HISTORIA FILOZOFII - Gandalf

Monika Kierepko
HISTORIA
FILOZOFII
W PIGUL-CE
W ROCŁAW

© Copyright by Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o.
Wrocław 2005
Wszelkie prawa zastrzeżone
Redakcja
Łukasz Piskor
Korekta
agnieszka golubiewska
Redakcja techniczna
elżbieta bursztynowicz
Projekt okładki
Piotr bień
Wydanie I
Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana,
w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, włącznie z fotokopiowaniem,
nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów,
bez pisemnej zgody wydawcy (art. 116, 117 Ustawy o prawie autorskim
i prawach pokrewnych z dn. 4.02.1994 r.)
Zamówienia na książki można składać na kartach pocztowych
lub przez Internetową Księgarnię Wysyłkową
Wydawnictwa ASTRUM Sp. z o.o.
Nasz adres
Wydawnictwo ASTRUM Sp. z o.o.
50-950 Wrocław 2, skr. poczt. 292
e-mail: astrum@astrum.wroc.pl
tel. 071 328-19-92, fax 071 328-09-87
Internetowa Księgarnia Wysyłkowa http://www.astrum.wroc.pl
Zapraszamy do Klubu Książki Wydawnictwa ASTRUM Sp. z o.o.
Napisz do nas lub zadzwoń!
ISBN 978-83-7277-599-3

SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Podstawowe pojęcia, działy filozofii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
Filozofia starożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Okres naturalistyczny – kosmologiczny
Filozofowie jońscy (Tales z Miletu 15 ● Anaksymander 16 ● Anaksymenes
18)
Heraklit z Efezu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
Pitagorejczycy (Pitagoras) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Eleaci (Parmenides z Elei 21 ● Zenon z Elei 22 ● Melissos z Samos 23)
Pluraliści i eklektyczni filozofowie przyrody (Anaksagoras 24 ● Empedokles
25 ● Demokryt 27 ● Diogenes z Apollonii 28)
Okres oświecenia starożytnego, tzw. humanistyczny
Sofiści (Protagoras 30 ● Gorgiasz 30)
Sokrates . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Okres systemów starożytnych, tzw. wielkich syntez
Platon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Arystoteles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Okres szkół starożytnych – szkoły hellenistyczne
Stoicyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Epikureizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Sceptycyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Okres religijny – synkretyczny
Filon z Aleksandrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Plotyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6
sPis treści
Filozofia średniowieczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Patrystyka – Ojcowie Kościoła
Tertulian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Klemens Aleksandryjski. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Orygenes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Św. Augustyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Wczesna scholastyka
Boecjusz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
Jan Szkot Eriugena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Anzelm z Canterbury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Piotr Abélard . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Powstanie uniwersytetów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Klasyczny okres scholastyczny
Robert Grosseteste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Św. Bonawentura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Albert Wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
Tomasz z Akwinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
Mistrz Eckhart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Nominalizm i upadek scholastyki
Wilhelm Ockham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Filozofia nowożytna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Renesans – okres przygotowania
Mikołaj z Kuzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Humanizm (Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarka, Erazm z Rotterdamu,
Michel de Montaigne). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Filozofia przyrody (Mikołaj Kopernik, Giordano Bruno, Galileusz,
Francis Bacon, Johannes Kepler, Isaac Newton) . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Filozofia państwa (Niccoló Machiavelli, Thomas Morus, Jean Bodin,
Tommaso Campanella, Hugo Grocjusz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Okres nowożytnych systemów filozoficznych
Racjonalizm (Kartezjusz 93 ● Gottfried Wilhelm Leibniz 99 ● Baruch
Spinoza 101)

sPis treści 7
Empiryzm (George Berkeley 105 ● David Hume 106 ● John Locke
109 ● Thomas Hobbes 114)
Oświecenie francuskie (Blaise Pascal 117 ● Wolter 120 ● Jan Jakub
Rousseau 122)
Okres krytyki – idealizm niemiecki
Immanuel Kant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Drugi okres nowożytnych „systemów” filozoficznych
Johann Gottlieb Fichte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Georg Wilhelm Friedrich Hegel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Arthur Schopenhauer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Søren Aabye Kierkegaard. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
August Comte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
Filozofia XX wieku (wybrani filozofowie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Filozofia życia
Fryderyk Wilhelm Nietzsche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
Wilhelm Dilthey. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
Henri Bergson. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169
Fenomenologia
Edmund Husserl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Roman Ingarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Max Scheler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Edyta Stein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Nicolai Hartmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Filozofia egzystencjalna
Karl Jaspers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Jean Paul Sartre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
Albert Camus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Martin Heidegger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Filozofia przyrody, filozofia analityczna
Ludwig Wittgenstein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Bertrand Russel i Georg Edward Moore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

8
sPis treści
Hermeneutyka
Hans Georg Gadamer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Paul Ricoeur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Racjonalizm krytyczny
Karl Raimund Popper i Hans Albert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Personalizm
Emmanuel Mounier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
Jacques Maritain. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Karol Wojtyła – Jan Paweł II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Filozofia dialogu (spotkania)
Emmanuel Lévinas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Martin Buber . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Józef Tischner. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253

WPROWADZENIE
Zajmowanie się filozofią bywa dwojakiego rodzaju – można ją uprawiać
i można ją studiować, jak uprawiali ją inni. Osobiście uważam,
że jak najbardziej potrzeba nam uprawiać filozofię – znaleźć w sobie
owo zadziwienie, czy światem, czy człowiekiem, z którego ona powstaje.
Trzeba nam szukać lub powtarzać pytania i chcieć podjąć trud
poszukiwania nań odpowiedzi. Nie można jednak lekceważyć dziedzictwa
filozofii, powinniśmy poznawać myśl filozoficzną – przede
wszystkim przez czytanie tekstów samych filozofów. Mam nadzieję,
że krótkie opracowanie myśli niektórych tylko filozofów zachęci Was
do wgłębienia się w ich pisma, poznania ich filozofii i ustosunkowania
się do niej. Bertrand Russell napisał w swoim dziele Problemy filozofii,
że filozofię należy studiować nie przez wzgląd na jakieś ostateczne odpowiedzi,
które ona daje, ale przez wzgląd na same pytania, które ta stawia.
Dlatego zachęcam do poznawania myśli filozoficznej, do filozofowania.
Paul Ambroise Valéry (1871-1945) – francuski poeta, pisząc o filozofii
– o historii filozofii, stwierdził, że to, jakie ona przyniesie owoce
w życiu człowieka, zależy od tego, kto przychodzi, by ją poznać:
To zależy od tego, kto przychodzi,
Czy okażę się grobem, czy skarbcem,
Czy też przemówię, czy też zamilknę,
Zależy tylko od Ciebie,
Przyjacielu nie wchodź bez pragnienia!
(P.A. Valéry, Poezje)
Pozostaje mi zatem życzyć pragnienia poznawania, pragnienia zdziwienia,
zadziwienia, refleksji. Pragnienia filozofowania.
Autorka

PODSTAWOWE POJĘCIA,
DZIAŁY FILOZOFII
Historia filozofii, jak sama nazwa wskazuje, jest opisem rozwoju filozofii.
Natomiast sama nazwa filozofia (gr. filosofia) składa się ze słów
filein – kochać i sofia – mądrość, zatem etymologicznie znaczy „miłość
mądrości”. Jednakże wyraz „miłość” w języku greckim jest wieloznaczny,
nie miał początkowo ścisłego znaczenia. W starożytności „filozofia”
znaczyła tyle co „nauka”, można zatem zaryzykować twierdzenie, że
u starożytnych „filozofia” to tyle co wiedza w ogóle, nauka. Warto wspomnieć
w tym miejscu grecką legendę, wedle której po raz pierwszy
przypisano użycie wyrazu „filozofia” Pitagorasowi, podobno chciał poprzez
niego ukazać, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie miłość jej
jest dostępna dla ludzi.
Dopiero Platon nadał filozofii nowe znaczenie, bowiem gdy wiedza
rozdzieliła się na dwa rodzaje – na wiedzę o zjawiskach i na wiedzę
o bycie, a stało się to po odróżnieniu zmiennych zjawisk od niezmiennego
bytu, wówczas potrzebny stał się termin dla oznaczenia wiedzy
o bycie. Platon nazwał ją filozofią, była ona dla niego nie ściśle określoną
dyscypliną, a oznaczała wiedzę ogólniejszą, prawdziwszą, trwalszą
od innych. Jego uczeń Arystoteles wyodrębnił z filozofii obejmującej
wszelką wiedzę „filozofię pierwszą”, czyli tę, która jest o „bycie jako
takim” i szuka dlań „pierwszych zasad i przyczyn”.
W IV w. p.n.e. greccy uczeni z Akademii Platońskiej ustalili podział
filozofii na trzy części: fizykę, logikę i etykę. Fizyką nazwali ogólną
naukę o bycie (zwaną także metafizyką i ontologią), logiką – ogólną
naukę o poznaniu (zwaną także epistemologią i gnoseologią), a etyką –
ogólną naukę o wartościach (zwaną aksjologią).
Są to trzy wielkie kompleksy nauk, z których każdy ma swoje części.
Metafizyka obok swej ogólnej części obejmowała nauki o Bogu,

12
podstawowe pojęcia, dziaŁy filozofii
duszy i przyrodzie, czyli teologię, psychologię i kosmologię. Naukę
o poznaniu tworzą dwa działy: teoria poznania – analizuje przebieg poznania
i krytyka poznania – ocenia jego wyniki. W teorii wartości na
pierwszym planie dostrzegamy etykę – traktującą o wartościach moralnych
i estetykę – badającą wartości estetyczne.
Do działów tych były przyłączane, jako im pokrewne bądź włączane
jako ich części, inne jeszcze dyscypliny. Z teorią poznania wiązano
logikę formalną i metodologię, z etyką – filozofię państwa, prawa, społeczeństwa,
religii, z estetyką – filozofię sztuki.
W starożytności filozofia utożsamiana była z wiedzą, której źródłem
jest ciekawość, zdziwienie światem (Platon, Arystoteles) oraz
wątpienie. Inspiracją do filozofii była także świadomość śmiertelności,
skłaniająca do pytania o sens życia. Jako podstawowe problemy filozofii
Platon wymieniał Prawdę, Dobro i Piękno. Immanuel Kant stawiał
cztery podstawowe pytania filozofii: Co mogę wiedzieć? (na które odpowiedź
daje metafizyka); Co powinienem czynić? (na które odpowiedź
daje etyka); Na co mogę mieć nadzieję? (na które odpowiedź daje religia);
Czym jest człowiek? (na które odpowiedź daje antropologia).
Wraz z rozwojem nauk szczegółowych pytaniami o to, czym jest
materia, z czego zbudowany jest świat i jakie prawa nim rządzą, zajęły
się nauki przyrodnicze, takie jak fizyka, chemia czy biologia. Inną zaś
grupą zagadnień filozofii – dotyczących człowieka i społeczeństwa –
zajmują się od strony empirycznej nauki humanistyczne, takie jak psychologia,
lingwistyka i socjologia.
Współczesnej filozofii pozostała jednak pewna grupa najbardziej
podstawowych zagadnień, które nie są ujęte w innych naukach ze
względu na ich ogólny charakter. W szczególności filozofia stara się
odpowiadać na podstawowe pytania dręczące ludzi od wieków, takie
jak: Jaka jest natura wszechrzeczy? Kim jest człowiek i dokąd zdąża?
Co to znaczy istnieć? Jak odróżnić prawdę od fałszu?
Współcześnie wyróżnia się następujące działy filozofii:
● antropologia filozoficzna (filozofia człowieka) – dąży do poznawania
natury człowieka;

podstawowe pojęcia, dziaŁy filozofii
● epistemologia (gnoseologia, teoria poznania) – nauka o warunkach,
istocie i granicach poznania; relacjach między podmiotem, przedmiotem
i treścią poznania;
● estetyka – zajmująca się określeniem piękna, sądów estetycznych
oraz sensem i funkcją wypowiedzi artystycznej; w jej skład wchodzi
także filozofia kultury;
● etyka – odpowiada na pytania dotyczące dobra, które powinno kierować
postępowaniem ludzi, wskazywać powszechnie ważne podstawy
sprawiedliwego i rozumnego życia i działania, krytycznie
analizując podstawy współczesnej moralności; jej działy to m.in.
metaetyka – badanie wypowiedzi etycznych oraz aksjologia – nauka
o wartościach;
● filozofia dziejów (historiozofia) – zajmuje się istotą oraz sensem procesów
historycznych, a także uwarunkowaniem postępowania człowieka
przez jego historyczność;
● filozofia języka – rozważa pochodzenie, znaczenie i funkcje języka,
zarówno w jego codziennym kształcie, jak i w próbach tworzenia
precyzyjnego języka, służącego wymaganiom nauki i poprawnego
nazywania rzeczy;
● filozofia nauki – stara się odpowiedzieć na pytanie, co można uznać
za poglądy naukowe, a co nie, i dlaczego; jej działem jest metodologia
nauk;
● filozofia religii – stara się zrozumieć powody występowania religii
w świecie i ich znaczenie dla człowieka;
● filozofia prawa – analizuje podstawy prawa stanowionego i norm,
jakim powinno takie prawo podlegać;
● filozofia przyrody – zajmuje się wyjaśnianiem przyrody jako całości,
w szczególności istotą materii, czasu i przestrzeni;
● filozofia społeczna – analizuje funkcje oraz sens państwa i społeczeństwa;
zajmuje się funkcjonowaniem człowieka w społeczeństwie jako
istoty społecznej oraz krytyką społeczną; jej działem jest filozofia polityczna;
● historia filozofii – bada i analizuje rozwój poglądów filozoficznych
na przestrzeni wieków;
13

14
podstawowe pojęcia, dziaŁy filozofii
● logika – teoria uporządkowanego i ścisłego rozumowania; wywodzi
się z klasycznej logiki formalnej badającej pojęcia, sądy i wnioskowanie
oraz metody dowodzenia* – współczesna logika podlega silnej
formalizacji i matematyzacji, posługuje się rachunkiem logicznym,
do którego wchodzą: system znaków (symboli) oraz należące do
niego reguły operacyjne;
● ontologia – wywodzący się z metafizyki dział filozofii badający
pierwsze zasady i pochodzenie bytu oraz jego strukturę.
Ze względu na periodyzację mówi się o filozofii:
● starożytnej – rozpoczyna się na przełomie VII/VI w. p.n.e., a kończy
w VI w. n.e.;
● średniowiecznej – trwa od VI w. n.e. do XIV w. n.e.;
● nowożytnej – obejmuje okres od XV w. aż po dzień dzisiejszy;
● współczesnej – rozpoczyna ją wiek XIX, ale zawiera się ona w filozofii
nowożytnej.
* Metoda dowodzenia – proces myślowy polegający na wywnioskowaniu danego
zdania ze zdań innych, uprzednio już uznanych.