30.01.2014 Views

Vuk'uzenzele

Vuk'uzenzele

Vuk'uzenzele

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Lweti 2012 Vuk’uzenzele<br />

3<br />

Temphilo<br />

Sitsatsela kubaseCuba kufundza kuvikela tifo<br />

Gabi Khumalo<br />

Bekakulibanga le-12, ngalesikhatsi Kgotlaethata<br />

Aaron Molefi eva kutsi batali<br />

bakhe abanayo imali leyenele yekumtfumela<br />

enyuvesi, uyewacabanga kutsi<br />

emaphupho akhe ekukhipha bemndzeni<br />

wakhe ebuphuyeni sashabalele.<br />

Molefi ukhulele emakhaya kusigodzi i-<br />

Mareetshane, lesingaba ngemakhilomitha<br />

langema-50 kusuka eMahikeng. Bekangulomunye<br />

webafundzi labavelele belibanga le-12<br />

bemnyaka weti-2002 lowaphumelela nga- “A”<br />

kuTibalo waphumelela futsi ngabo- “C”<br />

kuSayensi neSingisi. Molefi bekangati kutsi<br />

hulumende uniketa imifundzate kubafundzi<br />

labavela kumimango lebeyincishwe ematfuba,<br />

angati ngisho kwakufaka sicelo leso.<br />

“Ngiyengadvumala kakhulu futsi bengicabanga<br />

kutsi kute lokunye lengingakwenta<br />

ngaphandle kwekufuna umsebenti. Kubanye<br />

bebangani bami lebengifundza nabo labangazange<br />

baphumelele, besengiyinhlekisa,<br />

bangibuta kutsi kusitani kuba nemiphumela<br />

lemihle kepha ungakhoni kuya enyuvesi,” asho<br />

akhumbula loko.<br />

Ngalelinye lilanga, make wakhe wavakashela<br />

lowayenguthishela waMolefi kumabanga<br />

laphasi, lowabatjela kutsi baye kuLitiko Letemphilo<br />

Lesifundza, bafike bachaze simo sabo.<br />

Litiko labeselimgcugcutela kutsi akafeke sicelo<br />

semfundzate wekufundza eCuba ngaphansi<br />

kweluhlelo lelisivumelwano sekubambisana<br />

lesisemkhatsini wematiko etemphilo eNingizimu<br />

Afrika neCuba, loniketa bafundzi<br />

labanemlandvo wekuncishwa ematfuba imifundzate<br />

yekuceceshelwa temphilo eCuba.<br />

“Bengingati nekutsi umfundzate lonje ukewabakhona<br />

kute kube ngilelolanga ngobe<br />

lwati lolunjengalolu alutfolakali etindzaweni<br />

tasemaphandleni.”<br />

Molefi, lobekaneminyaka leli-19<br />

ngalesosikhatsi, bekangulomunye welicembu<br />

lelabafake ticelo laba-15 labaphumelela.<br />

Ngamhlaka 5 Inyoni 2004 Molefi, kanye nalabanye<br />

bafundzi, bagibele kwekucala indiza<br />

lebabhekise eCuba. “Bengijabule kakhulu.<br />

Besiphikisana ngekutsi ngubani lotawuba<br />

ngewekucala kungena ngekhatsi endizeni,<br />

Mphatsiswatiko weTemphilo kuSifundza saseNyakatfo Nshonalanga, Magome Masike, uvalelisa licembu<br />

lebafundzi labalibhekise eCuba, bayofundzela budokodela.<br />

ngabehlula ngaba wekucala kungena ngekhatsi.”<br />

Umnyaka wekucala bawucitse baseNyuvesi<br />

i-Sagua laGrande bafundza Sipenishi ngembi<br />

kwekucala kufundza tifundvo tetemphilo<br />

ngemnyaka lowalandzela.<br />

“Kufundza Sipenishi bekuyinselela futsi<br />

kwangitsatsa sikhatsi lesidze kusifundza.<br />

Tinyanga letisitfupha tekucala betimatima,<br />

kepha besitimisele kantsi nebafundzisi bebanalesikhulu<br />

sineke,” kusho yena. “Bantfu<br />

baseCuba bayanakekelana ngekwemvelo,<br />

ikakhulukati kubantfu lababuya kulamanye<br />

emave,” solo kusho yena.<br />

Molefi ubuye eNingizimu Afrika ngemnyaka<br />

weti-2010 kutocedzisa tifundvo temnyaka<br />

wekugcina eNyuvesi yasePitoli. “Bekumatima<br />

kusuka ekufundzeni ngeSipenishi kuya<br />

kuSingisi futsi kepha ngasebenta kakhulu,<br />

ngacedza tifundvo tami ngenyanga Ingci<br />

yemnyaka lofile ngabese ngibhalisela kuba<br />

ngudokodela. Ngacala kusebenta eSibhedlela<br />

iTshepong lesiseKlerksdorp, ngenyanga<br />

Inyoni yemnyaka lofile. Umcimbi wetfu<br />

wekwetfweswa ticu bewubanjelwe eStellenbosch<br />

ekucaleni kwalomnyaka,” kusho yena<br />

ngekuticabha.<br />

Molefi utsatsekiswe inchubo yetemphilo<br />

yaseCuba, lecodze ngco kutemphilo lesisekelo.<br />

“I-Cuba iphuyile ngekwetinsita kepha<br />

inchubo yabo yetemphilo yinhle kakhulu.<br />

Uniketwa msebenti wekuncedza imindzeni<br />

lengaba ngema-500, ngekubahlola bungako<br />

bekupompa kwengati nebungako bashukela<br />

engatini. Labobantfu bangumtfwalo wakho<br />

kantsi kumele ubanakekele futsi ubati kute banakekele<br />

tifo tabo.” Kepha-ke bantfu baseCuba<br />

ngalokutayelekile banakekela tifo ngendlela<br />

yekuphila.<br />

“Labagcila kuko kuvikela kunekwelapha.<br />

Ngulesinye setimbangela sekutsi inchubo<br />

yabo yetemphilo iphumelele kakhulu. Lizinga<br />

lekushona kwetintswane lingaba kushona<br />

kwetintswane letisishiyagalombili kuletiyi-<br />

1 000. Abakufundzisi nje kuphela ngetebudokodela;<br />

bakuceceshela kutsi ungaboni nje<br />

kuphela sifo kepha unake nemuntfu.”<br />

Molefi ubona kutsi singavikela tifo letinyenti<br />

uma singatfumela bodokodela basebente<br />

etindzaweni tasemaphandleni, ngoba angeke<br />

balaphe tigulane nje kuphela kepha batotifundzisa<br />

kutsi tingavikela njani tifo.<br />

“Udzinga bodokodela labasebenta ngalokugcwele<br />

dvutane nemimango. Ngaleyondlela,<br />

bangakhona kungenelela ngekushesha.<br />

Uma uya ekuseni kuphela kuleyondzawo,<br />

awutfoli sikhatsi lesanele sekukhulumisana<br />

netigulani takho,” Uyetsemba kutsi indlela<br />

yekusebenta yaseCuba ingakotjwa isetjentiswe<br />

etindzaweni tasemakhaya lapha eNingizimu<br />

Afrika.<br />

“Batfu labasetindzaweni tasemaphandleni<br />

bete bodokodela; tigulane atikafundzi kantsi<br />

tibulawa tifo letingavikeleka. Uma kungasetjentiswa<br />

indlela yaseCuba, singavikela tifo<br />

letinyenti.” Indlela yetemphilo yekuvikela<br />

ingasindzisa tigulane kanye nesidzingo<br />

lesikhulu sekungenelela kwabodokodela,<br />

kusho Molefi.<br />

“Ngalesikhatsi ngisegunjini lekuhlindza,<br />

bekunetigulane letiphetfwe sifo sashukela<br />

ngako-ke besiyijuba imilente yato. Uma ujuba<br />

incenye yemtimba kusho kutsi wehlulekile<br />

kuvikela, loko kuchaza kutsi wehlulekile<br />

kungenelela. Sidzinga bodokodela labanyenti<br />

etindzaweni tetfu tasemaphandleni kugwema<br />

timo letibucayi letivetwa tifo letitsatselanako<br />

letifana nekupompa kwengati ngalokwecile<br />

kanye nesifo sashukela,” kusho Molefi.<br />

Futsi ucabanga kutsi Umshwalense Wetemphilo<br />

Wavelonkhe ungaba indzawo lencono<br />

bodokodela labangayisebentisa kwentancono<br />

inchubo yetemphilo. “Siyafisa kwelekelela.<br />

Hulumende usisile kitsi ngako kumele sisite<br />

setame kwehlisa umtfwalo wetifo kulive letfu.<br />

Tibhedlela tetfu ngete tagcwala ngalendlela<br />

ngobe, uma ngingabeka sibonelo, uma sikhutsata<br />

labasikati kutsi bente luhlolo lwetitfo<br />

temtimba tangasese, singakhona kutfola sifo<br />

semdlavuta wesinye kuseselula bese siwenyanga<br />

ngemphumelelo.”<br />

Molefi ufuna kuba ngucwepheshe wadokodela<br />

wekubelekisa nekutetfwala kwabomake.<br />

“Uma lomsikati agula, kungitsintsa kakhulu.<br />

Kuyangidzabukisa ngibese ngifune kucondzisisa<br />

sizatfu kute ngelekelele.”<br />

Ngemnyaka lofile, sifundza seNyakatfo<br />

Nshonalanga sitfumele bafundzi labangema-63<br />

kuyewufundzela budokodela eCuba futsi<br />

kutakwamukelwa labanye labali-100 kulonyaka.<br />

Kute kube lomuhla, bodokodela betemitsi<br />

labangaba ngema-304 bagogote tifundvo<br />

tabo eCuba solo kwacala loluhlelo kuminyaka<br />

leli-15 leyengcile.<br />

Kute utfole lwati lolwengetiwe, chumana<br />

neLitiko Letemphilo kuSifundza sase-<br />

Nyakatfo Nshonalanga ku: 018 388-2040.<br />

Lusuku Lwesifo Sashukela Mhlabawonkhe lucondze lusha<br />

Lusuku Lwesifo Sashukela Mhlabawonkhe<br />

lubungatwa njalo ngemnyaka<br />

ngamhla weli-14 kuLweti. Kulomnyaka<br />

kutabe kungumnyaka wesine<br />

kuminyaka lesihlanu legcile ekufundziseni<br />

nasekuvikeleni sifo sashukela.<br />

Lomkhankhaso uhlose kufundzisa, kukhulumisana<br />

nasekunikeni lusha nemphakatsi<br />

wonkhana lwati ngesifo sashukela. Ngaphasi<br />

kwesicubulo lesitsi “Sifo Sashukela: vikela<br />

likusasa letfu” Litiko Letemphilo lihlose<br />

kukhutsata futsi likhulumisane nemiphakatsi<br />

yasemaphandleni kutsi icaphele kubaluleka<br />

kwekuphangise ubone bucayi nebungoti besifo<br />

sashukela. Loku kukwakha indlela yekucwayisa<br />

ngetinkhomba tekucaphela netintfo letinebungoti<br />

ngesifo sashukela.<br />

SIYINI SIFO SASHUKELA?<br />

Sifo sashukela sifo lesakhiwe kuba ngetulu<br />

kwalokutayelekile kwesilinganiso seglukhosi<br />

engatini. Imitimba yetfu igucula lokunyenti<br />

kudla lesikudlako kube iglukhosi nobe kube<br />

ngushukela lesimsebentisako kutfola emandla.<br />

I-pancreas yakha ihomoni leyatiwa ngekutsi i-<br />

insulini lesita iglukhosi kutsi ingene kumaseli<br />

emitimba yetfu. Uma unesifo sashukela, kusho<br />

kutsi kungenteka kutsi umtimba wakho<br />

awukhoni kutakhela i-insulini leyanele nobe<br />

awukhoni kusebentisa i-insulini yawo.<br />

Loku kubese kubanga kwakheka okukhulu<br />

kwashukela engatini. Sifo sashukela singabanga<br />

kugula lokukhulu lokuf’ ekhatsi sifo<br />

senhlitiyo, kungasaboni emehlweni, kuhluleka<br />

kusebenta kwetinso kanye nekujutjwa kwetitfo<br />

temtimba. Loku kusuke kujutjwa incenye<br />

yesitfo nobe uma sekonakele kakhulu, kujutjwa<br />

sonkhe sitfo semtimba. Kunenhlobo<br />

Hlolwa ngalenyanga njengobe sibungata Lusuku Lwesifo Sashukela Mhlabawonkhe ngamhlaka 14 kuLweti.<br />

letimbili tesifo sashukela – luhlobo leku-1<br />

neluhlobo lesi-2.<br />

NGABE SIFO SASHUKELA SIYA-<br />

VIKELEKA?<br />

Bososayensi bakholelwa kutsi indlela yekuphila<br />

kanye neluhlobo lesi-2 lwesifo sashukela<br />

kuyachumana. Loku kusho kutsi indlela<br />

yekuphila ngiyo indzawo longagcila kuyo<br />

lengakusita kuvikela lesifo nobe ubuyiselise<br />

emuva kucala kwaso lesifo. Ungasivikela sifo<br />

sashukela ngekudla kudla lokunemphilo,<br />

ngekulawula sisindvo sakho, ngekutivocavoca,<br />

ngekwehlisa stresi nekuyekela kubhema.<br />

NGUBANI LOSEBUNGOTINI?<br />

Usebungotini uma:<br />

• ungetulu kweminyaka lengema-35,<br />

• sisindvo semtimba wakho singetulu,<br />

kakhulukati uma bukhulu bakho buselukhalweni<br />

• umndzeni wakho unemlandvo wesifo<br />

sashukela<br />

• ubeleke umntfwana lonesisindvo lesingetulu<br />

kwemakhilogramu lamane<br />

• ube nesifo sashukela usatetfwele<br />

• uneluketjeti lwemafutsa lamanyenti<br />

emtimbeni<br />

• unesifo sekupompa kwengati kakhulu<br />

• unesifo senhlitiyo.<br />

TINKHOMBA<br />

Lokulandzelako tinkhomba tesifo sashukela:<br />

• kungasebenti kahle kwesinye<br />

• kuhlala njalo womele lokunatfwako<br />

• kwehla kakhulu kwemtimba ungati<br />

imbangela<br />

• kuhlala ulambile<br />

• kuvele ungasaboni kahle emehlweni<br />

• kuhla kunwayisa nobe kuba nensinze<br />

etandleni nobe etinyaweni<br />

• kuhlala njalo udziniwe<br />

• sikhumba lesome kakhulu<br />

• kutsatsa sikhatsi lesidze kuphola kwesilondza<br />

• kuhlala unolufo kunalokwetayelekile.<br />

KUVIKELA<br />

Ayikho indlela leyatiwako yekuvikela luhlobo<br />

leku-1 lwesifo sashukela. Kodvwa-ke,<br />

ungavikela luhlobo lesi-2 lesifo sashukela<br />

ngekuhlala utivocavoca, ngekudla kudla<br />

lokunemphilo, kudla kudla lokusanhlavana<br />

lokunefayibha lenyenti.<br />

KWELAPHA<br />

Kudla kudla lokunemphilo, kuhlala utivocavoca<br />

kanye nekujova nge-insulini ngito tindlela<br />

letisahamb’ embili tekwelapha luhlobo leku-1<br />

lesifo sashukela. Kudla kudla lokunemphilo,<br />

kuhlala utivocavoca nekuhlala uhlola lizinga<br />

leglukhosi lesengatini, ngito tindlela letisisekelo<br />

tekwelapha luhlobo lesi-2 lesifo sashukela.<br />

Kwengeta, bantfu labanyenti labaneluhlobo<br />

lesi-2 lesifo sashukela badzinga imitsi lenatfwako,<br />

i-insulini nobe kokubili kute balawule<br />

bungako belizinga leglukhosi lesengatini.<br />

Sifo sashukela sisimo lesibucayi kakhulu<br />

kantsi uma kungenteka siyekelwe singalashwa,<br />

lizinga lekuphakama kwebungako beglukhosi<br />

engatini, kancane kancane bungenta<br />

umonakalo kumiva lemincane nakutitfwala<br />

ngati letincane naletinkhulu letisemtimbeni<br />

wakho, lokungenta kube nekugula lokukhulu.<br />

Letimnandzi nguleti, uma lesifo silawulwa<br />

kahle, ungabuyelisa emuva konkhe loku futsi<br />

ukuvikele, kepha kubalulekile kutsi kusheshe<br />

kubonwe. Kumele kutsi utati tinkhomba tesifo<br />

sashukela nekutsi ngabe awukho ebungotini<br />

na.<br />

Kute utfole lwati lolwengetiwe ngesifo<br />

sashukela, chumana neLitiko Letemphilo<br />

ku: 012 395-8000.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!