Ön söz - Motif Akademi

HALKBĠLĠMĠ DERGĠSĠ
Mənada Mollayam, Molla Cüməyəm,
İsmi Pünhan, oda şux pərvanəyəm,
Gəlmişəm cahana, bir gün fənayam,
Axırda Kərəm tək yanasıyam mən.
(Cümə, 1995: 120-121)
Fikrimizcə, burada ilahi eĢqdən, Allaha olan ―aĢiqlik‖dən, Adəm
əleyhissəlamdan bu yana dünyaya gələn aĢiq//aĢıqlardan bəhs olunur. Sədnik
PaĢayev də həmin Ģerin təhlilində vücudnamə terminindən istifadə etmir və
―aĢıqlığ‖ın əslində aĢiqlik olduğunu qeyd edir: ―QoĢmanın ilk bəndinin ilk misrası
da çox zaman düzgün izah olunmur.. .. belə baĢa düĢülə bilməz ki, Adəm ilk dəfə
saz götürüb, söz qoĢub, aĢıqlıq edib, əsla yox. Adəmdən aĢıqlıq yox, aĢiqlik, yəni
sevib-sevilmək qalıb.‖ (Paşayev, 1990: 86). Qiyas Vəkilov isə həmin misranı
müstəqim mənada qəbul edib, aĢıqlığın Adəm Atadan icad olunduğunu göstərsə də
(1993: 49), S.PaĢayevin ehtimalı daha məntiqli və ağlabatan görünür. Son bənddə
isə təsəvvüfdə aĢiqliyin simvolu olan ―pərvanə‖ obrazının Ģerə gətirilməsi, cahana
gəlmə və əslinə dönmə (nüzul və üruc), Kərəmin adının çəkilməsi dediklərimizi
təsdiqləyir. Beləliklə, bu Ģeir tərcüməyi-haldan mühüm məqamlar əks etdirməklə
yanaĢı, vücudnamədən daha çox dövriyyə Ģeirlərlə səsləĢməkdədir. Ümumiyyətlə,
Türkiyə ədəbiyyatĢünaslığında yaĢnamələrin dövriyyə Ģeirlər əsasında yarandığı
qeyd olunur: ―Yunus Emre ve diğer vahdet-i vücud anlayıĢına sahip olan sünni
mutasavvıfların hepsinin devriyyelerinde yer alan bu tasavvufi, remzi ifade tarzı
yanında aynı Ģairlerin halk için yazdıkları devriyyelerde çoğunlukla insanın ana
rahmine düĢmesinden baĢlayarak ölümüne kadar, hatta bazan ölümden sonrakı bazı
sahfaları da içine alan bir anlatımla karĢılaĢtırmaktadır. Bu manzumelerde, ana
rahmine düĢme anından itibaren kiĢinin baĢına gelecek olan maddi ve manevi
sıkıntılara iĢaretle dünya hayatında bunlardan kendini korumanın yollarını anlatan,
kabir ve ahiret aleminin güçlüklerini gözler önüne seren Ģer`i devriyyeler de
yazılmıĢtır... Ayrıca bu anlayıĢtan hareketle devriyye türü, ileride ayrı bir nevi
olarak ortaya çıkacak yaĢnameye de dönüĢmektedir‖. (Uzun, 1994: 252) Murad
Özgökmenin “Türk İslam ədəbiyyatında ilâhilər, nəfəslər və dövriyyələr” adlı
dissertasiyasında AĢıq Dərdlidən verdiyi dövriyyə Ģeir ilə Molla Cumanın adı
çəkilən qoĢması arasında ideya-məzmun baxımından yaxınlığın olması da fikrimizi
təsdiqləyir. Həmin dövriyyə Ģeri tam olaraq burada veririk:
Bir zaman eğlendim sulb-ı pederde,
Kereme uğradım kana yetiştim.
Bir zaman meksettim rahm-i maderde,
Vücut hasil ettim cana yetiştim.
181