policyjnego. Podawane swego czasu Kazimiera i Jadwiga Korowojczuk 

zam. w kol. Lipno gm. Sarnaki jako konfidentki Gestapo są ostatnio zatrzymane, 

gdyż ich oskarżenia nie były rzeczowe. Na zapytanie podaję personalia 

kandydata policji granatowej Derkacza Lucjana, syna Józefa i Julii ur. 

24.IV. 1922, wieś Mostów gm. Huszlew, służy od 15.VIII.1942 r., kawaler. 

Obecnie przeniesiony na teren powiatu węgrowskiego, opinia niewyraźna, 

choć konkretnych faktów nie zebrano, [por.] Paweł [Michał] Rdzawicz vel 

Michał, „Tadeusz", „Wrzos" - wszystko pseudonimy, a właściwe nazwisko 

Gniot. Był podobno komendantem powiatu włodawskiego w ZWZ, skąd za 

nadużycia pieniężne usunięty. Jest rodem z pow. Radzyń, z Parczewa, 

z zawodu nauczyciel. Do Siedlec przybył zimą 1943 r. (styczeń, luty) gdzie 

wszedł w kontakt ze Stronnictwem Narodowym i z ramienia ich został wyznaczony 

na zastępcę komendanta okręgu podlaskiego. Wszedł on w styczniu 

z [chor. Karolem] Sękiem [„Jaś Nieznany"] (usunięty z naszej organizacji?) 

byłym członkiem KZ [Konfederacji Zbrojnej]. W marcu 1943 nastąpił 

rozłam wśród narodowców. Odłam [SN Kwadrat"] „Sachy" (pseudonimbyły 

redaktor z Pomorza) poszedł na współpracę z Delegaturą Rządu) [było 

to Stronnictwo Narodowe „Kwadrat", kierowane w powiecie przez Z. 

Chrzanowskiego, które swoje oddziały zbrojne scaliło z AK]. Odłam ONR 

[Organizacji Polskiej-skrajnie narodowej] utworzył NSZ [Narodowe Siły 

Zbrojne] z dowódcą Czesławem (płk. Oziewicz). Rdzawicz vel Gniot 

wszedł z organizacją do ONR [OP] i był komendantem okręgu. Ponieważ 

nie jest fachowcem wojskowym, więc na jego miejsce Czesław wyznaczył 

' 10 Ibidem.


mjr [Stanisława] Miodońskiego (Wicher), który był w naszej organizacji, 

przeszedł do NSZ, Zmiana nastąpiła w końcu marca 1943 r. i były tarcia, 

gdyż Rdzawicz nie chciał oddać swej funkcji. W końcu ustąpił i zrobił się 

komendantem organizacji] KOP [Korpus Obrońców Polski], OW [Organizacji 

Wojskowej], Miecz i Pług i KZ [Konfederacja Zbrojna] okręgu podlaskiego. 

Są to odłamy warchołów, którzy przy złączeniu się tych organizacji 

z AK odpryśli i działają na własną rękę, podszywając się sympatiami do 

NSZ. Władze miejscowe NSZ twierdzą, że nie mają nic wspólnego z nimi. 

Rdzawicz wydał szereg rozkazów do żołnierzy skonfederowanych organizacji, 

w których szkalował byłych działaczy KZ, dawny rząd Sanację oraz 

miejscowe władze powiatowe AK, a szczególnie Komendę Pow[iatowąobwodu]. 

Danych dostarczał mu Sęk, były pracownik 11 [wywiadu] KZ. 

Łącznie współpracuje z nim Porna (właściwe nazwisko Biernacki-były 

współpracownik redakcji „Wielkopolanina" sprzed wojny) jest on redaktorem 

tych rozkazów. Szczególnie gdy chodzi o rząd przedwojenny. Rozkazów 

tych wydał Rdzawicz 8-em. Wiadomości dotyczące spraw AK, Komendy 

Pow. dostarcza Sęk zorientowany w sytuacji miejscowej. Wszelkie 

wiadomości miejscowe i wpadki są przez niego w odpowiedni sposób przerabiane 

i jako zarzuty opisywane w rozkazach. Rdzawicz wywołał intrygi 

i wśród NSZ, a nawet miał popełnić nadużycia pieniężne, więc zagrożony 

przez II [wywiad] NSZ uciekł do Warszawy i tam przebywa, a tu przyjeżdża 

czasowo na kontakty ze swymi współpracownikami. We wszystkich rozkazach 

wzywa on do składania ofiar na organiz[ację], przy czym jego wysłannicy 

do zbierania składek mają się legitymować złotówką NB i serią wskazaną. 

Jest to banda grasująca i żerująca na naiwności i głupocie ludzi, kierując 

się hasłami przeciw Sanacji do której zaliczają wszystkich innych. Sęk 

jego współpracownik jest byłym pracownikiem II Oddziału [Sztabu Generalnego 

WP] sprzed wojny (urzędnik kontraktowy). Był już trzy razy aresztowany 

przez Gestapo i zawsze zwalniany. Krążą pogłoski i podejrzenia, że 

pracuje na rzecz Gestapo (niesprawdzone i niedowiedzione). Był on w KZ 

jako kierownik II ki, po złączeniu z AK pracował nadal, otrzymując zapomogi 

pieniężne. Jednocześnie był w styczności z OW i Mieczem i Pługiem, 

gdzie również brał zapomogi pieniężne, za udzielane informacje wywiadowcze. 

W roku 1942 w czerwcu po wpadce OW i KZ był aresztowany jednak 

później po 2 miesiącach zwolniony. Sprawa ta jest niejasna, gdyż innych 

wywieziono, chociaż dowodów żadnych nie mieli, a tylko donos [stanowił 

o powodzie aresztowania - przyp. aut.]. 

Podaję dalsze szczegóły dotyczące Pachały Piotra ur. 22.1.1894 r. 

w Wólce Łużyckiej pow. Radzyń, obecnie przebywa w Huszlewie. Przed 

wojną pracował w skrajnych ugrupowaniach ludowych [chodzi prawdopodobnie 

o Niezależną Partię Chłopską związaną z KPP], Co do informacji w 

sprawie bytności b. urzędnika m.starostwa na razie brak szczegółów, fakt


ten jest na warsztacie, również zbierane są informacje co do Laskarysówny. 

Podany Wasiak, którego oni oskarżyli o broń, jest robotnikiem trudniącym 

się handlem, jest przypuszczenie, że handluje bronią. W sprawie Binkowskiej 

Antoniny szczegóły podamy po otrzymaniu informacji z terenu" 31 . 

Policja Polska (granatowa) została rozwiązana 15.VIII.1944 r. dekretem 

PKWN, za to, że „stała na usługach okupantów". Dokonano jej rozbrojenia, 

rejestracji w Milicji Obywatelskiej. Część oskarżono na podstawie dekretu 

PKWN z 31.VIII. 1944 r., „O karaniu zbrodniarzy wojennych i zdrajców 

narodu". Wielu policjantów skazano i uwięziono. Dopiero 4.1.1946 r. powołano 

Komisję ds Rehabilitacji, która do 30.X.1948 r. rozpatrzyła 9 tys. 

spraw, z tego 556 (6%) negatywnie, tj. w których dowiedziono współpracę. 

Wobec wielu policjantów granatowych popełniono więc krzywdzący akt 

nieprawości. Cała organizacja Policja Polska została wówczas zrehabilitowana, 

bowiem skierowane wobec niej instytucjonalne oskarżenia okazały 

się zjawiskiem marginalnym. Wynikały one w dużej mierze z politycznego 

traktowania przez PKWN, a MO odcinała się od PP jako antydemokratycznej 

sanacyjnej przed wojną i współpracującej z Niemcami organizacji. Do 

MO przyjęto w latach 1944-1945 tylko 1000 b. policjantów. Dopiero po 

rozwiązaniu MO 6.IV.1990 r. wrócono do tradycji PP. 

PKB w powiecie siedleckim posiadał dobrze zorganizowaną liczącą 

157 osób sieć organizacyjną i fachową kadrę. Bazowała na policjantach granatowych, 

którzy stanowili 75% stanu organizacji. Był zorganizowany Wydział 

Śledczy, oddział specjalny, które prowadziły w podziemiu śledztwa 

w sprawie przestępstw pospolitych i politycznych powodujących zagrożenie 

dla stanu bezpieczeństwa ludności powiatu. Był więc ważnym elementem 

Polskiego Państwa Podziemnego na tym terenie. 

31 Ibidem.

Untitled

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?