Kukułka (Storczyk, Stoplamek) bzowa

Kukułka (Storczyk,
Stoplamek) bzowa
EN
Dactylorhiza sambucina (L.) Soó
Synonim: Orchis sambucina L.
Rodzina: Storczykowate – Orchidaceae
Status
W Karpatach polskich gatunek zagrożony
(EN); w Polsce narażony na wyginięcie (VU) –
Cz. K., Cz. L.
Morfologia i biologia
Geofit, bylina o bulwach krótkich, płytko
podzielonych. Pędy kwitnące osiągają wysokość
od 10 do 20(30) cm. Pędy nadziemne zaczynają
wykształcać się od połowy marca, a kwitnienie
trwa od połowy kwietnia do połowy maja. Kwiaty
występują w dwóch podstawowych odmianach
barwnych: żółtej i czerwonopurpurowej oraz
w barwach pośrednich: czerwono-żółtej, żółtoczerwonej
lub różowej. Liczba chromosomów 2n =
40, 42 (Mrkvicka 1992) – dane spoza Polski. Zwykle
40–80% osobników kwitnie i wydaje nasiona
(Bernacki, Mróz 2001; Wróbel 2006). Rozmnaża
się głównie z nasion.
Zasięg ogólny
Gatunek europejski (Meusel i in. 1965), reprezentujący
podelement środkowoeuropejski i typ
zasięgowy alpijsko-północnoeuropejski (Zając,
Zając 1997), rozmieszczony w strefie umiarkowanej
oraz w górach stref subśródziemnomorskiej
i częściowo także śródziemnomorskiej (Meusel
i in. 1965). Zwarty areał obejmuje obszar od
60 o
20 o 0 o
20 o 40 o 60 o
60 o
+
+ + +
+
40 o
40 o
0 o
40 o
20 o
0 500 1000 km
456

Jest gatunkiem górskim schodzącym częściowo
na niżowe, wyżynne i podgórskie przedpole gór
(Zając 1996). W Polsce południowej przebiega
północna granica zwartego areału środkowoeuropejskiego
(Bernacki, Mróz 2001). W południowo-zachodniej
części Polski występuje obecnie
tylko w Sudetach (Pogórze Kaczawskie, Pogórze
Bolkowsko-Wałbrzyskie, Rudawy Janowickie,
Góry Bardzkie i Złote oraz wschodni kraniec Gór
Opawskich) (Bernacki, Mróz 2001). Od szeregu
lat nie potwierdzono żadnego ze stanowisk notowanych
wcześniej na Nizinie Śląsko-Łużyckiej
i Śląskiej. W Karpatach polskich gatunek ten
obserwowany był w wielu regionach: Pogórze
Cieszyńskie, Beskid Śląski i Żywiecki, Gorce,
Beskid Wyspowy, Sądecki i Niski oraz Bieszczady,
jak również Tatry i Pieniny. W Polsce
środkowej Francji, południowych Niemiec, południowej
Polski i południowo-zachodniej Ukrainy,
po północną Hiszpanię, południową Francję,
południowe Włochy, Grecję i północno-zachodnią
Turcję. Ponadto ma trzy dość duże, peryferycznie
położone, wyspowe centra występowania
w południowej Skandynawii, na Kaukazie i na
północnym pobrzeżu Afryki (Meusel i in. 1965).
Europejskie maksimum wysokościowe znajduje
się we Francji – 2400 m n.p.m. (Künkele, Baumann
1998).
Rozmieszczenie w Polsce
Kukułka bzowa notowana była dotąd w Polsce
na około 170 stanowiskach, jednak w ostatnich
latach jej obecność potwierdzono tylko na
niespełna 1/4 z nich (Bernacki, Mróz 2001).
T
H
K
Rg
Rd
Pg
50°
19° 20°
21° 22°
Wisła
Soła
Skawa
++ + + + + + + +
+ +
+ +
+
Raba
Dunaje jec
2500
1500
+
1000
+
700
0 50 km
400
250
19° 20° 21° 0
22°
49°
Wisłoka
Wisłok
San
23°
50°
457

południowo-wschodniej, poza Karpatami notowany
był wcześniej także w południowej części
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i w Górach
Świętokrzyskich (Bernacki 2001f; Bernacki, Mróz
2001). Dactylorhiza sambucina jest gatunkiem
reglowym (Zając, Zając 1997), którego najwyżej
położone stanowisko w Polsce stwierdzono w Gorcach
koło Lubania na wysokości 1115 m n.p.m.
(Kornaś 1957).
Rozmieszczenie w Karpatach polskich
Na obszarze polskiej części Karpat odnotowano
dotąd ponad 70 stanowisk kukułki bzowej,
przy czym za współcześnie istniejące można uznać
tylko około 30% z nich. W zachodnich rejonach
Karpat gatunek ten potwierdzono obecnie tylko
na pojedynczych stanowiskach na Pogórzu Cieszyńskim
(T. Beczała, mat. npbl.), w południowej
części Beskidu Śląskiego i w Beskidzie Żywieckim
(Bernacki 1999, 2000a). Bez aktualnego
potwierdzenia pozostają także wcześniejsze notowania
w Beskidzie Wyspowym (Towpasz 1975)
i w Tatrach (Piękoś-Mirkowa 2001a). Największe
współczesne skupienie stanowisk kukułki
bzowej w polskiej części Karpat znajduje się na
obszarze pomiędzy wschodnią częścią Pasma
Lubania w Gorcach (W. Bartoszek, mat. npbl.;
L. Bernacki, mat. npbl.; A. Błońska, mat. npbl.;
M. Kozak, M. Nobis, mat. npbl.; I. Wróbel, mat.
npbl.), Pieninami Właściwymi (Zarzycki 1981;
Wróbel 2006; L. Bernacki, mat. npbl.), a Pasmem
Radziejowej w Beskidzie Sądeckim (A. Błońska,
mat. npbl.; K. Stawowczyk, mat. npbl.; I. Wróbel,
mat. npbl.). Z kolei w Beskidzie Niskim (K. Oklejewicz,
mat. npbl.), włącznie z Pasmem Bukowicy
(Grodzińska 1968), a także w Bieszczadach (Jasiewicz
1965) obecnie potwierdzono tylko nieliczne,
pojedyncze stanowiska (Kalemba, Korzeniak
2005; K. Oklejewicz, inf. ustna.; P. Pawlikowski,
inf. ustna; M. Scelina, mat. npbl.).
Siedliska
Kukułka bzowa występuje najczęściej w miejscach
o ekspozycji południowej lub do niej zbliżonych,
zwykle na siedliskach odsłoniętych
i nasłonecznionych, rzadziej w luźnych zaroślach
i w świetlistych lasach. Rośnie na umiarkowanie
suchych lub świeżych rankerach brunatnych
i glebach brunatnych wytworzonych z litych skał
klastycznych. Poziomy powierzchniowe tych gleb
charakteryzują się odczynem silnie kwaśnym
(pH w H 2 O 4,3–5,0, pH w KCl 3,6–4,6) i znaczną
zawartością próchnicy (5,5–11,1%), o niskim
stosunku C:N (poniżej 10) (L. Bernacki, A. Miechówka,
mat. npbl.).
Fitocenozy
Najczęściej występuje na łąkach należących
do rzędu Arrhenatheretalia, w ubogich murawach
z rzędu Nardetalia oraz rzadziej w widnych
lasach reprezentujących rząd Fagetalia sylvaticae
z dużym udziałem roślin światłożądnych i ciepłolubnych,
a także w strefach ekotonowych pomiędzy
łąką a lasem lub zaroślami (Kornaś 1957; Towpasz
1975; Zarzycki 1981; Bernacki, Mróz 2001; M. Scelina,
mat. npbl.; K. Stawowczyk, mat. npbl.).
458

Charakterystyka populacji
Populacje Dactylorhiza sambucina w Karpatach
liczą zwykle od kilku do kilkunastu, a tylko
sporadycznie do kilkuset osobników. W ostatnich
latach zaznacza się bardzo wyraźnie spadek
liczebności w wielu populacjach. Na licznych stanowiskach
obserwowanych w latach 2000–2007
odnaleziono tylko po jednym osobniku, na przykład
koło Cisownicy na Pogórzu Cieszyńskim
(T. Beczała, mat. npbl.), na Okrągłej w Beskidzie
Żywieckim (L. Bernacki, mat. npbl.), na Bartoszowej
Polanie u podnóża Babiej Góry (W. Stachnowicz,
inf. ustna) i w Wetlinie (P. Pawlikowski,
inf. ustna), a na innych zaledwie po kilka osobników,
jak miało to miejsce w Złatnej koło Ujsół
(L. Bernacki, mat. npbl.) oraz koło Baligrodu
(M. Scelina, mat. npbl.) i koło Ustrzyk Górnych
(Kalemba, Korzeniak 2005). Za zdecydowanie
najliczniejsze w polskich Karpatach uznać należy
obecnie stanowiska w Pieninach, gdzie dwie spośród
12 stwierdzonych w ostatnich latach populacji,
liczą po około 500 pędów kwitnących (Wróbel
2006 i mat. npbl.) oraz w Paśmie Lubania w Gorcach,
gdzie w 2006 r. największa spośród kilku
obserwowanych populacji liczyła również około
500 kwitnących osobników (M. Kozak, M. Nobis,
mat. npbl.). Całkowita liczebność kukułki bzowej
w Pieninach wahała się w ostatnich latach od
1000 do 1400 pędów kwitnących (Wróbel 2006
i mat. npbl.), a na terenie Gorców szacowana jest
na około 1000 osobników (M. Kozak, M. Nobis,
mat. npbl.). Na uwagę zasługują również populacje
występujące w zachodniej części Beskidu
Sądeckiego, które liczą zwykle od kilku do kilkudziesięciu,
a maksymalnie kilkaset osobników
(K. Stawowczyk, mat. npbl.).
Zagrożenia
Jako gatunek górski kukułka bzowa, utraciła
obecnie całkowicie swe niżowe i wyżynne
placówki, a w górach wykazuje znaczny spadek
liczby stanowisk. Wyższa kategoria zagrożenia
dla Karpat polskich, niż dla całego kraju, wynika
z lepszego stanu zachowania populacji na stanowiskach
w rejonie Sudetów i na ich pogórzu (Bernacki,
Mróz 2001). W niższych, łatwo dostępnych
położeniach górskich gatunek ten zanika głównie
wskutek przeorywania łąk i pastwisk oraz nawożenia,
co w następstwie zmienia właściwości chemiczne
ubogich i kwaśnych gleb łąkowych, a także
powoduje bujniejszy wzrost gatunków o wysokiej
produkcji fitomasy, które utrudniają rozmnażanie
i ograniczają występowanie kukułki bzowej.
Z kolei w wyżej zlokalizowanych, trudniej dostępnych
miejscach przyczyną zaniku tego gatunku
jest często zaprzestanie koszenia łąk i ich spontaniczne
zarastanie przez krzewy i drzewa, a także
sztuczne zalesianie polan górskich (Bernacki,
Mróz 2001).
Ochrona
Dactylorhiza sambucina podlega w Polsce ścisłej
ochronie gatunkowej. W Karpatach dodatkowym
sposobem zabezpieczenia zasobów tego
gatunku jest ochrona 12 współcześnie notowanych
stanowisk w Pienińskim Parku Narodowym,
gdzie jedyną formą zabiegów ochronnych
było wykaszanie niektórych łąk (Wróbel 2006).
Najlepszym sposobem ochrony kukułki bzowej
jest utrzymanie ekstensywnej gospodarki łąkowopastwiskowej
w miejscach jej występowania, co
w szczególności dotyczy okresowego koszenia.
W związku z dość wysokim stopniem zagrożenia
D. sambucina, należy postulować, aby wszystkie
stanowiska liczące powyżej 10 osobników objęte
zostały ochroną czynną w ramach użytków ekologicznych
lub rezerwatów przyrody. W ich obrębie
obowiązywać powinien bezwzględny nakaz
zachowania dotychczasowych form gospodarowania,
bądź to w postaci mało intensywnego, okresowego
wypasu albo przynajmniej sporadycznego,
nieregularnego koszenia, które powinno odbywać
się pod koniec lipca, nie rzadziej jednak niż
jeden raz na 5 lat (Bernacki, Mróz 2001). Postuluje
się przyznanie kukułce bzowej bardzo wysokiego
priorytetu, jako gatunku wskaźnikowego,
w krajowym systemie programów rolno-środowiskowych.
Wskazane byłoby także rozszerzenie
stałego monitoringu w Karpatach o przynajmniej
5 stanowisk zlokalizowanych poza Pieninami.
Leszek Bernacki, Iwona Wróbel, Krzysztof
Stawowczyk, Tomasz Beczała, Agnieszka
Błońska, Maciej Kozak i Marcin Nobis
459