A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...
A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...
A979-Ad6-4-2-01-jpeg.pdf - Historical Papers - University of the ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
~fS?l.-r (rtuvF<br />
c.-----<br />
So -<br />
t ~ l .<br />
k.:e,<br />
'<br />
~ ~l ... .,.<br />
/..J ~t4 ~hL<br />
'<br />
-
•<br />
I<br />
NALEDI.<br />
E tle ·~~ tlba mongwe batho ba bone naledi nngwe e e gal lelang<br />
e k~abaganya lowapi ka bonako go tsW£ botlhabatsatsi go ya<br />
bophirtmatsatsile fatola magodimo ka lesedi, e bjnesa leg~o le<br />
J<br />
lefatahe, mme go sa itsewe ~ gor e stmologa f& kae le gone e fet~la<br />
kae, mme e re e kgatlba ka bontle jwa yone e gak@amats~ kg tsa e be e<br />
tahose ka kgalalelo ya yo;ne e e fetang kgalalelo ya maaedi a mangwe<br />
a bos1go.<br />
0 ne a ntaa jalo Solonon; T1hekiao Plaatje mo gare gL botshelo<br />
.<br />
..<br />
~_. Barolong ba ga gabo, mme eseng bone fela, mme eleng go gare ga<br />
Bats~ana bot~e, le mo mer f!ng yot1he ya Bantsho le ba mmala (Colo~red~)<br />
w ~<br />
} le Ma-Ind1a le B&Sweu ba Souta Afrika. Mo go bon botlhe o ne a le<br />
d.<br />
motho yo o tlhophegileng ka ~neo tsa gagwe tsa k1tso le tiro le puo<br />
1e go kwala - ma1tsaanape le moruteg1, le setswerere le senatla -- sa<br />
motho. Yo o ne a sa tlhole a le ngwana wa Baro;long fe~, mme<br />
jaanong e le ngwana wa d1tshaba tsotlhe tsa Afrika.<br />
Motho yo<br />
1<br />
ntseng jalo, YIJ o ga1sang ka mokgwa mongwe, batho ba le<br />
0<br />
s<br />
bants1 ba tle ba rate go 1~a sengwe ka ga gagwe, gore tota o mang?<br />
o ts!a kae? 0 taetswe ke mang? ~ut1lwe kae? 0 tsh1d11e jang? O aul~<br />
leng? 0 bolailwe ke eng? Ban& ba gagwe ke bo mang? Tumelo ya gagwe<br />
e ne ele eng?<br />
Dipotso tse le tse d1ngwe tse di tshwanang aet1~0 natsoAtse re<br />
tla d1 arabang mo lokwalong lo.<br />
• motho J.:o ~neng a bu& bobe Solomon; Plaatje: a taheg1~ e bile<br />
L 1tse dilonyana tsotlhe. Kana fa batho ba ne ba le bararo kgotsa<br />
bale bLne, kgotsa bale some mme Plaatje e le mongwe wa bone, o ne o<br />
ka fitlhela e le ene o buang, go reed1tswa ene ka kgatlhego, mme go<br />
-<br />
C(.i.<br />
tshegwa. Mme puo ya g&gwe e ne e se ya dinyao fela, ya go<br />
'
'<br />
I<br />
2<br />
~hokelela le go tshegisa; e ne e le polelo ya mafo~o a o a utluleng<br />
g<br />
le ditira£alo;~ tse o di bonyeng, mme go bolela motho ye o itseng<br />
go bua, yo o itseng dipuo le yo o i tseng go etsa. Kana le ebile<br />
a bua ka eng PlaLtje o ne a se itse go fet& ba bangwe. Le gone o ne<br />
s<br />
a ka tsaya mafoko a a tlwae~weng kgotsa tiro e e 1tsegeng mme a di<br />
bolele ka mokgwa le ka mantswe a ~gatlhang. E kare f• re bapisa<br />
t\lA.<br />
r~ re Plaat j e o 1<br />
ka ts-.ya logong lo lo omeletseng mme a budulela<br />
, ....<br />
botshelo mo go lone mme lwa kukunya, lwa nna lotala, lwa thunya<br />
di thunya, lwa ba lwa ungwa di t hoJ,lwana tee di buduleng fela jaaka<br />
thobane ya ga Arone.<br />
~<br />
~<br />
KO~ANO YA NTLH.l LE KOPANO YA. BOFl!:LO.<br />
Kgakologelo ya ma ke gore ke kopanye le Solomont ~la~tje lwa<br />
ntlha ka ngwaga wa 1898 ka kgwedi ya Lwetse. 0 ne a tswa Teemane<br />
(Kimberley) mme a goroget se kwa ga mme (Ma-Selefe ); ka sekgoa ke<br />
,..... .t,.<br />
gore kwa tlung ya ga. 811 s· Molema. Kana ka S"~tswana ntlo e !!1d1n<br />
ka motsadi wa. mosad1, yo le ene o bidiwang ka ngwana wa ga.gwe wa<br />
•<br />
l<br />
ntlha. Mm fa rere Ma-Selefe re raya Mrs Silas Molema, boo p~bedi<br />
tm.li~ ba ga Selej e ngwana wa. bone ~tlba.<br />
P1a~tje o ne a tsile go nna m<strong>of</strong>etoledi wa ga Magistrata<br />
mo M&f1keng jaaka a ne a ntse a le m<strong>of</strong>etoled1 wa ga Magistrata kwa<br />
Teemane. E rile fela ke kopana le ene a nkgatlha, a nkgapa mogopolo<br />
ka tsela e e sa lebalesegeng. ~ ntlba· ya bosweu-sweu jWL<br />
~ A<br />
se~tlho go sa gagwe ke ne ka 1tbaya ka re ke Lekudu~ kgotsa Lesetedi~<br />
kgotsamotho wa mmala- mongwe wa ba<strong>the</strong> ba bogolo ba b1d1wang<br />
Makhala<strong>the</strong> (Coloureds). Bosweu jwa gagwe bose bo feta jwa batho<br />
ba ba sweu jaaka boor~-Mo~ema kwa Mafikeng kgotsa boora-Moswete kwa<br />
Ga-Khunwana, ba eleng b~one Barolong ba ba mmala moaweu go ~ feta<br />
ba bangwe botlhe.<br />
E rile morago-r&go jaana ke ntse ke phutba d1nopolo tsa mafoko<br />
a ke a kwalang gompieno ka kgatlhega go utlwa ba losika lwa gL<br />
Plaatje ba mmitsa wTshweunyane n:. Go bonala gore o ne a b1d1wa jalo<br />
'no<br />
fil 0<br />
fa lwapeng ka ntlha ya gore o ne a feta b!•mogolowe le b!-monnawe<br />
E 71.<br />
k& bosweu jWk mmala. ! bile gape go ~· ge ntshegisa fa Plaatje a<br />
sena go awa, go bala mafoko mangwe a mongwe yo o neng ~ mo lelela<br />
'
'<br />
3<br />
(Vere StentJ, yo one a sa bola go dira le ene go s1mo!o!a ka 1900<br />
~ re P!aatje e ne e ae lekgoa (European+ kgotac montsho (Bantu), e<br />
ne e1e Leseted1 (Griqua).<br />
Le a nyala, bagwagwadiagwe - batsa1amoaad1 wa gagwe be ne ba<br />
rufegile that& ba re morwadiabone o nyetawe ke Lekutwana kgotsa<br />
Morwa. Le bone ba ne ba sa dume1e gore Plaatje ke Morolong.J' E rile<br />
ke kopana 1~ P1aatje lwa ntlha a bo a le motho wa dinJga d1 1e 20<br />
~A KE LE DINIAG DI & 7, ke gore a ntshia ka dinyaga di!e 13,<br />
mme go tswa ka nako eo matshe1o a rona a b<strong>of</strong>a~any thata, a<br />
tshwarasana ka d1tsela di 1e d1nta1 gore re f, 1tsanye thata re be<br />
re tshwaragane1e d1t1ro tsa thuto le tsa morafe d1 !e d1nts1.<br />
-to<br />
ne a le monna wa , seemo se se lekanyeng, a le safuba ae tona,<br />
a 1e thlogo tona e bile e okediwa botona ke ser1r1 se se 1esutha,<br />
se se ganetsang polelo ya i.kgoa gore mor1r1 ga o t1hoge mo<br />
~<br />
tlhogong e e nang<br />
1<br />
boboko. 0 ne a 1; mat1ho mantsho a a boga1e, a<br />
1e nko tona. E ne e1e motho yo o thas&, yo o botlhale yo o<br />
nonorileng mo kakanyong, yo o balang bobe - d1pamp~r1 tsa dipuo<br />
,--.. t<br />
taotlhe 1e dibuka tsa met~bale y ~ jaaka tsa d1t1hapeo ,<br />
~ It\.- i.t,.<br />
dikhutsafalo, d1tso maetso , Maboko, .Qitao, maitshepho. 0 ne a le<br />
' -<br />
"<br />
motho yo o ba1ang ka bonalto jwa legadima mme a gakologelwe mafoko<br />
I<br />
- 1i!kcso<br />
otLne a o badileng a ~amponyege re1a ka R!lg. 0 ne e 1e monna yo<br />
"'""'<br />
NI\A' ~ ~ cMtuJ~ ~ b..-<br />
7. o o itaeng<br />
o kwa1 ng tbata motshegare 1e bos1go' e 1e motho<br />
d1puo d1 1e dintse tsa Europa 1e tsa Afrika - Sengeleae, Sejermane,<br />
- -<br />
I. y<br />
Seho.lanse, Sesotho, Sexosa, Sezu1a, Sekgothu (Korana )j re sa bue<br />
Setswana sa ga gabo. 0 ne a le J;. sebui se se non<strong>of</strong>11ong 1<br />
moruteg1<br />
yo o 1thut1leng ka bogaene.<br />
~<br />
:B a.<br />
Seemo sa ga Plaatje mo gare g~ Eantsho ba Sout~ Afrika ss<br />
nep11we ke kitsipso ya loso lwa gagw mo koranteng ya star ya 20<br />
Seetobosigo 1932 fa ore;-<br />
.U,<br />
-e.<br />
I<br />
-<br />
&(...
4<br />
"Go sule Morena Sol. T. ~laatje kwa Nancefield Johannesburg<br />
maabane. Sol. T. ~l&atje e ne ele mongwe wa baeta-pele ba Bantshe;<br />
mokwadi yo mogolo wa mato~o a botshelo a Bantsho le fa ele ka kago,<br />
le fL ele mafoko a puso kgotsa ele mafoko a botsbelo. Tebo le<br />
kakanyC> ya gagwe di ne di thuaa thata nnne di batlwa ke baetapele ba<br />
makg tla otlhe le fa ele a Makgoa kgotaa. a Bantsho. 0 ne a kwala ttata<br />
mo 't#f)pf.. dipamp.ring tsa Afrika le tsa Yuropa le tsa AJner1ka, mme e<br />
.<br />
bile e le or~laganyi ka esi wa d1koranta tsa Bantaho. Kwantle ga eo<br />
..<br />
kwala dipam~1 fela ebile o ne a le mokwadi wa dikwalo tae di<br />
1taegeng tsa Bantaho. 0 ne a bap1a1tae diane tsa Sekgoa le ta~<br />
Se.tswana a ba<br />
a fetolela d1kwalo dingwe tsa ~ Shake pe~. mo puong<br />
0'1~<br />
ya; Setswana. Ga. ntsi Sol. T. ~laatj /' m.ongwe wa. barongwa ba B&n taho<br />
go kopana le babua1 mono Souta Afrika le kwa moseja; mme bopelokg&le<br />
jwa gagwe mo mafoku.ng a a amang Bantsho bo ~· bo 1ts1we ke botlhe.<br />
5<br />
Tire ya gagwe ya ge tswele~a pele thuto ya ba ga gabo ga enke e<br />
lebalesega. tt<br />
Ga g• na yo o lea ganelang go re leina la ga Plaa.tje ke lEd na je<br />
le tla tahelang dinyaga di le d1ntai mo kgakologelong ya Bantsho, le<br />
mo dipole;long tsa tswelelopele ya rona. Ke motho yo o diratseng a<br />
ba a oketsa botahelo jwa rona jwa semorafe, jwa thuto, jn puo., J:-8.<br />
kitso le jwa puso. 0 nontsh1tse a ba a kgab1aa dipuo tsa Afrika mme<br />
bogolo puo ya Setswana ka go subulola mantswe le maina a diane le<br />
dipolelo tse di ne di f1tlheg1le, ebile di 1ebetswe, le ka go atoloea<br />
k1tso le polelo ya maina a dilo.<br />
Ka bogaene o ntse sekao sa botahelo jwa go inneela mo t1relong ya<br />
""<br />
e<br />
ba gagabo, go tshwarelela rur1 ka maikaelelo a thata mo gare gL<br />
dipat1kego le makete a botshelo le go 1ntsha sethabelo go awela ba £a<br />
abo. Ka bonatla jo bogolo le go itahokela dinaled1 / ipu.l.etse taela<br />
go tswa kwa tlase ga go tlhoka go 1tswe go ya go f1tlba kwa g dimodime<br />
4<br />
.<br />
, 1<br />
le go tlotlwa eseng ke ba ga gabo mme eleng le ke mer&fe e mengwe ,...<br />
mebala esele. Kotho a taalatswe mo nageng, a d1sa a le d1nyaga di E<br />
.&Pt(tl<br />
a tsena se1tolo a le dinya.ga di 10, a 1<br />
,.uta bana a le dinyaga di 16, E<br />
1:
5<br />
tsamaisa poeo a le dinyag&di 18, a nna moto1ok1 kgotsa m<strong>of</strong>eto1edi a<br />
1e dinyaga di 19, a nyala a 1e dinyaga di 20, ya re a le 21 a bo a<br />
1e moteadi, ya re a le dinya~ di 24 a nna moru1aganyi wa koranta,<br />
ya re a 1e 28 a bo a le mmueledi wa morafe mme ya re a 1e 35 abo a<br />
1e mokwadi wa dikwalo tea t hutego e e kwa godimol; o ka bonwa kae<br />
motho yo o n t seng ja1o? Batho ga ba bantsi ba matshe1o a bone a<br />
-<br />
tletaeng ditiro tse di faroll ganyeng jalo, mme tsot1he di ba di dire<br />
ka k1tso ~ 1e botswerere 1e bonontlhotlho.<br />
DIKIMELESEGO. J]~<br />
Ga ntsi Plaatje e ne ele motho wa gore o tla a swela nageng<br />
kg tsa mo tse1eng, a kaya gore ga a ke tla a swe1a kwa gae ka ntlha<br />
ya go tsamaya bobe jwa 6&gwe, le go kgarakgad1wa ke d1t1ro; mme go<br />
ne ga nna tela jaaka a bo1etse- pele, jaaka a na a Lmmeleseg1la •<br />
.ft.. A<br />
Legae ja gagwe le ne le; kwa ~2~e1 Street 1<br />
K1mberley, mme o<br />
ewetswe ~ Nancef1eld ~ Jobanneaburg kgakala le mohumagad1 le bana<br />
ba gagwe. 0 ne a 1e mo loetong lwa ditiro tea gagwe tsa go<br />
tLhotlhomiaa, le go hukutsa 1e go kw&la.<br />
- w<br />
Lentswe ja go eta fa 1e tehwarangwe le 1eina ja ga Plaatje<br />
1e kaya sengwe ee eele go feta jaaka 1e t1waet~•· Go eta ga ga<br />
Plaatje e ne e kete ke khuduga le fa e 0. bile e 1e 1oeto lwa<br />
malatsinyana fel•. Mo go ene e ne e le go hudusa <strong>of</strong>!a1 1& gagwe go<br />
e 1sa kwa o ~ gone. A tsee mashine e e kwalang (typewriter),<br />
d1pamp1r1 tse d1 kwa1ang ~ dibuka ta taa go rurufatsa, dibuka taa<br />
'<br />
d ~ ~ ~<br />
tlhaloso (B1ctionar1es) le ~~aa1tlop1d1a, ~ ~ le d1pena tsa<br />
go kwala le dilo tse dingwe tsa bakwadif; mme e ere a f1tlha kwa o<br />
0<br />
...<br />
goregetseng gone a tswe1e1e pele 1e tiro e o ne a e dira kwa gae<br />
,.<br />
f&. godimo ,ga go dira tiro e e thomi1eng loeto lwa gagwe. Gape, tiro<br />
ke lentswe/ le tlbaelang fa go bu1wa ka Plaatje, ka tota sa gagwe e<br />
ne e se tiro, mme ele d1tiro-t1ro.<br />
Q.<br />
&•<br />
Mo 1etsataing le/ ~o 1 o ne a ka<br />
bu1sa phu<strong>the</strong>go nngwe kgotsa di~opano, a bala dikwa1o dingwe, a<br />
' ~<br />
kwala mafoko a koranta ya gagwe ya Tsala ya Batho, a kwale1a<br />
koranta nngwe ya Sekgoa 1e enngwe ya Bantaho, a feto1ela bontlh-
nngwe jwa lokwalo longwe lwa ga Shakespeare, a kwala ditemana ~<br />
dingwe tsa difela, a ba a kwala padiso ya bana ba sekolo, mme kgotsa<br />
a swetsa ka go tlatsa mafoko mangwe a go ranola Sekgoa ka Setswana.<br />
Ditiro tse tsotlhe Plaatje o ne a d1 kgweetsa ka nako e le<br />
nngwefela, mm ke gore a sa swetse tiro nngwe pele a ise a similole<br />
e nngwe. 0 ne a kgwee~iwa pele, a huduiwa ke mogopolo o o ntlha,<br />
o o sa itapoloseng, le tLh ~ e e tletseng kga~ologelo le<br />
dikakanyo tse di mafaratlhatlha, mme gape e ke ~ o na a ikutlwa fa<br />
nako ya go diragatsa megopolo ya gagwe e le khutshwane. Kana e ne<br />
(J<br />
e tle ere go ~etswe bosigo Plaatje ene a bo a bala a ba a kwala;<br />
e re go tsogwa mo mesong ene a bo a sa bolo go tsoga; e re go jewa<br />
ene a bo ~tse a kwala-kwala. Mo loetong lwa aef<strong>of</strong>ane, kgota~wa<br />
terena kgotsa lwa sekepe le lwa mmotorokar~ ~p~ tota, Plaatje ene<br />
a bo a ntae a na le lokwalonyana lwa dinopolo (Note Book} lo gongwe<br />
le gape o kgwaritsang mo go jone.<br />
Plaatje o ne a dira ka diura d1le 16 kgotsa 18.<br />
cu<br />
Mo 1<br />
urang tse di 24 tsa le~satsi,<br />
Dilo tse taotlhe o di kgweeditse mo gare ga lehuma le patik go<br />
ya go tlhoka, le mo bejosing ~ go ipona a ba a itshwetsa, go sena<br />
mokwaledi yo o mo thusang, go sena batbati bape ba ba # kae-kae go<br />
mo etleetsa le go mo golola mo ditshwaregong, kgotsa go mo due!ela<br />
melato.<br />
Ga gona motho yo o itseng bokete jo ~!aatje o ne a bo rwele ka<br />
ntlha ya go nna le keletso le lesedi ya go dira sele le sele sa<br />
dit1ro tsa thuto le tsa morafe, mme a sena that/ kgotsa madi a go d1<br />
diraiatsa ka botlalo. E sit~ ka eng le gone go kwala dibuka gore d1<br />
gatisiwe ke tiro e e batlang nako le bobelotlelele, le madi a<br />
~ipamp~ri le d1-typera1tara le bakgweets1 ba tsone. Dilo tse tsotlhe<br />
Plaatje o ne a sena tsone.<br />
Pr<strong>of</strong>esor W. Mac Millan wa Un1ver~ a1t1 ya Witwatersrand a kwala<br />
ka Thomas Pringle mokwad~ wa ntlha wa dikoranaa mo Souta Jtrika are<br />
(¢~ Cape Colour Question} •o ne a nwetse mo ditio
7<br />
'<br />
)C<br />
d1t1rong tsa d1poletik1 1 mme e rile d1 mo leretae tlotlo tsa mo<br />
leretse le matshwenyego. 0 ne a direla batho ba bangwe go feta<br />
jaaka a ne a 1t1rela. Fa ane a ka 1kgomorolola mo d1polot~k1ng<br />
o ka bo a ne a humile. 11 (Cape Colour Questi ~115 ),' . Mafoko a o a<br />
ka lebaganngwa ka botlalo la Plaatje. D1pol tiki di gapile bogolo<br />
jwa nako ya gaagwe, tsa god1sa leina ja gagwe mme tsa mo humanegisa.<br />
Ga a 1ae e ke ere ele gope a. nne mohume wa mad1 1 kgotsa wa dikgomo.<br />
0.<br />
Tota ga ! 1se a ke a nne kwantle ga matshwenyego a melato 1<br />
mme o<br />
tshedile a ba a swa a le mohumaneg1. E bile ke one matshwenyego a<br />
mad! le melato a a ak<strong>of</strong>1sitseng lose lwa gagwe.<br />
Mo malatsing a gagwe a b<strong>of</strong>elo fa a le mo phateng ya bolwetse o<br />
ne a tshwenyegile maikutlo thata ka ntlha ya d1t1ro 1<br />
bogolo mekwalo<br />
ya gagwe, a khuts~ ka gore o kgalala le go swetsa, mme le gone ~<br />
:.i..!<br />
g~ ; ope yo o ka swetsang - diphetolelo, d1fela 1 diane, d1bo·lelo 1<br />
ma1t1so 1 d1pad1so tsa sekolo 1 buka ya mantswe a Senyelesemane le<br />
Setswana - tsot~ e ne e le dilo tse o d1 ~~t kwalang mme a santee<br />
a le bosare jwa tsone fela.<br />
Ga twe Cecil Rhodes - moakany1 yo mogolo wa puao le mohum<br />
mogolo wa Souta Afrika e rile a lemoga fa botshelo jwa 8&gwe bo<br />
khutla ka bonyana jwa dinyaga dile 48 a khutsa thata aree "Kana tiro<br />
ya me e ne e sale ntai tba~t mme mo ke go kgonneng ke bo~tlana jwa<br />
yone fela (So much to do, So little done) seo ~tse sone selelo sa<br />
ga Plaatje.~u--------------------~<br />
Q
8<br />
~<br />
Ka ntlhaya ditumelano tsa gagwe le bagatisi, le ka ntlha ya<br />
tshol<strong>of</strong>etso ya gagwe le dibanka, o tsogile ka bothata mo phateng ya<br />
bolwetse, ya re ka go iteka mo g lo a ya ka dinao kwa maemong a<br />
terena kwa Nanoafield, koo a palama terena go ya N Johannesburg,<br />
lobaka lwa dtmaele di le 10, a pagolosa terena foo mme a ya go<br />
konela ditumalano tsa gagwe le bagatisi le banka, mme jaana a pagam5<br />
terena gape go boela Nancefield. E rile a tsena kwa tlung e o ne<br />
a nna mo go yone ya setlpgolo sa gagwe Mrs Helen Smouse a bo a sena<br />
thata epe, go bonala fa mospelele wa go ya go tshwa dikwalo kwa<br />
bankeng o mo f<strong>of</strong>oditse, gore e re mo malatsing a le mabed1 botshelo<br />
jwa gagwe bo phirtme. 0 bolailwe ke matshwenyego a dikwalo le mad1.<br />
0 sule jaaka a na a tshela - ka go tlhobaela ka ntlha ya dikwalo le<br />
ka ntlha ya mad1. Mme gape go ka twe, felajaaka batho ba bangwe<br />
ba le bantsi, o bolailwe ke tiro ya gagwe. 0 ne a tsetwe ka kgwedi<br />
ya Phalane ka ngwa~ wa 1877, mme o sule ka k~edi ya Phukwe e<br />
tlhola 19 ka ngaga wa 1932 - botshelo jwa dinyaganyana di le 54<br />
dikgwedi ke le 9 le malatsi ale 9 fela.<br />
DITSO;BONYANA!~ BOKAU.<br />
Barolong ke morafe o o itsegeng mo ditsong tsa bo~e ka go<br />
thubagana le go kgaogana go itira meratshwana e mentai. Go<br />
kgaogana mo go simologa bogolo ka dikgose go ny la lefufa, mme ere<br />
ba tsala bana go seke go dumaianwe gore yo o tshwanetseng bogosi ke<br />
ore, le ka go tshegelediwa ga bana ba dikgosi ke bo rangwanaabone,<br />
e re mowa kgosi a sale fa tlase motshegeletsi wa gagwe a non<strong>of</strong>e<br />
thata, mme a tloge a ganele mo setulong sa bogosi. Mo maemong a,<br />
mong wa bogosi ere a gola a tswe mo gae le bangwenyana ba makgotla<br />
a ga rraagwe. Ke sone go nang le Barolong basa Modiboa, le<br />
Barolong ba ga Sehuba, le Barolong Boo-Seleka le Barolong<br />
Boora-Tshedi le Barolong Boo-Seleka le Barolong ba ga Mor kile mo<br />
dinakong tsa bogologol , e bile ke gone go nang le Barolong<br />
Boo-Ratlou le Barolong Boo-Rapulana.<br />
~
9<br />
Mo go ¥one yotlhe meratshwana e ya Barolong, Barolong ba ga Madiboa<br />
e ka bo e le bone dikgosi, mme ba ne ba gapelwa bogosi ke bomonnaabone.<br />
Plaatje o ne a le Morolong wa ga Modiboa yo e rileng a gapelwa<br />
bog~si a tswa mo gare ga motse bogologolo kwa Setlagole mme a ya go<br />
aga kwa Molemane ntlhengy ya botlhabatsatsi bokgakala jwa dimaele di<br />
le 60. E rile dintwa di ba tlhasela ba ga Modiboa ba hudugela<br />
nt1hehg ya Matlosane. Modiboa yo o tsetse Mongale, Mongale tsala<br />
Sehuba, Sehuba a tsala Mokoto, Mokoto a tsala D ira, Dira a tsala<br />
Selogilwe mo dinyageng tseo tsa bo 1620 go fitlhela 1750. SelogilwE<br />
a tsala Mo!ojana, Mogojana a t~la Sebeka, Sebeka a tsala Dira wa<br />
~ bobedi, Dira a tsala Selogilwe wa bobedi mo diny geng tsa 1750 go<br />
fitlhela 1830 ntlhBag ya Manusa (Schweizer-RnekeJ.<br />
Kitso e e tlhamwaen@ ya losika 1~ ga Plaatje e s~olog~ ka<br />
ngwaga wa 1830 ka Selogilwe. 0 ne a nna kwa lef•tshing ja Mamusa ~.e<br />
a ya Thaba-Noho le bana ba gagwe bo Dira le Mogodi le Maseng go tshaba<br />
dintwa tsa Matebele a ga Moselekase, Dira rraagwe a sena go bolawa<br />
ke Maphathana a ga Manthatisi ka ngwaga wa 1828. Selogilwe e rile<br />
go tswa Tbaba-Ncho a ya Fauresmith le Mogodi mme a d1ega gone a ba<br />
a swela gone . Ka ene ele motho yo mokhutshwane yo o t1hogo e<br />
setlatlapa Bakgothu le Masetedi ba mmitsa "Plaatje•• ke gore P&petlar. •<br />
Kwa Fauresmith Mogodi a tsala Kushumane le bana ba bangwe gone, mme<br />
jaana a hudugela Ph111ppoli le bana mo gare ga M&seted1 a ga dam<br />
Kok, a na le k1tso le lesego ja go alafa dikgomo le d1pitse le din~.<br />
A thusa Maseted1 thata mme a bapala ka bonako mo go bone, ba ba ba<br />
mm1tsa MRyk Au Plaatje" ke gore Plaatje wa mohumi. Mogod1 o ne a<br />
gotsitse rraagwe, le ene ele motho yo mokhutshwane, yo o matlaba,<br />
yo o tlhogo e sepbaphathi, yo o matseba jaaka rraagwe, mme lei~ ja<br />
Plaatje ja gola mogolo mo go ene. 0 ntse lobaka gone fa Philippl1s<br />
morwae yo mogolo Kushumane a ba a nyala gone a ba a tsala bana ba<br />
gagwe ba bagolo gone . E rile morago a ya le Adam Kok kwa Patis<br />
I<br />
.
10<br />
kgotsa Thaba- K&km T1lod1 kwa Lesotho. Koo a tlogela bana ba gagwe<br />
go ya go rutwa ke baruti ba Fora bo Moruti Dyke . Jaanong a boela<br />
kwa morago mme a feba a aga Kwa Bethane fa a tla a tsala bana ba<br />
gagare bo Mmusi le Elias.<br />
Kushumane e ne ele monna wa senatla e bile a nye»se mosadi yo o<br />
senatla Maratha Kethametswe Botsima, ntsalae wa Maje-a-kgoro. Ka<br />
ngwaga wa 1875 Kushumane a dule mo Bethane le bana ba gagwe a<br />
kgweetsa dikgomo le dihutshane le dipitse go ya go hira mahulo kwa<br />
Pniel lef&tshe ja Majeremane mo nokeng e Tahetlha gaufi le M1mberley,<br />
kwa o ne a setae a eteleditse pele morwawe yo mogolo Mogodi {Simon) .<br />
Khuduga ya motho a kgweetsa loruo le lontai ke tiro e e bokete<br />
ya leto lo lo bonya lwa go hudisa le go batla magololo le<br />
mathibelelo a a nang le phulo le metse. Kushumane o ne a thibeletse<br />
fa gare ga Blo~ontein (Mangaung) le Teemane mo kgaolong ya Bosh<strong>of</strong><br />
' I<br />
kgotsa Van Wyksvlei kwa Doornfontein polas1 ya ga Konig fa mosadi<br />
wa gagwe Maratha a belega Solomon. Ngwaga e ne e le 1877, kgwedi<br />
ele Phalane 9 jaaka re bolebse. ~ubamisiwa ke basadi ba Bakgothu<br />
ba ba ne a ba agile gaufl le mathibelelo a ga Kushumane . 0 ne a<br />
tsetse basimane tela bale 6, mme e rile a le mo1mana a rapela thata<br />
go~e ngwana yo o mosikereng e nne mosetsana, mme e rile ngwana a tla<br />
e le mosimane gape a swaba. Polelo ya re ka bonako o ne a gamotsege,<br />
a leboga Modimo mme a fa ngwana leina la Tshekiso, je le kayang<br />
ntlafatso le phepafatso ya pelo, e seng tsheko ya kgotla, ka a rile<br />
~lo ya gagwe e ntlafaditswe ya 1tshekisiwa mo ngongoregong le<br />
maswab1, mme e tletse tebogo le boitumelo. Mara~ha a fa ngwana lei~a<br />
ja bobedi ja Salamon ka a re o bontshitswe fa ngwana yo a tla nna<br />
botlhale thata go feta belekana ba gagwe . Kanako e Kushumane a santsE<br />
a le kwa kgaolong ya Bosh<strong>of</strong> rraagwe e bong Kogodi a • swa kw&<br />
Bethane, mme e rile a sena go mo fitlha a boela kwa Bosh<strong>of</strong> go<br />
X.. tswelela pele le khuduga ya gagwe mme a fitlha kwa Pin1el kwa<br />
Polasing ya Majeremane a Berlin Missionery Society.<br />
PINIEL e ne •f• polas1 ya baruti ba kereke ya Lutere mo<br />
nokeng e Tshetlha (Vaal River) fa gare ga K1mberley le Barkly Weat .<br />
I
11<br />
Bogolo jwa po1asi e ne ele 29,000 morgens. Baruti ba ne ba e hirisa<br />
tela mo baphu<strong>the</strong>ging ba kereke ya bone. Go duelwa jaana dinku di 1e<br />
100 e le 10/- ka ngwaga'<br />
kgomo e 1e 1 2/6 ka ngwaga<br />
p1tse e le l 6/- ka ngwaga .fela jaaka go ne go dirwa kwa polasing<br />
ya bone ya Bethane kwa Xushumane o ne a tswa gone. Le.fatshe ja<br />
.Pniel pele e ne e le ja Bakgothu - Regshand Koranas ba ga P1et Wit<br />
Voet. Ga twe ba ne ba neela barut1 ba Lutere gore ba le tshegetse<br />
go ruta bana ba Bakgothu mo go jone. mme barut1 ba tloga be le reka.<br />
Baruti ba ne ba agile mo go jone pele ka ngwaga ~a 1849 ka tumalano<br />
le dikgosi tsa Bakgothu • Ka one ngwaga o o Major Waren morngwa w~<br />
puso mo taolong ya ga Sir Harry Smith o le 1ekantse mme k le<br />
tlhomamisetsa Bakgothu gore ke boswa jwa bone le b~na ba bone. E ne<br />
e le le.fatshe je 1egolwane 1e ka nna dimae1e d1le 250 bo1eele 1e<br />
boatlhamo. Ka one ngwaga o o Maiutere a simolola thuto mme !efa<br />
gontse jalo Bakgothu ba tlhoka go le tlamel&, ba le rekis dipo!as1 uo<br />
Basweung ba temo le tisho ka bojalwa jwa Baandy le ka motsoko le ka<br />
dibaga 1e mekgabG, mme le.fatshe ja ba tswa d1atleng gotLhe fe!a. Ke<br />
gorne ka 1857 fa barut1 ba Jeremane ba reka setsha sa dimoroga tse<br />
2g,ooo mme e nna ja bone. Lefatshe ja Pn1el jaaka ja Bethane le na<br />
1e metsana ya Bakgothu le ya Masetedi le ya Batswana, mme ebile gona<br />
1e sekole gone. Bana ba rutwa go bala le go kwala, mme bogolo ba<br />
rutwa Bibele, e bile ba rutwa dit1ro tsa mabogo - temo, go ag le go<br />
betla.<br />
Metsana e laolwa ka fa mekgweng ya tlaagogo le tswe1elopele e e<br />
gagametseng ya SetKreste. Baagi ba yone ba idiwa mekgwa ya Seheitane<br />
e e dirwang mo metsing e mengwe ya Bakgothu le ya Masetedi 1e Barwa le<br />
Batswana. Ba idiwa magwera 1e 0o apaa ka maja1wa 1e dikbadi. Mothc<br />
one a ka 1emoga ka bonako pbarologanyo fa gare ga ba!~i baagi ba<br />
metsana e ya baruti le metsana e mengwe ya Setswana ka maitseo ke ke<br />
kaparo le kitso ya go bala 1e go kwa1a mme bogolo ka go tlwaela lego
12 -<br />
itse tiro le ka botlhaga le bonatla. Puo e go tweng ••Bo-oorlams"<br />
ke gore go nna 1e kitso le maano le tlwaelo ya mekgwa le ditiro tsa<br />
Sekgoa. Baag1 ba metsana ya di D~hsin D1m1sh1ne kgots ya barut1<br />
ba ne ba le oorlams.<br />
Fa re ka gakologelwa mafoto a re tla a bona re be re tlhalogan~a<br />
ka fa Plaatje o ne a farologanye ka gone le ba ga sa gabo ba metse<br />
ya Setswna; mme e seng ene fela mme e~en~ le Batswana ba bangwe ba<br />
ba go1etseng mo ditolong kgotsa mo metsaneng ya dikolo tsa barut1 ba<br />
Jeremane.<br />
Kusbumane o f1tlhile a aga mo Pn1el le bana ba gagwe ka ngwaga<br />
wa 1878 kgotsa 1879, mme a ntsha Solomon ~laatje yo re kwalang ka<br />
ene go nna le mogolwe Mogodi Simon yo o ne a mo feta ka dinyaga di~e<br />
Bonyana jwa ga Solomon ~laatje bo ntse fela jaaka benyana jwa<br />
bana ba bangwe ba Setwana. E rile a le dinyaga di le 6 le 7 ~disa<br />
dipotsanyane a tloga a disa dikgomo go f1tlhelela a le d1nyaga di<br />
~~ a bata ka lonao a apere hempenyana 1e phasenaya d fela jaaka rotlhe<br />
bana na Batswana re god1le mmogo le baba ba bahume mo malats1ng a<br />
maloba. Puo ya gagwe e ne e~e Setswana sa ga mmaagwe le rraagwe fela<br />
lefa a ne a 1tse mantswenyana mangwe a ~ekgothu, mme one a farologana<br />
mo banengf ba gagwe ka e rile a le ngwana wa dinyaga dile 5 a ithuta<br />
sepeleta le go bala mme are a 1e d1nyaga di 6 a bo ebile a bala<br />
Setswana sentle, a bala ditlahamane tsa Setswana e bile a ithutile<br />
go kwama. E rile a le dinyaga di 7 a bo e bile e le mmoledi wa<br />
ditlhamane ka mako ya ma1tiso, le moreediwa wa ditiragalo tse o d1<br />
utluleng le tse o di badileng. 0 ne a santse a itshupa fa a gota1tEe<br />
mmaagwe ka so gakologelwa mafoko le d1lonyana, le go etsa puo le<br />
metsamao ya batho. Kana mmaagwe Plaatje e ne e le mosadi yo o<br />
gakgamatsan1 o ne a ka tlhomaganya dikgao1o-kgaolo tsa Beibele a di<br />
bolele ka tlhogo kgotsa a bolela ditiragalo tsa b gologolo fela jaaka<br />
e kete o d1 lebile ka matlho.
13 -<br />
E rile ka ngwaga wa 1891 Kushumane a huduga mo Pnie!. 0 ne a<br />
hukile dikgou(le dihutsbane tba~mme madi a phiro go duelela phulo<br />
a le mantsi. Jaana a ya kwa Tlapeng le kwa Majeakgoro wa kwa<br />
bogwagwadiagwe mo lefatshing ja Batlhap,ng. 0 ne a tsamaya le bana<br />
ba gagwe ba ba botlana Ramokoto le Monnawapula . E rile Solanon P!aatje<br />
a le dinyaga di 10 kgotsa ll a simolola go tsena sekol~ sa Malutere<br />
gone kwa Pniel. a tsamaya dimaele di!e 4 ka letsatsi le letsatsi.<br />
Thetshere ya gagwe e ne e~e Koruti G. Westphaal. Ka nako a sena go<br />
atmolola sekolo a gakgamatsa baruti bagagwe ba ka go ithuta ka bonako<br />
ka tlhaga, ka go gakologelwa sengwe le aengwe se o se rutwa1g le se o<br />
se bolelelwang le se o se utlwang le se o ae bonag bonang. Ba<br />
1 moga gore ngwana yo Wk diDyaga tse di 11 kgotsa 1~ ke
ogolo thut• ya dipuo Seenglese le Sejeremane le Sefora. Ba mo<br />
ruta motoko a lefatshe le kopelo (Music} le dikitaonyana tse dingwe<br />
tsotlhe jaaka re itse batho ba Sejeremane ba ntae.<br />
E rile ka 1895 ~laatje a le ~ diny ga dile 18 a sena go nna<br />
moruta-bana dinyaga d1 le pedi a itopa go ya b go dira kwa<br />
~berley. E rile motlha o o tswang mo Pniel ene le baruti ba<br />
~aJ]f41t.<br />
gagwe ba lela, ba, mo 1aa jaaka motsadi a tle a lae nwanar~~e. Ba<br />
mo rapelela. Mohumagadi wa Moruti WestP,& 1 a mo naya dikwalo tsa<br />
puelelo (Recommendations).<br />
KWA KIMBERLEY a bona tiro ka bonako mo posong ya go tsamaisa<br />
dikwalo le mesala. Tire • le yone a e ithuta ka bonako, a e dira ka<br />
b<strong>of</strong>efo j o bo kga thileng bo q mongwagwe a ba a newa maemo a morongwa<br />
ye o tlhophegileng (Special Messanger) go tsamaisa dikwalo tae<br />
dimaheho, mme le gone a itsege mo bathung ba bantaho le ba ba sweu<br />
gore ke mostmane yo o honako, yo o tlhas-, yo o ~ol<strong>of</strong>ol , yo o<br />
nang le kitso ya tiro, le yo o maitseo mantle. Madm> a gagwo e ne ele<br />
£5 ka. kgwedi.<br />
~<br />
Teemano ka nako tseo e ne e le motse wa merafe-rate, Basweu ba<br />
~gle*e le Majeremane le Kajuta le Maburu, Bantsho e le Batswana le<br />
Mathosa mme gape go le ba mmala (Coloureds). ~laatje a kgatlhwa ke<br />
dipuo tsa bono botlhe tse o ne a di gwoletlha kwa Pniel, mme ka neo<br />
ya gagwe e e gakgamatsang a ithuta dipuo tao a ba a itse go di bua<br />
le go d1 kwala.<br />
lv<br />
M~<br />
E rile mo latsing a o ga tla Isaiah Mbel'• a le morutabana a<br />
tswa C lesberg mme a feta a . ~ m<strong>of</strong>eto~di wa ga Magistrata a tloga a<br />
.f.t,. ~ dijoi-e, •<br />
-e.<br />
"'1tt,<br />
.f4, tul.k.c -e. MM./4 ~ .LJ:rMUf~<br />
dirwa m<strong>of</strong>e~i (Interpreter~ le Plaatje a ba a 1emoga botlhaga jwa<br />
gagwe le kitso ya gagwe ya dipuo, mme a mo gakolola go lokel J.a/tiro ta<br />
b<strong>of</strong>etoledi.<br />
Monna yoo e ne ele m<strong>of</strong> tolodi wa moatlhodi yo mo~o~o ~a<br />
kgaol ya Griqualand West e bile a itsano le Plaatje. Ga go a ka ga<br />
batlega gore a bue lwa bobedi. Ka bonako ~laatje a kopa tire kwa<br />
lekgotlong Ja ga Magistrata mme e rile ka ~ne a tle a tahwarolele<br />
Mbelle go toloka lora ~olice St&tion le kwa kgotla mme go lonala fa a
15<br />
non<strong>of</strong>ile go dira tiro eo, a amogelwa a tswa motoloki kgotsa m<strong>of</strong>etoledi<br />
wa ga Magistrata. Ka honako a simolola go bala le gc ithuta melao ya<br />
badiredi ba Gor~ente (Gape Civil Service) a ba a tsenelela diteko<br />
tsa yone. mme a di fenya ka b<strong>of</strong>efo.<br />
Diteko tsotlhe tsoo ra Goromente ka nako eo di ne di sa tlhaole<br />
le gone di sa abiwe<br />
.f;/L.<br />
ka ,mebala ya batho. Jaana gone g~e~eko<br />
1 mo<br />
.e k 11-tWJ~ fda<br />
boagenteng nngwefela ya bo-titshere le ya tiro nngwe le nngwe jaaka<br />
J.<br />
go santse go ntse mo b•agenteng le bongaka. Re bua gore teko ya<br />
Civil Service e ne e tsenelelwa ke mongwe le mongwe yo o ratang, batho<br />
ba sa kgaoganm.gwe mme maina a Bantsho le a Basweu a tlhakana fela mo<br />
palong e e rentseng. E rile kitaiso (Results) ya bafenyi e tswa le1na<br />
{<br />
.. .<br />
)a--<br />
la ga Plaatje ya be e le one lwa ntlha, a saiaitae botlhe mo<br />
~- - .<br />
dintlheng (Subject J 1<br />
• B na nomoro l mo Kapa Ko.Lon~.<br />
Ka Kimberley e le motse o mogolo o no o etelwa ke batlotlegi le<br />
bagolo ba puso le Goromente. ~1aatje a bona a ba a utlwa dipuo tsa<br />
bo Cecil Rhodes, Major Harris, Henry Burton sebu1 se sego.Lo sa<br />
~ ente, Dr Thomas Smart, Saul Solomon, X. J. Merriman, Lord De<br />
V1ll1ers le ba bangwe jaaka bo Andrew Murray morut1 yo mogolo yo o<br />
t~otlegang wa Daselboom (Ducth Reformed Cbnrch). Ka nako e P.Laatje<br />
~t.,~<br />
a kga tlhwa tha ta ke dipol tiki/' mafoko a puso , a n.na mmadi y.o mogolc<br />
wa dikoranta jaaka Diamond F~d Advertiser, The Friend ya B.Loemfontein<br />
Cape Times le Cape Argus, a kgatlhwa thata ke go bala mokwalo ~<br />
barulaganyi (Editors) bo G. A. L. Green wa D.P.A • .Le Edmund Garr tt,<br />
~~<br />
mme ~ go.Lo,AYork St. Lelger wa Cape Times.<br />
E ri.Le ka one ngwaga wa 1896 Plaatje a tlelwa ke kutlobotLnGkG<br />
e e thata. Ga a swa rraagwe Kuahumane kwa D1tlharapeng kwa kgaolong<br />
ya Mafik ng kwa o ne a hudugetse gone ka l8~.L go ya go d1sa gone. o<br />
ne a na le bana ba gagwe b~a botlana fela-Ramokoto le Monna,apula.<br />
'<br />
Ka gone go sena dirame tsa di-fr~gtrators le di-mortuaries tsa go<br />
bol oka le go taid1fatsa ditoto ka nako eo, e ne e tle motho a su.Le a<br />
fi tlhwe ka bonako. Kushumane o fi t.Lh1.1we jalo ke bo ma.Lomaagwe bo<br />
Kokame le Kikana boora-Magaahu.le mmo~o le boora-Mo.Lema, ya re barwa~e<br />
-L
16<br />
bo S~on le bo Solomon ba tla go tlhoboga sebibi sa ga rraabo ba<br />
fit~ela a bile a 'itlhilwe.<br />
L896: ka ngwaga o go diragetse bolwetse jwa dikg D jo go tweng<br />
(~·)<br />
nteremane/' bo aimolga ~ betsheka. Jn ga1la dikg~ mmogo .Le<br />
-<br />
dipholot l tse di tlhako e pato.Logan.yeng. Jwa utlwisa Ba tswana<br />
botlhoko ka ~e baru1 b& dikgamo, mme ba le bants1 ba ba neng ba<br />
kaiwa gore ke bahumi ba tswa bahumaneg1. Mongwe wa ba ba senyegetsewng<br />
thata mo mo~aii g wa Barolong e ne e le Kushumane rraagwe Solomon<br />
~laatje. Moraka w~ gagwe kwa Ditlharapeng wa batla go tswalwa jaaka<br />
maralca a Barolong ba bangwe ba bahumi bo Israel Molema le bo Kokomo<br />
Mogashula.<br />
E rile morag ga phitiho So.Lomon Plaatje a boela ~berley mme a<br />
ba a boa gape ka bonako go tla go rekisa dikgemo le dihutshanf tse<br />
~ -<br />
di ne di falotse mo ~olwetiiag jwa nteremane (Rinderpest) . Ka madi<br />
ao a romela bo-monnawe Ramokoto le Monna1apula kwa sekolong sa Morija.<br />
Tiro e o e dirile a sa bolelela bo-mogolowo, bogolo a s~e<br />
rera le Mo godi B~on mogolowo yo mog l yo o mo godisitseng, mme a<br />
kgotswa thata a ba a n~la monnawe . Le fa go ntse jalo a tloga a<br />
mo 1tshwarela •<br />
.HfH~~ Y/1 t;~E<br />
7 rw1~l~e .Pela ,_ Pha •"' lane K h<br />
"' a.• .&.an• wa yone ngwaga. wa 07 us umane a aena<br />
go fitlhwa, ga bo go swa Montsbiwa kgosi a kgolo ya a&ralong mme<br />
Solomoa P.Laatje a ba a tla Mafik~g gape go fitlaa kgosi .<br />
Ka mariga a ngwa~ wa lS~t~ga tla morweetsana yo mokhutshwane J<br />
yo motshwana ~· titsharakaz1 (aohool mistress) a bidiwa Elizabeth<br />
~ s<br />
Lilith Mbelle, a tswa Burghersdorp ~ o ne a ruta gone a ~le go bor.a<br />
kgaitsadie Isaiah Mbelle wa motoloko wa di jaje kwa Kimberley •<br />
.Plaatje a re kgatha-thu le ene. Ngwanya:D& a bua Setsw na le Sesotho<br />
le Sethosa le Seenyelose le Seburu sne4 sentle tela jaaka ene Plaatje;<br />
b Monna a utswega mowa, mme le ngwanyana tela jalo. Ga. yJI.i. tlola<br />
kgabo e e bogale ya lorate fa gare ga bone .<br />
8~ku-Jdmf<br />
0<br />
E rile ngwa~ na a sena<br />
go boela gae kwa l*k lwa taboga lokwalo ga ga~e ga Kimberley le<br />
Burghersdorp, mosimane le ene ka "di weekend" a bo a lebile koo.·
17<br />
Fa magogwe a belaela lomepe - batsadi le losika loo Mbelle ba lemoga<br />
sengwe mme jaana ga dirwa molao gore Elizabeth a se ka a thola a etel1a<br />
kwa ~berley, !e gore le kwa gae a disiwe a seka a thola e re a ts~a<br />
aekeleBh a sekolong a a ja nala kgotsa a iphokisa pbefo ka go tsaya<br />
"Walk" . Tota le dikwalo tsa gagwe tsa lejwa-lejwa, go fisa tse di<br />
tswang Kimberley. Wa11: ke mang yo o ka timang kgabo 1 ya lorato,<br />
kgotsa ke mang yo o ka kganelang ditaela tsa lone? Mjmor vinoit omr.ia~<br />
E rile ka Fir~kgong 1897 ga bo go sejwa mo ~berley go twe Plaatje le<br />
Elizabeth Mbelle ba nyetse ka, speoial Licence . Ijoo -: ya ne e kete<br />
l<br />
Satane o golotswe, ba ikgago~ka boora- Mbelle kwa ga bone, le boora-<br />
Plaatje ba ikgagolaka kwa ga bone. Hee: a mosetsana ye o a t~ tsenwa<br />
fa a innela morwa~ana fela jaanaJ makau a mantle a Mathosa a a mo<br />
ra tang a le kana -kana? A ba kgaoganngwe; se ga s• nyalo a:::ba.<br />
kgt.egaw1we ke tlhaselo. Kgotla yo o ra Mbelle e t7asetswe ke<br />
dinokwane le dirukutlhi.<br />
E RILe mafoko a nyalo a tsena kwa Pn1el ka Se-P!aatje se ne se<br />
agile gone le koo ga itshwarwa melamo. A mosimane yo montle yo, yo o<br />
~~ f)~"t.- ~A 't~ ~c~4-£v ~J "AJ .,._'t.Jl,~ ~<br />
botlbajana jwa ga~we ke botseno fe!a .<br />
P!aatje o ne a ru!agante le Elizabeth, a ya go mo utswa kwa<br />
~<br />
Burghersdorp go le lwa botlhanoJba nyala ka Special Licence fa pele<br />
ga llagistrata.<br />
.t,.<br />
M<br />
lv
18<br />
E rile ka Satertaga ~ direga mo go tlalang diatl&. Moruti wa<br />
nao eo wa ngwaga 1897 kwa Kimberley e ne eh monna yo rategang mo<br />
(,t.. ~ r-<br />
Bantsh2ng-Davidson Msikinya. 0 ne a d4;h1wa bagolo ba phu~go-bareri<br />
le bagogi mme a re a se~ go rapela a ema a re - "Ka ntlba ya<br />
pitlagano y~dinako, le ka ntla ya gore ba ke lo ba supe~tsang<br />
jaanong e bong Solomon ~laatje le Elizabeth Mbelle ba mo ditirong<br />
tsa puso, ke dira tiro ya hone jaanong. Ke ba twhwaraganya fa pele<br />
ga lona jaanong ka ny lo e e boitshepo. Ke seg<strong>of</strong>atsa nyal~o ya bone<br />
e e dirilweng fa pele ga Magistrata maabane ka Special Licence. Ke<br />
ba baya diatla, ke a ba rapelela, ke a ba aes<strong>of</strong>atsa, mme ke bolela<br />
fa jaanong ba le monna le mosadi, Thero ya Moruti Msikinya ~ e ke<br />
ya tlh~la e reediwa ke ope. Matlho otlhe a ne a lebile lekau je le<br />
rategang ja Morolong, le tswele boro~e lo bontsho, le apere<br />
manele, le hempe e e kukuretseng le koloro ya yone e tshweu fa le<br />
~ 0<br />
tshwaraganngwJt le kgarebe ya Lefenku, mosetsana yo D}-tshwana yo<br />
mokhutshwane, yo montle, a a pere l~aire lo losweu lo lo leele lo<br />
khurumeditse disei tse di tshweu, mme rur1 lekau le kgarebe ba<br />
tshwanalana.<br />
Kana mo malatsing ao go ne go sena d1kopano tsa bo African<br />
o-<br />
Natio~; Gongress tse di fitlhileng tsa ruta Bantsho go tshw ragana<br />
le go tlotlana le go nyalana. Ka neko eo ~otswana o ne a nyala<br />
- ~<br />
Motswana ka erik fela le<br />
ya Sesotho le se1wana e<br />
-e. a...<br />
mo Mothosa a nyala Mothosa ka e~. Me7fe<br />
ne e sena ~balabo epe le ditshaba tsa<br />
Mathosa le Mazulu. E .1e e\J.e moila wa 1/JIA. mapepe gore monbwe a<br />
kgabaganye molelwane o o ka nyalo, e le sekgopi mo ditahabeng,<br />
e le ditlhong mo batsading,~e ~le kgakgamatso le setshego mo<br />
bathung, lloo gotl.ha go 'loe11;.....±o --1!;&' fetogile jaanong, ~tsho<br />
ba nyalalana fela ka ~g lolesego go nne boitumelo fela.<br />
E rile morago ga nyalo Mrs Plaatje a boela kwa Burgheradorp<br />
go swetsa tiro ya gagwe ya borutabna le go kopa s~re a gololwe,<br />
mme a tla go aga mo Kimberley le monna wa gagwe .<br />
0
I<br />
19<br />
Plaatje le ene ka bonako a tswa kwa Kimberley# ya ba ya ne e kete o<br />
ci<br />
hu.ilwe ka lerumo# kgotsa o lelekilwe . Tota o ne a hudusitswe ka<br />
tiro (Transfer} . 0 ne a rometswe go dira kwa Mafikeng go nna toloko<br />
gone . Mosadi wa gagwe jaanong a ya Pn1el wa goora Plaatje (Simon}<br />
a amogelwa# a nna ngwetsi e e rategang.<br />
Maf1keng e ne ele motsenyana o mmotlana wa Basweu# mme e bile<br />
e ne e le motse o motona wa Barolong boora Tshidi ba ga kgosi<br />
Montshiwa, yo e ne e le 0one o sa tawang go w swa ka kgwedi ya Phalane<br />
1896 mme jaanong ba husiwa ke morwae Besele. Magistrata wa Mafikeng<br />
e ne ele morena G. C. Bell Moengelese yo o g~d11 ng mo mmel!ng le mo<br />
t<br />
pelung le mo k1tsong. A tlotll~e bogosi jwa Barolong# mme le ene a<br />
tlotlilwe; a na le kitso e e gakgamatsang ya dipuo tsa Bantsho -<br />
Setswana le Sethosa kwa ntle ga go itse Seengelese le Seburu.<br />
Morena Bell a gakgamala thata a ba a itumela fa a bona m<strong>of</strong>etoledi<br />
wa gagwe e le motho yo mesa mme a na le kitso e e bophara jwa tsone<br />
dipuo tse ka tsosi# mme le tiro ya gagwe le ma~eo a gagwe a kgatlha<br />
e bile a ratega mo bathung botlhe. Plaatje o ne a tolokala merafe<br />
e le mene Maengelese, Maburu, Barolong le Mathosa. Mo dinyageng tse<br />
di latelang 7<br />
gongwe le gongwe ~~;, Plaatje o tolokileng gone batho<br />
ba ne ba tle ba sale ba mo gopotse ba ntse bare H• motho yo o 1tseng<br />
go f'etolela puo; a setswerere sa motolok1. " Mme eseng Bantsho I fela<br />
le Makgoa ba ne .ba bua ka ene thata ba mmitsa "Id1al Interpreter} ke<br />
gore motoloki tota yo o gorosang puo ya motho ka botlalo jwa yone.<br />
Mo dinyageng tse di latelang Plaatje o kwadile lokwalonyana a lo bitsa<br />
uTD.e Esential Interpreter" a supa f'a go t loka mo 1_2kgotleng j}fa<br />
tshek1so go f'arologanye thata le go toloka mo lesakeng ja <strong>the</strong>kiso ya<br />
dikgaao le gore motoloki yo o ••fatal ~ o ka golega ba<strong>the</strong> ba le<br />
bantsi ba ba sek1s1wang ka go tlhoka go itse botlalo Jf mantswe a puo<br />
~<br />
~<br />
:"tr<br />
~<br />
«
20<br />
E rile ka kgwedi ya Phalane 1898 Plaatj e a amogela megala o<br />
bolela fa go gorogile ngwana wa mosimane ~ Pniel. Plaatje a ragogela<br />
gone go bona ~gwana wa gagwe wa ntlha. A m~s}ta leina ja Fre~ick<br />
York Saint Led ge~ a moselela morulaganyi wa koranta ya Cape Times yo<br />
o ne a m~gathile thata ka kitso le bophara jwa mekwalo (Editorials)<br />
mo pampiring e Plaatje o ne a e bala thata.<br />
NTWA YA M.ABURU, E rile ka kgwedi ya Phalane ka 1899 !a simolga ntwa<br />
ha Maburu. Ranthoakgale {General Cronje) a kganelela motse wa<br />
,...<br />
Mafikeng, Plaatje a le koo mme mosadi wa gagwe ene a le kwa Pniel.<br />
E rile ka makolwane otlhe a Basweu a ile ntwe~ mmogo le Mosweu yo o<br />
0<br />
ne a tilokela Basweu Seburu jaana le Seenglese, ga fitlhelwa go sena<br />
ope gape yo o itseng Seburu jaaka Plaatje, mme a newa maemo a go<br />
0<br />
totka fa gare ga Maenglese le Mabruru fa go dimo ga tiro ya gagwe ya<br />
gale ya go tolokela Bantsho. Ka bonako a tlhatlosiwa go toloka mo<br />
lekgotleng ja dintwa ja kat1holo e e b<strong>of</strong>efo (Court <strong>of</strong> summary<br />
Jurisdiction) je motlhamongwe le at1holelang botshelo mme bogolo loso<br />
mo bathung ba e leng dinokwane. Ke maemo a a batlang bafetoledi ba ba<br />
t1hoko, ba ba nang le boikarabelo le boammaarur1, le kutlwelo<br />
botlijoko, ka phoso kgotsa b<strong>of</strong>afalele jwa motolok1 bo ka d1ra gore<br />
motho a lat1hegelwe ke botshelo jwa gagwe 1<br />
go atlholelwa loso fa o ka bo<br />
a golotswe ke tshupo ya J&gwe. Moa;hodi wa lekgotla je e ne e le<br />
mothusi wa m~te1ed1pele wa dintwa mo Mafikeng, a b1d1wa Major Lord<br />
4~ .e..<br />
Edward Ceo11, mothusi wa ga/ Ba~n Powell. .. Gants1 o ne a bolela ka fa..<br />
o 1tumetseng ka gone mo dikatlholong tsa gacwe ka go lemoga gore<br />
Plaatje o ne a tle a tsee matsapa a go fetolela puo ya gagwe mo go<br />
yo o seais1wang, a bo a mo tlhaloganyetse se ~e bud1wang mo go ene,<br />
mrne d1karabo tsa mosek1s1wa d1 utlwale fa e le tsa ~otho yo o<br />
tlhaloganyang sentle se o se buang le se 1<br />
se bud1wang.<br />
~<br />
0<br />
a<br />
f
21<br />
Go tolokela batho ba gantsi tsheko ya bone e ne e fela ka gore<br />
ba ~o~awe motho a ntse a ba tolokela go ya bokhutlong e ne ~e<br />
tiro e e tha ta mo mothung yo ufsa mo dinyageng jaaka P laa tj e. Kana<br />
.,..<br />
le go sena go epiw~ lebitla mosekis1wa o ne a emisiwa fa godimo ga<br />
jone, mme a budiwa gore a gona le sengwe se o ratang go se bua, mme<br />
.....<br />
kgotsa a lele motho wa batho, a re o kopa maitshwarelo mme toloko<br />
e bolele mahumapelo ao mmogo le karabo ya go molatolela. Jaana<br />
•<br />
~<br />
mosekisiwa a fapowe mat~o mme batlhabani ba le 6 kgotsa 8 kgotsa 10<br />
~<br />
ba mo korole ka ditlhobolo mme ere molaudi wa bone a re "Fireu· ba<br />
mo hule botlhe, a awe, mmele wa gagwe o o wele mo khut1ng e o ne a<br />
em1s1tswe fa godimo ga yone. E rile Plaatje a s1mo1ola go tolokala<br />
batho ba ba tsileng mo maemong a, tiro ya mosistmosa mmele, ya mo<br />
t~osa bogolo fa ba ba atlholetsweng loso jaa~bjrne ba tshwerwe ba<br />
dira bonokwane ka go tlhoka kitso ya bolalome ja tiro ya bone.<br />
Mag1strata Bell ebile o ne a le mookamedi wa ditiro tsa Bantsho<br />
mo Mafikeng. Ka ntlha ya matsetseleko a tiro ya ga P&a&tje o ne a mo<br />
naya meamo a mangwe gape, a mo dira mokwaledi wa gagwe wa seph1r1<br />
go kwala polelo ka beke le beke ya maemo a ntwa ntlheng ya Barolong;<br />
mme Plaatje a itumed1sa bathati ka kitso le tlhoko ya gagwe le go<br />
ba naya tota se ba ne ba se batla~~ ka Seenglese se se sa<br />
tlwaele~~ng go utluwa kgotsa go balwa se tswa mo mothung yo Montsho.<br />
Go dirwa ga ga Plaatje mokwadi wa mafoko a ntwa le gone go tsile<br />
ka botlhaga jwa gagwe. Maf'oko a le mantsi a ntwa a ne a tle a<br />
· J'v~tt' ft ~l.i'~ -~~:'it' .... ~l't~<br />
k;.i, ~f- tsiwe/ke Baro~ongjb8:":~8ai ;;.= a;\iae pea pele Makgoa a ise a<br />
utlwele, mme ere f'a ba a utlwa ka Barolong ba a kgale, ba a nyatse<br />
mme ere morago-rago ba utlwe gontse jaaka ~ Barolong ba sale ba a<br />
bua. Go ntse jalo f'a Ranthoakgale (Oronje} a hudJs.iw• ke bogosi jwa<br />
9.<br />
' ...<br />
Maburu go ya Modder river. Go ntse jalo fa Teemane e e gololwa ke<br />
General French; e bile go ntse ja~ o fa Komotant El<strong>of</strong>'f' setlogolo<br />
sa ga Paulo Kruger a ipaakanyetsa go tlhasela Mafikeng. Mafoko a o<br />
otlhe a 1ts11we ke Barolong pele, mme Plaatje a a bolela Magistrata.<br />
.e<br />
.e..
II<br />
I<br />
.,....<br />
Ope a seka a gopola gore Plaatje o ne a le segankure fela kgotaa<br />
s,-ba-raba se se tladiwang mowa WM tshomi fa godimo ke batbati ka<br />
fa ba ratang ka gore, mme jaanong go twe se o ntshe ka kwa tlase<br />
ka setswana. E ne ~le motho yoo nang le kakanyo le mogopolo wa<br />
gagwe wa go tshwanela kgotsa go se tshwanele ga dilo. Go ne ga<br />
t<br />
bonala ja~o ka kgwed1 ya Fer1kgong 19<strong>01</strong>. Magistrata Bell a dira<br />
kitsiso gore jaaka a le mookam1 wa dit1o tsa Bantsho o tla bitsa<br />
pitso ya morafe go ba bolelela fa a tlosa kgos1 ya bone Besele<br />
Montshiwa mo maemong a bogos1 ka r belaela gore ga g thuse<br />
Maenglese mo ntweng, ~ tota e bile a kgoreletsa Barol ng go thusa<br />
Maenglese. Pitso e tona ya nna kwa kgotleng ya kgos1 mme gatwe<br />
Plaatje a toloke. A epela dinaka Plaatje. Are o motoloki wa ga<br />
Magistrata kwa kgotleng ya ga Magiatrata e aeng/ kgotleng ya kgosi.<br />
~<br />
Are sa a 1<br />
k• a toloka mafoko a go kgala kgosi le go sulafatsa pelo \<br />
ya gagwe yo ep.eng rraagwe. Le gone fa kgoai e araba Magiatrata ka<br />
bogale le pusoloso, jaaka ~ kgosi Besele e ne e le motho yo o<br />
bogale, e~e Plaatje o ka palelwa ke go toloka mafoko ka<br />
'--<br />
baammaruri go a lebisa mongwagwe wa Ma~istrata. Go tule katwe o<br />
potwa kafa le kafa a lala a di epetse mosimane wa Mor long, ga ba<br />
ga batlwa motho o sele go patelediwa tiro eo. Le one maikaelelo<br />
a go pagolola kgosi mo s tilong a ne a tswa phutiboloko, a felela<br />
f mo phefong tela. Besele a busa fa Montshtwa rraagwe o mo<br />
tlogetsen@ gone ka 1896 go fitlhela a mo latela ka di kgwedi ya<br />
Sedimothole 1~03.<br />
E rile ka 1900 ntwa ya Maburu e khutla morena Bell a sutisiwa<br />
mo Mafikeng go nna Magistrata kwa .. 'Ebrt'""l£l.1zabeth mme jaana ga tla<br />
yo mongwe yo mosa a bidiwa Graham Greene. Barolong e rile ba<br />
toloka leina ja gagwe ba mmitsa "Motale 11 , mme ka go twe leina lebe<br />
ga twe o ne a ntse fela jal mo go bone, a le tahu1ank t.,<br />
mme legale ga re kwale ka Greene re kwala ka Plaatje yo le ene o<br />
ne a mo tolokela ka botawerere jwa gagwe jo re bo itseng.<br />
T<br />
~<br />
-
23<br />
Mag1strata yo mosa o ne a sena k1tao ya dipuo jaaka yo mogologolo,<br />
a se kake a 1tse fa puo ya gagwe e goros1tswe ka bophepa kgotsa<br />
dikarbo tsa mosek1s1wa di tetoletswe ka boammaaruri. Plaatje a<br />
kwala ka botoloko a re se~lo se se ne sa moja mo petun , ka a nf<br />
a ka golega motho fela ka go tlhoka go fetolela mafoko ~gagwe sentle<br />
mme go sena yo o ka reng "Eseng jalo mme 1-'- e jaana 14 ~ jaaka<br />
Bell ka k1 t so ya gagwe ya dipuo a ne a ka dira.<br />
E rile moraga ga ntwa ya Maburu Plaatje a kopa go tswa mo<br />
tirong ya b<strong>of</strong>etol di . 0 ne a kup1lwe ke kgo ana Silas Theleso<br />
Molema go nna morulaganyi wa koranta ya gagwe e bidiwa Koranta ya<br />
Ba tswana . Molema mong wa leina e ne eae ene lesedi ja Barolong go<br />
tV ~<br />
tsw 1<br />
bog l gol_2ng jwa tlhabologo<br />
fl'J3b I
24 -<br />
morafe wa Barolong wa 1tumela thata, wa kgana ka yone pampiri e e<br />
bolelang mafoko a lefatshe le puso ka puo ya bone, mme e bile le<br />
bone ba ~q kwala dikalcanTO .le ya bone mo go Jon:/: rile<br />
ka bonako ntwa e sena go khutla go nna kag1~o, ¥iaatje a lata meaadi<br />
wa gagwe le losea sainty kwa ga gabo, mme ba tla go nna mo botlha<br />
~;ngweng jwa(nntlo ya ga Mma-Seleje kgotsa Si.Las Molema. Dikamore<br />
tse ba ne ba nna mo go tsone di sa ntse di b1d1wa goora- Solomon<br />
~laatje le gompieno.<br />
KA "';nako 1iJ::: go ntse jalo .t'laatje a simolo.la go i+la nt.lo<br />
e e leng ya gagwe kwa Seod1ng kwa setaheng se o se beilweng ke<br />
boora- Mo.lema ntlheng ya boph1rtmatsats1 jwa motse. Ntlo ya agiwa<br />
ka bonako thata mme goora-P.laatje sa tloga ga nna borakanelo jwa<br />
barutegi le babui le babad1 ba Sekgoa. Se Shela foo Seenglese se<br />
se leele sa be .t'atrick Lenkwane, Philemon Moshoeshoe, Isaih Makgothi,<br />
le ba bangwe. Baithutwana ba Lovedale ba boa-boa koo - bo Sebopiwa<br />
Mo.lema mmogo le bo kgaitsadiabone bo Ema Karumula, Ketlaareng Molema,<br />
le ba bangwe bo Gr~ce Be<strong>the</strong>l ba amogelwa koo ka di dinara tse d1<br />
ntshitseng matlho. Ntlo e ahuma jaaka motsh1tsh1 wa dintshe.<br />
Kotse wa Barolong kwa Mafikeng o ne o tshwana le metse e mengwe<br />
ya Setswana, ke gore o le bodutu thata mo bmthung ba ba rutegileng.<br />
Go sena diphu<strong>the</strong>go tsa ma1t1so le go it~huta le go tshameka le go<br />
1tumela,ra e se fela ditapa tsa bosigo mo dipa~elong. Ke gone<br />
Plaatje o ne a phutha bangwe bankana ba gagwe bo George Mothua1,<br />
J. Mpinda, James P.laatje go aimolo.la setLhopa sa kopelo, ba ba ba<br />
dira dikonsata mo motsing wa Makgoa (Town Hall}, ba 1p1t1le ka<br />
diko.loro, ba 1papanne ka dihempe tse di gagametseng, ba apere dibaki<br />
tse di megatla ya dipeolane, Plaatje e le ene kondoktere le<br />
motsham1k1 wa setinkana (Piano}.<br />
Tiro ya kgatiso e butswe ke Magistrata ka mafoko a kgothatso<br />
are; "Ke kopilwe ke morulaganyi wa Koranta ya Batswaha go bula<br />
~hine tsa koranta e. Ke bj(otumelo go bona ~~Baro.long ba<br />
tswelelang pe.le ka gone ka go nna le pampir1 e eleng ya bone. Ke<br />
rata go gakolola beng ba koranta e gore ba tshotse lorumo je le<br />
bogale mo letsogong ja bone, je le ka bolayang kgotsa ja beloka.<br />
t
25<br />
Ke rapela gore pampiri e e kwalwe ka boammaarur1 le ka tshiamo le<br />
ka lorato. Ka boammaarur1 gore mafoko a yone e nne aa tlhotlhom1-<br />
sitsweng a ba a rurufadiwa; ka thiamo gore e sireletse ba ba pat1-<br />
kwang e be e sireletse molao wa lefatshe; ka lorato gore go kgalema<br />
ga yone e nne mo go bopang, e seng go 1pusulosa ga beng ba yone.<br />
Ka bonako Plaatje ~ supa fa e le monna yo o nang le botlahle le<br />
kakanyo. Koranta ya buelela Bantsho mo d1tshwanelong tsa bone, ya<br />
gakolola puso fa e fosang gone ya ba ya goga batho ka lesedi le<br />
baammaaruri. Jaana e rile ka 1~02 ~laatje a seo mo gae Makgoa a<br />
Maf1keng le Vryburg a kopana le igo.a1 tsa Barolong ka tsietso ba ba<br />
gakolola gore ba lope mmuso wa Enyelane gore lefatshe la Maf1keng<br />
le kopanngwe le ja Trans~~; ba shupetftsa dikgosi ka fa ~<br />
tshwaragano~ e e ka ba thusang ka gone. E rile ~laatje a goroga<br />
"<br />
go boa kwa ;etong a fitlhela mafoko a o a dumalanwe, mme a kwala mo<br />
Koranteng ya Batswaaa go supe~tsa Barolong boeleele jwa tumalano<br />
ya bone, le gore fa ba inneela gonna ka fa tlase ga Tr n ~ ba tla<br />
latlhegelwa ke boipuso jwa bone, ba tshwanelwe ke go tsaya dipase<br />
le gone ba imediwe ka makgetho a mantsi a a se yong mo koloning<br />
ya Kapa. E rile go utiwa tlhaloso ya ga Plaatje dikgosi tsa boa ka<br />
morago, mme taa senya tumalano ya bone le Makgoa.<br />
~~<br />
Gape e rile ka ngaga wa 1903 kgosi ~dirile a bolotsa bogwera<br />
selo se se ne se lebetswe fa e sale Montshiwa a a swa ka 18~6.<br />
Koranta ya Batswana ya kgala sel• se ka mantswe a a botlhoko ka<br />
1tQt.L·<br />
Sekg a ya re •The fact in <strong>the</strong> year A.D. !903 <strong>the</strong> sons <strong>of</strong> Montshiwa<br />
can solemize a custom <strong>the</strong> uselessness <strong>of</strong> which was discoverad by<br />
<strong>the</strong>ir fa<strong>the</strong>r, and whteh <strong>the</strong> rest <strong>of</strong> Bechuanaland has for years<br />
past relegated to <strong>the</strong> despicable and discarded relic~s <strong>of</strong> past<br />
barbarism shows that someone has not been doing his duty," le ka<br />
\<br />
Setswana a shupa kganetsano ya bogwera le maemo a thuto le tumelo ya<br />
Se-Kreste le barutegi ba ba ntsintsi mo Xafikeng ba ba neng ba<br />
tswa kwa dikolong tse dikgolo tsa Lovedale le Healdtown , le<br />
Grabamstown, le Zonnebloem, Cape Town le Morija jalo jalo.~Mme<br />
b gwera bo sale bo fela kwa :Mafikeng jalo./ Le mo mafokung a dipuso<br />
P!aatje a naya batho lesedi go ba supe~tsa fa molao o ba gatelelang<br />
gone le go ba bontsha baba ba bPone•
26<br />
bone jaaka· Sir Gordon Sprigg le ditsala tsa bone jaaka bo Rose Innes<br />
le J.X. Marreman.<br />
Fa Mafikeng a ne a etelwa ke Makgoa mangwe a magolo 1<br />
mog•e tela<br />
yo o ne a batlwa go tla go ba tolokela, ebong Plaatje. Jaana ka<br />
1~03 ka kgwedi ya Tlhakole go tsile Morena Joseph Chamberlain<br />
mokwaledi wa mafatshe wa bogosi jwa Enyelane. E r~le leta a ne a<br />
tolokelwa ke kgosana Silas Molema fa a bua le dikgosi tsa B•tswana<br />
bo Sebele le Khama le Bathoeng le ~ntswe le Sekgoma a Letshola<strong>the</strong>be<br />
le Mokgoa1 le Besele kwa kampeng ya ga Loratle (Ralph Williams}, e<br />
rile a bua le merafe kwa kgotleng ga· toloka Solomon Plaatje. Gape e<br />
rile ka 1~04 ka kgwed1 ya Lwetae ga tla barongwa ba ditiro tsa Bantsho<br />
(Native affairs Commission} e eteletswe pele ke Sir Godfrey Lagden.<br />
Mme e r i !e ba buisana le kgosi le morafe kwa kgotla Plaatje a bo e le<br />
ene yo o ba tolokelang.<br />
.<br />
Go tswa tshLmo!ogong go ya bokhutlong jwa Koranta ya Batawana<br />
mafoko a yone a ne a simologa ka puo ya ga kgosi Solomon morwa Davida<br />
a a reng nKe montaho mme ke montle lona barwadia Jerusalem&. Jaaka<br />
-<br />
megope ya Kedara, jaaka aiai'o tse di lepe!elang tsa ga So!amon. !o<br />
seka lwa nteba ka gobo ke le montsho ka gobo letsatsi le mpabotse.<br />
Bomorwaa-mme ba ne ba nkgakaletse, ba ntira molebedi wa mas~o a<br />
m<strong>of</strong>ine a bone, mme e leng tshimo ya me ya m<strong>of</strong>ine ga ke a e lebela."<br />
Le d1pamp1ri tsa mor go tsa ga Plaatje e ~ong Tsala ya Batho (1910-t-<br />
/q31 :"7\..<br />
~ 1920) le Boswa jwa rona 19£5-1932 d~e di na le maitoko ao. Ke<br />
ene tela Plaatje o ne a itse gore o ka ~..&lea yo one. E kete e nee.<br />
le maitoko a go belafala ka bamorafe jwa Atri~a, le go kgana ka mmala<br />
o montsho.<br />
Ka neko ya kgatiso ya Kmreata ya Batswana, barutegi ba Mathosa bo<br />
Dr Rubusana le bo D. Sog,. ba simolotse go gatisa pamp1r1 kwa East<br />
London e bidiwa Izw1 la Bantu e le koranta e e bogale, e e runang<br />
melao e babusi ba e d1relang Bantsho, mme e bua ka mphatlalat'na<br />
~<br />
fa e gopolang gore Bantsho ba siamolo!etawe, mme e tswae Goramente<br />
diphosho ka bobelokgale. A& ntlha ya selo se, Makgoa a babua1 oa<br />
bua ka gore I zwi la Bantu ke tshefi, ke more, ke pampiri ya phaposo<br />
R,...
27<br />
le <strong>the</strong>ro ya tlhotlheletso. E sita ka eng le yone ~~ tota koranta<br />
e e bokgwabo e bong Imvo ya ga Jabavu e e ne e fotlha mafoko thata<br />
fa e ntsha Makgoa diphoso le yone tota fela ka go bo e ne e kwalwa<br />
ke Montsho, Kakgoa mangwe a na a e ka~a ~ore ke motsobir1 le noga<br />
e e laletseng ~asweu mo ijojanneng. Sir Gordon Sprigg meetape!e wa<br />
pa~amente (Prime Minister} wa nako eo a ba bua ka talo a re ~engo<br />
~~tl.V -«..---<br />
~~ ke motlhotlheltsi le serukutlh1 (Sedition monger and Aje<br />
ab~or-). Ka ntlha ya dipelaelo tse go ka ritibatsa maikutlo a ba<br />
badi go i tse gore tumelo ya ga Pl.aa tje (Motto) e ne e re ••Afrika fj<br />
ke wa botlhe baag1 ba ba ikobelang melao, le baeng ba Engelane ba<br />
ba amoge~weng go aga mo go yone , le ba d1tshaba ba kwa ga bone re<br />
11 d.i~<br />
ka tshwarwang ka tlotlo mme ra newa/tsotlhe tse di tletseng tse d1<br />
lekalekanang go sa lejwe bomorafe kgotsa mmala kgotsa tumelo ya bone .<br />
PLaatje e ne e le motho yo o rerang gore batho ba itse d1tshwanelo<br />
~<br />
tsa bone ka botlalo llll!le/ d1 tlamele .<br />
p<br />
tv<br />
0 ~ '-'Wl-dA ~ ~~ A. -,.e ! -<br />
ri: K,<br />
Ope a seka a itshusimetaa mo Ka Makgoeng go bi!kama mo matl~g<br />
a bone kgotaa gop nyala bo morwadia bone 1<br />
mme a itse sentle gore ka<br />
mo!ao wa Enyelane 1e kola ya bone ya Union Jack motho mongwe 1&<br />
mongwe yo o ka fa tlase ga bogoai jwa Enyelane o na le 41tshwanelo<br />
tse di lekanang mo puaon,go sa lejwe mmala wa gagwe lefa e le tumelo<br />
ya gagwe .<br />
E rile go .~~ barongwa ba dit1ro tsa bantsho ka 1904 kwa<br />
Maf1keng ~laatie a gat~a mafoko a thata mo go bone gore mongwe le<br />
mongwe yo o l.ekanyeng ka thute !e loruo le manno o lebanywe ke go nr.a<br />
mot1hophi (voter) wa ~amente, le fa a le Kontsho kgotsa t a~e<br />
Mosweu. Plaatje a ba gakgamatsa thata fa a buelela le ba nna ba ~<br />
nyetseng lefufa gore le bone e nne batlhoph1, ka go nne le bone ba<br />
pt--<br />
ntsha lekgetho ja 1<br />
Goromente fela jaaka batho ba bangwe.
-<br />
Koranta ya Bktsw~na j e tswe~etse ja1o ya go1a ka ~ dinpaga<br />
ts~ 1~03, ~~04, 1~05, 1e ~~07. Ya rat1ega mo bath~, mme jaanong<br />
'-<br />
ya t1oga ya 1me1a badiri ba yone~o1oi~ nt~heng ya madi. Baamogedi<br />
ba 1e bantsi ba diege~a go rome~a madi a e1eng one mesi~a y~ tiro,<br />
mme p~piri ya diega go eatisiw~ . Bo ramabent~e~e b• ngongoreg•<br />
~a dikitsiso ts• bone djs• t1bage k• bonako. Kgatsiso ya tsena mo<br />
mathateng • ditu~ k~ ngw•ga w• 1908, tiro ya stmo1o1a go t1hots~<br />
mme bokoa jwa yone jwa go~a go ~it~he~a beng ba yone ba e tswala,<br />
ba rekis• dimatshine ~e dithoto tsot~e tsa kgatiso mto go ba<br />
Kafeking Mai~.<br />
E ri~e Kor•nta ya Batsw•na e ts~ ga bo go ~e me~ato e e bokete<br />
e e tshW~tnetsweng ke go duelwa. Mme 'i,ana fa tiro e se.c1yeg• e le mo<br />
me1atung, me1ato e ..Lebagatn. 1e mong WH. tiro; mme ka tiro e ne e 1e<br />
f ya g• ~i~as Mo~ema maagente • bat1a madi a mo GO ene. Ka ~esego,<br />
~e fa a na • ~atfbegetswe ke math&usanta • diponto mo t1rong ya<br />
kg•tiso, o ne • santse a ru1le ~tshe 1e dikgamo mme a rek1sa<br />
maraka 1e mafatshe go phimola melato yot1he. !1ban. ba gagwe bo<br />
Tao~e1o Taw•na, Mo1em• Moshwe~ 1e ~~a~e~a Nko, ~e bo rraagwe bo<br />
Joshua Mo~e~ , Tshwe~e Mot~habani ~e Bathobatho Motsheg•re b• lere<br />
a..<br />
~<br />
& m<br />
dikgomo ts• bone go d1d1matsa bopbakalane ba ba ne ba diko~oga mo<br />
~oaping.<br />
a.<br />
Ya khutla J2lo tiro ya go ~eka thuto. Ya khut~a e diri~e<br />
lesei1nyana lengwe mo gare b• Baro1ong ~e Batswana ba bangwe.<br />
Bangwe ba tsheg• ka ba b•ngwe ba ba ratan g di~o tsa Sekgoa, ~e ba ~<br />
rat ng go nna ba p1tiko1o~a ~ maje • aTibameng, mme ja1o ba itumisi<br />
.,...<br />
dilloga le diphepheng. Ba ~ bangwe ba utlw.,. bgtJ.b.oko ba bona<br />
1Gbone ~o 1 ~o ne ~o tukatuka mo gare ga bone ~o tim&, ~o sa tingwe<br />
ke diphe~o 1e dipu~a, ~o tingwa ke ge tLhoka loo~ne 1wa ~ nadi<br />
a go reka dipampiri 1e ditsh1tswan. tse di gatisang, le go duela<br />
ba.dir1.<br />
.Lef• go ntae jalo kga tsf ya Koranta e ne e 1e tiro e e ~<br />
ft. 7U-- /c. .I<br />
e BatsD.na bfi 1e bants1 1<br />
ba se kalleng ba t1ba.'l pnya m•thata a yone.<br />
Ke tiro e e 1opang ~madi • ~e mantsi ~ gg tbaiwa, go due~ela<br />
dimatshine tsa methale e ka nn. 3 kgetsa 4, le ditsh1)'.ana tse<br />
•
dintsintsi ts~ difhaka (tl~e), le ~ k a ya dipampir1 ~e aa dienke 1<br />
le madi a mantsi go duela badiri ba bantsi ba ba rulag~n,.ng b•bo<br />
ba tshwaraganye markrM a ka beke ~e kaa beke. Gape bogolo go ne so<br />
t~hokeg• gore b .m~gedi le baduedi ba koranta ba nne bantsi thata,<br />
bontsi jwa mmxa mathausanta • ka nn. soue, mme ~e bone b• due~a<br />
dikoranta tsa bone ka nako. Bogo~ogo1o go ne go t~okega thata<br />
gore go nne ~e mot1hokomeai ye o tlhaga ; ~e yo o 1kanyeg•ng go<br />
phutha madi go a boloka, le go kwa1a pal~~ ya one mo dibukeng !e go<br />
""'<br />
duela ba ba 1eban7,eng ke tue!e. Di~o tse g• di a ka ts• d1ragala<br />
jaaka go tshwanetse, mme ts• dira gore ttro e t1hotse e be e t~e e<br />
we .<br />
E ri~e ka 1~0~ kgatiso ya Koranta ya Batswana e sena gG tswalwa<br />
'ln.<br />
L<br />
11~<br />
~la~tje a kopiW¥ ke beng I ba dikepo 1e mesima ya gaut• (Ja~ive<br />
~bour Association} kw• Johannesburg go dirk tiro ya go phutha<br />
Ban{h go t1a go bereka mo mes1meng, mrue a bu1a <strong>of</strong>is1 f.,.<br />
ttl.<br />
J hannesburg 1e e nngwe •g Mafikeng go dira tiro eo. Lefa ge ntse<br />
jalo mo go ene e ne e le tiro ya 1 bakanya~ fe~a , • sa e kgat 1~~ <br />
ge1e kk ene e le motho yo o tsa~etsweng tiro ya go kwa1a . Mme e ri~e<br />
kKxBxa k tshwere tiro ya go phutha badiri a bo a ntse a loga maano<br />
a go simo1o1a kgatiso ya koranta e nngwe . Se1o se o ne a se kgona<br />
ka ngwaga w• 1~11, mme e ri~e ka ~halane ~~12 a bula kgatiso e<br />
nngwe kw• K1mber~ey, ya ~piri e e bidiwang Tsa1a ~· Ba<strong>the</strong>.<br />
c
30 -<br />
KOPANO YA MAFATSHE A SOliTa AFRIKA (UNION OF SOUTH AFRIBAJ<br />
Ge tswa malataing a khudu~go e tona ya Maburu e go tweng Gr&at<br />
Trek lefatahe ja Souta Afrika le ntse le dipuso ~~ le ~e, eb ng<br />
Kapa Koleni, ~ Transfala, Frei Stata, le Natal. Puae nngwe le<br />
nngwe e ne<br />
kg tla a<br />
e na le molaudi wa yone (Gevep rJ parlamente ya yone 1<br />
T<br />
, Q.<br />
phemele, makgQ~ a diterena jalo jale, mme Basweu oa<br />
dipuB tse tsotlhe ba le 1~ million fela, mme puao nngwe le nngwe<br />
.,<br />
e i tekela ka b gayone, mme tsotlhe di kga gantswe ke 'gatuta le ge<br />
tseisana kgang. Pele pele go 16kile Sir Geerge Gre~ melaudi yo o<br />
botlhale wa Kapa Keleni go di kopanya, mme tiro ya gagwe y~s,ka ya<br />
akelwa ke ope; ga tl•ga ga leka Lord Carnavon mokwadedi wa mafatshe<br />
wa parlamente ya Enyelane, m~e le ene teko ya gagwe ya seka ya<br />
swelega molemo; ga tlega ga leka ewtw~ Cecil Rh des mohumi yo mogol<br />
wa Souta Afrika, mme t jaana a itshenyetsa maikaelelo ka ge tloga a<br />
dumalana le tsala ya gagwe Dr Jameson go tlhasela Transfala ka bonokwane<br />
jo e ril,~merago ga dinyaganyana jwa tsala ntwa ya Maburu le<br />
Ma-Enyelese ka 18~9. Moragorag ka 1908 mm.usi yo ! mog 1 wa Kapa<br />
Koloni Lord Selb rne o kwadile lokwalo lwa tlhagiso 1 1 le belelang<br />
diteko tse tsotlhe mme e bile le senola thuao e e ka diregang mo<br />
dipusong tse nne tsotlne t·a di ka tshwaragana taa ba tsa k pana go<br />
dira puso e n~efela, mme baetapele ba dipuso tse tsotlhe ba<br />
.t<br />
tlha g nya lesedi ja mafoko a ga Selborne. Ke gone fa ba dumalana co<br />
bitsa phu<strong>the</strong>go ya ditlhoge mme ga dumalanwa go dira k pan ya dipuao.<br />
kJaU Bantsho botlhe ba Kapa Koloni jaaka ba ne ba na le<br />
ditshwanel• tse di tletseng go lekana le Makgea e bile ba ne ba na le<br />
kgol lesego ba ne ba tshaba puo ya kepane e e si e be e nne, mme ba<br />
belaela fa e tla ba senyetsa ditshwanelo tsa bone. ~oife ya bene ya<br />
buiwa ka baetapele ba bone mmogo le ditsala ~ tsa bone tse di shweu<br />
J.e 'baruti ba Kakg a le ow.rat&1i::~h1am.o ba le bantsi.<br />
l'laatje o ne a kwala mo dik ranteng ka lesedi ja g~gwe ja go -g 81<br />
:flei<br />
.J..,.<br />
bonela pele se se tla dira!~&ng Bantshe, mme e rile kAna--<br />
~<br />
/ -y AAU e sena go<br />
dix·a~aia ka 1910 ga nna fela jaaka a ne_ a boletse pele, jaaka a na a ~<br />
rile Maburu ga a kake a d<br />
Iana se naya Bantshe ditshwanelo tse ba ne
~~b•<br />
na le tsone mo Kapa Ko~eni go nna ditokol lo tsa ~arlamente le<br />
ge e tsena le bone, ka go nne molao wa Transfala o ne o sa bole ge<br />
kwalwa gore Maburu ga ba kake ba inneela motlha ope go lekalekanigwa<br />
le Bantsh~ le fa e le mo ditir•ng tsa puso kgetsa tsa kobamelo.<br />
E rile Molao wa Kopano o diragadiwa tshwanele ya Bantshe go nna<br />
dito~ololo le go tsena mo parlamenteng ya phimolwal Pa1a ya batho<br />
ba ba ne ba na le tshwanelo ya go tlhopha ditikolol• ~ tsa<br />
parlamente 1e bohe ka bosi go tlhotshwa e ne e le 135,000 mo Kapa<br />
Ko1 ni, mme mo pal ng eo ba ba 20,000 e le batho ba Bantsh• le<br />
Bammala, ba mongwe le mongwe wa bene o ne a ka nna a dirwa tokololo<br />
ya parlamente. M•iao Wk Agpano ya mafatshe (&ct <strong>of</strong> Union} wa senya<br />
selo se gore ditoko~olo tsa parlamente jaanong e nne Basweu fela.<br />
~laatje o ne a boletse pele tiragalo e mo dikeranteng a ~<br />
a sena g• bala a ba a ithuta mekgwa ya puso ya Sasweu - Maburu a<br />
Transfala le Frei Stata, mmoge le Maengelese a Natala.<br />
Ke gone fa makgetla a Bantsho lNative Conventien} a kopana kwa<br />
Mangaung ka 190~ go akanya ~a fa Kopano ya dipuso tsa Makgoa e t la<br />
a ba amang ka gone. Bantsho ba dikgaolo tsotlhe ba ne ba tsile mme<br />
m.<br />
ba dukalana go romela bangwe ba bone kwa Enyelane ge kopa parlamente<br />
go gana temana e e phtmolang Bantsho. ~laatje o ne a le gone mo<br />
phu<strong>the</strong>g ng eo. Ke bone ka nako e go ka tweng o ne a tsena ka M•mtim<br />
maoto o o bedi mo maf kung a lefatshe le mo go bueleleng Bantaho ba<br />
merafe yetlhe. E rile ntswa a ne a ntse a itsiwe bogolo kwa Kapa<br />
K•loni jaanong a i tsege bog lo mo Bantshung botlhe ba South& Afrika.<br />
mo phu<strong>the</strong>gong eo ge ne ~k ~lnetshwa Tenge Jabavu morulagany1 •a<br />
Imv ,Dr Rubusana, Danie.l Dwanya le Thomas MapD!kela wa Mangaung go<br />
tshwaragana le barongwa ba Barnmala le lekgotla ja ~~~ ¥& Kefatshe<br />
e bong Dr A. Abdurahman, Ma.tt J.Hendr1cks le J • .Landers go ya moseja,<br />
ba eteletswepele ke Motlotlegi w.~. Schreiner go ya go kopa par~ent~<br />
ya Enyelane go kganela tshiamololo eo. Thomo eo ga e a ka ya fenya.<br />
Kopano ya mafatshe le dipuso tsa southa ~rika e ne ya direg~~ae:a<br />
jaaka Makgea a ne a ikaeletse ka kgwedi ya Motsheg nong e ~lhola 31<br />
ka ngwaga w• l~~o.<br />
...
E ri~e ka nako ya dikgwedi tse Jabavu o ne a ile moseja ka yone<br />
~laatje a ya kwa King Wi111amstown go mo tshegeletsa tiro ~y_a~g,o ____ _<br />
~ -<br />
rulaganya ; pampir1 ya gagwe I•vo. Tengo Jabavu e ne ele mo<strong>the</strong> wa<br />
go ~ttt gatisa p~piri ya Bantsho kpa ngwaga wa 1884 e bong<br />
Afrika ka nako eo. E rile morago ga ntwa ya Maburu ga mela Rikoranta<br />
di le dints1nyana tsa Bautshe le bapr<strong>of</strong>it1 le papreeiti mme botLhe<br />
ba ba tla go tsaya maemo a ga Jabavu. Af ne a ka inne:b..a mo mabetweng<br />
Ma ntseng jalo? a le gone o ne a ka nna a ba araba botlhe? nnyaa:<br />
o ne a le m dipa, o ne ekete ke ntsa e tona ba ban~~e e le dintsanyana<br />
fela tse di tsositseng tlhautlhau ka go mmogola. 0 ne a ka garuma<br />
fela, kgotsa a dilola fela, kgotsa a swena fela, kgotaa a kgwa ma<strong>the</strong><br />
fela fa ba mo nt aha diphoao bone bo ~laatje, bo Soga, bo Rubusana,<br />
&e<br />
bo ~eregrino leADr A. Abdurabman, ba leka go ruta ene yo o sale e nna<br />
~ mokwadi le aebui ba sa ntae ba le mo tharing. 0 ne a tle a bue ~a<br />
Lekgoyla ja Kopane ya Bantaho gore ke m~gagola tahetshwana a botshekE<br />
a a tla aenyang kgololesego ya Bantaho. Jabavu o ne a sakgatsa banna<br />
ba ka go ba nyataa jaaka ge bonala mo lokwalong lwa ga, ~laatje<br />
(Native Life) ~o go reng Jabavu go no go ithata ene fela mme a rekisa<br />
Bantsh• gore Makgoa a tle a me thuse. Le fa ge ntse jalo go ne ga<br />
aupagala morago ka tsela e e ~otGbetseng gore Jabavu o ne a dira<br />
Jabavu e ne e le ene fela mopr<strong>of</strong>iti le mogakol d1 wa ~ Mad.<br />
7flO !JC<br />
phoao a fosetsa ba g~g•b o abo a 1phoaetaa ka go 1tomololaAt~ baeta<br />
pele ba banewe mo tirong ya ge lwantsha Moiao wa Lefaa<strong>the</strong> ja Ba~tsho.
-<br />
E rile ka 1912 P. Isaka Seme ye o ne e le gone o se~ng go<br />
gorega a tswa Amerika le Enyelane go ithuta botatalala a kopana !e<br />
baetapele ba Bantsho ba South& Afrika ~· moruti John Dube wa Natala#<br />
S. M. Makgatho wa !ransfala, Alleng S ga le Dr Rubus•na le Tengo Jabavu<br />
.&-<br />
""<br />
lcJ1L<br />
le Sol. T. ~laatje ~ Kimberley<br />
go ba akantsha kopano ya Bantshe ba SoQtha Afrika jaaka Basweu ba ne<br />
~ gtl1wt...<br />
ba setae ba kopanye . Mile ka bona1t:o ba d mia!ana le m.ogopoih I ba ba<br />
ba kopana go bitsa diphu<strong>the</strong>go tsotlhe tsa Bantsho ba ~outha Afrika<br />
go rakanela nabo kwa Mangaung, mme b golwane botlhe ba tla pitsong<br />
eo fa e ae Tengo Jabavu fela .<br />
~E re ntswa go ntse go le gone dikopane le d[ phu<strong>the</strong>ge le makgotle<br />
a Bantshe mo dikgaolong tsot1he tsa Southa Afrika tse di lekang so<br />
t J.amela le go sire.l.etsa ditshwanelo J.e maXka matshelo J.e thuto J.e<br />
tiro J.e tswe.l.elepele ya Bantsho, mme lekgotJ.ana lengwe le lengwe<br />
kgots• kopa~o nngwe le nngwe e itirela ka bogayone fK e g~ne , ~o a<br />
eletseg• e bile go a dumalanwa gore diphu<strong>the</strong>go le aikopano le<br />
""'<br />
makgotJ.ana a di takwa~agano, di kopane go dira lekgotla je le tona i~<br />
Le ne lo bua ja!o 1okwf1o 10 1•<br />
kwadi!weng ke Plaatje 10 ~ . ls•ka Seme, lo tbaa Lekgot.l.a ja Kopano<br />
ya Bantsho. Ke gore ka Firikgong 8 1~1~ f~ K pano ya merafe ya<br />
B-ntsho ba ~outha Afrika e tsalwa. Moruti John Dube • tlhot$hwa<br />
t<br />
I.<br />
go nna P.residente Y• l ne; s.T. ~laatje a tlhotshw• ka tumalana ya<br />
nt1e yo1<strong>the</strong> go nna mokwa!edi wa yone, jaKnK • rwala boketo jo bosa<br />
fK god1mo ga jo o ne 11. setae ~ bo rwe1e, mme maemo a a mo naya<br />
boikarabe1o jo bogo1 mo botsheJ.Qng jwa ba gag gabo.<br />
Mokwaledi wa phutaego nngwe 1e~~gwe ke ene ~ mo~gweetsi 1e<br />
mmutswe1a moleJ.o wa yone, mme ~J.aatje o ne a nna mokgweetse wa<br />
boammaaruri mo ditirong ~s• Kopano ya merafe ya Bkntsho mo ~outha<br />
I _ Af~. ~~~~:lle-;t ::f!:.;-~~ r ~ r:t::~ ~<br />
~ Jabavu ~ le ene fela mopr<strong>of</strong>i ti 1e mogakoJ.odi wa Ma-Afrika,l\<br />
ka nako eo. E ri.l.e morago ga ntwa ya M•buru g• meJ.a dikor nta di J.e<br />
dintsinyana tsa Bantsho 1e bapr<strong>of</strong>1ti 1e b•presiti mme botJ.he ba batla<br />
ge tsaya maemo a ga Jab•vu. AO ne ~ ka 1nno.l.a mo mabetweng ·~ ntaeng<br />
d.
-<br />
alo? a 1e eone o ne a ka nna a ba araba botlhe? ~; o ne a 1e<br />
odipa, o ne ~ ekete ke ntsa e tona ba bangwe e1e dintsanyana fela<br />
tse di tsositseng tJ.haut!BaU Ka go mmovola. 0 ne M. ka g•ruma<br />
fe1a, kgots• a d11oJ.a feJ.a, K£Ots~ a swena feJ.a, k~tso a kgwa ma<strong>the</strong><br />
fela fa ba mo ntsha diphoso bone bo ~1aatje, bo ~og•, bo Rubusana,<br />
Jr,<br />
b~regttno ~eA Dr a. Abdurahman ba ~eka go ruta ene yo o sa4te nna<br />
Lekgotia ja Kopano ya Bantsho gore ke magago!a tshetshwan. a botshe~<br />
~ ~ a tla senyang kgo1o1esego ya Bantsho. Jabavu o ne a sakg~tsa<br />
'<br />
bann. ba ka go ba nyatsa jaaka go bonaLa mo lokwaJ.ong 1wa ga ~1aatje<br />
(Native ~1fe) mo go reng Jab•vu go nt go 1tr~ta ene fe!a mme a rek1s~<br />
Bantsho gore Makgoa a tle a mo thuse. Lefa go ntse jalo go ne ga<br />
supagaJ.a morago ka tsela e e totobetseng gore Jabavu o ne a dira<br />
pboso • rosetsa ba gagabo • bo a 1photsetsa ka go ttomo~~ 1: baeta<br />
~ t1<br />
pele ba bangwe 1<br />
mo rong ya<br />
~ rile ~ 0<br />
-·o J.wantsba 111o1ao w• Lefa tshe ja Bantsh•.<br />
b•felong jwa 1~11 1e mo tsh~olegong ya 1~1~ ~1aatje a bo<br />
a tshwere tiro ya go d1ragatsa maikae1e1o a gagwe go sLm•lo!a ge<br />
gat1sa Koranta e ntsha .<br />
tJ<br />
Tsla ya Batho e s1Bo1otswe ka nako ya dikgang tse d1kgo1o<br />
tsa puo ya ~outha Afrika. Go ne go diragetse phu<strong>the</strong>go ya Basweu<br />
lNational Convention) ka 1~0~ go a~nya kopano ya di~uso tsa Southa<br />
K4. Y"s.,<br />
Afrika, ya re ka Motsheganong 1~10 ge nna Jr yone~ Kopano ya<br />
dipuso tsa :-Joutha Afrika. Ka Firilq;Ollb J.'::ll2 .:;a nrul Kopano ya<br />
Makgot!a a Bantsho g. ba ga diresa matsalo ~ kgotsa go <strong>the</strong>iwa<br />
mok'P.di 1e sebu1 bat s• ntse ba 1e tharing. 0 ne a tJ.e a bue ~~ 1
- 3 ~ -<br />
Seengelese<br />
ge ~opanya<br />
le ka Setsw~na le ka Sethos~, a ntse a leka ka nako tsot!he<br />
g 1~ fdo I ~~tr(. A.- .ld(,.., !/II~ ~Gev:f~<br />
Bantsho ~o tlhabana le melao e ka bongwefelj/fa gare -<br />
ba Bantshe le Basweu.<br />
Tsala ya Batho ga e aka ya simologa ka dike~etso le ditlamelo<br />
le matlomo a a dirilweng fa go bulwa Koranta ya Batswana ~~ kwa<br />
c a,<br />
Mafikeng e ~laatje ~ ne 11e morulag yi w~ yone; mme ~ e bile Tsala<br />
ya Batho e tsweletsepele mo bobotlaneng jwa go tlhoka bathu$i le go<br />
tlhaela mabog6 ka ntata ya go sa nne le madi a ~ lekanyeng go duela<br />
bathusi. Kamore nngwe ya tlo ya morulaganyi ~1aatje e ne e bile e<br />
le yone <strong>of</strong>isi ya kgatiso ~ s~nnon ~treet; K1mber~ey. ~<br />
Dimatshine le ditshitshwana tse di gatisang di ne di le mo ntlung<br />
e sele e e katogileng kw~ ~eiby Street. Go ne ~o sen. bakwadi kgots~<br />
ditlelereke fa ese ene fela morulaganyi ~laatje. o ne a dira tiro<br />
ts~ batho ba le bararo kgotsa ba le bane, a tsaya poso ka esi, a<br />
baamogedi koranta mmogo ie madi<br />
bula • ba • lluut b-..la dikwalo tsa~ ~ti~ba<br />
mt~.m~tr~ a bone, a bala dipampiri tsa bagatisi ba bangwe le<br />
dipampiri tsa puso, a fetola mafoko a tsone mo puong ya ~etsw~na le<br />
ya Sekgoa le ya Set~os~, a ba ~ kwala mo pampiring ya gagwe , a tloga<br />
a a t.lanya-tlanya (type) ka matshine wa menwana, a a bala go a<br />
b akanya diphoso mme jaana a is• go gatisiwa, a tloga ~ bala dipuruf•<br />
{pro<strong>of</strong>s} kg ts~ malebela<br />
o ba8:kan~a mafoko mme jaap a gatisitswe<br />
gape. Fa mafoko a sena go gatisiwa ~o makgolokb l a dipampiri,<br />
di menaganngwa sentle, di b<strong>of</strong>i~, mme jaana di kwalwe diaterese,<br />
di tempiwe, mme di romelwe kwa makgolgkgolung a baamogedi ba tsone •<br />
Tiro e yotlhe ya go bala le go kw~tla ~Pfi go ka twe e ne e le ya<br />
malatsi otlhe, ka go nne fela fa koranta e fediwa ~o gatiswa ka<br />
letsatsi lengwe ja beke, e bile go rulaganngwa koranta ya beke e e<br />
latel ng.<br />
*=====================~-<br />
E rile ka Phalane i~l~ moragonyana ga Ts•la JM Batho e sena go<br />
bulw• mohumagadi wa ~ Plaatje a bona ngw.na wa mosimane mme Plaatje<br />
~~<br />
a mos~ leina jaft~tengerg a mo selela monna wa mo Jeremane yo o<br />
i1mo1otseng gax kga ti so p di thakanyana l type I•<br />
.<br />
-t..<br />
.,..
-<br />
MOLAO WA LEFaTSHE J& BANTSHO (NativetLand ACt)<br />
E rile ka ngwaga wa 1913 Mr J . W. Sauer yG o ne a le ntona ya<br />
ditiro tsa Bantsho a dira molao wa leina jeo. Maikaelelo a one e ne<br />
ele go 1tsa Bantsho go reka kgetsa go hira, kgotsa go amima ka tuelo<br />
kgotsa go dirisa lefatshe, kgotsa go nr~ mo lefatshe1ng kgotsa ga<br />
polase nngwe ya motho yo Mosweu. Ka nako eo Basweu ba Southa Afrika<br />
ba ne ba le d1m1lione di li, rnme Bantsho bone ba le 5 i OOO, Oou .<br />
Basweu ba ne ba ruile lefatshe ja S•utha Afrika go menag nye ga ne go<br />
feta lefatshe je le ruilweng ke Bantsho, mme Bantsho ba le bantsi<br />
ba ne ba lema kgotsa ba nna mo mafa tsh1ng a Basweu. Ka ntlha ya moo<br />
e rile molao o o bolelwa wa ba tshosa tbata bologle m fa ba utlwa<br />
go tww o dirilwe ke motho yo o ne a kaiwa gore ke tsala ya Bantsho.<br />
Baeta pele ba Bantshe ba ne ba kopana, mme ka bonako ba bitsa<br />
lnre., kau '1~ , D<br />
diphu<strong>the</strong>go tsa Bantsho go kopa balaud1 go '~' mo maikaelell ng a<br />
bone, mme ga seka ga thusa sepe, molao wa amogelwa ke parlamente wa<br />
waba,~<br />
tlhomam1s1wa .<br />
"'4<br />
Ke gone e ril~ Kopano e kgolo ya Bantsho e bona selo se ya<br />
tlhopha bangwe ba baeta pele ba bone gore ba e Enyelan~go ya go kops<br />
parlamente ya Enyelane go kganela molao o . Tshwetso e e dirilwe kwa<br />
phu<strong>the</strong>gGng e tona e kopanyeng kwa Kimberley mo b<strong>of</strong>elong jwa kgwedi<br />
ya Tlhakole 1914. Mo phu<strong>the</strong>gong eo go ne ga tla Mr ~dward Dower,<br />
mokwaledi wa ditiro tsa Bantsho. E ne e le lwa ntlha tokololo ya<br />
puso e nna gone mo diphu<strong>the</strong>gong tsa Bantsho, mme e rile a tla Bantsho<br />
botlhe ba sol<strong>of</strong>ela gore o ba leretse molaetsa wa gore Goromente o<br />
khutlile mo maikaelelong a gagwe . Mr Dower e bile e ne e le ngwana<br />
morut1, mme kana barut1 ba ba sweu le bana ba bone ke bone basireletsi<br />
ba Bantsho. B rile a ema ga nna tuulalo, mongwe le mongwe a reeditse<br />
ka kelotlhoko. Mants~we a gaJWe ~ lefa go ntse jalo ga a ka a lere<br />
kgomotso epe, sa gagwe e ne ele go rapela baeta pele ba phu<strong>the</strong>go<br />
gore ba seka ba ya kwa moaeja, le go ba sol<strong>of</strong>etsa gore molao ga o ke<br />
o d1r1s1wa ka bobeloethata, le mororo parlamente e se kake ya tlhola<br />
e~ fetola . Ba ema baeta pele ba Lekgotla ja Bantsbo , bo<br />
S. M. Makgatho, Aa kgw mesi le melelo, bo Dr Rubusana ka lentswe je ~e<br />
BB% tlhatswegileng ka Sekgoa sa Makgoa, bo A. A. Soga a bua mogopolo
wa gagwe ka botswerere jwa thutego. Jaana ga em. ~laatje a tlhontse<br />
a roroma lentswe, a tlhoafetse a ranola ditiro tse di utlw;isang<br />
botlhoko tse puso ya Makgoa e sale e di dira ka go llhomagana fa e<br />
sale ba diragatsa Kopano ya Southa Afrika ka 1910. Ke gakologelwa<br />
sentle Cidimalo e e neng e le mo tlung eo ekete go mo losung lwa<br />
I .f._ 't\.4..<br />
Q.,<br />
tshoganets!; tota le go fegelwa 1<br />
ekete go thata mo bathung botlhe.<br />
Dipue tseo ga di aka tsa fetola maikaelelo a parlamente le fa ; t~ go<br />
le gonnyennyane. Molao wa diragadiwa; Bantsho ba budusiwa Ia<br />
let!aetlae mo mafatshing a Makgoa a ba ne ba nna mo go one.<br />
Ka ntlha ya neo ya ga ~laatje ya go tlhaloganya ka bon.ko ~<br />
melao ya ga Goromente le ya parlanamente i ne • t~e • bone boteng<br />
jw• yone 1e maikaelelelo a yone, mme • bolele~e pe~e se mo~ao o xa<br />
tla se ts.~ang. Jaana o ne a bolele!a pele mo~ao w~ Native BBxKm<br />
Urban &re•s, ~e wa Colour Bar, e bile o boletse Gore di Y.rime<br />
1UB:18<br />
Ministers tsa southa Afrika e t~a nn• Maburu bot~he mo dinyageng tse<br />
di ~00. 0 bo~etse f& me~ao ya Transfa~a ~e ya Frei Stata e t~a a<br />
g•telela K ya Kap Ko~oni nt£neng y& Bantsho.<br />
~~aatje o ne a na ~e kitso ya go ~kgamo~ ~a melao ya parlamente<br />
e e kwadilweng ka Sekgoa se se tobekanyeng, mme • ba • ka buduia<br />
~usulo ~o~o phoki~eng fa ged~o ga mafoko ao go supa boammaarur1<br />
le maikaelel• a one. Jaaka gotwe Montsho ga a kake a reka lefatshe<br />
mo nthuag yo Mosweu, mme o ka le reka fela mo mafatshing a Bantsho,<br />
a supa gore eo ke puo tela ka Bantsho ba na ba sena mafatshe a ba<br />
kaa rekisang mo Bantshung ba kg bangwe .<br />
~laatje o ne a sa lape go supa gore me!ao ya Kepano ya Southa<br />
Afrika e t~a a nna jaaka melao e e ne e d1rt~w& Bantsho kw& Transfal£<br />
le Frei Stata, mme go tla tswelela fela jalo go fitlhela Kopano ya<br />
southa Afrika e .:t..1uR tshw&I'llll ~e Tr•nsfala le ?rei ~t• ta. A tJ.llAil18a<br />
a ba • supa ore Bantsho ba t~a • lat~ege~wa ka nt~ba ya ma1kae1e~o<br />
a Basweu, go ba dira bahumaneg1 gore ba pate~esego go ya go dira mo<br />
'<br />
~<br />
dipo~as~ng 1e mo mesimeng le mo ditirong tsa Basweu •<br />
k<br />
I<br />
•
37<br />
E ne b e le diganka batho bao, Bagale ba Ma-Afrika ba ba<br />
itseng puo le ba ba itseng ba<strong>the</strong>. Ba itse go bua ba ikelametse, ba<br />
sa 1phat1he ka diphuka.<br />
J.L, Dube Mavukusela wa Lezulu, mostmane yo montle yo o ditedu<br />
di t~hephilweng sentle ka botswerere ye o mpa e lekaneng, ye o<br />
tshwanelw ng ke diapare le maemo a be-Presidente ka puo e e betlbale,<br />
Saul Msane monna wa Lezulu ~· o seemo se godileng, ye o tshomi<br />
e mafaratlhatlha, yo o kgaleman8, a bope a garume , a gegenye j~a~a<br />
maru a tladi.<br />
w.B. Rubusana monna wa Lexhosa yo o godileng go ba ~ feta botlhe)<br />
~xaa a thanthologe, a bapis~ melao JE ka go supa bontle kgotsa<br />
bosula jwa yone - a bua ka lentswe je le sesana fa le lekangwa le<br />
seemo sa gagwe , A ole mowa.<br />
Thomas Mapikela - Mmapa wa jfrika, se1that1 sa motho yo o<br />
rategang yo o lentswe le oleng. yo o mafoko ~ex makhutshwane.<br />
Sol.T. ~laatje - mosimane wa Morolon~; sebui se se pelo e<br />
botlhoko yo o en ne a ma itse matsale le matshelo le maitseo a<br />
4. "- ~<br />
badira melao botlhe ba A Southa jfrika, a t!halos~ , a ranola, a sup~ ,<br />
a totobatse maikaelelo a a fitlhegileng, a subGlele bolalome jwa<br />
melao ka puo e e phepa. A bolelt ma13a a b*<strong>the</strong> le dipalo tsa bone<br />
le ngwaga le d1kgwed1 le letsatai ja ditigagalo; a apole melao le<br />
di<strong>the</strong>ro d1kobo tse di bokete tsa mantswe a d1 1khurumed1taeng ka one<br />
d1 be di sale di le segwere.<br />
'
..<br />
BARONGWA BA ~KGOTLA<br />
Lekgotla ja B&ntsho le ne 1t" setse le tlho ~e barongwa e bong<br />
Morut1 J . L. Dube yo o ne e~e<br />
ne f~ ; ~~ ~le mokwk.ledi wa<br />
ene ~esident ya jone, S. T. ~lKatje e<br />
jone; Dr w. B. Rubusan., Mr ~Ul Ms~na le<br />
Mr T. M•pike.la. Batho ba b• ne ba Y• Lontone .. .mme e ri.le ko btl<br />
l - ~<br />
amogelwa ka botsKla jo bogo• ke Dikopano tsa Ba~engwe (British<br />
Bro<strong>the</strong>rhood Oganisation) ~e kamiti ya Methodist(wesleyan Missionery<br />
Committee~ .le KopknO Y• go ganetsa Bokgoba .le go sireletsa S..ntsho<br />
d<br />
(Anti s~aver7 ·~ ~origines Protection ~ooiety) , ~e batho ba bahgwe<br />
ja~ka bo M& Miss H. Colenso ~e Moruti Amos Burnett. Barongwa b• bo~ I<br />
mmkw%~ mokw•ledi wa maf•tshe Mr Haroot yo o ne a bolela mafoko a<br />
bone ka mo par.lwmentens ka go k nyatsa, .le go t l hok kitso ya one<br />
d.<br />
'1 a..<br />
sentle. ~.laatje k& kitso ya g•gwe e e ko teng ,. mo.lao 111. g•gol! puo<br />
ya ga mokwaledi wa mafatshe e go ka t weng e ne e bife.la b•rongwa.<br />
Go tsw• f•, ka thuso ya dikopane ts• Bakau.lengwe lBor<strong>the</strong>rhood<br />
League) barongwa b• tshegets• diphu<strong>the</strong>go di .le dintsintsi mo Lontone<br />
s<br />
.le mo metiing e mengwe, ba ba b• kwala mo d1pamp1ring di ~e d1nts1-<br />
nts1 jaaka Afrisan world, n.ily News , Globe, le tse d1ngwe)ba t.lhal s~<br />
Mo1ao w• maf•tshe a Bantsho e bile b• sup• wmxas bolalome jW¥ one<br />
mo b•thung ba Bantsho.<br />
0<br />
M:D d1kgwed1ng tse tl:w.re zolaotje o ka n• K bulle tft le diphu<strong>the</strong>go<br />
di ~e 50, Dr Rubusana dile 10, Msana di.le 8 , Maphike.la di~e 6 .<br />
Moruti Dube ene o simolotse mafoko fe.la mme a aa a boela Southa<br />
l<br />
Aft1ka ka bonako goy& go batlela ~ baronsw- ~madi .<br />
Diphu<strong>the</strong>go tse r.laatje o ne • bUM .le tsone e ne e Le batho ba<br />
tletse diholo, K kHa b• buisa ka selo se o se itseng tot•, • ba bui~<br />
k• puo e o e itseng, e le bone ba mo utlwang sentle ka yone, • ba<br />
-e...<br />
tlhaloganyetsa maemo a phaladi - Bantsho ba mo go y ne ka ntlha ya<br />
• JA,<br />
mo~ao , go be go bonale fa bonts1nts1 bo ut.lw,na .le b•faladi ba<br />
&ntsho ba southa Afrika.<br />
E rile ka kgwedi ya ¥halane barongw.. b• s•ntse ba tshw•r•nganye<br />
le tiro le dipuo tsa dip~hege t. s• go 4irega ntwa e kgo.lo ya<br />
l
•<br />
1ft<br />
~Q.s~~<br />
Afrika. Ka ntlha ya tiragalo e barons-- ba boe~a b• bone; bot~ne<br />
r~ e se ~~aatje f e~a. o setse k ntse a bua ~e diphu<strong>the</strong>go, ~e<br />
d1kopano, ~e makoko a mangwe a Basweu twa Loni one le kw~ metsing<br />
-;#-<br />
s~~e<br />
mengwe e me g o~o Y,& EnyeLane le ~oto~ante ,<br />
f..lo:A!rt.- "<br />
EA nako eo; s~o~otse ~o~lo lwa gagwe lo ~o itsegeng thata ~o<br />
go tweng Native ~fe 1n ~outh Africa. Mo go lone o tlha~os1tse<br />
ka bot~a~o d1tso tsa Mo!ao w~ Mafatshe • Bantshe, a a ba a supa<br />
mathata a molao o o dit1~weng mo Bantsh~ng.<br />
Q...<br />
Lokw•lo ~• lwa amogel kwa moseja le mo southa &friki fe~a<br />
jaaka lefatshe je le ome~etseng ~e amogela pu~a. Lw• rekwa ka<br />
mathaus~nta, ~wa gatis1wa mme lwa rekwa gape ka mathausanta, ~wa ba<br />
lwa gatis1wa lwa boraro ~e kKK lwa bone mme ~~ ntse lo rekwa fela<br />
ka mataau1santa. Le gomp1eno ~w=•x morago ga dinyaga ise 45 !o<br />
ka1wa gore ke lone pheletso ya mafoko a le pole!o ya Mo~ao wa<br />
Mafatshe a S.ntsho - Native Lan4 Act - Mo~ao o Bantsho ba o i~ang<br />
1<br />
U ' t.~ Jtaj-;,. 4r- ~ 9- jt'ftu ..Df<br />
"-"-e .f.c .I a
•<br />
NATIVE LIFE IN SOUTH AFRIKA<br />
E ri~e ~~aatje a kwa1a buka e a ba a le mo mathateng a ~<br />
~<br />
mangwe, go sena se o ka duerang dijo ~e maroba~o ka sone ka e ri~e<br />
ntwa ya Majeremane e dirt~tlhwatlhwa ya di~o ~e dijo ya go1a thata<br />
kwa Enye~ane. 0 ne ~ k ~~e~a e&e kwa Mafikeng, mme ~ nna • t~uiiw~<br />
ke ~ kgosi Lekoko Montshiwa le Silas Mo~ema ka madinyana.<br />
Ka 19~5 ~laatje o ne a etela Edingburg le Glasgow, mme koo a<br />
fit~~a a buis~ kopano ya merafe ya Afrika e ke ne ke le President<br />
wa yone, mme ~e yone ya mo thuaa ka madi.<br />
Mo tsebeng ya nt~ha ya ~okwa~o ~wa Native Life in Sop<strong>the</strong> Africa,<br />
e le longwe lwa set~hopha sa dikwt1o tsa ntlha tse di ne tsa gatiswa<br />
ge kwadi~we jaana: Go Modiri S. Mo~ema, ka d1tumed1so le kgak<strong>01</strong>o~e1e<br />
e e moanate ya ma~atsi a re a bonyeng mmogo ka kgane~e~• ya Mafikeng<br />
ka ntwa ya Maburu. Mokwkdi ke So~. T. ~~aatje.<br />
\\ With <strong>the</strong><br />
happy days in<br />
-<br />
0 I<br />
au<strong>the</strong>rs comp~1ments and p~easant reco~lections <strong>of</strong><br />
<strong>the</strong> Siege <strong>of</strong> Mafeking.~ .t'1aatje o k:wadi~e 1okwa~e ka<br />
mathata motshegare le ~ bosi!O, mo tla1eng. Ga nna thata go bona<br />
yo o ka 1o gatisang, bagatsisi ba n t se ba mmo~e~a gore ga 1o k~ta ~·<br />
bona <strong>the</strong>ko. E ri~e a tx•••~ 1t~oboga a due~a boora Hughes ~ ~o.,<br />
....<br />
£87 gore ba mo g~tisetse setlhepha sa nt~ha sa dikwa~o di~e ~,ouo •<br />
Ga gona motho ope fa. ese fe~a yo o ki~eng a ~eka go kwa~a<br />
lokwalo yo o 1tsen • matshwenyego le mathata le masww.bi ~e go t~hobaeJ..a<br />
t<br />
)M,..,.,<br />
ga gC) ~eka gore bagatisi ba .moge.le ~.ke matlebe.la (M.s. J a~<br />
,.<br />
g•gwe . Motho fa a simo.l61a go kwala ~okwalo ~wet. nt~ha o t.le •<br />
soJ.<strong>of</strong>e~.! gore ba atsisi ba t.la .lO phamo~a mo go ene go .lO gatisa,<br />
u-:-~<br />
mme k tsoge mo mosong a 11!we, bw.tho bot~he ba bu. ka 10kwa~Q ~wa<br />
gagwe , mme a gakg.ma~e a ba a sw~tbe fa bagat1s1 ba t~homa gana ka go<br />
mongwe ba fose jaaka bone ba ba ne ba<br />
Lefa bagatisi ba itse t1FO ya bone<br />
a,lrft.,<br />
1'9~<br />
gana<br />
1 ~okwa.lo .lwa Q.,<br />
e i re motlha<br />
ga. .P..Laa/je<br />
go fit~he..la ~· w~e±o a 9k a lo ikgatisetsa ka tue.le, mme jaana ~<br />
~ kopa ~.~. King & ~on go ~o rekisa.<br />
-<br />
.IJ.,.<br />
Jaaka re setae re kai~e ~okwalo 10 ne 1wa phamo~wa ka bonako<br />
kB. bw.tho kwa mosej• J.e .w.ono ::sou'tna .A..:t'rika Dlllle l'.S.Kl.ng .Le l'J.a.st;je
d.<br />
ba dira maRl ka lene mme lekwalo ~•• tlhomaaisa leina ja ga Plaatje<br />
....<br />
fa e le mokwadi yG o mogvp J.Q o nono.t'1J.eng J.e yo o kits.O e tia1J.eng •<br />
...<br />
-<br />
E ri~e ka ~~~8 ~laatje a boal Seutha Afrika g~e, mme e riJ.e<br />
fe~a ka bonako a sena go goroga Lekg tJ.a ja ; Kopano ya Bantsho J.a<br />
bo le romela bar n£Wa ba bangwe gape v; kw~ Londone ka one aafGkO<br />
a ~efatshe. ~~aatje • barongwa bw. . Ba<br />
bangwe e ne e~e ~eJ.ope Them., L.T.Mvabaza, J . T. Gumedi ~e H. R.<br />
Ngc•y1ya. Ba XkaK thusiw~ gape ke diphu<strong>the</strong>go ts• BDo<strong>the</strong>rhood Le•gue<br />
Anti S~avery Societ~ , Society <strong>of</strong> Friends . B& kopana ~e ~~e<br />
Min1ster Lloyd George ba ba ba ya Vers~illes kw• Fora kw• marokSRg<br />
• kg& ka81so ya Ktwa ya Majeremane a ne • buiw• gone . koo ba kopana<br />
J.e b•rongw• ba M~buru ba ete~etswe pele ke Genera~a Hertzog ba tsi~e<br />
go kopa gore ba golo~we mo jokong ya ~ Maenge~ese ka fa<br />
puon~~gw. President WiJ.son ya mab.ka a a 14 (14 ~oints} y~ re<br />
meratshwaaa e a.n newe kgoJ.o~esego . Le bar ngwa ba BantshG le bone<br />
bw. ne b~ iJ.e go kopa soa~ selo seo, ~rime M1n1ster ~oyd George<br />
a ba a raya mmog~ le Maburu a re ba ye go bua le Goromente w~ bone<br />
kwa South&. Afrika . Barongwa ba Bantsho ba boa lwa bobedi ba sa<br />
bonw. se ba ne ba ile go se kopa .<br />
E ri~e ba boeJ.a ~outha Afrika ~J.a~tJe a ·sala gape kwa Enyelane<br />
~<br />
a kw•la dikwalo tse dingwe ~neong ~diso ya Setswana ka molodi w~·<br />
pue ts• lefatshe (Tsw~na Readers A internationa~ ~honetics} a lo<br />
.<br />
......<br />
kwala le Pr<strong>of</strong>eso D. Jones wa <strong>University</strong> ya Londone . ~~aatje a tloga<br />
a kwala lokw~lo lo ngwe e bong, Diane tsa Setswana le MaeJ.e a<br />
Sekgoa • a dumalanang nat•o l~etswana ~overb s and European<br />
Equivalents} . Kwa ntle ga dikwalo tse tsa thute~o P~aatje one a<br />
ntse a kwala mo dipampiring, e bile a kwala dikwalonyana tse dingwe<br />
a tlhalosa melao e e gatelelang BantshG mo South& Afrika e bile<br />
a leka go tsitsihosa puso ya Enye~ane go dira 4Jtshwane1o 1~~ yone<br />
go 0<br />
0J.O~a Bantsho. E r~J.e ka ~e~imotnuJ.e J.9~0 ~~aatje a ya C~adM<br />
le amerika go ya go bona botshele jwa BantshQ ~·~~ cone . A pagoJ.ega<br />
sekepe kwa ~ebec, jaana a ya Toronto mme koo a nna dik!Wedi di J.e<br />
pedi a J~j tseetswe godimo ¢ ke Bantshe ba gone; a bua mo<br />
i*pamp*xtng diphu<strong>the</strong>gong di ~e dintsi wme ya re a tswa<br />
K<br />
...<br />
'j4.
gone Bantsho ba mo naya madi a a ka ~ng. ka £500, ba ba ba due~a<br />
0<br />
manne a gagwe kwa hotelen~ . Go tswa Toronto a ya kwa Buffalo go<br />
.lr<br />
bua mo diphu<strong>the</strong>gong di le dintsi tse di mo laleditseng. Le koo ma 7~<br />
naya dtmpho tsa madi. Jaana a a etela metse e mengwe e metona jaaka<br />
New York le Chicago le Washington.<br />
E rile a le kwa New York a ya go bona motse wa Haarlem o go<br />
tweng ke one motse o mogolo wa Bantsho mo lefatah1ng jotlhe . 0 matlo<br />
mKKZxXB mantle le dikereke tse di tona le matlo a metshamekelo<br />
(<strong>the</strong>aters) le dihotele, le dibanka, le mabentlele a mantle nstlha<br />
e nngwe ya motse . Mme ere ntlha e nngwe ya motse gape go bo¢ gole<br />
X&K leswe le lehuma le malwetse le botagwa le modumo, batho ba<br />
kg~t lhaaanye gone . Mme lefa go ntse botlhe ba gololesegile .<br />
E rile go tswa ~oo a etela diksaolo tsa Bantsho jaaka Mississipi11<br />
le Alabama , le Kentucky le mafel# a ~ mangwe kwa borw jwa United<br />
States, a tloga a etela dikolo tse dikgol tsa BaNagro, jaaka<br />
Havard le Wilberforce <strong>University</strong>, le Tuskegee College, a tloga a<br />
kopana le baetaple ba Bantsho jaaka bo Dr Du Bois , Marcus Garvey,<br />
Miller le ba bangwe , Mme a ithuta ka ga kago ya Bantsho kwa<br />
Amerika ~e ka ga mel~o e e ba a usang, mme a fitlhela ·ore melao<br />
ft}:: ~ e S:..~<br />
o ba sireleditse~ Basweu, le fa bone Basweu ka bosi ba ka ne ba le<br />
lefufa le Bantsho.<br />
Plaatje o boile kwa Amerika Ia 1921 mme a goro~<br />
mo Southa Afrika ka 1922. E rile ka sebaka se o ne a le f/f"/16 kvra<br />
~~ k.<br />
Enyelane le kwa Amerika~ a k§&tlhwa thata ke diF pano tsa Bokaulengwe<br />
(Bro<strong>the</strong>rhood League) ka thuso ya tsone le botsala jwa tsone mo<br />
bathung botlhe, le tiragatso ya ~ tsone ya mowa wa ~ Bokre~te ,<br />
mme e rile a goroga mo Southa Afrika a le ka go tlhoma phu<strong>the</strong>go<br />
e e ntseng ~ jalo kwa Kimberley. A bona thuso e kgol mo<br />
k:am,oneng ya De Bare. Ba mo naya ntlQ e tona kgotsa holo go e diri sE:<br />
ka fa o ka ratang ka gone , ba bo ba mo thusa ka madi . Lefa phu<strong>the</strong>go<br />
e e ne ya gola ya ba ya kgatlha batho kwa Kiberley lefa ge ntse jale<br />
ga e a ka ya phophoma 30 tswela kwa ntle mo metsing ya mengwe .<br />
~laatje e rile a sena go boela Southa Afrika a rakarakana gape le<br />
.,..<br />
.d
)-<br />
melao e e huduwang Bantsho, mme ka koranta ya gagwe e ya Tsala ya<br />
Batho e ne e khutl1le mme a sena pampiri e e leng ya gagwe, a<br />
~<br />
tlhabana le melao e ka ~o tshwgetaa diphu<strong>the</strong>go mo metsing ya seutha<br />
Afrika le go kwala mo dikoranteng tsa Bantsho le tsa Basweu.<br />
Gape ka nako e Plaatje o simolotse go kwala ~ dikwalo tsa gagwe<br />
tse dintsi le go fetolela dingwe tsa dikwalo ~ tsa ga<br />
~hakespear mo p~ong ya ~etswana e bOOf Julius Caesar, The Merchant<br />
<strong>of</strong> Venioe, The Commedt <strong>of</strong> ~rrors, Romeo ana Juliet, Much I do<br />
about Nething le O<strong>the</strong>llo, a ba a sLmolola maitiso (novel) Mhud1, kwa<br />
ntle ga ge rulaganya padiso ya ~etswana, le ge kwala difela tsa<br />
setswana di ka nna makg 1 a matlhano (500}, le go phutha mantswe a<br />
'1<br />
Setswana go a tlhalola ka Seengelese (D1otionery} le go kwala<br />
dikwal nyana tse dingwe ~ pamijlets.<br />
h<br />
Ka Seetebosigo 193/Jf ~laat1e o simolctse go gatisa koranta nn~e<br />
a e bidiwa Our Heritage<br />
w<br />
t~anga gangwefela mo d1kgweding tse th&ro.<br />
(Boswa jwa R•naJ, e le 1 kwalo lo lo .xxa<br />
h.<br />
Madi a go taaa pamp1r1<br />
e a ne a tswa mo ge Mr W.J. Mushet mohum1 wa Kapa ye ~ ne a le mo1di<br />
wa dino jaaka Plaatje ka esi,mme pampiri e e ne ele ya ge rera kilo<br />
ya din , le fa le~le e ne e na le mafeko a mangwe . Plaatje ka nako<br />
e o ne ~~· morQ8gwa yo m golo ( Specixal Deputy J wa liopano ya<br />
'aid1 (Independent Order <strong>of</strong> True Temp~trsJ. Tire ya gagwe e ne ele<br />
go ~ tsamaya le metse le metsana a rera kilo ya dine a ba a tlhoma<br />
me~laagana (Temples} kgotsa di~epano,le go emela mookami ye mogolo<br />
(~;,fQ Templ~r J mo mannong itlhe. o bile a tlhoma m tlaagana<br />
wa ntlha kwa Mafikeng ka 1~28. D1toko1 lo taa K pano ya Ba1di e ne<br />
ele 100,000 mo southa .rrika ka nako eo, e le Bantshe le Bammala le<br />
Basweu. Basweu ba ba golo jaaka Motlotlegi Theo Schreiner le<br />
m~humagagi wa gagwe , Mr Tam a Searle, Mr W.J. Mushet, Mrs Kate<br />
~tuart, Mrs stakesby Lewis le ba ban~e e ne e le ditokolole tsa<br />
kopano e le Bammala be Mr W.M.Ba~genpoel, Mr J.Dowl.ng, Mr C. J .<br />
V1lgoen, Mr Kroneberg le bone e ne e le ba Kopan e. Plaatje o<br />
a kaXBBxD~ tle a re Kopano ya Baidi ke sekai se baagi ba<br />
Seutba Afrika ba ka bo ba le sone ka go tshwaragana mo go senang<br />
maiJutlo a mmala.
..<br />
Go tswa ka ngw~ga wa 1928 go ya bok~ut~•n~ jwa botshelo jwa<br />
g&gwe ka l~J~ ~laatje o ne ~ tlhaban. ntwa Y• mokwalo o mos• kgots~<br />
sepelete s~ ~etswnaa . Fa e s~e Robert Mo£fat a baa ~etswana mo<br />
pampiring fa a fetolala xwwtwx~aikia Beibele mo ~etswaneng bogologolo<br />
4.-<br />
ka 184~, Sets~ se ntse se kw&lwa fela j~lo ke b• ba mo setseng<br />
morago bo Willi~ Crisp KWa kereke Y• Enye1ane 1e bo wookey 1e Tom<br />
Brown b• kereke ya Lond~ne mo dikw•long 1e mo dipa1ong 1e mo dikopelong<br />
mme mokwalo w• sone o itumedis~ Batswana botlhe go tsw• kW• nokeng<br />
e Ntsho go Y• go tsena ~&mbesi . Mo dinyageng ts. 19~8 le morag<br />
barutegi ba Makgoa ba dikolo tse dikgolo tsa Johannesburg b•<br />
k ~ ~<br />
1phe1hetse mokw~lo w~ Setsw•na ba re gao~ lebag~ le modum wa puo<br />
ya sone ka fa molaong w• ki tso Y• ~epele)a ( orthographf.J mme b•<br />
1thusumetst go dira diphetego dingwe mo mokwaong. Lefa gontse jalo<br />
e rile ba b •kanya gonL~e ba tla ba senya fa gongwe g• go kw~l• medumo<br />
e e 45 ya ~etsw~na.maxa ~laatje o supile gore fa mokw~lo wa<br />
~etsw~na o le boleo mme wa ~eengelese le dipue tse dingwe tsa<br />
~ekgoa di 1e<strong>of</strong>ile bogole. A raya baithutshumetsi a re Ngaka l ika1~fe .<br />
Kgang e ya sepe1eta e na ya tsa~ seb•ka sa dinyag• di le dintsi<br />
mme Y• boifisa bagatisi go gatis~ dikwalo ts• ~etswana ya ba ya b<strong>of</strong>a<br />
maboge ~ bakwadi ba setswana ba le bantsi, begol• ene ~laatje yo o<br />
ne a rulaganya dikwalo di le dints1 ka tsone dinyaga tsto.<br />
E rile ka ngwaga wa 1931 go le gwetla ~laatje a etela Belgian<br />
COngo . A goroga kwa Elizabethville mo kgaolong ya Katanga, a tLora<br />
t ~<br />
a tho~homela go ya Lokandu le Stanleyv1lle le Basoko kwa ~ re ga<br />
lefatshe, a ba a phunyeletsa go ya go tsena kwa Leopoldville ntlheng<br />
ya bophirimatsatsi. Loeto lwa gaewe e ne ele go bona le go ithuta<br />
maemo le dit1ro ts~ ~ Babusi ba lef~tshe leo ka Macelege<br />
(Belgi•nsJ mme puo ya thuto le dikw~1o tse ditiro ke Se or •<br />
rla~tje e rl~e 1 oro o tsw one a bolela fa Bantsho ba koo<br />
ba le kwa mor&JO thata ga a tsho ba S outha Afrika ka thuto ya<br />
dikwalo, ka ~o sena dikolo tse ditonk J•akK mono, mme e bile le<br />
dikolo tse dipot1~na di le kgaka1al:: :a kala le lO :butna lekana ba tho<br />
ba dimil~one tse di 15 ts~ ~a 1 ba ~ el 1 n ~on o. Lefa go ntse
... P !7. ... .: iOLO<br />
I<br />
J .,<br />
""" viA> I •<br />
OLO II.<br />
KGA 'JLO III •<br />
KGAUL.O IV •<br />
K.GAOLO V.<br />
KGA
-62-<br />
Permit for<br />
Possession <strong>of</strong><br />
Radio Apparatus.<br />
to a fine •<strong>of</strong> five hundred pounds •<br />
.<br />
73. (1) The Controller may grant to any<br />
person a permit for a limited period for<br />
<strong>the</strong> possessipn by such person <strong>of</strong> any radio<br />
apparatus an:condition that such apparatus<br />
is not during such period used for <strong>the</strong><br />
purpose <strong>of</strong> transmission or reception •<br />
•<br />
(2) No fees shall be payable for a<br />
.<br />
Persons Employed<br />
as Operators.<br />
permit granted under sub-section (1) •<br />
•<br />
74. No p~son shall be employed as an<br />
operator at a radio transmitting station,<br />
unless he is a British subject or a<br />
Qancellation <strong>of</strong><br />
Licences,<br />
•<br />
British-protected person •<br />
•<br />
75. The Controller may at any time cancel<br />
.<br />
•<br />
any licence ~~sued in terms <strong>of</strong> this<br />
Liability <strong>of</strong><br />
Government for<br />
Licensee's Acts.<br />
•<br />
Proclamation:<br />
76. No liability shall attach to <strong>the</strong><br />
•<br />
Controller or <strong>the</strong> Government in respect<br />
<strong>of</strong> any action~, claims or demands which<br />
•<br />
may be brought or made by any person in<br />
conse~ence <strong>of</strong> any damage arising from<br />
1
1. rhuthoJ.oJ.o<br />
I 1 vrANv YA NTLHA ~ TJ,WAI!:~Nu<br />
II.<br />
J. . Vi t sh1lalreJ..o<br />
2 . Ditlso<br />
3 . rn1e! • Bonyana<br />
4 . Teemane~ Motsa~isa rose<br />
--<br />
~ . KgokeJ.eJ.o ya ~utswan. rd<br />
~ . U1kgos1 tse Thfro tsa Butswa~<br />
~ . TJ.haselo ya ga Jameson<br />
4 . Nterel1Ui.ne<br />
5 • .1.1oso lwa Ga Kushumane<br />
6 • .l.l()so lwa ga Montsh1wa<br />
III. Gu KGARATJ..BJS~ BOT8lfb;.uO<br />
l •• li~abeth ~llith MbelJ.e<br />
~ . NyaJ.,e<br />
~ • .Ma1'1keng . M•fet J.ed1<br />
Ntwa ya Maburu<br />
Koratnta ya Ba tswa.na<br />
4 . Mohutha Babereld . MLA~<br />
IV . JJI)(GANG .l.Jii .Lr.[!CGANET~u<br />
1 . ~ pan J& Vipus•<br />
~ . rhu<strong>the</strong>g ya Basweu<br />
~ . Kopano ya M&rafe.A.N. C<br />
~ . Teng Eabavu<br />
1. Tsala ~ Batho<br />
5 •. ~oJ.a Bantahe wa .Leflll tshe<br />
6 • Z"Ol1b"WM.<br />
V. JJIK'n ·<br />
~.Native ~e in ~outh Africa<br />
~ . Tuduet•• go ~hakeapeare<br />
3 . Baro~ gape<br />
4 . V1kwal<br />
5 . Mosepel& wa Amerika<br />
6. Kopano ~ Bakaulengwe<br />
7. V1kwal<br />
ll!lrft1A89~il&- -~ ~~J'~<br />
a.t:Sepe.Leta •<br />
VI . mgt:S~r~~ ~ VI rHUT~GO<br />
.L . ~eto *wa Kong<br />
2 . Kopano ya Baldi/ Boswa jwa Rona<br />
~ .<br />
VII KOrANu YA BUF~W
~~~".tk J~eq_. ft- fb T (<br />
jft:,~ ' · I<br />
Ik'~~ '1~~~ f.t,~<br />
~'-&' ~<br />
'A~ -<br />
1[.!! ,-r&..e. '<br />
:Dtlfll~&<br />
~ ·-~<br />
f~ - - '<br />
!Jl .~~~~<br />
~ ~~,_.lf1.<br />
~"""~#><br />
~<br />
~~-~<br />
/&.CSA4hl.<br />
~~~ -C<br />
'<br />
f~lGi./t<br />
M.let47<br />
~--k<br />
~{~~~< · *ft<br />
~~ ~~'-"<br />
·-~~ fJKc<br />
1'~ "5~<br />
I 4F~3<br />
~<br />
'<br />
I I<br />
-
A 'i<br />
TO BK I NBJ5R'fi!tD A8 TlW LAST PARAGRAPH OP CIJAf'W'{ VII<br />
- . - - -<br />
ene<br />
... kana p,., aS. J• eplo J bab&cU. 'b& 1 kWle 1• lwa<br />
utln :pu. ,. p Plaa.ff u ai'ae'beq ta bou. ba nne 1• •lebela a<br />
ukwalo • pp ~· •; p _,lho a , M lte a nM 1• aeohftubo<br />
sa sa naa J• 1ra ••1 4lpe1\IJ'&S ta •<br />
JPa so ka be a- na le Be 1I&Dil ba le banta1 'M ba 1aq<br />
Seb\U'U.. re lea be re t'enya 1• •lebela a 11ekwalo le 41JUO ,.. ga<br />
!'laa'J• ka Seburu •<br />
. .
.. ,<br />
CHAPTER IXe<br />
-·<br />
•<br />
. . ..<br />
I<br />
_.di ·• ~le .o -.,1e o.hwane1o Ja go ltae laana M p Plaatje t<br />
I<br />
1. FrecSarS. Ywk a' L1t4aer a taeon a Pbalane 1888 na .Pn1el •<br />
a, ~eka Rlohard •t j a taene k:a .r.we'tse 19<strong>01</strong> Jcwa Jlatlpq,<br />
a. 1f '•1 .Ql1Ye a taeewe ka 18o& na Mattana<br />
••• B a taeon lra 1907 lea Ma.t1k~<br />
&. .., . I<br />
e, J u OQ'el).be~& .....<br />
I<br />
eka<br />
a taweowe· ka 1810 kwa ':'eaane<br />
1918 lara Te~e.<br />
Ba a 1• 6 ba abule pel• fiA l'J'&be • . Guteyera • ahule u boaea lea<br />
1814. ~laa t~ • mo leltla •• ltpelona 8 Ja lokwale ~-... aa.sw• ~~~ ~ .. .<br />
Lite 1n SGlltA AtrS.••'l•e.•t•l OUv• • ahule ka kael~ . - ~._ ...... .<br />
(Jlu .l,p1d..Uo) 1a 1918 Rna- o ... gepela. a s• neela·-·(citUoat•l ~<br />
I 't<br />
· nalo 1• ,..... 1• .. alnena Ja p ••<br />
lf!dflicak,- 3t Lld&11'•1r&a'• 8ent1 Jaaka.a ne a lt1d1wa tela Jce ·<br />
ba<strong>the</strong> be~ e ne a le uat•n• 1• tllap.tlbap• wa 41uca tEa -· aala "1<br />
1• kl--- 41pue le 4t1 ala le 15e •pel& le so tahaa•• set~. · ~<br />
~ a aena p Jcsepbllala 4.1xqap a caeleke -...<br />
''<br />
'<br />
Tt l»e ~r -.4 •• <strong>the</strong> lDal iarasraph ~<br />
0~<br />
Ncaore •·•IMU!lt...~Wtl• le ene JrlllU1 • 41 ootlhe taa SoUtt;a Ul-S.b<br />
- - _<br />
1 ~ ··~' a tllpla bana ba 1• bane • baaiJI&ne ba le b&rar , moe •<br />
.. ________ ___<br />
Namore a.. M•ka IU.tba£4 ke ene aelekalqana tela ae ae •• ••ns ••<br />
ba p laa t~•. Jteene begolo o 41ohobota1 41 ehwaDana 1• taa p PH.<br />
''·'llll• elttle o .bua belte, a 'U»sl•• Jaaka rragn. lA ene ke ae41ba aa<br />
~ oetl.M taa Sou ttt.Ah'lka, mM a · ba a ~ cU tlhao• ka . go tolakela ••.<br />
s1 ~ t;a ao 41DJa&•aa d1 le ~s•l •• Kapa Koloni 1• lara 'lTI.na ~<br />
~atl.Ain • moaet le ba11Ju.ne (ba l• bane. •<br />
. &. IIIINDd • ll.eJ J..• en• IDlU1 .a dipue ,ootllw .taa , e, k.<br />
• - _,....., Jaalra taa be • 1<br />
Jlll&di ~ .,.8<strong>01</strong>0 • dJk,.J. • le ta• di _b~'-·60-nc<br />
· le bo .8e.hope$uer. 0 llpl&l• ka 1946 a tlep~<br />
'<br />
"(
Collection Number: <strong>A979</strong><br />
Silas T MOLEMA and Solomon T PLAATJE <strong>Papers</strong><br />
PUBLISHER:<br />
Publisher:- <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand<br />
Location:- Johannesburg<br />
©2<strong>01</strong>2<br />
LEGAL NOTICES:<br />
Copyright Notice: Copyright for all materials on <strong>the</strong> <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong> website is owned by<br />
The <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg and is protected by South African<br />
copyright law. Material may not be reproduced, distributed, transmitted, displayed, or<br />
o<strong>the</strong>rwise published in any format, without <strong>the</strong> prior written permission <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>University</strong> <strong>of</strong><br />
<strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg.<br />
Disclaimer and Terms <strong>of</strong> Use: Provided that you maintain all copyright and o<strong>the</strong>r notices<br />
contained <strong>the</strong>rein, you may download material (one machine readable copy and one print<br />
copy per page) for your personal and/or educational non-commercial use only.<br />
People using <strong>the</strong>se records relating to <strong>the</strong> archives <strong>of</strong> <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, The Library,<br />
<strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand, Johannesburg, are reminded that such records sometimes<br />
contain material which is uncorroborated, inaccurate, distorted or untrue. While <strong>the</strong>se<br />
digital records are true facsimiles <strong>of</strong> paper documents and <strong>the</strong> information contained herein<br />
is obtained from sources believed to be accurate and reliable, <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong>, <strong>University</strong><br />
<strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand has not independently verified <strong>the</strong>ir content. Consequently, <strong>the</strong><br />
<strong>University</strong> is not responsible for any errors or omissions and excludes any and all liability for<br />
any errors in or omissions from <strong>the</strong> information on <strong>the</strong> website or any related information<br />
on third party websites accessible from this website.<br />
This document is part <strong>of</strong> a collection owned by <strong>the</strong> <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand,<br />
Johannesburg and deposited at <strong>Historical</strong> <strong>Papers</strong> at The <strong>University</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Witwatersrand.