12.01.2014 Views

A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...

A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...

A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

~fS?l.-r (rtuvF<br />

c.-----<br />

So -<br />

t ~ l .<br />

k.:e,<br />

'<br />

~ ~l ... .,.<br />

/..J ~t4 ~hL<br />

'<br />

-


•<br />

I<br />

NALEDI.<br />

E tle ·~~ tlba mongwe batho ba bone naledi nngwe e e gal lelang<br />

e k~abaganya lowapi ka bonako go tsW£ botlhabatsatsi go ya<br />

bophirtmatsatsile fatola magodimo ka lesedi, e bjnesa leg~o le<br />

J<br />

lefatahe, mme go sa itsewe ~ gor e stmologa f& kae le gone e fet~la<br />

kae, mme e re e kgatlba ka bontle jwa yone e gak@amats~ kg tsa e be e<br />

tahose ka kgalalelo ya yo;ne e e fetang kgalalelo ya maaedi a mangwe<br />

a bos1go.<br />

0 ne a ntaa jalo Solonon; T1hekiao Plaatje mo gare gL botshelo<br />

.<br />

..<br />

~_. Barolong ba ga gabo, mme eseng bone fela, mme eleng go gare ga<br />

Bats~ana bot~e, le mo mer f!ng yot1he ya Bantsho le ba mmala (Colo~red~)<br />

w ~<br />

} le Ma-Ind1a le B&Sweu ba Souta Afrika. Mo go bon botlhe o ne a le<br />

d.<br />

motho yo o tlhophegileng ka ~neo tsa gagwe tsa k1tso le tiro le puo<br />

1e go kwala - ma1tsaanape le moruteg1, le setswerere le senatla -- sa<br />

motho. Yo o ne a sa tlhole a le ngwana wa Baro;long fe~, mme<br />

jaanong e le ngwana wa d1tshaba tsotlhe tsa Afrika.<br />

Motho yo<br />

1<br />

ntseng jalo, YIJ o ga1sang ka mokgwa mongwe, batho ba le<br />

0<br />

s<br />

bants1 ba tle ba rate go 1~a sengwe ka ga gagwe, gore tota o mang?<br />

o ts!a kae? 0 taetswe ke mang? ~ut1lwe kae? 0 tsh1d11e jang? O aul~<br />

leng? 0 bolailwe ke eng? Ban& ba gagwe ke bo mang? Tumelo ya gagwe<br />

e ne ele eng?<br />

Dipotso tse le tse d1ngwe tse di tshwanang aet1~0 natsoAtse re<br />

tla d1 arabang mo lokwalong lo.<br />

• motho J.:o ~neng a bu& bobe Solomon; Plaatje: a taheg1~ e bile<br />

L 1tse dilonyana tsotlhe. Kana fa batho ba ne ba le bararo kgotsa<br />

bale bLne, kgotsa bale some mme Plaatje e le mongwe wa bone, o ne o<br />

ka fitlhela e le ene o buang, go reed1tswa ene ka kgatlhego, mme go<br />

-<br />

C(.i.<br />

tshegwa. Mme puo ya g&gwe e ne e se ya dinyao fela, ya go<br />

'


'<br />

I<br />

2<br />

~hokelela le go tshegisa; e ne e le polelo ya mafo~o a o a utluleng<br />

g<br />

le ditira£alo;~ tse o di bonyeng, mme go bolela motho ye o itseng<br />

go bua, yo o itseng dipuo le yo o i tseng go etsa. Kana le ebile<br />

a bua ka eng PlaLtje o ne a se itse go fet& ba bangwe. Le gone o ne<br />

s<br />

a ka tsaya mafoko a a tlwae~weng kgotsa tiro e e 1tsegeng mme a di<br />

bolele ka mokgwa le ka mantswe a ~gatlhang. E kare f• re bapisa<br />

t\lA.<br />

r~ re Plaat j e o 1<br />

ka ts-.ya logong lo lo omeletseng mme a budulela<br />

, ....<br />

botshelo mo go lone mme lwa kukunya, lwa nna lotala, lwa thunya<br />

di thunya, lwa ba lwa ungwa di t hoJ,lwana tee di buduleng fela jaaka<br />

thobane ya ga Arone.<br />

~<br />

~<br />

KO~ANO YA NTLH.l LE KOPANO YA. BOFl!:LO.<br />

Kgakologelo ya ma ke gore ke kopanye le Solomont ~la~tje lwa<br />

ntlha ka ngwaga wa 1898 ka kgwedi ya Lwetse. 0 ne a tswa Teemane<br />

(Kimberley) mme a goroget se kwa ga mme (Ma-Selefe ); ka sekgoa ke<br />

,..... .t,.<br />

gore kwa tlung ya ga. 811 s· Molema. Kana ka S"~tswana ntlo e !!1d1n<br />

ka motsadi wa. mosad1, yo le ene o bidiwang ka ngwana wa ga.gwe wa<br />

•<br />

l<br />

ntlha. Mm fa rere Ma-Selefe re raya Mrs Silas Molema, boo p~bedi<br />

tm.li~ ba ga Selej e ngwana wa. bone ~tlba.<br />

P1a~tje o ne a tsile go nna m<strong>of</strong>etoledi wa ga Magistrata<br />

mo M&f1keng jaaka a ne a ntse a le m<strong>of</strong>etoled1 wa ga Magistrata kwa<br />

Teemane. E rile fela ke kopana le ene a nkgatlha, a nkgapa mogopolo<br />

ka tsela e e sa lebalesegeng. ~ ntlba· ya bosweu-sweu jWL<br />

~ A<br />

se~tlho go sa gagwe ke ne ka 1tbaya ka re ke Lekudu~ kgotsa Lesetedi~<br />

kgotsamotho wa mmala- mongwe wa ba<strong>the</strong> ba bogolo ba b1d1wang<br />

Makhala<strong>the</strong> (Coloureds). Bosweu jwa gagwe bose bo feta jwa batho<br />

ba ba sweu jaaka boor~-Mo~ema kwa Mafikeng kgotsa boora-Moswete kwa<br />

Ga-Khunwana, ba eleng b~one Barolong ba ba mmala moaweu go ~ feta<br />

ba bangwe botlhe.<br />

E rile morago-r&go jaana ke ntse ke phutba d1nopolo tsa mafoko<br />

a ke a kwalang gompieno ka kgatlhega go utlwa ba losika lwa gL<br />

Plaatje ba mmitsa wTshweunyane n:. Go bonala gore o ne a b1d1wa jalo<br />

'no<br />

fil 0<br />

fa lwapeng ka ntlha ya gore o ne a feta b!•mogolowe le b!-monnawe<br />

E 71.<br />

k& bosweu jWk mmala. ! bile gape go ~· ge ntshegisa fa Plaatje a<br />

sena go awa, go bala mafoko mangwe a mongwe yo o neng ~ mo lelela<br />

'


'<br />

3<br />

(Vere StentJ, yo one a sa bola go dira le ene go s1mo!o!a ka 1900<br />

~ re P!aatje e ne e ae lekgoa (European+ kgotac montsho (Bantu), e<br />

ne e1e Leseted1 (Griqua).<br />

Le a nyala, bagwagwadiagwe - batsa1amoaad1 wa gagwe be ne ba<br />

rufegile that& ba re morwadiabone o nyetawe ke Lekutwana kgotsa<br />

Morwa. Le bone ba ne ba sa dume1e gore Plaatje ke Morolong.J' E rile<br />

ke kopana 1~ P1aatje lwa ntlha a bo a le motho wa dinJga d1 1e 20<br />

~A KE LE DINIAG DI & 7, ke gore a ntshia ka dinyaga di!e 13,<br />

mme go tswa ka nako eo matshe1o a rona a b<strong>of</strong>a~any thata, a<br />

tshwarasana ka d1tsela di 1e d1nta1 gore re f, 1tsanye thata re be<br />

re tshwaragane1e d1t1ro tsa thuto le tsa morafe d1 !e d1nts1.<br />

-to<br />

ne a le monna wa , seemo se se lekanyeng, a le safuba ae tona,<br />

a 1e thlogo tona e bile e okediwa botona ke ser1r1 se se 1esutha,<br />

se se ganetsang polelo ya i.kgoa gore mor1r1 ga o t1hoge mo<br />

~<br />

tlhogong e e nang<br />

1<br />

boboko. 0 ne a 1; mat1ho mantsho a a boga1e, a<br />

1e nko tona. E ne e1e motho yo o thas&, yo o botlhale yo o<br />

nonorileng mo kakanyong, yo o balang bobe - d1pamp~r1 tsa dipuo<br />

,--.. t<br />

taotlhe 1e dibuka tsa met~bale y ~ jaaka tsa d1t1hapeo ,<br />

~ It\.- i.t,.<br />

dikhutsafalo, d1tso maetso , Maboko, .Qitao, maitshepho. 0 ne a le<br />

' -<br />

"<br />

motho yo o ba1ang ka bonalto jwa legadima mme a gakologelwe mafoko<br />

I<br />

- 1i!kcso<br />

otLne a o badileng a ~amponyege re1a ka R!lg. 0 ne e 1e monna yo<br />

"'""'<br />

NI\A' ~ ~ cMtuJ~ ~ b..-<br />

7. o o itaeng<br />

o kwa1 ng tbata motshegare 1e bos1go' e 1e motho<br />

d1puo d1 1e dintse tsa Europa 1e tsa Afrika - Sengeleae, Sejermane,<br />

- -<br />

I. y<br />

Seho.lanse, Sesotho, Sexosa, Sezu1a, Sekgothu (Korana )j re sa bue<br />

Setswana sa ga gabo. 0 ne a le J;. sebui se se non<strong>of</strong>11ong 1<br />

moruteg1<br />

yo o 1thut1leng ka bogaene.<br />

~<br />

:B a.<br />

Seemo sa ga Plaatje mo gare g~ Eantsho ba Sout~ Afrika ss<br />

nep11we ke kitsipso ya loso lwa gagw mo koranteng ya star ya 20<br />

Seetobosigo 1932 fa ore;-<br />

.U,<br />

-e.<br />

I<br />

-<br />

&(...


4<br />

"Go sule Morena Sol. T. ~laatje kwa Nancefield Johannesburg<br />

maabane. Sol. T. ~l&atje e ne ele mongwe wa baeta-pele ba Bantshe;<br />

mokwadi yo mogolo wa mato~o a botshelo a Bantsho le fa ele ka kago,<br />

le fL ele mafoko a puso kgotsa ele mafoko a botsbelo. Tebo le<br />

kakanyC> ya gagwe di ne di thuaa thata nnne di batlwa ke baetapele ba<br />

makg tla otlhe le fa ele a Makgoa kgotaa. a Bantsho. 0 ne a kwala ttata<br />

mo 't#f)pf.. dipamp.ring tsa Afrika le tsa Yuropa le tsa AJner1ka, mme e<br />

.<br />

bile e le or~laganyi ka esi wa d1koranta tsa Bantaho. Kwantle ga eo<br />

..<br />

kwala dipam~1 fela ebile o ne a le mokwadi wa dikwalo tae di<br />

1taegeng tsa Bantaho. 0 ne a bap1a1tae diane tsa Sekgoa le ta~<br />

Se.tswana a ba<br />

a fetolela d1kwalo dingwe tsa ~ Shake pe~. mo puong<br />

0'1~<br />

ya; Setswana. Ga. ntsi Sol. T. ~laatj /' m.ongwe wa. barongwa ba B&n taho<br />

go kopana le babua1 mono Souta Afrika le kwa moseja; mme bopelokg&le<br />

jwa gagwe mo mafoku.ng a a amang Bantsho bo ~· bo 1ts1we ke botlhe.<br />

5<br />

Tire ya gagwe ya ge tswele~a pele thuto ya ba ga gabo ga enke e<br />

lebalesega. tt<br />

Ga g• na yo o lea ganelang go re leina la ga Plaa.tje ke lEd na je<br />

le tla tahelang dinyaga di le d1ntai mo kgakologelong ya Bantsho, le<br />

mo dipole;long tsa tswelelopele ya rona. Ke motho yo o diratseng a<br />

ba a oketsa botahelo jwa rona jwa semorafe, jwa thuto, jn puo., J:-8.<br />

kitso le jwa puso. 0 nontsh1tse a ba a kgab1aa dipuo tsa Afrika mme<br />

bogolo puo ya Setswana ka go subulola mantswe le maina a diane le<br />

dipolelo tse di ne di f1tlheg1le, ebile di 1ebetswe, le ka go atoloea<br />

k1tso le polelo ya maina a dilo.<br />

Ka bogaene o ntse sekao sa botahelo jwa go inneela mo t1relong ya<br />

""<br />

e<br />

ba gagabo, go tshwarelela rur1 ka maikaelelo a thata mo gare gL<br />

dipat1kego le makete a botshelo le go 1ntsha sethabelo go awela ba £a<br />

abo. Ka bonatla jo bogolo le go itahokela dinaled1 / ipu.l.etse taela<br />

go tswa kwa tlase ga go tlhoka go 1tswe go ya go f1tlba kwa g dimodime<br />

4<br />

.<br />

, 1<br />

le go tlotlwa eseng ke ba ga gabo mme eleng le ke mer&fe e mengwe ,...<br />

mebala esele. Kotho a taalatswe mo nageng, a d1sa a le d1nyaga di E<br />

.&Pt(tl<br />

a tsena se1tolo a le dinya.ga di 10, a 1<br />

,.uta bana a le dinyaga di 16, E<br />

1:


5<br />

tsamaisa poeo a le dinyag&di 18, a nna moto1ok1 kgotsa m<strong>of</strong>eto1edi a<br />

1e dinyaga di 19, a nyala a 1e dinyaga di 20, ya re a le 21 a bo a<br />

1e moteadi, ya re a le dinya~ di 24 a nna moru1aganyi wa koranta,<br />

ya re a 1e 28 a bo a le mmueledi wa morafe mme ya re a 1e 35 abo a<br />

1e mokwadi wa dikwalo tea t hutego e e kwa godimol; o ka bonwa kae<br />

motho yo o n t seng ja1o? Batho ga ba bantsi ba matshe1o a bone a<br />

-<br />

tletaeng ditiro tse di faroll ganyeng jalo, mme tsot1he di ba di dire<br />

ka k1tso ~ 1e botswerere 1e bonontlhotlho.<br />

DIKIMELESEGO. J]~<br />

Ga ntsi Plaatje e ne ele motho wa gore o tla a swela nageng<br />

kg tsa mo tse1eng, a kaya gore ga a ke tla a swe1a kwa gae ka ntlha<br />

ya go tsamaya bobe jwa 6&gwe, le go kgarakgad1wa ke d1t1ro; mme go<br />

ne ga nna tela jaaka a bo1etse- pele, jaaka a na a Lmmeleseg1la •<br />

.ft.. A<br />

Legae ja gagwe le ne le; kwa ~2~e1 Street 1<br />

K1mberley, mme o<br />

ewetswe ~ Nancef1eld ~ Jobanneaburg kgakala le mohumagad1 le bana<br />

ba gagwe. 0 ne a 1e mo loetong lwa ditiro tea gagwe tsa go<br />

tLhotlhomiaa, le go hukutsa 1e go kw&la.<br />

- w<br />

Lentswe ja go eta fa 1e tehwarangwe le 1eina ja ga Plaatje<br />

1e kaya sengwe ee eele go feta jaaka 1e t1waet~•· Go eta ga ga<br />

Plaatje e ne e kete ke khuduga le fa e 0. bile e 1e 1oeto lwa<br />

malatsinyana fel•. Mo go ene e ne e le go hudusa <strong>of</strong>!a1 1& gagwe go<br />

e 1sa kwa o ~ gone. A tsee mashine e e kwalang (typewriter),<br />

d1pamp1r1 tse d1 kwa1ang ~ dibuka ta taa go rurufatsa, dibuka taa<br />

'<br />

d ~ ~ ~<br />

tlhaloso (B1ctionar1es) le ~~aa1tlop1d1a, ~ ~ le d1pena tsa<br />

go kwala le dilo tse dingwe tsa bakwadif; mme e ere a f1tlha kwa o<br />

0<br />

...<br />

goregetseng gone a tswe1e1e pele 1e tiro e o ne a e dira kwa gae<br />

,.<br />

f&. godimo ,ga go dira tiro e e thomi1eng loeto lwa gagwe. Gape, tiro<br />

ke lentswe/ le tlbaelang fa go bu1wa ka Plaatje, ka tota sa gagwe e<br />

ne e se tiro, mme ele d1tiro-t1ro.<br />

Q.<br />

&•<br />

Mo 1etsataing le/ ~o 1 o ne a ka<br />

bu1sa phu<strong>the</strong>go nngwe kgotsa di~opano, a bala dikwa1o dingwe, a<br />

' ~<br />

kwala mafoko a koranta ya gagwe ya Tsala ya Batho, a kwale1a<br />

koranta nngwe ya Sekgoa 1e enngwe ya Bantaho, a feto1ela bontlh-


nngwe jwa lokwalo longwe lwa ga Shakespeare, a kwala ditemana ~<br />

dingwe tsa difela, a ba a kwala padiso ya bana ba sekolo, mme kgotsa<br />

a swetsa ka go tlatsa mafoko mangwe a go ranola Sekgoa ka Setswana.<br />

Ditiro tse tsotlhe Plaatje o ne a d1 kgweetsa ka nako e le<br />

nngwefela, mm ke gore a sa swetse tiro nngwe pele a ise a similole<br />

e nngwe. 0 ne a kgwee~iwa pele, a huduiwa ke mogopolo o o ntlha,<br />

o o sa itapoloseng, le tLh ~ e e tletseng kga~ologelo le<br />

dikakanyo tse di mafaratlhatlha, mme gape e ke ~ o na a ikutlwa fa<br />

nako ya go diragatsa megopolo ya gagwe e le khutshwane. Kana e ne<br />

(J<br />

e tle ere go ~etswe bosigo Plaatje ene a bo a bala a ba a kwala;<br />

e re go tsogwa mo mesong ene a bo a sa bolo go tsoga; e re go jewa<br />

ene a bo ~tse a kwala-kwala. Mo loetong lwa aef<strong>of</strong>ane, kgota~wa<br />

terena kgotsa lwa sekepe le lwa mmotorokar~ ~p~ tota, Plaatje ene<br />

a bo a ntae a na le lokwalonyana lwa dinopolo (Note Book} lo gongwe<br />

le gape o kgwaritsang mo go jone.<br />

Plaatje o ne a dira ka diura d1le 16 kgotsa 18.<br />

cu<br />

Mo 1<br />

urang tse di 24 tsa le~satsi,<br />

Dilo tse taotlhe o di kgweeditse mo gare ga lehuma le patik go<br />

ya go tlhoka, le mo bejosing ~ go ipona a ba a itshwetsa, go sena<br />

mokwaledi yo o mo thusang, go sena batbati bape ba ba # kae-kae go<br />

mo etleetsa le go mo golola mo ditshwaregong, kgotsa go mo due!ela<br />

melato.<br />

Ga gona motho yo o itseng bokete jo ~!aatje o ne a bo rwele ka<br />

ntlha ya go nna le keletso le lesedi ya go dira sele le sele sa<br />

dit1ro tsa thuto le tsa morafe, mme a sena that/ kgotsa madi a go d1<br />

diraiatsa ka botlalo. E sit~ ka eng le gone go kwala dibuka gore d1<br />

gatisiwe ke tiro e e batlang nako le bobelotlelele, le madi a<br />

~ipamp~ri le d1-typera1tara le bakgweets1 ba tsone. Dilo tse tsotlhe<br />

Plaatje o ne a sena tsone.<br />

Pr<strong>of</strong>esor W. Mac Millan wa Un1ver~ a1t1 ya Witwatersrand a kwala<br />

ka Thomas Pringle mokwad~ wa ntlha wa dikoranaa mo Souta Jtrika are<br />

(¢~ Cape Colour Question} •o ne a nwetse mo ditio


7<br />

'<br />

)C<br />

d1t1rong tsa d1poletik1 1 mme e rile d1 mo leretae tlotlo tsa mo<br />

leretse le matshwenyego. 0 ne a direla batho ba bangwe go feta<br />

jaaka a ne a 1t1rela. Fa ane a ka 1kgomorolola mo d1polot~k1ng<br />

o ka bo a ne a humile. 11 (Cape Colour Questi ~115 ),' . Mafoko a o a<br />

ka lebaganngwa ka botlalo la Plaatje. D1pol tiki di gapile bogolo<br />

jwa nako ya gaagwe, tsa god1sa leina ja gagwe mme tsa mo humanegisa.<br />

Ga a 1ae e ke ere ele gope a. nne mohume wa mad1 1 kgotsa wa dikgomo.<br />

0.<br />

Tota ga ! 1se a ke a nne kwantle ga matshwenyego a melato 1<br />

mme o<br />

tshedile a ba a swa a le mohumaneg1. E bile ke one matshwenyego a<br />

mad! le melato a a ak<strong>of</strong>1sitseng lose lwa gagwe.<br />

Mo malatsing a gagwe a b<strong>of</strong>elo fa a le mo phateng ya bolwetse o<br />

ne a tshwenyegile maikutlo thata ka ntlha ya d1t1ro 1<br />

bogolo mekwalo<br />

ya gagwe, a khuts~ ka gore o kgalala le go swetsa, mme le gone ~<br />

:.i..!<br />

g~ ; ope yo o ka swetsang - diphetolelo, d1fela 1 diane, d1bo·lelo 1<br />

ma1t1so 1 d1pad1so tsa sekolo 1 buka ya mantswe a Senyelesemane le<br />

Setswana - tsot~ e ne e le dilo tse o d1 ~~t kwalang mme a santee<br />

a le bosare jwa tsone fela.<br />

Ga twe Cecil Rhodes - moakany1 yo mogolo wa puao le mohum<br />

mogolo wa Souta Afrika e rile a lemoga fa botshelo jwa 8&gwe bo<br />

khutla ka bonyana jwa dinyaga dile 48 a khutsa thata aree "Kana tiro<br />

ya me e ne e sale ntai tba~t mme mo ke go kgonneng ke bo~tlana jwa<br />

yone fela (So much to do, So little done) seo ~tse sone selelo sa<br />

ga Plaatje.~u--------------------~<br />

Q


8<br />

~<br />

Ka ntlhaya ditumelano tsa gagwe le bagatisi, le ka ntlha ya<br />

tshol<strong>of</strong>etso ya gagwe le dibanka, o tsogile ka bothata mo phateng ya<br />

bolwetse, ya re ka go iteka mo g lo a ya ka dinao kwa maemong a<br />

terena kwa Nanoafield, koo a palama terena go ya N Johannesburg,<br />

lobaka lwa dtmaele di le 10, a pagolosa terena foo mme a ya go<br />

konela ditumalano tsa gagwe le bagatisi le banka, mme jaana a pagam5<br />

terena gape go boela Nancefield. E rile a tsena kwa tlung e o ne<br />

a nna mo go yone ya setlpgolo sa gagwe Mrs Helen Smouse a bo a sena<br />

thata epe, go bonala fa mospelele wa go ya go tshwa dikwalo kwa<br />

bankeng o mo f<strong>of</strong>oditse, gore e re mo malatsing a le mabed1 botshelo<br />

jwa gagwe bo phirtme. 0 bolailwe ke matshwenyego a dikwalo le mad1.<br />

0 sule jaaka a na a tshela - ka go tlhobaela ka ntlha ya dikwalo le<br />

ka ntlha ya mad1. Mme gape go ka twe, felajaaka batho ba bangwe<br />

ba le bantsi, o bolailwe ke tiro ya gagwe. 0 ne a tsetwe ka kgwedi<br />

ya Phalane ka ngwa~ wa 1877, mme o sule ka k~edi ya Phukwe e<br />

tlhola 19 ka ngaga wa 1932 - botshelo jwa dinyaganyana di le 54<br />

dikgwedi ke le 9 le malatsi ale 9 fela.<br />

DITSO;BONYANA!~ BOKAU.<br />

Barolong ke morafe o o itsegeng mo ditsong tsa bo~e ka go<br />

thubagana le go kgaogana go itira meratshwana e mentai. Go<br />

kgaogana mo go simologa bogolo ka dikgose go ny la lefufa, mme ere<br />

ba tsala bana go seke go dumaianwe gore yo o tshwanetseng bogosi ke<br />

ore, le ka go tshegelediwa ga bana ba dikgosi ke bo rangwanaabone,<br />

e re mowa kgosi a sale fa tlase motshegeletsi wa gagwe a non<strong>of</strong>e<br />

thata, mme a tloge a ganele mo setulong sa bogosi. Mo maemong a,<br />

mong wa bogosi ere a gola a tswe mo gae le bangwenyana ba makgotla<br />

a ga rraagwe. Ke sone go nang le Barolong basa Modiboa, le<br />

Barolong ba ga Sehuba, le Barolong Boo-Seleka le Barolong<br />

Boora-Tshedi le Barolong Boo-Seleka le Barolong ba ga Mor kile mo<br />

dinakong tsa bogologol , e bile ke gone go nang le Barolong<br />

Boo-Ratlou le Barolong Boo-Rapulana.<br />

~


9<br />

Mo go ¥one yotlhe meratshwana e ya Barolong, Barolong ba ga Madiboa<br />

e ka bo e le bone dikgosi, mme ba ne ba gapelwa bogosi ke bomonnaabone.<br />

Plaatje o ne a le Morolong wa ga Modiboa yo e rileng a gapelwa<br />

bog~si a tswa mo gare ga motse bogologolo kwa Setlagole mme a ya go<br />

aga kwa Molemane ntlhengy ya botlhabatsatsi bokgakala jwa dimaele di<br />

le 60. E rile dintwa di ba tlhasela ba ga Modiboa ba hudugela<br />

nt1hehg ya Matlosane. Modiboa yo o tsetse Mongale, Mongale tsala<br />

Sehuba, Sehuba a tsala Mokoto, Mokoto a tsala D ira, Dira a tsala<br />

Selogilwe mo dinyageng tseo tsa bo 1620 go fitlhela 1750. SelogilwE<br />

a tsala Mo!ojana, Mogojana a t~la Sebeka, Sebeka a tsala Dira wa<br />

~ bobedi, Dira a tsala Selogilwe wa bobedi mo diny geng tsa 1750 go<br />

fitlhela 1830 ntlhBag ya Manusa (Schweizer-RnekeJ.<br />

Kitso e e tlhamwaen@ ya losika 1~ ga Plaatje e s~olog~ ka<br />

ngwaga wa 1830 ka Selogilwe. 0 ne a nna kwa lef•tshing ja Mamusa ~.e<br />

a ya Thaba-Noho le bana ba gagwe bo Dira le Mogodi le Maseng go tshaba<br />

dintwa tsa Matebele a ga Moselekase, Dira rraagwe a sena go bolawa<br />

ke Maphathana a ga Manthatisi ka ngwaga wa 1828. Selogilwe e rile<br />

go tswa Tbaba-Ncho a ya Fauresmith le Mogodi mme a d1ega gone a ba<br />

a swela gone . Ka ene ele motho yo mokhutshwane yo o t1hogo e<br />

setlatlapa Bakgothu le Masetedi ba mmitsa "Plaatje•• ke gore P&petlar. •<br />

Kwa Fauresmith Mogodi a tsala Kushumane le bana ba bangwe gone, mme<br />

jaana a hudugela Ph111ppoli le bana mo gare ga M&seted1 a ga dam<br />

Kok, a na le k1tso le lesego ja go alafa dikgomo le d1pitse le din~.<br />

A thusa Maseted1 thata mme a bapala ka bonako mo go bone, ba ba ba<br />

mm1tsa MRyk Au Plaatje" ke gore Plaatje wa mohumi. Mogod1 o ne a<br />

gotsitse rraagwe, le ene ele motho yo mokhutshwane, yo o matlaba,<br />

yo o tlhogo e sepbaphathi, yo o matseba jaaka rraagwe, mme lei~ ja<br />

Plaatje ja gola mogolo mo go ene. 0 ntse lobaka gone fa Philippl1s<br />

morwae yo mogolo Kushumane a ba a nyala gone a ba a tsala bana ba<br />

gagwe ba bagolo gone . E rile morago a ya le Adam Kok kwa Patis<br />

I<br />

.


10<br />

kgotsa Thaba- K&km T1lod1 kwa Lesotho. Koo a tlogela bana ba gagwe<br />

go ya go rutwa ke baruti ba Fora bo Moruti Dyke . Jaanong a boela<br />

kwa morago mme a feba a aga Kwa Bethane fa a tla a tsala bana ba<br />

gagare bo Mmusi le Elias.<br />

Kushumane e ne ele monna wa senatla e bile a nye»se mosadi yo o<br />

senatla Maratha Kethametswe Botsima, ntsalae wa Maje-a-kgoro. Ka<br />

ngwaga wa 1875 Kushumane a dule mo Bethane le bana ba gagwe a<br />

kgweetsa dikgomo le dihutshane le dipitse go ya go hira mahulo kwa<br />

Pniel lef&tshe ja Majeremane mo nokeng e Tahetlha gaufi le M1mberley,<br />

kwa o ne a setae a eteleditse pele morwawe yo mogolo Mogodi {Simon) .<br />

Khuduga ya motho a kgweetsa loruo le lontai ke tiro e e bokete<br />

ya leto lo lo bonya lwa go hudisa le go batla magololo le<br />

mathibelelo a a nang le phulo le metse. Kushumane o ne a thibeletse<br />

fa gare ga Blo~ontein (Mangaung) le Teemane mo kgaolong ya Bosh<strong>of</strong><br />

' I<br />

kgotsa Van Wyksvlei kwa Doornfontein polas1 ya ga Konig fa mosadi<br />

wa gagwe Maratha a belega Solomon. Ngwaga e ne e le 1877, kgwedi<br />

ele Phalane 9 jaaka re bolebse. ~ubamisiwa ke basadi ba Bakgothu<br />

ba ba ne a ba agile gaufl le mathibelelo a ga Kushumane . 0 ne a<br />

tsetse basimane tela bale 6, mme e rile a le mo1mana a rapela thata<br />

go~e ngwana yo o mosikereng e nne mosetsana, mme e rile ngwana a tla<br />

e le mosimane gape a swaba. Polelo ya re ka bonako o ne a gamotsege,<br />

a leboga Modimo mme a fa ngwana leina la Tshekiso, je le kayang<br />

ntlafatso le phepafatso ya pelo, e seng tsheko ya kgotla, ka a rile<br />

~lo ya gagwe e ntlafaditswe ya 1tshekisiwa mo ngongoregong le<br />

maswab1, mme e tletse tebogo le boitumelo. Mara~ha a fa ngwana lei~a<br />

ja bobedi ja Salamon ka a re o bontshitswe fa ngwana yo a tla nna<br />

botlhale thata go feta belekana ba gagwe . Kanako e Kushumane a santsE<br />

a le kwa kgaolong ya Bosh<strong>of</strong> rraagwe e bong Kogodi a • swa kw&<br />

Bethane, mme e rile a sena go mo fitlha a boela kwa Bosh<strong>of</strong> go<br />

X.. tswelela pele le khuduga ya gagwe mme a fitlha kwa Pin1el kwa<br />

Polasing ya Majeremane a Berlin Missionery Society.<br />

PINIEL e ne •f• polas1 ya baruti ba kereke ya Lutere mo<br />

nokeng e Tshetlha (Vaal River) fa gare ga K1mberley le Barkly Weat .<br />

I


11<br />

Bogolo jwa po1asi e ne ele 29,000 morgens. Baruti ba ne ba e hirisa<br />

tela mo baphu<strong>the</strong>ging ba kereke ya bone. Go duelwa jaana dinku di 1e<br />

100 e le 10/- ka ngwaga'<br />

kgomo e 1e 1 2/6 ka ngwaga<br />

p1tse e le l 6/- ka ngwaga .fela jaaka go ne go dirwa kwa polasing<br />

ya bone ya Bethane kwa Xushumane o ne a tswa gone. Le.fatshe ja<br />

.Pniel pele e ne e le ja Bakgothu - Regshand Koranas ba ga P1et Wit<br />

Voet. Ga twe ba ne ba neela barut1 ba Lutere gore ba le tshegetse<br />

go ruta bana ba Bakgothu mo go jone. mme barut1 ba tloga be le reka.<br />

Baruti ba ne ba agile mo go jone pele ka ngwaga ~a 1849 ka tumalano<br />

le dikgosi tsa Bakgothu • Ka one ngwaga o o Major Waren morngwa w~<br />

puso mo taolong ya ga Sir Harry Smith o le 1ekantse mme k le<br />

tlhomamisetsa Bakgothu gore ke boswa jwa bone le b~na ba bone. E ne<br />

e le le.fatshe je 1egolwane 1e ka nna dimae1e d1le 250 bo1eele 1e<br />

boatlhamo. Ka one ngwaga o o Maiutere a simolola thuto mme !efa<br />

gontse jalo Bakgothu ba tlhoka go le tlamel&, ba le rekis dipo!as1 uo<br />

Basweung ba temo le tisho ka bojalwa jwa Baandy le ka motsoko le ka<br />

dibaga 1e mekgabG, mme le.fatshe ja ba tswa d1atleng gotLhe fe!a. Ke<br />

gorne ka 1857 fa barut1 ba Jeremane ba reka setsha sa dimoroga tse<br />

2g,ooo mme e nna ja bone. Lefatshe ja Pn1el jaaka ja Bethane le na<br />

1e metsana ya Bakgothu le ya Masetedi le ya Batswana, mme ebile gona<br />

1e sekole gone. Bana ba rutwa go bala le go kwala, mme bogolo ba<br />

rutwa Bibele, e bile ba rutwa dit1ro tsa mabogo - temo, go ag le go<br />

betla.<br />

Metsana e laolwa ka fa mekgweng ya tlaagogo le tswe1elopele e e<br />

gagametseng ya SetKreste. Baagi ba yone ba idiwa mekgwa ya Seheitane<br />

e e dirwang mo metsing e mengwe ya Bakgothu le ya Masetedi 1e Barwa le<br />

Batswana. Ba idiwa magwera 1e 0o apaa ka maja1wa 1e dikbadi. Mothc<br />

one a ka 1emoga ka bonako pbarologanyo fa gare ga ba!~i baagi ba<br />

metsana e ya baruti le metsana e mengwe ya Setswana ka maitseo ke ke<br />

kaparo le kitso ya go bala 1e go kwa1a mme bogolo ka go tlwaela lego


12 -<br />

itse tiro le ka botlhaga le bonatla. Puo e go tweng ••Bo-oorlams"<br />

ke gore go nna 1e kitso le maano le tlwaelo ya mekgwa le ditiro tsa<br />

Sekgoa. Baag1 ba metsana ya di D~hsin D1m1sh1ne kgots ya barut1<br />

ba ne ba le oorlams.<br />

Fa re ka gakologelwa mafoto a re tla a bona re be re tlhalogan~a<br />

ka fa Plaatje o ne a farologanye ka gone le ba ga sa gabo ba metse<br />

ya Setswna; mme e seng ene fela mme e~en~ le Batswana ba bangwe ba<br />

ba go1etseng mo ditolong kgotsa mo metsaneng ya dikolo tsa barut1 ba<br />

Jeremane.<br />

Kusbumane o f1tlhile a aga mo Pn1el le bana ba gagwe ka ngwaga<br />

wa 1878 kgotsa 1879, mme a ntsha Solomon ~laatje yo re kwalang ka<br />

ene go nna le mogolwe Mogodi Simon yo o ne a mo feta ka dinyaga di~e<br />

Bonyana jwa ga Solomon ~laatje bo ntse fela jaaka benyana jwa<br />

bana ba bangwe ba Setwana. E rile a le dinyaga di le 6 le 7 ~disa<br />

dipotsanyane a tloga a disa dikgomo go f1tlhelela a le d1nyaga di<br />

~~ a bata ka lonao a apere hempenyana 1e phasenaya d fela jaaka rotlhe<br />

bana na Batswana re god1le mmogo le baba ba bahume mo malats1ng a<br />

maloba. Puo ya gagwe e ne e~e Setswana sa ga mmaagwe le rraagwe fela<br />

lefa a ne a 1tse mantswenyana mangwe a ~ekgothu, mme one a farologana<br />

mo banengf ba gagwe ka e rile a le ngwana wa dinyaga dile 5 a ithuta<br />

sepeleta le go bala mme are a 1e d1nyaga di 6 a bo ebile a bala<br />

Setswana sentle, a bala ditlahamane tsa Setswana e bile a ithutile<br />

go kwama. E rile a le dinyaga di 7 a bo e bile e le mmoledi wa<br />

ditlhamane ka mako ya ma1tiso, le moreediwa wa ditiragalo tse o d1<br />

utluleng le tse o di badileng. 0 ne a santse a itshupa fa a gota1tEe<br />

mmaagwe ka so gakologelwa mafoko le d1lonyana, le go etsa puo le<br />

metsamao ya batho. Kana mmaagwe Plaatje e ne e le mosadi yo o<br />

gakgamatsan1 o ne a ka tlhomaganya dikgao1o-kgaolo tsa Beibele a di<br />

bolele ka tlhogo kgotsa a bolela ditiragalo tsa b gologolo fela jaaka<br />

e kete o d1 lebile ka matlho.


13 -<br />

E rile ka ngwaga wa 1891 Kushumane a huduga mo Pnie!. 0 ne a<br />

hukile dikgou(le dihutsbane tba~mme madi a phiro go duelela phulo<br />

a le mantsi. Jaana a ya kwa Tlapeng le kwa Majeakgoro wa kwa<br />

bogwagwadiagwe mo lefatshing ja Batlhap,ng. 0 ne a tsamaya le bana<br />

ba gagwe ba ba botlana Ramokoto le Monnawapula . E rile Solanon P!aatje<br />

a le dinyaga di 10 kgotsa ll a simolola go tsena sekol~ sa Malutere<br />

gone kwa Pniel. a tsamaya dimaele di!e 4 ka letsatsi le letsatsi.<br />

Thetshere ya gagwe e ne e~e Koruti G. Westphaal. Ka nako a sena go<br />

atmolola sekolo a gakgamatsa baruti bagagwe ba ka go ithuta ka bonako<br />

ka tlhaga, ka go gakologelwa sengwe le aengwe se o se rutwa1g le se o<br />

se bolelelwang le se o se utlwang le se o ae bonag bonang. Ba<br />

1 moga gore ngwana yo Wk diDyaga tse di 11 kgotsa 1~ ke


ogolo thut• ya dipuo Seenglese le Sejeremane le Sefora. Ba mo<br />

ruta motoko a lefatshe le kopelo (Music} le dikitaonyana tse dingwe<br />

tsotlhe jaaka re itse batho ba Sejeremane ba ntae.<br />

E rile ka 1895 ~laatje a le ~ diny ga dile 18 a sena go nna<br />

moruta-bana dinyaga d1 le pedi a itopa go ya b go dira kwa<br />

~berley. E rile motlha o o tswang mo Pniel ene le baruti ba<br />

~aJ]f41t.<br />

gagwe ba lela, ba, mo 1aa jaaka motsadi a tle a lae nwanar~~e. Ba<br />

mo rapelela. Mohumagadi wa Moruti WestP,& 1 a mo naya dikwalo tsa<br />

puelelo (Recommendations).<br />

KWA KIMBERLEY a bona tiro ka bonako mo posong ya go tsamaisa<br />

dikwalo le mesala. Tire • le yone a e ithuta ka bonako, a e dira ka<br />

b<strong>of</strong>efo j o bo kga thileng bo q mongwagwe a ba a newa maemo a morongwa<br />

ye o tlhophegileng (Special Messanger) go tsamaisa dikwalo tae<br />

dimaheho, mme le gone a itsege mo bathung ba bantaho le ba ba sweu<br />

gore ke mostmane yo o honako, yo o tlhas-, yo o ~ol<strong>of</strong>ol , yo o<br />

nang le kitso ya tiro, le yo o maitseo mantle. Madm> a gagwo e ne ele<br />

£5 ka. kgwedi.<br />

~<br />

Teemano ka nako tseo e ne e le motse wa merafe-rate, Basweu ba<br />

~gle*e le Majeremane le Kajuta le Maburu, Bantsho e le Batswana le<br />

Mathosa mme gape go le ba mmala (Coloureds). ~laatje a kgatlhwa ke<br />

dipuo tsa bono botlhe tse o ne a di gwoletlha kwa Pniel, mme ka neo<br />

ya gagwe e e gakgamatsang a ithuta dipuo tao a ba a itse go di bua<br />

le go d1 kwala.<br />

lv<br />

M~<br />

E rile mo latsing a o ga tla Isaiah Mbel'• a le morutabana a<br />

tswa C lesberg mme a feta a . ~ m<strong>of</strong>eto~di wa ga Magistrata a tloga a<br />

.f.t,. ~ dijoi-e, •<br />

-e.<br />

"'1tt,<br />

.f4, tul.k.c -e. MM./4 ~ .LJ:rMUf~<br />

dirwa m<strong>of</strong>e~i (Interpreter~ le Plaatje a ba a 1emoga botlhaga jwa<br />

gagwe le kitso ya gagwe ya dipuo, mme a mo gakolola go lokel J.a/tiro ta<br />

b<strong>of</strong>etoledi.<br />

Monna yoo e ne ele m<strong>of</strong> tolodi wa moatlhodi yo mo~o~o ~a<br />

kgaol ya Griqualand West e bile a itsano le Plaatje. Ga go a ka ga<br />

batlega gore a bue lwa bobedi. Ka bonako ~laatje a kopa tire kwa<br />

lekgotlong Ja ga Magistrata mme e rile ka ~ne a tle a tahwarolele<br />

Mbelle go toloka lora ~olice St&tion le kwa kgotla mme go lonala fa a


15<br />

non<strong>of</strong>ile go dira tiro eo, a amogelwa a tswa motoloki kgotsa m<strong>of</strong>etoledi<br />

wa ga Magistrata. Ka honako a simolola go bala le gc ithuta melao ya<br />

badiredi ba Gor~ente (Gape Civil Service) a ba a tsenelela diteko<br />

tsa yone. mme a di fenya ka b<strong>of</strong>efo.<br />

Diteko tsotlhe tsoo ra Goromente ka nako eo di ne di sa tlhaole<br />

le gone di sa abiwe<br />

.f;/L.<br />

ka ,mebala ya batho. Jaana gone g~e~eko<br />

1 mo<br />

.e k 11-tWJ~ fda<br />

boagenteng nngwefela ya bo-titshere le ya tiro nngwe le nngwe jaaka<br />

J.<br />

go santse go ntse mo b•agenteng le bongaka. Re bua gore teko ya<br />

Civil Service e ne e tsenelelwa ke mongwe le mongwe yo o ratang, batho<br />

ba sa kgaoganm.gwe mme maina a Bantsho le a Basweu a tlhakana fela mo<br />

palong e e rentseng. E rile kitaiso (Results) ya bafenyi e tswa le1na<br />

{<br />

.. .<br />

)a--<br />

la ga Plaatje ya be e le one lwa ntlha, a saiaitae botlhe mo<br />

~- - .<br />

dintlheng (Subject J 1<br />

• B na nomoro l mo Kapa Ko.Lon~.<br />

Ka Kimberley e le motse o mogolo o no o etelwa ke batlotlegi le<br />

bagolo ba puso le Goromente. ~1aatje a bona a ba a utlwa dipuo tsa<br />

bo Cecil Rhodes, Major Harris, Henry Burton sebu1 se sego.Lo sa<br />

~ ente, Dr Thomas Smart, Saul Solomon, X. J. Merriman, Lord De<br />

V1ll1ers le ba bangwe jaaka bo Andrew Murray morut1 yo mogolo yo o<br />

t~otlegang wa Daselboom (Ducth Reformed Cbnrch). Ka nako e P.Laatje<br />

~t.,~<br />

a kga tlhwa tha ta ke dipol tiki/' mafoko a puso , a n.na mmadi y.o mogolc<br />

wa dikoranta jaaka Diamond F~d Advertiser, The Friend ya B.Loemfontein<br />

Cape Times le Cape Argus, a kgatlhwa thata ke go bala mokwalo ~<br />

barulaganyi (Editors) bo G. A. L. Green wa D.P.A • .Le Edmund Garr tt,<br />

~~<br />

mme ~ go.Lo,AYork St. Lelger wa Cape Times.<br />

E ri.Le ka one ngwaga wa 1896 Plaatje a tlelwa ke kutlobotLnGkG<br />

e e thata. Ga a swa rraagwe Kuahumane kwa D1tlharapeng kwa kgaolong<br />

ya Mafik ng kwa o ne a hudugetse gone ka l8~.L go ya go d1sa gone. o<br />

ne a na le bana ba gagwe b~a botlana fela-Ramokoto le Monna,apula.<br />

'<br />

Ka gone go sena dirame tsa di-fr~gtrators le di-mortuaries tsa go<br />

bol oka le go taid1fatsa ditoto ka nako eo, e ne e tle motho a su.Le a<br />

fi tlhwe ka bonako. Kushumane o fi t.Lh1.1we jalo ke bo ma.Lomaagwe bo<br />

Kokame le Kikana boora-Magaahu.le mmo~o le boora-Mo.Lema, ya re barwa~e<br />

-L


16<br />

bo S~on le bo Solomon ba tla go tlhoboga sebibi sa ga rraabo ba<br />

fit~ela a bile a 'itlhilwe.<br />

L896: ka ngwaga o go diragetse bolwetse jwa dikg D jo go tweng<br />

(~·)<br />

nteremane/' bo aimolga ~ betsheka. Jn ga1la dikg~ mmogo .Le<br />

-<br />

dipholot l tse di tlhako e pato.Logan.yeng. Jwa utlwisa Ba tswana<br />

botlhoko ka ~e baru1 b& dikgamo, mme ba le bants1 ba ba neng ba<br />

kaiwa gore ke bahumi ba tswa bahumaneg1. Mongwe wa ba ba senyegetsewng<br />

thata mo mo~aii g wa Barolong e ne e le Kushumane rraagwe Solomon<br />

~laatje. Moraka w~ gagwe kwa Ditlharapeng wa batla go tswalwa jaaka<br />

maralca a Barolong ba bangwe ba bahumi bo Israel Molema le bo Kokomo<br />

Mogashula.<br />

E rile morag ga phitiho So.Lomon Plaatje a boela ~berley mme a<br />

ba a boa gape ka bonako go tla go rekisa dikgemo le dihutshanf tse<br />

~ -<br />

di ne di falotse mo ~olwetiiag jwa nteremane (Rinderpest) . Ka madi<br />

ao a romela bo-monnawe Ramokoto le Monna1apula kwa sekolong sa Morija.<br />

Tiro e o e dirile a sa bolelela bo-mogolowo, bogolo a s~e<br />

rera le Mo godi B~on mogolowo yo mog l yo o mo godisitseng, mme a<br />

kgotswa thata a ba a n~la monnawe . Le fa go ntse jalo a tloga a<br />

mo 1tshwarela •<br />

.HfH~~ Y/1 t;~E<br />

7 rw1~l~e .Pela ,_ Pha •"' lane K h<br />

"' a.• .&.an• wa yone ngwaga. wa 07 us umane a aena<br />

go fitlhwa, ga bo go swa Montsbiwa kgosi a kgolo ya a&ralong mme<br />

Solomoa P.Laatje a ba a tla Mafik~g gape go fitlaa kgosi .<br />

Ka mariga a ngwa~ wa lS~t~ga tla morweetsana yo mokhutshwane J<br />

yo motshwana ~· titsharakaz1 (aohool mistress) a bidiwa Elizabeth<br />

~ s<br />

Lilith Mbelle, a tswa Burghersdorp ~ o ne a ruta gone a ~le go bor.a<br />

kgaitsadie Isaiah Mbelle wa motoloko wa di jaje kwa Kimberley •<br />

.Plaatje a re kgatha-thu le ene. Ngwanya:D& a bua Setsw na le Sesotho<br />

le Sethosa le Seenyelose le Seburu sne4 sentle tela jaaka ene Plaatje;<br />

b Monna a utswega mowa, mme le ngwanyana tela jalo. Ga. yJI.i. tlola<br />

kgabo e e bogale ya lorate fa gare ga bone .<br />

8~ku-Jdmf<br />

0<br />

E rile ngwa~ na a sena<br />

go boela gae kwa l*k lwa taboga lokwalo ga ga~e ga Kimberley le<br />

Burghersdorp, mosimane le ene ka "di weekend" a bo a lebile koo.·


17<br />

Fa magogwe a belaela lomepe - batsadi le losika loo Mbelle ba lemoga<br />

sengwe mme jaana ga dirwa molao gore Elizabeth a se ka a thola a etel1a<br />

kwa ~berley, !e gore le kwa gae a disiwe a seka a thola e re a ts~a<br />

aekeleBh a sekolong a a ja nala kgotsa a iphokisa pbefo ka go tsaya<br />

"Walk" . Tota le dikwalo tsa gagwe tsa lejwa-lejwa, go fisa tse di<br />

tswang Kimberley. Wa11: ke mang yo o ka timang kgabo 1 ya lorato,<br />

kgotsa ke mang yo o ka kganelang ditaela tsa lone? Mjmor vinoit omr.ia~<br />

E rile ka Fir~kgong 1897 ga bo go sejwa mo ~berley go twe Plaatje le<br />

Elizabeth Mbelle ba nyetse ka, speoial Licence . Ijoo -: ya ne e kete<br />

l<br />

Satane o golotswe, ba ikgago~ka boora- Mbelle kwa ga bone, le boora-<br />

Plaatje ba ikgagolaka kwa ga bone. Hee: a mosetsana ye o a t~ tsenwa<br />

fa a innela morwa~ana fela jaanaJ makau a mantle a Mathosa a a mo<br />

ra tang a le kana -kana? A ba kgaoganngwe; se ga s• nyalo a:::ba.<br />

kgt.egaw1we ke tlhaselo. Kgotla yo o ra Mbelle e t7asetswe ke<br />

dinokwane le dirukutlhi.<br />

E RILe mafoko a nyalo a tsena kwa Pn1el ka Se-P!aatje se ne se<br />

agile gone le koo ga itshwarwa melamo. A mosimane yo montle yo, yo o<br />

~~ f)~"t.- ~A 't~ ~c~4-£v ~J "AJ .,._'t.Jl,~ ~<br />

botlbajana jwa ga~we ke botseno fe!a .<br />

P!aatje o ne a ru!agante le Elizabeth, a ya go mo utswa kwa<br />

~<br />

Burghersdorp go le lwa botlhanoJba nyala ka Special Licence fa pele<br />

ga llagistrata.<br />

.t,.<br />

M<br />

lv


18<br />

E rile ka Satertaga ~ direga mo go tlalang diatl&. Moruti wa<br />

nao eo wa ngwaga 1897 kwa Kimberley e ne eh monna yo rategang mo<br />

(,t.. ~ r-<br />

Bantsh2ng-Davidson Msikinya. 0 ne a d4;h1wa bagolo ba phu~go-bareri<br />

le bagogi mme a re a se~ go rapela a ema a re - "Ka ntlba ya<br />

pitlagano y~dinako, le ka ntla ya gore ba ke lo ba supe~tsang<br />

jaanong e bong Solomon ~laatje le Elizabeth Mbelle ba mo ditirong<br />

tsa puso, ke dira tiro ya hone jaanong. Ke ba twhwaraganya fa pele<br />

ga lona jaanong ka ny lo e e boitshepo. Ke seg<strong>of</strong>atsa nyal~o ya bone<br />

e e dirilweng fa pele ga Magistrata maabane ka Special Licence. Ke<br />

ba baya diatla, ke a ba rapelela, ke a ba aes<strong>of</strong>atsa, mme ke bolela<br />

fa jaanong ba le monna le mosadi, Thero ya Moruti Msikinya ~ e ke<br />

ya tlh~la e reediwa ke ope. Matlho otlhe a ne a lebile lekau je le<br />

rategang ja Morolong, le tswele boro~e lo bontsho, le apere<br />

manele, le hempe e e kukuretseng le koloro ya yone e tshweu fa le<br />

~ 0<br />

tshwaraganngwJt le kgarebe ya Lefenku, mosetsana yo D}-tshwana yo<br />

mokhutshwane, yo montle, a a pere l~aire lo losweu lo lo leele lo<br />

khurumeditse disei tse di tshweu, mme rur1 lekau le kgarebe ba<br />

tshwanalana.<br />

Kana mo malatsing ao go ne go sena d1kopano tsa bo African<br />

o-<br />

Natio~; Gongress tse di fitlhileng tsa ruta Bantsho go tshw ragana<br />

le go tlotlana le go nyalana. Ka neko eo ~otswana o ne a nyala<br />

- ~<br />

Motswana ka erik fela le<br />

ya Sesotho le se1wana e<br />

-e. a...<br />

mo Mothosa a nyala Mothosa ka e~. Me7fe<br />

ne e sena ~balabo epe le ditshaba tsa<br />

Mathosa le Mazulu. E .1e e\J.e moila wa 1/JIA. mapepe gore monbwe a<br />

kgabaganye molelwane o o ka nyalo, e le sekgopi mo ditahabeng,<br />

e le ditlhong mo batsading,~e ~le kgakgamatso le setshego mo<br />

bathung, lloo gotl.ha go 'loe11;.....±o --1!;&' fetogile jaanong, ~tsho<br />

ba nyalalana fela ka ~g lolesego go nne boitumelo fela.<br />

E rile morago ga nyalo Mrs Plaatje a boela kwa Burgheradorp<br />

go swetsa tiro ya gagwe ya borutabna le go kopa s~re a gololwe,<br />

mme a tla go aga mo Kimberley le monna wa gagwe .<br />

0


I<br />

19<br />

Plaatje le ene ka bonako a tswa kwa Kimberley# ya ba ya ne e kete o<br />

ci<br />

hu.ilwe ka lerumo# kgotsa o lelekilwe . Tota o ne a hudusitswe ka<br />

tiro (Transfer} . 0 ne a rometswe go dira kwa Mafikeng go nna toloko<br />

gone . Mosadi wa gagwe jaanong a ya Pn1el wa goora Plaatje (Simon}<br />

a amogelwa# a nna ngwetsi e e rategang.<br />

Maf1keng e ne ele motsenyana o mmotlana wa Basweu# mme e bile<br />

e ne e le motse o motona wa Barolong boora Tshidi ba ga kgosi<br />

Montshiwa, yo e ne e le 0one o sa tawang go w swa ka kgwedi ya Phalane<br />

1896 mme jaanong ba husiwa ke morwae Besele. Magistrata wa Mafikeng<br />

e ne ele morena G. C. Bell Moengelese yo o g~d11 ng mo mmel!ng le mo<br />

t<br />

pelung le mo k1tsong. A tlotll~e bogosi jwa Barolong# mme le ene a<br />

tlotlilwe; a na le kitso e e gakgamatsang ya dipuo tsa Bantsho -<br />

Setswana le Sethosa kwa ntle ga go itse Seengelese le Seburu.<br />

Morena Bell a gakgamala thata a ba a itumela fa a bona m<strong>of</strong>etoledi<br />

wa gagwe e le motho yo mesa mme a na le kitso e e bophara jwa tsone<br />

dipuo tse ka tsosi# mme le tiro ya gagwe le ma~eo a gagwe a kgatlha<br />

e bile a ratega mo bathung botlhe. Plaatje o ne a tolokala merafe<br />

e le mene Maengelese, Maburu, Barolong le Mathosa. Mo dinyageng tse<br />

di latelang 7<br />

gongwe le gongwe ~~;, Plaatje o tolokileng gone batho<br />

ba ne ba tle ba sale ba mo gopotse ba ntse bare H• motho yo o 1tseng<br />

go f'etolela puo; a setswerere sa motolok1. " Mme eseng Bantsho I fela<br />

le Makgoa ba ne .ba bua ka ene thata ba mmitsa "Id1al Interpreter} ke<br />

gore motoloki tota yo o gorosang puo ya motho ka botlalo jwa yone.<br />

Mo dinyageng tse di latelang Plaatje o kwadile lokwalonyana a lo bitsa<br />

uTD.e Esential Interpreter" a supa f'a go t loka mo 1_2kgotleng j}fa<br />

tshek1so go f'arologanye thata le go toloka mo lesakeng ja <strong>the</strong>kiso ya<br />

dikgaao le gore motoloki yo o ••fatal ~ o ka golega ba<strong>the</strong> ba le<br />

bantsi ba ba sek1s1wang ka go tlhoka go itse botlalo Jf mantswe a puo<br />

~<br />

~<br />

:"tr<br />

~<br />

«


20<br />

E rile ka kgwedi ya Phalane 1898 Plaatj e a amogela megala o<br />

bolela fa go gorogile ngwana wa mosimane ~ Pniel. Plaatje a ragogela<br />

gone go bona ~gwana wa gagwe wa ntlha. A m~s}ta leina ja Fre~ick<br />

York Saint Led ge~ a moselela morulaganyi wa koranta ya Cape Times yo<br />

o ne a m~gathile thata ka kitso le bophara jwa mekwalo (Editorials)<br />

mo pampiring e Plaatje o ne a e bala thata.<br />

NTWA YA M.ABURU, E rile ka kgwedi ya Phalane ka 1899 !a simolga ntwa<br />

ha Maburu. Ranthoakgale {General Cronje) a kganelela motse wa<br />

,...<br />

Mafikeng, Plaatje a le koo mme mosadi wa gagwe ene a le kwa Pniel.<br />

E rile ka makolwane otlhe a Basweu a ile ntwe~ mmogo le Mosweu yo o<br />

0<br />

ne a tilokela Basweu Seburu jaana le Seenglese, ga fitlhelwa go sena<br />

ope gape yo o itseng Seburu jaaka Plaatje, mme a newa maemo a go<br />

0<br />

totka fa gare ga Maenglese le Mabruru fa go dimo ga tiro ya gagwe ya<br />

gale ya go tolokela Bantsho. Ka bonako a tlhatlosiwa go toloka mo<br />

lekgotleng ja dintwa ja kat1holo e e b<strong>of</strong>efo (Court <strong>of</strong> summary<br />

Jurisdiction) je motlhamongwe le at1holelang botshelo mme bogolo loso<br />

mo bathung ba e leng dinokwane. Ke maemo a a batlang bafetoledi ba ba<br />

t1hoko, ba ba nang le boikarabelo le boammaarur1, le kutlwelo<br />

botlijoko, ka phoso kgotsa b<strong>of</strong>afalele jwa motolok1 bo ka d1ra gore<br />

motho a lat1hegelwe ke botshelo jwa gagwe 1<br />

go atlholelwa loso fa o ka bo<br />

a golotswe ke tshupo ya J&gwe. Moa;hodi wa lekgotla je e ne e le<br />

mothusi wa m~te1ed1pele wa dintwa mo Mafikeng, a b1d1wa Major Lord<br />

4~ .e..<br />

Edward Ceo11, mothusi wa ga/ Ba~n Powell. .. Gants1 o ne a bolela ka fa..<br />

o 1tumetseng ka gone mo dikatlholong tsa gacwe ka go lemoga gore<br />

Plaatje o ne a tle a tsee matsapa a go fetolela puo ya gagwe mo go<br />

yo o seais1wang, a bo a mo tlhaloganyetse se ~e bud1wang mo go ene,<br />

mrne d1karabo tsa mosek1s1wa d1 utlwale fa e le tsa ~otho yo o<br />

tlhaloganyang sentle se o se buang le se 1<br />

se bud1wang.<br />

~<br />

0<br />

a<br />

f


21<br />

Go tolokela batho ba gantsi tsheko ya bone e ne e fela ka gore<br />

ba ~o~awe motho a ntse a ba tolokela go ya bokhutlong e ne ~e<br />

tiro e e tha ta mo mothung yo ufsa mo dinyageng jaaka P laa tj e. Kana<br />

.,..<br />

le go sena go epiw~ lebitla mosekis1wa o ne a emisiwa fa godimo ga<br />

jone, mme a budiwa gore a gona le sengwe se o ratang go se bua, mme<br />

.....<br />

kgotsa a lele motho wa batho, a re o kopa maitshwarelo mme toloko<br />

e bolele mahumapelo ao mmogo le karabo ya go molatolela. Jaana<br />

•<br />

~<br />

mosekisiwa a fapowe mat~o mme batlhabani ba le 6 kgotsa 8 kgotsa 10<br />

~<br />

ba mo korole ka ditlhobolo mme ere molaudi wa bone a re "Fireu· ba<br />

mo hule botlhe, a awe, mmele wa gagwe o o wele mo khut1ng e o ne a<br />

em1s1tswe fa godimo ga yone. E rile Plaatje a s1mo1ola go tolokala<br />

batho ba ba tsileng mo maemong a, tiro ya mosistmosa mmele, ya mo<br />

t~osa bogolo fa ba ba atlholetsweng loso jaa~bjrne ba tshwerwe ba<br />

dira bonokwane ka go tlhoka kitso ya bolalome ja tiro ya bone.<br />

Mag1strata Bell ebile o ne a le mookamedi wa ditiro tsa Bantsho<br />

mo Mafikeng. Ka ntlha ya matsetseleko a tiro ya ga P&a&tje o ne a mo<br />

naya meamo a mangwe gape, a mo dira mokwaledi wa gagwe wa seph1r1<br />

go kwala polelo ka beke le beke ya maemo a ntwa ntlheng ya Barolong;<br />

mme Plaatje a itumed1sa bathati ka kitso le tlhoko ya gagwe le go<br />

ba naya tota se ba ne ba se batla~~ ka Seenglese se se sa<br />

tlwaele~~ng go utluwa kgotsa go balwa se tswa mo mothung yo Montsho.<br />

Go dirwa ga ga Plaatje mokwadi wa mafoko a ntwa le gone go tsile<br />

ka botlhaga jwa gagwe. Maf'oko a le mantsi a ntwa a ne a tle a<br />

· J'v~tt' ft ~l.i'~ -~~:'it' .... ~l't~<br />

k;.i, ~f- tsiwe/ke Baro~ongjb8:":~8ai ;;.= a;\iae pea pele Makgoa a ise a<br />

utlwele, mme ere f'a ba a utlwa ka Barolong ba a kgale, ba a nyatse<br />

mme ere morago-rago ba utlwe gontse jaaka ~ Barolong ba sale ba a<br />

bua. Go ntse jalo f'a Ranthoakgale (Oronje} a hudJs.iw• ke bogosi jwa<br />

9.<br />

' ...<br />

Maburu go ya Modder river. Go ntse jalo fa Teemane e e gololwa ke<br />

General French; e bile go ntse ja~ o fa Komotant El<strong>of</strong>'f' setlogolo<br />

sa ga Paulo Kruger a ipaakanyetsa go tlhasela Mafikeng. Mafoko a o<br />

otlhe a 1ts11we ke Barolong pele, mme Plaatje a a bolela Magistrata.<br />

.e<br />

.e..


II<br />

I<br />

.,....<br />

Ope a seka a gopola gore Plaatje o ne a le segankure fela kgotaa<br />

s,-ba-raba se se tladiwang mowa WM tshomi fa godimo ke batbati ka<br />

fa ba ratang ka gore, mme jaanong go twe se o ntshe ka kwa tlase<br />

ka setswana. E ne ~le motho yoo nang le kakanyo le mogopolo wa<br />

gagwe wa go tshwanela kgotsa go se tshwanele ga dilo. Go ne ga<br />

t<br />

bonala ja~o ka kgwed1 ya Fer1kgong 19<strong>01</strong>. Magistrata Bell a dira<br />

kitsiso gore jaaka a le mookam1 wa dit1o tsa Bantsho o tla bitsa<br />

pitso ya morafe go ba bolelela fa a tlosa kgos1 ya bone Besele<br />

Montshiwa mo maemong a bogos1 ka r belaela gore ga g thuse<br />

Maenglese mo ntweng, ~ tota e bile a kgoreletsa Barol ng go thusa<br />

Maenglese. Pitso e tona ya nna kwa kgotleng ya kgos1 mme gatwe<br />

Plaatje a toloke. A epela dinaka Plaatje. Are o motoloki wa ga<br />

Magistrata kwa kgotleng ya ga Magiatrata e aeng/ kgotleng ya kgosi.<br />

~<br />

Are sa a 1<br />

k• a toloka mafoko a go kgala kgosi le go sulafatsa pelo \<br />

ya gagwe yo ep.eng rraagwe. Le gone fa kgoai e araba Magiatrata ka<br />

bogale le pusoloso, jaaka ~ kgosi Besele e ne e le motho yo o<br />

bogale, e~e Plaatje o ka palelwa ke go toloka mafoko ka<br />

'--<br />

baammaruri go a lebisa mongwagwe wa Ma~istrata. Go tule katwe o<br />

potwa kafa le kafa a lala a di epetse mosimane wa Mor long, ga ba<br />

ga batlwa motho o sele go patelediwa tiro eo. Le one maikaelelo<br />

a go pagolola kgosi mo s tilong a ne a tswa phutiboloko, a felela<br />

f mo phefong tela. Besele a busa fa Montshtwa rraagwe o mo<br />

tlogetsen@ gone ka 1896 go fitlhela a mo latela ka di kgwedi ya<br />

Sedimothole 1~03.<br />

E rile ka 1900 ntwa ya Maburu e khutla morena Bell a sutisiwa<br />

mo Mafikeng go nna Magistrata kwa .. 'Ebrt'""l£l.1zabeth mme jaana ga tla<br />

yo mongwe yo mosa a bidiwa Graham Greene. Barolong e rile ba<br />

toloka leina ja gagwe ba mmitsa "Motale 11 , mme ka go twe leina lebe<br />

ga twe o ne a ntse fela jal mo go bone, a le tahu1ank t.,<br />

mme legale ga re kwale ka Greene re kwala ka Plaatje yo le ene o<br />

ne a mo tolokela ka botawerere jwa gagwe jo re bo itseng.<br />

T<br />

~<br />

-


23<br />

Mag1strata yo mosa o ne a sena k1tao ya dipuo jaaka yo mogologolo,<br />

a se kake a 1tse fa puo ya gagwe e goros1tswe ka bophepa kgotsa<br />

dikarbo tsa mosek1s1wa di tetoletswe ka boammaaruri. Plaatje a<br />

kwala ka botoloko a re se~lo se se ne sa moja mo petun , ka a nf<br />

a ka golega motho fela ka go tlhoka go fetolela mafoko ~gagwe sentle<br />

mme go sena yo o ka reng "Eseng jalo mme 1-'- e jaana 14 ~ jaaka<br />

Bell ka k1 t so ya gagwe ya dipuo a ne a ka dira.<br />

E rile moraga ga ntwa ya Maburu Plaatje a kopa go tswa mo<br />

tirong ya b<strong>of</strong>etol di . 0 ne a kup1lwe ke kgo ana Silas Theleso<br />

Molema go nna morulaganyi wa koranta ya gagwe e bidiwa Koranta ya<br />

Ba tswana . Molema mong wa leina e ne eae ene lesedi ja Barolong go<br />

tV ~<br />

tsw 1<br />

bog l gol_2ng jwa tlhabologo<br />

fl'J3b I


24 -<br />

morafe wa Barolong wa 1tumela thata, wa kgana ka yone pampiri e e<br />

bolelang mafoko a lefatshe le puso ka puo ya bone, mme e bile le<br />

bone ba ~q kwala dikalcanTO .le ya bone mo go Jon:/: rile<br />

ka bonako ntwa e sena go khutla go nna kag1~o, ¥iaatje a lata meaadi<br />

wa gagwe le losea sainty kwa ga gabo, mme ba tla go nna mo botlha­<br />

~;ngweng jwa(nntlo ya ga Mma-Seleje kgotsa Si.Las Molema. Dikamore<br />

tse ba ne ba nna mo go tsone di sa ntse di b1d1wa goora- Solomon<br />

~laatje le gompieno.<br />

KA "';nako 1iJ::: go ntse jalo .t'laatje a simolo.la go i+la nt.lo<br />

e e leng ya gagwe kwa Seod1ng kwa setaheng se o se beilweng ke<br />

boora- Mo.lema ntlheng ya boph1rtmatsats1 jwa motse. Ntlo ya agiwa<br />

ka bonako thata mme goora-P.laatje sa tloga ga nna borakanelo jwa<br />

barutegi le babui le babad1 ba Sekgoa. Se Shela foo Seenglese se<br />

se leele sa be .t'atrick Lenkwane, Philemon Moshoeshoe, Isaih Makgothi,<br />

le ba bangwe. Baithutwana ba Lovedale ba boa-boa koo - bo Sebopiwa<br />

Mo.lema mmogo le bo kgaitsadiabone bo Ema Karumula, Ketlaareng Molema,<br />

le ba bangwe bo Gr~ce Be<strong>the</strong>l ba amogelwa koo ka di dinara tse d1<br />

ntshitseng matlho. Ntlo e ahuma jaaka motsh1tsh1 wa dintshe.<br />

Kotse wa Barolong kwa Mafikeng o ne o tshwana le metse e mengwe<br />

ya Setswana, ke gore o le bodutu thata mo bmthung ba ba rutegileng.<br />

Go sena diphu<strong>the</strong>go tsa ma1t1so le go it~huta le go tshameka le go<br />

1tumela,ra e se fela ditapa tsa bosigo mo dipa~elong. Ke gone<br />

Plaatje o ne a phutha bangwe bankana ba gagwe bo George Mothua1,<br />

J. Mpinda, James P.laatje go aimolo.la setLhopa sa kopelo, ba ba ba<br />

dira dikonsata mo motsing wa Makgoa (Town Hall}, ba 1p1t1le ka<br />

diko.loro, ba 1papanne ka dihempe tse di gagametseng, ba apere dibaki<br />

tse di megatla ya dipeolane, Plaatje e le ene kondoktere le<br />

motsham1k1 wa setinkana (Piano}.<br />

Tiro ya kgatiso e butswe ke Magistrata ka mafoko a kgothatso<br />

are; "Ke kopilwe ke morulaganyi wa Koranta ya Batswaha go bula<br />

~hine tsa koranta e. Ke bj(otumelo go bona ~~Baro.long ba<br />

tswelelang pe.le ka gone ka go nna le pampir1 e eleng ya bone. Ke<br />

rata go gakolola beng ba koranta e gore ba tshotse lorumo je le<br />

bogale mo letsogong ja bone, je le ka bolayang kgotsa ja beloka.<br />

t


25<br />

Ke rapela gore pampiri e e kwalwe ka boammaarur1 le ka tshiamo le<br />

ka lorato. Ka boammaarur1 gore mafoko a yone e nne aa tlhotlhom1-<br />

sitsweng a ba a rurufadiwa; ka thiamo gore e sireletse ba ba pat1-<br />

kwang e be e sireletse molao wa lefatshe; ka lorato gore go kgalema<br />

ga yone e nne mo go bopang, e seng go 1pusulosa ga beng ba yone.<br />

Ka bonako Plaatje ~ supa fa e le monna yo o nang le botlahle le<br />

kakanyo. Koranta ya buelela Bantsho mo d1tshwanelong tsa bone, ya<br />

gakolola puso fa e fosang gone ya ba ya goga batho ka lesedi le<br />

baammaaruri. Jaana e rile ka 1~02 ~laatje a seo mo gae Makgoa a<br />

Maf1keng le Vryburg a kopana le igo.a1 tsa Barolong ka tsietso ba ba<br />

gakolola gore ba lope mmuso wa Enyelane gore lefatshe la Maf1keng<br />

le kopanngwe le ja Trans~~; ba shupetftsa dikgosi ka fa ~<br />

tshwaragano~ e e ka ba thusang ka gone. E rile ~laatje a goroga<br />

"<br />

go boa kwa ;etong a fitlhela mafoko a o a dumalanwe, mme a kwala mo<br />

Koranteng ya Batswaaa go supe~tsa Barolong boeleele jwa tumalano<br />

ya bone, le gore fa ba inneela gonna ka fa tlase ga Tr n ~ ba tla<br />

latlhegelwa ke boipuso jwa bone, ba tshwanelwe ke go tsaya dipase<br />

le gone ba imediwe ka makgetho a mantsi a a se yong mo koloning<br />

ya Kapa. E rile go utiwa tlhaloso ya ga Plaatje dikgosi tsa boa ka<br />

morago, mme taa senya tumalano ya bone le Makgoa.<br />

~~<br />

Gape e rile ka ngaga wa 1903 kgosi ~dirile a bolotsa bogwera<br />

selo se se ne se lebetswe fa e sale Montshiwa a a swa ka 18~6.<br />

Koranta ya Batswana ya kgala sel• se ka mantswe a a botlhoko ka<br />

1tQt.L·<br />

Sekg a ya re •The fact in <strong>the</strong> year A.D. !903 <strong>the</strong> sons <strong>of</strong> Montshiwa<br />

can solemize a custom <strong>the</strong> uselessness <strong>of</strong> which was discoverad by<br />

<strong>the</strong>ir fa<strong>the</strong>r, and whteh <strong>the</strong> rest <strong>of</strong> Bechuanaland has for years<br />

past relegated to <strong>the</strong> despicable and discarded relic~s <strong>of</strong> past<br />

barbarism shows that someone has not been doing his duty," le ka<br />

\<br />

Setswana a shupa kganetsano ya bogwera le maemo a thuto le tumelo ya<br />

Se-Kreste le barutegi ba ba ntsintsi mo Xafikeng ba ba neng ba<br />

tswa kwa dikolong tse dikgolo tsa Lovedale le Healdtown , le<br />

Grabamstown, le Zonnebloem, Cape Town le Morija jalo jalo.~Mme<br />

b gwera bo sale bo fela kwa :Mafikeng jalo./ Le mo mafokung a dipuso<br />

P!aatje a naya batho lesedi go ba supe~tsa fa molao o ba gatelelang<br />

gone le go ba bontsha baba ba bPone•


26<br />

bone jaaka· Sir Gordon Sprigg le ditsala tsa bone jaaka bo Rose Innes<br />

le J.X. Marreman.<br />

Fa Mafikeng a ne a etelwa ke Makgoa mangwe a magolo 1<br />

mog•e tela<br />

yo o ne a batlwa go tla go ba tolokela, ebong Plaatje. Jaana ka<br />

1~03 ka kgwedi ya Tlhakole go tsile Morena Joseph Chamberlain<br />

mokwaledi wa mafatshe wa bogosi jwa Enyelane. E r~le leta a ne a<br />

tolokelwa ke kgosana Silas Molema fa a bua le dikgosi tsa B•tswana<br />

bo Sebele le Khama le Bathoeng le ~ntswe le Sekgoma a Letshola<strong>the</strong>be<br />

le Mokgoa1 le Besele kwa kampeng ya ga Loratle (Ralph Williams}, e<br />

rile a bua le merafe kwa kgotleng ga· toloka Solomon Plaatje. Gape e<br />

rile ka 1~04 ka kgwed1 ya Lwetae ga tla barongwa ba ditiro tsa Bantsho<br />

(Native affairs Commission} e eteletswe pele ke Sir Godfrey Lagden.<br />

Mme e r i !e ba buisana le kgosi le morafe kwa kgotla Plaatje a bo e le<br />

ene yo o ba tolokelang.<br />

.<br />

Go tswa tshLmo!ogong go ya bokhutlong jwa Koranta ya Batawana<br />

mafoko a yone a ne a simologa ka puo ya ga kgosi Solomon morwa Davida<br />

a a reng nKe montaho mme ke montle lona barwadia Jerusalem&. Jaaka<br />

-<br />

megope ya Kedara, jaaka aiai'o tse di lepe!elang tsa ga So!amon. !o<br />

seka lwa nteba ka gobo ke le montsho ka gobo letsatsi le mpabotse.<br />

Bomorwaa-mme ba ne ba nkgakaletse, ba ntira molebedi wa mas~o a<br />

m<strong>of</strong>ine a bone, mme e leng tshimo ya me ya m<strong>of</strong>ine ga ke a e lebela."<br />

Le d1pamp1ri tsa mor go tsa ga Plaatje e ~ong Tsala ya Batho (1910-t-<br />

/q31 :"7\..<br />

~ 1920) le Boswa jwa rona 19£5-1932 d~e di na le maitoko ao. Ke<br />

ene tela Plaatje o ne a itse gore o ka ~..&lea yo one. E kete e nee.<br />

le maitoko a go belafala ka bamorafe jwa Atri~a, le go kgana ka mmala<br />

o montsho.<br />

Ka neko ya kgatiso ya Kmreata ya Batswana, barutegi ba Mathosa bo<br />

Dr Rubusana le bo D. Sog,. ba simolotse go gatisa pamp1r1 kwa East<br />

London e bidiwa Izw1 la Bantu e le koranta e e bogale, e e runang<br />

melao e babusi ba e d1relang Bantsho, mme e bua ka mphatlalat'na<br />

~<br />

fa e gopolang gore Bantsho ba siamolo!etawe, mme e tswae Goramente<br />

diphosho ka bobelokgale. A& ntlha ya selo se, Makgoa a babua1 oa<br />

bua ka gore I zwi la Bantu ke tshefi, ke more, ke pampiri ya phaposo<br />

R,...


27<br />

le <strong>the</strong>ro ya tlhotlheletso. E sita ka eng le yone ~~ tota koranta<br />

e e bokgwabo e bong Imvo ya ga Jabavu e e ne e fotlha mafoko thata<br />

fa e ntsha Makgoa diphoso le yone tota fela ka go bo e ne e kwalwa<br />

ke Montsho, Kakgoa mangwe a na a e ka~a ~ore ke motsobir1 le noga<br />

e e laletseng ~asweu mo ijojanneng. Sir Gordon Sprigg meetape!e wa<br />

pa~amente (Prime Minister} wa nako eo a ba bua ka talo a re ~engo<br />

~~tl.V -«..---<br />

~~ ke motlhotlheltsi le serukutlh1 (Sedition monger and Aje<br />

ab~or-). Ka ntlha ya dipelaelo tse go ka ritibatsa maikutlo a ba<br />

badi go i tse gore tumelo ya ga Pl.aa tje (Motto) e ne e re ••Afrika fj<br />

ke wa botlhe baag1 ba ba ikobelang melao, le baeng ba Engelane ba<br />

ba amoge~weng go aga mo go yone , le ba d1tshaba ba kwa ga bone re<br />

11 d.i~<br />

ka tshwarwang ka tlotlo mme ra newa/tsotlhe tse di tletseng tse d1<br />

lekalekanang go sa lejwe bomorafe kgotsa mmala kgotsa tumelo ya bone .<br />

PLaatje e ne e le motho yo o rerang gore batho ba itse d1tshwanelo<br />

~<br />

tsa bone ka botlalo llll!le/ d1 tlamele .<br />

p<br />

tv<br />

0 ~ '-'Wl-dA ~ ~~ A. -,.e ! -<br />

ri: K,<br />

Ope a seka a itshusimetaa mo Ka Makgoeng go bi!kama mo matl~g<br />

a bone kgotaa gop nyala bo morwadia bone 1<br />

mme a itse sentle gore ka<br />

mo!ao wa Enyelane 1e kola ya bone ya Union Jack motho mongwe 1&<br />

mongwe yo o ka fa tlase ga bogoai jwa Enyelane o na le 41tshwanelo<br />

tse di lekanang mo puaon,go sa lejwe mmala wa gagwe lefa e le tumelo<br />

ya gagwe .<br />

E rile go .~~ barongwa ba dit1ro tsa bantsho ka 1904 kwa<br />

Maf1keng ~laatie a gat~a mafoko a thata mo go bone gore mongwe le<br />

mongwe yo o l.ekanyeng ka thute !e loruo le manno o lebanywe ke go nr.a<br />

mot1hophi (voter) wa ~amente, le fa a le Kontsho kgotsa t a~e<br />

Mosweu. Plaatje a ba gakgamatsa thata fa a buelela le ba nna ba ~<br />

nyetseng lefufa gore le bone e nne batlhoph1, ka go nne le bone ba<br />

pt--<br />

ntsha lekgetho ja 1<br />

Goromente fela jaaka batho ba bangwe.


-<br />

Koranta ya Bktsw~na j e tswe~etse ja1o ya go1a ka ~ dinpaga<br />

ts~ 1~03, ~~04, 1~05, 1e ~~07. Ya rat1ega mo bath~, mme jaanong<br />

'-<br />

ya t1oga ya 1me1a badiri ba yone~o1oi~ nt~heng ya madi. Baamogedi<br />

ba 1e bantsi ba diege~a go rome~a madi a e1eng one mesi~a y~ tiro,<br />

mme p~piri ya diega go eatisiw~ . Bo ramabent~e~e b• ngongoreg•<br />

~a dikitsiso ts• bone djs• t1bage k• bonako. Kgatsiso ya tsena mo<br />

mathateng • ditu~ k~ ngw•ga w• 1908, tiro ya stmo1o1a go t1hots~<br />

mme bokoa jwa yone jwa go~a go ~it~he~a beng ba yone ba e tswala,<br />

ba rekis• dimatshine ~e dithoto tsot~e tsa kgatiso mto go ba<br />

Kafeking Mai~.<br />

E ri~e Kor•nta ya Batsw•na e ts~ ga bo go ~e me~ato e e bokete<br />

e e tshW~tnetsweng ke go duelwa. Mme 'i,ana fa tiro e se.c1yeg• e le mo<br />

me1atung, me1ato e ..Lebagatn. 1e mong WH. tiro; mme ka tiro e ne e 1e<br />

f ya g• ~i~as Mo~ema maagente • bat1a madi a mo GO ene. Ka ~esego,<br />

~e fa a na • ~atfbegetswe ke math&usanta • diponto mo t1rong ya<br />

kg•tiso, o ne • santse a ru1le ~tshe 1e dikgamo mme a rek1sa<br />

maraka 1e mafatshe go phimola melato yot1he. !1ban. ba gagwe bo<br />

Tao~e1o Taw•na, Mo1em• Moshwe~ 1e ~~a~e~a Nko, ~e bo rraagwe bo<br />

Joshua Mo~e~ , Tshwe~e Mot~habani ~e Bathobatho Motsheg•re b• lere<br />

a..<br />

~<br />

& m<br />

dikgomo ts• bone go d1d1matsa bopbakalane ba ba ne ba diko~oga mo<br />

~oaping.<br />

a.<br />

Ya khutla J2lo tiro ya go ~eka thuto. Ya khut~a e diri~e<br />

lesei1nyana lengwe mo gare b• Baro1ong ~e Batswana ba bangwe.<br />

Bangwe ba tsheg• ka ba b•ngwe ba ba ratan g di~o tsa Sekgoa, ~e ba ~<br />

rat ng go nna ba p1tiko1o~a ~ maje • aTibameng, mme ja1o ba itumisi<br />

.,...<br />

dilloga le diphepheng. Ba ~ bangwe ba utlw.,. bgtJ.b.oko ba bona<br />

1Gbone ~o 1 ~o ne ~o tukatuka mo gare ga bone ~o tim&, ~o sa tingwe<br />

ke diphe~o 1e dipu~a, ~o tingwa ke ge tLhoka loo~ne 1wa ~ nadi<br />

a go reka dipampiri 1e ditsh1tswan. tse di gatisang, le go duela<br />

ba.dir1.<br />

.Lef• go ntae jalo kga tsf ya Koranta e ne e 1e tiro e e ~<br />

ft. 7U-- /c. .I<br />

e BatsD.na bfi 1e bants1 1<br />

ba se kalleng ba t1ba.'l pnya m•thata a yone.<br />

Ke tiro e e 1opang ~madi • ~e mantsi ~ gg tbaiwa, go due~ela<br />

dimatshine tsa methale e ka nn. 3 kgetsa 4, le ditsh1)'.ana tse<br />


dintsintsi ts~ difhaka (tl~e), le ~ k a ya dipampir1 ~e aa dienke 1<br />

le madi a mantsi go duela badiri ba bantsi ba ba rulag~n,.ng b•bo<br />

ba tshwaraganye markrM a ka beke ~e kaa beke. Gape bogolo go ne so<br />

t~hokeg• gore b .m~gedi le baduedi ba koranta ba nne bantsi thata,<br />

bontsi jwa mmxa mathausanta • ka nn. soue, mme ~e bone b• due~a<br />

dikoranta tsa bone ka nako. Bogo~ogo1o go ne go t~okega thata<br />

gore go nne ~e mot1hokomeai ye o tlhaga ; ~e yo o 1kanyeg•ng go<br />

phutha madi go a boloka, le go kwa1a pal~~ ya one mo dibukeng !e go<br />

""'<br />

duela ba ba 1eban7,eng ke tue!e. Di~o tse g• di a ka ts• d1ragala<br />

jaaka go tshwanetse, mme ts• dira gore ttro e t1hotse e be e t~e e<br />

we .<br />

E ri~e ka 1~0~ kgatiso ya Koranta ya Batswana e sena gG tswalwa<br />

'ln.<br />

L<br />

11~<br />

~la~tje a kopiW¥ ke beng I ba dikepo 1e mesima ya gaut• (Ja~ive<br />

~bour Association} kw• Johannesburg go dirk tiro ya go phutha<br />

Ban{h go t1a go bereka mo mes1meng, mrue a bu1a <strong>of</strong>is1 f.,.<br />

ttl.<br />

J hannesburg 1e e nngwe •g Mafikeng go dira tiro eo. Lefa ge ntse<br />

jalo mo go ene e ne e le tiro ya 1 bakanya~ fe~a , • sa e kgat 1~~ ­<br />

ge1e kk ene e le motho yo o tsa~etsweng tiro ya go kwa1a . Mme e ri~e<br />

kKxBxa k tshwere tiro ya go phutha badiri a bo a ntse a loga maano<br />

a go simo1o1a kgatiso ya koranta e nngwe . Se1o se o ne a se kgona<br />

ka ngwaga w• 1~11, mme e ri~e ka ~halane ~~12 a bula kgatiso e<br />

nngwe kw• K1mber~ey, ya ~piri e e bidiwang Tsa1a ~· Ba<strong>the</strong>.<br />

c


30 -<br />

KOPANO YA MAFATSHE A SOliTa AFRIKA (UNION OF SOUTH AFRIBAJ<br />

Ge tswa malataing a khudu~go e tona ya Maburu e go tweng Gr&at<br />

Trek lefatahe ja Souta Afrika le ntse le dipuso ~~ le ~e, eb ng<br />

Kapa Koleni, ~ Transfala, Frei Stata, le Natal. Puae nngwe le<br />

nngwe e ne<br />

kg tla a<br />

e na le molaudi wa yone (Gevep rJ parlamente ya yone 1<br />

T<br />

, Q.<br />

phemele, makgQ~ a diterena jalo jale, mme Basweu oa<br />

dipuB tse tsotlhe ba le 1~ million fela, mme puao nngwe le nngwe<br />

.,<br />

e i tekela ka b gayone, mme tsotlhe di kga gantswe ke 'gatuta le ge<br />

tseisana kgang. Pele pele go 16kile Sir Geerge Gre~ melaudi yo o<br />

botlhale wa Kapa Keleni go di kopanya, mme tiro ya gagwe y~s,ka ya<br />

akelwa ke ope; ga tl•ga ga leka Lord Carnavon mokwadedi wa mafatshe<br />

wa parlamente ya Enyelane, m~e le ene teko ya gagwe ya seka ya<br />

swelega molemo; ga tlega ga leka ewtw~ Cecil Rh des mohumi yo mogol<br />

wa Souta Afrika, mme t jaana a itshenyetsa maikaelelo ka ge tloga a<br />

dumalana le tsala ya gagwe Dr Jameson go tlhasela Transfala ka bonokwane<br />

jo e ril,~merago ga dinyaganyana jwa tsala ntwa ya Maburu le<br />

Ma-Enyelese ka 18~9. Moragorag ka 1908 mm.usi yo ! mog 1 wa Kapa<br />

Koloni Lord Selb rne o kwadile lokwalo lwa tlhagiso 1 1 le belelang<br />

diteko tse tsotlhe mme e bile le senola thuao e e ka diregang mo<br />

dipusong tse nne tsotlne t·a di ka tshwaragana taa ba tsa k pana go<br />

dira puso e n~efela, mme baetapele ba dipuso tse tsotlhe ba<br />

.t<br />

tlha g nya lesedi ja mafoko a ga Selborne. Ke gone fa ba dumalana co<br />

bitsa phu<strong>the</strong>go ya ditlhoge mme ga dumalanwa go dira k pan ya dipuao.<br />

kJaU Bantsho botlhe ba Kapa Koloni jaaka ba ne ba na le<br />

ditshwanel• tse di tletseng go lekana le Makgea e bile ba ne ba na le<br />

kgol lesego ba ne ba tshaba puo ya kepane e e si e be e nne, mme ba<br />

belaela fa e tla ba senyetsa ditshwanelo tsa bone. ~oife ya bene ya<br />

buiwa ka baetapele ba bone mmogo le ditsala ~ tsa bone tse di shweu<br />

J.e 'baruti ba Kakg a le ow.rat&1i::~h1am.o ba le bantsi.<br />

l'laatje o ne a kwala mo dik ranteng ka lesedi ja g~gwe ja go -g 81<br />

:flei<br />

.J..,.<br />

bonela pele se se tla dira!~&ng Bantshe, mme e rile kAna--<br />

~<br />

/ -y AAU e sena go<br />

dix·a~aia ka 1910 ga nna fela jaaka a ne_ a boletse pele, jaaka a na a ~<br />

rile Maburu ga a kake a d<br />

Iana se naya Bantshe ditshwanelo tse ba ne


~~b•<br />

na le tsone mo Kapa Ko~eni go nna ditokol lo tsa ~arlamente le<br />

ge e tsena le bone, ka go nne molao wa Transfala o ne o sa bole ge<br />

kwalwa gore Maburu ga ba kake ba inneela motlha ope go lekalekanigwa<br />

le Bantsh~ le fa e le mo ditir•ng tsa puso kgetsa tsa kobamelo.<br />

E rile Molao wa Kopano o diragadiwa tshwanele ya Bantshe go nna<br />

dito~ololo le go tsena mo parlamenteng ya phimolwal Pa1a ya batho<br />

ba ba ne ba na le tshwanelo ya go tlhopha ditikolol• ~ tsa<br />

parlamente 1e bohe ka bosi go tlhotshwa e ne e le 135,000 mo Kapa<br />

Ko1 ni, mme mo pal ng eo ba ba 20,000 e le batho ba Bantsh• le<br />

Bammala, ba mongwe le mongwe wa bene o ne a ka nna a dirwa tokololo<br />

ya parlamente. M•iao Wk Agpano ya mafatshe (&ct <strong>of</strong> Union} wa senya<br />

selo se gore ditoko~olo tsa parlamente jaanong e nne Basweu fela.<br />

~laatje o ne a boletse pele tiragalo e mo dikeranteng a ~<br />

a sena g• bala a ba a ithuta mekgwa ya puso ya Sasweu - Maburu a<br />

Transfala le Frei Stata, mmoge le Maengelese a Natala.<br />

Ke gone fa makgetla a Bantsho lNative Conventien} a kopana kwa<br />

Mangaung ka 190~ go akanya ~a fa Kopano ya dipuso tsa Makgoa e t la<br />

a ba amang ka gone. Bantsho ba dikgaolo tsotlhe ba ne ba tsile mme<br />

m.<br />

ba dukalana go romela bangwe ba bone kwa Enyelane ge kopa parlamente<br />

go gana temana e e phtmolang Bantsho. ~laatje o ne a le gone mo<br />

phu<strong>the</strong>g ng eo. Ke bone ka nako e go ka tweng o ne a tsena ka M•mtim<br />

maoto o o bedi mo maf kung a lefatshe le mo go bueleleng Bantaho ba<br />

merafe yetlhe. E rile ntswa a ne a ntse a itsiwe bogolo kwa Kapa<br />

K•loni jaanong a i tsege bog lo mo Bantshung botlhe ba South& Afrika.<br />

mo phu<strong>the</strong>gong eo ge ne ~k ~lnetshwa Tenge Jabavu morulagany1 •a<br />

Imv ,Dr Rubusana, Danie.l Dwanya le Thomas MapD!kela wa Mangaung go<br />

tshwaragana le barongwa ba Barnmala le lekgotla ja ~~~ ¥& Kefatshe<br />

e bong Dr A. Abdurahman, Ma.tt J.Hendr1cks le J • .Landers go ya moseja,<br />

ba eteletswepele ke Motlotlegi w.~. Schreiner go ya go kopa par~ent~<br />

ya Enyelane go kganela tshiamololo eo. Thomo eo ga e a ka ya fenya.<br />

Kopano ya mafatshe le dipuso tsa southa ~rika e ne ya direg~~ae:a<br />

jaaka Makgea a ne a ikaeletse ka kgwedi ya Motsheg nong e ~lhola 31<br />

ka ngwaga w• l~~o.<br />

...


E ri~e ka nako ya dikgwedi tse Jabavu o ne a ile moseja ka yone<br />

~laatje a ya kwa King Wi111amstown go mo tshegeletsa tiro ~y_a~g,o ____ _<br />

~ -<br />

rulaganya ; pampir1 ya gagwe I•vo. Tengo Jabavu e ne ele mo<strong>the</strong> wa<br />

go ~ttt gatisa p~piri ya Bantsho kpa ngwaga wa 1884 e bong<br />

Afrika ka nako eo. E rile morago ga ntwa ya Maburu ga mela Rikoranta<br />

di le dints1nyana tsa Bautshe le bapr<strong>of</strong>it1 le papreeiti mme botLhe<br />

ba ba tla go tsaya maemo a ga Jabavu. Af ne a ka inne:b..a mo mabetweng<br />

Ma ntseng jalo? a le gone o ne a ka nna a ba araba botlhe? nnyaa:<br />

o ne a le m dipa, o ne ekete ke ntsa e tona ba ban~~e e le dintsanyana<br />

fela tse di tsositseng tlhautlhau ka go mmogola. 0 ne a ka garuma<br />

fela, kgotsa a dilola fela, kgotsa a swena fela, kgotaa a kgwa ma<strong>the</strong><br />

fela fa ba mo nt aha diphoao bone bo ~laatje, bo Soga, bo Rubusana,<br />

&e<br />

bo ~eregrino leADr A. Abdurabman, ba leka go ruta ene yo o sale e nna<br />

~ mokwadi le aebui ba sa ntae ba le mo tharing. 0 ne a tle a bue ~a<br />

Lekgoyla ja Kopane ya Bantaho gore ke m~gagola tahetshwana a botshekE<br />

a a tla aenyang kgololesego ya Bantaho. Jabavu o ne a sakgatsa banna<br />

ba ka go ba nyataa jaaka ge bonala mo lokwalong lwa ga, ~laatje<br />

(Native Life) ~o go reng Jabavu go no go ithata ene fela mme a rekisa<br />

Bantsh• gore Makgoa a tle a me thuse. Le fa ge ntse jalo go ne ga<br />

aupagala morago ka tsela e e ~otGbetseng gore Jabavu o ne a dira<br />

Jabavu e ne e le ene fela mopr<strong>of</strong>iti le mogakol d1 wa ~ Mad.<br />

7flO !JC<br />

phoao a fosetsa ba g~g•b o abo a 1phoaetaa ka go 1tomololaAt~ baeta<br />

pele ba banewe mo tirong ya ge lwantsha Moiao wa Lefaa<strong>the</strong> ja Ba~tsho.


-<br />

E rile ka 1912 P. Isaka Seme ye o ne e le gone o se~ng go<br />

gorega a tswa Amerika le Enyelane go ithuta botatalala a kopana !e<br />

baetapele ba Bantsho ba South& Afrika ~· moruti John Dube wa Natala#<br />

S. M. Makgatho wa !ransfala, Alleng S ga le Dr Rubus•na le Tengo Jabavu<br />

.&-<br />

""<br />

lcJ1L<br />

le Sol. T. ~laatje ~ Kimberley<br />

go ba akantsha kopano ya Bantshe ba SoQtha Afrika jaaka Basweu ba ne<br />

~ gtl1wt...<br />

ba setae ba kopanye . Mile ka bona1t:o ba d mia!ana le m.ogopoih I ba ba<br />

ba kopana go bitsa diphu<strong>the</strong>go tsotlhe tsa Bantsho ba ~outha Afrika<br />

go rakanela nabo kwa Mangaung, mme b golwane botlhe ba tla pitsong<br />

eo fa e ae Tengo Jabavu fela .<br />

~E re ntswa go ntse go le gone dikopane le d[ phu<strong>the</strong>ge le makgotle<br />

a Bantshe mo dikgaolong tsot1he tsa Southa Afrika tse di lekang so<br />

t J.amela le go sire.l.etsa ditshwanelo J.e maXka matshelo J.e thuto J.e<br />

tiro J.e tswe.l.elepele ya Bantsho, mme lekgotJ.ana lengwe le lengwe<br />

kgots• kopa~o nngwe le nngwe e itirela ka bogayone fK e g~ne , ~o a<br />

eletseg• e bile go a dumalanwa gore diphu<strong>the</strong>go le aikopano le<br />

""'<br />

makgotJ.ana a di takwa~agano, di kopane go dira lekgotla je le tona i~<br />

Le ne lo bua ja!o 1okwf1o 10 1•<br />

kwadi!weng ke Plaatje 10 ~ . ls•ka Seme, lo tbaa Lekgot.l.a ja Kopano<br />

ya Bantsho. Ke gore ka Firikgong 8 1~1~ f~ K pano ya merafe ya<br />

B-ntsho ba ~outha Afrika e tsalwa. Moruti John Dube • tlhot$hwa<br />

t<br />

I.<br />

go nna P.residente Y• l ne; s.T. ~laatje a tlhotshw• ka tumalana ya<br />

nt1e yo1<strong>the</strong> go nna mokwa!edi wa yone, jaKnK • rwala boketo jo bosa<br />

fK god1mo ga jo o ne 11. setae ~ bo rwe1e, mme maemo a a mo naya<br />

boikarabe1o jo bogo1 mo botsheJ.Qng jwa ba gag gabo.<br />

Mokwaledi wa phutaego nngwe 1e~~gwe ke ene ~ mo~gweetsi 1e<br />

mmutswe1a moleJ.o wa yone, mme ~J.aatje o ne a nna mokgweetse wa<br />

boammaaruri mo ditirong ~s• Kopano ya merafe ya Bkntsho mo ~outha<br />

I _ Af~. ~~~~:lle-;t ::f!:.;-~~ r ~ r:t::~ ~<br />

~ Jabavu ~ le ene fela mopr<strong>of</strong>i ti 1e mogakoJ.odi wa Ma-Afrika,l\<br />

ka nako eo. E ri.l.e morago ga ntwa ya M•buru g• meJ.a dikor nta di J.e<br />

dintsinyana tsa Bantsho 1e bapr<strong>of</strong>1ti 1e b•presiti mme botJ.he ba batla<br />

ge tsaya maemo a ga Jab•vu. AO ne ~ ka 1nno.l.a mo mabetweng ·~ ntaeng<br />

d.


-<br />

alo? a 1e eone o ne a ka nna a ba araba botlhe? ~; o ne a 1e<br />

odipa, o ne ~ ekete ke ntsa e tona ba bangwe e1e dintsanyana fela<br />

tse di tsositseng tJ.haut!BaU Ka go mmovola. 0 ne M. ka g•ruma<br />

fe1a, kgots• a d11oJ.a feJ.a, K£Ots~ a swena feJ.a, k~tso a kgwa ma<strong>the</strong><br />

fela fa ba mo ntsha diphoso bone bo ~1aatje, bo ~og•, bo Rubusana,<br />

Jr,<br />

b~regttno ~eA Dr a. Abdurahman ba ~eka go ruta ene yo o sa4te nna<br />

Lekgotia ja Kopano ya Bantsho gore ke magago!a tshetshwan. a botshe~<br />

~ ~ a tla senyang kgo1o1esego ya Bantsho. Jabavu o ne a sakg~tsa<br />

'<br />

bann. ba ka go ba nyatsa jaaka go bonaLa mo lokwaJ.ong 1wa ga ~1aatje<br />

(Native ~1fe) mo go reng Jab•vu go nt go 1tr~ta ene fe!a mme a rek1s~<br />

Bantsho gore Makgoa a tle a mo thuse. Lefa go ntse jalo go ne ga<br />

supagaJ.a morago ka tsela e e totobetseng gore Jabavu o ne a dira<br />

pboso • rosetsa ba gagabo • bo a 1photsetsa ka go ttomo~~ 1: baeta<br />

~ t1<br />

pele ba bangwe 1<br />

mo rong ya<br />

~ rile ~ 0<br />

-·o J.wantsba 111o1ao w• Lefa tshe ja Bantsh•.<br />

b•felong jwa 1~11 1e mo tsh~olegong ya 1~1~ ~1aatje a bo<br />

a tshwere tiro ya go d1ragatsa maikae1e1o a gagwe go sLm•lo!a ge<br />

gat1sa Koranta e ntsha .<br />

tJ<br />

Tsla ya Batho e s1Bo1otswe ka nako ya dikgang tse d1kgo1o<br />

tsa puo ya ~outha Afrika. Go ne go diragetse phu<strong>the</strong>go ya Basweu<br />

lNational Convention) ka 1~0~ go a~nya kopano ya di~uso tsa Southa<br />

K4. Y"s.,<br />

Afrika, ya re ka Motsheganong 1~10 ge nna Jr yone~ Kopano ya<br />

dipuso tsa :-Joutha Afrika. Ka Firilq;Ollb J.'::ll2 .:;a nrul Kopano ya<br />

Makgot!a a Bantsho g. ba ga diresa matsalo ~ kgotsa go <strong>the</strong>iwa<br />

mok'P.di 1e sebu1 bat s• ntse ba 1e tharing. 0 ne a tJ.e a bue ~~ 1


- 3 ~ -<br />

Seengelese<br />

ge ~opanya<br />

le ka Setsw~na le ka Sethos~, a ntse a leka ka nako tsot!he<br />

g 1~ fdo I ~~tr(. A.- .ld(,.., !/II~ ~Gev:f~<br />

Bantsho ~o tlhabana le melao e ka bongwefelj/fa gare -<br />

ba Bantshe le Basweu.<br />

Tsala ya Batho ga e aka ya simologa ka dike~etso le ditlamelo<br />

le matlomo a a dirilweng fa go bulwa Koranta ya Batswana ~~ kwa<br />

c a,<br />

Mafikeng e ~laatje ~ ne 11e morulag yi w~ yone; mme ~ e bile Tsala<br />

ya Batho e tsweletsepele mo bobotlaneng jwa go tlhoka bathu$i le go<br />

tlhaela mabog6 ka ntata ya go sa nne le madi a ~ lekanyeng go duela<br />

bathusi. Kamore nngwe ya tlo ya morulaganyi ~1aatje e ne e bile e<br />

le yone <strong>of</strong>isi ya kgatiso ~ s~nnon ~treet; K1mber~ey. ~<br />

Dimatshine le ditshitshwana tse di gatisang di ne di le mo ntlung<br />

e sele e e katogileng kw~ ~eiby Street. Go ne ~o sen. bakwadi kgots~<br />

ditlelereke fa ese ene fela morulaganyi ~laatje. o ne a dira tiro<br />

ts~ batho ba le bararo kgotsa ba le bane, a tsaya poso ka esi, a<br />

baamogedi koranta mmogo ie madi<br />

bula • ba • lluut b-..la dikwalo tsa~ ~ti~ba<br />

mt~.m~tr~ a bone, a bala dipampiri tsa bagatisi ba bangwe le<br />

dipampiri tsa puso, a fetola mafoko a tsone mo puong ya ~etsw~na le<br />

ya Sekgoa le ya Set~os~, a ba ~ kwala mo pampiring ya gagwe , a tloga<br />

a a t.lanya-tlanya (type) ka matshine wa menwana, a a bala go a<br />

b akanya diphoso mme jaana a is• go gatisiwa, a tloga ~ bala dipuruf•<br />

{pro<strong>of</strong>s} kg ts~ malebela<br />

o ba8:kan~a mafoko mme jaap a gatisitswe<br />

gape. Fa mafoko a sena go gatisiwa ~o makgolokb l a dipampiri,<br />

di menaganngwa sentle, di b<strong>of</strong>i~, mme jaana di kwalwe diaterese,<br />

di tempiwe, mme di romelwe kwa makgolgkgolung a baamogedi ba tsone •<br />

Tiro e yotlhe ya go bala le go kw~tla ~Pfi go ka twe e ne e le ya<br />

malatsi otlhe, ka go nne fela fa koranta e fediwa ~o gatiswa ka<br />

letsatsi lengwe ja beke, e bile go rulaganngwa koranta ya beke e e<br />

latel ng.<br />

*=====================~-<br />

E rile ka Phalane i~l~ moragonyana ga Ts•la JM Batho e sena go<br />

bulw• mohumagadi wa ~ Plaatje a bona ngw.na wa mosimane mme Plaatje<br />

~~<br />

a mos~ leina jaft~tengerg a mo selela monna wa mo Jeremane yo o<br />

i1mo1otseng gax kga ti so p di thakanyana l type I•<br />

.<br />

-t..<br />

.,..


-<br />

MOLAO WA LEFaTSHE J& BANTSHO (NativetLand ACt)<br />

E rile ka ngwaga wa 1913 Mr J . W. Sauer yG o ne a le ntona ya<br />

ditiro tsa Bantsho a dira molao wa leina jeo. Maikaelelo a one e ne<br />

ele go 1tsa Bantsho go reka kgetsa go hira, kgotsa go amima ka tuelo<br />

kgotsa go dirisa lefatshe, kgotsa go nr~ mo lefatshe1ng kgotsa ga<br />

polase nngwe ya motho yo Mosweu. Ka nako eo Basweu ba Southa Afrika<br />

ba ne ba le d1m1lione di li, rnme Bantsho bone ba le 5 i OOO, Oou .<br />

Basweu ba ne ba ruile lefatshe ja S•utha Afrika go menag nye ga ne go<br />

feta lefatshe je le ruilweng ke Bantsho, mme Bantsho ba le bantsi<br />

ba ne ba lema kgotsa ba nna mo mafa tsh1ng a Basweu. Ka ntlha ya moo<br />

e rile molao o o bolelwa wa ba tshosa tbata bologle m fa ba utlwa<br />

go tww o dirilwe ke motho yo o ne a kaiwa gore ke tsala ya Bantsho.<br />

Baeta pele ba Bantshe ba ne ba kopana, mme ka bonako ba bitsa<br />

lnre., kau '1~ , D<br />

diphu<strong>the</strong>go tsa Bantsho go kopa balaud1 go '~' mo maikaelell ng a<br />

bone, mme ga seka ga thusa sepe, molao wa amogelwa ke parlamente wa<br />

waba,~<br />

tlhomam1s1wa .<br />

"'4<br />

Ke gone e ril~ Kopano e kgolo ya Bantsho e bona selo se ya<br />

tlhopha bangwe ba baeta pele ba bone gore ba e Enyelan~go ya go kops<br />

parlamente ya Enyelane go kganela molao o . Tshwetso e e dirilwe kwa<br />

phu<strong>the</strong>gGng e tona e kopanyeng kwa Kimberley mo b<strong>of</strong>elong jwa kgwedi<br />

ya Tlhakole 1914. Mo phu<strong>the</strong>gong eo go ne ga tla Mr ~dward Dower,<br />

mokwaledi wa ditiro tsa Bantsho. E ne e le lwa ntlha tokololo ya<br />

puso e nna gone mo diphu<strong>the</strong>gong tsa Bantsho, mme e rile a tla Bantsho<br />

botlhe ba sol<strong>of</strong>ela gore o ba leretse molaetsa wa gore Goromente o<br />

khutlile mo maikaelelong a gagwe . Mr Dower e bile e ne e le ngwana<br />

morut1, mme kana barut1 ba ba sweu le bana ba bone ke bone basireletsi<br />

ba Bantsho. B rile a ema ga nna tuulalo, mongwe le mongwe a reeditse<br />

ka kelotlhoko. Mants~we a gaJWe ~ lefa go ntse jalo ga a ka a lere<br />

kgomotso epe, sa gagwe e ne ele go rapela baeta pele ba phu<strong>the</strong>go<br />

gore ba seka ba ya kwa moaeja, le go ba sol<strong>of</strong>etsa gore molao ga o ke<br />

o d1r1s1wa ka bobeloethata, le mororo parlamente e se kake ya tlhola<br />

e~ fetola . Ba ema baeta pele ba Lekgotla ja Bantsbo , bo<br />

S. M. Makgatho, Aa kgw mesi le melelo, bo Dr Rubusana ka lentswe je ~e<br />

BB% tlhatswegileng ka Sekgoa sa Makgoa, bo A. A. Soga a bua mogopolo


wa gagwe ka botswerere jwa thutego. Jaana ga em. ~laatje a tlhontse<br />

a roroma lentswe, a tlhoafetse a ranola ditiro tse di utlw;isang<br />

botlhoko tse puso ya Makgoa e sale e di dira ka go llhomagana fa e<br />

sale ba diragatsa Kopano ya Southa Afrika ka 1910. Ke gakologelwa<br />

sentle Cidimalo e e neng e le mo tlung eo ekete go mo losung lwa<br />

I .f._ 't\.4..<br />

Q.,<br />

tshoganets!; tota le go fegelwa 1<br />

ekete go thata mo bathung botlhe.<br />

Dipue tseo ga di aka tsa fetola maikaelelo a parlamente le fa ; t~ go<br />

le gonnyennyane. Molao wa diragadiwa; Bantsho ba budusiwa Ia<br />

let!aetlae mo mafatshing a Makgoa a ba ne ba nna mo go one.<br />

Ka ntlha ya neo ya ga ~laatje ya go tlhaloganya ka bon.ko ~<br />

melao ya ga Goromente le ya parlanamente i ne • t~e • bone boteng<br />

jw• yone 1e maikaelelelo a yone, mme • bolele~e pe~e se mo~ao o xa<br />

tla se ts.~ang. Jaana o ne a bolele!a pele mo~ao w~ Native BBxKm<br />

Urban &re•s, ~e wa Colour Bar, e bile o boletse Gore di Y.rime<br />

1UB:18<br />

Ministers tsa southa Afrika e t~a nn• Maburu bot~he mo dinyageng tse<br />

di ~00. 0 bo~etse f& me~ao ya Transfa~a ~e ya Frei Stata e t~a a<br />

g•telela K ya Kap Ko~oni nt£neng y& Bantsho.<br />

~~aatje o ne a na ~e kitso ya go ~kgamo~ ~a melao ya parlamente<br />

e e kwadilweng ka Sekgoa se se tobekanyeng, mme • ba • ka buduia<br />

~usulo ~o~o phoki~eng fa ged~o ga mafoko ao go supa boammaarur1<br />

le maikaelel• a one. Jaaka gotwe Montsho ga a kake a reka lefatshe<br />

mo nthuag yo Mosweu, mme o ka le reka fela mo mafatshing a Bantsho,<br />

a supa gore eo ke puo tela ka Bantsho ba na ba sena mafatshe a ba<br />

kaa rekisang mo Bantshung ba kg bangwe .<br />

~laatje o ne a sa lape go supa gore me!ao ya Kepano ya Southa<br />

Afrika e t~a a nna jaaka melao e e ne e d1rt~w& Bantsho kw& Transfal£<br />

le Frei Stata, mme go tla tswelela fela jalo go fitlhela Kopano ya<br />

southa Afrika e .:t..1uR tshw&I'llll ~e Tr•nsfala le ?rei ~t• ta. A tJ.llAil18a<br />

a ba • supa ore Bantsho ba t~a • lat~ege~wa ka nt~ba ya ma1kae1e~o<br />

a Basweu, go ba dira bahumaneg1 gore ba pate~esego go ya go dira mo<br />

'<br />

~<br />

dipo~as~ng 1e mo mesimeng le mo ditirong tsa Basweu •<br />

k<br />

I<br />


37<br />

E ne b e le diganka batho bao, Bagale ba Ma-Afrika ba ba<br />

itseng puo le ba ba itseng ba<strong>the</strong>. Ba itse go bua ba ikelametse, ba<br />

sa 1phat1he ka diphuka.<br />

J.L, Dube Mavukusela wa Lezulu, mostmane yo montle yo o ditedu<br />

di t~hephilweng sentle ka botswerere ye o mpa e lekaneng, ye o<br />

tshwanelw ng ke diapare le maemo a be-Presidente ka puo e e betlbale,<br />

Saul Msane monna wa Lezulu ~· o seemo se godileng, ye o tshomi<br />

e mafaratlhatlha, yo o kgaleman8, a bope a garume , a gegenye j~a~a<br />

maru a tladi.<br />

w.B. Rubusana monna wa Lexhosa yo o godileng go ba ~ feta botlhe)<br />

~xaa a thanthologe, a bapis~ melao JE ka go supa bontle kgotsa<br />

bosula jwa yone - a bua ka lentswe je le sesana fa le lekangwa le<br />

seemo sa gagwe , A ole mowa.<br />

Thomas Mapikela - Mmapa wa jfrika, se1that1 sa motho yo o<br />

rategang yo o lentswe le oleng. yo o mafoko ~ex makhutshwane.<br />

Sol.T. ~laatje - mosimane wa Morolon~; sebui se se pelo e<br />

botlhoko yo o en ne a ma itse matsale le matshelo le maitseo a<br />

4. "- ~<br />

badira melao botlhe ba A Southa jfrika, a t!halos~ , a ranola, a sup~ ,<br />

a totobatse maikaelelo a a fitlhegileng, a subGlele bolalome jwa<br />

melao ka puo e e phepa. A bolelt ma13a a b*<strong>the</strong> le dipalo tsa bone<br />

le ngwaga le d1kgwed1 le letsatai ja ditigagalo; a apole melao le<br />

di<strong>the</strong>ro d1kobo tse di bokete tsa mantswe a d1 1khurumed1taeng ka one<br />

d1 be di sale di le segwere.<br />

'


..<br />

BARONGWA BA ~KGOTLA<br />

Lekgotla ja B&ntsho le ne 1t" setse le tlho ~e barongwa e bong<br />

Morut1 J . L. Dube yo o ne e~e<br />

ne f~ ; ~~ ~le mokwk.ledi wa<br />

ene ~esident ya jone, S. T. ~lKatje e<br />

jone; Dr w. B. Rubusan., Mr ~Ul Ms~na le<br />

Mr T. M•pike.la. Batho ba b• ne ba Y• Lontone .. .mme e ri.le ko btl<br />

l - ~<br />

amogelwa ka botsKla jo bogo• ke Dikopano tsa Ba~engwe (British<br />

Bro<strong>the</strong>rhood Oganisation) ~e kamiti ya Methodist(wesleyan Missionery<br />

Committee~ .le KopknO Y• go ganetsa Bokgoba .le go sireletsa S..ntsho<br />

d<br />

(Anti s~aver7 ·~ ~origines Protection ~ooiety) , ~e batho ba bahgwe<br />

ja~ka bo M& Miss H. Colenso ~e Moruti Amos Burnett. Barongwa b• bo~ I<br />

mmkw%~ mokw•ledi wa maf•tshe Mr Haroot yo o ne a bolela mafoko a<br />

bone ka mo par.lwmentens ka go k nyatsa, .le go t l hok kitso ya one<br />

d.<br />

'1 a..<br />

sentle. ~.laatje k& kitso ya g•gwe e e ko teng ,. mo.lao 111. g•gol! puo<br />

ya ga mokwaledi wa mafatshe e go ka t weng e ne e bife.la b•rongwa.<br />

Go tsw• f•, ka thuso ya dikopane ts• Bakau.lengwe lBor<strong>the</strong>rhood<br />

League) barongwa b• tshegets• diphu<strong>the</strong>go di .le dintsintsi mo Lontone<br />

s<br />

.le mo metiing e mengwe, ba ba b• kwala mo d1pamp1ring di ~e d1nts1-<br />

nts1 jaaka Afrisan world, n.ily News , Globe, le tse d1ngwe)ba t.lhal s~<br />

Mo1ao w• maf•tshe a Bantsho e bile b• sup• wmxas bolalome jW¥ one<br />

mo b•thung ba Bantsho.<br />

0<br />

M:D d1kgwed1ng tse tl:w.re zolaotje o ka n• K bulle tft le diphu<strong>the</strong>go<br />

di ~e 50, Dr Rubusana dile 10, Msana di.le 8 , Maphike.la di~e 6 .<br />

Moruti Dube ene o simolotse mafoko fe.la mme a aa a boela Southa<br />

l<br />

Aft1ka ka bonako goy& go batlela ~ baronsw- ~madi .<br />

Diphu<strong>the</strong>go tse r.laatje o ne • bUM .le tsone e ne e Le batho ba<br />

tletse diholo, K kHa b• buisa ka selo se o se itseng tot•, • ba bui~<br />

k• puo e o e itseng, e le bone ba mo utlwang sentle ka yone, • ba<br />

-e...<br />

tlhaloganyetsa maemo a phaladi - Bantsho ba mo go y ne ka ntlha ya<br />

• JA,<br />

mo~ao , go be go bonale fa bonts1nts1 bo ut.lw,na .le b•faladi ba<br />

&ntsho ba southa Afrika.<br />

E rile ka kgwedi ya ¥halane barongw.. b• s•ntse ba tshw•r•nganye<br />

le tiro le dipuo tsa dip~hege t. s• go 4irega ntwa e kgo.lo ya<br />

l


•<br />

1ft<br />

~Q.s~~<br />

Afrika. Ka ntlha ya tiragalo e barons-- ba boe~a b• bone; bot~ne<br />

r~ e se ~~aatje f e~a. o setse k ntse a bua ~e diphu<strong>the</strong>go, ~e<br />

d1kopano, ~e makoko a mangwe a Basweu twa Loni one le kw~ metsing<br />

-;#-<br />

s~~e<br />

mengwe e me g o~o Y,& EnyeLane le ~oto~ante ,<br />

f..lo:A!rt.- "<br />

EA nako eo; s~o~otse ~o~lo lwa gagwe lo ~o itsegeng thata ~o<br />

go tweng Native ~fe 1n ~outh Africa. Mo go lone o tlha~os1tse<br />

ka bot~a~o d1tso tsa Mo!ao w~ Mafatshe • Bantshe, a a ba a supa<br />

mathata a molao o o dit1~weng mo Bantsh~ng.<br />

Q...<br />

Lokw•lo ~• lwa amogel kwa moseja le mo southa &friki fe~a<br />

jaaka lefatshe je le ome~etseng ~e amogela pu~a. Lw• rekwa ka<br />

mathaus~nta, ~wa gatis1wa mme lwa rekwa gape ka mathausanta, ~wa ba<br />

lwa gatis1wa lwa boraro ~e kKK lwa bone mme ~~ ntse lo rekwa fela<br />

ka mataau1santa. Le gomp1eno ~w=•x morago ga dinyaga ise 45 !o<br />

ka1wa gore ke lone pheletso ya mafoko a le pole!o ya Mo~ao wa<br />

Mafatshe a S.ntsho - Native Lan4 Act - Mo~ao o Bantsho ba o i~ang<br />

1<br />

U ' t.~ Jtaj-;,. 4r- ~ 9- jt'ftu ..Df<br />

"-"-e .f.c .I a


•<br />

NATIVE LIFE IN SOUTH AFRIKA<br />

E ri~e ~~aatje a kwa1a buka e a ba a le mo mathateng a ~<br />

~<br />

mangwe, go sena se o ka duerang dijo ~e maroba~o ka sone ka e ri~e<br />

ntwa ya Majeremane e dirt~tlhwatlhwa ya di~o ~e dijo ya go1a thata<br />

kwa Enye~ane. 0 ne ~ k ~~e~a e&e kwa Mafikeng, mme ~ nna • t~uiiw~<br />

ke ~ kgosi Lekoko Montshiwa le Silas Mo~ema ka madinyana.<br />

Ka 19~5 ~laatje o ne a etela Edingburg le Glasgow, mme koo a<br />

fit~~a a buis~ kopano ya merafe ya Afrika e ke ne ke le President<br />

wa yone, mme ~e yone ya mo thuaa ka madi.<br />

Mo tsebeng ya nt~ha ya ~okwa~o ~wa Native Life in Sop<strong>the</strong> Africa,<br />

e le longwe lwa set~hopha sa dikwt1o tsa ntlha tse di ne tsa gatiswa<br />

ge kwadi~we jaana: Go Modiri S. Mo~ema, ka d1tumed1so le kgak<strong>01</strong>o~e1e<br />

e e moanate ya ma~atsi a re a bonyeng mmogo ka kgane~e~• ya Mafikeng<br />

ka ntwa ya Maburu. Mokwkdi ke So~. T. ~~aatje.<br />

\\ With <strong>the</strong><br />

happy days in<br />

-<br />

0 I<br />

au<strong>the</strong>rs comp~1ments and p~easant reco~lections <strong>of</strong><br />

<strong>the</strong> Siege <strong>of</strong> Mafeking.~ .t'1aatje o k:wadi~e 1okwa~e ka<br />

mathata motshegare le ~ bosi!O, mo tla1eng. Ga nna thata go bona<br />

yo o ka 1o gatisang, bagatsisi ba n t se ba mmo~e~a gore ga 1o k~ta ~·<br />

bona <strong>the</strong>ko. E ri~e a tx•••~ 1t~oboga a due~a boora Hughes ~ ~o.,<br />

....<br />

£87 gore ba mo g~tisetse setlhepha sa nt~ha sa dikwa~o di~e ~,ouo •<br />

Ga gona motho ope fa. ese fe~a yo o ki~eng a ~eka go kwa~a<br />

lokwalo yo o 1tsen • matshwenyego le mathata le masww.bi ~e go t~hobaeJ..a<br />

t<br />

)M,..,.,<br />

ga gC) ~eka gore bagatisi ba .moge.le ~.ke matlebe.la (M.s. J a~<br />

,.<br />

g•gwe . Motho fa a simo.l61a go kwala ~okwalo ~wet. nt~ha o t.le •<br />

soJ.<strong>of</strong>e~.! gore ba atsisi ba t.la .lO phamo~a mo go ene go .lO gatisa,<br />

u-:-~<br />

mme k tsoge mo mosong a 11!we, bw.tho bot~he ba bu. ka 10kwa~Q ~wa<br />

gagwe , mme a gakg.ma~e a ba a sw~tbe fa bagat1s1 ba t~homa gana ka go<br />

mongwe ba fose jaaka bone ba ba ne ba<br />

Lefa bagatisi ba itse t1FO ya bone<br />

a,lrft.,<br />

1'9~<br />

gana<br />

1 ~okwa.lo .lwa Q.,<br />

e i re motlha<br />

ga. .P..Laa/je<br />

go fit~he..la ~· w~e±o a 9k a lo ikgatisetsa ka tue.le, mme jaana ~<br />

~ kopa ~.~. King & ~on go ~o rekisa.<br />

-<br />

.IJ.,.<br />

Jaaka re setae re kai~e ~okwalo 10 ne 1wa phamo~wa ka bonako<br />

kB. bw.tho kwa mosej• J.e .w.ono ::sou'tna .A..:t'rika Dlllle l'.S.Kl.ng .Le l'J.a.st;je


d.<br />

ba dira maRl ka lene mme lekwalo ~•• tlhomaaisa leina ja ga Plaatje<br />

....<br />

fa e le mokwadi yG o mogvp J.Q o nono.t'1J.eng J.e yo o kits.O e tia1J.eng •<br />

...<br />

-<br />

E ri~e ka ~~~8 ~laatje a boal Seutha Afrika g~e, mme e riJ.e<br />

fe~a ka bonako a sena go goroga Lekg tJ.a ja ; Kopano ya Bantsho J.a<br />

bo le romela bar n£Wa ba bangwe gape v; kw~ Londone ka one aafGkO<br />

a ~efatshe. ~~aatje • barongwa bw. . Ba<br />

bangwe e ne e~e ~eJ.ope Them., L.T.Mvabaza, J . T. Gumedi ~e H. R.<br />

Ngc•y1ya. Ba XkaK thusiw~ gape ke diphu<strong>the</strong>go ts• BDo<strong>the</strong>rhood Le•gue<br />

Anti S~avery Societ~ , Society <strong>of</strong> Friends . B& kopana ~e ~~e<br />

Min1ster Lloyd George ba ba ba ya Vers~illes kw• Fora kw• marokSRg<br />

• kg& ka81so ya Ktwa ya Majeremane a ne • buiw• gone . koo ba kopana<br />

J.e b•rongw• ba M~buru ba ete~etswe pele ke Genera~a Hertzog ba tsi~e<br />

go kopa gore ba golo~we mo jokong ya ~ Maenge~ese ka fa<br />

puon~~gw. President WiJ.son ya mab.ka a a 14 (14 ~oints} y~ re<br />

meratshwaaa e a.n newe kgoJ.o~esego . Le bar ngwa ba BantshG le bone<br />

bw. ne b~ iJ.e go kopa soa~ selo seo, ~rime M1n1ster ~oyd George<br />

a ba a raya mmog~ le Maburu a re ba ye go bua le Goromente w~ bone<br />

kwa South&. Afrika . Barongwa ba Bantsho ba boa lwa bobedi ba sa<br />

bonw. se ba ne ba ile go se kopa .<br />

E ri~e ba boeJ.a ~outha Afrika ~J.a~tJe a ·sala gape kwa Enyelane<br />

~<br />

a kw•la dikwalo tse dingwe ~neong ~diso ya Setswana ka molodi w~·<br />

pue ts• lefatshe (Tsw~na Readers A internationa~ ~honetics} a lo<br />

.<br />

......<br />

kwala le Pr<strong>of</strong>eso D. Jones wa <strong>University</strong> ya Londone . ~~aatje a tloga<br />

a kwala lokw~lo lo ngwe e bong, Diane tsa Setswana le MaeJ.e a<br />

Sekgoa • a dumalanang nat•o l~etswana ~overb s and European<br />

Equivalents} . Kwa ntle ga dikwalo tse tsa thute~o P~aatje one a<br />

ntse a kwala mo dipampiring, e bile a kwala dikwalonyana tse dingwe<br />

a tlhalosa melao e e gatelelang BantshG mo South& Afrika e bile<br />

a leka go tsitsihosa puso ya Enye~ane go dira 4Jtshwane1o 1~~ yone<br />

go 0<br />

0J.O~a Bantsho. E r~J.e ka ~e~imotnuJ.e J.9~0 ~~aatje a ya C~adM<br />

le amerika go ya go bona botshele jwa BantshQ ~·~~ cone . A pagoJ.ega<br />

sekepe kwa ~ebec, jaana a ya Toronto mme koo a nna dik!Wedi di J.e<br />

pedi a J~j tseetswe godimo ¢ ke Bantshe ba gone; a bua mo<br />

i*pamp*xtng diphu<strong>the</strong>gong di ~e dintsi wme ya re a tswa<br />

K<br />

...<br />

'j4.


gone Bantsho ba mo naya madi a a ka ~ng. ka £500, ba ba ba due~a<br />

0<br />

manne a gagwe kwa hotelen~ . Go tswa Toronto a ya kwa Buffalo go<br />

.lr<br />

bua mo diphu<strong>the</strong>gong di le dintsi tse di mo laleditseng. Le koo ma 7~<br />

naya dtmpho tsa madi. Jaana a a etela metse e mengwe e metona jaaka<br />

New York le Chicago le Washington.<br />

E rile a le kwa New York a ya go bona motse wa Haarlem o go<br />

tweng ke one motse o mogolo wa Bantsho mo lefatah1ng jotlhe . 0 matlo<br />

mKKZxXB mantle le dikereke tse di tona le matlo a metshamekelo<br />

(<strong>the</strong>aters) le dihotele, le dibanka, le mabentlele a mantle nstlha<br />

e nngwe ya motse . Mme ere ntlha e nngwe ya motse gape go bo¢ gole<br />

X&K leswe le lehuma le malwetse le botagwa le modumo, batho ba<br />

kg~t lhaaanye gone . Mme lefa go ntse botlhe ba gololesegile .<br />

E rile go tswa ~oo a etela diksaolo tsa Bantsho jaaka Mississipi11<br />

le Alabama , le Kentucky le mafel# a ~ mangwe kwa borw jwa United<br />

States, a tloga a etela dikolo tse dikgol tsa BaNagro, jaaka<br />

Havard le Wilberforce <strong>University</strong>, le Tuskegee College, a tloga a<br />

kopana le baetaple ba Bantsho jaaka bo Dr Du Bois , Marcus Garvey,<br />

Miller le ba bangwe , Mme a ithuta ka ga kago ya Bantsho kwa<br />

Amerika ~e ka ga mel~o e e ba a usang, mme a fitlhela ·ore melao<br />

ft}:: ~ e S:..~<br />

o ba sireleditse~ Basweu, le fa bone Basweu ka bosi ba ka ne ba le<br />

lefufa le Bantsho.<br />

Plaatje o boile kwa Amerika Ia 1921 mme a goro~<br />

mo Southa Afrika ka 1922. E rile ka sebaka se o ne a le f/f"/16 kvra<br />

~~ k.<br />

Enyelane le kwa Amerika~ a k§&tlhwa thata ke diF pano tsa Bokaulengwe<br />

(Bro<strong>the</strong>rhood League) ka thuso ya tsone le botsala jwa tsone mo<br />

bathung botlhe, le tiragatso ya ~ tsone ya mowa wa ~ Bokre~te ,<br />

mme e rile a goroga mo Southa Afrika a le ka go tlhoma phu<strong>the</strong>go<br />

e e ntseng ~ jalo kwa Kimberley. A bona thuso e kgol mo<br />

k:am,oneng ya De Bare. Ba mo naya ntlQ e tona kgotsa holo go e diri sE:<br />

ka fa o ka ratang ka gone , ba bo ba mo thusa ka madi . Lefa phu<strong>the</strong>go<br />

e e ne ya gola ya ba ya kgatlha batho kwa Kiberley lefa ge ntse jale<br />

ga e a ka ya phophoma 30 tswela kwa ntle mo metsing ya mengwe .<br />

~laatje e rile a sena go boela Southa Afrika a rakarakana gape le<br />

.,..<br />

.d


)-<br />

melao e e huduwang Bantsho, mme ka koranta ya gagwe e ya Tsala ya<br />

Batho e ne e khutl1le mme a sena pampiri e e leng ya gagwe, a<br />

~<br />

tlhabana le melao e ka ~o tshwgetaa diphu<strong>the</strong>go mo metsing ya seutha<br />

Afrika le go kwala mo dikoranteng tsa Bantsho le tsa Basweu.<br />

Gape ka nako e Plaatje o simolotse go kwala ~ dikwalo tsa gagwe<br />

tse dintsi le go fetolela dingwe tsa dikwalo ~ tsa ga<br />

~hakespear mo p~ong ya ~etswana e bOOf Julius Caesar, The Merchant<br />

<strong>of</strong> Venioe, The Commedt <strong>of</strong> ~rrors, Romeo ana Juliet, Much I do<br />

about Nething le O<strong>the</strong>llo, a ba a sLmolola maitiso (novel) Mhud1, kwa<br />

ntle ga ge rulaganya padiso ya ~etswana, le ge kwala difela tsa<br />

setswana di ka nna makg 1 a matlhano (500}, le go phutha mantswe a<br />

'1<br />

Setswana go a tlhalola ka Seengelese (D1otionery} le go kwala<br />

dikwal nyana tse dingwe ~ pamijlets.<br />

h<br />

Ka Seetebosigo 193/Jf ~laat1e o simolctse go gatisa koranta nn~e<br />

a e bidiwa Our Heritage<br />

w<br />

t~anga gangwefela mo d1kgweding tse th&ro.<br />

(Boswa jwa R•naJ, e le 1 kwalo lo lo .xxa<br />

h.<br />

Madi a go taaa pamp1r1<br />

e a ne a tswa mo ge Mr W.J. Mushet mohum1 wa Kapa ye ~ ne a le mo1di<br />

wa dino jaaka Plaatje ka esi,mme pampiri e e ne ele ya ge rera kilo<br />

ya din , le fa le~le e ne e na le mafeko a mangwe . Plaatje ka nako<br />

e o ne ~~· morQ8gwa yo m golo ( Specixal Deputy J wa liopano ya<br />

'aid1 (Independent Order <strong>of</strong> True Temp~trsJ. Tire ya gagwe e ne ele<br />

go ~ tsamaya le metse le metsana a rera kilo ya dine a ba a tlhoma<br />

me~laagana (Temples} kgotsa di~epano,le go emela mookami ye mogolo<br />

(~;,fQ Templ~r J mo mannong itlhe. o bile a tlhoma m tlaagana<br />

wa ntlha kwa Mafikeng ka 1~28. D1toko1 lo taa K pano ya Ba1di e ne<br />

ele 100,000 mo southa .rrika ka nako eo, e le Bantshe le Bammala le<br />

Basweu. Basweu ba ba golo jaaka Motlotlegi Theo Schreiner le<br />

m~humagagi wa gagwe , Mr Tam a Searle, Mr W.J. Mushet, Mrs Kate<br />

~tuart, Mrs stakesby Lewis le ba ban~e e ne e le ditokolole tsa<br />

kopano e le Bammala be Mr W.M.Ba~genpoel, Mr J.Dowl.ng, Mr C. J .<br />

V1lgoen, Mr Kroneberg le bone e ne e le ba Kopan e. Plaatje o<br />

a kaXBBxD~ tle a re Kopano ya Baidi ke sekai se baagi ba<br />

Seutba Afrika ba ka bo ba le sone ka go tshwaragana mo go senang<br />

maiJutlo a mmala.


..<br />

Go tswa ka ngw~ga wa 1928 go ya bok~ut~•n~ jwa botshelo jwa<br />

g&gwe ka l~J~ ~laatje o ne ~ tlhaban. ntwa Y• mokwalo o mos• kgots~<br />

sepelete s~ ~etswnaa . Fa e s~e Robert Mo£fat a baa ~etswana mo<br />

pampiring fa a fetolala xwwtwx~aikia Beibele mo ~etswaneng bogologolo<br />

4.-<br />

ka 184~, Sets~ se ntse se kw&lwa fela j~lo ke b• ba mo setseng<br />

morago bo Willi~ Crisp KWa kereke Y• Enye1ane 1e bo wookey 1e Tom<br />

Brown b• kereke ya Lond~ne mo dikw•long 1e mo dipa1ong 1e mo dikopelong<br />

mme mokwalo w• sone o itumedis~ Batswana botlhe go tsw• kW• nokeng<br />

e Ntsho go Y• go tsena ~&mbesi . Mo dinyageng ts. 19~8 le morag<br />

barutegi ba Makgoa ba dikolo tse dikgolo tsa Johannesburg b•<br />

k ~ ~<br />

1phe1hetse mokw~lo w~ Setsw•na ba re gao~ lebag~ le modum wa puo<br />

ya sone ka fa molaong w• ki tso Y• ~epele)a ( orthographf.J mme b•<br />

1thusumetst go dira diphetego dingwe mo mokwaong. Lefa gontse jalo<br />

e rile ba b •kanya gonL~e ba tla ba senya fa gongwe g• go kw~l• medumo<br />

e e 45 ya ~etsw~na.maxa ~laatje o supile gore fa mokw~lo wa<br />

~etsw~na o le boleo mme wa ~eengelese le dipue tse dingwe tsa<br />

~ekgoa di 1e<strong>of</strong>ile bogole. A raya baithutshumetsi a re Ngaka l ika1~fe .<br />

Kgang e ya sepe1eta e na ya tsa~ seb•ka sa dinyag• di le dintsi<br />

mme Y• boifisa bagatisi go gatis~ dikwalo ts• ~etswana ya ba ya b<strong>of</strong>a<br />

maboge ~ bakwadi ba setswana ba le bantsi, begol• ene ~laatje yo o<br />

ne a rulaganya dikwalo di le dints1 ka tsone dinyaga tsto.<br />

E rile ka ngwaga wa 1931 go le gwetla ~laatje a etela Belgian<br />

COngo . A goroga kwa Elizabethville mo kgaolong ya Katanga, a tLora<br />

t ~<br />

a tho~homela go ya Lokandu le Stanleyv1lle le Basoko kwa ~ re ga<br />

lefatshe, a ba a phunyeletsa go ya go tsena kwa Leopoldville ntlheng<br />

ya bophirimatsatsi. Loeto lwa gaewe e ne ele go bona le go ithuta<br />

maemo le dit1ro ts~ ~ Babusi ba lef~tshe leo ka Macelege<br />

(Belgi•nsJ mme puo ya thuto le dikw~1o tse ditiro ke Se or •<br />

rla~tje e rl~e 1 oro o tsw one a bolela fa Bantsho ba koo<br />

ba le kwa mor&JO thata ga a tsho ba S outha Afrika ka thuto ya<br />

dikwalo, ka ~o sena dikolo tse ditonk J•akK mono, mme e bile le<br />

dikolo tse dipot1~na di le kgaka1al:: :a kala le lO :butna lekana ba tho<br />

ba dimil~one tse di 15 ts~ ~a 1 ba ~ el 1 n ~on o. Lefa go ntse


... P !7. ... .: iOLO<br />

I<br />

J .,<br />

""" viA> I •<br />

OLO II.<br />

KGA 'JLO III •<br />

KGAUL.O IV •<br />

K.GAOLO V.<br />

KGA


-62-<br />

Permit for<br />

Possession <strong>of</strong><br />

Radio Apparatus.<br />

to a fine •<strong>of</strong> five hundred pounds •<br />

.<br />

73. (1) The Controller may grant to any<br />

person a permit for a limited period for<br />

<strong>the</strong> possessipn by such person <strong>of</strong> any radio<br />

apparatus an:condition that such apparatus<br />

is not during such period used for <strong>the</strong><br />

purpose <strong>of</strong> transmission or reception •<br />

•<br />

(2) No fees shall be payable for a<br />

.<br />

Persons Employed<br />

as Operators.<br />

permit granted under sub-section (1) •<br />

•<br />

74. No p~son shall be employed as an<br />

operator at a radio transmitting station,<br />

unless he is a British subject or a<br />

Qancellation <strong>of</strong><br />

Licences,<br />

•<br />

British-protected person •<br />

•<br />

75. The Controller may at any time cancel<br />

.<br />

•<br />

any licence ~~sued in terms <strong>of</strong> this<br />

Liability <strong>of</strong><br />

Government for<br />

Licensee's Acts.<br />

•<br />

Proclamation:<br />

76. No liability shall attach to <strong>the</strong><br />

•<br />

Controller or <strong>the</strong> Government in respect<br />

<strong>of</strong> any action~, claims or demands which<br />

•<br />

may be brought or made by any person in<br />

conse~ence <strong>of</strong> any damage arising from<br />

1


1. rhuthoJ.oJ.o<br />

I 1 vrANv YA NTLHA ~ TJ,WAI!:~Nu<br />

II.<br />

J. . Vi t sh1lalreJ..o<br />

2 . Ditlso<br />

3 . rn1e! • Bonyana<br />

4 . Teemane~ Motsa~isa rose<br />

--<br />

~ . KgokeJ.eJ.o ya ~utswan. rd<br />

~ . U1kgos1 tse Thfro tsa Butswa~<br />

~ . TJ.haselo ya ga Jameson<br />

4 . Nterel1Ui.ne<br />

5 • .1.1oso lwa Ga Kushumane<br />

6 • .l.l()so lwa ga Montsh1wa<br />

III. Gu KGARATJ..BJS~ BOT8lfb;.uO<br />

l •• li~abeth ~llith MbelJ.e<br />

~ . NyaJ.,e<br />

~ • .Ma1'1keng . M•fet J.ed1<br />

Ntwa ya Maburu<br />

Koratnta ya Ba tswa.na<br />

4 . Mohutha Babereld . MLA~<br />

IV . JJI)(GANG .l.Jii .Lr.[!CGANET~u<br />

1 . ~ pan J& Vipus•<br />

~ . rhu<strong>the</strong>g ya Basweu<br />

~ . Kopano ya M&rafe.A.N. C<br />

~ . Teng Eabavu<br />

1. Tsala ~ Batho<br />

5 •. ~oJ.a Bantahe wa .Leflll tshe<br />

6 • Z"Ol1b"WM.<br />

V. JJIK'n ·<br />

~.Native ~e in ~outh Africa<br />

~ . Tuduet•• go ~hakeapeare<br />

3 . Baro~ gape<br />

4 . V1kwal<br />

5 . Mosepel& wa Amerika<br />

6. Kopano ~ Bakaulengwe<br />

7. V1kwal<br />

ll!lrft1A89~il&- -~ ~~J'~<br />

a.t:Sepe.Leta •<br />

VI . mgt:S~r~~ ~ VI rHUT~GO<br />

.L . ~eto *wa Kong<br />

2 . Kopano ya Baldi/ Boswa jwa Rona<br />

~ .<br />

VII KOrANu YA BUF~W


~~~".tk J~eq_. ft- fb T (<br />

jft:,~ ' · I<br />

Ik'~~ '1~~~ f.t,~<br />

~'-&' ~<br />

'A~ -<br />

1[.!! ,-r&..e. '<br />

:Dtlfll~&<br />

~ ·-~<br />

f~ - - '<br />

!Jl .~~~~<br />

~ ~~,_.lf1.<br />

~"""~#><br />

~<br />

~~-~<br />

/&.CSA4hl.<br />

~~~ -C<br />

'<br />

f~lGi./t<br />

M.let47<br />

~--k<br />

~{~~~< · *ft<br />

~~ ~~'-"<br />

·-~~ fJKc<br />

1'~ "5~<br />

I 4F~3<br />

~<br />

'<br />

I I<br />

-


A 'i<br />

TO BK I NBJ5R'fi!tD A8 TlW LAST PARAGRAPH OP CIJAf'W'{ VII<br />

- . - - -<br />

ene<br />

... kana p,., aS. J• eplo J bab&cU. 'b& 1 kWle 1• lwa<br />

utln :pu. ,. p Plaa.ff u ai'ae'beq ta bou. ba nne 1• •lebela a<br />

ukwalo • pp ~· •; p _,lho a , M lte a nM 1• aeohftubo<br />

sa sa naa J• 1ra ••1 4lpe1\IJ'&S ta •<br />

JPa so ka be a- na le Be 1I&Dil ba le banta1 'M ba 1aq<br />

Seb\U'U.. re lea be re t'enya 1• •lebela a 11ekwalo le 41JUO ,.. ga<br />

!'laa'J• ka Seburu •<br />

. .


.. ,<br />

CHAPTER IXe<br />

-·<br />

•<br />

. . ..<br />

I<br />

_.di ·• ~le .o -.,1e o.hwane1o Ja go ltae laana M p Plaatje t<br />

I<br />

1. FrecSarS. Ywk a' L1t4aer a taeon a Pbalane 1888 na .Pn1el •<br />

a, ~eka Rlohard •t j a taene k:a .r.we'tse 19<strong>01</strong> Jcwa Jlatlpq,<br />

a. 1f '•1 .Ql1Ye a taeewe ka 18o& na Mattana<br />

••• B a taeon lra 1907 lea Ma.t1k~<br />

&. .., . I<br />

e, J u OQ'el).be~& .....<br />

I<br />

eka<br />

a taweowe· ka 1810 kwa ':'eaane<br />

1918 lara Te~e.<br />

Ba a 1• 6 ba abule pel• fiA l'J'&be • . Guteyera • ahule u boaea lea<br />

1814. ~laa t~ • mo leltla •• ltpelona 8 Ja lokwale ~-... aa.sw• ~~~ ~ .. .<br />

Lite 1n SGlltA AtrS.••'l•e.•t•l OUv• • ahule ka kael~ . - ~._ ...... .<br />

(Jlu .l,p1d..Uo) 1a 1918 Rna- o ... gepela. a s• neela·-·(citUoat•l ~<br />

I 't<br />

· nalo 1• ,..... 1• .. alnena Ja p ••<br />

lf!dflicak,- 3t Lld&11'•1r&a'• 8ent1 Jaaka.a ne a lt1d1wa tela Jce ·<br />

ba<strong>the</strong> be~ e ne a le uat•n• 1• tllap.tlbap• wa 41uca tEa -· aala "1<br />

1• kl--- 41pue le 4t1 ala le 15e •pel& le so tahaa•• set~. · ~<br />

~ a aena p Jcsepbllala 4.1xqap a caeleke -...<br />

''<br />

'<br />

Tt l»e ~r -.4 •• <strong>the</strong> lDal iarasraph ~<br />

0~<br />

Ncaore •·•IMU!lt...~Wtl• le ene JrlllU1 • 41 ootlhe taa SoUtt;a Ul-S.b<br />

- - _<br />

1 ~ ··~' a tllpla bana ba 1• bane • baaiJI&ne ba le b&rar , moe •<br />

.. ________ ___<br />

Namore a.. M•ka IU.tba£4 ke ene aelekalqana tela ae ae •• ••ns ••<br />

ba p laa t~•. Jteene begolo o 41ohobota1 41 ehwaDana 1• taa p PH.<br />

''·'llll• elttle o .bua belte, a 'U»sl•• Jaaka rragn. lA ene ke ae41ba aa<br />

~ oetl.M taa Sou ttt.Ah'lka, mM a · ba a ~ cU tlhao• ka . go tolakela ••.<br />

s1 ~ t;a ao 41DJa&•aa d1 le ~s•l •• Kapa Koloni 1• lara 'lTI.na ~<br />

~atl.Ain • moaet le ba11Ju.ne (ba l• bane. •<br />

. &. IIIINDd • ll.eJ J..• en• IDlU1 .a dipue ,ootllw .taa , e, k.<br />

• - _,....., Jaalra taa be • 1<br />

Jlll&di ~ .,.8<strong>01</strong>0 • dJk,.J. • le ta• di _b~'-·60-nc<br />

· le bo .8e.hope$uer. 0 llpl&l• ka 1946 a tlep~<br />

'<br />

"(


Collection Number: <strong>A979</strong><br />

Silas T MOLEMA and Solomon T PLAATJE <strong>Papers</strong><br />

PUBLISHER:<br />

Publisher:- <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand<br />

Location:- Johannesburg<br />

©2<strong>01</strong>2<br />

LEGAL NOTICES:<br />

Copyright Notice: Copyright for all materials on <strong>the</strong> <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong> website is owned by<br />

The <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg and is protected by South African<br />

copyright law. Material may not be reproduced, distributed, transmitted, displayed, or<br />

o<strong>the</strong>rwise published in any format, without <strong>the</strong> prior written permission <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>University</strong> <strong>of</strong><br />

<strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg.<br />

Disclaimer and Terms <strong>of</strong> Use: Provided that you maintain all copyright and o<strong>the</strong>r notices<br />

contained <strong>the</strong>rein, you may download material (one machine readable copy and one print<br />

copy per page) for your personal and/or educational non-commercial use only.<br />

People using <strong>the</strong>se records relating to <strong>the</strong> archives <strong>of</strong> <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, The Library,<br />

<strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg, are reminded that such records sometimes<br />

contain material which is uncorroborated, inaccurate, distorted or untrue. While <strong>the</strong>se<br />

digital records are true facsimiles <strong>of</strong> paper documents and <strong>the</strong> information contained herein<br />

is obtained from sources believed to be accurate and reliable, <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, <strong>University</strong><br />

<strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand has not independently verified <strong>the</strong>ir content. Consequently, <strong>the</strong><br />

<strong>University</strong> is not responsible for any errors or omissions and excludes any and all liability for<br />

any errors in or omissions from <strong>the</strong> information on <strong>the</strong> website or any related information<br />

on third party websites accessible from this website.<br />

This document is part <strong>of</strong> a collection owned by <strong>the</strong> <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand,<br />

Johannesburg and deposited at <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong> at The <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!