Przeczytaj fragment - Merlin

PLANSZE BECKA
Podstawy prawa

W sprzedaży:
B. Banaszak
PRAWO KONSTYTUCYJNE, wyd. 4
Studia Prawnicze
P. Nowik, E. Wronikowska
ZBIOROWE PRAWO PRACY
Skrypty Becka
J. Oniszczuk
FILOZOFIA I TEORIA PRAWA
Studia Prawnicze
T. Stawecki, P. Winczorek
WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA, wyd. 4
Skrypty Becka
A. M. Świątkowski
MIĘDZYNARODOWE PRAWO PRACY. TOM I. MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
PRAWO PRACY, WOLUMEN 1; STANDARDY MIĘDZYNARODOWE, WOLUMEN 2
Studia Prawnicze
A. Grześkowiak (red.)
PRAWO KARNE
Skrypty Becka
R. Golat
HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA POLSKI
Ćwiczenia Becka
M. Błachut, W. Gromski, J. Kaczor
TECHNIKA PRAWODAWCZA
Podręczniki Prawnicze
www.sklep.beck.pl

PLANSZE BECKA
PODSTAWY
PRAWA
PRAWOZNAWSTWO
PRAWO KONSTYTUCYJNE
PRAWO ADMINISTRACYJNE
► MATEUSZ DROBA
Wydawnictwo C. H. BECK
WARSZAWA 2008

Redakcja: Magdalena Cymerska
Projekt okładki: Paweł Dunia
© Wydawnictwo C. H. Beck 2008
Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o.
ul. Gen. Zajączka 9, 01-518 Warszawa
Skład i łamanie: Ewa Zduńczyk
Druk i oprawa: P.W.P INTERDRUK, Warszawa
ISBN 978-83-2550-052-8

Część฀I.฀Prawoznawstwo
Tabl.฀1.฀Pojęcie฀„państwo”
ORGANIZACJA SPOŁECZNA
JEDNOSTKA GEOPOLITYCZNA
okrelone, wyodrbnione
terytorium
M.฀Droba,฀Podstawy฀prawa.฀Plansze฀Becka
Pojcie „pastwo” moe by rozumiane jako:
– tworzca system celowy – organizacja pastwowa ze wzgldu na jej złoono tylko czciowo spełnia to kryterium
– kształtujca własne normy postpowania – prawo i powołujca instytucje stojce na stray ich przestrzegania
– majca najbardziej złoon struktur (okrela zasady funkcjonowania innych organizacji, np. prawo pastwa
okrela status stowarzysze, spółek)
– majca charakter uniwersalny (łczca elementy, jednostki rónorodne: ekonomicznie, narodowociowo, rasowo,
religijnie)
PODMIOT PRAWA
Trzy cechy pastwa (G. Jellinek)
grupa ludzi
(naród) zamieszkujcych terytorium
jedna władza zwierzchnia
PODMIOT PRAWA MIDZYNARODOWEGO
– suwerenna (samostanowica politycznie) jednostka geopolityczna (posiadajca terytorium, zamieszkujc je
ludno, władz)
PODMIOT PRAWA WEWNTRZENEGO
– zinstytucjonalizowana władza nadrzdna – w opozycji do podmiotów jej podlegajcych (obywateli, organizacji
prywatnych), które s jej podporzdkowane (w krajach demokratycznych jedynie legalistycznie, w krajach totalitarnych:
w szerokim spektrum aspektów yciowych)
– podmiot gospodarczy (Skarb Pastwa)
APARAT PASTWOWY
– ogół organów pastwowych, wyposaonych w okrelone kompetencje i spełniajcych okrelone funkcje
DEFINIOWANIE PASTWA
funkcjonalne: pastwo jest zrzeszeniem w celu korzystania z prawa, dla dobra powszechnego (Grocjusz), organizacj
społeczn majc na celu rozwizywanie wspólnych problemów i zabezpieczanie dóbr (J. R. Pennock, D. G. Smith)
strukturalno-elementowe: bazuj na trójelementowoci wyrónionej przez G. Jellinka
socjologiczne: pastwo jako zorganizowana zbiorowo polityczna, cało mogca podlega wyrónieniu etnicznemu,
kulturowemu, ekonomicznemu
psychologiczne: pastwo to zbiór wyobrae (przey) zwizanych z władz i podporzdkowaniem si władzy
klasowe: pastwo jako instrument panowania, dominacji okrelonej klasy społecznej
Tabl.฀1
3

Tabl.฀2
Tabl.฀2.฀Cechy฀państwa
4
ORGANIZACJA INTEGRUJCA I ROZSTRZYGAJCA KONFLIKTY SPOŁECZNE
podstawowe płaszczyzny
konfliktów:
1) dostp poszczególnych
jednostek i grup do dóbr
materialnych i kulturowych
2) dostp do sprawowania
władzy (ustalajcej zasady
podziału dóbr)
3) dostp do reprezentacji,
posiadanie „własnego głosu”
CECHY PASTWA
integralno wbrew tendencjom dezintegrujcym
i konfliktom moliwa jest dziki
władzy i jej podstawowemu instrumentowi
– normom prawnym przyjtym na
zasadzie:
a) teorii consensusu – zgody na podstawowe
wartoci lece u ródeł prawa
pastwa
b) teorii konfliktu – decydujca jest nie
zgoda (konsensus), lecz przymus
Część฀I.฀Prawoznawstwo
ORGANIZACJA POLITYCZNA
pastwo sprawuje władz polityczn, majc rozległy i kompleksowy charakter – odnosi si do całoci społeczestwa (w ramach
którego funkcjonuj róne grupy), decyduje o zasadach rozdziału dóbr, stymuluje i powinno godzi konflikty wewntrzne
midzy grupami społecznymi oraz dysponuje najostrzejszymi rodkami represji
ORGANIZACJA SUWERENNA
(pojcie interdyscyplinarne i wieloznaczne)
– pastwo jest niezalene od innych organizacji pastwowych w zakresie realizacji
funkcji wewntrznych i zewntrznych pastwa, chyba e dobrowolnie na
pewien rodzaj zalenoci si zgodziło (np. przystpujc do Unii Europejskiej)
– zasada nieinterwencji (Karta Narodów Zjednoczonych z 26.6.1945 r.)
strona zewntrzna suwerennoci: prawo midzynarodowe
strona wewntrzna suwerennoci: prawo konstytucyjne
przez:
1) wykształcenie mechanizmów selekcji i hierarchizacji
potrzeb i de, ze wzgldu na ograniczone moliwoci
ich zaspakajania (np. leki refundowane a towary
luksusowe obarczone dodatkowym podatkiem)
2) opanowanie najistotniejszych, najbardziej rozległych,
grocych utrat integralnoci konfliktów
społecznych (np. strajki silnych grup zawodowych)
3) organizowanie działa jednostkowych i zbiorowych
w celu wytwarzania deficytowych dóbr
twórca pojcia suwerennoci
– J. Bodin (XVI w.) – monarcha jako
suweren ma władz najwysz,
niezwizan prawami, dysponuje
monopolem tworzenia i stosowania
prawa oraz przymusem pastwowym
– J. J. Rousseau (XVIII w.) – suwerenem
jest lud jako cało
suwerenem według Konstytucji RP z 2.4.1997 r. jest naród (art. 4 ust. 1).
tzw. klauzula europejska (art. 90 ust. 1 Konstytucji) dopuszcza ograniczenie w wykonywaniu suwerennoci (lecz nie ograniczenie
samej suwerennoci) na podstawie dobrowolnej umowy midzynarodowej
ORGANIZACJA TERYTORIALNA
pastwo sprawuje władz nad wyodrbnion i niezalen od innych pastw czci powierzchni ziemskiej, wraz z wodami
ródldowymi, przyległymi pasami wód morskich, przestrzeni powietrzn nad tymi obszarami, a do sfery kosmicznej
terytorium
ldowe
cz
powierzchni
ziemskiej wraz
z wodami
ródldowymi
terytorium morskie
morskie wody wewntrzne (np. zatoki) oraz morze terytorialne
(obszar rozcigajcy si na 12 mil morskich w głb morza
liczony od linii podstawowej morza terytorialnego lub, w przypadku
jej braku, nad otwartym morzem, od linii brzegowej)
morze otwarte – zasada wolnoci mórz – nie naley do terytorium
adnego z pastw
dna i podziemie mórz – stanowi wspólne dziedzictwo
ludzkoci
terytorium powietrzne
pas powietrza nad terytorium
ldowym i morskim w zasadzie do
granicy przestrzeni kosmicznej
terytoria specjalne
eksterytorialno ambasad, pastwowych
(wojskowych, policyjnych)
statków morskich i powietrznych
ORGANIZACJA DZIAŁAJCA PRZEZ WYODRBNIONY APARAT PASTWOWY
zespół instytucjonalno-osobowy zorganizowany hierarchicznie i terytorialnie, dysponujcy przymusem legalnym
ORGANIZACJA PRZYMUSOWA
– przynaleno do organizacji pastwowej powstaje najczciej z mocy prawa poprzez narodzenie si z obywateli danego
pastwa (zasada krwi) bd urodzenie si na jego terytorium (zasada ziemi); praktycznie nie sposób znale si poza zwierzchnictwem
pastwa jako organizacji przymusowej, gdy nawet jako apatryda (osoba nieposiadajca obywatelstwa adnego
pastwa) bdziemy podlega organizacji pastwowej, na której terytorium si znajdujemy, i jej prawu
– istnieje moliwo zrzeczenia si obywatelstwa polskiego (za zgod Prezydenta RP)
M.฀Droba,฀Podstawy฀prawa.฀Plansze฀Becka

Część฀I.฀Prawoznawstwo
Tabl.฀3.฀Teorie฀powstania฀państwa
M.฀Droba,฀Podstawy฀prawa.฀Plansze฀Becka
TEORIE POWSTANIA PASTWA
STAROYTNO
Arystoteles: człowiek jest zwierzciem politycznym – predestynowany naturalnie do ycia w pastwie; małestwo > rodzina > gmina
> polis (jako wspólnota samowystarczalna)
Platon: pastwo powstaje, gdy jednostki nie s samowystarczalne, jest tworem spontanicznym
DOKTRYNA TEOLOGICZNA
(powstanie: staroytno, rozwój: redniowiecze)
– przedstawiciele: w. Paweł z Tarsu, w. Augustyn,
w. Tomasz Akwinata
– monarcha „z łaski boej” (Dei gratia), władza
pochodzi od Boga
– konkretne postacie władzy (le nabyta,
nielegitymizowana) nie korzystaj z takiego
domniemania – poddani mog okaza nieposłuszestwo
UMOWA SPOŁECZNA (XVII/XVIII w.)
DOKTRYNA PATRIARCHALNA
(korzenie: redniowiecze, rozwój: koniec
XVII w.)
– przedstawiciel: R. Filmer
– ewolucja: rodzina > ród > pastwo
– władza pastwowa (królewska) jak
władza ojca rodziny nad jej członkami;
ludzie nie s równi z natury, umowa
społeczna nie ma racji bytu, gdy lud
nie wybiera sobie sam zwierzchnictwa
PATRYMONIALIZM
(korzenie: redniowiecze,
sformułowanie: XIX w.)
– przedstawiciel: K. L. Haller
– władza pastwowa wywodzi
si z posiadania własnoci
ziemi
– brak wyjanienia, skd bierze
si prawo własnoci ziemi
(milczco: prawo naturalne)
– zacztki: u Epikura, Platona, Cycerona
– przedstawiciele: Grocjusz, J. J. Rousseau, J. Locke, T. Hobbes, B. Spinoza, H. Kołłtaj
– ródłem władzy jest społeczno ludzka – „lud”,
– przed zawarciem umowy społecznej ludzko pozostawała w „stanie naturalnym”:
a) ocenianym pesymistycznie – „człowiek jest z natury zły” (Hobbes) – stan ten wic powodował „wojn wszystkim przeciw wszystkim”,
pastwo to zło konieczne, by zapewni ludziom minimalne bezpieczestwo
b) ocenianym optymistycznie – człowiek jest z natury dobry (Locke, Rousseau) – stan ten był wic „złotym wiekiem”
– lud powierza wykonanie władzy (w swoim własnym interesie) pastwu – władcy na drodze umowy społecznej, lub oddaje si pod
zwierzchnictwo („w niewol” na mocy kontraktu – Grocujsz), dwuetapowo (utworzenie społeczestwa, a nastpnie powstanie
konkretnej władzy – J. Locke)
– w wypadku naduywania władzy, władzy niesprawiedliwej lud ma słuszne prawo „wypowiedzie” umow, powsta przeciw władzy
TEORIE PODBOJU (XIX w.)
– przedstawiciele: E. Duhring (pogldy jego zwalczał F. Engels), L. Gumplowicz
– rozwój historyczny stymuluje tylko działalno wybitnych (silnych) jednostek, ras, plemion
– walka ras, plemi zwyciskie ustanawia władz
TEORIA ROZWARSTWIENIA KLASOWEGO
– przedstawiciele: F. Engels (wczeniejsze badania: L. H. Morgan), K. Marks, W. Lenin
– powstanie pastwa poprzedza ustrój rodowo-plemienny, bdcy zwizkiem osobowym, a nie terytorialnym, brak zorganizowanego
aparatu przymusu, wyodrbnionej władzy
– wzrost wydajnoci pracy, starszyzna rodowa zaczyna przywłaszcza sobie nadwyk dóbr pozostałych po zaspokojeniu potrzeb
członków rodu, dokonuje si rozwarstwienie ekonomiczne, pojawia si własno prywatna a wraz z ni przeciwstawne interesy,
społeczestwo rozpada si na klasy (posiadaczy versus najemnicy)
TEORIE SOCJOLOGICZNE (XIX/XX w.)
– twórcy: E. Durkheim, L. Duguit
– pastwo solidaryzujce rónorodne interesy grup społecznych, pastwo
nie tworzy prawa lecz nadaje przymus instytucjonalny (L. Duguit)
teoria organiczna (A. Comte, H. Spencer, O. Gierke) – zjawiska społeczne jako
najwyszy rodzaj zjawisk biologiczno-przyrodniczych; podział w społeczestwie
jest naturalny, analogia do funkcji rónych organów ciała ludzkiego
teoria akceptacji (M. Weber) – władza pastwowa jest uznana przez ogół
społeczestwa z powodów:
– charyzmatycznych (cechy przywództwa, szacunek, bosko)
– tradycjonalistycznych (przywizanie, strach przez zmian, sprawdzone wzorce)
– racjonalistycznych (np. władza zapewnia bezpieczestwo)
TEORIE PSYCHOLOGICZNE (XX w.)
– najwybitniejszy przedstawiciel: L. Petraycki
Tabl.฀3
– powstanie władzy pastwowej jest wynikiem
przey, wiadomoci koniecznoci podporzdkowania
u poddanych i skorelowanego z nim
dania podporzdkowania si władzy u rzdzcych
(przeycie imperatywno-atrybutywne)
– powstanie pastwa jest zwizane z ewolucj
psychiczn człowieka, gdy przestaj wystarcza
wizy rodowe i pojawiaj si relacje midzy
obcymi osobnikami
5

Tabl.฀4
Tabl.฀4.฀Funkcje฀państwa
6
kryterium społeczne:
– funkcje ogólnonarodowe (np. obrona granic)
– funkcje klasowe (grupowe, czstkowe np. szczególna ochrona
pracowników wykonujcych prace szczególnie niebezpieczne)
kryterium czasowe:
– funkcje trwałe
– funkcje czasowe (np. zwalczanie skutków powodzi)
kryterium terytorialne (zasigu):
– wewntrzne
– zewntrzne (obronno, wymiana handlowa)
– ogólnopastwowe
– lokalne (np. dbanie o zachowanie infrastruktury lokalnej)
FUNKCJE PASTWA
KLASYFIKACJA FUNKCJI PASTWA
funkcje wewntrzne:
– organizowania
– regulowania
– ochronna (ład i porzdek)
– gospodarcza
– socjalna
– wychowawcza (kulturowa)
Część฀I.฀Prawoznawstwo
to główne kierunki jego działalnoci realizujce zadania, jakie sobie stawia, o zakresie okrelonym celami, które pastwo chce osign
1
zarówno termin „pastwo” jak i termin „funkcja” jest wieloznaczny i moe by rónie okrelany; mona przyj i funkcj jest ukierunkowana
społecznie realizacja jakiego załoonego przez dany podmiot społeczny celu 2
LIBERALIZM
funkcje zewntrzne:
– obrony
– ataku
– utrzymania status quo
PASTWO INTERWENCJONISTYCZNE A PASTWO LIBERALNE
– m.in. M. Friedman, L. von Mises
– indywidualistyczna koncepcja społeczestwa
– zadania pastwa to ochrona interesów jednostki, zabezpieczenie jej
nietykalnoci osobistej i majtku
– nieingerowanie pastwa w ycie gospodarcze – pastwo ma by tylko
jak „nocny stró”, pozwoli działa „niewidzialnej rce rynku”
– pastwo na stray swobody umów, naturalnych praw rynku (poda,
popyt) i wolnej konkurencji
– koncepcja instrumentalnej wartoci pastwa (nie wicej ni trzeba, by
chroni i zabezpiecza)
– gwarancje praworzdnoci i wolnoci jednostki
współczenie neoliberalizm – dopuszcza interwencjonizm pastwowy
umiarkowany w wydzielonych dziedzinach ycia społecznego, pastwo
powinno niwelowa napicia, dokonywa niezbdnych reform społecznych
– własno prywatna, swoboda umów, przyrodzone prawa jednostki
musz pozosta nienaruszone
FUNKCJE PRAWA
INTERWENCJONIZM
inny podział funkcji:
a) ochronna – systemu
społecznego i porzdku
prawnego
b) adaptacyjna – dostosowania
struktury i prawa do zmian
społecznych, technicznych itp.
c) innowacyjna – prognozowanie,
eliminowanie perspektyw
niepodanych na rzecz
podanych
– ingerencja w sfer socjaln, pracownicz, edukacj,
ubezpieczenia społeczne
rola pastwa w yciu ekonomicznym – J. M. Keynes
– pastwo regulatorem podziału dochodu, inwestycje
pastwowe, protekcjonizm pastwowy
interwencjonizm bezporedni: nacjonalizacja
interwencjonizm poredni: wchodzenie pastwa
w sektor prywatny (spółki z udziałem Skarbu Pastwa),
poprzez polityk finansow (np. ulgi podatkowe), pomoc
publiczn, specjalne strefy ekonomiczne, dotacje
celowe, premie eksportowe, reglamentacj działalno-
ci gospodarczej, koncesje i zezwolenia
– organizacyjna (porzdkuje ycie społeczne, ujarzmia chaos)
– ochronna (zapewnia ochron rónorakim dobrom)
– kontrolna (słuebna funkcji ochronnej)
– represyjna (karze)
– wychowawcza i resocjalizacyjna (kształtuje, utrwala i koryguje w kierunku podanych postaw społecznych)
– rozstrzygania konfliktów (stwarza drogi i tryby rozwizywania sporów indywidualnych i zbiorowych)
– partycypacyjna (wykształca mechanizmy wpływu jednostek i grup społecznych na władz, prawo do reprezentacji i zabierania
głosu)
M.฀Droba,฀Podstawy฀prawa.฀Plansze฀Becka

Część฀I.฀Prawoznawstwo
Tabl.฀5.฀Typ฀i฀forma฀państwa฀
Typ modelowy (zakładany a priori) – konstrukt idealny
– platoskie polis, rzdzone przez arystokracj ducha
– M. Weber: typ charyzmatyczny, tradycjonalistyczny,
racjonalistyczny
Typ empiryczny (a posteriori) – opisane na podstawie
konkretów historycznych
G. Jellinek:
1) typ antyczno-orientalny
2) typ helleski
3) typ rzymski
4) typ redniowieczny
5) typ współczesny
M.฀Droba,฀Podstawy฀prawa.฀Plansze฀Becka
TYP I FORMA PASTWA
Materializm historyczny: o typie pastwa decyduje ukształtowanie
historyczne stosunków ekonomicznych, typ stosunków produkcji, jaka
klasa społeczna posiada własno tych rodków.
typy pastw:
1) niewolnicze
2) feudalne
3) buruazyjne
4) socjalistyczne
podział Arystotelesa ze wzgldu na form:
– rzdy jednoosobowe (monarchia i tyrania)
– rzdy kolegialne (arystokracja i oligarchia)
– rzdy ludu (politea, gdzie dominuje klasa rednia i demokracja)
FORMA PASTWA
rozumie si przez ni budow (struktur) organów władzy pastwowej, sposób jej zdobywania i partycypacji, rodki i metody sprawowania
tej władzy oraz terytorialno-administracyjny ustrój pastwa
ze wzgldu na struktur i właciwoci organów władzy
monarchia
– władza faktycznie lub nominalnie
skupiona w jednej osobie
– dziedzinie lub doywotnio nabyta
rodzaje monarchii (ewolucja historyczna):
– rozdrobnienia feudalnego
– stanowa
– absolutna
– konstytucyjna
– parlamentarna
ze wzgldu na rodki i metody sprawowania władzy (reim polityczny)
demokratyczne
– demokracje bezporednie
(staroytne greckie polis, współczenie
najsilniejsza w Szwajcarii)
– demokracje porednie (wikszo
pastw europejskich)
niedemokratyczne
ze wzgldu na relacje pomidzy organami pastwowymi
republika
– władza naley do osób lub
instytucji wybranych w okrelonym
trybie na okrelony czas
– autorytarne (system rzdów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego
przywódcy, siłach wojskowych: Hiszpania – F. Franco, Chile – A. Pinochet),
– totalitarne (system rzdów dcy do całkowitego podporzdkowania społeczestwa
pastwu za pomoc monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii pastwowej,
terroru tajnych słub i masowej monopartii: ZSRR, III Rzesza Niemiecka)
1) system dyrektoriatu (Francja 1795–1799), 2) system parlamentarny, 3) system parlamentarno-gabinetowy (Polska), 4) system
gabinetowo-parlamentarny, 5 ) system parlamentarno-komitetowy (Komuna Paryska, Szwajcaria), 6) system kanclerski (Niemcy),
7) system prezydencki (USA), 8) system semiprezydencki (Francja)
ze wzgldu na struktur administracyjno-terytorialn
pastwa unitarne
jednostki administracji
terenowej podporzdkowane
organom centralnym
jednym dla całego pastwa
(z zachowaniem niezalenoci
samorzdu, jeli istnieje)
Konstytucja RP z 2.4.1997 r. –
art. 3: „Rzeczpospolita Polska
jest pastwem jednolitym”
pastwa złoone
– federacje (poszczególne czci składowe np. stany,
landy dysponuj okrelon samodzielnoci w zakresie
ustawodawczym, wykonawczym, sdowniczym, czsto
posiadaj własne parlamenty i rzdy przy okreleniu
kompetencji władz ogólnozwizkowych (polityka zagraniczna,
bezpieczestwo itp.), np. USA, Niemcy
– konfederacje – zwizek kilku pastw przy zachowaniu
pełnej ich suwerennoci, czsto celowy, tymczasowy,
ulega rozwizaniu po ustaniu przyczyny zawizania
lub zrealizowaniu celu
Tabl.฀5
unia personalna
– zwizek dwóch lub wicej
pastw posiadajcych wspólnego
monarch (króla), przy zachowaniu
odrbnego systemu
instytucji pastwowych
unia realna – zwizek dwóch
lub wikszej liczby pastw,
oparty na wspólnych instytucjach
pastwowych
7