Kadm w surowcach mineralnych Polski i jego potencjalna emisja do ...
Kadm w surowcach mineralnych Polski i jego potencjalna emisja do ...
Kadm w surowcach mineralnych Polski i jego potencjalna emisja do ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Ochrona Śro<strong>do</strong>wiska i Zasobów Naturalnych nr 40, 2009 r.<br />
Izabela Bojakowska*<br />
KADM W SUROWCACH MINERALNYCH POLSKI I JEGO<br />
POTENCJALNA EMISJA DO ŚRODOWISKA<br />
CADMIUM IN MINERAL RESOURCES OF POLAND AND ITS<br />
POTENTIAL EMISSION IN THE ENVIRONMENT<br />
Słowa kluczowe: kadm, zanieczyszczenie, węgle, rudy metali, surowce skalne.<br />
Key words: cadmium, pollution, coals, ores, raw materials.<br />
Cadmium contents were determined by mass spectrometry method with a plasma excitation<br />
in 147 samples of hard coal from mines from the: Upper Silesian (USCB), Lower Silesian<br />
(LSCB) and Lublin (LCB) coal basins, in 104 samples of brown coal from the Turów,<br />
Bełchatów, Adamów, Lubstów, Kazimierz and Koźmin deposits, in 98 samples of peats from<br />
31 peat-bogs, in 152 samples of copper-silver ores from Polkowie, Rudna and Lubin mines,<br />
69 samples of zinc-lead ores from Trzebionka i Pomorzany mines, as well as in 178 samples<br />
of argillaceous rocks and 137 samples of calcareous rocks, genesis and age differenced<br />
and taken from 41 clayey mineral deposits and 20 carbonate raw material deposits. Among<br />
excavated raw materials the zinc-lead ores distinguish the highest cadmium contents –<br />
mean 485 mg/kg, whereas copper-silver ores characterized mean concentration equal<br />
2,9 mg/kg. Hard, brown coals and peats as well as clays and calcareous raw materials contain<br />
very low concentration of cadmium, usually bellow 0,2 mg/kg. It has been estimated<br />
that in Poland total yearly exploitation of cadmium is about 630 t and 94,5% of cadmium is<br />
excavated with zinc-lead ores.<br />
1. WPROWADZENIE<br />
<strong>Kadm</strong> (cadmium) – pierwiastek chemiczny z grupy metali przejściowych o chemizmie<br />
zbliżonym <strong>do</strong> cynku – jest pierwiastkiem rozproszonym w skorupie ziemskiej. Jego średnia<br />
* Prof. dr hab. Izabela Bojakowska – Państwowy Instytut Geologiczny - Państwowy Instytut<br />
Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; tel.: 22 849 53 35; 22 849 53 51 w. 296, 253;<br />
e-mail: izabela.bojakowska@pgi.gov.pl<br />
22
<strong>Kadm</strong> w <strong>surowcach</strong> <strong>mineralnych</strong> <strong>Polski</strong> i <strong>jego</strong> <strong>potencjalna</strong> <strong>emisja</strong> <strong>do</strong> śro<strong>do</strong>wiska<br />
zawartość w litosferze mieści się w granicach 0,10–0,20 mg/kg. Na ogół w skałach magmowych<br />
i metamorficznych występują niższe <strong>jego</strong> zawartości niż w skałach osa<strong>do</strong>wych bogatych<br />
w materię organiczną lub bułach manganowych i fosforytach [De Vos i in. 2006]. <strong>Kadm</strong><br />
tworzy rzadko własne minerały (greenockit – CdS, cadmoselit – CdSe, otavit – CdCO 3<br />
), występuje<br />
przeważnie jako <strong>do</strong>mieszka w siarczkach cynku, rtęci, ołowiu i miedzi, głównie w sfalerycie<br />
(ZnS) [Reimann, de Caritas 1998; Paulo, Strzelska-Smakowska 2003]. Zawartość<br />
kadmu w sfalerycie waha się znacznie, jednak zwykle utrzymuje się w zakresie 0,02 – 1,5%,<br />
i przeciętnie wynosi 0,3%, chociaż znane są sfaleryty zawierające <strong>do</strong> 5% kadmu [De Vos i in.<br />
2006; Mayer, Sass-Gustkiewicz 1998]. W śro<strong>do</strong>wiskach powierzchniowych, w warunkach<br />
utleniających i o pH poniżej 8, kadm jest mobilny. Ma on również tendencje <strong>do</strong> parowania<br />
w wysokich temperaturach (<strong>jego</strong> ciśnienie par nasyconych wynosi 14,8 Pa) i z tego względu<br />
może wchodzić <strong>do</strong> obiegu także poprzez atmosferę [Kabata-Pendias, Mukherjee 2007].<br />
<strong>Kadm</strong> jest uważany za niebezpieczny dla zdrowia zwierząt i ludzi, jest łatwo wchłaniany<br />
i stosunkowo długo zatrzymywany w organizmie. Zaburza metabolizm pierwiastków<br />
niezbędnych dla organizmów (cynk, miedz, żelazo, magnez, wapń i selen). Ostatnio jednak<br />
w morskich okrzemkach odkryto węglanową anhydrazę, w której kadm zastępuje cynk<br />
[Park i in. 2007]. Nadmiar kadmu powoduje u ludzi zaburzenia w czynności nerek, chorobę<br />
nadciśnieniową, bezpłodność oraz zmiany nowotworowe płuc, prostaty i nerek [Stoeppler<br />
1991; Seńczuk 2002].<br />
Obecnie, poza zastosowaniem kadmu w produkcji baterii niklowo-kadmowych (70%<br />
produkcji), <strong>jego</strong> inne zastosowania uległy znacznemu ograniczeniu (pokrywanie metali powłoką<br />
antykorozyjną, wykorzystywanie w produkcji barwników, półprzewodników oraz niskotopliwych<br />
stopów, stosowanie jako stabilizatora w produkcji plastików). <strong>Kadm</strong> jest wprowadzany<br />
<strong>do</strong> śro<strong>do</strong>wiska podczas procesów przeróbki surowców <strong>mineralnych</strong>: rud metali<br />
nieżelaznych, węgla, skał fosforanowych, surowców węglanowych i spalania odpadów [Stoeppler<br />
1991]. Znaczącym źródłem zanieczyszczenia śro<strong>do</strong>wiska kadmem jest także stosowanie<br />
nawozów fosforowych [Kabata-Pendias, Mukherjee 2007].<br />
2. ZAKRES I METODYKA BADAŃ<br />
Określono stężenie kadmu w kopalinach eksploatowanych w Polsce i poddawanych<br />
wysokotemperaturowym procesom przetwarzania. Zbadano surowce energetyczne (węgiel<br />
kamienny, brunatny i torf), rudy metali (miedzi, cynku i ołowiu) oraz surowce skalne wykorzystywane<br />
<strong>do</strong> produkcji materiałów bu<strong>do</strong>wlanych (skały ilaste i surowce węglanowe).<br />
Surowce energetyczne. W badaniach wykorzystano próbki węgli kamiennych ze<br />
złóż: Górnośląskiego (GZW), Dolnośląskiego (DZW) oraz Lubelskiego Zagłębia Węglowego<br />
(LZW). Próbki węgla ze złoża GZW pobrano z różnych części zagłębia i ze wszystkich<br />
grup pokładów w kopalniach: Janina, Silesia, Jaworzno, Siersza, Brzeszcze, Krupiński, Halemba,<br />
Jas-Mos, Anna, Marcel i Gliwice (rys. 1). Próbki ze złoża DZW pochodziły z kopalni<br />
23
Izabela Bojakowska<br />
Nowa Ruda, w której wy<strong>do</strong>bycie węgla zakończono na początku 2000 r., próbki z LZW zaś<br />
pobrano z kopalni Bogdanka. Próbki węgli brunatnych pochodziły ze złóż Turów i Bełchatów<br />
oraz ze złóż konińsko-adamowskich: Adamów, Lubstów, Kazimierz i Koźmin. W badaniach<br />
wykorzystano również próbki pięciu rodzajów torfów: mechowiskowego, szuwarowego, olesowego,<br />
turzycowiskowego oraz mszarnego. Próbki te pobrano z 31 torfowisk: Puścizna<br />
Wielka, Józefowo, Rucianka, Krakulice, Wizna, Całowanie, Karaska oraz torfowisk znajdujących<br />
się w zlewni Biebrzy Dolnej, Środkowej i Górnej oraz Górnej i Środkowej Noteci.<br />
Rudy metali. Ze złóż rud miedziowo-srebrowych występujących w cechsztyńskim łupku<br />
miedzionośnym oraz w podścielających piaskowcach białego spągowca i nadległych <strong>do</strong>lomitach<br />
zbadano próbki pobrane z kopalń: Polkowice, Rudna i Lubin. Ze złóż rud cynku<br />
i ołowiu, występujących na obszarze śląsko-krakowskim, wykorzystano w badaniach próbki<br />
z kopalń Trzebionka i Pomorzany.<br />
Surowce skalne. Próbki surowców ilastych pobrano z 41 złóż z ponad 311 eksploatowanych<br />
złóż surowców ilastych (rys. 1). Próbki pobrano ze złóż utworów kenozoicznych:<br />
Rys. 1. Lokalizacja opróbowanych złóż kopalin<br />
Fig. 1. Localization of sampling material resource deposits<br />
24
<strong>Kadm</strong> w <strong>surowcach</strong> <strong>mineralnych</strong> <strong>Polski</strong> i <strong>jego</strong> <strong>potencjalna</strong> <strong>emisja</strong> <strong>do</strong> śro<strong>do</strong>wiska<br />
plejstoceńskich iłów zastoiskowych, glin zwałowych, utworów eolicznych, iłów elbląskich,<br />
mioceńsko-plioceńskich iłów poznańskich, iłołupków warstw krośnieńskich, mioceńskich iłów<br />
krakowieckich, iłów grabowieckich, iłów warstw skawińskich, iłów towarzyszących pokła<strong>do</strong>m<br />
węgla brunatnego, iłów septariowych, a także kre<strong>do</strong>wych, jurajskich i trasowych utworów ilastych.<br />
Próbki surowców węglanowych pobrano z 20 złóż utworów z wieku: czwartorzę<strong>do</strong>wego,<br />
kre<strong>do</strong>wego, jurajskiego, triasowego, karbońskiego, dewońskiego oraz kambryjskiego.<br />
We wszystkich pobranych próbkach surowców, po pełnym ich roztworzeniu, określono<br />
zawartość kadmu metodą ICP-MS, za pomocą spektrometru masowego ze wzbudzeniem<br />
plazmowym firmy Perkin Elmer ELAN DERCII, z <strong>do</strong>kładnością 0,2 mg Cd/kg.<br />
Przy wyznaczaniu średniej i średniej geometrycznej oraz mediany, jak również przy szacowaniu<br />
rocznego wy<strong>do</strong>bycia kadmu wraz z surowcami, w sytuacjach, w których zawartość<br />
kadmu była poniżej granicy oznaczalności zastosowanej metody analitycznej, tj. poniżej<br />
0,2 mg/kg, przyjmowano <strong>do</strong> obliczeń wartość równą połowie limitu detekcji, tj. 0,1 mg/kg.<br />
3. WYNIKI I DYSKUSJA<br />
Zawartość kadmu w węglach kamiennych wahała się od
Izabela Bojakowska<br />
lignity z zachodniej Wirginii (USA) – 0,09 mg Cd/kg, a lignity ze złóż w Wyoming i Północnej<br />
Dakoty od 0,04 <strong>do</strong> 0,07 mg Cd/kg [Životić i in. 2008; Warwick, Crowley 1995; Stricker<br />
i in. 2007]. Stosunkowo duże zawartości kadmu, w porównaniu <strong>do</strong> zawartości w węglach<br />
brunatnych z polskich złóż, charakteryzują lignity ze złoża Balsha w Bułgarii, zawierają one<br />
średnio 3,3 mg Cd/kg [Kortenski, Sotirov 2002].<br />
Tabela 1. Parametry statystyczne kadmu w kopalniach i <strong>surowcach</strong> <strong>mineralnych</strong> <strong>Polski</strong><br />
Table 1. Statistical parameters of cadmium in raw materials and mineral products of Poland<br />
Kopaliny/surowce mineralne<br />
Średnia<br />
Średnia<br />
geometryczna<br />
Minimum Maksimum<br />
Ogółem (n=147) 0,2
<strong>Kadm</strong> w <strong>surowcach</strong> <strong>mineralnych</strong> <strong>Polski</strong> i <strong>jego</strong> <strong>potencjalna</strong> <strong>emisja</strong> <strong>do</strong> śro<strong>do</strong>wiska<br />
W torfach stwierdzono zawartość kadmu <strong>do</strong> 1,8 mg/kg. Nieznacznie podwyższone zawartości<br />
kadmu, powyżej 1 mg Cd/kg, stwierdzono w próbkach torfów mszarnych i olesowych.<br />
Większa zawartość kadmu w torfach mszarnych jest związana z adsorpcją przez<br />
mchy zanieczyszczeń transportowanych w atmosferze [Harmens 2008; Steinnes i in. 2005].<br />
Zwiększona zaś <strong>jego</strong> zawartość w torfach olesowych jest spowo<strong>do</strong>wana dłuższym czasem<br />
akumulacji zanieczyszczeń w wieloletnich roślinach (np. olchach).<br />
W rudach miedziowo-srebrowych stwierdzono zawartość kadmu od
Izabela Bojakowska<br />
mu w skałach węglanach oszacowana jest na
<strong>Kadm</strong> w <strong>surowcach</strong> <strong>mineralnych</strong> <strong>Polski</strong> i <strong>jego</strong> <strong>potencjalna</strong> <strong>emisja</strong> <strong>do</strong> śro<strong>do</strong>wiska<br />
3. W <strong>surowcach</strong> wykorzystywanych <strong>do</strong> produkcji materiałów bu<strong>do</strong>wlanych – utworach ilastych<br />
i węglanowych – kadm występuje w bardzo małych ilościach, charakterystycznych<br />
dla tego typu skał.<br />
4. Roczne wy<strong>do</strong>bycie kadmu wraz z eksploatowanymi w Polsce surowcami i kopalinami<br />
oszacowano na 634 tony. Najwięcej kadmu wy<strong>do</strong>bywa się z rudami cynkowo-ołowiowymi<br />
– blisko 600 t, co stanowi 94,5% kadmu wy<strong>do</strong>bywanego z kopalinami.<br />
PIŚMIENNICTWO<br />
Bouška V., Pešek J. 1999. Quality parameters of lignite of the north Bohemian basin in<br />
the Czech republic in comparison with the world average lignite. Int. J. Coal Geol. 40:<br />
211–235.<br />
Dai S., Zeng R., Sun Y. 2006. Enrichment of arsenic,antimony, mercury, and thallium in<br />
Late Permian anthracite from Xingren, Guizhou, Southwest China. Int. J. Coal Geol.<br />
66:217–226.<br />
De Vos W., Tarvainen T., (chief-editors), Salminen R., Reeder S., De Vivo B.,<br />
Demetriades A., Pirc S., Batista M., J., Marsina K., Ottesen R.T., O’Connor<br />
P.J., Bi<strong>do</strong>vec M., lima A., Siewers U., Smith B., Taylor H., Shaw R.,<br />
Salpeteur I., Gregorauskiene V., Halamic J., Slaninka I., Lax K., Gravesen<br />
P., Birke M., Breward N., Ander E.L., Jordan G., Duris M., Klein P.,<br />
Locutura J., Bel-Lan A., Pasieczna A., Lis J., Mazreku A., Gilucis A., Heitzmann<br />
P., Klaver G., Petersell V. 2006. Geochemical atlas of Europe. Part 2,<br />
Geological Survey of Finland, Espoo.<br />
Gientka M., Malon A., Dyląg J. (red.), Bereda T., Bońda R., Kublik J., Piotrowska<br />
A., Sierkierda D., Skrzypczyk L., Sokołowski J., Szczygielski<br />
W., Tołkanowicz E., TyMIński M., Żukowski K. 2008. Bilans Zasobów kopalin<br />
i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2007 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa.<br />
Harmens H., Norris D., Koerber G., Buse A.; Steinnes E.; Rühling Å. 2008.<br />
Temporal trends (1990–2000) in the concentration of cadmium, lead and mercury in<br />
mosses across Europe. Environ. Poll. 151 (2): 368–376.<br />
KabatA-Pendias A., Mukherjee A. 2007. Trace elements from soil to human. Springer.<br />
Kalkreuth W., Holz M., Kern M., Macha<strong>do</strong> G., Mexias A., Silva M., Willett J.,<br />
Finkelman R., Burger H., 2006. Petrology and chemistry of Permian coals from the<br />
Parana Basin:1.Santa Terezinha, Leao-Butia and Candiota Coalfields, Rio Grande <strong>do</strong><br />
Sul, Brazil. Int. J. Coal Geol. 68: 79–116.<br />
Kijewski P., Jarosz J. 1987. Mineralizacja kruszcowa i formy występowania pierwiastków<br />
towarzyszących w złożu rudy miedzi. [W:] P. Kijewski (red.), Metale towarzyszące<br />
w złożu rud miedzi, stan badań i perspektywy dalszego ich wykorzystania. Wrocław,<br />
Cuprum: 21–47.<br />
29
Izabela Bojakowska<br />
Kortenski J., Sotirov A. 2002. Trace and major element content and distribution in<br />
Neogene lignite from the Sofia Basin, Bulgaria. International Journal of Coal Geology.<br />
52 (1–4): 63–82.<br />
Mayer W., Sass-Gustkiewicz M. 1998. Geochemical characterization of sulphide minerals<br />
from the Olkusz lead-zinc ore cluster, Upper Silesia (Poland), based on laser<br />
ablation data. Mineral. Pol. 29: 87–105.<br />
Nieć M., Ratajczak T. 2004. Złoża kopalin ilastych <strong>do</strong> produkcji ceramiki bu<strong>do</strong>wlanej,<br />
kruszyw lekkich i cementu. W: Surowce mineralne <strong>Polski</strong>. Surowce Skalne. Wydawnictwo<br />
Instytutu GSMiE PAN. Kraków. S: 117–217.<br />
Park H., Song B., Morel F.M. 2007. Diversity of the cadmium-containing carbonic anhydrase<br />
in marine diatoms and natural waters, Environmental Microbiology 9 (2): 403<br />
– 413.<br />
Paulo A., Strzelska-Smakowska B. 2000. Arsen pod koniec XX wieku. Przegląd<br />
Geol. 48 (10): 875– 882.<br />
Reimann C., de Caritat P. 1998. Chemical elements in the environment. Springer-<br />
Verlag Berlin-Heidelberg.<br />
SEŃCZUK W. 2002. Toksykologia. PZWL. Warszawa.<br />
Steinnes E., Hvatum O., Bølviken, Varskog P. 2005. Atmospheric supply of trace<br />
elements studies by peat samples from ombrotrophic bogs. J. Environment. Qual. 4 (1):<br />
192–197.<br />
Stoeppler M. 1991. Cadmium. W: Metals and their compounds in the Environment. VCH<br />
Verlagsgesellschaft. Weinheim: 803–852.<br />
Stricker G., Flores R., Trippi M., Ellis M., Olson C.,Sullivan J., Takahashi<br />
K. 2007 – Coal quality and major, minor, and trace elements in the powder River, Green<br />
River, and Williston Basins, Wyoming and North Dakota. U.S. Geological Survey Open-<br />
File Raport: 2007–1116.<br />
WarwicK P., Crowley S. 1995 – Coal Geology of Paleocene-Eocene Calvert Bluff Formation<br />
(Wilcox Group) and Eocene Manning Formation (Jackson Group) in east-central<br />
Texas. U.S. Geological Survey Open-File Raport: 95–595.<br />
Životić D., Wehner H., Cvetkovic O., Jovančićević B., Gržetić I., Scheeder<br />
G., Vidal A., Šajanović A., Ercegovac M., Simić V. – Petrological, organic geochemistry<br />
and geochemical characteristics of coal from the Soko mine, Serbia – Int. J.<br />
Coal Geol. 73 (3-4): 285–306.<br />
30