najem i użyczenie egzemplarzy utworu jako odrębne pola ... - Gandalf

POLECAMY W SERII: 

AUDIOWIZUALNE USŁUGI MEDIALNE. 

REGLAMENTACJA W WARUNKACH 

KONWERSJI CYFROWEJ 

KATARZYNA CHAŁUBIŃSKA-JENTKIEWICZ 

OCHRONA PATENTOWA PRODUKTÓW LECZNICZYCH 

ŻANETA PACUD 

NARUSZENIE PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 

W PRAWIE PRYWATNYM MIĘDZYNARODOWYM 

MAREK ŚWIERCZYŃSKI 

WOLNOŚĆ PRASOWEJ WYPOWIEDZI SATYRYCZNEJ. 

STUDIUM CYWILISTYCZNE NA TLE PORÓWNAWCZYM 

PIOTR WASILEWSKI 

STOSUNEK PRAWA OCHRONY KONKURENCJI 

DO PRAWA WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ 

DAWID MIĄSIK 

UMOWY W ZAKRESIE WSPÓŁCZESNYCH 

SZTUK WIZUALNYCH 

PIOTR ŚLĘZAK

NAJEM I UŻYCZENIE 

EGZEMPLARZY UTWORU 

JAKO ODRĘBNE 

POLA EKSPLOATACJI 

Jerzy Szczotka 

Warszawa 2013

Stan prawny na 1 lutego 2013 r. 

Orzecznictwo i bibliografi a według stanu na 31 sierpnia 2012 r. 

Recenzent 

Prof. dr hab. Elżbieta Traple 

Redakcja serii 

Janusz Barta 

Ryszard Markiewicz 

Alicja Pollesch 

Wydawca 

Monika Pawłowska 

Redaktor prowadzący 

Joanna Cybulska 

Opracowanie redakcyjne 

Dagmara Wachna 

Układ typografi czny 

Marta Baranowska 

Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących 

im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej 

w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. 

A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty. 

SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ 

Więcej na www.legalnakultura.pl 

POLSKA IZBA KSIKI 

© Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 

ISBN 978-83-264-4142-4 

ISSN 1897-4392 

Wydane przez: 

Wolters Kluwer Polska SA 

Redakcja Książek 

01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a 

tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 

e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl 

www.wolterskluwer.pl 

księgarnia internetowa www.profi nfo.pl

Wykaz skrótów / 11 

Uwagi wstępne / 15 

Spis treści 

Część pierwsza 

Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu 

jako pól eksploatacji / 21 

Rozdział I 

Przesłanki i geneza wyodrębnienia najmu i użyczenia egzemplarzy 

utworu jako pól eksploatacji / 23 

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskich praw 

majątkowych / 23 

2. Wyodrębnienie najmu egzemplarzy utworu jako pola 

eksploatacji / 31 

2.1. Przesłanki wyodrębnienia / 31 

2.2. Najem egzemplarzy utworu a wyczerpanie prawa 

autorskiego / 33 

2.2.1. Wyczerpanie prawa – geneza i charakter 

instytucji / 33 

2.2.2. Wyczerpanie w prawie Unii Europejskiej / 41 

2.2.3. Normatywne ujęcie instytucji wyczerpania i prawa 

najmu egzemplarzy utworu / 44 

3. Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu jako pola 

eksploatacji / 50 

3.1. Przesłanki wyodrębnienia / 50 

3.2. Prawo publicznego użyczania (public lending right) / 51 

3.2.1. Pojęcie i geneza instytucji / 51 

3.2.2. Regulacja prawna / 53 

5

Spis treści 

Rozdział II 

Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w międzynarodowym 

prawie autorskim / 57 

1. Wypożyczanie fonogramów i wideogramów – inicjatywy 

rozwiązania problemu / 57 

2. Wiążące Polskę umowy w dziedzinie prawa autorskiego / 63 

3. Najem i użyczenie w Konwencji berneńskiej i Konwencji 

powszechnej / 67 

4. 

5. 

Najem i użyczenie w Porozumieniu TRIPS / 73 

Najem i użyczenie w Traktacie WIPO o prawie 

autorskim / 82 

Rozdział III 

Dyrektywa 2006/115/WE w sprawie najmu i użyczenia / 89 

1. Geneza i cele dyrektywy 2006/115/WE w sprawie najmu 

i użyczenia / 89 

2. Treść dyrektywy 2006/115/WE / 97 

2.1. Autorskie prawo najmu i użyczenia / 97 

2.2. Ograniczenia autorskiego prawa publicznego 

użyczenia / 109 

2.3. Przedmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 118 

2.4. Podmiot autorskiego prawa najmu i użyczenia / 125 

2.5. Wynagrodzenie autorskie / 129 

3. Zasady implementacji dyrektywy 2006/115/WE / 133 

4. Implementacja dyrektywy w zakresie prawa użyczenia. Raport 

Komisji Europejskiej / 137 

Rozdział IV 

Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w polskich ustawach 

o prawie autorskim (zarys rozwoju) / 147 

1. Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie 

autorskim z 1926 r. / 147 

1.1. Autorskie prawa majątkowe na polu najmu 


1.2. Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmu 

6 

2. 


Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie 

autorskim z 1952 r. / 155

Spis treści 

2.1. Autorskie prawa majątkowe na polu najmu 


2.2. Wypożyczanie egzemplarzy utworu / 158 

3. Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie 

autorskim z 1994 r. – charakterystyka ogólna / 162 

3.1. Regulacja prawna najmu i użyczenia / 162 

3.1.1. Najem i dzierżawa – wersja pierwotna / 162 

3.1.2. Zmiany regulacji / 172 

3.2. Pojęcie egzemplarza i oryginału utworu / 180 

3.2.1. Pojęcie egzemplarza utworu / 180 

3.2.2. Oryginał utworu jako jego egzemplarz / 189 

3.3. Pojęcie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 197 

Część druga 

Najem i użyczenie egzemplarzy utworu w ustawie o prawie autorskim 

z 1994 r. / 207 

Rozdział V 

Podmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy 

utworu / 209 

1. Twórca i współtwórcy utworu podmiotami autorskiego prawa 

do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 209 

1.1. Twórca utworu / 209 

1.2. Współtwórcy utworu / 212 

2. Inny niż twórca podmiot autorskiego prawa do najmu 

i użyczenia egzemplarzy utworu / 216 

2.1. Wydawca lub producent utworu zbiorowego / 216 

2.2. Pracodawca / 217 

2.3. Instytucja naukowa / 225 

2.4. Uczelnia / 235 

3. Podmiot praw autorskich na polu najmu i użyczenia 

egzemplarzy utworu audiowizualnego / 240 

3.1. Producent utworu audiowizualnego / 240 

3.2. Współtwórcy jako uprawnieni do wynagrodzenia z tytułu 

najmu egzemplarzy / 252 

7

Spis treści 

Rozdział VI 

Autorskie prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu / 261 

1. Charakter i treść autorskiego prawa do najmu i użyczenia 

egzemplarzy utworu / 261 

2. Autorskie prawo do korzystania z utworu na polu najmu 

i użyczenia jego egzemplarzy / 263 

2.1. Treść autorskiego prawa do korzystania z utworu na polu 

najmu i użyczenia / 263 

2.2. Umowa najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako 

instrument wykonywania uprawnienia autora / 268 

2.3. Status prawny autora jako wynajmującego w świetle 

kodeksu cywilnego / 270 

2.3.1. Autor jako strona umowy najmu egzemplarzy 


2.3.2. Prawa i obowiązki autora jako wynajmującego 

egzemplarze utworu / 278 

2.4. Status prawny autora jako użyczającego w świetle kodeksu 

cywilnego / 284 

3. Prawo do rozporządzania utworem na polu najmu i użyczenia 

jego egzemplarzy / 291 

3.1. Ustawowe zasady wykonywania prawa do rozporządzania 

utworem na polu najmu i użyczenia / 291 

3.1.1. Umowy uprawniające do najmu i użyczenia 


3.1.2. Pactum de non cedendo / 296 

3.1.3. Ustawowy wymóg specyfikacji pól eksploatacji 


3.2. Zbiorowe zarządzanie prawami autorskimi na polu najmu 

i użyczenia egzemplarzy utworu / 312 

3.2.1. Status prawny organizacji zbiorowego 

zarządzania / 312 

3.2.2. Stosunek prawny twórcy z organizacją zbiorowego 

zarządzania / 318 

3.2.3. Domniemanie uprawnienia organizacji zbiorowego 

zarządzania z art. 105 pr. aut. / 322 

3.2.4. Właściwa organizacja zbiorowego zarządzania na 

polu najmu egzemplarzy utworu 

audiowizualnego / 328 

8

Spis treści 

3.3. Rozporządzanie utworem audiowizualnym na polu najmu 

jego egzemplarzy / 332 

4. Prawo do wynagrodzenia z tytułu najmu i użyczenia 


4.1. Pojęcie i charakter prawa do wynagrodzenia / 334 

4.2. Wykonywanie prawa do wynagrodzenia / 342 

4.2.1. Zasady ogólne / 342 

4.2.2. Wykonywanie prawa do wynagrodzenia przez 

organizację zbiorowego zarządzania / 345 

5. Dozwolony najem i użyczenie egzemplarzy utworu – 

ograniczenia praw autorskich / 355 

5.1. Istota dozwolonego użytku utworu w zakresie najmu 

i użyczenia jego egzemplarzy / 355 

5.2. Dozwolony użytek publiczny w zakresie najmu egzemplarzy 


5.3. Dozwolony użytek publiczny w zakresie użyczenia 


Rozdział VII 

Dozwolone korzystanie z wynajętych i użyczonych egzemplarzy 


1. Dozwolone korzystanie z utworu przy użyciu egzemplarza 

wynajętego i użyczonego / 376 

1.1. Podstawy dozwolonego korzystania z chronionego 


1.2. Umowna modyfikacja przepisów o dozwolonym użytku 

chronionych utworów / 378 

1.3. Przesłanki dozwolonego korzystania z chronionego utworu 

według art. 34 i 35 pr. aut. / 382 

2. Dozwolony użytek osobisty utworu utrwalonego na 

egzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 386 

2.1. Pojęcie i zakres dozwolonego użytku osobistego / 386 

2.1.1. Pojęcie dozwolonego użytku osobistego / 386 

2.1.2. Zakres dozwolonego użytku osobistego / 391 

2.2. Ustawowe ograniczenia dozwolonego użytku osobistego 

określonych kategorii utworów / 401 

2.2.1. Utwory architektoniczne 

i architektoniczno-urbanistyczne / 401 

2.2.2. Elektroniczne bazy danych / 402 

9

Spis treści 

3. 

4. 

5. 

2.2.3. Programy komputerowe / 414 

2.3. Odpłatne zwielokrotnianie utworu dla własnego użytku 

osobistego / 426 

2.4. Zwielokrotnienie utworu dla użytku osobistego w ramach 

działalności gospodarczej / 436 

Dozwolony użytek publiczny utworu utrwalonego na 

egzemplarzu wynajętym lub użyczonym / 437 

3.1. Pojęcie dozwolonego użytku publicznego / 437 

3.2. Treść dozwolonego użytku publicznego / 439 

Status prawny najemcy egzemplarza utworu w świetle kodeksu 

cywilnego / 450 

4.1. Najemca egzemplarza utworu / 450 

4.2. Prawa i obowiązki najemcy egzemplarza utworu / 452 

4.2.1. Zapłata czynszu / 452 

4.2.2. Sposób używania egzemplarza i jego zwrot / 454 

4.2.3. Wady egzemplarza najętego / 461 

Status prawny biorącego egzemplarz utworu w użyczenie 

w świetle kodeksu cywilnego / 466 

5.1. Osoba biorąca egzemplarz utworu w użyczenie / 466 

5.2. Prawa i obowiązki biorącego egzemplarz utworu 

w użyczenie / 467 

Podsumowanie / 473 

Źródła prawa / 491 

Orzecznictwo sądowe / 495 

Bibliografia / 507

dyrektywa 

2006/115/WE 

k.c. 

k.p.a. 

k.p.c. 

Konwencja berneńska 

Konwencja powszechna 

k.p. 

Wykaz skrótów 

Akty prawne 

dyrektywa 2006/115/WE Parlamentu Europejskiego 

i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w spra- 

wie prawa najmu i użyczenia oraz niektórych 

praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie 

własności intelektualnej, Dz. Urz. UE L 376 

z 27.12.2006, s. 28–35 

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, 

Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm. 

ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania 

administracyjnego, tekst jedn.: 

Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm. 

ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania 

cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296 

z późn. zm. 

akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie 

dzieł literackich i artystycznych sporządzony 

w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał. do Dz. U. 

z 1990 r. Nr 82, poz. 474 

Konwencja powszechna o prawie autorskim 

zrewidowana w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r., zał. 

do Dz. U. z 1978 r. Nr 8, poz. 28 

ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, 

tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 

z późn. zm. 

11


Porozumienie 

TRIPS 

pr. aut., także jako 

ustawa z 1994 r. 

12 

Traktat WCT 

Porozumienie w sprawie handlowych aspektów 

praw własności intelektualnej (TRIPS – Trade 

Related Aspects of Intellectual Property Rights), 

zał. 1C do Porozumienia ustanawiającego 

Światową Organizację Handlu (WTO), sporządzonego 

w Marakeszu dnia 15 kwietnia 1994 r., 

Dz. Urz. WE L 336 z 23.12.1994, s. 214–233, 

tekst polski zał. do Dz. U. 1996, nr 32, poz. 143 

ustawa z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie autorskim 

i prawach pokrewnych, tekst jedn.: Dz. U. 

z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm. 

Traktat WIPO o prawie autorskim (WCT) sporządzony 

w Genewie dnia 20 grudnia 1996 r., 

Dz. Urz. WE L 89 z 11.04.2000, s. 8–14, tekst 

polski Dz. U. z 2005 r. Nr 3, poz. 12 

Traktat WIPO Traktat WIPO o wykonaniach artystycznych 

o wykonaniach i fonogramach (WPPT) sporządzony w Genewie 

artystycznych dnia 20 grudnia 1996 r., Dz. Urz. WE L 89 

z 11.04.2000, s. 15–23, tekst polski Dz. U. 

z 2004 r. Nr 41, poz. 375 

TFUE 

TWE 

u.o.b.d. 

u.s.d.g. 

u.s.w. 

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej 

(wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 

z 30.03.2010, s. 47–403) 

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 

(wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E 

z 29.12.2006, s. 37–186) 

ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o ochronie baz 

danych, Dz. U. Nr 128, poz. 1402 z późn. zm. 

ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności 

gospodarczej, tekst jedn.: Dz. U. 

z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm. 

ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie 

wyższym, tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. 

poz. 572 z późn. zm.



ustawa z dnia 29 marca 1926 r. o prawie autorskim, 

tekst jedn.: Dz. U. R.P. z 1935 r. Nr 36, 

poz. 260 

ustawa z dnia 10 lipca 1952 r. o prawie autorskim, 

Dz. U. Nr 34, poz. 234 z późn. zm. 

Czasopisma i wydawnictwa promulgacyjne 

ECR 

EIPR 

GRUR Int. 

KPP 

M.P. 

Mon. Praw. 

ONSA 

OSA 

OSNC 

OSN-K 

OSNKW 

OSNP 

OSP 

OTK-A 

PiP 

PPH 

PS 

European Court Reports (zbiór orzeczeń Trybunału 

Sprawiedliwości) 

European Intellectual Property Review 

Gewerblicher Rechtsschutz und Urheberrecht, 

Internationaler Teil 

Kwartalnik Prawa Prywatnego 

Monitor Polski 

Monitor Prawniczy 

Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego 

Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna 

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna 

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna 

i Izba Wojskowa 

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, 

Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych 

Orzecznictwo Sądów Polskich (1957–1989 – 

Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych) 

Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – 

seria A 

Państwo i Prawo 

Przegląd Prawa Handlowego 

Przegląd Sądowy 


13


14 

PUG 

RIDA 

ZNUJ PIPWI 

ZNUJ PPWI 

ZNUJ PWOWI 

ETS 

KPA 

ozz 

NSA 

PLR 

SN 

TS 

WIPO 

WSA 

VoD 

Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 

Revue Internationale du Droit d'Auteur 

Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 

Prace Instytutu Prawa Własności Intelektualnej 


Prace z Prawa Własności Intelektualnej 


Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności 

Intelektualnej 

Inne 

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (do 

31 listopada 2009 r. – Trybunał Sprawiedliwości 

Wspólnot Europejskich) 

Komisja Prawa Autorskiego 

organizacja zbiorowego zarządzania prawami 

autorskimi 

Naczelny Sąd Administracyjny 

public lending right (prawo publicznego użyczenia) 

Sąd Najwyższy 

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 

World Intellectual Property Organization 

(Światowa Organizacja Własności Intelektualnej) 

Wojewódzki Sąd Administracyjny 

video on demand

Uwagi wstępne 

Normatywne korzenie tematu niniejszego opracowania wyrastają 

z regulacji zawartej w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie 

autorskim i prawach pokrewnych, określającej w sposób przykładowy 

odrębne pola eksploatacji utworu 1 . Dokładniej zaś chodzi o pkt 2 tego 

przepisu, gdzie polski ustawodawca wskazał „użyczenie lub najem 

oryginału albo egzemplarzy, na których utwór utrwalono”. Rozważania 

podjęte w pracy służą prezentacji właśnie tych dwóch wyraźnie wyodrębnionych, 

szczególnych sposobów korzystania z utworu. Pola, o jakich 

mowa, umieszczono w obrębie szerszego obszaru eksploatacji, określonego 

przez legislatora jako „obrót oryginałem albo egzemplarzami, na 

których utwór utrwalono”. Konieczność precyzyjnego rozgraniczenia 

i zdefiniowania poszczególnych pól w tej przestrzeni wydaje się zrozumiała 

i również znajduje swe odzwierciedlenie w treści opracowania. 

Tytuł pracy nawiązuje bezpośrednio do powołanej wyżej regulacji. 

Pominięcie w nim określenia „oryginał” – występującego w przepisie 

art. 50 pkt 2 pr. aut. – jest posunięciem świadomym, zmierzającym do 

uproszczenia formuły językowej nie tylko tytułu, lecz w konsekwencji 

także całości prezentowanej materii. Pozwala to usprawnić tok prowadzonych 

wywodów i zwiększyć ich przejrzystość, unikając równocześnie 

kolizji z terminologią normatywną i nie powodując zawężenia zakresu 

tematycznego badań. Dopuszczalność takiego zabiegu usprawiedliwiają 

racje merytoryczne, moim zdaniem trafna jest bowiem teza – uzasadniana 

w treści pracy – że oryginał utworu jest także jego egzemplarzem. 

Podjęty temat nie został dotychczas kompleksowo opracowany 

w doktrynie prawa autorskiego, trudno też znaleźć liczne wypowiedzi 

przedstawicieli nauki dotyczące poszczególnych zagadnień mieszczących 

się w jego ramach. Okoliczności te sprawiają, że próba całościowego, 

1 Tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm. 

15


monograficznego przedstawienia problematyki najmu i użyczenia egzemplarzy 

utworu jako odrębnych pól eksploatacji stanowi interesujące 

i raczej niełatwe wyzwanie badawcze. 

Walorem tematu, w mojej opinii, jest jego klasyczny charakter, 

który może być dostrzegany i potwierdzony z dwóch różnych punktów 

widzenia. Pierwszy wynika z odniesienia do tradycyjnych – wywodzących 

się jeszcze z rzymskiego ius civile – instytucji prawa zobowiązań, 

jakimi są umowa najmu i użyczenia, funkcjonujące w wymiarze zarówno 

prawnym, jak i praktycznym przez stulecia i cieszące się do dziś niesłabnącą 

popularnością. 

Drugi punkt widzenia, ujawniający klasyczną jakość tematu związany 

jest natomiast z płaszczyzną samego prawa autorskiego. Nie 

można zaprzeczyć, że najem i użyczenie egzemplarzy utworu, jako odrębne 

normatywnie pola eksploatacji, są – w porównaniu nie tylko ze 

wspomnianymi typami umów, lecz także z wieloma innymi odrębnymi 

formami eksploatacji dzieł – instytucjami stosunkowo „młodymi” w tej 

dziedzinie, choć ostatnio raczej nie zyskującymi na znaczeniu. Jednakże 

postrzegając je z perspektywy dokonującej się w zasadzie permanentnie 

– za sprawą gwałtownie postępującego rozwoju techniki – rewolucji 

prawa autorskiego, można już teraz formułować opinie o ich klasycznym 

charakterze. 

Optyka, którą wyżej wskazano, wyznacza dodatkowy – nie pominięty 

w niniejszym opracowaniu – wymiar postrzegania najmu i użyczenia 

egzemplarzy utworu. Chodzi o ujęcie dynamiczne tych instytucji, 

tj. oznaczanie ich kształtu i usytuowania, dokonywane bezpośrednio 

w nurcie zachodzących – rewolucyjnie, jak wspomniano – zmian 

techniki, a przez to i prawa. Jest to niezwykle interesujący aspekt tematu, 

znacznie poszerzający jego pole badawcze, bez którego – moim zdaniem 

– obraz problematyki objętej tytułem pracy nie byłby kompletny. Ta 

uwaga stanowi równocześnie wskazanie przyczyny, dla której w pracy 

pojawiają się dokładniejsze odniesienia do kwestii czasami nie w pełni 

lub nie tylko wprost dotyczących najmu i użyczenia, np. problematyki 

zbiorowego zarządzania prawami autorskimi czy ustawowych granic 

dozwolonego użytku osobistego. Bardziej uważne analizy czynione są 

także w odniesieniu do zagadnień powiązanych z tematem pracy nie 

w sposób wprawdzie wyłączny, lecz budzących szczególne zainteresowanie 

nauki i praktyki, np. niektórych innych niż twórca podmiotów 

prawa autorskiego (pracodawca, instytucja naukowa, uczelnia i przede 

16


wszystkim producent oraz współtwórcy utworu audiowizualnego) czy 

też ustawowego wymogu specyfikacji pól eksploatacji utworu. 

Powyższe konstatacje uzupełnić trzeba uwagą, że wskazane odniesienie 

do instytucji uregulowanych obecnie w kodeksie cywilnym 

(umowa najmu i użyczenia) ma w niniejszej pracy zakres zarówno ilościowo, 

jak i jakościowo ograniczony, limitowany przez cel, jakiemu 

służy. Podkreślić bowiem jeszcze raz należy, że fundamentalny nurt 

rozważań prowadzony jest na płaszczyźnie prawa autorskiego i dotyczy 

najmu oraz użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji 

dzieł. Nie jest zatem zamiarem autora – jako wykraczające poza 

ramy tematyczne pracy – dogłębne i wszechstronne omówienie wskazanych 

typów umów w oparciu o ich kodeksową regulację. 

W zarysowanym kontekście zwrócić także należy uwagę na złożoność 

jurydyczną materii objętej tematem – jej opracowanie nie jest łatwe 

ze względu na wspomnianą więź merytoryczną z dziedziną klasycznego 

prawa cywilnego. Konieczna staje się zatem nie tylko odpowiednia 

znajomość regulacji obowiązującej w tej dziedzinie, lecz także umiejętność 

właściwej – odpowiedniej ze względu na specyfikę przedmiotu 

prawa autorskiego – interpretacji odnośnych unormowań. 

W ramach uwag wstępnych do niniejszej pracy szczególnie istotne 

znaczenie ma zastrzeżenie, że prezentacja tematu – zgodnie z zamiarem 

autora – prowadzona będzie na gruncie polskiego prawa autorskiego. 

Nawiązania do legislacyjnych rozwiązań, osiągnięć nauki i judykatury 

innych państw mają incydentalny charakter i nie aspirują żadną miarą 

do uzyskania waloru prawnoporównawczego. W konsekwencji oznacza 

to koncentrację na dorobku polskiej doktryny i orzecznictwa jako 

podstawowym materiale wspierającym prowadzone wywody. Przykłady 

pochodzące z obcych ustawodawstw prawnoautorskich mają na celu 

uwypuklenie bądź też wzmocnienie tez i argumentów formułowanych 

na rodzimym gruncie normatywnym. 

Powyższa uwaga nie może być oczywiście w pełni odniesiona do 

regulacji najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w europejskim (dyrektywy) 

i międzynarodowym (konwencje) prawie autorskim. Odnotować 

jednak należy, że uważna prezentacja tych zagadnień nie służy przede 

wszystkim celom prawnoporównawczym, lecz pełni zróżnicowaną rolę 

– pozwala np. ukazać genezę rozwiązań polskich, określać zakres ich 

stosowania, wytyczać kierunek lub uzasadniać sposób ich interpretacji 

17


lub nowelizacji, a ponadto ilustrować aktualne tendencje rozwoju prawa 

autorskiego. 

Wyjaśnić należy, że ze względu na przejrzystość rozważań termin 

„twórca” zasadniczo zastrzeżony został w wypowiedziach autora niniejszego 

opracowania wyłącznie na oznaczenie osoby, która stworzyła 

dzieło, chyba że określone wywody – z uzasadnionych przyczyn – budowane 

są na odmiennej terminologii normatywnej. Zaznaczyć bowiem 

trzeba, że w ustawie o prawie autorskim pojęcie to nie ma jednoznacznego 

desygnatu i czasami odnoszone jest do każdego podmiotu autorskich 

praw majątkowych. Natomiast pojęcie „autor” – niewystępujące 

w obowiązującej ustawie – w prowadzonych rozważaniach przypisane 

znaczeniowo zostaje do każdego podmiotu autorskich praw majątkowych, 

w tym więc także do twórcy. 

W pracy dominuje oczywiście formalno-dogmatyczna metoda 

badania zgromadzonego materiału, nierzadko w ujęciu historycznym, 

uzupełniona incydentalnie elementami prawnoporównawczymi, 

w sposób istotny wsparta dorobkiem teorii prawa i praktyki pochodzącej 

przede wszystkim z orzecznictwa sądowego. 

Struktura niniejszego opracowania została dobrana z zamiarem 

optymalnego przedstawienia tematu zarówno z merytorycznego 

punktu widzenia, jak i pod kątem sposobu jego prezentacji. 

Racje merytoryczne zaważyły na kolejności rozpatrywanych zagadnień 

– począwszy od przesłanek i genezy wyodrębnienia najmu i użyczenia 

jako oddzielnych pól eksploatacji utworu (rozdz. I), poprzez ich 

obecność w międzynarodowych umowach z zakresu prawa autorskiego 

(rozdz. II), aż do szczególnej, dokładnej regulacji tych instytucji 

w unijnej dyrektywie (rozdz. III). Ukazanie procesu normatywnego 

wyodrębniania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu zamknięte jest 

prezentacją tej kwestii w ujęciu historycznym, odniesionym do polskiego 

prawa autorskiego (rozdz. IV). Powyższe zagadnienia zostały objęte 

ramami czterech pierwszych rozdziałów opracowania i aby ich merytoryczna 

więź była bardziej klarowna – powiązane w jedną, pierwszą część 

pracy, zatytułowaną „Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia 

egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji”. 

Część druga pracy poświęcona została – w zamiarze autora – 

kompleksowej i pogłębionej prezentacji regulacji prawnej najmu 

i użyczenia egzemplarzy utworu w obowiązującej w naszym kraju 

ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Najważniejsze 

18


z merytorycznego punktu widzenia aspekty tej prezentacji ujęte zostały 

w trzy odrębne rozdziały – podmiot autorskiego prawa do najmu 

i użyczenia egzemplarzy utworu (rozdz. V), charakter, treść i ograniczenia 

tego prawa (rozdz. VI) oraz szczególnie istotna z praktycznego 

punktu widzenia problematyka dozwolonego korzystania z wynajętych 

i użyczonych egzemplarzy utworu (rozdz. VII). 

Przedstawiony powyżej zarys struktury niniejszego opracowania 

wymaga uzupełnienia trzema istotnymi uwagami. 

Pierwsza to usprawiedliwienie zachowania ciągłości numeracji 

rozdziałów przy równoczesnym zastosowaniu podziału pracy na dwie 

części. Jest to posunięcie świadome autora, które ma na celu z jednej 

strony uproszczenie struktury – podstawowy podział materii oparty 

został na rozdziałach i ich nieprzerwane oznaczenie kolejności wyznacza 

właściwy historycznie, merytorycznie i logicznie tok rozważań. Z drugiej 

strony podział taki przyczynia się także do podkreślenia więzi, jaka 

istnieje pomiędzy wszystkimi cząstkowymi zagadnieniami składającymi 

się na jednorodną treść pracy. W tej optyce podział na dwie wspomniane 

wyżej części ma walor przede wszystkim, choć nie wyłącznie, formalny 

– służy mianowicie uwypukleniu podziału całości przedstawianej materii 

na dwa podstawowe, istotne i rozdzielne merytorycznie bloki zagadnień, 

których istnienie bez tego zabiegu mogłoby pozostać nieco 

w cieniu. Ukazanie tej dychotomii wzbogaca moim zdaniem efekt 

oznaczenia i identyfikacji obszaru badań. 

Druga uwaga dotyczy podziału i usytuowania w odrębnych rozdziałach 

(VI i VII) problematyki ustawowych ograniczeń autorskiego prawa 

do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Argumentem broniącym 

zasadności tego zabiegu jest, w mojej opinii, wskazanie na odrębność 

merytoryczną prezentowanych w obydwu rozdziałach zagadnień. Materia, 

której poświęcony został rozdział VI (zatytułowany: „Autorskie 

prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu”) obejmuje swym 

zakresem także problematykę ograniczeń praw autora, tj. kwestię dozwolonego 

ustawowo najmu i użyczenia egzemplarzy chronionego 

utworu. Natomiast w rozdziale VII – zgodnie z jego tytułem – 

umieszczono problematykę dozwolonego korzystania z utworu udostępnionego 

w drodze najmu lub użyczenia jego egzemplarza. 

Trzecia uwaga wyjaśnia sposób włączenia w ramy strukturalne 

pracy tych regulacji prawnych z kodeksu cywilnego dotyczących umów 

najmu i użyczenia, które znaleźć mogą nie tylko teoretyczne zastosowanie 

na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Decydującą w tej 

19


kwestii rolę odegrała teza, że umowa najmu i użyczenia powinna być 

potraktowana jako instrument prawny wykonywania przez autora 

swego uprawnienia do korzystania z utworu na omawianych polach. 

Przyjęcie tego stanowiska zadecydowało po pierwsze, o uznaniu za 

istotne zagadnienia statusu prawnego autora jako wynajmującego 

i użyczającego w świetle przepisów kodeksu cywilnego i jego włączeniu 

do tej części rozdziału 6, która dotyczy treści i wykonywania autorskiego 

prawa do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia jego egzemplarzy. 

Po drugie, jako ważna potraktowana została kwestia paralelna, 

tj. ustalenie – w świetle przepisów kodeksu cywilnego – statusu prawnego 

najemcy egzemplarza utworu i osoby biorącej taki przedmiot 

w użyczenie. Kwalifikacja merytoryczna tego zagadnienia przesądziła 

o umieszczeniu go w rozdziale 7, poświęconym warunkom i zakresowi 

dozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzy 

utworu. 

20

Część pierwsza 

Normatywne 

wyodrębnienie najmu 

i użyczenia egzemplarzy 

utworu jako pól eksploatacji

Rozdział I 

Przesłanki i geneza wyodrębnienia najmu 

i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól 

eksploatacji 

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie autorskich 

praw majątkowych 

1. Elementem niezbędnym wprowadzenia do rozważań na wskazany 

w tytule temat jest krótka prezentacja fundamentów merytorycznych, 

na których oparte będą prowadzone wywody, ze szczególnym 

uwzględnieniem pojęcia i znaczenia pól eksploatacji utworu. Ustalenia, 

o jakich tu mowa, poczynione zostaną w odniesieniu do rozwiązań 

i instytucji przyjętych w polskim prawie autorskim – tak jak zapowiedziano 

to w uwagach wstępnych. 

W kontynentalnym systemie prawa – także więc polskim – celem 

prawa autorskiego jest ochrona zarówno osobistych, jak i majątkowych 

interesów związanych z powstaniem i eksploatacją utworu 2 . Tym 

2 W anglosaskim systemie copyright znaczenie mają wyłącznie interesy majątkowe 

osoby niekoniecznie będącej twórcą; w tej kwestii szczególną rolę w amerykańskim prawie 

autorskim odgrywa instytucja works made for hire; zob. na ten temat B.H. Weil, B.F. 

Polansky, Copyright basics and consequences (w:) B.H. Weil, B.F. Polonsky (red.), Modern 

copyright fundamentals, New York 1985, s. 9; M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on 

copyright, vol. 1, New York 1986, § 5.03; R.S. Talab, Commonsense copyright. A guide to 

the new technologies, North Carolina and London 1986, s. 13; A. Kopff, Wpływ postępu 

techniki na prawo autorskie, ZNUJ PWOWI 1988, z. 48, s. 58 i n.; J. Sieńczyło-Chlabicz, 

Amerykańskie prawo autorskie, Białystok 1998, s. 20 i n., 71–72; M. Barczewski, Traktatowa 

ochrona praw autorskich i praw pokrewnych, Warszawa 2007, s. 18. We wstępie do 

amerykańskiej ustawy z 1909 r. znalazła się deklaracja, że prawo autorskie nie jest 

„oparte na żadnym naturalnym prawie, jakie przysługiwałoby twórcy do swojego dzieła 

(...), lecz na gruncie opieki świadczonej przez państwo w zakresie popierania rozwoju 

23

Rozdział I. Przesłanki i geneza wyodrębnienia... 

ostatnim pojęciem określa się szczególny, zdefiniowany ustawowo 

przejaw intelektualnej, twórczej w swym efekcie działalności człowieka 

(por. art. 1 pr. aut.). Interesy majątkowe, wokół których koncentrować 

się będą właściwe wywody, wyrażają się w możliwości uzyskiwania – 

zasadniczo przez twórcę – korzyści materialnych, jako ekwiwalentu za 

udostępnianie utworu osobom trzecim (odbiorcom). 

Uznać należy, że polska ustawa z 1994 r. o prawie autorskim 

i prawach pokrewnych w zakresie konstrukcji podmiotowego prawa 

autorskiego przyjęła model dualistyczny 3 . Zakłada on możliwość 

i konieczność separacji oraz w konsekwencji – odrębną ochronę interesów 

osobistych i majątkowych twórcy, związanych z eksploatacją 

utworu 4 . 

techniki i sztuki” – za J. Lardner, Annals of law: the Betamax case, part 1, New Yorker 

1987, April 6, vol. 63, s. 66; zob. też M.C. Diedring, VCR home recording and title 17: 

does Congress have the answer to Sony Corp. of America v. Universal City Studios Inc., 

Syracuse Law Review 1984, vol. 35, s. 812; A. Françon, Le droit d'auteur au-delà des 

frontières: une comparaison des conceptions civilistes et de common law (wersja angielska), 

RIDA, Juillet 1991, nr 149, s. 10 i n. 

3 Świadczy o tym wyraźne oddzielenie w obowiązującej ustawie definicji autorskich 

praw osobistych (art. 16 pr. aut.) od majątkowych (art. 17 pr. aut.), dopuszczona 

expressis verbis możliwość zbycia i dziedziczenia tych drugich (art. 41 ust. 1 pr. aut.), 

czasowe ograniczenie ich trwania (art. 36 pr. aut.) oraz ustawowe przypadki ich powstania 

lub przejścia na rzecz innych osób niż twórca (art. 11 pr. aut. – pierwotnie uprawniony 

producent lub wydawca utworu zbiorowego, art. 12 pr. aut. – cessio legis na rzecz pracodawcy, 

art. 70 ust. 1 pr. aut. – domniemanie cesji na rzecz producenta utworu audiowizualnego, 

art. 74 ust. 3 pr. aut. – pierwotnie uprawniony pracodawca pracownika tworzącego 

w ramach obowiązków pracowniczych program komputerowy). Tak J. Barta. 

R. Markiewicz (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, 

E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Kraków 2005, s. 194; E. Traple 

(w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13, Prawo autorskie, Warszawa 2007, 

s. 117 i n. 

4 Konstrukcji dualistycznej przeciwstawiany jest model monistyczny operujący 

jednym podmiotowym prawem autorskim o mieszanych osobisto-majątkowych 

uprawnieniach. Na temat obydwu koncepcji oraz wykładni w tym kierunku przepisów 

ustawy z 1952 r. – zob. m.in. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia 

prawa autorskiego, Warszawa 1973, s. 55, 66, 72–74, 108–109; A. Kopff (w:) 

S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego..., s. 119 i n.; A. Kopff, 

Wpływ postępu techniki..., s. 55 i n. oraz idem, Dzieło sztuk plastycznych i jego twórca 

w świetle przepisów prawa autorskiego, ZNUJ Rozprawy i Studia 1961, t. 36, s. 102 i n.; 

M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo dzieła filmowego, Warszawa 1968, s. 210 i n.; 

M. Czajkowska-Dąbrowska, Rozpowszechnianie utworów przez radio, Warszawa 1981, 

s. 9 i n.; J. Barta, Autorskie prawa majątkowe i ich ochrona, ZNUJ PWOWI 1991, z. 25, 

s. 102 i n. Powołani wyżej autorzy opowiedzieli się za konstrukcją dualistyczną. Zwolennikami 

monizmu w przedstawianej kwestii na gruncie ustawy z 1952 r. byli natomiast 

24

1. Pola eksploatacji utworu w zakresie... 

Zasadniczym, powszechnie zaakceptowanym instrumentem 

prawnym umożliwiającym zabezpieczenie i realizację interesów majątkowych 

twórcy utworu stało się cywilne prawo podmiotowe o charakterze 

bezwzględnym (skuteczne erga omnes) 5 . Jak się wydaje, nie budzi 

generalnych zastrzeżeń teza, że w ustawodawstwie polskim, zarówno 

w regulacji obowiązującej obecnie, jak i w aktach poprzednich (ustawy 

z 1926 i 1952 r.) prawo podmiotowe autora odpowiada w swej konstrukcji 

prawu własności 6 . W takiej sytuacji regułą jest, że sfera zabezpieczo- 

J. Serda, Prawo autorskie do dzieła filmowego, Warszawa 1970, s. 94 i n.; J. Błeszyński, 

Tłumaczenie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Warszawa 1973, s. 111 i n.; 

A. Jędrzejowska, Odpowiedzialność za naruszenie autorskich praw majątkowych i osobistych 

przez popełnienie plagiatu, ZNUJ PWOWI 1987, z. 44, s. 119. Ogólnie na ten temat 

zob. T. Grzeszak, Zakres prawa do filmu nabytego przez producenta ex lege, PPH 1993, 

nr 5, s. 1 i n.; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim prawie wspólnotowym, ZNUJ 

PWOWI 2002, z. 79, s. 144–145; M. Poźniak-Niedzielska (w:) M. Poźniak-Niedzielska 

(red.), J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa pokrewne. Zarys wykładu, 

Bydgoszcz–Warszawa–Lublin 2007, s. 44 i n. 

5 Zob. S. Grzybowski (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa 

autorskiego..., s. 36; generalnie w odniesieniu do praw własności intelektualnej – 

R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A, Prawo własności 

przemysłowej, Warszawa 2012, s. 60–61. 

6 Zob. S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937, s. 79; 

F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem i konwencja berneńska, Warszawa–Kraków–Lwów–Poznań 

1926, s. 48 i n., który stwierdził, że „przez konstrukcję, opartą na 

przedmiocie, reprezentującym wartość i przez bezpośredniość i bezwzględność mocy, 

prawo autorskie ma cechy prawa rzeczowego, a różni się od niego istotnie tylko rodzajem 

przedmiotu. Dlatego może być uważane za prawo do rzeczowych podobne, a w szczególności 

za prawo podobne do własności (o ile chodzi o pełne prawo autorskie)”. Tak też 

S. Grzybowski, Prawo autorskie (w:) H. Konic (red.), Encyklopedja podręczna prawa 

prywatnego, t. 1, Warszawa 1931, s. 34–35, uznając, że prawo autora „jest skonstruowanem 

identycznie, jak prawo właściciela, tzw. rzeczy zmysłowych. (...) prawo autorskie jest 

ujęte (...) identycznie z konstrukcją prawa własności, jako całość wszelkich możliwych 

uprawnień: uprawnionemu wolno wszystko, co mu nie jest zakazanem”; E. Traple, 

Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw autorskich i obrotu nimi w dobie 

kryzysu prawa autorskiego, UJ Rozprawy habilitacyjne nr 179, Kraków 1990, s. 32 i n., 

38 i n., 43 i n.; 133 i n.; eadem (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 121 

i n.; K. Grzybczyk, Dzieło reklamowe i jego twórca, Warszawa 1999, s. 150–153; J. Marcinkowska, 

Dozwolony użytek w prawie autorskim. Podstawowe zagadnienia, ZNUJ PIWI 

2004, z. 87, s. 109; Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), Prawo internetu, Warszawa 2007, 

s. 394–395; J. Błeszyński, Glosa do uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – Izba 

Cywilna z dnia 25 listopada 2008 r. III CZP 57/2008, PUG 2009, nr 5, s. 16; E. Ferenc-Szydełko 

(w:) E. Ferenc-Szydełko (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. 

Komentarz, Warszawa 2011, s. 146. Tak też – szerzej jednak, bo w odniesieniu generalnie 

do praw na dobrach niematerialnych – R. Skubisz, Prawo z rejestracji znaku towarowego 

i jego ochrona. Studium z zakresu prawa polskiego na tle prawno-porównawczym, Lublin 

25


nej prawnie swobody dysponowania utworem przez autora obejmuje 

wszelkie czynności, wyjątki zaś w postaci działań zakazanych (ograniczenia) 

powinny być dokładnie przez ustawodawcę określone 7 . Nie jest 

zatem możliwa definicja podmiotowego prawa autorskiego poprzez 

wyczerpujące wyliczenie uprawnień twórcy. Te mogą być przez ustawodawcę 

wskazane, ale jedynie przykładowo, co przyjąć należy z zastrzeżeniem, 

że suma tych uprawnień – choćby wyliczonych w sposób wyjątkowo 

szczegółowy – nie wyczerpuje treści całego prawa 8 . 

1988, s. 240, uznając, że wykształciły się one „według modelu normatywnego prawa 

własności”; szerzej również – w odniesieniu do praw własności intelektualnej, że „prawo 

własności nadal pozostaje prototypem prawa podmiotowego dla praw własności intelektualnej 

jako prawo o charakterze skutecznym erga omnes, zapewniającym wyłączność 

korzystania i rozporządzania określonymi dobrami na rzecz określonych podmiotów” 

– M. Poźniak-Niedzielska, Ewolucja prawa własności intelektualnej w dobie współczesnej, 

PiP 2002, z. 10, s. 8; tak generalnie z szeregiem trafnych zastrzeżeń A. Jakubecki, Postępowanie 

zabezpieczające w sprawach z zakresu prawa własności intelektualnej, Kraków 

2002, s. 36, 47; w tym duchu także, odnosząc się zarówno do normatywnego pojęcia 

„własność przemysłowa”, jak i „własność intelektualna” – R. Skubisz, Prawo własności 

przemysłowej. (Charakterystyka ogólna), PiP 2002, z. 3, s. 5–6 oraz idem (w:) R. Skubisz 

(red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 50 i n., 62 i n. Godne uwagi zastrzeżenia co 

do przyjęcia „własnościowej koncepcji prawa autorskiego” na gruncie ustawy z 1994 r. 

zgłasza M. Czajkowska-Dąbrowska, Własność czy własności (intelektualne)? (w:) A. Kidyba, 

R. Skubisz (red.), Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa 

dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, Kraków 2007, s. 48 i n., przyznając 

jednak, że odnośna regulacja prawa autorskiego „skłania do porównań z własnością 

w rozumieniu prawa powszechnego”. Zob. też na ten temat M. Byrska, Program komputerowy 

w nowym prawie autorskim, PiP 1994, z. 11, s. 51; przede wszystkim zaś pogłębione 

wywody – J. Preussner-Zamorska (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., 

s. 408 i n. 

7 Obok modelu „własnościowego” majątkowe prawo autora może być również 

konstruowane według tzw. modelu ustawowego monopolu, bazującego na dokładnie 

określonej sumie oddzielnych uprawnień podmiotowych – twórcy przysługują tylko takie 

uprawnienia, jakie zostały dokładnie wskazane w ustawie (np. anglosaski system copyright). 

W modelu tym każda zatem forma korzystania z dzieła, która nie mieści się w zakresie 

tych uprawnień, jest dla osób trzecich dozwolona. Normatywna definicja autorskiego 

prawa majątkowego ma w tym przypadku charakter analityczny – wyodrębnione 

wyraźnie uprawnienia tworzą katalog zamknięty. Zaznaczyć trzeba, że obydwa wskazane 

systemy konstruowania normatywnej ochrony mają charakter rozłączny. Model copyright 

bywa też określany jako „system pozytywnego określenia uprawnień” – zob. tak oraz 

szerzej na temat tych systemów S. Grzybowski, Prawo autorskie (w:) H. Konic (red.), 

Encyklopedja podręczna..., s. 19–20; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim..., s. 144; 

E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., s. 118–119; P. Podrecki, 

Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), Prawo internetu..., s. 395–396. 

8 „Wymienianie pozytywnych uprawnień jest więc tylko przykładowem” – tak 

w odniesieniu do podmiotowego prawa autorskiego S. Grzybowski, Prawo autorskie (w:) 

26


Nie można jednak nie zauważyć, że analogia pomiędzy prawem 

autorskim a prawem własności ma swe nieprzekraczalne granice, 

związane z przedmiotem ochrony. Istotna odmienność ontologiczna 

pomiędzy utworem jako dobrem niematerialnym a rzeczą będącą 

dobrem materialnym (zmysłowym) każe zróżnicować charakter 

prawny, treść i zakres zestawionych tu praw podmiotowych 9 . 

Na gruncie normatywnym podobieństwo autorskiego prawa podmiotowego 

do prawa własności wyraża się w przyjęciu tzw. syntetycznej 

definicji treści tego prawa – prawny monopol twórcy obejmuje 

wszystkie formy zwielokrotniania i rozpowszechniania utworu, z wyjątkiem 

wyraźnie w ustawie wskazanych 10 . Syntetyczny charakter definicji 

nie wyklucza konstruowania autorskiego prawa majątkowego jako 

wiązki dających się wyodrębnić uprawnień cząstkowych, obejmujących 

korzystanie z utworu i rozporządzanie nim na tzw. polach eksploatacji. 

Zaznaczyć trzeba, że w systemie własnościowej konstrukcji autorskiego 

prawa majątkowego wyodrębnienie tych pól, a przez to i uprawnień, 

ma charakter jedynie przykładowy. Naturalne jest, że charakter prawny 

uprawnień cząstkowych odpowiada charakterowi prawnemu całości 

autorskiego prawa majątkowego. 

2. Poglądy doktryny na temat kryteriów wyodrębniania pól eksploatacji 

i odpowiadających im oddzielnych uprawnień cząstkowych 

H. Konic (red.), Encyklopedja podręczna..., s. 34–35; w odniesieniu do definicji własności 

zob. J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2009, s. 65. 

9 Por. F. Zoll, Polska ustawa o prawie autorskiem..., s. 49; S. Grzybowski (w:) 

S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia prawa autorskiego..., s. 63; A. Kopff, 

Konstrukcje cywilistyczne w prawie wynalazczym, Warszawa 1978, s. 192, 275; zob. też 

J. Marcinkowska, Dozwolony użytek w prawie autorskim..., s. 97 i n. wraz z powołanymi 

tam poglądami doktryny w tej kwestii oraz trafną opinią, że nie można w odniesieniu 

do autorskich praw majątkowych „mówić o «własności» w znaczeniu cywilistycznym”, 

lecz posługiwanie się pojęciem własności autorskiej byłoby właściwe „ze względu na rodzaj 

i zakres władztwa autorskiego” – ibidem, s. 123; natomiast na temat pojęcia „własność 

intelektualna” zob. m.in. M. Poźniak-Niedzielska, Ewolucja prawa własności intelektualnej..., 

s. 5–7; A. Jakubecki, Postępowanie zabezpieczające..., s. 21 i n.; M. Czajkowska-Dąbrowska, 

Własność czy własności..., s. 45 i n.; R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), System 

Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 44 i n.; zob. też A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim..., 

s. 143–144. 

10 Por. klarowne tezy na ten temat na gruncie ustawy z 1926 r. F. Zoll, Polska ustawa 

o prawie autorskiem..., s. 48 i n.; S. Ritterman, Komentarz do ustawy..., s. 79; obecnie zaś 

zob. tak T. Grzeszak, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, PPH 1994, nr 5, 

s. 3; J. Błeszyński, Glosa do uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego..., s. 16; A. Matlak, 

Prawo autorskie w europejskim..., s. 144; E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa 

Prywatnego, t. 13..., s. 126 i n. 

27


nie są w pełni zunifikowane, choć co do kwestii podstawowych nie ma 

istotnych rozbieżności. Generalnie przyjmuje się, że obszary, o jakich 

mowa, wyodrębniane są głównie ze względu na oddzielne ekonomiczne 

znaczenie i odmienny techniczny sposób korzystania z dzieła – jego 

utrwalania, zwielokrotniania i rozpowszechniania 11 . Istotną, choć częściej 

jedynie dodatkową lub pochodną rolę w tej kwestii odgrywać 

także mogą takie czynniki jak nowy krąg odbiorców, inny podmiot 

dokonujący eksploatacji oraz rozszerzony zasięg terytorialny lub językowy 

12 . Sądzić można, że spełnienie priorytetowego w tym względzie 

11 Na gruncie ustawy z 1926 r. jako kryterium wyodrębniania uprawnień cząstkowych 

(„częściowych praw”) wskazywano „możliwe sposoby reprodukowania dzieła”, 

będące zarazem „kluczem dla kierunków eksploatacji gospodarczej dzieła” – tak S. Ritterman, 

Komentarz do ustawy..., s. 138; w czasie obowiązywania ustawy z 1952 r. J. Błeszyński, 

Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 127 odniósł pojęcie pola eksploatacji do 

„poszczególnych sposobów wykorzystania dzieła”; zaś obecnie E. Traple (w:) J. Barta, 

M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie 

i prawa pokrewne..., s. 418 – do „form wykorzystania wyraźnie odrębnych pod względem 

technicznym i ekonomicznym”, podkreślając, że kryterium wyodrębnienia „pola eksploatacji 

stało się więc nowe znaczenie ekonomiczne określonej formy rozpowszechniania”; 

zob. tak też, co do zasady, W. Machała, Dozwolony użytek prywatny w polskim prawie 

autorskim, Warszawa 2003, s. 131 i n.; P. Ślęzak, Pola eksploatacji utworów audiowizualnych, 

Bydgoszcz–Katowice 2006, s. 19 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, 

Warszawa 2010, s. 113–114; T. Targosz (w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, 

Umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe, Warszawa 2010, s. 165 i n. 

12 Zob. E. Traple, Umowy o eksploatację utworów w prawie polskim, Warszawa 2010, 

s. 52, według której „podstawowym kryterium uznania określonego pola za nowe powinno 

być kryterium nowego kręgu odbiorców i nowego ekonomicznego znaczenia”; J. Barta, 

R. Markiewicz, Prawo autorskie..., s. 113–114 jako kryteria wskazują także „terytorialny 

lub językowy zasięg użytku”; wyróżnienie nowego pola eksploatacji następuje według 

kryterium odrębności technicznej korzystania z utworu oraz odrębności ekonomicznej, 

tj. rozszerzenia kręgu odbiorców utworu zwiększającego korzyści materialne uzyskiwane 

przez autora – tak P. Ślęzak, Emisja filmu przez stację telewizyjną „na zamówienie” widza, 

PiP 2003, z. 9, s. 99; tak też A. Michalak, Nowe pola eksploatacji utworu muzycznego 

w telefonii komórkowej na przykładzie dzwonków telefonicznych, PUG 2007, nr 3, s. 28; 

zaś K. Gliściński, Wyodrębnianie się nowych pół eksploatacji i ich wpływ na obrót prawami 

do utworów, ZNUJ PPWI 2010, z. 109, s. 47 jako kryterium wyodrębnienia wskazuje 

także nowy podmiot dokonujący rozpowszechnienia (np. w odniesieniu do reemitowania 

utworu) oraz zasięg terytorialny i językowy. Powyższe kryteria wymienia też A. Matlak, 

Działalność bibliotek w świetle nowych regulacji z zakresu prawa autorskiego, Elektroniczny 

Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy 2004, nr 2, s. 3 (wersja elektroniczna); na trudności 

w potencjalnym zdefiniowaniu pojęcia „pole eksploatacji” wskazuje natomiast T. Targosz 

(w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa..., 

s. 165 i n., słusznie podkreślając priorytet aspektu ekonomicznego (możliwość czerpania 

dochodu z eksploatacji utworu w określony sposób) uzupełnionego szeregiem czynników 

o zmiennym w konkretnych przypadkach znaczeniu, takich jak sposób techniczny, 

28


kryterium możliwości generowania dodatkowego dochodu jest 

w pewnym uproszczeniu uzależnione od okoliczności, czy pomiędzy 

nowym sposobem eksploatacji a tym już istniejącym zachodzi stosunek 

pełnej substytucyjności, przede wszystkim w odniesieniu do kręgu odbiorców. 

Jednakże rozstrzygnięcie tej kwestii nierzadko będzie miało 

walor jedynie werdyktu ad casum, uzależnionego, np. od rodzaju posiadanego 

przez odbiorców w danym miejscu i czasie sprzętu odtwarzającego 

13 . 

Pojawiła się również opinia, że zasadniczo do wydzielenia nowego 

pola nie dojdzie w wyniku zastosowania technik prowadzących jedynie 

do poprawy jakości odbioru utworu 14 . W ten sam sposób ocenia się 

podmiot dokonujący eksploatacji, grono odbiorców, zasięg terytorialny, językowy – zob. 

w tej kwestii interesującą opinię tego autora bazującą na teorii ruchomego systemu – 

ibidem, s. 191–192. 

13 Nie dojdzie do wyodrębnienia pól eksploatacji ze względu na zróżnicowane – 

w ramach techniki cyfrowej – metody rejestracji wymagające posiadania przez odbiorców 

odmiennych urządzeń odtwarzających – zob. T. Targosz (w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, 

Umowy przenoszące autorskie prawa..., s. 190–191, 195. 

14 Jako przykład wskazano eksploatację płyt CD wobec tradycyjnych winylowych, 

podkreślając, że nie zmienia się w tym przypadku krąg odbiorców – tak na podstawie 

doktryny i orzecznictwa niemieckiego E. Traple, Umowy o eksploatację..., s. 52–53; tak 

też praktyka niemiecka (orzeczenie BGH z dnia 14 lutego 2005 r., 1 BvR 240/04) – inaczej 

jednak niż doktryna – wobec płyt DVD i kaset wideo (VHS), odmiennie natomiast 

w odniesieniu do CD i taśm audio, uznając istnienie tu odrębnych pól eksploatacji – zob. 

T. Targosz (w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie 

prawa..., s. 175; por. też J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie..., s. 114, akceptujący 

tezę wskazanego orzeczenia w odniesieniu do DVD i kaset wideo; krytycznie natomiast 

wobec tego poglądu E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, t. 13..., 

s. 148–149 oraz K. Gliściński, Wyodrębnianie się nowych pół eksploatacji..., s. 50. Trafne 

wydaje się spostrzeżenie, że nie mamy do czynienia z nowym polem eksploatacji w sytuacji 

gdy „nowy sposób utrwalenia całkowicie wypiera z rynku dotychczasową formę” – tak 

E. Traple, Prawa producenta a nowe pola eksploatacji utworu audiowizualnego oraz 

„przyrost” praw ze względu na przedłużenie ochrony (w:) A. Kidyba, R. Skubisz (red.), 

Współczesne problemy prawa handlowego..., s. 409. Istotne w tej kwestii znaczenie ma 

także wyrok z uzasadnieniem TS z dnia 22 września 1998 r. w sprawie C-61/97 Foreningen 

af Danske Videogramdistributorer, działający w imieniu Egmont Film A/S i innych 

v. Laserdisken (LEX nr 112529, polskie tłumaczenie samego wyroku – J. Barta, R. Markiewicz, 

Prawo autorskie. Umowy międzynarodowe i prawo Unii Europejskiej, t. 2, Warszawa 

2005, s. 656–657), gdzie zaakceptowane zostało stanowisko, że zgoda uprawnionych 

na najem wideokaset nie odnosiłaby się do wideopłyt. Zob. ponadto stanowisko Sądu 

Apelacyjnego w Warszawie w wyroku z dnia 3 czerwca 2004 r., I ACa 1591/03 (LEX 

nr 165326, sentencja), uznającego, że obrót wykonaniami na płytach CD nie stanowi 

wobec płyt i taśm analogowych odrębnego pola eksploatacji, tożsame bowiem pozostają: 

sposób eksploatacji, wartość ekonomiczna i krąg odbiorców, zmienia się jedynie nośnik 

29


umowne, istotne podmiotowo postanowienia zawężające zakres korzystania 

z utworu, np. w wymiarze ilościowym lub czasowym 15 . 

Można postawić tezę, że podstawowym stymulatorem wyodrębniania 

nowych pól eksploatacji i odpowiadających im cząstkowych 

uprawnień autorskich jest rozwój technicznych sposobów kopiowania 

i rozpowszechniania dzieł. Weryfikacja powstania takiego pola dokonywana 

jest w praktyce przez uczestników obrotu prawami autorskimi, 

opinię przedstawicieli nauki, a czasami rozstrzygnięcia judykatury 16 . 

Jako ostatnio wyodrębnione lub będące obecnie na etapie wydzielania 

pola eksploatacji wskazuje się np. udostępnianie przez nadawcę dzieł 

audiowizualnych na zamówienie odbiorców – video on demand, wykorzystanie 

utworu muzycznego jako dzwonka telefonicznego w telefonii 

komórkowej czy mobilną telewizję komórkową 17 . 

– opinię tę podaję za W. Machałą, Glosa do wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie 

z 3 czerwca 2004 r., I ACa 1591/03, Glosa 2006, nr 1, s. 76 i n. 

15 Zob. tak T. Targosz (w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące 

autorskie prawa..., s. 192 i n. 

16 J. Błeszyński, Prawo autorskie..., s. 127 podkreśla decydującą rolę stron kontraktu 

przy ustalaniu zakresu poszczególnych pól; w doktrynie jako kryterium powstania nowego 

pola proponuje się jego znajomość w „środowiskach twórczych” (tak E. Traple (w:) 

J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo 

autorskie i prawa pokrewne..., s. 421; E. Traple (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, 

t. 13..., s. 150) lub przez „zorientowanego konsumenta” (tak A. Michalak, Nowe 

pola eksploatacji utworu..., s. 29) albo też słusznie sugeruje się, że decydujące znaczenie 

ma jednak wola stron umowy (tak M. Kępiński (w:) J. Barta (red.), System Prawa Prywatnego, 

t. 13..., s. 486), tak też, że „ekonomiczna odrębność danego sposobu korzystania 

występuje wtedy, gdy uznają ją uczestnicy obrotu” – T. Targosz (w:) T. Targosz, 

K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa..., s. 189, podkreślając 

istotne znaczenie dla uznania odrębności nowego pola tzw. zewnętrznej dostrzegalności 

tej odrębności przez użytkowników – ibidem, s. 190. Zob. również Sąd Apelacyjny 

w Warszawie uznający w wyroku z dnia 17 stycznia 1992 r., I ACr 296/91 (LEX nr 62598) 

rozpowszechnianie utworów na kasetach wideo za odrębne od emisji telewizyjnej i wyświetlania 

kinowego pole eksploatacji. Teza, że „zwielokrotnienie techniką VHS jest odrębnym 

polem eksploatacji” potwierdzona została następnie w piśmie Ministerstwa 

Kultury i Sztuki z dnia 29 kwietnia 1996 r., DPA 025/318/95, LEX nr 2965. 

17 Zob. tak P. Ślęzak, Emisja filmu..., s. 99; E. Traple, Umowy o eksploatację..., s. 52; 

A. Michalak, Nowe pola eksploatacji utworu..., s. 26 i n.; T. Targosz (w:) T. Targosz, 

K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące autorskie prawa..., s. 201; dyskusyjna 

natomiast wydaje się teza, że wykorzystanie nazwy w domenie internetowej należy uznać 

za nowe pole eksploatacji – zob. A. Szkaradzińska, A. Wacławik, Środki ochrony prawnej 

w przypadkach abuzywnej rejestracji nazw domen internetowych. Uwagi na tle porównawczym, 

Transformacje Prawa Prywatnego 2000, nr 4, s. 75 i n.; praktyka nie uznała zaś za 

odrębne pole eksploatacji sprzedaży oprogramowania wyłącznie ze sprzętem kompute- 

30

Wskazane wyżej kryteria powinny – jak się wydaje – decydować 

również o zakreślaniu granic dalszej podzielności wyodrębnionych już 

pól eksploatacji. 

3. Wyodrębnianie uprawnień cząstkowych w ramach podmiotowego 

autorskiego prawa majątkowego ma istotne znaczenie w praktyce 

umownego obrotu prawami autorskimi. Generalnie wskazać tu należy 

trzy ważne kwestie, uregulowane w przepisach polskiej ustawy z 1994 r. 

Po pierwsze, wyodrębnianie pól eksploatacji ma ścisły związek z określaniem 

wynagrodzenia autorskiego (art. 45 pr. aut.), po drugie, służy 

ciągłej aktualizacji zakresu i treści autorskich praw majątkowych (art. 41 

ust. 4 pr. aut.) oraz po trzecie, odgrywa decydującą rolę przy oznaczeniu 

granic dozwolonej umownie eksploatacji utworu (art. 41 ust. 2 

pr. aut.) 18 . 

2. Wyodrębnienie najmu egzemplarzy utworu 

jako pola eksploatacji 

2.1. Przesłanki wyodrębnienia 

2. Wyodrębnienie najmu egzemplarzy utworu... 

Nie trudno zauważyć, że na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu 

lat wśród wszystkich sposobów rozpowszechniania utworów w sposób 

szczególny wzrosła rola tego, który polega na udostępnieniu dzieła indywidualnym 

odbiorcom. Ta utrzymująca się do dnia dzisiejszego 

tendencja związana jest z powstawaniem i upowszechnianiem się nowych, 

wciąż doskonalszych technik z jednej strony rozpowszechniania 

dzieł, z drugiej zaś osobistego nie tylko ich odtwarzania, lecz także kopiowania 

19 . Od dłuższego czasu odbiór publiczny (zbiorowy) stopniowo, 

rowym – T. Targosz (w:) T. Targosz, K. Włodarska-Dziurzyńska, Umowy przenoszące 

autorskie prawa..., s. 174. 

18 Na temat znaczenia pól eksploatacji zob. np. P. Ślęzak, Emisja filmu..., s. 98; idem, 

Pola eksploatacji..., s. 28; J. Błeszyński, Glosa do uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego..., 

s. 16. Zob. też M. Czajkowska-Dąbrowska, Własność czy własności..., s. 48–49, 

według której „niezmiernie liberalna interpretacja pojęcia pola eksploatacji przyjęta przez 

doktrynę” w odniesieniu do regulacji zawartej w ustawie z 1994 r. „spowodowała, że zatraciło 

ono ów sens [tj. sens precyzowania zakresu autorskich praw majątkowych, uściślania 

ich treści – J.S.] i obecnie służy właściwie tylko do kształtowania treści umów 

o przeniesienie autorskich praw majątkowych lub umów licencyjnych”. 

19 Zob. M. Kruszyński, Dozwolony użytek osobisty utworów w świetle stosowania 

zabezpieczeń technicznych, ZNUJ PPWI 2008, z. 102, s. 57. 

31


lecz zdecydowanie traci swe znaczenie na rzecz indywidualnego, prywatnego 

zapoznawania się z utworami. Konsekwencją tego fenomenu 

jest z jednej strony istotny rozrost grona odbiorców, z drugiej zaś 

znaczne ograniczenie możliwości kontroli przez autorów czynności 

korzystania z chronionych dzieł, a przez to także uzyskiwania należnego 

z tego tytułu wynagrodzenia. 

Zjawisko, o którym mowa, ulega wewnętrznej przemianie – zapoczątkowane 

zostało przez masową dystrybucję egzemplarzy (nośników 

materialnych) dzieł, a obecnie w coraz większym stopniu opiera się na 

cyrkulacji kopii cyfrowych utworów 20 . W początkowym okresie 

w sposób szczególny objęło utwory muzyczne (słowno-muzyczne) oraz 

audiowizualne (kinematograficzne) dostępne dla odbiorców na przeznaczonych 

do użytku prywatnego kasetach i płytach 21 . 

Spektakularnym przykładem wspomnianego procesu, który miał 

miejsce w latach 80. XX w., był gwałtowny rozwój działalności polegającej 

na najmie wideokaset potocznie określanym jako ich wypożyczanie. 

Wzrost popularności tej formy rozpowszechniania utworów, 

możliwy dzięki wspomnianym zdobyczom techniki, stymulowany był 

także przez względy czysto komercyjne, tj. opłacalność finansową zarówno 

dla wynajmującego, jak i najemcy 22 . Nic więc dziwnego, że 

20 Na temat istoty i konsekwencji stosowania techniki cyfrowej w sferze prawa autorskiego 

zob. Komisja Europejska, Green paper: copyright and related rights in the information 

society, Brussels, 19.07.1995, COM (95) 382 final, s. 49 i n. (tekst angielski – www. 

europa.eu.); M. Byrska, Publikacja elektroniczna w świetle prawa autorskiego, PiP 1997, 

z. 4, s. 38–39; A. Matlak, Dyrektywa Unii Europejskiej dotycząca koordynacji pewnych 

aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym, ZNUJ 

PWOWI 2001, z. 78, s. 161–165; D. Kot, Elektroniczny obrót utworem w świetle prawa 

autorskiego, ZNUJ PIPWI 2006, z. 94, s. 11 i n.; Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), Prawo 

internetu..., s. 359 i n.; C. Geiger, The role of the three-step test in the adaptation of copyright 

law to the information society, e-Copyright Bulletin, January–March 2007, s. 1–2 

(wydruk) używający określenia „cyfrowa rewolucja”; A. Wielbe, Przyszłość prawa informacyjnego, 

ZNUJ PPWI, 2008, z 102, s. 8–9; J. Chwalba, Korzystanie z programów peer-to-peer 

a dozwolony użytek prywatny w prawie autorskim, ZNUJ PPWI 2008, z. 102, 

s. 18 i n.; M. Kruszyński, Dozwolony użytek osobisty utworów..., s. 65–66; J. Barta, 

R. Markiewicz, Prawo autorskie..., s. 298 i n. 

21 Zob. E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 21–22; 

eadem, Prawo wprowadzania do obrotu egzemplarzy utworu jako nowe, oddzielne 

uprawnienie w projekcie ustawy o prawie autorskim, ZNUJ PWOWI 1991, z. 57, s. 106 

i n.; P. Ślęzak, Pola eksploatacji..., s. 104; D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 105; wyrok Sądu 

Apelacyjnego w Warszawie z dnia 17 stycznia 1992 r., I ACr 296/91. 

22 Zob. w szczególności uwagi Trybunału Sprawiedliwości w wyroku z dnia 

17 maja 1988 r. w sprawie 158/86 Warner Brothers Inc. and Metronome Video ApS v. Erik 

32


ujawniony ogromny potencjał ekonomiczny tego sposobu eksploatacji 

utworu kinematograficznego wzbudził wśród twórców zainteresowanie 

dochodami stąd płynącymi. Poważny problem pojawiał się w sytuacji, 

gdy osoba wynajmująca, powołując się na przysługujące jej prawo 

własności egzemplarza, dokonywała tych czynności na masową skalę 

bez zgody autora i zapłaty na jego rzecz odpowiedniego wynagrodzenia. 

Straty całego przemysłu filmowego były w takim przypadku ogromne 

i nie ograniczały się tylko do nieuzyskanych dochodów z najmu, lecz 

powiększane były przez spadek popytu na dany utwór na innych polach 

eksploatacji – sprzedaż egzemplarzy, wyświetlanie kinowe, emisje telewizyjne. 

Aspekt ekonomiczny był decydującym bodźcem stymulującym 

ustawodawców do wyraźnego objęcia najmu zakresem autorskiego 

monopolu. 

2.2. Najem egzemplarzy utworu a wyczerpanie prawa 

autorskiego 

2.2.1. Wyczerpanie prawa – geneza i charakter instytucji 

1. Wzrost znaczenia i skali wynajmowania egzemplarzy utworu, 

a w mniejszym stopniu także innych form ich dystrybucji uwypuklił 

wagę oraz jurydyczną złożoność instytucji wyczerpania prawa, określanej 

również w niektórych krajach (np. USA) mianem doktryny 

pierwszej sprzedaży (first sale doctrine) 23 . 

Istota tej instytucji wiąże się z kolizją dwóch praw podmiotowych 

bezwzględnych – prawa własności rzeczy i prawa do dobra niematerial- 

Viuff Christiansen (ECR 1988, s. 02605; LEX nr 128353), dostrzegającego – w zakresie 

form eksploatacji filmu – wyraźną ekonomiczną odrębność najmu wideokaset od ich 

sprzedaży. Przesłanki takiego oddzielenia to według Trybunału poprawa trwałości fizycznej 

taśm wideo, fakt jednokrotnego, co do zasady, zapoznawania się z filmem przez odbiorców 

oraz stosunkowo wysokie ceny sprzedaży wideokaset; na temat tego wyroku 

zob. M. Röttinger, The exhaustion of copyright, RIDA, Juillet 1993, nr 157, s. 106 i n. 

23 Zob. J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju techniki i przemian stosunków społecznych 

na zasadę asymilacji w konwencji berneńskiej, ZNUJ PWOWI 1990, z. 53, s. 51; A. Matlak, 

Dyrektywa Unii Europejskiej..., s. 170–172; zagadnienie wyczerpania prawa jako „wybitnie 

kontrowersyjne” postrzega M. Czajkowska-Dąbrowska (w:) J. Barta (red.), System Prawa 

Prywatnego, t. 13..., s. 805. Na temat istoty first sale doctrine w USA zob. M.B. Nimmer, 

D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 2, New York 1986, s. 8-115 i n.; D.A. Opri, Video 

rentals and the first sale doctrine: the deficiency of proposed legislation, Whittier Law Review 

1986, vol. 8, s. 331–352; M. Röttinger, The exhaustion..., s. 58–62. 

33


nego (intelektualnego), którego dana rzecz jest nośnikiem 24 . Tego rodzaju 

zbieg ma miejsce w sytuacji, gdy podmiotami uprawnionymi 

w sposób wyłączny są różne osoby 25 . Z jednej strony prawo własności 

daje możliwość w pełni swobodnego rozporządzania takim egzemplarzem 

– dokonywania sprzedaży, również w celach zarobkowych, zamiany, 

darowizny, dzierżawienia, a także interesującego nas najmu i użyczenia, 

co w efekcie prowadzi do zwiększenia liczby osób, mogących 

używać daną rzecz. Z drugiej strony każda tego typu czynność stanowi 

jednocześnie akt rozpowszechniania dobra niematerialnego, objęty, co 

do zasady, prawem podmiotowym autora 26 . Kolizja wskazanych praw, 

odzwierciedlająca w istocie konflikt chronionych przez nie interesów 

majątkowych, przybiera szczególnie ostry wyraz wtedy, gdy z racji swej 

24 Konstrukcja wyczerpania prawa pojawiła się po raz pierwszy w orzecznictwie 

sądów amerykańskich lat 60. i 70. XVIII w., zaś w Europie (XIX/XX w.) w niemieckiej 

doktrynie (J. Kolher) i orzecznictwie (wyrok Sądu Rzeszy z 1902 r.) w odniesieniu do 

patentu jako próba rozwiązania konfliktu interesów z jednej strony związanych z wyłącznym 

prawem do eksploatacji wynalazku, z drugiej z potrzebą zapewnienia swobody 

cyrkulacji towarów (wyrobów opatentowanych) na rynku – zob. B. Czachórska-Jones, 

Naruszenie patentu. Zagadnienia podstawowe, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 

1988, s. 155–156, 158; J. Fiołka, Zakres prawa z patentu w polskim 

prawie wynalazczym, ZNUJ PWOWI 1985, z. 39, s. 93; R. Skubisz (w:) R. Skubisz, 

E. Skrzydło-Tefelska (red.), Prawo europejskie. Zarys wykładu, Lublin 2005, s. 239; zob. 

też D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 99; P. Podrecki, Z. Okoń (w:) P. Podrecki (red.), 

Prawo internetu..., s. 381. W postaci normatywnej występuje także w dziedzinie własności 

przemysłowej – w obowiązującej obecnie w Polsce ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. – 

Prawo własności przemysłowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.) 

w odniesieniu do patentu (art. 70), prawa ochronnego na wzór użytkowy (art. 70 w zw. 

z art. 100 ust. 1), prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 70 w zw. z art. 118 ust. 1), 

prawa ochronnego na znak towarowy (art. 155), prawa z rejestracji na oznaczenie geograficzne 

(art. 155 w zw. z art. 185 ust. 1) i prawa z rejestracji topografii układu scalonego 

(art. 218); zob. na ten temat R. Skubisz, Zakres wyczerpania praw własności przemysłowej 

w prawie polskim, PPH 2002, nr 1, s. 1 i n.; idem, Wyczerpanie prawa ochronnego na znak 

towarowy, Studia Prawa Prywatnego, z. 1 (16)–2 (17), Warszawa 2010, s. 245 i n. 

25 Zob. A. Szpunar, O kolizji praw podmiotowych, KPP 1996, z. 4, s. 636–637. Na 

kanwie rozważań tego autora warto zauważyć, że w tym przypadku kolizja następuje, 

mimo iż przedmiotem praw są inne rodzajowo dobra. Rozstrzygnięcie tej kolizji jest 

możliwe poprzez uznanie pierwszeństwa jednego z tych praw w określonym zakresie, 

nie jest tu natomiast możliwe zastosowanie zasady redukcji zaspokojenia uprawnień. 

Zastosowanie zasady pierwszeństwa następuje poprzez decyzję ustawodawcy przyjmującego 

konstrukcję wyczerpania prawa. 

26 Każda odsprzedaż nabytego egzemplarza (np. w antykwariatach) prowadzi do 

poszerzenia grona odbiorców – A. Kopff (w:) S. Grzybowski, A. Kopff, J. Serda, Zagadnienia 

prawa autorskiego..., s. 133; tak też w odniesieniu do wypożyczania egzemplarzy 

utworu E. Traple, Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 106–107. 

34


natury dany nośnik może być przedmiotem swobodnego i łatwo realizowanego 

wytwarzania oraz obrotu rynkowego 27 . Uzasadniając teorię 

wyczerpania prawa, wskazywano także na to, że dokonując pierwszego 

wprowadzenia egzemplarza utworu do obrotu, autor wykorzystał dla 

celów majątkowych przyznane mu na tym polu uprawnienie, tj. uzyskał 

odpowiednie wynagrodzenie. Jego prawo zostało więc w naturalny 

sposób „skonsumowane” – użyte zgodnie ze swoim przeznaczeniem 28 . 

Decydującą rolę odgrywa zatem pierwsza czynność przeniesienia 

własności egzemplarza, bez znaczenia pozostaje natomiast okoliczność, 

czy podmiot praw autorskich jest jednocześnie właścicielem udostępnianego 

nośnika. Swobodna cyrkulacja egzemplarza utworu, jako skutek 

wyczerpania prawa w pierwotnym kształcie tej instytucji, obejmowała 

wszelkie czynności „właścicielskiego” dysponowania nośnikiem – 

również więc jego najem i użyczenie 29 . W tym zatem zakresie instytucja, 

27 Zob. tak E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 29; 

eadem, Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 114; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie..., 

s. 130; P. Podrecki, Konstrukcja wyczerpania prawa w prawie autorskim i możliwość 

jej zastosowania w obrocie utworami w internecie, Mon. Praw. 2002, nr 24 (dodatek), 

s. 7. Tak też w odniesieniu do towarów „ucieleśniających” prawa własności przemysłowej 

R. Skubisz, Zakres wyczerpania praw..., s. 1–2; idem, Dylematy wyczerpania prawa z rejestracji 

znaku towarowego w prawie Unii Europejskiej (w:) A. Nowicka (red.), Prawo prywatne 

czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, 

Poznań 2005, s. 717 i n., gdzie wyraźnie zaznacza, że „uwagi dotyczące wyczerpania 

prawa z rejestracji znaku towarowego w prawie wspólnotowym mogą być w znaczącej 

części odnoszone do pozostałych praw własności intelektualnej”, tak s. 720; zob. 

również idem, Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 245. 

28 Zob. E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 29–30; 

eadem, Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 114; tak w odniesieniu do patentu J. Fiołka, 

Zakres prawa z patentu..., s. 93–94; M. Röttinger, The exhaustion..., s. 112; zob. też D. Kot, 

Elektroniczny obrót..., s. 99–100, ponadto podkreślający w jednym miejscu, że podstawową 

przyczyną wprowadzenia konstrukcji wyczerpania prawa jest konflikt pomiędzy wykonywaniem 

prawa autorskiego i prawa własności, nie zaś uniknięcie podwójnego wynagrodzenia 

(s. 109), choć konstrukcja ta „była zrazu próbą realizacji postulatu uniknięcia 

w prawie autorskim tzw. podwójnego wynagrodzenia autorów” (s. 99); w innym natomiast 

miejscu stwierdzający, że zasada wyczerpania „nie jest «służebna» w stosunku do potrzeb 

ochrony prawa własności egzemplarza, lecz nawiązuje do względów ekonomicznych” 

(s. 123–124). 

29 Zob. tak E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 30–32 

oraz przyp. 39 z powołanymi istotnymi dla tej kwestii orzeczeniami sądów niemieckich; 

zob. też J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 51. W związku z tym, że przepisy szeregu 

państw europejskich przyjmowały szerokie zakresowo prawo dystrybucji obejmujące 

także najem i użyczenie, wyczerpanie tego uprawnienia czyniło swobodnym również te 

czynności udostępniania wprowadzonych do obrotu egzemplarzy – tak S. von Lewinski 

(w:) M.M. Walter, S. von Lewinski, European copyright law, Oxford University Press 

35


o której tu mowa, ułatwiała i stymulowała rozwój działalności polegającej 

na pozostającym poza autorską kontrolą komercyjnym wypożyczaniu 

kaset z chronionymi utworami audiowizualnymi (kinematograficznymi) 

30 . 

2. Instytucja wyczerpania prawa autorskiego (doktryna pierwszej 

sprzedaży), pozwalająca na usunięcie wspomnianej kolizji, nie ma jednak 

charakteru uniwersalnego. Z istoty swej jest bowiem związana 

z modelem analitycznego definiowania monopolu prawnego autora, 

tj. konstruowania go jako enumeratywnie wyliczonej wiązki odrębnych 

uprawnień, wśród których znajduje się oddzielne prawo dystrybucji 

(wprowadzenia do obrotu) egzemplarzy utworu 31 . 

2010, s. 268. Jako przykład wskazać także można amerykański Copyright Act z 1976 r., 

który przyznał autorowi w § 106 ust. 3 wyłączne prawo do dystrybucji kopii i egzemplarzy 

nagrań dźwiękowych (copies or phonorecords) chronionych utworów, obejmujące obok 

sprzedaży i innych czynności przenoszących własność również ich najem, leasing i użyczenie 

(rental, lease, or lending) – zob. na ten temat M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer 

on copyright, vol. 2..., s. 8-115–8-118; J. Sieńczyło-Chlabicz, Amerykańskie prawo autorskie...., 

s. 62–65; D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 24, 87. Jednocześnie w § 109 lit. a tego 

aktu postanowiono, że właściciel legalnie sporządzonej kopii lub tego rodzaju egzemplarza 

jest uprawniony, bez zezwolenia autora, nie tylko do dalszej sprzedaży nośnika, lecz 

także jego najmu, dzierżawy i użyczenia. Wyrażona w ten sposób doktryna pierwszej 

sprzedaży sformułowana została i przyjęta w orzecznictwie sądów amerykańskich 

w 1894 r., a po raz pierwszy zapisana w § 27 ustawy amerykańskiej z 1909 r. Elementem 

konstytutywnym tej doktryny stało się pierwsze przeniesienie własności nośnika, także 

w drodze zamiany i darowizny, nie są natomiast nim inne formy dystrybucji takie jak 

najem, dzierżawa czy użyczenie (por. § 109 lit. d) – zob. szerzej M.B. Nimmer, D. Nimmer, 

Nimmer on copyright, vol. 2..., s. 8-118 i n.; D.A. Opri, Video rentals and the first sale 

doctrine..., s. 333; N.B. Lewson, The videocassette rental controversy: the future state of 

the law (w:) B.H. Weil, B.F. Polonsky (red.), Modern copyright fundamentals..., s. 345–346. 

30 Wskazuje się ponadto, że pozytywnym skutkiem wyczerpania prawa jest poszerzenie 

dostępu społeczeństwa do dorobku literatury, nauki i sztuki. Szerzej na temat roli 

konstrukcji wyczerpania prawa zob. E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych 

praw..., s. 29–30; eadem, Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 114; T. Grzeszak, 

Droit de suite w prawie autorskim, Warszawa 1991, s. 37 i n.; M. Czajkowska-Dąbrowska, 

Aktualne problemy związane z rozpowszechnianiem wideokaset na tle polskiego prawa 

autorskiego, PS 1991, nr 4, s. 47 i n. 

31 Podkreśla się, że ma to być „oddzielne, niezależne od prawa zwielokrotnienia, 

prawo wprowadzania do obrotu egzemplarzy dzieła” – J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., 

s. 51; D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 103–104; tak w systemie anglo-amerykańskiego 

prawa autorskiego (copyright) oraz w Konwencji berneńskiej (Konwencja berneńska 

o ochronie dzieł literackich i artystycznych, akt paryski sporządzony w Paryżu dnia 

24 lipca 1971 r., tekst polski zał. do Dz. U. z 1990 r. Nr 82, poz. 474) – zob. E. Traple, 

Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 19. Na okoliczność, że wyłączne 

prawo dystrybucji nie było we wszystkich ustawodawstwach wyraźnie wyodrębnione 

36


Teoria ta została również przyjęta w tych systemach „właścicielskiego” 

modelu podmiotowego prawa autorskiego, w których – pod presją 

potrzeb praktyki – wyodrębnione zostało oddzielne uprawnienie 

wprowadzania egzemplarzy utworu do obrotu 32 . W takim przypadku 

pełni ona jednocześnie rolę wyznacznika usytuowania granic autorskiego 

uprawnienia w zakresie dystrybucji egzemplarzy utworu 33 . Oznacza 

(do początku lat 90. XX w. istniało w prawie Niemiec, Danii, Włoch, Holandii, Portugalii, 

Hiszpanii), wskazuje M. Röttinger, The exhaustion..., s. 56–58. 

32 Po raz pierwszy uprawnienie to pojawiło się w ustawie niemieckiej z 1901 r. – 

zob. szerzej na ten temat E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., 

s. 28 i n., a w szczególności przyp. 28 i 36; natomiast „koncepcja wyczerpania prawa 

wprowadzenia do obrotu została po raz pierwszy zastosowana w orzeczeniu sądu niemieckiego 

z 1906 r.”, ibidem, s. 29; zob. też eadem, Prawo wprowadzania do obrotu..., 

s. 108 i n.; P. Ślęzak, Pola eksploatacji..., s. 98–99. 

33 W doktrynie pojawiły się głosy próbujące odnieść koncepcję wyczerpania prawa 

do innych form rozpowszechniania dzieł takich jak np. emisja telewizyjna. Związane to 

było z problemem tzw. przekazu kaskadowego (telewizja kablowa) i próbą uniknięcia 

obowiązku uiszczania w takiej sytuacji podwójnego wynagrodzenia autorskiego. Stanowisko 

to znalazło nawet poparcie w niemieckim orzecznictwie (orzeczenia Sądu Najwyższego 

z 1980 r. i 1987 r.) – zob. na ten temat E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie 

majątkowych praw..., s. 28 i n. oraz 74 i n.; zob. też eadem, Prawo wprowadzania do 

obrotu..., s. 121; D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 101–102; G. Karnell, Rental and related 

market phenomena concering videograms and the right of distribution under copyright 

law, RIDA, Janvier 1983, nr 115, s. 93 i n. Na gruncie przepisów TWE przeciw zastosowaniu 

zasady swobodnego przepływu towarów (usług) i w konsekwencji konstrukcji 

wyczerpania prawa na polu emisji telewizyjnej wypowiedział się Trybunał Sprawiedliwości, 

uznając za dopuszczalne terytorialne ograniczenia (obejmujące obszar państw członkowskich) 

tego uprawnienia – wyrok z dnia 6 października 1982 r. w sprawie 262/81 Coditel 

SA, Compagnie Générale pour la Diffusion de la Télévision, i inni v. Ciné-Vog Films SA 

i inni (ECR 1982, s. 03381; LEX nr 132099); zob. na ten temat M. Röttinger, The exhaustion..., 

s. 100 i n.; Komisja Europejska, Green paper: copyright and related rights..., 

s. 46–48; L. Giliciński, Wykonywanie praw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty 

Europejskiej, Warszawa 1997, s. 83–87; A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze, 

Warszawa 2003, s. 580; T. Cook, EU intellectual property law, Oxford University Press 

2010, s. 39–40; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim..., s. 167; zob. też D. Kot, 

Elektroniczny obrót..., s. 119–120, uznający odbiegające od swego poglądu tezy Trybunału 

za „mocny argument przeciwko próbom rozciągnięcia wyczerpania prawa autorskiego 

– tak na szczeblu krajowym, jak i wspólnotowym – na środowisko sieci komputerowych”; 

tak też, co do zasady P. Podrecki, Konstrukcja wyczerpania prawa..., s. 7; zob. jednak 

ostatnio wyrok TS z dnia 3 lipca 2012 r. w sprawie C-128/11 UsedSoft Gmbh v. Oracle 

Internatinal Corp. (LEX nr 1169795), gdzie dość nieoczekiwanie skutek wyczerpania 

odniesiony został do odpłatnego i bezterminowego udostępnienia kopii cyfrowej programu 

komputerowego w internecie. Wskazać także trzeba, że Trybunał Sprawiedliwości 

w orzeczeniu z dnia 9 kwietnia 1987 r. w sprawie 402/85 G. Basset v. Société des auteurs, 

compositeurs et éditeurs de musique – SACEM (ECR 1987, s. 01747; LEX nr 129361) uznał 

prawo autora do wynagrodzenia z tytułu odtworzenia (ang. performance right) na dysko- 

37


to wyjątek wobec pozostałych form eksploatacji dzieła ukształtowanych 

w sposób „właścicielski”, niemających więc pozytywnie określonych 

ram i oczywiście niepodlegających wyczerpaniu 34 . Konstrukcja, o której 

mowa, potwierdza ponadto regułę swobodnej z punktu widzenia prawa 

autorskiego cyrkulacji takiego egzemplarza, który został legalnie – bez 

naruszenia praw autora – wprowadzony do obrotu w drodze czynności 

przenoszącej jego własność 35 . 

W systemach operujących „własnościową” metodą definiowania 

monopolu autora, jednakże bez wyodrębniania uprawnienia wprowadzania 

do obrotu, usunięciu wspomnianej kolizji, wynikłej ze zbiegu 

dwóch praw podmiotowych, służyła – normatywnie expressis verbis 

niewyartykułowana – zasada pierwszeństwa praw autora 36 . W konse- 

tece utworów w oparciu o egzemplarze legalnie wprowadzone do obrotu, nie rozciągając 

tym samym skutku wyczerpania prawa na pole publicznego odtwarzania utworu – zob. 

M. Röttinger, The exhaustion..., s. 96–100. Zob. też przyp. 194 w rozdz. III, pkt 2.1 niniejszego 

opracowania. 

34 Na gruncie TWE Trybunał ustosunkował się do ciekawego i istotnego w praktyce 

problemu wykorzystania – będącego zarazem znakiem towarowym, jak i utworem – 

opakowania takiego towaru, który został wprowadzony do obrotu i podlega swobodnej 

cyrkulacji. Wykorzystanie polegało na reprodukcji, adaptacji i rozpowszechnianiu samego 

opakowania w celach reklamowych przez dalszych odsprzedawców towaru. W orzeczeniu 

z dnia 4 listopada 1997 r. w sprawie C-337/95 Parfums Christian Dior SA i Parfums 

Christian Dior BV v. Evora BV (LEX nr 113620) Trybunał stwierdził, że autor nie może 

zakazać odsprzedawcy prowadzenia reklamy takich towarów – przy użyciu opakowania 

– w celu dalszej ich komercjalizacji, a ochrona prawa autorskiego nie może być w takim 

przypadku szersza od ochrony znaku towarowego. Ta ostatnia ochrona ulega wyczerpaniu 

wraz z wprowadzeniem do obrotu towaru opatrzonego danym znakiem. Prawo autorskie 

nie może być wykorzystane dla ochrony znaku towarowego, co miało miejsce w powołanej 

sprawie. Wydaje się, że w takim przypadku autor nie może zabronić również dokonania 

tłumaczenia informacji – będących utworem – umieszczonych na opakowaniu, choć takie 

prawo generalnie mu przysługuje. Na kanwie powołanego rozstrzygnięcia pojawiły się 

odosobnione opinie, że wyczerpanie prawa autorskiego dotyczy nie tylko uprawnienia 

do dystrybucji egzemplarza utworu – T. Cook, EU intellectual property law..., s. 26–27. 

35 Początkowo uznawano, że „działanie polegające na wypożyczaniu (...) jest także 

wprowadzaniem do obrotu” – E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych 

praw..., s. 29; przez pojęcie „wprowadzenie do obrotu (na rynek)” orzecznictwo niemieckie 

rozumiało zaś „faktyczne pozostawienie wytworu do dyspozycji osób trzecich”, uznając, 

że przeniesienie własności nie jest tu warunkiem koniecznym – tak w odniesieniu do 

wyczerpania patentu B. Czachórska-Jones, Naruszenie patentu..., s. 159. Przesłanką wyczerpania 

praw własności intelektualnej jest „przeniesienie własności towaru połączone 

z jego wydaniem osobie faktycznie niezależnej od uprawnionego” – tak trafnie R. Skubisz, 

Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 251. 

36 Por. w tej kwestii sytuację prawną pod rządem polskiej ustawy z 1926 r. – zob. 

rozdz. IV, pkt 1.1 niniejszego opracowania. 

38


kwencji pojawiła się więc tu reguła, że właściciel egzemplarza legalnie 

wprowadzonego do obrotu może swobodnie wykonywać swe uprawnienia, 

nie naruszając wszakże praw autorskich w zakresie wszelkich 

sposobów zwielokrotniania i rozpowszechniania chronionego utworu. 

Wśród form eksploatacji dzieła objętych autorskim monopolem znalazły 

się także najem i użyczenie nośników 37 . W sposób pośredni normatywne 

granice swobody właściciela poszerzane są o wyznaczony przez przepisy 

prawa autorskiego obszar dozwolonego ustawowo użytku osobistego 

(prywatnego) i publicznego dzieła. Zastrzec tu jednak należy, że 

w prawie autorskim niektórych państw treść autorskiego prawa reprodukcji 

(droit de reproduction) została w drodze wykładni sądowej 

i doktrynalnej rozszerzona – obok zwielokrotnienia utworu objęła 

również dystrybucję jego egzemplarzy (droit de destination). Dało to 

autorowi możliwość kontroli wykorzystania wprowadzonych do 

obrotu egzemplarzy dzieła – także ich najmu i użyczenia – obciążając 

go jednakże koniecznością określenia zakresu dozwolonej dystrybucji 

już w momencie wyrażenia zgody na zwielokrotnienie oraz późniejsze 

poinformowanie o tym użytkowników 38 . 

We wskazanych wyżej ramach właściciel legalnie wprowadzonego 

do obrotu egzemplarza dzieła może dokonać jego sprzedaży, zamiany, 

darowizny, a także najmu i użyczenia. Trafna jest teza, że w procesie 

stosowania tych reguł, przy ocenie niektórych konkretnych przypadków 

37 Tak J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 51. 

38 Jako przykład wskazać tu można prawo autorskie Francji i Belgii, gdzie orzecznictwo 

i doktryna, nie usuwając wszakże wielu wątpliwości, zasadniczo opowiedziały się 

za autorskim uprawnieniem kontroli użytku – także najmu i użyczenia – wprowadzonych 

do obrotu egzemplarzy objętym ramami ogólnego syntetycznie ujętego prawa reprodukcji 

(droit de destination). Istnieją opinie, że taki sam wniosek można sformułować na 

gruncie Konwencji berneńskiej w oparciu o przepis art. 9 tekstu paryskiego, zawierającego 

podobną definicję autorskiego prawa reprodukcji. Tego typu ujęcie prawa reprodukcji 

obciążyło autora koniecznością określenia w umowie zakresu uprawnień, które nadal 

zachowuje, zaś jego kontrahenta – obowiązkiem umieszczenia odpowiednich zastrzeżeń 

na wprowadzonych do obrotu egzemplarzach. Zob. na ten temat T. Grzeszak, Droit de 

suite w prawie autorskim..., s. 40; M. Czajkowska-Dąbrowska, Aktualne problemy..., s. 47 

i n.; E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 24 i n.; eadem, 

Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 109, 113–114; J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., 

s. 51–52; G. Karnell, Rental and related..., s. 97; M. Röttinger, The exhaustion..., s. 56–58; 

A. Lucas-Schloetter, Implementation in member states: France, raports and tables (w:) 

M.M. Walter, S. von Lewinski, European copyright law..., s. 363; D. Kot, Elektroniczny 

obrót..., s. 106–107; P. Ślęzak, Pola eksploatacji..., s. 93 i n.; idem, Obieg egzemplarzy 

utworów w świetle prawa wspólnotowego, Europejski Przegląd Sądowy 2007, nr 3, s. 22. 

Zob. też przyp. 168 i 169 w rozdz. III, pkt 1 niniejszego opracowania. 

39


zrodzić się mogło szereg trudnych do usunięcia wątpliwości, szczególnie 

w systemie droit de destination. Warto jednak zauważyć, że generalnie 

praktyka nie dostarczyła przykładów poważnych komplikacji, których 

przyczyną byłby brak dokładniejszej, normatywnej regulacji w prezentowanym 

zakresie. Zastrzeżeń nie budziła w szczególności opinia, że 

zarobkowe wypożyczanie wideokaset z utworami kinematograficznymi 

mieściło się w granicach autorskiego monopolu – nie miało więc swobodnego 

charakteru. 

Wprowadzenie instytucji wyczerpania prawa do ustawodawstw 

opartych na modelu „własnościowym” konstrukcji monopolu prawnego 

autora wydaje się przede wszystkim efektem procesu harmonizacji 

prawa autorskiego na arenie międzynarodowej i związanego z tym 

zjawiska przenikania się obydwu – analitycznego i własnościowego – 

systemów definiowania podmiotowego prawa autorskiego 39 . Wskazać 

w tym miejscu należy na postanowienia dyrektywy 2001/29/WE z dnia 

22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów praw 

autorskich i pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym 40 , które zawierają 

wyraźny obowiązek uznania przez państwa członkowskie zarówno 

autorskiego wyłącznego prawa do dystrybucji na obszarze 

Wspólnoty materialnych nośników utworu w drodze ich sprzedaży lub 

w inny sposób (distribution right), jak i instytucji wyczerpania tego 

uprawnienia (zob. pkt 28 preambuły i art. 4) 41 . 

39 Na zjawisko ścierania się dwóch systemów prawa autorskiego – kontynentalnego 

i anglosaskiego – w procesie tworzenia prawa wspólnotowego zarówno pierwotnego 

(traktaty), jak i wtórnego (dyrektywy, rozporządzenia) zwraca uwagę A. Cieśliński, 

Wspólnotowe prawo gospodarcze..., s. 578; zob. też A. Matlak, Prawo autorskie w społeczeństwie 

informacyjnym, Kraków 2004, s. 52 i n. 

40 Dz. Urz. WE L 167 z 22.06.2001, s. 10–19 z późn. zm. 

41 Polskie tłumaczenie dyrektywy 2001/29/WE – zawarte zarówno w prawniczej 

bazie LEX, jak i w zbiorze J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie. Umowy międzynarodowe..., 

s. 427 i n. – operuje w art. 4 nieprawidłowym moim zdaniem pojęciem „prawo 

do rozpowszechniania”, zamiast właściwym tu terminem „prawo dystrybucji” (w tekście 

angielskim – distribution right, we francuskim – droit de distribution) lub optymalnym 

„prawo wprowadzenia do obrotu” – to ostatnie określenie stosuje A. Matlak, Prawo 

autorskie w społeczeństwie..., s. 257–258. Użyte w tym przepisie sformułowanie „w drodze 

ich sprzedaży lub w inny sposób” odnosi się wyłącznie do przeniesienia własności nośnika 

– tak TS w wyroku z dnia 17 kwietnia 2008 r. w sprawie C-456/06 Peek & Cloppenburg 

KG v. Cassina SpA (LEX nr 385351). Zob. też A. Matlak, Prawo autorskie w społeczeństwie..., 

s. 54, wskazujący – przed tym rozstrzygnięciem TS – na wątpliwości dotyczące 

znaczenia tego określenia, a w szczególności zastanawiający się, czy obejmuje ono także 

najem i użyczenie. 

40


2.2.2. Wyczerpanie w prawie Unii Europejskiej 

Istotne znaczenie w procesie kształtowania się instytucji wyczerpania 

prawa, a przez to także normatywnego statusu najmu egzemplarzy 

utworu, przypisać również należy przyjętej w rzymskim Traktacie 

o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (od 1 listopada 

1993 r. – Wspólnoty Europejskiej, a obecnie jest to Traktat o funkcjonowaniu 

Unii Europejskiej) zasadzie swobodnego przepływu towarów, 

będącej jednym z głównych konstrukcyjnych filarów Wspólnego Rynku 

42 . Budowa tego filaru w sposób nieuchronny natrafiła na wynikającą 

z krajowych regulacji barierę w postaci podmiotowych praw autorskich, 

obejmujących tradycyjnie obszar danego państwa i zawężających terytorialnie 

swobodną cyrkulację towarów będących egzemplarzami 

utworów 43 . Kolizja w tym zakresie dotyczy także innych praw własności 

42 Zawarta w art. 34 TFUE (poprzednio art. 28 TWE) zasada swobodnego przepływu 

towarów oznacza generalnie, że „każdy towar legalnie wyprodukowany lub wprowadzony 

do obrotu (...) w jednym z państw członkowskich powinien mieć zagwarantowaną swobodną 

cyrkulację na całym Jednolitym Rynku” – tak A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo 

gospodarcze..., s. 273, podkreślając, jak istotne znaczenie dla jej realizacji ma likwidacja 

granic wewnętrznych Wspólnoty, tak s. 274. Zob. też D. Miąsik (w:) A. Wróbel (red.), 

Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską. Komentarz, t. 1, Artykuły 1–60, LEX 2008, 

komentarz do art. 28; R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), Własność przemysłowa. Orzecznictwo 

Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Sądu Pierwszej Instancji, 

Kraków 2004, s. 103 i n.; idem, Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 246–248; idem (w:) 

R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 25–26; L. Giliciński, Wykonywanie 

praw własności..., s. 23 i n.; A. Matlak, Dyrektywa Unii Europejskiej..., s. 171, podkreślający 

istotne znaczenie konstrukcji wyczerpania prawa „dla swobodnego przepływu towarów 

w ramach Wspólnoty”. Na szczególną rolę tej konstrukcji dla tzw. importu równoległego 

– wzmacniającego zdrową konkurencję na wspólnym rynku oraz w efekcie 

umożliwiającego sprowadzanie towarów tańszych aniżeli te, które uprawniony oferuje 

w danym państwie – zwraca uwagę R. Skubisz, Zakres wyczerpania praw..., s. 2; idem, 

Dylematy wyczerpania prawa..., s. 718–719; S. Sołtysiński, International exhaustion of 

intellectual property rights under the TRIPs, the EC law and the Europe agreements, GRUR 

Int. 1996, nr 4, s. 317–318, 323; zob. też Komisja Europejska, Green paper: copyright and 

related rights..., s. 44. 

43 Egzemplarze nagrań dźwiękowych (płyty fonograficzne), nawet jeżeli zawierają 

chronione utwory muzyczne, są towarami, do których stosowana jest traktatowa zasada 

swobodnego przepływu towarów. Oznacza to, że import – także takich towarów – z obszaru, 

gdzie mają niższą cenę, na obszar, gdzie cena jest wyższa, jest działaniem pożądanym 

w procesie budowy wspólnego rynku – tak TS w wyroku z dnia 20 stycznia 1981 r. 

w połączonych sprawach 55/80 i 57/80 Musik-Vertrieb membran GmbH i K-tel International 

v. GEMA – Gesellschaft für musikalische Aufführungs- und mechanische Vervielfältigungsrechte 

(LEX nr 132330); zob. też T. Cook, EU intellectual property law..., s. 26. 

41


intelektualnej o takim charakterze 44 . W tej sytuacji zrozumiałe i niezbędne 

stało się zamieszczenie w przepisie art. 36 TFUE (poprzednio art. 30 

TWE) zastrzeżenia dopuszczającego możliwość stosowania przez państwa 

członkowskie takich „zakazów lub ograniczeń” swobodnego 

przepływu towarów, które uzasadnione są względami ochrony „własności 

przemysłowej i handlowej” 45 . W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości 

użyte tu określenie „własność przemysłowa i handlowa” odniesione 

zostało do pojęcia własności intelektualnej obejmując także prawo 

autorskie 46 . Trybunał, dokonując wykładni wskazanych przepisów 

44 Zob. A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze..., s. 550; R. Skubisz (w:) 

R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska (red.), Prawo europejskie..., s. 236–237; idem (w:) 

R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 25 i n.; z punktu widzenia 

aspektu terytorialnego wyczerpanie może zyskać – zależy to od decyzji ustawodawcy – 

charakter krajowy, regionalny (np. wspólnotowy) albo światowy – zob. idem: Zakres 

wyczerpania praw..., s. 2, Dylematy wyczerpania prawa..., s. 718 oraz Wyczerpanie prawa 

ochronnego..., s. 256–258; J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie..., s. 130–132; T. Cook, 

EU intellectual property law..., s. 17–18; A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim..., 

s. 166–167; idem, Prawo autorskie w społeczeństwie..., s. 55. 

45 Wyjątki dopuszczone w przepisie art. 36 TFUE są usprawiedliwione potrzebą 

ochrony praw ustanowionych ze względu na specyficzny przedmiot ochrony – tak TS 

w wyroku z dnia 22 stycznia 1981 r. w sprawie 58/80 Dansk Supermarket A/S v. A/S 

Imerco (ECR 1981, s. 00181; LEX nr 132332); zob. też R. Skubisz, Wyczerpanie prawa 

ochronnego..., s. 248; idem (w:) R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska (red.), Prawo europejskie..., 

s. 238–239; idem (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 26–27; 

K. Spätgens, Ochrona własności przemysłowej w państwach Wspólnoty Europejskiej (w:) 

T. Szymanek (red.), Naruszenia praw na dobrach niematerialnych, Warszawa 2001, s. 226 

i n., T. Cook, EU intellectual property law..., s. 18. 

46 Zob. tak R. Skubisz (w:) R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska (red.), Prawo europejskie..., 

s. 237; idem (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 26–27; 

D. Miąsik (w:) A. Wróbel (red.), Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską..., komentarz 

do art. 30, uw. 30.10.6.2; M. Röttinger, The exhaustion..., s. 62–64; K. Spätgens, 

Ochrona własności przemysłowej w państwach Wspólnoty Europejskiej (w:) T. Szymanek 

(red.), Naruszenia praw..., s. 227–228. Wyraźnego odniesienia tego pojęcia i całej regulacji 

art. 36 TWE do prawa autorskiego dokonał Trybunał w powołanym już wyroku 

w sprawach 55/80 i 57/80 Musik-Vertrieb, precyzując, że w szczególności chodzi o sytuacje, 

gdy prawo autorskie jest eksploatowane komercyjnie na podstawie licencji umożliwiającej 

dystrybucję w różnych państwach członkowskich towarów inkorporujących chronione 

utwory literackie i artystyczne. Tak też w wyroku z dnia 24 stycznia 1989 r. w sprawie 

341/87 EMI Electrola GmbH v. Patricia Im- und Export i inni (ECR 1989, s. 00079; LEX 

nr 127646); wcześniej Trybunał w wyroku z dnia 8 czerwca 1971 r., w sprawie 78/70 

Deutsche Grammophon Gesellschaft mbH v. Metro-SB-Großmärkte GmbH & Co. KG 

(LEX nr 139079) odniósł powołane pojęcie – wykraczając poza jego wykładnię językową 

– do praw pokrewnych (fonogramu); zaś w powołanej już sprawie 262/81 Coditel utożsamił 

je z określeniem „własność intelektualna” – zob. na ten temat M. Röttinger, The 

exhaustion..., s. 64–66. 

42


i dążąc do usunięcia istniejącej kolizji, uznał, że powstanie wspólnego 

rynku jest podstawowym celem Traktatu. W swych wyrokach „zabezpieczył” 

więc swobodę przepływu towarów na obszarze Wspólnoty, 

przyjmując wspomnianą konstrukcję wyczerpania prawa 47 . Skutek 

w postaci wygaśnięcia autorskich uprawnień powiązany został z legalnym 

wprowadzeniem egzemplarzy utworów do obrotu tylko na obszarze 

państw członkowskich Wspólnoty (tzw. wyczerpanie regionalne) 48 . 

47 Trybunał Sprawiedliwości wykorzystał konstrukcję uznaną wcześniej w doktrynie, 

orzecznictwie oraz regulacjach prawnych niektórych ustawodawstw krajowych (w prawie 

autorskim Niemiec, Danii, Hiszpanii i Holandii) w odniesieniu przede wszystkim do 

ochrony patentowej – zob. B. Czachórska-Jones, Naruszenie patentu..., s. 164; M. Röttinger, 

The exhaustion..., s. 58–60; A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze..., s. 555; 

zob. też R. Skubisz, Zakres wyczerpania praw..., s. 2; idem, Dylematy wyczerpania prawa..., 

s. 721; T. Cook, EU intellectual property law..., s. 18. Po raz pierwszy Trybunał – powołując 

się na utworzenie jednego wspólnego rynku państw członkowskich jako cel Traktatu 

– posłużył się konstrukcją wyczerpania prawa na gruncie praw pokrewnych (prawa 

producenta fonogramu – tu płyt) w wymiarze wspólnotowym w wyroku z dnia 

8 czerwca 1971 r., w powołanej już sprawie 78/70 Deutsche Grammophon, nie używając 

jednakże wprost określenia „wyczerpanie” (posłużył się nim natomiast Rzecznik Generalny 

w opinii do tej sprawy) – por. R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), System Prawa Prywatnego, 

t. 14A..., s. 27; zob. też M. Röttinger, The exhaustion..., s. 74–78; P. Ślęzak, Pola 

eksploatacji..., s. 100; idem, Obieg egzemplarzy utworów..., s. 23; T. Cook, EU intellectual 

property law..., s. 25; D. Miąsik (w:) A. Wróbel (red.), Traktat ustanawiający Wspólnotę 

Europejską..., komentarz do art. 30, uw. 30.10.6.3.3; R. Skubisz (w:) R. Skubisz (red.), 

System Prawa Prywatnego, t. 14A..., s. 27, podający także, że termin „wyczerpanie prawa” 

po raz pierwszy pojawił się w wyroku Trybunału z dnia 31 października 1974 r. w sprawie 

15/74 Centrafarm BV i Adriaan de Peijper v. Sterling Drug Inc. (ECR 1974, s. 01147; LEX 

nr 138045). 

48 W literaturze pojawiły się krytyczne uwagi dotyczące tego rodzaju terytorialnego 

zawężenia skutku wyczerpania – w powiązaniu ze stosowaniem przez przedsiębiorców 

umów wyłącznej dystrybucji towarów pozwala im na kontrolę kanałów wprowadzania 

swych towarów do obrotu i podział przez to wspólnego rynku na rynki krajowe. 

W efekcie dochodzi do ograniczenia importu równoległego stanowiącego zakłócenie 

mechanizmu zdrowej konkurencji, co sprzyja ustalaniu wyższych cen i oczywiście godzi 

w interesy konsumentów. Zob. na ten temat – powołując w tym kontekście wyrok Trybunału 

z dnia 8 kwietnia 2003 r. w sprawie C-244/00 Van Doren + Q. GmbH v. Lifestyle 

sports + sportswear Handelsgesellschaft mbH i Michael Orth (LEX nr 154412) – R. Skubisz 

(w:) R. Skubisz, E. Skrzydło-Tefelska (red.), Prawo europejskie...., s. 240; idem, Dylematy 

wyczerpania prawa..., s. 732; idem, Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 255–256; S. Sołtysiński, 

International exhaustion..., s. 317–319 (tu na przykładzie regulacji wyczerpania 

w Porozumieniu TRIPS), s. 323–324. W tym kontekście istotne znaczenie ma stanowisko 

ustawodawcy wspólnotowego, który w postanowieniach dyrektywy 2001/29/WE o prawie 

autorskim w społeczeństwie informacyjnym (pkt 28 preambuły i art. 4 ust. 2) zawęził 

skutek wyczerpania do terytorium Wspólnoty; zob. wcześniej takie stanowisko – Komisja 

Europejska, Green paper, copyright and related rights..., s. 46–47. Powołując się na tę re- 

43


W praktyce oznacza to swobodę tzw. importu równoległego – ani sam 

autor, ani licencjobiorca, ani też organizacja zbiorowego zarządzania 

nie może, powołując się na przysługujące jej w danym państwie wyłączne 

prawo wprowadzania utworu do obrotu, zakazać importu takich 

egzemplarzy utworu, które zostały wcześniej legalnie (przez uprawnionego 

lub za jego zgodą) wprowadzone do obrotu w innym państwie 

członkowskim 49 . 

2.2.3. Normatywne ujęcie instytucji wyczerpania i prawa najmu 

egzemplarzy utworu 

1. Normatywna formuła instytucji wyczerpania prawa, służąca 

wyznaczeniu granicy autorskiego uprawnienia na polu wprowadzania 

egzemplarzy utworu do obrotu, ucieleśniana jest za pomocą przepisów 

o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Oznacza to, że przedsta- 

gulację, Trybunał w wyroku z dnia 12 września 2006 r. w sprawie C-479/04 Laserdisken 

ApS v. Kulturministeriet (LEX nr 226925) wyłączył możliwość wprowadzenia przez 

państwo członkowskie wyczerpania międzynarodowego, uznając je za sprzeczne z przywołaną 

dyrektywą – zob. J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie..., s. 131; A. Matlak, 

Prawo autorskie w europejskim..., s. 166–167, powołujący także inne orzeczenia Trybunału 

zawierające takie stanowisko, idem, Prawo autorskie w społeczeństwie..., s. 56; zob. 

też K. Klafkowska-Waśniowska, Glosa do wyroku Trybunał Sprawiedliwości z 12 września 

2006 r. w sprawie C-479/04 Laserdisken, LEX 2010, która powołuje także krytyczne opinie 

dotyczące reguły wspólnotowego wyczerpania prawa wskazujące na jej sprzeczność 

z „zasadą swobody handlu w skali globalnej” oraz „protekcjonistyczną ochronę rynku 

wspólnotowego”. 

49 Tak Trybunał Sprawiedliwości w odniesieniu do egzemplarzy nagrań muzycznych 

we wspomnianym już wyroku w sprawach połączonych 55/80 i 57/80 Musik-Vertrieb; 

tak też w powołanym już wyroku z dnia 22 stycznia 1981 r. w sprawie 58/80 Dansk, 

stwierdzając, że prawa wyłączne z zakresu „własności przemysłowej i handlowej” przyznane 

przez ustawodawstwa krajowe ulegają wyczerpaniu wtedy, gdy towar zostaje legalnie 

wprowadzony do obrotu w innym państwie członkowskim przez podmiot uprawniony 

lub za jego zgodą. Organy państwa członkowskiego nie mogą zabronić – rozstrzygając 

odpowiednie żądanie podmiotu uprawnionego powołującego się na narodową regulację 

prawnoautorską – dystrybucji na swoim terytorium towaru-egzemplarza utworu, jeżeli 

ten towar został legalnie wprowadzony do obrotu w innym państwie członkowskim przez 

podmiot uprawniony lub za jego zgodą. Trybunał w orzeczeniu z dnia 24 stycznia 1989 r. 

w sprawie 341/87 EMI Elektrola podkreślił, że dla zaistnienia efektu wyczerpania prawa 

na terytorium Wspólnoty konieczne jest, aby egzemplarz został wprowadzony do obrotu 

przez samego uprawnionego lub za jego zgodą – nie wystarczy takie wprowadzenie do 

obrotu, które jest legalne z powodu wygaśnięcia w danym państwie ochrony; zob. 

M. Röttinger, The exhaustion..., s. 78–84, 88–90; T. Cook, EU intellectual property law..., 

s. 24; Komisja Europejska, Green paper: copyright and related rights..., s. 44–45. 

44


wione wyżej skutki związane z pierwszym legalnym przeniesieniem 

własności nośnika materialnego dzieła są niezależne od woli osób dokonujących 

w tym zakresie czynności prawnych. Nie mogą być one 

wyłączone lub zmienione w drodze czynności prawnej ani jednostronnej 

(oświadczenie woli autora w postaci np. zastrzeżenia na egzemplarzach 

utworu), ani dwustronnej (np. w umowie autora z nabywcą nośnika) 50 . 

Umowa w tym zakresie może wywoływać jedynie skutki pomiędzy jej 

stronami (inter partes), nie zaś w stosunku do osób trzecich 51 . 

50 Zob. tak J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie, Warszawa 2010, s. 130; D. Kot, 

Elektroniczny obrót..., s. 106; tak też – w odniesieniu do przepisów TWE – Trybunał 

Sprawiedliwości w powołanym już wyroku z dnia 22 stycznia 1981 r., w sprawie 58/80 

Dansk, stwierdzając, że bez względu na okoliczności nie jest możliwe, aby porozumienia 

między podmiotami prywatnymi uchylały stosowanie postanowień Traktatu o swobodnym 

przepływie towarów; zob. na ten temat M. Röttinger, The exhaustion..., s. 84; 

L. Giliciński, Wykonywanie praw własności..., s. 74–75; T. Cook, EU intellectual property 

law..., s. 26. We wspomnianej już sprawie 78/70 Deutsche Grammophon Trybunał uznał, 

że producent nagrań muzycznych (płyt) nie może zakazać importu (do państwa, w którym 

przysługują mu do tych nagrań prawa pokrewne autorskim) takich płyt, które zostały 

już wprowadzone do obrotu przez niego lub za jego zgodą w innym państwie członkowskim 

– koliduje to bowiem z zasadą swobodnego przepływu towarów na wspólnym 

rynku; zob. też na ten temat M. Röttinger, The exhaustion..., s. 74–78; L. Giliciński, Wykonywanie 

praw własności..., s. 28–29; A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze..., 

s. 304–305, 551; w odniesieniu do prawa ochronnego na znak towarowy – R. Skubisz, 

Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 269; T. Cook, EU intellectual property law..., s. 25. 

51 Na gruncie prawa amerykańskiego problem, czy sprzedaż egzemplarza książki 

wbrew restrykcyjnym umowom i zastrzeżeniom stanowi naruszenie prawa autorskiego, 

pojawił się już w 1886 r. Zapoczątkowana wtedy linia orzecznictwa – opowiadająca się 

za brakiem bezwzględnej skuteczności tego rodzaju postanowień – została podtrzymana 

na gruncie normatywnym zarówno ustawy z 1909 r., jak i Copyright Act z 1976 r. Wykładnia 

autentyczna i doktrynalna również poszły tą drogą. W szczególności zatem 

umowa autora z dystrybutorem, dopuszczająca możliwość sprzedaży egzemplarza 

utworu (płyty muzycznej) tylko w powiązaniu z innym towarem (kosmetykiem), nie jest 

skuteczna wobec nabywcy nośnika, nawet jeżeli wiedział on o takiej umowie. Zob. na 

ten temat M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 2..., s. 8-120 i n.; 

J.J. Beard, The sale, rental and reproduction of motion picture videocassettes: piracy or 

privilege?, New England Law Review 1980, vol. 15, nr 3, s. 462 i n.; N.B. Lewson, The videocassette 

rental controversy..., s. 346 i n.; J. Zechowy, Cheaper by the dozen: unauthorized 

rental of motion picture videocassettes and videodiscs, Federal Communication Law Journal 

1982, vol. 34, nr 2, s. 275 i n.; M. Röttinger, The exhaustion..., s. 60. W odniesieniu do 

tzw. insertów (wprowadzenia do obrotu egzemplarza utworu dołączonego do czasopisma 

wraz z zastrzeżeniem autora, że sprzedaż dzieła bez czasopisma jest zabroniona) wyrażono 

opinię, że ten sposób rozpowszechniania stanowi odrębne pole eksploatacji i przez to 

późniejsze wprowadzenie do obrotu tego egzemplarza, lecz samego, nie powoduje wyczerpania 

prawa – tak E. Traple, Umowy o eksploatację..., s. 270, 272–273; tak też 

w przypadku programów komputerowych wprowadzonych do obrotu na mocy umowy 

45


Wyczerpaniu podlega jedynie cząstkowe prawo autora w zakresie 

wprowadzenia do obrotu egzemplarzy chronionego utworu 52 . Przepis 

art. 4 ust. 2 dyrektywy 2001/29/WE o prawie autorskim w społeczeństwie 

informacyjnym wyraźnie zastrzega, że skutek, o jakim mowa – 

w odniesieniu do prawa dystrybucji – następuje, po pierwsze, tylko 

w przypadku pierwszej sprzedaży lub innego przeniesienia własności 

egzemplarza, po drugie – jedynie gdy czynność ta miała miejsce na 

z uprawnionym wyłącznie z określonym sprzętem (OEM – Original Equipment Manufacturer) 

– ibidem, s. 279. 

52 Dyrektywa 2001/29/WE o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym 

w pkt 29 swej preambuły wyraźnie zaznacza, że konstrukcja wyczerpania prawa (ang. 

exhaustion, fr. l'epuisement; użycie w polskim tłumaczeniu określenia „wykorzystanie” 

jest moim zdaniem poważną pomyłką – tak w komputerowej bazie aktów prawnych LEX 

i w zbiorze J. Barta, R. Markiewicz, Prawo autorskie. Umowy międzynarodowe..., s. 431; 

prawidłowo natomiast A. Matlak, Prawo autorskie w społeczeństwie..., s. 246) nie znajduje 

zastosowania do usług, w szczególności usług świadczonych przez internet (on-line), 

a także do dystrybucji materialnego nośnika sporządzonego – za zgodą autora – przez 

użytkownika takich usług. Przyjąć należy, że pojęcie usług dotyczy tu publicznego komunikowania 

utworu (np. nadania i reemitowania), w tym także udostępniania utworu 

w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie 

wybranym (por. art. 3 ust. 1 tej dyrektywy) – zob. A. Matlak, Prawo autorskie w europejskim..., 

s. 165–167; idem, Prawo autorskie w społeczeństwie..., s. 45–46, 57–60; tak 

J. Barta, R. Markiewicz, Telewizja interaktywna a prawo autorskie, Warszawa 2007, 

s. 86–87; F. Radoniewicz, Ochrona programów komputerowych w prawie UE (cz. II), Europejski 

Przegląd Sądowy 2009, nr 5, s. 26; D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 125–126, 

opowiadający się jednak za wyczerpaniem prawa w stosunku do „dalszego obrotu egzemplarzem 

sporządzonym przez użytkownika usługi on-line za zgodą autorsko-uprawnionego”, 

s. 126 i aprobujący wykładnię „wbrew brzmieniu pkt 29 preambuły dyrektywy”, 

s. 127; zob. też P. Podrecki, Konstrukcja wyczerpania prawa..., s. 6–7, przyjmujący bez 

zastrzeżeń odniesienie de lege lata pojęcia egzemplarza utworu jedynie do nośnika materialnego, 

lecz dopuszczający możliwość zastosowania konstrukcji wyczerpania do prawa 

wprowadzenia utworów do sieci; wyraźnie, że wyczerpanie prawa dotyczy materialnych 

nośników utworu – M. Röttinger, The exhaustion..., s. 114; zob. też M. Król, Wprowadzenie 

utworu do obrotu w internecie, PPH 2007, nr 6, s. 35–36 przedstawiający dyskusje 

dotyczące rozszerzenia zakresu first sale doctrine na „dystrybucję cyfrową”. Warto w tym 

miejscu powołać opinię Trybunału z wyroku w powołanej już sprawie C-456/06 Peek 

& Cloppenburg, nakazującą przepisy dyrektywy 2001/29/WE dotyczące prawa dystrybucji 

i wyczerpania interpretować w świetle definicji zawartych w Traktacie WIPO o prawie 

autorskim (art. 6 i uzgodnione do tego przepisu deklaracje), gdzie pojęcie egzemplarza 

i oryginału w kontekście prawa wprowadzania do obrotu i jego wyczerpania odnoszą się 

wyłącznie do przedmiotów materialnych. Z drugiej jednak strony TS w powołanym już 

wyroku z dnia 3 lipca 2012 r. w sprawie C-128/11 UsedSoft odniósł skutek wyczerpania 

prawa do udostępnienia w internecie kopii cyfrowej programu komputerowego z zezwoleniem 

na bezterminowe korzystanie z niego za cenę odpowiadającą wartości gospodarczej 

programu. 

46


obszarze Wspólnoty i po trzecie – wyłącznie gdy dokonana została 

przez podmiot praw autorskich lub za jego zgodą 53 . 

Wskazuje się, że czynność wprowadzenia do obrotu w odniesieniu 

do oznaczonych nośników dzieła ma charakter jednorazowy i niepowtarzalny, 

przez co prowadzi do swoistej „konsumpcji” autorskiego 

uprawnienia na tym polu 54 . Zachowanie kontroli nad dalszym obrotem 

egzemplarza utworu oznaczałoby możliwość osiągania przez autora 

wielokrotnego wynagrodzenia z tego samego tytułu 55 . Pamiętać także 

trzeba, że monopol prawny autora, obejmujący dalszą cyrkulację 

wprowadzonego do obrotu egzemplarza dzieła, kolidowałby z prawem 

własności tego nośnika, przysługującym jego nabywcy. Nie bez istotnego 

znaczenia pozostaje także okoliczność, że autorska kontrola cyrkulacji 

53 Zob. też Komisja Europejska, Green paper: copyright and related rights..., s. 44 

i n. Nie ma jak się wydaje przeszkód, aby na gruncie traktatowym za skuteczną uznać 

zgodę uprawnionego na wprowadzenie towaru-egzemplarza utworu do obrotu wyrażoną 

w sposób konkludentny; tak Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 16 lipca 1998 r. 

w sprawie C-355/96 Silhouette International Schmied GmbH & Co. KG v. Hartlauer 

Handelsgesellschaft mbH (LEX nr 111920), dotyczącej wszakże wyczerpania prawa 

ochronnego na znak towarowy – zob. R. Skubisz, Dylematy wyczerpania prawa..., s. 724; 

idem, Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 253. 

54 Zob. E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 29; 

M. Röttinger, The exhaustion..., s. 60. Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 1 lipca 

1999 r. w sprawie C-173/98 Sebago Inc. i Ancienne Maison Dubois et Fils SA v. G-B Unic 

SA (LEX nr 110900) w odniesieniu do prawa z rejestracji znaku towarowego wyraźnie 

stwierdził, że wyczerpanie dotyczy konkretnych towarów – zob. R. Skubisz, Dylematy 

wyczerpania prawa..., s. 724; idem, Wyczerpanie prawa ochronnego..., s. 256; tak generalnie 

na gruncie przepisów TWE D. Miąsik (w:) A. Wróbel (red.), Traktat ustanawiający 

Wspólnotę Europejską..., komentarz do art. 30, uw. 30.10.6.3. 

55 Por. w tej kwestii na gruncie traktatowym wyrok Trybunału w połączonych 

sprawach 55/80 i 57/80 Musik-Vertrieb, w którym – jako skutek wyczerpania prawa – 

wskazano z jednej strony zasadę swobodnego wyboru przez autora państwa członkowskiego, 

gdzie utwór ma być wprowadzony do obrotu, z drugiej zaś regułę zakazującą 

domagania się przez niego dodatkowej opłaty licencyjnej wyrównującej różnicę stawek 

wynagrodzenia autorskiego w razie importu równoległego z kraju, gdzie stawka taka jest 

niższa. Trybunał uznał, że niemiecka organizacja zbiorowego zarządzania GEMA nie 

może żądać ani zakazu importu do Niemiec z Wielkiej Brytanii płyt muzycznych (wytworzonych 

tam i wprowadzonych do obrotu legalnie na podstawie ustawowej odpłatnej 

licencji, wymagającej jedynie zawiadomienia podmiotu uprawnionego), ani dodatkowego 

wynagrodzenia autorskiego z tego tytułu, że stawki stosowane przez tę organizację 

w Niemczech są wyższe aniżeli wymagane ustawowo w Wielkiej Brytanii. Zob. na ten 

temat M. Röttinger, The exhaustion..., s. 78–84; L. Giliciński, Wykonywanie praw własności..., 

s. 72–73; A. Cieśliński, Wspólnotowe prawo gospodarcze..., s. 579–580; T. Cook, EU 

intellectual property law..., s. 25. 

47


wprowadzonego do obrotu egzemplarza dzieła byłaby w praktyce jeśli 

nie niemożliwa, to bardzo utrudniona. 

2. Praktyczne skutki wyczerpania prawa (pierwszej sprzedaży) 

przyczyniły się do normatywnego wyodrębnienia najmu jako objętego 

autorską wyłącznością pola eksploatacji dzieła oraz zdeterminowały 

sposób, w jaki do tego doszło. Jak już wspomniano, bezpośrednie i decydujące 

znaczenie w tym względzie miała działalność profesjonalnych 

wypożyczalni oferujących – po cenie znacznie niższej od ceny sprzedaży 

– egzemplarze utworów audiowizualnych i rzadziej muzycznych (taśmy 

i płyty). Nośniki te, wprowadzone już legalnie do obrotu, podlegały 

w efekcie wyczerpania prawa swobodnej cyrkulacji także więc wynajmowi 

56 . Zakres korzyści czerpanych zarówno przez wynajmującego 

(„wypożyczalnia wideo”), jak i odbiorców stanowił w dużym stopniu 

odbicie strat majątkowych autora i wiązał się z jednej strony z techniczną 

trwałością nośnika umożliwiającą dokonanie wielokrotnych odtworzeń, 

z drugiej zaś z faktem, że dzieło audiowizualne oglądane bywa 

z reguły jednokrotnie, natomiast muzyczne może być łatwo i tanio 

przez najemcę skopiowane 57 . 

Nie ma wątpliwości, że negatywne dla autorów skutki wynajmu 

egzemplarzy dzieł w istotny sposób pogłębiane były przez towarzyszące 

mu praktyki masowego prywatnego zwielokrotniania utworów 

w oparciu o udostępnione w ten sposób nośniki 58 . Dotyczyło to przede 

wszystkim dzieł muzycznych oraz (w mniejszym stopniu) audiowizualnych. 

56 E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 30–31. 

57 Zob. ibidem, s. 22 oraz eadem, Prawo wprowadzania do obrotu..., s. 106–107; tak 

TS w powołanej już sprawie 158/86 Warner Brothers. Wskazany problem stosunkowo 

wcześnie i ze szczególną wyrazistością pojawił się w USA – zob. na ten temat N.B. Lewson, 

The videocassette rental controversy..., s. 340; J. Lardner, Annals of law – the Betamax 

case, part 2, New Yorker 1987, April 13, vol. 63, s. 67. 

58 Częste były przypadki, że wypożyczalnie oferowały jednocześnie sprzedaż czystych 

taśm i płyt, a nawet możliwość sporządzania na miejscu kopii utworu – zob. J. Barta, 

E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 51; na rynku amerykańskim działania te miały charakter 

powszechny – zob. M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 2..., s. 8-130.1. 

Na temat prywatnego kopiowania utworów oraz problemów związanych z pojawieniem 

się tego zjawiska zob. np. H. Astier, La copie privèe – deux ou trois choses que l'on sait 

d'elle (wersja angielska), RIDA, Avril 1986, nr 128, s. 115 i n.; T. Collova, A propos de la 

remunèration pour copie privèe (wersja angielska), RIDA, Juillet 1991, nr 149, s. 100 i n.; 

W.R. Cornish, Intellectual property: patents, copyright, trade marks, London 1989, s. 361. 

48


W zaistniałej sytuacji konieczne okazało się znalezienie i zastosowanie 

odpowiednich środków, skutecznie eliminujących przyczyny 

ponoszonych przez autorów strat bądź rekompensujących doznawany 

przez nich uszczerbek 59 . Działania podjęte przez środowisko twórców, 

wydawców oraz producentów muzycznych i filmowych miały charakter 

dwukierunkowy – prowadzący w sferę rozwiązań organizacyjnych 

w zakresie eksploatacji dzieła, a w szczególności dystrybucji jego nośników, 

oraz obliczony na stworzenie odpowiednich, ochronnych regulacji 

prawnych 60 . Instrumentem normatywnym miało być właśnie wyraźnie 

wyodrębnione wyłączne prawo autora do najmu egzemplarzy utworu, 

także tych, które zostały już legalnie wprowadzone do obrotu. Oznaczało 

to konieczność wyłączenia skutków wyczerpania prawa (pierwszej 

sprzedaży) na tym polu 61 . 

59 Zob. np. G. Karnell, Rental and related..., s. 111 i n., gdzie autor przedstawia 

działania podjęte przez IFPI (International Federation of the Phonographic Industry – 

Międzynarodowa Federacja Przemysłu Fonograficznego) na rzecz zapewnienia uprawnionym 

podmiotom kontroli nad wypożyczaniem egzemplarzy. 

60 Działania organizacyjne i ekonomiczne, jako wyłączna początkowo metoda rozwiązania 

przedstawionego problemu na rynku wideokaset, podjęte zostały przede 

wszystkim w USA – zob. szerzej na ten temat J. Lardner, Annals of law – the Betamax 

case, part 2..., s. 62; N.B. Lewson, The videocassette rental controversy..., s. 362 i n.; J. Zechowy, 

Cheaper by the dozen..., s. 267; D.A. Opri, Video rentals and the first sale doctrine..., 

s. 338 i n., 347; J.J. Beard, The sale, rental and reproduction..., s. 472 i n. Wprowadzająca 

autorskie prawo najmu ustawa Record Rental Amendmend z 1984 r. dotyczyła bowiem 

tylko egzemplarzy nagrań dźwiękowych (phonorecords) zawierających utwory muzyczne, 

z wyłączeniem jednak muzyki filmowej. Podkreślić należy, że ratio legis tego aktu to 

przede wszystkim przeciwdziałanie skutkom prywatnego kopiowania wynajętych egzemplarzy. 

W zakres monopolu autorskiego włączone zostały najem, dzierżawa, użyczenie 

(rental, lease, lending) oraz „wszelkie inne podobnego typu czynności”. Użycie tego 

ostatniego określenia miało zapobiec praktykom omijania wprowadzanej regulacji poprzez 

np. zawieranie umów sprzedaży nośnika z zastrzeżeniem odsprzedaży go w krótkim 

czasie lub też bezpłatne użyczanie egzemplarzy członkom stowarzyszeń lub klubów, 

opłacających składki członkowskie. Eliminacja utworów filmowych z zakresu przedmiotowego 

tego aktu wynikała z przekonania, że najem egzemplarzy takich dzieł nie powoduje 

aż tak poważnego uszczerbku w sferze interesów majątkowych autorów – zob. 

M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 2..., s. 8-120, 8-130.1 i n.; zob. też 

J. Zechowy, Cheaper by the dozen..., s. 285 i n.; D.A. Opri, Video rentals and the first sale 

doctrine..., s. 342 i n.; J. Lardner, Annals of law – the Betamax case, part 2..., s. 62 i n. 

61 Jako alternatywę wobec prawa „zakazowego” na polu najmu wskazywano autorskie 

„uprawnienie do wynagrodzenia, konstruowane wówczas jako prawo względne” – 

E. Traple, Ustawowe konstrukcje w zakresie majątkowych praw..., s. 30–31; zob. też 

J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 51, 55; P. Ślęzak, Pola eksploatacji..., s. 126–127; 

D. Kot, Elektroniczny obrót..., s. 106. 

49


3. Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu 

jako pola eksploatacji 

3.1. Przesłanki wyodrębnienia 

Konieczność prawnej ochrony interesów majątkowych twórców 

na polu użyczania egzemplarzy ich utworów związana jest z pojawieniem 

się na przełomie XIX i XX w. systemu publicznych bibliotek 

i dalszym jego szybkim rozwojem 62 . Czynnikiem powodującym 

ogromny wzrost popularności tych instytucji była możliwość korzystania 

z cudzej twórczości literackiej, artystycznej i naukowej bez obowiązku 

ponoszenia jakichkolwiek opłat. Stało się tak dzięki zaangażowaniu 

organizacyjnemu i finansowemu państwa oraz w mniejszym stopniu 

samorządów lokalnych, dążących do podnoszenia poziomu wiedzy, 

oświaty i kultury swych obywateli. W efekcie tych działań znaczenie, 

a przez to i liczba prywatnych bibliotek „wypożyczających” książki 

odpłatnie lub na podstawie odpłatnego członkostwa istotnie zmalały, 

szczególnie po II wojnie światowej. Najem książek nie spowodował 

więc tak poważnego naruszenia interesów majątkowych autorów, jak 

miało to miejsce w przypadku egzemplarzy wideo. 

Z punktu widzenia prowadzonych rozważań istotne jest jednak 

spostrzeżenie, że działalność bibliotek publicznych również przyczyniła 

się do znaczącego spadku sprzedaży egzemplarzy dzieł legalnie wprowadzanych 

do obrotu. Dla twórców i wydawców oznaczało to poważne 

obniżenie dochodów uzyskiwanych z tego tytułu 63 . W tej sytuacji zro- 

62 Zob. J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 51; S. von Lewinski, Public lending 

right: a general and comparative survey of the existing systems in law and practise, RIDA, 

Octobre 1992, nr 154, s. 9 i n.; tak też Raport w sprawie prawa publicznego użyczania 

w Unii Europejskiej przygotowany na podstawie art. 5 ust. 4 dyrektywy 92/100/EWG 

przez Komisję Europejską i przedstawiony w dniu 12 września 2002 r. Radzie Europy, 

Parlamentowi Europejskiemu i Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu – angielski tekst 

raportu (Brussels 12.09.2002, COM 2002, 502 final) w J. Barta, R. Markiewicz, Prawo 

autorskie. Umowy międzynarodowe..., s. 558 (pkt 2). 

63 Alarmujące raporty i sprawozdania, które wtedy powstały, zwracały uwagę społeczności, 

a przede wszystkim ustawodawców, na ten problem. Podejmowane były także 

spektakularne akcje (np. w Holandii, Szwecji i Kanadzie) polegające na wypożyczeniu 

przez twórców w jednym dniu wszystkich książek z jednej z bibliotek i zaprezentowaniu 

ich Ministrowi Kultury – zob. S. von Lewinski, Public lending right..., s. 77, przyp. 15; 

zob. też W.R. Cornish, Intellectual property..., s. 361; E. Traple (w:) J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, 

Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Prawo autorskie i prawa pokrew- 

50

zumiałe stały się głośno formułowane żądania twórców przyznania im 

odpowiedniej rekompensaty majątkowej w postaci np. wynagrodzenia 

z tytułu publicznego użyczania ich dzieł. Wskazywano jednocześnie, 

że właściwa ochrona interesów majątkowych autorów na tym polu jest 

niezbędna także dla dalszego rozwoju twórczości. 

3.2. Prawo publicznego użyczania (public lending right) 

3.2.1. Pojęcie i geneza instytucji 

3. Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu... 

Najbardziej klarowną i najdalej idącą propozycją wysuniętą przez 

twórców w większości krajów – przede wszystkim europejskich – był 

postulat przyznania im autorskiego wyłącznego prawa w zakresie 

publicznego użyczania egzemplarzy ich dzieł. Uprawnienie takie byłoby 

podstawą do uzyskania odpowiedniego wynagrodzenia z tytułu eksploatacji 

utworu na tym polu. Postulat ten kolidował jednak ze społecznym 

żądaniem swobodnego i bezpłatnego dostępu do szeroko rozumianego 

dorobku nauki i literatury oraz z obowiązkami, jakie w tym zakresie 

przyjęło na siebie państwo lub samorządy lokalne. 

Propozycja usytuowania odnośnych przepisów na obszarze prawa 

autorskiego nie spotkała się także z poparciem większości ustawodawców 

krajowych, pociągała bowiem za sobą konieczność stosowania 

konwencyjnej zasady asymilacji i respektowania przez to praw autorskich 

twórców obcych 64 . Większą przychylnością prawodawców europejskich 

cieszyły się w związku z tym rozwiązania normatywne plasowane 

fragmentami lub całkowicie poza sferą prawa autorskiego. Dawały 

one ponadto możliwość przeznaczania części wynagrodzenia uzyskanego 

z tytułu publicznego użyczania egzemplarzy utworu na cele zbiorowe, 

np. zabezpieczenie socjalne dla autorów, promocję twórczości narodo- 

ne..., s. 429, stwierdzająca, że „związek między zmniejszeniem sprzedaży a rozwojem 

różnych form czasowego uprzystępniania egzemplarzy został w sposób niewątpliwy 

stwierdzony w praktyce”; P. Ślęzak, Pola eksploatacji..., s. 104. 

64 Zob. tak w ramach analizy postanowień Konwencji berneńskiej G. Meyer, 

W. Nordemann, K. Vinck, P.W. Hertin, International copyright and neighbouring rights 

law. Commentary with special emphasis on the European Community, Weinheim 1990, 

s. 73–74; J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 52–53; zob. też S. von Lewinski, Public 

lending right..., s. 11–13, 77 (przyp. 18–20). 

51


wej i niekomercyjnej czy też wspieranie twórców początkujących 65 . 

Centralną instytucją wprowadzanych w życie kompleksowych regulacji 

tej materii – określanych często mianem public lending right (PLR) – 

było prawo do wynagrodzenia (rekompensaty) z tytułu publicznego 

użyczania egzemplarzy dzieł 66 . Podkreślić trzeba, że unormowania 

krajowe różniły się między sobą czasami dość istotnie i w wielu kwestiach 

– począwszy od charakteru samej regulacji, natury przyznanego 

prawa i kręgu uprawnionych osób, poprzez zakres przedmiotowy (rodzaj 

użyczanych egzemplarzy) oraz kategorie podmiotów zobowiązanych 

(bibliotek), a skończywszy na sposobie określenia, poboru i dystrybucji 

wynagrodzenia (opłat) 67 . 

Odnotować także należy, że w niektórych ustawodawstwach, wobec 

braku odrębnej regulacji dotyczącej publicznego użyczania, rozstrzyg- 

65 Zob. J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 53; B. Szczepańska, Public lending 

right, Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy 2004, nr 7, s. 1 (wersja elektroniczna). 

66 Na temat pojęcia public lending right zob. przyp. 220 w rozdz. III, pkt 2.2 niniejszego 

opracowania. W prawie autorskim USA skutki doktryny pierwszej sprzedaży nie 

zostały uchylone w odniesieniu do użyczania (wypożyczania) dokonywanego w celach 

niezarobkowych przez niekomercyjne biblioteki (np. publiczne) i inne instytucje oświatowe. 

W takiej sytuacji biblioteka, która nabyła własność egzemplarza utworu, mogła 

użyczać go na zasadach przez siebie określonych. Uznano, że swobody wypożyczania 

w tym przypadku nie niweczy pobieranie przez wypożyczającego małych opłat na pokrycie 

administracyjnych kosztów działalności, jeżeli jest to przyjęte zwyczajowo. Przedstawiona 

regulacja kontrastowała z przyjmowanym w Europie systemem public lending right. 

Zob. na ten temat M.B. Nimmer, D. Nimmer, Nimmer on copyright, vol. 2..., s. 8-120, 

8-130.3. 

67 Znaczna większość regulacji PLR miała charakter albo w pełni publicznoprawny 

(Nowa Zelandia, Izrael, Kanada), albo mieszany (publiczno-prywatny). W tym drugim 

przypadku były one umieszczane w aktach kompleksowo regulujących status bibliotek 

(Islandia, Norwegia, Holandia) bądź stanowiły unormowania szczególne (sui generis) 

dotyczące tylko tej materii (Szwecja, Dania, Finlandia, Wielka Brytania, Australia). 

Ustawodawstwo niemieckie było jedynym, w którym unormowanie PLR stanowiło integralną 

część regulacji prawnoautorskiej. W skali wspólnotowej po raz pierwszy prawo 

publicznego użyczania (PLR) unormowane zostało w krajach skandynawskich (Dania 

– 1946 r., Szwecja – 1955 r., Finlandia – 1961 r.), a następnie w Holandii (1971 r.), 

Niemczech (1972 r.) i Wielkiej Brytanii (lata 1979–1988). Z krajów nienależących wówczas 

(tj. przed 1992 r.) do Wspólnoty Europejskiej wprowadziły je Norwegia (1947 r.), Islandia 

(1963 r.), Nowa Zelandia (1973 r.), Australia (1974 r.), Kanada (1986 r.) i Izrael (lata 

1986–1988). Zob. na ten temat S. von Lewinski, Public lending right..., s. 5 oraz przywołany 

już Raport w sprawie prawa publicznego użyczania w Unii Europejskiej (w:) J. Barta, 

R. Markiewicz, Prawo autorskie. Umowy międzynarodowe..., s. 558 (pkt 2); zob. też 

J. Barta, E. Traple, Wpływ rozwoju..., s. 52–53; W.R. Cornish, Intellectual property..., 

s. 361–363. 

52

nięcia zaistniałych problemów poszukiwano poprzez próby szczególnej 

interpretacji przepisów obowiązujących ustaw prawnoautorskich 68 . 

3.2.2. Regulacja prawna 

1. Zakres przedmiotowy każdego krajowego systemu public lending 

right wprowadzonego przed 1992 r. (wejście w życie dyrektywy 

92/100/EWG w sprawie prawa najmu i użyczenia 69 ) obejmował takie 

kategorie utworów, których materialnymi nośnikami były książki. Jedynie 

kilka państw przedmiotem tej regulacji uczyniło dodatkowo 

dzieła utrwalone fonograficznie na kasetach i płytach (Szwecja, Dania), 

razem z utrwaleniami wideo i programów komputerowych (Wielka 

Brytania od 1988 r.), serie przeźroczy, fotografie, plakaty i oryginalne 

dzieła sztuki (Dania). Tylko Niemcy i Norwegia rozciągnęły postanowienia 

swego systemu na każdy egzemplarz utworu, który mógł być 

udostępniony w drodze publicznego użyczenia. Periodyki prasowe, 

takie jak dzienniki i czasopisma, w zasadzie nie zostały objęte zakresem 

odnośnych unormowań. Wyjątek w tym względzie uczynił ustawodawca 

niemiecki w odniesieniu jednakże tylko do czasopism naukowych 70 . 

2. Narodowe regulacje dotyczące public lending right wskazywały 

twórców dzieł, których egzemplarze podlegały publicznemu użyczaniu, 

jako podstawową grupę osób uprawnionych do wynagrodzenia na tym 

polu. Wyjątkowo jedynie z zakresu podmiotowego unormowania były 

68 W Hiszpanii, Portugalii, Irlandii i Włoszech tego typu wysiłki interpretacyjne 

nie przyniosły klarownych i praktycznych efektów. W Belgii przyjmowano, że uprawnienie 

do publicznego użyczania jest częścią autorskiego prawa dystrybucji, zaś w Grecji 

i Luksemburgu, że stanowi komponent droit de destination. We Francji nie zostało ono 

wprawdzie wymienione wyraźnie w ustawie prawnoautorskiej z dnia 11 marca 1957 r., 

ale nie bez szeregu wątpliwości i zastrzeżeń także wyprowadzano je z droit de destination, 

tj. autorskiego prawa kontroli nad użytkiem wprowadzonego do obrotu egzemplarza 

dzieła – art. 31 § 3 tej ustawy (art. L 121.3 § 1 kodeksu własności intelektualnej 

z 1 czerwca 1992 r.). W § 25 preambuły projektu dyrektywy przygotowanego w 1991 r. 

przez Komisję Wspólnot Europejskich (COM (40) 586 finas – SYN 319 z 24.01.1991) 

wyraźnie jednak stwierdzono, że „nie wydaje się, aby prawo to funkcjonowało w praktyce” 

– zob. nota wydawnicza do S. von Lewinski, Public lending right..., s. 3. 

69 Dyrektywa Rady 92/100/EWG z dnia 19 listopada 1992 r. w sprawie prawa najmu 

i użyczenia oraz niektórych praw pokrewnych prawu autorskiemu w zakresie własności 

intelektualnej, Dz. Urz. L 346 z 27.11.1992, s. 61–66. 

70 Zob. S. von Lewinski, Public lending right..., s. 31–33; W.R. Cornish, Intellectual 

property..., s. 363. 

3. Wyodrębnienie użyczenia egzemplarzy utworu... 

53

najem i użyczenie egzemplarzy utworu jako odrębne pola ... - Gandalf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?