raporo y'ibikorwa by'urwego rw'umuvunyi 2009-2010 - Office of the ...
raporo y'ibikorwa by'urwego rw'umuvunyi 2009-2010 - Office of the ...
raporo y'ibikorwa by'urwego rw'umuvunyi 2009-2010 - Office of the ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
RAPORO Y’IBIKORWA BY’URWEGO<br />
RW’UMUVUNYI <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong><br />
Kigali, Nyakanga <strong>2010</strong><br />
1
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
IBISOBANURO BY’AMAGAMBO AHINNYE<br />
1. BHR : Banque de l’Habitat du Rwanda<br />
2. BPR : Banque Populaire du Rwanda<br />
3. BRD : Banque Rwandaise de Développement<br />
4. CAMERWA : Centrale d’Achats des Médicaments Essentiels du Rwanda<br />
5. CDF : Community Development Fund<br />
6. CEPEX : Centre Public Investment and External Finance Bureau<br />
7. CMAC : Capital Market Advisor Council<br />
8. CNLG : Commission Nationale de Lutte contre le Génocide<br />
9. CNLS : Commission National de lute contre le SIDA<br />
10. CNRU : Rwanda National Commission for Unesco<br />
11. CNTS : Centre National de Transfusion Sanguine<br />
12. CNUR : Commission National de l’Unité et Reconciliation<br />
13. CROIX ROUGE : Rwanda National Red Cross<br />
14. FARG : Fonds d’Assistance aux Rescapés du Génocide<br />
15. FER: Fonds d’entretien Routier<br />
16. FGA : Fonds de Garantie Automobile<br />
17. FPP : Forum des Parties Politique<br />
18. HCM: High Council <strong>of</strong> Media<br />
19. ID Project : National Identity Project<br />
20. ILPD: Institute <strong>of</strong> Legal Practice and Development<br />
21. IMNR : Rwanda Institute <strong>of</strong> National Museums<br />
22. IPRC KAVUMU: Integrated Polytechnic Regional Center Kavumu<br />
23. IRST : Institut de Recherche Scientifique et Technologique<br />
24. ISAE BUSOGO : Institute Superieur d’Agriculture et Elevage<br />
25. ISAR : Institute des Sciences Agriculture du Rwanda<br />
26. KHI : Kigali Health Institute<br />
27. KIE : Kigali Institute <strong>of</strong> Education<br />
28. KIST: Kigali Institute <strong>of</strong> Science and Technology<br />
29. LABOPHAR : Laboratoire Pharmaceutique du Rwanda<br />
30. LNR : Laboratoire National de Réference<br />
31. MMI : Military Medical Insurance<br />
32. NAFA : National Forestry Authority<br />
33. NCDC : National Curriculum Development Center<br />
34. NDIS : National Decentralisation Implementation Secretariat<br />
35. NEC : National Electoral Commission<br />
36. NISR : National Institute <strong>of</strong> Statistics <strong>of</strong> Rwanda<br />
37. NLC : National Land Center<br />
38. NSS : National Security Service<br />
39.OGMR :<strong>Office</strong> de la Géologie et des Mines du Rwanda<br />
40. ONATRACOM : <strong>Office</strong> National des Transporst en Commun<br />
41. ONP : <strong>Office</strong> National des Postes<br />
42. ORINFOR : <strong>Office</strong> Rwandais d’Information<br />
3
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
43. PADAB : Bugesera Agriculture Development Support Project<br />
44. PDRCIU : Projet de Développement des Ressources Communautaires et des Infrastructures de l’Umutara<br />
45. PSC : Public Service Commission<br />
46. PSCBS : Public Sector Capacity Building Secretariat<br />
47. R.N.P : Rwanda National Police<br />
48. RADA : Rwanda Agricultural Development Authority<br />
49. RAMA : La Rwandaise d’Assurance Maladie<br />
50. RARDA : Rwanda Animal Resources Development Authority<br />
51. RBS: Rwanda Bureau <strong>of</strong> Standards<br />
52. RCA : Rwanda Cooperative Agency<br />
53. RCAA: Rwanda Civil Aviation Authority<br />
54. RDB : Rwanda Development Board<br />
55. RDRC : Rwanda Demobilization and Reintegration Commission<br />
56. RECO-RWASCO : Rwanda Electricity Corporation - Rwanda National Water and Sanitation Corporation<br />
57. RHODA : Rwanda Horticulture Development Authority<br />
58. RIAM : Rwanda Institute <strong>of</strong> Administration and Management<br />
59.RNEC : Rwanda National Examination Council<br />
60. RNYC : Rwanda National Youth Council<br />
61.RPPA : Rwanda Public Procurement Authority<br />
62. RRA : Rwanda Revenue Authority<br />
63. RSSP : Rural Sector Support Project<br />
64. RURA : Rwanda Utilities Regulatory Agency<br />
65. SFB Mburabuturo : School <strong>of</strong> Finance and Banking<br />
66. SNJG : Service National des Jurisdictions Gacaca<br />
67. SSFR : Social Security Fund <strong>of</strong> Rwanda<br />
68. TSC : Teacher Service Commission<br />
69. Umwalimu SACCO : Umwalimu Saving and Credit Cooperative<br />
70. NUR : National University <strong>of</strong> Rwanda<br />
71. WDA : Workforce Development Authority<br />
72. BNR : Banque Nationale du Rwanda<br />
73. CHU/B : Centre Hospitalier Universitaire Butare<br />
74. CHU/K : Centre Hospitalier Universitaire Kigali<br />
75. CNDP : Commission National des Droits de la Personne<br />
76. GMO : Gender Monitoring <strong>Office</strong><br />
77. MAGERWA : Magasins Généraux du Rwanda<br />
78. O.A.G : <strong>Office</strong> <strong>of</strong> <strong>the</strong> Auditor General<br />
79. OCIR-CAFÉ : <strong>Office</strong> des Cultures Industrielles du Rwanda Café<br />
80. OCIR-THE : <strong>Office</strong> des Cultures Industrielles du Rwanda Thé<br />
81. REMA : Rwanda Environnement Management Authority<br />
82. SFAR : Student Financing Agency for Rwanda<br />
83. SONARWA : Société Nouvelle d’Assurance du Rwanda<br />
84. TIG : Travaux d’Intêret Général<br />
85. TRAC PLUS : Treatment and Research Aids Center<br />
4
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
AMASHAKIRO<br />
IBISOBANURO BY’AMAGAMBO AHINNYE...................................................................................................3<br />
Amashakiro...............................................................................................................................................5<br />
URUTONDE RW’IMBONERAHAMWE N’IBISHUSHANYO.............................................................................7<br />
URUTONDE RW’IBISHUSHANYO..................................................................................................................8<br />
IJAMBO RY’IBANZE.......................................................................................................................................9<br />
IRIBURIRO.................................................................................................................................................. 11<br />
1. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE........................................................................................... 13<br />
1.1. GUTEGURA NO GUSAKAZA IMFASHANYIGISHO....................................................................................... 13<br />
1.1.1. Imfashanyigisho igenewe abapolisi “Gukumira no kurwanya ruswa n’akarengane mu nzego za Polisi”...13<br />
1.1.2. Imfashanyigisho ku mitangire y’amasoko “Gukumira na kurwanya ruswa n’akarengane mu itangwa<br />
ry’amasoko”....................................................................................................................................13<br />
1.1.3. Imfashanyigisho gutanga serivisi zinoze mu nzego n'ibigo bya Leta...............................................13<br />
1.2. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE, RUSWA N’IBYAHA BIFITANYE ISANO NA YO MU<br />
BYICIRO BITANDUKANYE.................................................................................................................................. 14<br />
1.2.1. Guhugura abaturage bo mu mirenge inyuranye............................................................................ 14<br />
1.2.2. Guhugura abanyamabanga ashingwabikorwa b’imirenge n’utugari............................................. 15<br />
1.2.3. Guhugura abagize Polisi y’Igihugu................................................................................................. 15<br />
1.2.4. Guhugura abanyamakuru.............................................................................................................. 15<br />
1.2.5. Guhugura abikorera....................................................................................................................... 16<br />
1.2.6. Guhugura abanyeshuri bo mu mashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza.................................. 16<br />
1.2.7. Guhugura abanyeshuri bo mu mashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza bari muri Clubs anticorruption....................................................................................................................................................<br />
18<br />
1.3.KWAKIRA IBIBAZO BY’AKARENGANE, RUSWA N’IBYAHA BIFITANYE ISANO NA YO MU NZEGO<br />
Z’UBUTEGETSI ZA LETA N’IZIGENGA................................................................................................................ 18<br />
1.3.1. Ibibazo byakiriwe, ibyiciro n’imiterere yabyo................................................................................... 19<br />
1.3.2. Ibyiciro by’ibibazo............................................................................................................................. 22<br />
1.3.3. Urwego ibibazo bigezeho bikurikiranwa........................................................................................... 27<br />
1.3.4. Ibibazo byakiriwe ku rwego rw’umuvunyi........................................................................................ 29<br />
1.3.5. Ibibazo rusange................................................................................................................................ 29<br />
1.3.6. Ibibazo byihariye............................................................................................................................... 31<br />
1.3.7. Uturere dufite umwihariko............................................................................................................... 33<br />
2. GUKUMIRA NO KURWANYA RUSWA..................................................................................................... 34<br />
2.1. ISUZUMAMIKORERE MU BIGO BYA LETA................................................................................................. 35<br />
2.1.1. Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi................................................................................................... 35<br />
2.1.2. Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi...................................................................................................... 36<br />
2.1.3. Minisiteri y’Ubuzima......................................................................................................................... 36<br />
2.1.4. Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge.................................................................................. 37<br />
5
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.1.5. Komisiyo y’Igihugu y’Amatora......................................................................................................... 38<br />
2.1.6. Inama y’Igihugu y’Urubyiruko.......................................................................................................... 39<br />
2.1.7. Inama y’Igihugu y’Abagore............................................................................................................... 39<br />
2.1.8. Ibitaro bya Kaminuza bya Butare..................................................................................................... 39<br />
2.1.9. Ibitaro bya Ruhengeri....................................................................................................................... 40<br />
2.1.10. Ikigo Nderabuzima cya Kimironko.................................................................................................. 41<br />
2.1.11. Ikigo Nderabuzima cya Rukira......................................................................................................... 41<br />
2.1.12. Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi (RARDA)......................................................................... 42<br />
2.1.13. Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi (RADA)............................................................................. 42<br />
2.1.14. Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije (REMA)........................................................................ 43<br />
2.1.15. Banki y’u Rwanda itsura amajyambere (BRD)................................................................................ 44<br />
2.1.16. Banki y’imiturire y’u Rwanda (BHR)................................................................................................ 44<br />
2.1.17. Ikigo cy’ubushakashatsi mu by’ubumenyi n’ikoranabuhanga (IRST).............................................. 45<br />
2.1.18. Ikigo cy’ingoro z’igihugu z’umurage w’u Rwanda........................................................................... 46<br />
2.1.19. Ikigo cy’igihugu gishinzwe itangazamakuru (ORINFOR)................................................................. 46<br />
2.1.20. Ikigo cy’igihugu gishinzwe gutunganya amasoko ya Leta (RPPA).................................................. 47<br />
2.1.21. MAGERWA....................................................................................................................................... 47<br />
2.2. UBUGENZUZI BWIHARIYE BWO KUBAKIRA ABATISHOBOYE NA GAHUNDA YA GIRA INKA<br />
MUNYARWANDA............................................................................................................................................. 48<br />
2.2.1. Gahunda yo kubakira abatishoboye.................................................................................................. 48<br />
2.2.2. Amabati yatanzwe na MINALOC ajya mu Turere...............................................................................49<br />
2.2.3. Sima yatanzwe na MINALOC ijya mu Turere..................................................................................... 50<br />
2.2.4. Gahunda ya Girinka Munyarwanda.................................................................................................. 53<br />
2.2.5. Inka zatanzwe na MINAGRI mu Turere............................................................................................. 53<br />
2.2.6. Uruhare rwa buri wese......................................................................................................................56<br />
2.3. KWAKIRA NO GUKURIKIRANA AMADOSIYE AVUGWAMO RUSWA.......................................................... 57<br />
2.3.1. Ruswa mu nzego z’ibanze................................................................................................................. 57<br />
2.3.2. Ruswa mu nzego z’ubutabera........................................................................................................... 57<br />
2.3.3. Imikorere mibi y’izindi nzego............................................................................................................ 57<br />
2.3.4. Ruswa mu mirimo.............................................................................................................................. 57<br />
2.4. INAMA NGISHWANAMA YO KURWANYA RUSWA.................................................................................... 59<br />
3. KUMENYEKANISHA UMUTUNGO........................................................................................................... 61<br />
3.1. GUTANGA NO KWAKIRA INYANDIKO ZIGARAGAZA UMUTUNGO............................................................ 61<br />
3.1.1. Abayobozi b’Ikirenga, Abasenateri, Abadepite, Abaminisitiri.......................................................... 62<br />
3.1.2. Abakozi n’Inteko Ishinga Amategeko................................................................................................ 62<br />
3.1.3. Ubucamanza n’Ubushinjacyaha....................................................................................................... 62<br />
3.1.4. Perezidansi na Minisiteri.................................................................................................................. 62<br />
3.1.5. Ibigo bya Leta n’ibyo Leta ifitemo imigabane................................................................................... 63<br />
3.1.6. Abayobozi n’abakozi b’Intara, Umujyi wa Kigali, Uturere n’Imirenge............................................. 65<br />
3.1.7. Amashuri makuru n’ayisumbuye, ibitaro n’ibigo nderabuzima...................................................... 65<br />
3.2. GUSUZUMA INYANDIKO Z’IMENYEKANISHAMUTUNGO.......................................................................... 66<br />
3.3. INYIGO KU KAMARO K’IMENYEKANISHAMUTUNGO............................................................................... 67<br />
3.5. IBIKORWA BY’UMWAKA WA <strong>2010</strong> (MUTARAMA-KAMENA).................................................................... 69<br />
3.6. GUTANGA NO KWAKIRA INYANDIKO Z’IMENYEKANISHAMUTUNGO........................................................ 70<br />
6
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
3.6.1. Abayobozi bakuru, Abasenateri, Abadepite, Abaminisitiri................................................................ 70<br />
3.6.2. Inteko Ishinga Amategeko................................................................................................................. 70<br />
3.6.3. Ubucamanza n’Ubushinjacyaha........................................................................................................ 70<br />
3.6.4. Perezidansi na Minisiteri................................................................................................................... 70<br />
3.6.5. Ibigo bya Leta n’ibyo Leta ifitemo imigabane................................................................................... 71<br />
3.6.6. Abayobozi n’abakozi b’Intara, Umujyi wa Kigali, Uturere n’Imirenge.............................................. 73<br />
3.6.7. Amashuri makuru n’ayisumbuye, ibitaro n’ibigo nderabuzima........................................................ 73<br />
3.8. GUSUZUMA INKOMOKO Y’IMITUNGO...................................................................................................... 74<br />
4. KUGENZURA IMYITWARIRE Y’ABAYOBOZI BAKURU.............................................................................74<br />
4.1. KUMENYEKANISHA ITEGEKO NGENGA RIGENA IMYITWARIRE Y’UBUYOBOZI.......................................... 75<br />
4.2. KUGENZURA IYUBAHIRIZWA RY’IBIKUBIYE MU ITEGEKO RIGENA IMYITWARIRE Y’ABAYOBOZI............... 75<br />
5. UBURYO BWAKORESHEJWE MU GUSHYIRA MU BIKORWA INSHINGANO Z’URWEGO RW’UMUVUNYI.....76<br />
5.1. IMIBANIRE Y’URWEGO RW’UMUVUNYI N’IZINDI NZEGO....................................................................... 76<br />
5.2. INAMA MPUZAMAHANGA Y’ABAVUNYI BO MURI AFURIKA N’UMUVUNYI WA SUWEDI........................ 77<br />
5.3. INGENGO Y’IMARI N’IBIKORESHO............................................................................................................ 79<br />
5.4. INKOMOKO Y’IMARI YAKORESHEJWE MU MWAKA WA <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>........................................................ 80<br />
5.5. IMIKORESHEREZE Y’INGENGO Y’IMARI Y’UMWAKA WA <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>...................................................... 80<br />
6. IBYIFUZO N'INGORANE.......................................................................................................................... 81<br />
6.1. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE............................................................................................. 81<br />
6.2. Gukumira kurwanya Ruswa n’ibindi byaha bifitanye isano nayo......................................................... 82<br />
6.3. Kumenyekanisha umutungo.................................................................................................................. 82<br />
URUTONDE RW’IMBONERAHAMWE N’IBISHUSHANYO<br />
Imbonerahamwe n° 1 : IBIBAZO BYAKIRIWE HAKURIKIJWE UTURERE.....................................................10<br />
Imbonerahamwe n° 2 : Ibibazo byakiriwe hakurikijwe Intara/Umujyi wa Kigali.................................13<br />
Imbonerahamwe n° 3 : Ibibazo byakiriwe hashingiwe ku byiciro byabyo............................................14<br />
Imbonerahamwe n° 4 : Ijanisha ry’ibibazo byakiriwe hashingiwe ku byiciro byabyo.........................15<br />
Imbonerahamwe N°5: Ibibazo byakiriwe hashingiwe ku mwanzuro byahawe n’Intara birimo..........21<br />
Imbonerahamwe n°6 : Ijanisha ry’ibibazo byose byakiriwe hashingiwe ku mwanzuro byahawe........22<br />
Imbonerahamwe n° 7 : Ibibazo byakiriwe hashingiwe ku baturage babitugejejeho............................23<br />
Imbonerahamwe n°8 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA.......................................52<br />
Imbonerahamwe n° 9 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ IBURASIRAZUBA..........................................53<br />
Imbonerahamwe n°10 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO...............................................53<br />
Imbonerahamwe n°11 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU.......................................54<br />
Imbonerahamwe n°12 : AMABATI YATANZWE MU MUJYI WA KIGALI......................................................54<br />
Imbonerahamwe n°13 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA............................................55<br />
Imbonerahamwe n°14: SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ IBURASIRAZUBA................................................55<br />
Imbonerahamwe n°15 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO......................................................55<br />
Imbonerahamwe n°16 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU..............................................56<br />
Imbonerahamwe n°17: SIMA YATANZWE MU MUJYI WA KIGALI.............................................................57<br />
7
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°18: INKA ZATANZWE MU NTARA Y’IBURENGERAZUBA..............................................60<br />
Imbonerahamwe n°19 : INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO......................................................60<br />
Imbonerahamwe n°20: INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU...............................................61<br />
Imbonerahamwe n°21 : INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA............................................61<br />
Imbonerahamwe n°22: INKA ZATANZWE MU MUJYI WA KIGALI..............................................................61<br />
Imbonerahamwe n°23: Dosiye zivugwamo ruswa............................................................................... 66<br />
URUTONDE RW’IBISHUSHANYO<br />
Igishushanyo n°1 : Uko ibibazo byakiriwe mu turere............................................................................ 19<br />
Igishushanyo n°2 : uko ibibazo byakiriwe mu ntara............................................................................. 21<br />
Igishushanyo n° 3 : Urwego ibibazo byakiriwe biriho..........................................................................22<br />
Igishushanyo n° 4 : yerekana ko kumenyekanisha umutungo byatumye ababikora bacunga neza<br />
umutungo wa Leta................................................................................................................................. 23<br />
Igishushanyo n°5 : ifatiye ku gitsina yerekana ko kumenyekanisha umutungo byatumye<br />
abamenyekanisha umutungo bareka kwakira amaturo......................................................................27<br />
Igishushanyo n°6 : ihereye ku myanya mu kazi yerekana ko ari ngombwa kumenyekanisha<br />
umutungo buri mwaka.......................................................................................................................... 28<br />
IGISHUSHANYO N° 7: gutanga no kwakira ibitabo by’imenyekanishamutungo <strong>2010</strong>..........................29<br />
8
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
IJAMBO RY’IBANZE<br />
Urwego rw’Umuvunyi rumaze imyaka igera kuri irindwi rukora; rwatangiye gukora mu ntangiriro y’umwaka<br />
wa 2004. Guhera icyo gihe kugeza ubu hakozwe ibintu byinshi bitandukanye, harimo gusobanurira<br />
abaturarwanda ububi bwa ruswa n’akarengane ndetse no gusobanura inshingano z’Urwego rw’Umuvunyi.<br />
N’ubwo inzira ikiri ndende, twavuga ko hari ibimaze kugerwaho.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rufite inshingano yo kwimakaza imiyoborere myiza mu nzego za Leta n’izigenga nk’uko<br />
Itegeko Nshinga rya Republika y’u Rwanda ribiteganya. Ubu Urwego rw’Umuvunyi rwongerewe inshingano,<br />
rukaba rwarahawe ububasha bwo kugenza ibyaha.<br />
Mu gushyira mu bikorwa izo nshingano, mu mwaka wa <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye ,<br />
runakurikirana ibibazo by’akarengane rwagejejweho n’abantu ku giti cyabo , amashyirahamwe yigenga<br />
n’inzego za Leta. Ubu muri uyu mwaka wa <strong>2010</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwatangiye gahunda yo kujya rusanga<br />
abaturage mu turere batuyemo mu rwego rwo kubegera no kuborohereza ingendo.<br />
Mu rwego rwo gukumira akarengane na ruswa , Urwego rw’Umuvunyi rwatanze amahugurwa mu nzego<br />
zinyuranye, inzego za Leta n’ibigo byayo byarasuwe, bigirwa inama z’uko imikorere yarushaho kunoga .<br />
Abayobozi n’abacungamutungo wa Leta bateganywa n’itegeko bakomeje gutanga inyandiko<br />
z’imenyekanishamutungo, mu rwego rwo kubamenyereza gukorera mu mucyo.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rurashimira inzego za Leta, izigenga, abanyarwanda n’inshuti z’u Rwanda barufashije<br />
kugera ku nshingano zarwo.<br />
Umuvunyi Mukuru<br />
Tito RUTAREMARA<br />
9
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
10
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
IRIBURIRO<br />
Guhera muri Mutarama <strong>2009</strong> kugeza muri Kamena <strong>2010</strong>, Urwego rw’Umuvunyi rwakomeje gushyira mu<br />
bikorwa inshingano rwahawe n’Itegeko rigena imiterere yarwo arizo:<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
Guhuza umuturage n'inzego z'ubutegetsi za Leta n'izigenga ;<br />
Gukumira no kurwanya akarengane, ruswa n'ibyaha bifitanye isano na yo mu nzego za Leta n'izigenga ;<br />
Kwakira no gusuzuma ibirego by’abantu ku giti cyabo n’amashyirahamwe yigenga byerekeye<br />
ibikorwa by’abakozi ba Leta, iby’inzego zayo n’iby’abikorera ku giti cyabo no gukangurira abo bakozi<br />
n’izo nzego gushakira umuti ibyo bibazo iyo rusanze bifite ishingiro;<br />
Kwakira, kubika no gukurikirana buri mwaka inyandiko zigaragaza imitungo nyakuri y’abayobozi<br />
b’Igihugu kuva ku rwego rwo hejuru kugera ku rwo hasi n’abandi bakozi bateganywa n’Itegeko.<br />
Gukurikirana imyitwarire y’abayobozi;<br />
Guhuza ibikorwa by’akanama ngishwanama gashinzwe kurwanya Ruswa.<br />
Mu rwego rwo gukumira, no kurwanya akarengane, muri uyu mwaka hakozwe amahugurwa yabereye<br />
hirya no hino mu mirenge itandukanye, hahugurwa abayobozi bo mu nzego z’ibanze, abavuga rikijyana<br />
(opinion leaders), imiryango itegamiye kuri Leta, abanyamakuru ndetse n’abanyeshuri bo mu mashuri<br />
yisumbuye, amakuru na kaminuza.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye kandi ibibazo by’akarengane bigera ku 5,386. Muri ibyo bibazo 2,437<br />
byararangiye; 2,345 byashyikirijwe izindi nzego; 604 biracyakurikiranwa. Ugereranije n’umwaka wa 2008<br />
ibibazo byariyongereye cyane ku bera ibibazo bijyanye n’imanza za gacaca, no kuba Urwego rwararushijeho<br />
kwegera abaturage.<br />
Mu gikorwa cyo gukumira no ku rwanya ruswa n’ibyaha bifitanye isano nayo mu nzego za Leta n’izigenga,<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakurikiranye ibibazo 225 bijyanye na ruswa, muri byo ibigera ku 187 byafatiwe<br />
umwanzuro, naho 23 biracyakurikiranwa, 15 byoherejwe mu zindi nzego.<br />
Mu rwego rwo gukora isuzumamikorere y’inzego za leta hasuwe: Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi,<br />
Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi,Minisiteri y’Ubuzima, Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge,<br />
Komisiyo y’Igihugu y’Amatora, Inama y’Igihugu y’Urubyiruko, Inama y’Igihugu y’Abagore, Ibitaro bya<br />
Kaminuza bya Butare, Ibitaro bya Ruhengeri, Ikigo Nderabuzima cya Kimironko, Ikigo Nderabuzima cya<br />
Rukira, Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi (RARDA) , Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi (RADA),<br />
Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije (REMA), Banki y’u Rwanda itsura amajyambere (BRD), Banki<br />
y’imiturire y’u Rwanda (BHR), Ikigo cy’ubushakashatsi mu by’ubumenyi n’ikoranabuhanga (IRST), Ikigo<br />
cy’ingoro z’igihugu z’umurage w’u Rwanda, Ikigo cy’igihugu gishinzwe itangazamakuru (ORINFOR), Ikigo<br />
cy’igihugu gishinzwe gutunganya amasoko ya Leta (RPPA) ,MAGERWA.<br />
11
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Mu gikorwa cyo kwakira no gukurikirana inyandiko z’imenyekanishamutungo z’abayobozi bakuru b’igihugu,<br />
intumwa za rubanda, abayobozi n’abacungamutungo, abacamanza, abashinjacyaha, abahagarariye u<br />
Rwanda mu mahanga, abakozi bo mu bigo bya Leta n’ibyo Leta ifitemo imigabane, abayobozi b’intara,<br />
uturere n’imirenge n’ab’ibigo by’amashuri bitabiriye igikorwa cyo kumenyekanisha imitungo yabo. Mu<br />
mwaka wa <strong>2009</strong> inyandiko z’imenyekanishamutungo zahawe abantu 5690 kandi bose barazigaruye. Muri<br />
<strong>2010</strong> hatanzwe inyandiko z’imenyekanishamutungo ku bantu 6653, abazujuje kandi bazigaruriye Urwego<br />
rw’Umuvunyi ni 6597 aribyo bihwanye na 99%. Abatarazigaruye ni 56 bangana na 1%.<br />
Muri uyu mwaka wa <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>, Urwego rw’Umuvunyi rwasuzumye ikoreshwa ry’umutungo w’amashyaka<br />
ya politiki.<br />
Urwego rw’Umuvunyi mu kurangiza inshingano zarwo rwongereye abakozi ubushobozi, rubaha<br />
amahugurwa n’ingendo shuri, kandi rushaka abakozi bashya kugirango rubashe gushyira mu bikorwa<br />
inshingano nshya rwongerewe.<br />
Hakozwe kandi inama zitandukanye zitabiriwe n’abagize akanama ngishwanama gashinzwe kurwanya<br />
ruswa.<br />
12
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
1. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE<br />
1.1. GUTEGURA NO GUSAKAZA IMFASHANYIGISHO<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwateguye imfashanyigisho zigenewe abapolisi, abashoramari n’abakozi muri<br />
rusange. Izo mfashanyigisho zigamije kubakangurira kwanga no kwirinda akarengane, ruswa n’ibindi byaha<br />
bifitanye isano na yo. .<br />
1.1.1.<br />
Imfashanyigisho igenewe abapolisi “Gukumira no kurwanya ruswa n’akarengane mu nzego za<br />
Polisi”<br />
Iyi mfashanyigisho yibanda cyane cyane ku miterere y’akarengane na ruswa muri rusange, by’umwihariko<br />
ikagaragaza ruswa ikunze kuboneka mu rwego rwa polisi, mu mirimo yayo inyuranye cyane cyane ijyanye<br />
no kugenzura ibinyabiziga mu muhanda (Traffic Police). Irashishikariza abakora imirimo ya gipolisi kwirinda<br />
ubwoko bwose bwa ruswa no kurenganya ababagana, cyane ko kurwanya no gukurikirana ibyaha bya<br />
ruswa n’ibindi byaha byose bihungabanya uburenganzira bwa muntu biri mu nshingano zabo.<br />
1.1.2.<br />
Imfashanyigisho ku mitangire y’amasoko “Gukumira na kurwanya ruswa n’akarengane mu<br />
itangwa ry’amasoko”<br />
Iyi mfashanyigisho yateguriwe abashoramari kuko bagira uruhare mu gupiganira amasoko ya Leta hamwe<br />
n’abashinzwe gutanga ayo masoko. Bitewe n’uko amasoko ya Leta ari make ugereranyije n’umubare<br />
w’abayashaka, usanga ba rwiyemezamirimo bakoresha inzira zose zishoboka ngo babone isoko. Muri izo<br />
nzira hakaba habamo na ruswa iziguye cyangwa itaziguye. Hashingiwe ku itegeko n°12/2007 ryo ku wa<br />
27/03/2007 rigenga amasoko ya Leta, iyi mfashanyigisho irasobanura iby’ingenzi bikurikizwa mu itanga<br />
ry’amasoko ya Leta, ikanakangurira ba rwiyemezamirimo n’abashinzwe gutanga amasoko kwirinda ruswa<br />
n’akarengane mu mirimo yabo.<br />
1.1.3.<br />
Imfashanyigisho “Gutanga serivisi zinoze mu nzego n’ibigo bya Leta”<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwarasesenguye, rusanga imwe mu mpamvu zitera ruswa n’akarengane ari uko<br />
serivisi zitangwa nabi, umuturage ntakorerwe ibyo amategeko amuhera uburenganzira byose, n’ibyo<br />
akorewe akabikorerwa mu buryo butanoze. Imfashanyigisho “Gutanga serivisi zinoze mu nzego n’ibigo<br />
bya Leta” irakangurira abakozi bo mu nzego n’ibigo bya Leta kwita ku mahame ngenderwaho mu gutanga<br />
serivisi zinoze, bazirikana ko Leta ibereyeho guha serivisi abaturage bayo kandi ko umuturage ugana<br />
urwego urwo ari rwo rwose arusaba servisi agereranywa n’umukiriya ugura ibicuruzwa mu iduka. Basabwa<br />
kwirinda kurangarana uje abagana, kumukerereza cyangwa kumusiragiza kenshi hagamijwe kugira ngo<br />
yibwirize atange ruswa.<br />
13
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
1.2. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE, RUSWA N’IBYAHA BIFITANYE ISANO NA YO MU BYICIRO<br />
BITANDUKANYE<br />
1.2.1. Guhugura abaturage bo mu mirenge inyuranye<br />
Mu mwaka wa <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>, abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi bagiye mu mirenge 150 yo mu turere 27 tugize<br />
Intara zose uko ari enye muri gahunda yo guhugura abaturage ku birebana no gukumira no kurwanya<br />
akarengane, ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo. Imirenge yatoranyijwe ni itari yarasuwe muri gahunda<br />
zabanje, kimwe n’Imirenge iherereye kure y’icyicaro cy’akarere ku buryo bishobora gutuma abaturage<br />
batageza ibibazo by’akarengane ku buyobozi bw’akarere cyangwa ubw’izindi nzego zishinzwe kubakemurira<br />
ibibazo mu gihe inzego z’ibanze zibegereye zitabikemuye kandi biri mu nshingano zazo.<br />
Ibiganiro byakorewe mu mirenge itandukanye byari bigamije gukangurira abaturage kurwanya akarengane,<br />
ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo, kumenya no gukurikiza amategeko, kwikemurira ibibazo ndetse<br />
no kubyirinda bubahiriza amategeko ariho. Abaturage basobanurirwaga ibikubiye mu mfashanyigisho<br />
eshatu zavuzwe haruguru, bagahabwa umwanya wo kuzunguranaho ibitekerezo n’abakozi b’Urwego<br />
rw’Umuvunyi.<br />
Abaturage basobanuriwe kandi ibirebana n’uburenganzira bwabo ku butaka. Nk’uko babigaragaje, hari igihe<br />
bavutswa ubwo burenganzira mu gihe cyo kwimurwa cyane cyane iyo bimuwe badahawe indishyi ikwiye,<br />
iyo uwimura atinze kwishyura kandi ibikorwa byabo byangirika, ntibanemererwe gusubirana umutungo<br />
wabo ngo bawukoreshe uko bashaka nk’uko itegeko ribiteganya. Abaturage bakomeje kugaragaza<br />
ibibazo byerekeye isaranganya. Bagaragaje ko hari igihe basaba ko ubuyobozi bwabafasha mu gikorwa<br />
cy’isaranganya, bamwe mu bayobozi bakavuga ko bategereje ko hashyirwaho amabwiriza y’isaranganya.<br />
Hari kandi n’abaturage basabwa gusaranganya bakabyanga bitwaje ko bafite uburenganzira “ntavogerwa”<br />
ku mutungo wabo kandi bakavuga ko nta mabwiriza y’isaranganya arashyirwaho. Aya mabwiriza yaje<br />
gushyirwaho n’iteka rya Minisitiri n° 001/16.01 rigena uburyo isaranganya ry’amasambu rikorwa, akaba<br />
azakemura ibibazo by’isaranganya.<br />
Ku birebana n’imiburanishirize y’imanza, abaturage bakanguriwe kwitabira no gufatanya gukemura<br />
ibibazo mu miryango yabo mbere yo kubishyikiriza komite z’abunzi cyangwa Inkiko. Bashishikarijwe kandi<br />
ko mbere yo gutanga ikirego bagomba gusuzuma inyungu bakura mu rubanza ndetse bakareba niba bafite<br />
ibimenyetso kuko hari igihe batsindwa kubera kubura ibimenyetso cyangwa bakaregera Urukiko rutabifitiye<br />
ububasha.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwasobanuriye abaturage ko igihe bagiye mu Nkiko bagomba gukurikiza inzira zazo<br />
no kwemera imyanzuro zafashe aho gusiragira mu nzego z’ubuyobozi bavuga ko barenganiye mu nkiko. Mu<br />
mahugurwa yakorewe mu mirenge itandukanye, abaturage basobanuriwe ko irangiza ry’imanza rigamije<br />
guha uwatsinze ibintu cyangwa ingurane y’ibyo afitiye uburenganzira. Ni yo mpamvu kutarangirizwa<br />
14
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
urubanza ari ukuvutswa uburenganzira, hakaba harimo n’akarengane. Basabwe kujya barangiza imanza<br />
zabaye itegeko ku bushake, uwatsinzwe yaba atabikoze, urubanza rugashyikirizwa umukozi ubishinzwe,<br />
ni ukuvuga Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’akagari, uw’umurenge n’abandi babifitiye ububasha<br />
kugira ngo rurangizwe ku ngufu za Leta. Abashinzwe kurangiza imanza bashishikarijwe kujya barangiriza<br />
igihe imanza bashyikirijwe n’abaturage kugira ngo birinde ibihano biteganywa n’amategeko kandi baba<br />
buzuza inshingano zabo. Nyuma yo kungurana ibitekerezo mu biganiro, abaturage baboneyeho umwanya<br />
wo gutanga mu mvugo ibibazo byabo by’akarengane. Ibyo bibazo bikaba bigaragara mu mutwe wa kabiri<br />
w’iyi <strong>raporo</strong>.<br />
1.2.2. Guhugura abanyamabanga shingwabikorwa b’imirenge nab’utugari<br />
Mu rwego rwo gushimangira imiyoborere myiza mu Gihugu cyacu, Urwego rw’Umuvunyi rwahuguye<br />
mu cyiciro cya mbere abanyamabanga nshingwabikorwa b’imirenge n’ab’utugari mu turere twa Gatsibo,<br />
Kayonza, Ngoma, Rwamagana, Huye na Nyamagabe. Utwo turere twatoranyijwe hashingiwe ku mubare<br />
munini w’ibibazo byakiriwe ku buryo bimwe bigaragaramo uburangare bw’inzego z’ibanze mu kubikemura.<br />
Abo bayobozi ku nzego zegerejwe abaturage bashishikarijwe gukemura ibibazo by’abaturage neza kandi<br />
ku gihe kugira ngo bibarinde gusiragira mu nzego zinyuranye no gutanga ruswa ku bashinzwe kubikemura.<br />
Bakanguriwe kandi kujya bitabira gahunda nshya y’Urwego rw’Umuvunyi yo kwakira ibibazo by’abaturage<br />
buri kwezi kuri buri karere kuko batanga amakuru y’ibibazo bakemuye n’uburyo byakemuwe; naho ku<br />
bitarakemuwe, hagafatwa umwanzuro w’uburyo byakemurwa. Abahuguwe bishimiye iyo gahunda,<br />
bagaragaza ko ibunganira mu gukemura ibibazo by’abaturage bayobora.<br />
1.2.3. Guhugura abagize Polisi y’Igihugu<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakoresheje amahugurwa agenewe abagize Polisi y’Igihugu, basobanurirwa<br />
imiterere ya ruswa n’akarengane mu gihugu cyacu muri rusange, no mu nzego za Polisi by’umwihariko.<br />
Hashingiwe ku nyigo yakoreshejwe n’Urwego rw’Umuvunyi, ikagaragaza ko Ishami rya Polisi rishinzwe<br />
umutekano mu muhanda riza ku isonga y’ahagaragara ruswa, abagize Polisi y’Igihugu basobanuriwe<br />
ingaruka mbi za ruswa ku muntu uyitanga no ku muntu uyakira. Uyitanga aba yiyambura icyubahiro cye<br />
ndetse n’umutungo we, kandi rimwe na rimwe akaba agura uburenganzira bwe, bikamuviramo igihano cyo<br />
gufungwa no gucibwa ihazabu. Uyakira na we bituma akora nabi imirimo yashinzwe na Leta, agahombya<br />
Leta kandi na we akitesha agaciro n’icyubahiro mu mirimo ahagarariyemo Leta. Iyo afashwe bimuviramo<br />
gucibwa ibihano bimwe n’iby’uyitanga. Abagize Polisi y’Igihugu bashishikarijwe kwanga ruswa, kuyirinda<br />
no kuyirwanya kuko biri mu nshingano zabo nk’abagize urwego rw’ubugenzacyaha.<br />
1.2.4. Guhugura abanyamakuru<br />
Urwego rw’Umuvunyi rukorana by’umwihariko n’Itangazamakuru muri gahunda yo gusakaza ibikorwa<br />
byarwo no gushishikariza abaturarwanda kugira uruhare mu guhashya akarengane na ruswa. Kubera<br />
inshingano yaryo yo kujijura abaturage, itangazamakuru rifite uruhare runini mu gukumira no kurwanya<br />
ibikorwa by’akarengane, ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo ribishyira ahagaragara kandi rinasobanurira<br />
15
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
abaturage ingamba zo kubirwanya. Abakora mu itangazamakuru bagomba rero gusobanukirwa na ruswa<br />
n’akarengane, bakamenya n’imikorere y’inzego zifite mu nshingano zazo gukumira no kurwanya akarengane,<br />
ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo. Abanyamakuru bo mu itangazamakuru rya Leta n’iryigenga bahuguwe<br />
ku buryo bwo gukora no gutangaza inkuru zijyanye no gukumira no kurwanya akarengane, ruswa n’ibyaha<br />
bifitanye isano na yo. Urwego rwabashishikarije gufatanya na rwo mu kurwanya akarengane na ruswa,<br />
barugaragariza aho ibikorwa bya ruswa n’akarengane bigaragara kugira ngo rubirwanye.<br />
1.2.5. Guhugura abikorera<br />
Abikorera bahuguwe ku miterere y’akarengane na ruswa muri rusange, by’umwihariko mu itangwa<br />
ry’amasoko. Abashoramari bafite uruhare runini mu bikorwa Leta ikoresha nko kubaka imihanda, amashuri,<br />
amavuriro n’izindi nyubako za Leta ndetse no mu bikoresho Leta ikenera. Kugira ngo ibyo bikorwe, binyura<br />
mu ipiganwa. Rimwe na rimwe upiganira isoko yinyurira inzira y’ibusamo ya ruswa, agahabwa isoko kandi<br />
atujuje ibisabwa ndetse nta n’ubumenyi buhagije afite bwo gukora iyo mirimo. Ibi bigira ingaruka zikomeye<br />
ku baturage no kuri Leta kuko kenshi imirimo itinda gukorwa cyangwa igakorwa nabi. Ni bwo usanga<br />
nk’umuhanda watwaye akayabo k’amafaranga cyangwa inyubako bisenyuka nta minsi biramara. Bamaze<br />
gusobanurirwa ibikurikizwa mu itangwa ry’isoko nk’uko biteganywa n’ itegeko n°12/2007 ryo ku wa<br />
27/03/2007 rigenga amasoko ya Leta, abikorera biyemeje kugira uruhare mu kurwanya ruswa n’akarengane<br />
mu masoko, cyane cyane ko na bo bibagiraho ingaruka kuko iyo hatanzwe ruswa uwari gutsindira isoko aba<br />
arenganye. Bifuje kandi ko ayo mahugurwa yahabwa n’abakozi ba Leta bashinzwe gutanga amasoko.<br />
1.2.6. Guhugura abanyeshuri bo mu mashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza<br />
Aba n’abanyeshuri bahuguwe<br />
16
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwahuguye abanyeshuri bo mu bigo by’amashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza.<br />
Basobanuriwe uruhare bagomba kugira mu kwanga no kurwanya akarengane na ruswa n’ibyaha bifitanye<br />
isano na yo, bakanabishishikariza bagenzi babo b’urubyiruko rwaba ururi mu mashuri n’urutaragize<br />
amahirwe yo kwiga. Abanyeshuri ni amizero y’Igihugu, bakaba bagomba gutegurwa hakiri kare kwita uko<br />
bikwiye ku nshingano zo kurwanya akarengane na ruswa.<br />
Abitabiriye ibiganiro basobanuriwe ingeri z’akarengane na ruswa bishobora kugaragara mu mashuri, nko<br />
guha umunyeshuri amanota atakoreye, gutonesha bamwe mu banyeshuri, kutita ku murimo w’uburezi,<br />
gukopera no kwiyandarika.<br />
Akarengane na ruswa mu mashuri bigira ingaruka mbi ku banyeshuri nko kuba abaswa, gukurana ingeso<br />
yo kwikubira, gukorana umwete muke. Kwirinda izo ngaruka abanyeshuri bagomba kurangwa n’imyifatire<br />
iboneye, bitabira ingamba zo kubatoza kuba abakozi beza. Ibyo bazabigeraho ari uko bita ku nshingano<br />
yabo yo kwiga no kwirinda ivangura iryo ari ryo ryose hagati yabo. Abanyeshuri bagomba gukurana<br />
umuco w’ubupfura, bagahora bubahiriza uburenganzira bw’abandi. Bakanguriwe kwanga no kwamagana<br />
ingengabitekerezo ya Jenoside yagiye ivugwa cyane mu mashuri. Urwego rw’Umuvunyi rwashishikarije<br />
abanyeshuri bo mu mashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza kwibumbira muri “clubs” zirwanya ruswa<br />
n’akarengane.<br />
Hatumiwe abanyeshuri 294 baturutse mu bigo 147 byo mu turere twose tw’Igihugu. Buri kigo cyoherezaga<br />
abanyeshuri babiri bahagarariye abandi. Bahuriye ahantu hatandukanye hateganijwe mu turere ku buryo<br />
bukurikira:<br />
• GASABO: ibigo byo mu Turere twa Nyarugenge, Gasabo, Kicukiro, Bugesera, Rulindo, Gakenke na<br />
Gicumbi;<br />
• MUHANGA:<br />
Ruhango;<br />
ibigo byo mu Turere twa Rutsiro, Ngororero, Karongi, Muhanga, Kamonyi na<br />
• HUYE: ibigo byo mu Turere twa Huye, Nyamagabe, Gisagara, Nyanza na Nyaruguru;<br />
• RUSIZI: ibigo byo mu Turere twa Rusizi na Nyamasheke;<br />
• MUSANZE: ibigo byo mu Turere twa Musanze, Nyabihu, Burera na Rubavu;<br />
• NGOMA: ibigo byo mu Turere twa Ngoma na Kirehe;<br />
• RWAMAGANA: ibigo byo mu Turere twa Rwamagana, Nyagatare, Gatsibo na Kayonza.<br />
Ku butumire bwa Komisiyo y’Ubumwe n’Ubwiyunge, Urwego rw’Umuvunyi rwatanze ibiganiro mu<br />
byiciro bitandukanye by’ingando z’abanyeshuri bitegura kujya mu mashuri makuru na kaminuza. Izo<br />
ngando zibera mu Kigo cya Nkumba mu Karere ka Burera. Abanyeshuri bashishikarizwa kurwanya ruswa<br />
n’akarengane haba aho bari cyangwa mu kazi bazakora, kuzarangwa no kwakira neza ababagana babasaba<br />
serivisi zinyuranye. Batozwa kuzaba abayobozi n’abakozi bitabira gusohoza uko bikwiye inshingano zabo no<br />
guharanira inyungu z’abaturage.<br />
17
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Muri rusange, abanyeshuri bishimiye ibiganiro bagiranye n’Urwego rw’Umuvunyi kuko bituma<br />
basobanukirwa neza ububi bwa ruswa n’akarengane kandi bikabaha umurongo ngenderwaho mu kubaka<br />
igihugu kigendera ku mategeko. Biyemeje guhashya akarengane na ruswa mu bigo bigamo n’ahandi hose.<br />
Basabye ko n’izindi nzego zajya zibegera zikabaganiriza kuri gahunda zitandukanye za Leta kugira ngo,<br />
nk’abenegihugu, bajye bazitabira bazisobanukiwe kandi bafashe n’abandi baturage kuzishyira mu bikorwa.<br />
1.2.7. Guhugura abanyeshuri bo mu mashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza bari muri Clubs anticorruption<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwahuguye abanyeshuri bo mu bigo by’amashuri yisumbuye, amakuru na kaminuza<br />
bari muri za Clubs anti-corruption. Basobanuriwe uruhare bagomba kugira mu kwanga no kurwanya<br />
akarengane na ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo. Bafite inshingano yo guhora begera bagenzi babo<br />
b’urubyiruko rwaba ururi mu mashuri n’urutaragize amahirwe yo kwiga bakabashishikariza umuco mwiza<br />
wo kwirinda no kurwanya akarengane, ruswa n’izindi ngeso mbi zose zikunze kugaragara mu buzima<br />
bwo hanze no mu bigo by’amashuri yaba ayisumbuye cyangwa amakuru. Muri izo ngeso mbi harimo nko<br />
gukopera, kugura amanota, ubunebwe… ndetse n’umuco mubi w’ivangura n’amacakubiri.<br />
Mu Mujyi wa Kigali hahuguwe abanyeshuri baturutse mu bigo 33 byo mu turere dutandukanye:<br />
• Nyarugenge: 14<br />
• Kicukiro: 12<br />
• Gasabo: 7<br />
Hahuguwe kandi abanyeshuri bo muri clubs anti-corruption mu bigo by’amashuri 22 by’Uturere dukurikira<br />
mu Ntara y’Iburasirazuba niy’Amajyaruguru:<br />
• Nyagatare: 4<br />
• Gatsibo: 3<br />
• Musanze: 9<br />
• Burera: 4<br />
• Gakenke: 2<br />
Abitabiriye amahugurwa bagaragaje ko ari ingirakamaro kuko abafasha kumenya ibikorwa binyuranye<br />
bifasha gukumira no kurwanya ruswa; bityo bakazanabigeza kuri bagenzi babo.<br />
1.3. KWAKIRA IBIBAZO BY’AKARENGANE, RUSWA N’IBYAHA BIFITANYE ISANO NA YO MU NZEGO<br />
Z’UBUTEGETSI ZA LETA N’IZIGENGA<br />
Hashingiwe ku Itegeko n° 25/2003 ryo ku wa 15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere y’Urwego<br />
rw’Umuvunyi nk’uko ryahinduwe kandi ryujujwe n’Itegeko n° 17/2005 ryo ku wa 18/08/2005, mu ngingo<br />
yaryo ya 7, igika cya 3 n’icya 8, Urwego rw’Umuvunyi rufite mu nshingano zarwo gukangurira abaturage<br />
kwirinda ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo muri rusange no guhugura abakozi b’inzego z’imirimo ari mu<br />
bigo bya Leta, mu bigo n’imiryango bitagengwa na Leta; kwakira no gusuzuma ibirego by’abantu ku giti cyabo<br />
18
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
n’iby’amashyirahamwe yigenga, byerekeye ibikorwa by’abakozi ba Leta, iby’inzego zayo n’iby’abikorera ku<br />
giti cyabo, no gukangurira abo bakozi n’izo nzego gushakira umuti ibyo bibazo iyo rusanze bifite ishingiro.<br />
Mu mwaka wa <strong>2009</strong>, Urwego rw’Umuvunyi rwasuye abaturage mu mirenge imwe n’imwe igize Uturere<br />
tw’Igihugu rubakangurira kugira uruhare mu kwirinda no kurwanya akarengane, ruswa n’ibyaha bifitanye<br />
isano na yo. Muri iyi gahunda kandi, Urwego rwakiriye ibibazo by’akarengane abaturage barugejejeho,<br />
rufatanya n’inzego z’ubuyobozi hamwe n’abaturage kubishakira ibisubizo. Ku bibazo bitabonewe ibisubizo<br />
ako kanya, hatanzwe inama y’inzego zigomba kubikemura, ibindi bigomba gukurikiranwa, Urwego rugasaba<br />
ko hakorwa dosiye.<br />
Mu mwaka wa <strong>2010</strong>, mu mezi ya Mutarama na Gashyantare, Urwego rw’Umuvunyi rwakoze igikorwa cyo<br />
gukurikirana uburyo ibibazo rwashyikirije inzego z’ibanze byagiye bikemuka kugira ngo n’ibitarakemutse<br />
hamenyekane impamvu bitakemutse n’icyakorwa kugira ngo bikemuke; bityo abaturage babashe<br />
kurenganurwa. Muri iyo gahunda, hagiye hanakirwa ibibazo bishya, na byo birakurikiranwa. Mu kwezi kwa<br />
Mata, nibwo hatangiye gahunda yo gusanga abaturage mu Turere batuyemo mu rwego rwo kuborohereza<br />
ingendo no kubona umwanzuro w’ibibazo byabo ku buryo bwihuse.<br />
Iyi <strong>raporo</strong> iragaragaza umubare rusange w’ibibazo byakiriwe byose hamwe muri iyo myaka yombi uko<br />
ari 5386, ibyiciro birimo, ibyakemutse n’ibitarakemutse, ikanasesengura impamvu zibitera, izituma<br />
bidakemuka n’icyakorwa ngo bikemuke, ikagaragaza kandi ibibazo bihuriweho n’abantu benshi n’ibifite<br />
umwihariko. Raporo itanga kandi ibyifuzo bigamije kurushaho kunoza imikorere y’inzego zishinzwe kwakira<br />
no gukemura ibibazo by’abaturage.<br />
Hari ibibazo bihuriweho n’abantu benshi bitewe n’imiterere yabyo. Ibyo ni nk’ibibazo birebana no kwimura<br />
abantu ku mpamvu z’inyungu rusange (nko kubahiriza igishushanyo mbonera cy’Umujyi, gutuza abantu mu<br />
midugudu, ibikorwa by’amajyambere), isaranganya ry’amasambu, ibirebana no kurangiza imanza zaciwe<br />
cyangwa kutishimira imikirize y’imanza zaciwe n’Inkiko Gacaca.<br />
1.3.1. Ibibazo byakiriwe, ibyiciro n’imiterere yabyo<br />
Iki gice kigaragaza umubare rusange w’ibibazo byakiriwe mu myaka ya <strong>2009</strong> na <strong>2010</strong>, ibyiciro binyuranye<br />
ibyo bibazo birimo, imiterere yabyo n’urwego bigezeho bikemurwa.<br />
19
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°1 : IBIBAZO BYAKIRIWE HAKURIKIJWE UTURERE<br />
INTARA/<br />
UMUJYI WA KIGALI<br />
UMUJYI WA KIGALI<br />
AMAJYEPFO<br />
AMAJYARUGURU<br />
IBURENGERAZUBA<br />
AKARERE UMUBARE IJANISHA (%)/ INTARA<br />
Gasabo 359 48.98<br />
Nyarugenge 230 31.38<br />
Kicukiro 144 19.64<br />
Byose hamwe 733 100%<br />
Gisagara 108 7.50<br />
Huye 181 12.58<br />
Kamonyi 192 13.34<br />
Muhanga 184 12.79<br />
Nyamagabe 238 16.54<br />
Nyanza 228 15.84<br />
Nyaruguru 116 8.06<br />
Ruhango 192 13.35<br />
Byose hamwe 1,439 100%<br />
Burera 207 21.63<br />
Gakenke 162 16.93<br />
Gicumbi 175 18.27<br />
Musanze 251 26.24<br />
Rulindo 162 16.93<br />
Byose hamwe 957 100%<br />
Karongi 98 9.23<br />
Ngororero 147 13.84<br />
Nyabihu 214 20.15<br />
Nyamasheke 164 15.44<br />
Rubavu 200 18.83<br />
Rusizi 158 14.88<br />
Rutsiro 81 7.63<br />
Byose hamwe 1,062 100%<br />
20
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Bugesera 173 14.45<br />
Gatsibo 166 13.90<br />
Kayonza 197 16.46<br />
IBURASIRAZUBA<br />
Kirehe 122 10.20<br />
Ngoma 137 11.44<br />
Nyagatare 222 18.55<br />
Rwamagana 180 15.00<br />
Byose hamwe 1,197 100%<br />
Byose hamwe Intara zose 5,386<br />
Impugukirwa<br />
• Nk’uko bigaragara muri iyi mbonerahamwe, ibibazo byakurikiranywe mu mwaka wa <strong>2009</strong> no mu<br />
mezi 6 ya mbere y’umwaka wa <strong>2010</strong> ni 5386.<br />
• Mu gusura abaturage mu turere hagamijwe kwakira no gukemura ibibazo byabo, hari Uturere<br />
abaturage batwo bafite ibibazo batagiye baboneka bitewe n’uko gahunda batayimenyeshejwe<br />
ku gihe, nk’Uturere twa Gisagara, Karongi na Rutsiro, hitabiraga abaturage bake cyane babashije<br />
kubimenya. Ibi bituma isesengura ry’iyi mbonerahamwe riterekana neza ahari ibibazo byinshi<br />
nyakuri n’impamvu yabyo. Ariko dukoze igereranya ry’imibare dufite hakurikijwe Uturere, turasanga<br />
Akarere ka Gasabo ariko kaza ku isonga mu dufite ibibazo byinshi mu Mujyi wa Kigali kuko gafite<br />
ibibazo 359 mu gihe Kicukiro ifite ibibazo 144 gusa. Mu Turere tugize Intara, Akarere ka Musanze<br />
mu Ntara y’Amajyaruguru kaza ku isonga kuko gafite ibibazo 251, hagakurikiraho Nyamagabe mu<br />
Ntara y’Amajyepfo n’ibibazo 238, Akarere ka Nyanza kakagira ibibazo 228 naho Nyagatare mu Ntara<br />
y’Iburasirazuba ikaba iya mbere n’ibibazo 222. Uturere twabonetsemo umubare muto w’ibibazo ni<br />
Rutsiro (81), Karongi (98) na Gisagara 108 bitewe n’uko abaturage batabonekaga.<br />
Imbonerahamwe n° 2: IBIBAZO BYAKIRIWE HAKURIKIJWE INTARA/UMUJYI WA KIGALI<br />
INTARA/UMUJYI WA KIGALI UMUBARE IJANISHA<br />
UMUJYI WA KIGALI 733 13.60<br />
AMAJYEPFO 1439 26.73<br />
IBURASIRAZUBA 1197 22.23<br />
AMAJYARUGURU 955 17.73<br />
IBURENGERAZUBA 1062 19.71<br />
BYOSE HAMWE 5386 100%<br />
21
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Igishushanyo n°1 : UKO IBIBAZO BYAKIRIWE MU NTARA<br />
UKO IBIBAZO BYAKIRIWE MU NTARA<br />
UMUBARE W'IBIBAZO<br />
1600<br />
1439<br />
1400<br />
1197<br />
1200<br />
1062<br />
955<br />
1000<br />
800<br />
733<br />
600<br />
400<br />
200<br />
0<br />
UMUJYI WA KIGALI<br />
AMAJYEPFO<br />
IBURASIRAZUBA<br />
AMAJYARUGURU<br />
INTARA<br />
IBURENGERAZUBA<br />
UKO IBIBAZO BYAKIRIWE MU<br />
NTARA<br />
Impugukirwa<br />
Hashingiwe ku mubare w’ibibazo byakurikiranywe mu Ntara zose n’Umujyi wa Kigali, Intara y’Amajyepfo<br />
ni yo iza ku isonga, aho usanga umubare munini w’ibibazo ungana na 1439 ku bibazo 5386, ni ukuvuga<br />
26.73 %. Isesengura rigaragaza ko iyi Ntara ifite umwihariko w’ibibazo byinshi by’imanza zakurikiranywe<br />
mu Nkiko Gacaca, ari na wo utuma ibibazo biba byinshi. Mu bibazo 230 byerekeye Inkiko Gacaca mu<br />
Ntara zose, Intara y’Amajyepfo ifitemo ibibazo 112, ni ukuvuga 48.70 %. Hiyongeraho kandi n’umubare<br />
munini w’abasaba kurangirizwa imanza bangana na 211 kuri 687, bihwanye na 30.71%. Umujyi wa Kigali<br />
ugaragaramo ibibazo bike bingana na 733 kuri 5386 bihwanye na 13.60%, kimwe n’Intara y’Amajyaruguru<br />
igaragaza umubare w’ibibazo 955, bihwanye na 17%. Impamvu si uko abaturage badafite ibibazo ahubwo<br />
ni uko Umujyi wa Kigali n’Intara y’Amajyaruguru bifite Uturere duke ugereranyije n’izindi Ntara. Nk’Akarere<br />
ka Musanze ko mu Majyaruguru kaza ku mwanya wa kabiri mu Gihugu hose.<br />
1.3.2. Ibyiciro by’ibibazo<br />
Imbonerahamwe n° 3: IBIBAZO BYAKIRIWE HASHINGIWE KU BYICIRO BYABYO<br />
IBYICIRO<br />
Umujyi<br />
wa Kigali<br />
Amajyaru<br />
guru<br />
Amajyepfo<br />
Iburasira<br />
zuba<br />
Iburenge<br />
razuba<br />
Byose<br />
hamwe<br />
Abasaba irangiza ry’imanza 73 134 211 113 156 687<br />
Abatishimiye irangizwa<br />
ry’imanza<br />
27 39 177 51 44 338<br />
22
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Abatishimiye icyemezo cy’inkiko/<br />
abunzi<br />
51 229 108 97 156 641<br />
Abatishimiye umwanzuro w’Inkiko<br />
Gacaca<br />
24 15 112 13 66 230<br />
Abasaba kurangirizwa<br />
umwanzuro w’Inkiko Gacaca<br />
5 0 31 13 7 56<br />
Ibikiri mu nkiko 52 65 35 68 52 272<br />
Ubutegetsi (Administration) 156 56 79 42 127 460<br />
Umurimo 40 42 30 35 35 182<br />
Ibirarane n’imperekeza 26 32 56 40 43 197<br />
Isaranganya 3 27 27 46 14 117<br />
Ibibanza n’imiturire 66 36 52 99 40 293<br />
Inzuri 0 1 22 49 2 74<br />
Amasambu 74 99 201 293 137 804<br />
Imibereho (Sociale) 21 59 153 38 17 288<br />
CSR 18 17 31 11 11 88<br />
Ibigo by’ubwishingizi 1 5 12 25 12 55<br />
Ibindi 79 95 98 155 137 564<br />
Iby’ubucuruzi 17 4 4 9 6 40<br />
Byose hamwe 733 955 1439 1197 1062 5386<br />
Imbonerahamwe n° 4 : IJANISHA RY’IBIBAZO BYAKIRIWE HASHINGIWE KU BYICIRO BYABYO<br />
Ibyiciro Umubare w’ibibazo Ijanisha<br />
Abasaba irangizwa ry’imanza 687 12.76<br />
Abatishimiye irangizwa ry’imanza 338 6.27<br />
Abatishimiye icyemezo cy’inkiko/abunzi 641 11.90<br />
Abatishimiye umwanzuro w’Inkiko Gacaca 230 4.27<br />
Abasaba kurangirizwa umwanzuro w’Inkiko Gacaca 56 1.04<br />
Ibikiri mu nkiko 272 5.05<br />
Ubutegetsi (Administration) 460 8.54<br />
Umurimo 182 3.38<br />
Ibirarane n’imperekeza 197 3.66<br />
Isaranganya 117 2.17<br />
Ibibanza n’imiturire 293 5.44<br />
Inzuri 74 1.37<br />
Amasambu 804 14.93<br />
Imibereho (sociale) 288 5.38<br />
CSR 88 1.63<br />
Iby’ibigo by’ubwishingizi 55 1.02<br />
Ibindi 564 10.47<br />
Iby’ubucuruzi 40 0.74<br />
Byose hamwe 5386 100%<br />
23
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Impugukirwa<br />
Nk’uko bigaragara kuri iyi mbonerahamwe, umubare munini uri mu byiciro bitatu, ababa batarishimiye<br />
umwanzuro w’inkiko basaba kurangirizwa imanza, abatarishimiye uburyo imanza zarangijwe n’ibibazo<br />
by’amasambu.<br />
• Abasaba kurangirizwa imanza<br />
Biragaragara ko hakiri ikibazo ku bahesha b’inkiko, baba aba Leta cyangwa ab’umwuga. Ku bireba<br />
abahesha b’inkiko ba Leta, usanga batitabira cyane kurangiza imanza cyangwa gushyira mu bikorwa<br />
imyanzuro ya Komite y’Abunzi iriho kashe mpuruza. Akenshi bitwaza imirimo myinshi bafite, nyamara<br />
ugasanga atari yo mpamvu yonyine, harimo n’ubushake buke cyangwa amasano n’ubucuti by’abagomba<br />
kwishyura. Ntitwabura kuvuga ariko ko hari n’ingorane abahesha b’inkiko bahura na zo nko kuba<br />
uwatsinzwe atagira umutungo uvamo ubwishyu, nyamara uwatsinze agahora asaba ko arangirizwa<br />
urubanza, hakaba n’igihe uwatsinzwe akoresha uburiganya bwo kurigisa umutungo wagombaga<br />
kuvamo ubwishyu.<br />
Indi ngorane iboneka mu irangizwa ry’imanza ni igihe hagomba kwimurwa abantu benshi kugira ngo<br />
uwatsinze ahabwe isambu yatsindiye, ubuyobozi bukabura aho bwerekeza ba baturage. Urwego<br />
rw’Umuvunyi rufatanyije n’ubuyobozi rufasha abafite ibyo bibazo kumvikana kugira ngo abaturage<br />
badasenyerwa, ubwumvikane bwananirana hagakurikizwa umwanzuro w’urubanza.<br />
Muri iki cyiciro twavuga ko irangizwa ry’imanza zaciwe n’Inkiko Gacaca na ryo rihura n’ibibazo bimeze<br />
nk’iby’imanza zisanzwe.<br />
Ibibazo byose byakiriwe bijyanye n’irangiza ry’imanzwa ni 687 ku 5,386, bihwanye na 12.76%. Intara<br />
igaragaramo ibibazo byinshi byo kurangiza imanza ni iy’Amajyepfo ifite umubare ungana na 211 kuri<br />
687, ni ukuvuga 30.71%.<br />
• Abatarishimiye uburyo imanza zarangijwe<br />
Hari ibibazo byinshi Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye byerekeye irangizwa ry’imanza, abaturage bavuga<br />
ko batahawe ibyo batsindiye byose. Usanga kenshi biterwa n’uko ibipimo by’ikiburanwa (kuko kenshi<br />
ni ibijyanye n’amasambu) biba bitaratanzwe uko bikwiye cyangwa urukiko rukaba rwarahaye uwatsinze<br />
bike ku byo yaburanaga, bajya kurangiza urubanza akumva ko batamuhaye ibyo yatsindiye byose.<br />
Urwego rugira inama abafite ibyo bibazo kuregera irangizarubanza mu rukiko rwaciye urubanza bwa<br />
nyuma cyangwa rugasaba ko rikosorwa iyo bishoboka. Mu gihe rwakurikiranye rugasanga urubanza<br />
rwararangijwe uko rwaciwe, rubasobanurira, runabagira inama yo kureka gusiragira mu nkiko. Hari kandi<br />
hari imanza zirangizwa, ababuranyi bakigomeka ku byemezo by’inkiko, bisubiza umutungo batsindiwe<br />
cyangwa barandura imbago zashinzwe n’ababishinzwe. Icyo gihe abaturage basabwa kwiyambaza<br />
Polisi y’Igihugu, na yo igashyikiriza ikirego Ubushinjacyaha. Icyakora ibyo bituma abaturage bategereza<br />
igihe kugira ngo dosiye iburanishwe mu nkiko.<br />
24
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Ibibazo byo kutishimira uburyo imanza zarangijwe bigaragara cyane cyane mu Ntara y’Amajyepfo aho<br />
dusanga umubare w’ibibazo 177 kuri 338, bihwanye na 45.62 %.<br />
• Ibibazo by’amasambu<br />
Ibi bibazo bituruka ahanini ku makimbirane yo mu miryango no hagati y’abaturanyi cyangwa abandi<br />
bantu ku giti cyabo. Abaturage bavuga ko abavandimwe babo bihariye amasambu, abandi bakavuga<br />
ko abo badikanyijwe babarengereye, abandi bakavuga ko abo badafitanye amasano babatwariye<br />
amasambu cyangwa ko ubuyobozi bwabambuye amasambu bukayaha abandi. Kuri ibi bibazo, Urwego<br />
rutanga inama ko ibiri hagati y’umuturage n’undi bishyikirizwa inzego z’ubuyobozi cyangwa Komite<br />
y’Abunzi. Ku bavuga ko bayambuwe n’ubuyobozi haakorwa iperereza, Urwego rwasanga harimo<br />
akarengane, rugasaba ubuyobozi gusubiza umuturage isambu ye. Ikibazo gifite uburemere muri iki<br />
cyiciro ni icy’abantu bahungutse basaba gusubizwa amasambu yabo basize bahunga kandi atuyemo<br />
imiryango myinshi. Urwego rw’Umuvunyi rwagiye rusaba ko aho bishoboka ayo masambu bayasubizwa<br />
(mu gihe uyafite afite andi masambu gakondo) cyangwa hagakoreshwa isaranganya.<br />
Ibi bibazo byiganje mu Ntara y’Iburasirazuba aho umubare wabyo ungana na 293 ku bibazo bingana na<br />
804, bihwanye na 36.44 %. Iyo Ntara ikurikirwa n’Intara y’Amajyepfo ifite 201, bihwanye na 25% ; mu<br />
gihe Intara zikurikiraho ari zo : iy’Iburengerazuba ifite 137, bihwanye na 17.03 % n’iy’Amajyaruguru ifite<br />
99 ; bihwanye na 12.31%. Umubare munini w’ibibazo by’amasambu ugaragara mu Ntara y’Iburasirazuba<br />
usobanurwa n’uko ari ho higanje abantu benshi bahungutse bakeneye gutuzwa, kimwe no mu Ntara<br />
y’Amajyepfo, kandi hakaba n’amakimbirane menshi ashingiye ku butaka.<br />
Hari n’ibindi byiciro bigaragaramo ibibazo byinshi:<br />
• Abatarishimiye imikirize y’imanza<br />
Ku bibazo by’abaturage batishimiye imikirize y’imanza, Urwego rw’Umuvunyi rusaba ababirugejejeho<br />
kurushyikiriza incarubanza zigasuzumwa, bakagirwa inama y’inzira bakoresha kugira ngo bajurire<br />
cyangwa basubirishemo urubanza, cyangwa bakagirwa inama yo kwemera imyanzuro y’inkiko.<br />
Ikigaragara ariko ni uko akenshi iyo umuturage atsinzwe mu manza, avuga ko umuburanyi we yamuguze<br />
cyangwa ko harimo ikimenyane, nyamara wasesengura incarubanza ugasanga ingingo zamutsinze<br />
zumvikana. Haba n’igihe avuga ko banze kuburanisha urubanza rwe, wasesengura ugasanga ari uko<br />
atubahirije inzira zo gutanga ikirego (procédures) nko kutubahiriza ibihe biteganywa n’amategeko,<br />
kutagira ububasha bwo kurega cyangwa kuregera urukiko rudafite ububasha. Ibyo ahanini babiterwa<br />
no kudasobanukirwa n’amategeko, ari na yo mpamvu Urwego rw’Umuvunyi rwafashe gahunda yo<br />
kujya rusobanurira abaturage amategeko y‘ingenzi areba ubuzima bwabo muri rusange.<br />
Ibi bibazo byiganje mu Ntara y’Amajyaruguru, ahari ibabazo 229 kuri 641, bihwanye na 35.72 %,<br />
igakurikirwa n’Intara y’Iburengerazuba, ahari ibibazo 156 bihwanye na 24.33%. Ibi nta gisobanuro<br />
gicukumbuye umuntu yabibonera uretse ko umuntu yakeka ko biterwa n’uko abaturage badakunda<br />
kuva ku izima cyangwa bakaba badasobanukiwe n’uko ibyemezo by’inkiko bitavanwaho n’izindi nzego<br />
n’ubwo Urwego rw’Umuvunyi ruhora rubibasobanurira mu biganiro.<br />
25
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
• Abatarishimiye imikirize y’imanza z’inkiko gacaca<br />
Ibi bibazo ntacyo Urwego rw’Umuvunyi rubikoraho kuko bitari mu bubasha bwarwo uretse ko rugira<br />
ababifite inama yo kubishyikiriza Urwego rw’Igihugu rushinzwe Inkiko Gacaca. Bitewe n’ubwinshi bw’ibi<br />
bibazo Urwego rwakiriye, bimwe rwabishyikirije mu nyandiko Nyakubahwa Minisitiri w’Intebe ndetse<br />
rumusaba gushyiraho ingamba zo kubikemura, rugenera kopi Nyakubahwa Perezida wa Repubulika<br />
n’Urwego rw’Igihugu rushinzwe Inkiko Gacaca.<br />
Ibibazo nk’ibi byiganje mu Ntara y’Amajyepfo. Mu bibazo 230 byerekeye imanza z’Inkiko Gacaca mu<br />
Ntara zose, Intara y’Amajyepfo ifitemo ibibazo 112, ni ukuvuga 48.70 %.<br />
• Imanza zikiri mu nkiko zitari zaburanishwa<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye ibibazo birebana n’imanza zikiri mu nkiko zitari zaburanishwa ngo<br />
zihabwe umwanzuro wa nyuma. Urwego ruzikorera ubuvugizi mu nzego bireba kugira ngo zihabwe<br />
itariki yo kuburanishirizwaho mu gihe bigaragara ko zatinze cyane n’ubwo akenshi ubuyobozi bw’Inkiko<br />
bugaragaza ko budashobora guhindura itariki yahawe urubanza kuko abasaba Urukiko guhindura itariki<br />
ari benshi. Dusanga imibare y’ibi bibazo itarutanwa cyane mu Ntara zose.<br />
• Ibibazo byerekeye ubutegetsi na byo bifite uburemere.<br />
Usanga ahanini ari abaturage cyangwa amashyirahamwe batishimiye ibyemezo byafashwe n’ubuyobozi.<br />
Urwego iyo rumaze kubisuzuma rugasanga bifite ishingiro, rusaba ubuyobozi bireba kubihindura. Iyo<br />
byafashwe hubahirijwe amategeko, rusobanurira umuturage icyashingiweho.<br />
Aho byiganje ni mu Mujyi wa Kigali, ahari ibibazo 156 kuri 460 bihwanye na 33.91%, ugakurikirwa<br />
n’Intara y’Iburengerazuba ifite ibibazo 127 bihwanye na 27.60%.<br />
• Ibibazo by’umurimo<br />
Ibibazo bikubiyemo ibirebana no kwirukanwa ku murimo ku mpamvu zidasobanutse, harimo<br />
n’abirukanywe mu ivugurura ry’inzego z’imirimo ryatangiye mu mwaka wa <strong>2009</strong>. Higanjemo cyane<br />
abari abakozi b’Uturere. Hari n’ikibazo cy’abakora ibizamini by’akazi bagatsinda ariko akazi kagahabwa<br />
abo barushije amanota. Usanga umubare w’ibibazo wegeranye mu Ntara zose: Umujyi wa Kigali (40),<br />
Amajyepfo (30), amajyaruguru (42), Iburasirazuba (35), Iburengerazuba (35).<br />
• Ibibazo by’ibibanza n’imiturire<br />
Muri iki cyiciro, harimo ibice bitanu:<br />
a) abaturage bahungutse bagasanga nta butaka bafite, bakaba basaba Leta kubatuza. Aba baturage<br />
bagenda batuzwa mu Midugudu ariko ikibazo ugasanga abenshi nta mikoro bafite; bityo bigasaba ko<br />
Leta inabafasha kubaka;<br />
b) abasenyerwa ku mpamvu z’uko bubatse batagira ibyangombwa. Urwego rwagiye rusaba ubuyobozi<br />
kujya rworohereza abantu guhabwa ibyangombwa byo kubaka, hagira uwubaka binyuranyije<br />
n’amategeko, agahagarikwa hakiri kare aho kugira ngo azasenyerwe inzu ayituyemo;<br />
26
c)<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
abavuga ko bambuwe ibibanza, cyane cyane mu mijyi no mu nsisiro. Urwego rwagiye rubikurikirana<br />
rwasanga harimo akarengane rugasaba ko barenganurwa. Kwimura abantu ku mpamvu z’inyungu<br />
rusange. Ibi bibazo turabigarukaho ku buryo bw’umwihariko, kimwe n’ibibazo bireba isaranganya.<br />
Ibi bibazo byiganje mu Ntara y’Iburasirazuba kubera impamvu<br />
zavuzwe haruguru, aho usanga<br />
ibibazo 99 kuri 293, bihwanye na 33.78 %, igakurikirwa n’Umujyi wa Kigali ufite ibibazo 66,<br />
bihwanye na 22.52%.<br />
• Ibibazo bireba Isanduku y’Ubwiteganyirize bw’Abakozi (CSR)<br />
Abagana Urwego kenshi baba bagaragaza ko Isanduku y’Ubwiteganyirize bw’Abakozi yabimye<br />
amafaranga yabo ya pansiyo, wakurikirana ugasanga impamvu ari uko habaye ubuzime bw’imyaka<br />
icumi (10) buteganywa n’itegeko, Urwego rukaba rutanga icyifuzo ko iryo tegeko ryazavugururwa<br />
ubuzime bukavamo. Iki cyiciro ntabwo kirimo ibibazo byinshi kuko ari 88 gusa. Muri ibyo bibazo, Intara<br />
y’Amajyepfo ifitemo 31, bihwanye na 35.22 %, Umujyi wa Kigali ukagiramo 18, bihwanye na 20.45%.<br />
• Mu cyiciro cy’ibindi bibazo usanga harimo ibibazo binyuranye bitavuzwe haruguru. Muri byo<br />
hagaragaramo ibibazo by’urugomo, ubwone, ihohoterwa, ... Urwego rw’Umuvunyi rugira inama<br />
abarushyikirije ibyo bibazo kubigeza ku nzego bireba mbere y’uko babirushyikiriza. Ahagaragaye<br />
umubare munini ni mu Ntara y’Iburasirazuba, hari ibibazo 155 kuri 564, bihwanye na 27 %, igakurikirwa<br />
n’Intara y’Iburengerazuba ifite 137 bihwanye na 24%.<br />
1.3.3. Urwego ibibazo bigezeho bikurikiranwa<br />
Imbonerahamwe n° 5: IBIBAZO BYAKIRIWE HASHINGIWE KU MWANZURO BYAHAWE N’INTARA BIRIMO<br />
URWEGO<br />
BIGEZEHO<br />
BIKURIKIRANWA<br />
Ibyoherejwe mu zindi nzego<br />
(Orientées)<br />
INTARA/UMUJYI WA KIGALI<br />
Umujyi Amajyarugurrazuba<br />
Iburenge-<br />
Amajyepfo Iburasirazuba<br />
TOTAL<br />
wa Kigali<br />
310 394 696 459 486 2345<br />
Ibyarangiye (Clôturées) 284 478 598 609 468 2437<br />
Ibigikurikiranwa n’Urwego<br />
(En cours)<br />
139 83 145 129 108 604<br />
Byose hamwe 733 955 1439 1197 1062 5386<br />
27
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°6 : IJANISHA RY’IBIBAZO BYOSE BYAKIRIWE HASHINGIWE KU MWANZURO BYAHAWE<br />
Urwego bigezeho bikurikiranwa Umubare Ijanisha<br />
Ibyoherejwe mu zindi nzego (Orientées) 2345 43.54<br />
Ibirangiye (Clôturées) 2437 45.24<br />
Ibigikurikiranwa n’Urwego (En cours) 604 11.22<br />
Byose hamwe 5386 100%<br />
Igishushanyo n° 2 : URWEGO IBIBAZO BYAKIRIWE BIRIHO<br />
Urwego ibibazo byakiriwe biriho<br />
Ibigikurikiranwa<br />
n’Urwego ( en cours)<br />
11%<br />
Ibyoherejwe mu zindi<br />
nzego (Orientées)<br />
44%<br />
Ibyoherejwe mu zindi nzego<br />
(Orientées)<br />
Ibirangiye (Clôturées)<br />
Ibirangiye (Clôturées)<br />
45%<br />
Ibigikurikiranwa n’Urwego ( en cours)<br />
Nk’uko biboneka kuri iyi mbonerahamwe, ibyinshi mu bibazo byagejejwe ku Rwego rw’Umuvunyi<br />
byarakemuwe, ibindi byoherezwa mu nzego zibifite mu nshingano zazo. Ikibazo cyoherejwe mu rwego<br />
rugishinzwe gifatwa nk’icyarangiye ku Rwego rw’Umuvunyi keretse iyo kinaniranye muri rwa rwego<br />
kikagaruka. Icyo gihe gifatwa nk’aho ari ikibazo gishya. Ni yo mpamvu, dukurikije iyi mbonerahamwe,<br />
ibibazo byarangiye biri ku kigero cya 88.78%. Ibindi biracyakurikiranwa bitewe n’uko bisaba iperereza<br />
rirambuye cyangwa se inzego zabisabweho ibisobanuro zikaba zitarasubiza.<br />
28
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
1.3.4. Ibibazo byakiriwe ku Rwego rw’Umuvunyi<br />
Imbonerahamwe n° 7 : IBIBAZO BYAKIRIWE HASHINGIWE KU BATURAGE BABITUGEJEJEHO<br />
INTARA<br />
IBIBAZO BYAKIRIWE KU RWEGO RW’UMUVUNYI<br />
Igitsina<br />
gore<br />
Igitsina<br />
gabo<br />
Amashyirahamwe abafite<br />
ubuzimagatozi<br />
Amatsinda<br />
Byose<br />
hamwe<br />
UMUJYI WA KIGALI 318 356 14 45 733<br />
AMAJYARUGURU 413 521 7 14 955<br />
AMAJYEPFO 669 751 15 4 1439<br />
IBURASIRAZUBA 482 662 8 45 1197<br />
IBURENGERAZUBA 417 585 8 52 1062<br />
BYOSE HAMWE 2299 2875 52 160 5386<br />
IJANISHA 42.68 53.38 0.96 2.98 100%<br />
ICYITONDERWA<br />
• Mu kugena umubare w’ibibazo hashingiwe ku baturage babitanze, Urwego rw’Umuvunyi rwifuje<br />
kureba umubare munini w’abarugezaho ibibazo, niba ari abagabo cyangwa abagore, no gusesengura<br />
kugira ngo harebwe niba hari impamvu yihariye yaba ibitera. Hari igihe ibibazo byatangwaga n’itsinda<br />
ry’abantu benshi cyangwa ishyirahamwe ku buryo udashobora kuvangura ibitsina. Ikigaragara ni<br />
uko abagabo ari benshi kuko ari 53.38% ku bagore 42.68 %, ibi bikaba bidafite impamvu yihariye.<br />
• Ibibazo by’abantu ku giti cyabo ni byo byinshi cyane kuruta iby’amashyirahamwe n’iby’amatsinda.<br />
Ku bijyanye n’amatsinda, usanga hari igihe abantu baturanye kandi basangiye ibibazo bishyira<br />
hamwe bagatanga ikibazo bahuriyeho, nko mu gihe cyo kwimurwa ku mpamvu z’inyungu rusange,<br />
mu gukurwa mu bishanga bihabwa amashyirahamwe cyangwa abantu ku giti cyabo, gukurwa mu<br />
nkengero z’ibiyaga, n’ibindi. Hari n’ibibazo byinshi usanga abantu bahuriyeho nyamara ntibabashe<br />
kwishyira hamwe, ahubwo buri wese akitangira ikibazo ku giti cye. Ni nk’ibijyanye n’isaranganya,<br />
abasaba gutuzwa, abasaba guhabwa ibirarane by’imishahara bakoreye cyangwa imperekeza, n’ibindi.<br />
Ibi usanga bigorana kubikurikirana nyamara iyo biziye rimwe bibonerwa umuti muri rusange.<br />
1.3.5. Ibibazo rusange<br />
i. Ibirarane by’abakozi<br />
Mu bibazo Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye muri gahunda yo mu Mirenge cyangwa mu Turere, hari ibijyanye<br />
n’ibirarane by’abakozi, barimo abarimu, abakozi bahoze bakorera Amakomini cyangwa Imijyi, Perefegitura,<br />
Superefegitura n’ibigo bya Leta. Abarimu by’umwihariko basabaga imperekeza batahawe kuko bavuga ko<br />
bagengwaga n’amasezerano (S/Contrat).<br />
29
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Nyuma y’ibisobanuro binyuranye by’Ubuyobozi, abaturage basobanuriwe ko bagomba gutegereza<br />
cyane cyane ko Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi yoherereje amalisiti y’ibirarane Uturere kugira ngo<br />
asuzumwe.<br />
Umwihariko w’ibibazo by’ibirarane ni uko kugira ngo umuntu ashyirwe ku rutonde rw’abagomba<br />
kwishyurwa agomba kuba afite ibaruwa imushyira mu mwanya w’akazi n’ifishi y’umukozi. Hari aho usanga<br />
bitewe n’ingaruka z’intambara na Jenoside yakorewe Abatutsi cyangwa ukwimuka kw’inzego nyuma<br />
y’ivugurura ry’ubuyobozi (reform), ayo madosiye ataboneka.<br />
ii. Kwimura abantu ku mpamvu z’inyungu rusange<br />
Urwego rwakiriye mu Mirenge itandukanye ibibazo by’ubutaka n’imiturire bijyanye no kwimura abantu<br />
kubera imirimo y’inyungu rusange. Hari abaturage bimurwa badahawe indishyi ikwiye cyane cyane igihe<br />
hari umuntu utishimiye agaciro kagenwe n’uwimura. Hari kandi abaturage bimurwa kubera ibikorwa<br />
by’amajyambere nk’ikorwa ry’imihanda, inyubako, n’ibindi ariko ntibahabwe ingurane.<br />
Umwihariko w’ibibazo byakiriwe birebana no kwimura abantu ku mpamvu z’inyungu rusange ni<br />
abamburwa amasambu yabo kugira ngo ashyirwemo imidugudu ariko abagomba kubaka mu mudugudu<br />
bakaba badafite ubushobozi bwo gutanga ingurane. Hari n’igihe uturere tubona inkunga y’abaterankunga<br />
yo gukora ibikorwa remezo bifitiye abaturage akamaro ariko ibikorwa by’abaturage bikaba bigomba<br />
kwishyurwa n’ubuyobozi bw’Akarere kandi bitarateganyijwe mu ngengo y’imari yako.<br />
iii. Gutuza abantu badafite aho baba<br />
Mu bibazo byagaragaye harimo abaturage bahungutse bagasanga nta butaka bafite, bityo bagasaba Leta<br />
ko yabatuza. Aba baturage bagenda batuzwa mu midugudu, ariko ikibazo ugasanga abenshi nta n’amikoro<br />
bafite; bityo bigasaba ko Leta inabafasha kububakira.<br />
iv. Ba rwiyemezamirimo bambura abaturage<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye ibibazo by’abaturage benshi bakorera ba rwiyemezamirimo batsindiye<br />
isoko ryo gukora ibikorwa by’inyungu rusange nko kubaka amashuri, amavuriro, imihanda n’ibindi, bamwe<br />
muri bo bamara kwishyurwa bakigendera batishyuye abaturage abandi bakagenda batanarangije ibikorwa<br />
bahawe, batanishyuye abaturage bakoresheje. Icyo kibazo kiri cyane cyane mu Turere twa Rulindo,<br />
Bugesera, Rutsiro, Ruhango, Nyamasheke na Nyabihu. Urwego rwatanze icyifuzo ko mbere y’uko Akarere<br />
cyangwa Minisiteri yishyura abo ba rwiyemezamirimo yajya ibanza kumenya niba abaturage barishyuwe.<br />
Ku bagenda badashoje ibikorwa batsindiye, Urwego rwasabye ko bakurikiranwa mu nzego z’ubutabera.<br />
30
1.3.6. Ibibazo byihariye<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
6.<br />
Abaturage bo mu Karere ka Gicumbi, Umurenge wa Mutete, Akagari ka Kabeza, ubuyobozi bwabatemeye<br />
amashyamba muri gahunda yo kubakira abatishoboye, ayo mashyamba ntiyigeze yishyurwa. Mu<br />
gukurikirana iki kibazo, Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’Umurenge yasobanuye ko hubatswe<br />
amazu 43 y’abacitse ku icumu, kikaba cyari igikorwa cyihutirwaga muri icyo gihe, kandi ko uretse n’ibiti<br />
ngo hafashwe umucanga n’amabuye by’abaturage ariko bikaba byarakozwe nabi. Akarere kemeye<br />
kuzishyura abaturage. Urwego ruzakomeza kugikurikirana, rumenye ibigomba kwishyurwa n’igihe<br />
bizakorerwa.<br />
Hari ikibazo cy’abagize Koperative “UBUSHAKE BWA MAYA” mu Karere ka Burera, Umurenge wa<br />
Rugarama, Imbogo zo muri pariki zaboneye imyaka mu mwaka wa 2000, basaba indishyi z’ubwone<br />
bungana na 1,20 ha ntibazihabwa kandi bari barasabye inguzanyo muri Banki y’Abaturage. Icyo kibazo<br />
bahuriyeho n’abandi baturage baturiye pariki cyashyikirijwe inzego zibishinzwe ku buryo hategerejwe<br />
umwanzuro rusange uzavamo.<br />
Abaturage bo mu Murenge wa Cyuve, Akarere ka Burera bahawe amasambu mu nkengero z’ikiyaga cya<br />
Burera nyuma bimurwa muri ayo masambu ku mpamvu zo kubungabunga ibidukikije ariko kugeza ubu<br />
ntibarabonerwa aho batura. Iki kibazo cyashyikirijwe ubuyobozi bw’Akarere ngo bugisuzume, gifatirwe<br />
umwanzuro.<br />
Abaturage bo mu Murenge wa Kinoni, Akarere ka Musanze bari bafite amasambu ahubatswe ikigo<br />
cy’ingando cya Komisiyo y’Ubumwe n’Ubwiyunge (CNUR) bahabwa ingurane mu masambu ari mu<br />
nkengero z’ikiyaga cya Burera, nyuma bimurwa muri ayo masambu ku mpamvu zo kubungabunga<br />
ibidukikije ariko kugeza ubu ntibarabonerwa aho batura. Mu gukurikirana iki kibazo Urwego rwasanze<br />
cyarageze mu Biro bya Nyakubahwa Minisitiri w’Intebe, bikaba bisaba kugikurikirana harebwa<br />
niba hafatwa umwanzuro uhuriweho n’impande zose ari zo REMA, CNUR, PRIMATURE, MINIRENA<br />
n’ubuyobozi bw’inzego z’ibanze.<br />
Abaturage bo mu Murenge wa Nkungu mu Karere ka Rusizi bakoreye MINAGRI kuva mu mwaka wa<br />
1992 kugeza mu mwaka wa 1996 bakaba bifuza guhabwa ibirarane by’imishahara yabo. Ubuyobozi<br />
bw’Akarere bwagejejweho ikibazo, bwiyemeza kuzakomeza kubafasha kugikurikirana muri MINAGRI.<br />
KAYEZU Amos na bagenzi be bahagarariye imiryango 20 y’abacumbikiwe mu nkambi ya Nyarushishi,<br />
mu Murenge wa Nkungu mu Karere ka Rusizi birukanywe ku butaka bwa Tanzaniya bafite ikibazo cyo<br />
kubakirwa amazu yo kubamo n’ikibazo cyo kuba ubuyobozi buvuga ko bugiye kubacutsa ku byerekeye<br />
imfashanyo z’ibiribwa bahabwaga kandi nta myaka bejeje ngo ibafashe kubaho, bagasaba kwimurirwa<br />
mu tundi duce tw’Igihugu dufite ubutaka. Mu gukurikirana ikibazo, Akarere kagaragaje ko mu miryango<br />
20 hamaze kubakirwa 15 kandi icyo gikorwa cyo kububakira kizakomeza hashingiwe ku bushobozi buke<br />
Akarere gafite. Ikibazo cy’imirire na cyo kizitabwaho, ntabwo bazabacutsa hataraboneka ubundi buryo<br />
bwatuma bashobora kwitunga. Naho ku kibazo cy’ubutaka, ubuyobozi bwagaragaje ko buri muryango<br />
wahawe umurima wa metoro 20 kuri metero 25 (m20xm25) ku rugo hiyongereyeho ubutaka bwa<br />
kimwe cya kabiri cya hegitari (½ ha) bahawe mu wundi murenge hamwe n’amafumbire.<br />
31
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
Bamwe mu baturage baturiye umuhanda Musanze-Rubavu babaruriwe amazu ngo azishyurwe mu<br />
ikorwa ry’uwo muhanda, nyuma ntibabishyurwa, babuzwa n’uburenganzira bwo kuyasana kandi<br />
yaragiye yangirika kubera imirimo yakorwaga, ahubwo ubuyobozi bukababwira ko bagomba gusenya<br />
ngo kuko bari mu mbago z’umuhanda. Mu nama yari yatumiwemo Minisiteri y’Ibikorwa remezo,<br />
Ubuyobozi bw’Akarere ka Rubavu na Guverineri w’Intara y’Iburengerazuba, n’ubwo iyo Minisiteri<br />
itabonetse, ikibazo cyaganiriweho hemezwa ko Intara yazatumira Minisiteri y’Ibikorwa Remezo mu<br />
nama yabahuza n’abaturage barebwa n’ikibazo, hagafatwa umwanzuro.<br />
Abaturage bo mu Karere ka Bugesera batuye ahazubakwa ikibuga cy’indege bavukijwe uburenganzira<br />
bwo kugira icyo bakora ku mitungo yabo nko gusana amazu no guhinga imyaka imara igihe kirekire<br />
kuko hateganywa kuzahubaka ikibuga. Bari mu gihirahiro kuko batazi niba bazishyurwa kandi akaba nta<br />
n’agaciro k’iyo mitungo kagenwe. Urwego ruzagikorera ubuvugizi kugira ngo inzego zibishinzwe zigene<br />
abaturage bazimurwa n’igihe bizakorerwa.<br />
Mu Turere tumwe na tumwe turimo Rusizi na Huye, hari abaturage bahawe inka muri gahunda ya ‘GIRA<br />
INKA BANKI’ ni ukuvuga ko bagirana amasezerano na banki bakagurizwa inka babifashijwemo n’Akarere,<br />
bakazishyura ku mafaranga aturutse ku mukamo. Muri ayo masezerano bagombaga guhabwa inka<br />
z’inzungu zihaka, nyamara si ko byagenze kuko bagiye bahabwa inka zitujuje ibyangombwa ku buryo<br />
babuze uko bishyura banki bitewe n’uko nta mukamo uzivamo. Ubushinjacyaha bwatangiye gukurikirana<br />
ba rwiyemezamirimo n’abakozi b’Akarere babigizemo uruhare. Igihe Umukuru w’Igihugu yagezwagaho<br />
iki kibazo n’abaturage cyagizeho ingaruka mu Karere ka Rusizi yategetse ko ba rwiyemezamirimo<br />
batanze izo nka zitujuje ibyari biteganyijwe mu masezerano bashyirwa ku rutonde rw’abatazongera<br />
guhabwa amasoko ya Leta, asaba Minisitiri w’Ubuhinzi n’ubworozi gufatanya n’uhagarariye Polisi<br />
y’Igihugu, mu gihe cy’ibyumweru bibiri iki kibazo kikaba cyamaze gusesengurwa bakagaragaza <strong>raporo</strong><br />
irambuye izashingirwaho hakurikiranwa mu nzego z’ubutabera abakigizemo uruhare bose.<br />
10. Umwe mu baturage bo mu Karere ka Rulindo mu Murenge wa Ngoma yagaragaje ko yahoze ari umwe<br />
mu bakozi ba Leta, akorera muri Komini Mbogo, aza gufatwa afungwa by’agateganyo akurikiranyweho<br />
icyaha cya jenoside, afungurwa abaye umwere ariko asabye guhabwa ibyo yemererwa n’amategeko<br />
birimo gusubizwa mu kazi no guhabwa umushahara w’igihe yamaze afunzwe ntiyagira igisubizo ahabwa.<br />
Iki kibazo agihuriyeho n’abandi Banyarwanda benshi kandi Urwego rw’Umuvunyi rwakigaragaje kenshi<br />
muri <strong>raporo</strong> zitandukanye, MIFOTRA ikavuga ko kizafatwaho umwanzuro ariko na n’ubu uwo mwanzuro<br />
nturaboneka. Iyo Minisiteri ikwiye kwibutswa ko icyo kibazo kikiriho, igasabwa kugishakira umuti mu<br />
gihe cya vuba.<br />
11. Abaturage bo mu Karere ka Musanze mu Murenge wa Kinigi bagaragaje ikibazo cyo kutagira<br />
uburenganzira busesuye ku masambu bakoresha bahawe na OPYRWA mu rwego rwa “paysannat”.<br />
Amabwiriza yatanzwe na OPYRWA avuga ko abaturage babujijwe gutanga iminani, kugabana, gutanga<br />
ingwate cyangwa kurangiza imanza ku masambu yatanzwe mu gihe cya “paysannat”. Aya mabwiriza<br />
akaba akwiye kuvugururwa n’Urwego rubifitiye ububasha, agahuzwa n’igihe tugezemo.<br />
32
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
12. Abaturage bo mu Karere ka Nyamagabe mu Murenge wa Gasaka bagaragaje ikibazo cy’uko ubuyobozi<br />
bubirukana mu masambu abatunze, bukayasubiza abo mu miryango y’abari bayatuyemo mu myaka ya<br />
1959 hatitawe ku mibereho yabo nyuma yo kuyavanwamo. Ubundi amabwiriza y’inama y’umutekano<br />
yaguye y’Intara ya Gikongoro yo ku wa 26/8/2005 ku kibazo cy’imitungo y’abantu bahunze mu mwaka<br />
wa 1959 avuga ko iyo uwahunze atahutse agasanga imitungo ye ifitwe n’undi muturage ayisubizwa<br />
iyo uyitunze afite indi mitungo ye bwite yo kumutunga; iyo uwayisigayemo nta yindi afite bagomba<br />
kumvikana bakagabana. Ahenshi aya mabwiriza ntabwo yubahirizwa. Iki kibazo kiracyakurikiranwa<br />
n’Urwego rw’Umuvunyi kugira ngo uburenganzira bwa buri wese bwubahirizwe.<br />
13. Abaturage bo mu Murenge wa Gatsibo mu Karere ka Gatsibo bagaragaje ikibazo cy’amasambu yabo<br />
bemeza ko ubuyobozi bw’Umurenge wa Ngarama bwayatanze buvuga ko ari ubutaka bwa Leta. Iki<br />
kibazo kimaze igihe kinini kivugwa ariko kidakemuka. Ubu hari Komisiyo ihuriweho n’Abadepite bo mu<br />
Nteko Ishinga Amategeko bafatanyije n’ubuyobozi bw’Akarere ka Gatsibo yatangiye kugicukumbura<br />
kugira ngo gifatirwe umwanzuro wa burundu.<br />
1.3.7. Uturere dufite umwihariko<br />
Nyuma y’isurwa ry’imirenge n’uturere, hari uturere twagize umwihariko kuko gahunda yatwo itagenze<br />
neza, tukaba tugomba kwitabwaho mu zindi gahunda z’Urwego. Hari aho abaturage batitabiriye ibiganiro<br />
uko bikwiye nk’uko byavuzwe haruguru cyane cyane mu Turere twa Karongi, Rutsiro na Gisagara.<br />
Abaturage ntibamenyeshejwe gahunda ku gihe ku buryo batabimenye n’abayitabiriye ni abayihawe ku<br />
Rwego rw’Umuvunyi n’abumvise itangazo kuri Radiyo.<br />
Hari n’Uturere twagaragaje umwihariko:<br />
‣ Mu Karere ka Nyagatare, hari umubare munini w’ibibazo bijyanye n’ubutaka n’isaranganya.<br />
Abayobozi bashinzwe iby’ubutaka bakaba baragaragaje ko bagiye kubikemura n’ubwo hari hakiri<br />
inzitizi y’ihererekanyabubasha hagati ya Komisiyo ishinzwe gutanga ubutaka n’Akarere;<br />
‣ Mu Karere ka Rubavu, hagaragara ibibazo bijyanye n’abagomba kwimurwa n’umuhanda wa<br />
Musanze- Rubavu. Abaturage bagaragaje ko hari ibikorwa byabo birimo amazu biri mu mbibi<br />
z’umuhanda bitabaruwe ariko ugasanga ubu biregetse kandi abaturage badashobora gusana;<br />
‣ Mu Turere twa Burera, Musanze na Huye hagaragaye ikibazo cyo kutarangiza imanza ku gihe.<br />
N’ubwo abayobozi bakanguriwe kuzuza inshingano zabo mu kurangiza imanza, abaturage na bo<br />
bashishikarijwe kurangiza imanza ku bushake.<br />
‣ Akarere ka Nyabihu gakwiye gushimwa by’umwihariko kuko kagaragaza umurava n’ubushake mu<br />
gukemura ibibazo by’abaturage kandi ugasanga abayobozi bakora uko bashoboye ngo bakurikirane<br />
ibibazo. Naho Uturere twa Gatsibo, Nyanza, Nyagatare, Ngoma, Rubavu na Gicumbi dukwiye<br />
kwisubiraho kuko tutitabira gukemura ibibazo by’abaturage.<br />
33
y’abaturage.<br />
UMUBARE W’IBIBAZO BYAKIRIWE N’URWEGO RW’UMUVUNYI KUVA 2004 – <strong>2010</strong><br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
UMUBARE W’IBIBAZO BYAKIRIWE N’URWEGO RW’UMUVUNYI KUVA 2004 – <strong>2010</strong><br />
UKO IBIBAZO BY’AKARENGANE BYAGIYE BYAKIRWA GUHERA MURI 2004<br />
KUGEZA MURI <strong>2010</strong> MU KWEZI KWA KAMENA<br />
Imbonerahamwe : Irerekana uko ibibazo by’akarengane byagiye byakirwa guhera muri 2004 kugeza<br />
muri UMWAKA <strong>2010</strong> mu kwezi kwa Kamena UMUBARE W’IBIBAZO BYAKIRIWE IJANISHA %<br />
UMWAKA<br />
2004 2,335<br />
UMUBARE W’IBIBAZO BYAKIRIWE IJANISHA<br />
17 %<br />
2004 2005 2,660 2,335 16,67 19 %<br />
2005<br />
2006 961<br />
2,660 18,99<br />
7 %<br />
2006 961 6,86<br />
2007<br />
2007 1,099<br />
1099 7,84<br />
8 %<br />
2008 2008 1,569 1,569 11,20<br />
%<br />
<strong>2009</strong>-<strong>2010</strong> 5,386 38,44<br />
<strong>2009</strong>-<strong>2010</strong> 5,386 38 %<br />
Igiteranyo 14,010 100<br />
Igiteranyo 14,010 100<br />
Igishushanyo cya 3: Kigaragaza ibibazo byakiriwe n’Urwego rw’Umuvunyi kuva 2004 kugera <strong>2010</strong><br />
IBIBAZO BYAKIRIWE N’URWEGO RW’UMUVUNYI KUVA 2004 KUGERA <strong>2010</strong><br />
Nk’uko bigaragara kuri iyi mbonerahamwe, mu mwaka wa <strong>2009</strong> no mu mezi 6 ya mbere y’umwaka wa <strong>2010</strong><br />
ibibazo byariyongere cyane ibi bikaba byatewe na gahunda nshya y’Urwego rw’Umuvunyi yo gukemurira<br />
ibibazo byabaturage aho biri. Iyi gahunda shya ikaba ari yo yatumye umubare w’ibibazo byakirwa<br />
n’ibikemurwa wiyongera kubera ko yorohereje abaturage guhora basiragira mu nzego za Leta no gutakaza<br />
amagaranga y’ingendo baza k’Urwego rw’Umuvunyi.<br />
2. GUKUMIRA NO KURWANYA RUSWA<br />
Mu rwego rwo gushyira mu bikorwa inshingano zarwo nk’uko ziteganywa n’Itegeko N° 25/2003 ryo ku<br />
wa 15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi nk’uko ryavuguruwe kandi ryujujwe<br />
34
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
kugeza ubu cyane cyane ku byerekeye guteza imbere ubuyobozi bwiza mu nzego zose no kugira inama<br />
inzego za Leta cyangwa iz’abikorera ku giti cyabo, Urwego rw’Umuvunyi rwakoze isuzumamikorere<br />
ry’inzego n’ibigo bya Leta. Iryo suzumamikorere ryari rigamije kugenzura uko izo nzego n’ibigo bicunga<br />
umutungo wabyo, uko byuzuza inshingano byahawe, uko serivisi zitangwa no kureba niba nta byuho bya<br />
ruswa n’imikorere mibi bibirangwamo. Ibigo n’inzego byasuwe byagiriwe inama zo kunoza imikorere yabyo<br />
no kongera umusaruro w’ibyo bishinzwe.<br />
2.1. ISUZUMAMIKORERE MU BIGO BYA LETA<br />
2.1.1. Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi<br />
Isuzumamikorere rya Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi ryakozwe muri Gashyantare <strong>2009</strong>. Minisiteri<br />
y’Imari n’Igenamigambi ifite mu nshingano zayo guhuza imirimo ijyanye no gutegura ingengo y’imari,<br />
igenamigambi no kugenzura uko ingengo y’imari ishyirwa mu bikorwa. Iyo Minisiteri itegura kandi<br />
igakurikirana politiki z’iterambere nk’Icyerekezo 2020, EDPRS, Politiki y’imicungire y’umutungo wa Leta<br />
(Public Finance Management Policies).<br />
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi ikurikirana imirimo irebana no kwishyurra imishahara y’abakozi bo muri<br />
za Minisiteri n’ibigo bya Leta hamwe no kwishyura ibintu na serivise zahawe Leta, iyo mirimo ikaba isigaye<br />
yihutishwa kubera ikoranabuhanga.<br />
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi igenzura kandi ikagira inama inzego n’ibigo bya Leta. Buri mugenzuzi<br />
asabwa gutanga <strong>raporo</strong> buri gihembwe ariko ntibyubahirizwa kubera ko abagenzuzi basabwa gukora andi<br />
magenzura yiyongera ku yo basanganywe ku buryo byagaragaye ko igenzura ryakozwe ku gipimo cya 42.3%<br />
muri 2008.<br />
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi ifasha inzego n’ibigo bya Leta kunoza icungamari ryabyo, igenera<br />
abacungamari amahugurwa ndetse ikanahuza <strong>raporo</strong> z’uburyo byakoresheje ingengo y’imari. Ariko muri<br />
2008 hari inzego n’ibigo bya Leta byatinze gutanga cyangwa bitatanze izo <strong>raporo</strong>.<br />
Hari ibibazo byagaragaye mu itangwa ry’amasoko kuko amategeko n’amabwiriza bitubahirijwe. Raporo<br />
y’amasoko yatanzwe muri 2008 igaragaza gusa ayishyuwe na Minisiteri kandi hari n’andi yishyuwe ku<br />
nkunga ya Gahunda y’Umuryango w’Abibumbye yo gutsura amajyambere (UNDP). Amasoko yose areba<br />
Minisiteri agomba guhurizwa hamwe.<br />
Mu birebana n’imicungire y’abakozi, Minisiteri ikoresha abakozi bafite ubushobozi busabwa ariko harimo<br />
benshi bagendera ku masezerano y’akazi y’igihe gito. Ikoresha kandi abahanga bavuye mu bihugu byo<br />
hanze mu guhuza <strong>raporo</strong> z’ishyirwa mu bikorwa ry’ingengo y’imari.<br />
Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi yagiriwe inama yo kubahiriza amabwiriza n’amategeko agenga<br />
imitangire y’amasoko ya Leta. Igomba kandi gukurikirana inzego n’ibigo bya Leta bitinda kuyishyikiriza<br />
<strong>raporo</strong> zikenewe.<br />
35
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.1.2. Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi<br />
Isuzumamikorere rya Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi ryakozwe muri Nyakanga na Kanama <strong>2009</strong>. Minisiteri<br />
y’Ubuhinzi n’Ubworozi ifite inshingano zo kugena no gukurikirana ibikorwa bigamije guteza imbere ubuhinzi<br />
n’ubworozi hagamijwe kwihaza mu biribwa no kuzamura ubukungu bw’Igihugu. Iyo Minisiteri yashyizeho<br />
gahunda yo kongera umusaruro w’ubuhinzi n’ubworozi hagamijwe gusagurira amasoko.<br />
Minisiteri yateguye gahunda y’ibikorwa ya <strong>2009</strong>-2012 ikaba ishyirwa mu bikorwa n’ibigo hamwe n’imishinga<br />
bishamikiye kuri Minisiteri. Minisiteri n’ibigo biyishamikiyeho byateje imbere umusaruro w’ibihingwa<br />
nk’ibigori, urutoki, imyumbati n’ingano.<br />
Igenzura ryakozwe n’Urwego rw’Umuvunyi ryagaragaje ko inzitizi ziterwa n’abaturage bagitsimbaraye ku<br />
buhinzi bwa gakondo, abaturage batitabira gukoresha cyangwa batabona ifumbire mvaruganda, imbuto<br />
z’indobanure n’imiti; bityo umusaruro ukaba muke. Byongeye kandi ishoramari mu buhinzi n’ubworozi<br />
ntiriratera imbere ku buryo buhagije.<br />
Ubwo igenzura ryakorwaga, Minisiteri yari ifite ikibazo cy’abakozi bake (25 kuri 31 bari bateganijwe).<br />
Gahunda y’amahugurwa yari agenewe abakozi mu mwaka wa 2007 na 2008 ntiyashyizwe mu bikorwa<br />
uko yateguwe. Hagaragaye kandi ibyuho mu micungire y’ibikoresho byo mu biro n’ifumbire mvaruganda.<br />
Minisiteri yagaragaje imyenda myinshi y’ifumbire yaguzwe n’abahinzi batinda kwishyura. Amategeko<br />
n’amabwiriza agenga amasoko ya Leta ntashyirwa mu bikorwa uko bikwiye. Minisiteri yasabwe gukosora<br />
iyo mikorere itanoze no kwibanda ku bugenzuzi bw’imbere.<br />
Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi yagiriwe inama yo gufatanya n’abayobozi bo mu nzego z’ibanze kugira<br />
ngo imyenda y’amafumbire yishyurwe, gufatanya n’amabanki kugira ngo inguzanyo ziboneke, kongerera<br />
ubushobozi abatubuzi b’imyaka, kongerera ubushobozi abahinzi n’aborozi mu birebana no guhindura<br />
umusaruro wabo bakawubyazamo ibindi bintu bikenerwa n’abaguzi no kurushaho kwamamaza mu<br />
baturage uburyo bwa kijyambere bukoreshwa mu buhinzi n’ubworozi.<br />
2.1.3. Minisiteri y’Ubuzima<br />
Isuzumamikorere rya Minisiteri y’Ubuzima ryakozwe muri Werurwe <strong>2010</strong>. Minisiteri y’Ubuzima yihaye<br />
intego z’ibigomba kuba byagezweho mu mwaka wa 2015 harimo kubaka ubushobozi bw’abakozi n’inzego<br />
z’ubuzima, kwegereza abaturage imiti, inkigo n’izindi serivisi z’ubuzima. Zimwe mu ngamba zo kubigeraho,<br />
harimo guteza imbere ubuvuzi bw’ibanze, kugabanya impfu z’abana n’ababyeyi no kubaka ubushobozi<br />
bw’abaturage mu micungire ya serivisi z’ubuzima.<br />
Minisiteri y’Ubuzima yashyizeho politiki zitandukanye, harimo politiki y’ubuzima yateguwe muri 2005.<br />
Minisiteri yashyizeho gahunda y’ibikorwa ya <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>, yateguye gahunda y’amahugurwa y’abakozi muri<br />
2008, <strong>2009</strong> na <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong> ariko ntabwo zashyizwe mu bikorwa.<br />
Ku birebana n’imicungire y’abakozi, hateguwe ivugurura ariko ntiryubahirijwe. Mbere ya 2006, Minisiteri<br />
36
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
y’Ubuzima yari ifite abakozi 214 bakorera mu mashami 8. Muri uwo mwaka ku bwumvikane na Minisiteri<br />
y’Abakozi ba Leta n’Umurimo, Minisiteri y’Ubuzima yakoze imbonerahamwe y’imyanya igaragaza abakozi 39<br />
n’amashami 3. Abakozi bakomeje gukorera muri za “task forces” nk’ishinzwe imikorere ya farumasi, ishinzwe<br />
imikorere y’abaforomo, ishinzwe ubuzima bw’abana n’abagore. Mu Kwakira 2008, Minisiteri yari ifite abakozi<br />
145. Muri Kanama <strong>2009</strong> hakozwe irindi vugurura ryerekanaga abakozi 54 bari mu mashami 4. Minisiteri<br />
iracyagendera ku mbonerahamwe y’imirimo ya 2006. Mu mpera za <strong>2009</strong>, Minisiteri yakoreshaga abakozi<br />
157.<br />
Hari abakozi ba Minisiteri y’Ubuzima bahembwa n’imishinga ikorana nayo, basinya amasezerano y’akazi<br />
ariko igihe cyayo ntikibe kimwe kuri bose. Ibyo bigatuma batagira icyizere cy’akazi, bikagira n’ingaruka ku<br />
mikorere yabo.<br />
Igenzura ryakozwe ryagaragaje ko isuzuma ry’ubushobozi bw’abakozi ryakozwe mu buryo budakurikije<br />
amabwiriza ya Ministeri y’Abakozi ba Leta n’Umurimo n°03/19.21 yo ku wa 10/07/<strong>2009</strong>. Ayo mabwiriza<br />
avuga ko umukozi ubonye amanota guhera kuri 70% ashyirwa mu mwanya w’akazi mu kigo akoramo iyo<br />
yujuje ibisabwa. Abakozi 12 nibo bonyine bari bashyizwe mu myanya y’akazi kugeza muri Mata <strong>2010</strong>.<br />
Abandi bari bagitegereje.<br />
Igenzura ryagaragaje ko hari ibibazo mu masoko kuko atangwa ku buryo budakurikije amategeko<br />
n’amabwiriza, hari n’ibibazo mu micungire y’ibikoresho n’amavuta y’imodoka.<br />
Minisiteri y’Ubuzima yasabwe gukorera mu mucyo mu birebana n’imicungire y’abakozi, cyane cyane ku<br />
birebana no kubakorera isuzumabushobozi. Iyo Minisiteri yasabwe kandi gukemura ikibazo cy’ubusumbane<br />
bw’imishahara y’abakozi no gushyiraho uburyo bunoze bwo kugenzura ibitaro n’ibigo nderabuzima kuko<br />
hari ibirangwamo imicungire mibi y’umutungo.<br />
2.1.4. Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge<br />
Isuzumamikorere rya Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’Ubwiyunge ryakozwe muri Gashyantare <strong>2009</strong>.<br />
Komisiyo ifite inshingano yo gutegura, guhuza no gukurikirana gahunda zigamije guteza imbere<br />
ubumwe bw’Abanyarwanda. Komisiyo ishinzwe gukangurira Abanyarwanda gushimangira ubumwe<br />
bwabo, kubashishikariza uburenganzira bwabo no kurwanya ibikorwa, inyandiko n’imvugo bibonekamo<br />
amacakubiri.<br />
Muri gahunda yo guteza imbere ubumwe bw’Abanyarwanda, Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe n’ubwiyunge<br />
yashyizeho Politiki y'igihugu y’ubumwe n'ubwiyunge ifite intego rusange yo kubaka u Rwanda abanyarwanda<br />
bose bibonamo. Iyo Komisiyo yateguye kandi Politiki y’igihugu y’uburere mboneragihugu igamije gutanga<br />
umurongo n’amahame ngenderwaho yo kwigisha abanyarwanda gukunda Igihugu n’abagituye.<br />
Komisiyo itegura ingando n’igikorwa cy’Itorero ry’Igihugu bigenewe abantu bo mu byiciro bitandukanye.<br />
Komisiyo yakoze ubushakashatsi butandukanye ku mpamvu zibangamira n’iziteza imbere ubumwe<br />
37
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
n’ubwiyunge. Komisiyo yatanze urubuga ku ngeri zitandukanye z’abanyarwanda kugira ngo basesengure<br />
ibyatanyije abanyarwanda, hanafatwe ingamba zo kongera kubaka no gushimangira ubumwe bwabo.<br />
Komisiyo yashyizeho amashyirahamwe y’ubumwe n’ubwiyunge mu mashuri yo mu ntara zose. Komisiyo<br />
itegura inama y’Igihugu ku bumwe n’ubwiyunge.<br />
Hari inzitizi zikibangamira iyuzuzwa ry’inshingano za Komisiyo: hari abanyarwanda bagifite ingengabitekerezo<br />
zisenya, harimo n’ingengabitekerezo ya jenoside; hari abanyarwanda batarasobanukirwa n’uruhare rwabo<br />
mu gikorwa cy’ubumwe n’ubwiyunge; hari uturere n’imirenge bidashyira muri gahunda zabyo ibikorwa<br />
bijyanye n’ubumwe n’ubwiyunge.<br />
Mu mikorere ya Komisiyo hagaragaye ibyuho mu gukoresha nabi umutungo bijyanye no kutubahiriza<br />
amategeko y’itangwa ry’amasoko, kutamenya no kutagenzura ibikoresho biri mu bubiko n’agaciro kabyo.<br />
Byagaragaye ko Komisiyo ifite abakozi bake ugereranije n’inshingano zayo. Ikigo cya Nkumba kiberamo<br />
ingando ntigifite ubushobozi buhagije, kandi ababa bifuza ingando ari benshi.<br />
Komisiyo ikwiye gushyira imbaraga mu ikurikiranwa ry’ishyirwa mu bikorwa rya gahunda na politiki y’ubumwe<br />
n’ubwiyunge, gushyiraho uburyo bwo guhuza abakozi bafite ubumwe n’ubwiyunge mu nshingano zabo ku<br />
rwego rw’uturere; kuzuza imbonerahamwe y’abakozi ikeneye aho guhora yongera umubare w’abakozi<br />
bagengwa na kontaro no kubahiriza amategeko agenga uburyo bwo gucunga umutungo ikoresha.<br />
2.1.5. Komisiyo y’Igihugu y’Amatora<br />
Isuzumamikorere rya Komisiyo y’Igihugu y’Amatora ryabaye muri Mata <strong>2009</strong>. Zimwe mu nshingano za<br />
Komisiyo ni ugutegura, kuyobora no kugenzura ibikorwa bijyanye n’amatora. Komisiyo itegura amahugurwa<br />
arebana n’uburere mboneragihugu ku matora. Komisiyo ifite uruhare rukomeye mu gushimangira<br />
demokarasi no gukangurira abaturage b’ingeri zitandukanye kwitabira amatora. Muri rusange, Komisiyo<br />
yatunganije ibikorwa byayo ku gipimo cya 93% muri 2007 na 95% muri 2008.<br />
Komisiyo y’Igihugu y’Amatora, yayoboye amatora atandukanye. Twavuga nk’itora rya Referendumu yo mu<br />
mwaka wa 2003, itora rya Perezida wa Repubulika ryo muri 2003, amatora y’Abadepite n’Abasenateri yo<br />
muri 2003 no muri 2008. Muri rusange, amatora arushaho kugenda ategurwa neza. Komisiyo y’Igihugu<br />
y’Amatora yateguye Politiki y’uburere mboneragihugu n’amategeko agenga amatora. Iyo Komisiyo<br />
yifashishije ikoranabuhanga mu gukusanya amakuru yose ajyanye no gutegura amatora.<br />
Mu isuzumamikorere rya Komisiyo hagaragaye inzitizi zikurikira: ubuke bw’abakozi, ibikoresho bidahagije,<br />
gucunga nabi ibikoresho byo mu biro n’icapiro, kutubahiriza amategeko agenga amasoko ya Leta. Hari<br />
icyuho cyagaragaye mu micungire y’amafaranga aho sheki zandikwa ku mazina y’abakozi bahagarariye<br />
Komisiyo y’Igihugu y’Amatora mu ntara aho kunyuza amafaranga kuri konti iri muri banki, bikaba byatuma<br />
ayo mafaranga yibwa cyangwa ntagere ku bo agenewe.<br />
Kugira ngo irusheho kugera ku nshingano zayo, Komisiyo yagiriwe inama zo kubahiriza amategeko no<br />
gukorera mu mucyo mu gucunga no kugenzura ibikoresho, kubyaza umusaruro icapiro ryayo no gushyira<br />
38
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
ingufu mu ikoranabuhanga mu gutegura ibikorwa bijyanye n’amatora.<br />
2.1.6. Inama y’Igihugu y’Urubyiruko<br />
Isuzumamikorere ry’Inama y’Igihugu y’Urubyiruko ryabaye muri Nyakanga <strong>2009</strong>. Ni ihuriro rigamije<br />
iterambere ry’urubyiruko n’iry’igihugu. Zimwe mu nshingano z’iyo nama ni ugukangurira urubyiruko<br />
gukunda igihugu no kurwanya amacakubiri, gushishikariza urubyiruko ibikorwa by’iterambere no<br />
kwihangira imirimo.<br />
Inama y’Igihugu y’Urubyiruko ifite uruhare runini mu gufasha urubyiruko kubonera ibisubizo ibibazo<br />
birwugarije no kurwongerera ubushobozi. Ni muri urwo rwego, muri 2004 hashinzwe Koperative<br />
y’urubyiruko (COOJAD) ikorana by’umwihariko n’amashyirahamwe y’urubyiruko.<br />
Nk’uko byagaragaye mu isuzumamikorere ryayo, Inama y’Igihugu y’Urubyiruko ntiyateguye gahunda<br />
y’ibikorwa igomba kugeraho. Ntiyagenewe ingengo y’imari uko yari yarateguwe ku buryo hari ibikorwa<br />
bitakozwe uko byateganijwe. Hari igongana ry’imirimo hagati ya Komite Nyobozi n’Umunyamabanga<br />
Nshingwabikorwa. Imicungire y’umutungo nayo ntinoze kuko nta barura ry’ibikoresho rikorwa, nta na<br />
<strong>raporo</strong> zikorwa.<br />
Inama y’Igihugu y’Urubyiruko yasabwe gukora iteganyabikorwa, kongerera ubushobozi abakozi bayo, kugena<br />
inshingano zisobanutse za buri rwego no kwirinda ibyuho byose byatuma haba inyereza ry’umutungo.<br />
2.1.7. Inama y’Igihugu y’Abagore<br />
Isuzumamikorere ry’Inama y’Igihugu y’Abagore ryakozwe muri Nyakanga <strong>2009</strong>. Iyo nama ni urubuga<br />
rw’abagore rwo kubafasha kungurana ibitekerezo ku bibazo bibugarije, kubishakira ibisubizo no kugira<br />
uruhare mu iterambere ry’igihugu. Zimwe mu nshingano zayo ni ugukangurira abagore kwihangira imirimo,<br />
kubashishikariza umuco wo gukunda igihugu no kubakangurira kugira ijambo mu nzego z’ubuyobozi.<br />
Inama y’Igihugu y’Abagore ifite uruhare runini muri gahunda yo guteza imbere uburinganire bw’umugabo<br />
n’umugore.<br />
Inama y’Iguhugu y’Abagore yibanda cyane ku mahugurwa, ishishikariza abagore kwibumbira mu<br />
mashyirahamwe no kwihangira imirimo ibyara inyungu. Ni muri urwo rwego muri buri karere hashinzwe<br />
ikigega cy’abagore gitanga inguzanyo. Imikorere y’icyo kigega nta mabwiriza ahamye igenderaho ku buryo<br />
bikurura inyereza ry’amafaranga. Hari n’inguzanyo zatanzwe ariko ntizishyurwa.<br />
Inama y’Igihugu y’Abagore ifite ikibazo cy’abakozi bake. Amasoko itanga ntabwo yubahiriza ibisabwa byose<br />
n’amategeko. Niyo mpamvu yasabwe kubahiriza amategeko mu birebana n’imicungire y’umutungo wayo<br />
n’inguzanyo zitangwa.<br />
39
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.1.8. Ibitaro bya Kaminuza bya Butare<br />
Isuzumamikorere ry’Ibitaro bya Kaminuza bya Butare ryabaye muri Gashyantare <strong>2010</strong>. Mu byo ibyo bitaro<br />
bishinzwe harimo kubungabunga ubuzima bw’abantu, gutanga uburezi mu birebana n’ubuzima, gukora<br />
ubushakashatsi ku bibazo by’ubuzima no gukurikirana imikorere y’ibitaro byo mu turere.<br />
Ibitaro bya Kaminuza bya Butare bifite abakozi 365 muri bo 82.5% ni abo mu by’ubuvuzi. Abaturage<br />
bahivuriza bari ku gipimo cya 90% bakoresha ubwisungane mu kwivuza (mutuelle de santé). Abarwayi<br />
bagana ibi bitaro bagenda biyongera kubera serivisi nshya zigenda zihaboneka (neurosurgery, neurology,<br />
nephrology, hemodialysis).<br />
Ibitaro bya Kaminuza bya Butare bifite uruhare runini mu kwigisha abaganga ku buryo umubare wabo<br />
wavuye kuri 250 hagati ya 1963 na 1994 ugera ku 1000 hagati ya 1995 na <strong>2009</strong> ku rwego rw’Igihugu.<br />
Serivisi zitangirwa mu Bitaro bya Kaminuza bya Butare ntabwo ziba zihagije kubera ubuke bw’ibikoresho<br />
bimwe n’ibindi bishaje, hakiyongeraho ubuke bw’abaganga, abaforomo n’ababyaza. Ibitaro biracyafite<br />
ikibazo cyo gukoresha ikoranabuhanga mu buvuzi.<br />
Mu kunoza serivisi zihatangirwa, Ibitaro bya Kaminuza bya Butare byatangaje udutabo dukubiyemo<br />
ingingo z’ingenzi zo kwitabwaho mu kwita ku barwayi, mu kohereza abarwayi mu bindi bitaro no mu<br />
gukora amafishi y’abarwayi.<br />
Ibitaro bya Kaminuza bya Butare bigenzura ibitaro byo ku rwego rw’uturere bya Kigeme, Nyanza, Gakoma,<br />
Mibirizi na Bushenge. Hakorwa gahunda yo kubisura: buri cyumweru hakorwa igenzura ku birebana<br />
n’abafite ubwandu bwa SIDA, buri kwezi hagakorwa igenzura rusange. Itsinda ry’abaganga, abaforomo<br />
n’abafasha b’abaganga rimara icyumweru mu karere rikora ibikorwa byo kuvura.<br />
Mu igenzura ryakozwe mu Bitaro bya Kaminuza bya Butare, byagaragaye ko serivisi y’ubugenzuzi bw’imbere<br />
idakora uko bikwiye akazi kayo ko kugenzura no gutanga inama ku bigomba gukosorwa, bikaba byatanga<br />
icyuho ku bikorwa byo kunyereza umutungo. Ikindi cyagaragaye ni uko amasoko atangwa adakurikije<br />
amategeko. Amafaranga yakirwa n’Ibitaro acungwa nabi ku buryo hari n’abayakoresheje mu nyungu zabo<br />
bwite.<br />
Kugira ngo Ibitaro bya Kaminuza bya Butare birusheho kwita ku babigana, bigomba kongererwa ubushobozi<br />
mu bakozi no mu bikoresho. Ubuyobozi bwabyo bugomba gushyira ingufu mu kugenzura uko serivisi<br />
zitangwa n’uko umutungo ucungwa mu rwego rwo kwirinda inyerezwa ryawo. Amategeko yashyizweho<br />
nk’agenga amasoko agomba gukurikizwa. Minisiteri y’Ubuzima ikwiye gushakisha uburyo hakwishyurwa<br />
imyenda ifitiye ibitaro irebana n’amafaranga y’ubwisungane mu buzima igomba gutanga. Kutishyura iyo<br />
myenda bitera ibura ry’imiti n’ibikoresho nk’ibikenerwa muri laboratwari.<br />
40
2.1.9. Ibitaro bya Ruhengeri<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Isuzumamikorere ry’Ibitaro bya Ruhengeri ryakozwe muri Gashyantare <strong>2010</strong>. Ibyo bitaro bishinzwe kwita<br />
ku buzima bw’abaturage batuye mu Karere ka Musanze biherereyemo kimwe n’abarwayi boherejwe<br />
n’ibindi bitaro bikorana nabyo; bikanagenzura n’ibigo nderabuzima bibarizwa muri ako Karere.<br />
Hari ingorane ziboneka mu mikorere y’Ibitaro bya Ruhengeri, harimo ibikoresho bishaje byo muri laboratwari,<br />
ubuke bw’abaganga, abaforomo n’ababyaza, ingengo y’imari idahagije yo kugura imiti n’ibindi bikoresho.<br />
Igenzura ry’imbere mu bitaro ntirikorwa. Amasoko atangwa mu buryo butubahirije amategeko.<br />
Ibitaro bya Ruhengeri bifite ikibazo cy’ibirarane by’amafaranga y’Ikigega cy’ingoboka mu buvuzi (Pooling<br />
risk) angana na miriyoni magana abiri na mirongo itandatu n’ebyiri n’ibihumbi magana inani na mirongo<br />
itandatu na bitandatu n’amafaranga magana ane na makumyabiri n’abiri ( 262.866.422 Frw ) mu mpera za<br />
<strong>2009</strong>. Ayo mafaranga agomba kwishyurwa na Minisiteri y’Ubuzima n’Akarere ka Musanze kubera ko hari<br />
amafaranga izo nzego zombi zigomba gushyira mu bitaro muri gahunda yo gushyigikira ubwisungane mu<br />
kwivuza (mutuelle de santé).<br />
Kugira ngo birusheho kunoza serivisi biha ababigana, ibyo bitaro bikwiye kurushaho gushishikariza<br />
abaturage kuyoboka ubwisungane mu kwivuza, kongera umubare w’abakozi no kwita ku micungire myiza<br />
y’umutungo hakurikizwa amategeko agenga amasoko, hakorwa igenzura ry’imbere rihoraho.<br />
2.1.10. Ikigo Nderabuzima cya Kimironko<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo Nderabuzima cya Kimironko ryabaye muri Gashyantare <strong>2010</strong>. Ikigo Nderabuzima<br />
cya Kimironko giherereye mu Karere ka Gasabo mu Mujyi wa Kigali. Icyo kigo gifite abakozi 54 harimo<br />
umuganga umwe. Ikigo Nderabuzima cya Kimironko gikoresha amafaranga aturuka ku ngengo y’imari ya<br />
Leta n’andi atangwa n’abafatanyabikorwa.<br />
Mu igenzura ry’imikorere y’Ikigo Nderabuzima cya Kimironko hagaragayemo ibibazo bishingiye ku micungire<br />
itanoze y’umutungo. Hagaragaye inyereza ry’umutungo aho hari impapuro zigaragaza ko hari ibikoresho<br />
byaguzwe ku ngengo y’imari y’ikigo kandi byaraguzwe ku mafaranga yatanzwe n’abafatanyabikorwa. Hari<br />
impapuro zerekana ko hari gahunda zakozwe kandi zitarashyizwe mu bikorwa. Muri icyo kigo, nta bitabo<br />
by’icungamari byandikwamo amafaranga yinjira n’asohoka ku buryo bitoroshye kumenya ikoreshwa<br />
ry’amafaranga ikigo cyinjiza. Amasoko atangwa ku buryo butubahirije amategeko.<br />
Kugira ngo Ikigo Nderabuzima cya Kimironko kibashe gukora neza, birakwiye ko Komite y’ubuzima na<br />
Komite ncungamutungo zigira uruhare rufatika mu gukurikirana imicungire y’umutungo n’uko ukoreshwa,<br />
ntibiharirwe umuyobozi w’ikigo kuko imicungire mibi yatewe n’uko atagenzurwa n’izo nzego zombi.<br />
Raporo z’icungamari na <strong>raporo</strong> z’ibikorwa zigomba gukorwa buri gihe. Akarere ka Gasabo kasabwe gukora<br />
igenzura ry’imbere muri icyo kigo.<br />
41
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.1.11. Ikigo Nderabuzima cya Rukira<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo Nderabuzima cya Rukira ryakozwe muri Gashyantare <strong>2010</strong>. Icyo kigo giherereye<br />
mu Karere ka Ngoma mu Ntara y’Iburasirazuba. Isuzumamikorere ryakozwe muri icyo Kigo Nderabuzima<br />
ryagaragaje imicungire mibi y’umutungo aho hari ibikoresho byishyurwa hakoreshejwe inyemezabuguzi<br />
z’impimbano kuko biba bitaguzwe.<br />
Abakozi b’Ikigo Nderabuzima bakoreshwa mu mirimo ifitiye inyungu umuyobozi wacyo kandi bagahembwa<br />
ku ngengo y’imari y’Ikigo. Kubera iyo mikorere irangwamo ibyaha by’inyereza, umuyobozi w’Ikigo<br />
Nderabuzima cya Rukira yakorewe dosiye ishyikirizwa Urukiko Rwisumbuye rwa Ngoma.<br />
2.1.12. Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi (RARDA)<br />
Isuzumamikorere ry’ Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi ryakozwe muri Kanama na Nzeli <strong>2009</strong>. Icyo<br />
kigo gifite inshingano zo kugira uruhare mu kongera umusaruro w’ibikomoka ku bworozi, kikaba kigira<br />
inama aborozi kikanabagezaho ibikenewe byose. Gifite kandi inshingano yo gukumira no kuvura indwara<br />
z’amatungo.<br />
Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi cyegereje aborozi serivisi zacyo kuko kuri buri murenge hari umuvuzi<br />
w’amatungo, kandi kikaba gifite na za laboratwari hirya no hino mu gihugu. Umubare w’abashinzwe gutera<br />
intanga mu matungo wariyongereye, bakaba bari 501 muri 2008. Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi<br />
gikwirakwiza imishwi y’inkoko. Icyo kigo gishinzwe gutanga inka mu rwego rwa gahunda ya Girinka<br />
Munyarwanda no gushyiraho gahunda ku rwego rw’igihugu zo gukingira amatungo indwara z’ibyaduka.<br />
Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi kigena gahunda y’igenzura rihoraho ry’indwara z’amatungo.<br />
Hakorwa kandi igenzura ry’ubucuruzi bw’amatungo n’ibiyakomokaho. Icyo kigo cyasanze ubwo bucuruzi<br />
bukorwa mu kajagari, nta suku ihagije irangwa aho bukorerwa. Amakaragiro n’amabagiro ni make.<br />
Mu mikorere yacyo, Ikigo gishinzwe guteza imbere ubworozi gihura n’inzitizi zishingiye ku buke bw’abakozi,<br />
ubuke bw’ibikoresho, abaganga b’amatungo bo ku rwego rw’imirenge bahembwa rimwe mu mezi atandatu.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwasanze hari amasoko yagiye atangwa ku buryo budakurikije amategeko. Hari<br />
n’amafaranga angana na miriyoni magana abiri na mirongo itanu n’ebyiri n’ibihumbi magana arindwi na<br />
makumyabiri na bitandatu n’amafaranga magana acyenda (252.726.900 Frw) y’imyenda y’inkingo n’ibindi<br />
bikoresho Ikigo cyatanze ariko nticyishyurwe. Ikigo cyasabwe gukosora ibitagenda neza no gushyira ingufu<br />
mu kwishyuza imyenda.<br />
2.1.13. Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi (RADA)<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi ryabaye muri Kanama na Nzeli <strong>2009</strong>. Icyo kigo<br />
gifite inshingano yo guteza imbere ubuhinzi kigeza ku bahinzi ubumenyi bwa ngombwa, ikoranabuhanga<br />
rikenewe, inyongeramusaruro n’ibindi bikoresho. Icyo kigo gifite uruhare mu bikorwa byo guhunika,<br />
gushaka amasoko y’ibikomoka ku buhinzi, gukangurira abahinzi imikorere myiza yo gufata neza ubutaka<br />
no gukoresha amazi mu buryo bwo kongera umusaruro w’ubuhinzi.<br />
42
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi cyihatiye kongera imbuto zikenerwa nk’iz’ibigori n’ibishyimbo no<br />
kugeza ku bahinzi ifumbire mvaruganda. Icyakora haracyari ikibazo cy’abatubuzi b’imbuto bake, bafite<br />
ubushobozi budahagije haba mu mafaranga, haba mu bikoresho. Kuva muri 2007 kugeza muri Nyakanga<br />
<strong>2009</strong>, imyenda y’ifumbire yanganaga n’amafaranga miriyari eshatu na miriyoni magana inani na mirongo<br />
itatu n’ebyeri n’ibihumbi magana arindwi na mirongo inani n’icyenda n’amafaranga mirongo icyenda<br />
n’atandatu (3.832.789.096 Frw). Iyo fumbire yahawe uturere n’amashyirahamwe y’abahinzi.<br />
Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi cyashyize ingufu mu buryo bwo guhuza ubutaka no guhingira<br />
hamwe igihingwa kiberanye n’aho kigomba guhingwa kugira ngo hongerwe umusaruro. Cyihatiye guteza<br />
imbere ubuhinzi bw’umuceri nubwo umusaruro muri rusange utarashobora guhaza Igihugu cyose.<br />
Iterambere ry’ubuhinzi rihura n’inzitizi ziterwa n’uko imbuto zikenerwa n’abahinzi zitaboneka uko bikwiye,<br />
ibikoresho by’ubuhinzi n’ibyo guhunika umusaruro biracyari bike n’ikoranabuhanga ntirirasakara. Igice<br />
kinini cy’ubutaka bw’igihugu ntikirwanyijeho isuri. Kuvomerera imyaka ntibirakwira aho bishoboka.<br />
Kugira ngo imikorere y’Ikigo gishinzwe guteza imbere ubuhinzi irusheho kuba myiza ni ngombwa ko<br />
amategeko n’amabwiriza ariho yubahirizwa nko mu itangwa ry’amasoko, mu micungire y’abakozi<br />
n’ibikoresho. Abaturage bagomba gukomeza gushishikarizwa kwitabira ubuhinzi bwa kijyambere bakoresha<br />
inyongeramusaruro. Abikorera nabo bakwiye gushora imari mu bikorwa by’ubuhinzi. Icyo kigo kigomba<br />
kunoza imikoranire yacyo n’inzego zitandukanye cyane cyane iz’ibanze kugira ngo abaturage bitabire<br />
ibikorwa by’ubuhinzi bwa kijyambere no gufata neza ubutaka.<br />
2.1.14. Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije (REMA)<br />
Isuzumamikorere ry’ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije ryabaye muri Werurwe na Gicurasi <strong>2010</strong>.<br />
Icyo kigo gishinzwe kugena no gukurikirana ibikorwa bigamije kubungabunga ibidukikije, gushyira mu<br />
bikorwa politiki y’ibidukikije, gukora ubushakashatsi n’inyigo ku bidukikije no gukurikirana iyubahirizwa<br />
ry’amategeko arebana n’ibidukikije.<br />
Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije kigenzura ibikorwa bibangamira ibidukikije: ibikorwa<br />
by’imyubakire, inganda, ubuhinzi n’ubworozi bishyirwa ahantu bitagomba gushyirwa nko mu bishanga,<br />
gukoresha amashashi yaciwe, kumena imyanda ahabujijwe. Icyo kigo kigira uruhare mu kubungabunga<br />
amashyamba, imigezi n’inzuzi. Gikwirakwiza mu mashuri n’ibindi bigo ibikoresho byo mu gufata amazi<br />
y’imvura, kandi kigasakaza uburyo bwo kuzigama ibicanwa. Icyo kigo cyakoze ubushakashatsi ku miterere<br />
y’ibidukikije nk’ibishanga.<br />
Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije gishishikariza abaturage kwita ku bikorwa byo gufata neza<br />
ibidukikije, kikanagenera amahugurwa inzego zitandukanye kugira ngo zigire ubumenyi buhagije kandi<br />
zibashe kwinjiza muri gahunda zazo ibirebana n’ibidukikije.<br />
N’ubwo hari intambwe yatewe mu kubungabunga ibidukikije, haracyari inzitizi nyinshi: imyumvire mike<br />
43
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
y’abaturage ku kamaro ko kubungabunga ibidukikije, ubuke bw’abakozi, ubuke bw’ibikoresho, ubuke<br />
bw’ibikorwa remezo byafasha mu gusimbuza ibikoresho bibujijwe, ibikorwa bibangamira ibidukikije<br />
bitewe no konona amashyamba, isuri, imiturire, inganda n’ibindi. Hari ikibazo cy’imyubakire idakurikije<br />
amategeko arengera ibidukikije aho inzego zibishinzwe zitanga ibyemezo byo kubaka aho bibujijwe nko<br />
mu bishanga.<br />
Ikigo gishinzwe kubungabunga ibidukikije cyasabwe gushyira ingufu mu kwigisha abaturage ibirebana no<br />
kwita ku bidukikije. Icyo Kigo kigomba kwihatira gukumira ibikorwa bibangamiye ibidukikije. Ni ngombwa<br />
kandi ko icyo kigo gishimangira imikoranire yacyo n’izindi nzego, nazo zikaba zisabwa gushyira mu bikorwa<br />
no gukurikirana gahunda zose zirebana no kubungabunga ibidukikije.<br />
2.1.15. Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere (BRD)<br />
Isuzumamikorere rya Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere ryakozwe muri Werurwe <strong>2009</strong>. Iyi banki ifite<br />
inshingano yo gushyira mu bikorwa imigambi y’iterambere hitawe mbere na mbere ku nzego z’ingenzi<br />
z’ubukungu bw’igihugu. Iyi banki itera inkunga ibikorwa bitandukanye kandi igira uruhare mu kuzamura<br />
amasosiyeti akivuka ishyiramo imigabane. Iganwa n’ingeri zitandukanye z’abantu baba abibumbiye mu<br />
makoperative cyangwa abantu ku giti cyabo.<br />
Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere itanga inguzanyo z’igihe gito n’iz’igihe kirekire mu ngeri nyinshi<br />
(ubuhinzi, ubworozi, ubukerarugendo, ingufu, ikoranabuhanga...) z’ishoramari ritanga umusaruro<br />
kandi rigatanga akazi ku baturarwanda . Mu mwaka wa 2007, hatanzwe inguzanyo igera ku mafaranga<br />
24. 210. 000. 000, naho muri 2008, hatangwa ingana n’amafaranga 8. 733. 000. 000.<br />
Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere ikurikirana imishinga yahawe inguzanyo ikagenzura uko itera imbere<br />
ikagira inama nyir’umushinga, ikanakurikirana uko yishyura umwenda yahawe. Muri 2007 Banki y’u Rwanda<br />
Itsura amjyambere yari ifite imigabane ingana n’amafaranga 2.466.558.000 mu bigo bitandukanye, naho<br />
muri 2008 yari ifite imigabane ingana n’amafaranga 3.329.886.000.<br />
N’ubwo Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere ikorana neza n’abayigana, inzira zo gutanga inguzanyo ni<br />
ndende cyane bigatuma hari ubwo inguzanyo itangwa itinda bigatera abakiriya kubyinubira. Hari ikibazo<br />
cy’uko hari abakiriya bayo batishyura. Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere ifite amashami abiri gusa,<br />
ishami rya Musanze n’irya Rusizi, bigatuma ibikorwa byayo bitamenyekana hose. Banki ntirashyiraho<br />
politiki yo gutanga inguzanyo, yifashisha ibiteganijwe mu mabwiriza ngengamikorere nayo atakijyanye<br />
n’igihe.<br />
Banki y’u Rwanda Itsura Amajyambere yasabwe kurushaho kwegera abakiliya bayo. Politiki y’inguzanyo<br />
ikwiye gushyirwaho kugira ngo hamenyekane ibisabwa ku mushinga runaka. Imishinga igomba guhabwa<br />
inguzanyo ari uko hagenzuwe niba uruhare rwa nyir’umushinga n’ingwate bihagije. Kubera ko byagaragaye<br />
ko inguzanyo zikunze kutishyurwa ari izatanzwe ku mishinga yo mu rwego rw’ubuhinzi n’ubworozi, ni<br />
ngombwa ko hakorwa inyigo yo kugaragaza impamvu zibitera, bityo hagafatwa ingamba zikwiye.<br />
44
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.1.16. Banki y’Imiturire y’u Rwanda (BHR)<br />
Isuzumamikorere rya Banki y’Imiturire y’u Rwanda ryabaye muri Gicurasi <strong>2010</strong>. Iyi Banki ifite icyerekezo<br />
cyo gushora imari mu myubakire mu Rwanda. Zimwe mu nshingano zayo ni izikurikira :gushakisha no<br />
gufasha abaturage kuzigamira amafaranga yo kubaka inzu zo guturamo, gushakisha amafaranga yo kubaka<br />
hanze n’imbere mu gihugu , gutanga inguzanyo zo kubaka z’igihe kirekire kandi ku nyungu zidahambaye,<br />
kuvugurura , gutunganya imyubakire no kongera umubare w’amazu mu Rwanda no gufatanya n’izindi nzego<br />
mu gukora iteganyamigambi ry’umugi mu bijyanye n’ibikorwa remezo, imyubakire ndetse n’ibidukikije.<br />
Banki y’Imiturire itanga inguzanyo ku bantu ku giti cyabo, ku mashyirahamwe ndetse no ku bakozi bayo.<br />
Ifasha abakiliya bayo kubona inguzanyo y’inzu zo guturamo. Inguzanyo zagiye ziyongera zavuye ku<br />
mafaranga 2.501.489.000 muri 2005 zigera ku mafaranga 6.087.327.854 muri 2008.<br />
Banki y’Imiturire ntabwo irabasha gusakaza ibikorwa byayo mu gihugu hose ku buryo umubare munini<br />
w’abahabwa inguzanyo uherereye mu Mujyi wa Kigali. Itangwa ry’inguzanyo riracyarimo ikibazo cyo<br />
kuba inguzanyo zihabwa abantu bari mu rwego rwo hejuru, ibyo bigatuma abakozi ba Leta bo mu rwego<br />
ruciriritse cyangwa abantu badafite amafaranga menshi batabona inguzanyo.<br />
Banki y’Imiturire ikwiriye kongera ingano y’amafaranga kugira ngo inguzanyo itanga igere ku bantu benshi<br />
mu bayigana.<br />
2.1.17. Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubumenyi n’Ikoranabuhanga (IRST)<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubumenyi n’Ikoranabuhanga ryakozwe muri Nzeli<br />
<strong>2009</strong>. Icyo kigo giherereye mu Karere ka Huye gifite inshingano yo gukora no gusakaza ubushakashatsi mu<br />
ikoranabuhanga hagamijwe iterambere ry’igihugu.<br />
Ubushakashatsi bukorerwa ku cyicaro cy’icyo kigo no mu mashami yacyo uko ari 7 buri mu byiciro<br />
bitandukanye harimo ubwibanda ku gukora imiti ikomoka ku bimera, ku bumenyi bw’ibanze na<br />
menyamuntu. Icyo kigo gisakaza ibimera (jatropha, lippia, geranium) bibyazwa amavuta. Icyo kigo kandi<br />
gikora ubushakashatsi kuri mazutu ikomoka ku bimera (Biodiesel and Bioethanol project) kikaba gifite<br />
ububasha bwo gukora litiro 200 ku munsi.<br />
Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubumenyi n’Ikoranabuhanga gifite ikibazo cy’ibikoresho bike n’abakozi bake.<br />
Imicungire y’icyo kigo irangwamo ibyuho binyuranye: amasoko atangwa ku buryo butubahirije amategeko,<br />
nta genzura ry’ububiko bw’ibikoresho na za laboratwari rikorwa, nta <strong>raporo</strong> zigaragaza umubare w’imiti<br />
yakozwe, iyagurishijwe n’amafaranga yavuyemo, nta mpapuro zimwe na zimwe zerekana ibyaguzwe kandi<br />
bihari nk’izigaragaza amamesa ikigo kigura yo gukoramo amavuta ya Biodiesel. Hari imirimo yishyurwa<br />
hakoreshejwe konti z’abakozi b’ikigo.<br />
45
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubumenyi n’Ikoranabuhanga cyasabwe gushyira mu bikorwa inama<br />
cyahawe zatuma kirangwa n’imicungire myiza y’umutungo kikongera n’umusaruro: gushyiraho no<br />
kubahiriza amabwiriza (kugena igiciro fatizo, <strong>raporo</strong> z’ibyakozwe,...) yo gucuruza ibyo gikora kandi<br />
amafaranga akinjizwa mu nzira ziboneye z’icungamari, gukora igenzura rihoraho ry’umutungo kandi<br />
amasoko agatangwa mu buryo bwubahirije amategeko, gukora igenzura ry’imbere, gushyiraho uburyo<br />
bunoze bwo gucunga umutungo w’amashami.<br />
Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubumenyi n’Ikoranabuhanga gikwiye kurushaho kwegera abaturage kugira<br />
ngo kimenye ibyo bakeneye bijyanye n’inshingano zacyo ari nabyo ubushakashatsi bwacyo bugomba<br />
gushingiraho.<br />
2.1.18. Ikigo cy’Ingoro z’Igihugu z’Umurage w’u Rwanda<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo cy’Ingoro z’Igihugu z’Umurage w’u Rwanda ryakozwe muri Mata <strong>2010</strong>.<br />
Inshingano z’icyo kigo zirebana no gukora ubushakashatsi, gukusanya, kubungabunga ibintu byose bifatika<br />
n’ibidafatika, biranga amateka, umuco, n’ubugeni by’u Rwanda ndetse no kubimenyekanisha mu gihugu<br />
no mu mahanga.<br />
Ikigo cy’Ingoro z’Igihugu z’Umurage w’u Rwanda cyita ku bintu biranga umurage w’u Rwanda, ibirenga<br />
ibihumbi cumi na kimwe (11.000) biri ku cyicaro cyacyo mu Karere ka Huye, ibindi bikaba mu mashami<br />
yacyo uko ari ane. Icyo kigo gikusanya ibintu ndangamurage, kikabibika neza, bikanamurikirwa abasura<br />
ingoro. Hatangajwe ibitabo n’inyandiko by’ubushakashatsi ku bintu ndangamurage. Hakorwa gahunda zo<br />
gutoza abaturage ibyiza by’umuco nyarwanda.<br />
Imbogamizi zituma Ikigo cy’Ingoro z’Igihugu z’Umurage w’u Rwanda kituzuza inshingano zacyo zishingiye<br />
ku buke bw’abakozi n’ibikoresho, ku kutubahiriza amategeko agenga imicungire y’ibikoresho n’itangwa<br />
ry’amasoko ya Leta. Icyo kigo gikwiye kurushaho kunoza imikoranire yacyo n’ibindi bigo byaba ibyo mu<br />
gihugu byaba ibyo mu mahanga bifite inshingano zifitanye isano n’izacyo.<br />
2.1.19. Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru (ORINFOR)<br />
Isuzumamikorere ry’ Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru ryabaye muri Gashyantare <strong>2009</strong>. Icyo<br />
kigo gifite inshingano zo guhugura abaturage, kumenyekanisha amakuru, gufasha abantu kwidagadura no<br />
guteza imbere umuco nyarwanda.<br />
Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru gitangaza amakuru kibinyujije muri Radiyo Rwanda, Televiziyo<br />
y’u Rwanda n’ibinyamakuru byandikwa. Icyo kigo cyinjiza amafaranga binyuze mu matangazo, mu biganiro<br />
n’izindi gahunda zicuruzwa.<br />
46
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Hari ibitagenda neza mu mikorere y’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru: uburyo imbonerahamwe<br />
y’imirimo muri icyo Kigo iteye ntibworohereza mu guhuza ibikorwa, Inama y’ubuyobozi ntabwo igenzura<br />
ikoreshwa ry’umutungo, ubugenzuzi bw’imbere ntabwo bufasha serivisi gukosora ahagaragara amakosa<br />
ndetse n’ahari intege nke, ibikoresho bike, ibikoresho bishaje, kudakora igenamigambi ndetse na za<br />
<strong>raporo</strong> z’ibikorwa by’umwaka no gutinda gutanga <strong>raporo</strong> z’ikoreshwa ry’ingengo y’imari, kutishyuza<br />
imyenda, kutubahiriza amategeko n’amabwiriza y’ikoreshwa ry’imari bigaragarira mu itangwa ry’amasoko,<br />
amashimwe ahabwa abakozi no mu itangwa ry’amavuta y’imodoka.<br />
Kugira ngo kivugurure imikorere yacyo, Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru gikwiye gukora<br />
ubushakashatsi ku bumva Radiyo no ku bareba Televiziyo bagatanga ibitekerezo byabo, kunoza inshingano<br />
za buri rwego no kubahiriza amategeko agenga imicungire y’umutungo. Inama y’ubuyobozi igomba kuzuza<br />
inshingano zayo ikagenzura ikigo kandi ikagiha umurongo watuma kirushaho kugirira akamaro abaturage.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwatanze inama zerekeranye n’uko Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Itangazamakuru<br />
cyakongera igihe kigenerwa amakuru atangazwa kuri Televiziyo. Mu gihe cyo gutegura iyi <strong>raporo</strong> hari<br />
icyavuguruwe ku buryo amakuru atangazwa ku manywa na nijoro mu ndimi zose zemewe mu Rwanda.<br />
2.1.20. Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Gutunganya Amasoko ya Leta (RPPA)<br />
Isuzumamikorere ry’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Gutunganya Amasoko ya Leta ryakozwe muri Werurwe na<br />
Mata <strong>2010</strong>. Zimwe mu nshingano z’icyo kigo zijyanye no kwita ku mitunganyirize, isuzuma n’ubugenzuzi<br />
mu bikorwa bijyanye n’amasoko ya Leta, kugenzura uko amasoko ya Leta atangwa n’uko ashyirwa mu<br />
bikorwa no kongerera ubushobozi abakozi bashinzwe amasoko ya Leta.<br />
Ikigo cy’Igihugu gishinzwe Gutunganya Amasoko ya Leta cyashyizeho amategeko n’amabwiriza agenga<br />
amasoko ya Leta n’ ibitabo ngenderwaho mu gupiganirwa ayo masoko. Icyo kigo cyasuzumye uburyo<br />
amasoko ya Leta atangwa mu nzego nyinshi, zigirwa inama z’uburyo bikwiye gukorwa. Hashyizweho abakozi<br />
bashinzwe amasoko mu bigo byose bya Leta, banahabwa amahugurwa. Hashyizweho utunama dushinzwe<br />
gutanga amasoko mu bigo bya Leta. Hashyizweho utunama tw’ubujurire ku batishimiye ibyemezo biba<br />
byafashwe.<br />
Nubwo hari intambwe ishimishije imaze guterwa mu rwego rwo gutunganya amasoko ya Leta,<br />
haracyagaragara ibibazo bya ba rwiyemezamirimo batubahiza amasezerano cyangwa abakoresha inyandiko<br />
mpimbano.<br />
Ikigo cy’Igihugu Gishinzwe Gutunganya Amasoko ya Leta gikwiye kurushaho kugenzura iyubahirizwa<br />
ry’amategeko n’amabwiriza agenga amasoko ya Leta, haba atangwa muri icyo kigo, haba atangwa mu bindi<br />
bigo. Abantu bagaragayeho gukoresha inyandiko mpimbano bakwiye gukurikiranwa n’inzego z’ubutabera<br />
kandi bagashyirwa kuri lisiti y’abadakwiye gupiganirwa amasoko ya Leta.<br />
47
2.1.21. MAGERWA<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Isuzumamikorere rya MAGERWA ryabaye muri Gicurasi <strong>2009</strong>. MAGERWA ishinzwe gucunga ibicuruzwa<br />
biva mu mahanga n’ibisohoka mu gihugu mbere y’uko bigera ku bo bigenewe. Ibyo bicuruzwa bibikwa mu<br />
bubiko bugenzurwa na MAGERWA.<br />
MAGERWA yihatira gukorana neza n’abakiriya bayo, baba abatumiza cyangwa abohereza ibicuruzwa hanze<br />
kandi ikabaha serivisi zinoze haba ku cyicaro cyayo cyangwa mu mashami yayo. Ibikorwa byayo byinjiza<br />
amafaranga, agakoreshwa mu guha serivise abakorana nayo, kubaka ububiko, parikingi cyangwa se mu<br />
kugura imashini zikenerwa.<br />
Hari inzitizi zagaragaye mu mikorere ya MAGERWA: ubuke bw’abakozi, hari amashami amwe adakoreshwa<br />
uko bikwiye, abakiriya batakirwa neza, nta buryo buriho bwo kurinda ibicuruzwa kononekara cyangwa<br />
kubura, kudakurikiza amategeko mu gutanga amasoko.<br />
MAGERWA yagiriwe inama zatuma imikorere yayo iba myiza kandi ikanoza imikoranire n’abayigana.<br />
MAGERWA yasabwe gukora inyigo yayifasha gushyiraho uburyo bwo kwakira neza abakiriya. Hagomba<br />
gushyirwa ingufu mu bugenzuzi bw’imbere mu mashami ya MAGERWA kandi akongererwa abakozi kuko<br />
hari ubwo haba hari umukozi umwe kandi agomba gukora imirimo myinshi, ibyo bikaba intandaro yo<br />
gutanga serivisi zitanoze.<br />
2.2. UBUGENZUZI BWIHARIYE BWO KUBAKIRA ABATISHOBOYE NA GAHUNDA YA GIRA INKA<br />
MUNYARWANDA<br />
Politike rusange yo kugabanya ubukene yiswe “GIRA INKA munyarwanda” na gahunda yo kubakira<br />
abatishoboye, byateguwe ku rwego rw’igihugu. Izo gahunda zagombaga gushyirwa mu bikorwa n’inzego<br />
zitandukanye z’ubuyobozi hakurikijwe amahame azwi kandi asobanutse kugira ngo zibashe kugirira<br />
akamaro abagenerwabikorwa.<br />
Ishyirwa mu bikorwa ry’amahame yagombaga kugenderwaho n’inzego zitandukanye z’ubuyobozi usanga<br />
ritanoze bitewe ahanini n’amarangamutima ya bamwe mu bayobozi cyangwa kudakurikirana gahunda uko<br />
yakabaye bityo abagenerwabikorwa bakabona ko ari imiyoborere mibi.<br />
Amabwiriza atandukanye yashyizweho ariko bitewe n’inyungu za bamwe mu bayashyira mu bikorwa<br />
habonetse ibyuho bya ruswa n’akarengane. Ni muri urwo rwego, Urwego rw’Umuvunyi rwakurikiranye<br />
mu turere twose ishyirwa mu bikorwa rya gahunda yo kubakira abatishoboye na gahunda ya Girinka<br />
Munyarwanda.<br />
Gahunda yo kubakira abatishoboye yashyizweho na Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda hagamijwe ko buri<br />
munyarwanda wese abona aho gutura. Naho gahunda ya Girinka Munyarwanda yashyizweho hagamijwe<br />
kuzamura imiryango y’abanyarwanda bakennye kurusha abandi bityo mu guhabwa inka iyo miryango<br />
ikabasha kwivana mu bukene.<br />
48
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.2.1. Gahunda yo kubakira abatishoboye<br />
Mu gukurikirana gahunda yo kubakira abatishoboye, Urwego rw’Umuvunyi rwasanze ingingo ngenderwaho<br />
nkuru zishingiye ko Umugenerwabikorwa yagombaga kuba ari umunyarwanda wese utishoboye, udafite<br />
ubushobozi bwo kwiyubakira inzu yo kubamo. Izi nzu zagombaga kubahiriza gahunda ya Leta yo gutura mu<br />
midugudu bityo ibikorwa by’amajyambere bikabasha kugera kuri bose ku buryo bworoshye.<br />
Ibyiciro by’abagenerwabikorwa :<br />
- Umuntu wacitse ku icumu rya jenoside yakorewe abatutsi mu 1994, utishoboye, udafite aho<br />
kuba ;<br />
- Umukene udafite aho kuba ;<br />
- Impfubyi n’abapfakazi badafite aho kuba ;<br />
- Abasizwe inyuma n’amateka mabi yaranze u Rwanda mbere ya 1994 ;<br />
- Abavanywe mu byabo n’ibiza cyane cyane mu Ntara y’Iburengerazuba (Akarere ka Nyabihu).<br />
Uruhare rw’abayobozi :<br />
- Kuyobora inama zo kujonjora abagombaga kubakirwa amazu ;<br />
- Gukora urutonde no kurwohereza ku karere kugira ngo kohereze ibikoresho byo kubaka (amabati,<br />
sima n’ibindi);<br />
- Gutegura ahazubakwa amazu y’abatishoboye;<br />
- Gutegura imiganda n’ubufatanye bw’abaturage mu kubaka amazu y’abatishoboye.<br />
Minisiteri y’Ubutegetsi by’Igihugu (MINALOC) yaguze amabati, imisumari na sima byo kubaka amazu<br />
y’abatishoboye inageza ibyo bikoresho ku biro by’intara, nazo zigomba kubitanga mu turere tugize buri ntara.<br />
Uko amabati na sima byo kubakira abatishoboye byagiye bitangwa mu turere n’uko byakoreshejwe<br />
biragaragazwa mu mbonerahamwe zikurikira :<br />
2.2.2. Amabati yatanzwe na MINALOC ajya mu turere<br />
Imbonerahamwe zikurikira zirerekana umubare w’amabati yatanzwe mu ntara zitandukanye no mu mujyi wa Kigali<br />
Imbonerahamwe n°8 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA<br />
AKARERE<br />
Amabati akarere<br />
kakiriye<br />
Amabati<br />
imirenge yakiriye<br />
Amabati abaturage<br />
bakiriye<br />
Amabati yaburiwe<br />
irengero<br />
RUSIZI 34,640 30,126 35,254 99<br />
NGORORERO 27,200 24,235 22,579 23<br />
NYABIHU 20,200 20,200 11,466 79<br />
RUBAVU 26,300 30,569 25,093 -<br />
NYAMASHEKE 38,520 38,172 31,550 163<br />
KARONGI 42, 800 42,800 42,800 0<br />
RUTSIRO - 22,490 20,017 479<br />
Yose hamwe 146,860 208,592 188,759 843<br />
49
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n° 9 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ IBURASIRAZUBA<br />
AKARERE<br />
Amabati akarere<br />
kakiriye<br />
Amabati imirenge<br />
yakiriye<br />
Amabati abaturage<br />
bakiriye<br />
Amabati<br />
yaburiwe<br />
irengero<br />
GATSIBO 30,100 22,473 21,766 58<br />
RWAMAGANA 31,900 24,574 25,428 1690<br />
NYAGATARE 27,820 23,724 20,410 222<br />
BUGESERA 33,530 4,334 1,770 -<br />
KIREHE - 8,536 11,861 -<br />
NGOMA 8,112 3,024 2,073 -<br />
KAYONZA 4,521 4,521 3,975 -<br />
Yose hamwe 135,983 91,186 87,283 1970<br />
Imbonerahamwe n°10 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO<br />
AKARERE<br />
Amabati akarere Amabati Amabati abaturage Amabati yaburiwe<br />
kakiriye imirenge yakiriye bakiriye<br />
irengero<br />
GISAGARA 33,900 33,162 28,768 29<br />
KAMONYI 35,380 20,412 18,940 -<br />
MUHANGA 29,814 29,814 28,799 608<br />
NYARUGURU 24,052 21,497 25,260 270<br />
NYANZA 20,877 19,611 17,932 252<br />
RUHANGO 14,600 13,095 12,987 69<br />
HUYE 14,960 12,770 12,104 15<br />
NYAMAGABE 45,000 20,047 19,168 26<br />
Yose hamwe 218,583 170,408 163,958 1,269<br />
Imbonerahamwe n°11 : AMABATI YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU<br />
AKARERE<br />
Amabati akarere<br />
kakiriye<br />
Amabati<br />
imirenge yakiriye<br />
Amabati abaturage<br />
bakiriye<br />
Amabati yaburiwe<br />
irengero<br />
MUSANZE 27,820 14,700 15,854 19<br />
RULINDO 16,440 12,405 12,204 199<br />
GICUMBI 18,220 9,185 8,811 -<br />
GAKENKE 9,800 7,582 7,525 61<br />
BURERA 5,483 2,061 - -<br />
Yose hamwe 77,763 45,933 44,394 279<br />
50
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°12 : AMABATI YATANZWE MU MUJYI WA KIGALI<br />
AKARERE<br />
Amabati<br />
akarere kakiriye<br />
Amabati imirenge<br />
yakiriye<br />
Amabati abaturage<br />
bakiriye<br />
Amabati<br />
yaburiwe irengero<br />
NYARUGENGE - - - -<br />
KICUKIRO - - - -<br />
GASABO 1,000 Akarere niko<br />
kubakishije<br />
Yose hamwe 1,000 -<br />
Abaturage bagiye<br />
mu mazu yuzuye<br />
-<br />
2.2.3. Sima yatanzwe na MINALOC ijya mu Turere<br />
Imbonerahamwe zikurikira zirerekana umubare w’imifuka ya sima yatanzwe mu ntara zitandukanye no mu<br />
mujyi wa Kigali<br />
Imbonerahamwe n°13 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA<br />
AKARERE<br />
Sima akarere<br />
kakiriye<br />
Sima imirenge<br />
yakiriye<br />
Sima abaturage<br />
bakiriye<br />
Sima yaburiwe<br />
irengero<br />
RUSIZI 3,500 1,530 1,531 -<br />
NGORORERO 2,899 1,358 868 32<br />
NYABIHU 1,850 1,850 867 59<br />
RUBAVU 2,250 1,975 1,560 -<br />
NYAMASHEKE 4,500 4,500 4,416 0<br />
KARONGI 3,100 3,100 0<br />
RUTSIRO - 4,063 4,004 59<br />
Yose hamwe 14,999 18,376 16,346 150<br />
Imbonerahamwe n°14: SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ IBURASIRAZUBA<br />
AKARERE<br />
Sima akarere<br />
kakiriye<br />
Sima imirenge<br />
yakiriye<br />
Sima abaturage<br />
bakiriye<br />
Sima yaburiwe<br />
irengero<br />
GATSIBO 2,600 1364 1,147 145<br />
RWAMAGANA 2,850 2,165 1,466 685<br />
NYAGATARE 2,600 1,629 1,182 99<br />
BUGESERA 5,150 577 314 -<br />
KIREHE - 346 346 -<br />
NGOMA - - - -<br />
KAYONZA 1,146 - - -<br />
Yose hamwe 14,346 6,081 4,455 929<br />
51
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°15 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO<br />
AKARERE<br />
Sima akarere<br />
Sima imirenge<br />
Sima abaturage<br />
Sima yaburiwe<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye irengero<br />
GISAGARA 1,700 1,674 1,289 27<br />
KAMONYI - 1,985 1,985 -<br />
MUHANGA 4,650 4,704 - -<br />
NYARUGURU 2,800 2,205 1,784 397<br />
NYANZA 2,600 2,399 2,009 -<br />
RUHANGO 2,300 1,818 1,818 -<br />
HUYE 3,000 1,350 1,369 125<br />
NYAMAGABE 1,700 805 805 -<br />
Yose hamwe 18,750 16,940 11059 549<br />
Imbonerahamwe n°16 : SIMA YATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU<br />
AKARERE<br />
Sima akarere<br />
kakiriye<br />
Sima imirenge<br />
yakiriye<br />
Sima abaturage<br />
bakiriye<br />
Sima yaburiwe<br />
irengero<br />
MUSANZE 3,300 600 551 32<br />
RULINDO 1,700 1,687 1,735 12<br />
GICUMBI 2,100 1,110 997 50<br />
GAKENKE - 1,120 1,044 8<br />
BURERA 800 350 350 -<br />
Yose hamwe 7 ,900 4, 867 4,677 102<br />
Imbonerahamwe n°17: SIMA YATANZWE MU MUJYI WA KIGALI<br />
AKARERE<br />
Sima akarere<br />
kakiriye<br />
Sima imirenge<br />
yakiriye<br />
Sima abaturage<br />
bakiriye<br />
Sima yaburiwe<br />
irengero<br />
NYARUGENGE 2,400 2,400 2,315 -<br />
KICUKIRO 4,200 4,200 4,200 0<br />
GASABO 4,650 4,650 - -<br />
Yose hamwe 11 ,250 11,250 6,515 -<br />
Ibisobanuro :<br />
- : bivuga aho nta makuru yatanzwe.<br />
+ : umubare w’ikirenga ku mubare w’ibikoresho umurenge wakiriye bigaterwa n’uko akarere kakiraga<br />
ibikoresho biturutse ku baterankunga batandukanye akarere ntikabashe kubitandukanya n’ibyatanzwe<br />
na MINALOC.<br />
52
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Impugukirwa :<br />
Imibare y’amabati na sima byakiriwe ntibihura n’ibyatanzwe hiyongereyeho ibyaburiwe irengero kubera<br />
ko inzego zakomatanyije ibikoresho zakiriye biturutse ku baterankunga batandukanye. Ni muri ubwo buryo<br />
hari amabati cyangwa sima yaburiwe irengero kandi hari ibikoresho byinshi byageze ku baturage. Ikindi ni<br />
uko hari uturere twagiye dukoresha amabati na sima mu bikorwa byo kubaka amashuri, ibigo nderabuzima<br />
n’ibitaro kandi hari abaturage batarabihabwa.<br />
ISESENGURA<br />
Gahunda yo kubakira abatishoboye<br />
Gahunda yo kubakira abatishoboye yagiyeho hagamijwe ko buri munyarwanda wese agira aho kuba.<br />
Uburyo iyi gahunda yashyizwe mu bikorwa usanga bugaragaza ko hari aho ibikoresho byatanzwe na<br />
MINALOC bikiri mu bubiko bw’uturere, imirenge, utugari ndetse hari n’abaturage bahawe ibikoresho<br />
ntibabyubakisha byose.<br />
Ahandi usanga ibikoresho byari biteganijwe kujya ku mazu atari byo byayagiyeho. Ibi bivuze ko nk’inzu yagombaga<br />
kujyaho umubare w’amabati cyangwa sima runaka usanga yaragiyeho umubare w’ibikoresho bike ku byari<br />
biteganijwe kujyaho, bityo ugasanga akamaro byari kumarira wa munyarwanda utari afite aho kuba ntako, kuko<br />
usanga n’ubundi ikibazo yari afite kitakemutse burundu.<br />
Ingaruka z’ishyirwa mu bikorwa ribi ry’iyi gahunda zigenda zigaragara aho usanga inzu zimwe na zimwe zubatswe<br />
zitangiye gusenyuka, zimwe zisakaye ibice, izindi ntizigira inzugi cyangwa amadirishya n’ibindi byinshi.. Ibikoresho<br />
byari bigenewe kubakira abatishoboye ntibyakoreshejwe neza kuko icyari kigamijwe kugerwaho kitagezweho neza.<br />
Iri shyirwa mu bikorwa rya gahunda yo kubakira abatishoboye ryagombaga gukurikiranwa n’inzego zitandukanye<br />
z’ubuyobozi. Inzego z’ubuyobozi ku rwego rw’igihugu, inzego z’ubuyobozi bw’ibanze nk’akarere, umurenge<br />
ukamanuka no ku kagari ndetse n’umudugudu.<br />
2.2.4. Gahunda ya Girinka Munyarwanda<br />
Gahunda ya Girinka yagiyeho hagamijwe gukura imiryango y’abanyarwanda bakennye kurusha abandi mu bukene<br />
bahabwa inka bityo ikabaha amata, ifumbire ndetse n’amafaranga. Abagenerwabikorwa b’iyi gahunda bagombaga<br />
gutoranywa mu nama z’imidugudu batuyemo hitabwa ku mukene kurusha abandi.<br />
Ubuyobozi bw’ibanze bwari bufite inshingano zo kuyobora inama zo guhitamo abazahabwa inka; gukora urutonde<br />
rwabo no kurugeza ku buyobozi bw’akarere. Guhuza gahunda ya girinka ku rwego rw’igihugu byari bishinzwe Ikigo<br />
gishinzwe guteza imbere ubworozi RARDA na Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi (MINAGRI).<br />
Guhabwa inka byagombaga gushingira ku rutonde rwakozwe mu nama rusange y’abaturage hatagendewe kuri<br />
ruswa; amarangamutima, amasano n’ubuyobozi cyangwa izindi nyungu z’umuntu ku giti cye. Ishyirwa mu bikorwa<br />
ry’iyi gahunda mu turere tumwe ryagenze neza ariko mu turere tundi ntiyagenze neza.<br />
Uko inka zatanzwe mu turere twose n’uko zageze ku bagenerwabikorwa biragaragara mu mbonerahamwe<br />
zikurikira :<br />
53
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
2.2.5. Inka zatanzwe na MINAGRI mu Turere<br />
Imbonerahamwe n°18: INKA ZATANZWE MU NTARA Y’IBURASIRAZUBA<br />
AKARERE<br />
Inka akarere Inka imirenge Inka abaturage Inka zaburiwe<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye<br />
irengero<br />
RWAMAGANA - 299 239 60<br />
GATSIBO 1,137 1,114 1,114 0<br />
NYAGATARE - 184 - -<br />
KIREHE - 122 122 0<br />
NGOMA - 84 84 0<br />
KAYONZA - 139 - -<br />
BUGESERA - 298 298 0<br />
Zose hamwe 1,137 1,941 1,857 60<br />
Imbonerahamwe n°19 : INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYEPFO<br />
AKARERE<br />
Inka akarere Inka imirenge Inka abaturage Ibyaburiwe<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye<br />
irengero<br />
NYANZA 1,075 1,236 1,241 -<br />
GISAGARA - 1,221 - -<br />
MUHANGA - 564 - -<br />
RUHANGO - 241 - -<br />
NYARUGURU - 1,217 1,078 64<br />
HUYE - 945 - -<br />
NYAMAGABE - 459 443 16<br />
KAMONYI - 293 229 1<br />
Zose hamwe 1,075 6,176 2,991 81<br />
Imbonerahamwe n°20: INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ AMAJYARUGURU<br />
AKARERE<br />
Inka akarere Inka imirenge Inka abaturage Ibyaburiwe<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye<br />
irengero<br />
GICUMBI 2,545 295 - 9<br />
MUSANZE - 251 - -<br />
GAKENKE - 502 502 -<br />
BURERA - 314 - -<br />
RULINDO - 517 - 20<br />
Zose hamwe 2,545 1,879 502 29<br />
54
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe n°21 : INKA ZATANZWE MU NTARA Y’ IBURENGERAZUBA<br />
AKARERE<br />
Inka akarere Inka imirenge Inka abaturage<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye<br />
NGORORERO - 702 - -<br />
RUBAVU - 852 673 -<br />
NYABIHU - 375 - -<br />
RUTSIRO - 578 - 4<br />
NYAMASHEKE - 111 - -<br />
RUSIZI - 709 - -<br />
Zose hamwe - 3,327 673 4<br />
Ibyaburiwe<br />
irengero<br />
Imbonerahamwe n°22: INKA ZATANZWE MU MUJYI WA KIGALI<br />
AKARERE<br />
Inka akarere Inka imirenge Inka abaturage Ibyaburiwe<br />
kakiriye<br />
yakiriye<br />
bakiriye<br />
irengero<br />
GASABO - 290 290 0<br />
KICUKIRO - 269 269 0<br />
NYARUGENGE - - - -<br />
Zose hamwe - 559 559 -<br />
IMPUGUKIRWA<br />
(-): Mu gihe cyo gukurikirana uko inka zatanzwe, Urwego rw’Umuvunyi ntirwahawe amakuru yose kuko<br />
uturere tutari dufite <strong>raporo</strong> y’uburyo igikorwa cyagenze n’abaturage bahawe inka ahenshi ubuyobozi<br />
ntibwari buzi aho batuye ngo Urwego rw’Umuvunyi rubagereho.<br />
(-) Inka zatanzwe n’imishinga itandukanye ndetse na banki ku buryo hari aho Urwego rwananirwaga<br />
gutandukanya izatanzwe na Leta cyangwa imishinga itegamiye kuri Leta.<br />
ISESENGURA<br />
Gahunda ya Girinka yagiyeho hagamije kuzamura imiryango y’abanyarwanda bakennye kurusha abandi.<br />
Ishyirwa mu bikorwa ry’iyi gahunda usanga ritaragenze neza nk’uko umuyobozi w’igihugu yabyifuzaga<br />
kuko hari aho wasanganga inka zarahawe abasanzwe n’ubundi bishoboye, ahandi zigahabwa abasanzwe<br />
boroye cyangwa se abayobozi cyane cyane ku rwego rw’utugari aribo babanje kuzihabwa.<br />
Ibyagaragaye:<br />
- Mu turere twinshi, inka zahawe abishoboye bafite imyanya mu buyobozi bw’ibanze (imidugudu,<br />
utugari) ndetse n’abacuruzi cyangwa abasanzwe batunze izindi nka.<br />
-<br />
Inka zahawe abahinziborozi ntangarugero aho batuye ndetse n’abarimu b’indashyikirwa.<br />
55
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
-<br />
-<br />
-<br />
Hari abahawe inka bakazigurisha. Iki kibazo kikaba cyarashyikirijwe Polisi n’inzego z’ubuyobozi ubu<br />
izo nka zaragarujwe. Urugero: Abantu 5 bo mu Murenge wa Rambura mu Karere ka Nyabihu, mu<br />
Murenge wa Cyato ho mu Karere ka Nyamasheke.<br />
Hari itandukaniro hagati y’imibare y’inka itangwa n’uturere n’itangwa na RARDA. Urugero: Akarere<br />
ka Rulindo kavuga ko kahawe inka 2,330, RARDA ikavuga ko yagahaye inka 3,242, harimo ikinyuranyo<br />
cy’inka 912 kidafitiwe ibisobanuro.<br />
Kwitirirwa inka kandi ari iy’umuyobozi. Urugero: mu Murenge wa Kabarondo, Akarere ka<br />
Kayonza umunyamabanga nshingabikorwa w’akagari atunze inka ariko ikaba yanditse kw’izina<br />
ry’umuturage.<br />
- Abayobozi ku rwego rw’akarere no ku mirenge ntibafite imibare nyayo y’inka zitangwa<br />
n’abaterankunga batandukanye nka SEND A COW, HIP, PADEBEL, RARDA, ASRG, CNF, DCDP, PDRCIU,<br />
Imbuto Foundation.<br />
2.2.6. Uruhare rwa buri wese<br />
i.<br />
Ku rwego rw’Igihugu<br />
Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu nyuma yo kugura ibikoresho byo kubakira abatishoboye no kubigeza<br />
ku buyobozi bw’intara yagombaga gukurikirana niba koko icyo ibikoresho byari bigenewe aricyo<br />
byakoreshejwe.<br />
Ku bijyanye na gahunda ya Girinka Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi ndetse n’Ikigo cy’Igihugu gishinzwe<br />
guteza imbere ubworozi (RARDA) byagombaga gukurikiranira hafi ishyirwa mu bikorwa ry’iyi gahunda.<br />
Nyuma yo gushyira ahagaragara ibyavuye mu igenzura, igishimishije ni uko Minisiteri ishinzwe ubuhinzi<br />
n’ubworozi yatangiye gukosora amakosa yari yakozwe mu gikorwa cyo gutanga inka, ubu zikaba zaratangiye<br />
kugaruzwa zigahabwa koko abari bakwiye kuzihabwa.<br />
ii.<br />
Ku rwego rw’ubuyobozi bw’ibanze<br />
Ku rwego rw’akarere usanga iyi gahunda yo kubakira abatishoboye yarahariwe Umuyobozi wungirije<br />
ushinzwe imibereho myiza. Aha bigararaza ko rutita ku nshingano z’umunyamabanga nshingwabikorwa<br />
w’akarere kuko ariwe ushinzwe imicungire y’umutungo w’akarere wose. Aha hakwibazwa impamvu<br />
yatumye abanyamabanga nshingwabikorwa b’uturere bataritaye ku gukurikirana ishyirwa mu bikorwa<br />
n’imikoreshereze y’ibikoresho Leta yari yageneye kubakira abatishoboye.<br />
Urundi ruhare rugaragara ku rwego rw’umurenge aho usanga umunyamabanga nshingwabikorwa<br />
w’umurenge atarakurikiranye ishyirwa mu bikorwa rya gahunda yo kubakira abatishoboye. Aha ugasanga<br />
naho harimo kutubahiriza inshingano ze.<br />
Uruhare rw’ubuyobozi bw’ibanze mu ishyirwa mu bikorwa rya gahunda ya Girinka usanga harabayemo<br />
kwikunda aho usanga inka zagenewe imiryango ikennye zaratwawe n’abayobozi ku rwego rw’utugari<br />
56
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
n’imidugudu. Aho umuyobozi atayihaye ku giti cye, usanga yarayihaye mwenewabo, inshuti ye cyangwa<br />
undi bafite inyungu runaka basangiye.<br />
Aha byagaragaye aho usanga inka nyinshi zitunzwe n’abakuru b’imidugudu, abahuzabikorwa b’utugari<br />
ndetse n’abanyamabanga nshingwabikorwa b’utugari ndetse n’abacuruzi batuye aho.<br />
iii.<br />
Ku rwego rw’abagenerwabikorwa<br />
Abagenerwabikorwa aribo abatishoboye nabo hari aho byagaragaye ko nabo bagize uruhare mu inyerezwa<br />
ry’ibikoresho byari bigenewe kubaka amazu y’abatishoboye. Aha twavuga nk’abaturage bamwe bahawe<br />
amabati na sima bakubakisha bike kubyo bahawe ibindi bakabigurisha.<br />
2.3. KWAKIRA NO GUKURIKIRANA AMADOSIYE AVUGWAMO RUSWA<br />
Amadosiye avugwamo ruswa ari mu ngeri ebyiri: hari abaturage bageza ku Rwego rw’Umuvunyi amakuru<br />
arebana na ruswa, hakaba n’amakuru Urwego rwamenye rukaba rugomba kuyakoraho iperereza. Dosiye<br />
227 nizo zakiriwe zikaba zigabanije mu byiciro bitanu bikurikira:<br />
2.3.1. Ruswa mu nzego z’ibanze<br />
Dosiye zivugwamo ruswa mu nzego z’ibanze ni izigaragaza ko hari abayobozi bo muri izo nzego baka<br />
ruswa kugira ngo barangize inshingano zabo. Ibyo bigaragara cyane mu kugenzura imyubakire idakurikije<br />
amategeko, mu gukemura ibibazo by’akarengane no mu gutanga ibyangombwa biba bikenewe.<br />
2.3.2. Ruswa mu nzego z’ubutabera<br />
Dosiye zivugwamo ruswa mu nzego z’ubutabera ni izigaragaza ko hari abakora muri izo nzego basaba<br />
ruswa cyangwa bakoresha ikimenyane n’icyenewabo mu gukemura impaka. Bamwe mu bavugwa harimo<br />
abacamanza bo mu nkiko zisanzwe, inyangamugayo zo mu nkiko Gacaca, abagize Komite z’Abunzi. Akenshi<br />
amakuru yashyikirijwe Urwego rw’Umuvunyi aba adafite gihamya kandi yatanzwe n’abatishimiye imikirize<br />
y’imanza baburana.<br />
2.3.3. Imikorere mibi y’izindi nzego<br />
Hari amakuru atangwa ku mikorere mibi y’izindi nzego nk’ibigo bya Leta cyangwa ibyigenga, amashyirahamwe<br />
haba hakekwa ruswa kubera imikorere itanogeye abaturage. Aha twavuga nko mu micungire y’ibigo bya<br />
Leta, ibigo by’amashuri yisumbuye, ibigo nderabuzima n’ibindi.<br />
Mu itangwa ry’amasoko ya Leta havugwamo ruswa bitewe n’uko hari amategeko yirengagizwa bikaba<br />
bitanga icyuho cya ruswa.<br />
57
2.3.4. Ruswa mu mirimo<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Dosiye zivuga kuri ruswa mu mirimo ni izerekana ko akazi cyangwa ibizamini bitangwa nabi, hari abakoresha<br />
impamyabumenyi zitarizo, abakozi bahembwa badakora, uburenganzira bw’abakozi butubahirizwa.<br />
Imbonerahamwe ikurikira irerekana umubare wa dosiye zakiriwe, izafatiwe imyanzuro cyangwa se<br />
izigikurikiranwa n’Urwego rw’Umuvunyi kimwe n’izashyikirijwe izindi nzego.<br />
Imbonerahamwe n°23 : Dosiye zivugwamo ruswa<br />
Ibyiciro<br />
Dosiye Dosiye zafatiwe Dosiye Dosiye zoherejwe<br />
zakiriwe imyanzuro zigikurikiranwa mu zindi nzego<br />
Inzego z’ibanze 53 41 7 5<br />
Inzego z’ubutabera 43 36 4 3<br />
Imikorere mibi y’izindi nzego 82 74 6 2<br />
Itangwa ry’amasoko 28 21 4 3<br />
Umurimo 19 15 2 2<br />
Igiteranyo 225 187 23 15<br />
Igishushanyo n° 4: Dosiye zakiriwe zivugwamo Ruswa<br />
Dosiye zivugw amo Rusw a<br />
90<br />
80<br />
82<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
55<br />
43<br />
28<br />
19<br />
Dosiye zivugw amo Rusw a<br />
10<br />
0<br />
Inzego z’ibanze Inzego z’ubutabera Imikorere mibi<br />
y’izindi nzego<br />
Itangw a<br />
ry’amasoko<br />
Umurimo<br />
Muri dosiye zakiriwe hari 187 zingana na 82.3% zafatiwe imyanzuro kuko nyuma y’ iperereza bigaragara ko<br />
nta bimenyetso bifatika bishimangira amakuru yakiriwe, bityo hagafatwa umwanzuro wo kuyisoza. Hari<br />
ubwo iperereza ryerekana imikorere mibi mu kigo cyangwa mu rwego uru n’uru, hagafatwa umwanzuro<br />
werekana ibigomba gukorwa kugira ngo ibitagenda neza bikosorwe kandi n’amategeko yubahirizwe<br />
cyangwa abayobozi babifitemo uruhare bagasabirwa ibihano byo mu rwego rw’akazi. Hari na dosiye<br />
zitarafatirwa imyanzuro kuko iperereza rigikomeza zikaba zigikurikiranwa.<br />
58
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Dosiye zoherejwe mu zindi nzego ni izashyikirijwe inzego zifite ububasha bwo kuzifataho imyanzuro<br />
bitewe n’imiterere yazo. Hari dosiye zashikirijwe Ubushinjacyaha kuko abavugwamo bakekwaho ruswa,<br />
bityo bakaba bagomba gukurikiranwa n’inkiko kuri icyo cyaha. Hari dosiye zishyikirizwa inzego z’ubuyobozi<br />
nk’inama y’ubuyobozi cyangwa inama njyanama ziba zigomba gufata imyanzuro ku kibazo cyagaragajwe<br />
cyangwa ku mukozi wagaragaweho imikorere idahwitse. Urwego rw’Umuvunyi rukurikirana ko ibyo<br />
rwasabye byashyizwe mu bikorwa.<br />
2.4. INAMA NGISHWANAMA YO KURWANYA RUSWA<br />
Igitekerezo cyo gushyiraho Inama ngishwanama yo kurwanya ruswa cyavuye mu Inama y’Umushyikirano<br />
yateranye ku itariki ya 17 no ku itariki ya 18 ukuboza 2008. Inama Ngishwanama ihuza inzego zinyuranye<br />
kugira ngo zihanahane amakuru mu buryo bwo kurwanya « corruption ».<br />
Inama ngishwanama yo kurwanya ruswa igizwe n’inzego zikurikra:<br />
- Urwego rw’Umuvunyi;<br />
- Ubushinjacyaha Bukuru bwa Repubulika;<br />
- Polisi y’Igihugu;<br />
- Ibiro bishinzwe iperereza (NSS);<br />
- Urukiko rw’Ikirenga;<br />
- Minisiteri y’Ubutabera;<br />
- Minisiteri y’Ubutegetsi bw’igihugu;<br />
Ubunyamabanga bw’Inama ngishwanama bwahawe Urwego rw’Umuvunyi, ndetse akaba ari narwo<br />
ruyobora akanama tekiniki gaterana buri kwezi. Inama ngishwanama yateranye ku wa 27/01/<strong>2009</strong>, ku wa<br />
30/06/<strong>2009</strong> no ku wa 09/12/<strong>2009</strong>.<br />
Imyanzuro y’ingenzi yafatiwe muri izo nama ni ikurikira:<br />
-<br />
-<br />
Guha Urwego rw’Umuvunyi ububasha bwo kurangiza imanza, kandi rugafatira ibihano inzego zanze<br />
kuzirangiza : byashyizwe mu mushinga w’Itegeko rivugurura Urwego rw’Umuvunyi washyikirijwe<br />
inzego bireba ;<br />
Kongera ireme ry’amadosiye avugwamo ruswa ashyikirizwa inkiko : hemejwe ko inzego zishinzwe<br />
kurwanya ruswa zigomba gukorana mu gushakisha ibimenyetso, ariko amadosiye akomeye<br />
avugwamo ruswa ndetse n’agaragaramo kunyereza umutungo wa Leta, ku rwego rw’Ubushinjacyaha<br />
akurikiranwa ku rwego rw’Igihugu.<br />
kukibazo cya za dosiye zigera mu nkiko zidafite ireme, maze abakekwaho icyaha barekurwa kubera<br />
kubura ibimenyetso bifatika bibashinja, inzego zagararaje inzitizi zishingiye ku buke bw’ibikoresho,<br />
imashini zandika nka za mudasobwa, ibikoresho byo gufata amajwi, kutagira ibiro ndetse no kutagira<br />
imodoka cyangwa moto bigaragara cyane mu nzego za Polisi, ubuke bw’abakozi, ubushobozi buke<br />
kubera kutabona amahugurwa ahagije ndetse n’imishahara mito ituma abakozi bahora bagenda<br />
byagaragajwe n’inzego zose.<br />
59
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Kuri iki kibazo hafashwe imyanzuro ikurikira:<br />
-<br />
• Polisi y’Igihugu ikwiye gushakira abakozi ibikoresho n’ubushobozi ;<br />
• Inzego z’Ubushinjacyaha zikwiye kurushaho gusuzuma amadosiye aturutse muri Polisi<br />
mbere y’uko ashyikirizwa inkiko ;<br />
• Umugenzacyaha ukoze dosiye akwiye kuyirangiza yumva ko yuzuye ku buryo yashyikirizwa<br />
inkiko;<br />
• Kongera ubufatanye hagati ya Polisi n’Ubushinjacyaha kugira ngo dosiye zikozwe zirusheho<br />
kugira ireme;<br />
• Kongera ubufatanye na Ibiro bishinzwe iperereza (NSS) mu guhana amakuru, mu rwego<br />
rwo kugenza ibyaha bijyanye na ruswa;<br />
• Gushyira ingufu mu gushakisha ibimenyetso bishinja mbere yo gufunga ukekwaho icyaha<br />
cya ruswa.<br />
Kugaruza imitungo ya Leta ku bahamwe n’icyaha cya ruswa n’abanyereje umutungo wa Leta (assets<br />
recovery) : hemejwe ko imanza ziburanywamo imitungo ya Leta ba mandataires babimenyeshwa<br />
kugira ngo batange ikirego cy’indishyi. Abigwizaho imitungo mu buryo butemewe, Ubushinjacyaha<br />
bufatira iyo mitungo bukanasaba n’inkiko ko bayamburwa ;<br />
-<br />
-<br />
-<br />
Kongerera ubushobozi inzego zishinzwe kurwanya ruswa ku byerekeye gukora iperereza<br />
ry’amadosiye ya ruswa: Inama yemeje kandi ko kubera ubushobozi buke bukigaragara mu nzego<br />
bujyanye no gukurikirana amadosiye avugwamo ruswa, mu ishuri ry’amategeko ry’i Nyanza (ILDP)<br />
hashyirwamo gahunda y’amahugurwa yo kurwanya ruswa, umushinga warateguwe uroherezwa.<br />
Hemejwe kandi ko inzego zifite kurwanya ruswa mu nshingano zakwiga uburyo zakorera hamwe<br />
amahugurwa ;<br />
Gukora isesengura ry’amadosiye ya ruswa yakiriwe mu nzego : amadosiye avugwamo ruswa yagiye<br />
yiyongera, agaragaza n’imibare y’amadosiye avugwamo ruswa yakurikiranywe mu mwaka wa<br />
<strong>2009</strong> mu nzego za Polisi y’Igihugu, Urwego rw’Umuvunyi, Urwego rw’Ubushinjacyaha, Urukiko<br />
rw’Ikirenga ndetse n’Ibiro bishinzwe Iperereza (NSS) ;<br />
Hemejwe kandi ko hakorwa imbonerahamwe igomba gukoreshwa mu itangwa rya <strong>raporo</strong> ku mibare<br />
igaragaza ibyaha bya ruswa n’ibindi bifitanye isano nayo byakiriwe mu nzego zishinzwe kurwanya<br />
ruswa, bityo bigafasha mu isesengura ryayo ;<br />
Gutanga ibitekerezo ku mushinga wa politiki y’igihugu yo kurwanya ruswa : umushinga washyikirijwe<br />
inzego bireba ziwutangaho ibitekerezo.<br />
60
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
3. KUMENYEKANISHA UMUTUNGO<br />
Mu rwego rwo kwimakaza imiyoborere myiza,Urwego rw’Umuvunyi rufite mu nshingano zarwo igikorwa<br />
cyo kwacyira no gusuzuma inyandiko zigaragaza umutungo w’abayobozi b’Igihugu n’abandi bakozi ba Leta<br />
bateganywa n’Itegeko, n° 17/2005 ryo ku wa 18/08/2005 rihindura kandi ryuzuza Itegeko n° 25/2003 ryo<br />
ku wa 15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere y’Urwego ry’Umuvunyi, mu ngingo yaryo ya 3 - 4°.<br />
Mu kurangiza iyo nshingano mu mwaka wa <strong>2009</strong> hakozwe ibikorwa bikurikira :<br />
1. Gutanga no kwakira inyandiko zigaragaza umutungo,<br />
2. Gusuzuma inyandiko zigaragaza umutungo,<br />
3. Gukora inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo.<br />
3.1. GUTANGA NO KWAKIRA INYANDIKO ZIGARAGAZA UMUTUNGO<br />
Kuva mu kwezi kwa Gashyantare umwaka wa <strong>2009</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwashyikirije inyandiko<br />
z’imenyekanishamutungo abayobozi mu nzego zose n’abandi bakozi ba Leta bari mu gihugu n’abari hanze<br />
yacyo, kugirango bazuzuze bazirugarurire mu gihe giteganywa n’amategeko. Kuva icyo gihe kandi Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwakiriye izo nyandiko runazibika hakoreshejwe ikoranabuhanga rigezweho.<br />
61
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Imbonerahamwe ikurikira irerekana umubare w’abantu bateganywa n’itegeko bahawe inyandiko zigaragaza<br />
umutungo, abazigaruye n’abatarazigaruye.<br />
3.1.1. Abayobozi b’Ikirenga, Abasenateri, Abadepite, Abaminisitiri<br />
N° Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
Abayobozi b’Ikirenga<br />
. Perezida wa Repubulika,<br />
1.<br />
. Perezida wa Sena,<br />
. Perezida w’Umutwe w’Abadepite,<br />
5 5 0<br />
. Minisitiri w’Intebe<br />
. Perezida w’Urukiko rw’Ikirenga<br />
2. Abaminisitiri n’Abanyamabanga ba Leta 28 28 0<br />
3. Abasenateri 25 25 0<br />
4. Abadepite 79 79 0<br />
IGITERANYO 137 137 0<br />
3.1.2. Abakozi n’Inteko Ishinga Amategeko<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
1. Serivisi za Sena 15 15 0<br />
2. Serivisi z’Umutwe w’Abadepite 15 15 0<br />
IGITERANYO 30 30 0<br />
3.1.3. Ubucamanza n’Ubushinjacyaha<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
Ubucamanza 316 316 0<br />
Ubushinjacyaha 173 173 0<br />
IGITERANYO 489 489 0<br />
3.1.4. Perezidansi na Minisiteri<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
1. Perezidansi 48 48 0<br />
2. Serivisi za Minisitiri w’Intebe 27 27 0<br />
3. Minisiteri y’Ingabo 299 299 0<br />
4.<br />
Minisiteri y’Abakozi ba Leta<br />
n’Umurimo<br />
12 12 0<br />
5. Minisiteri y’Ubuzima 65 65 0<br />
62
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
6. Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi 64 64 0<br />
7. Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu 8 8 0<br />
8. Minisiteri y’Urubyiruko 11 11 0<br />
9.<br />
Minisiteri y’Ubucuruzi, Inganda, Guteza<br />
imbere Ishoramari, Ubukerarugendo<br />
n’Amakoperative<br />
7 7 0<br />
10.<br />
Minisiteri y’Ububanyi n’Amahanga,<br />
Ubutwererane hamwe na za Ambasade<br />
65 65 0<br />
11. Minisiteri y’Ibikorwa Remezo 25 25 0<br />
12. Minisiteri y’Uburezi 16 16 0<br />
13. Minisiteri y’Umutungo kamere 11 11 0<br />
14.<br />
Minisiteri muri Primature Ishinzwe Iterambere<br />
ry’Umuryango n’iry’Uburinganire<br />
7 7 0<br />
15. Minisiteri y’Ubutabera 33 33 0<br />
16. Minisiteri y’Umutekano mu Gihugu 53 53 0<br />
17. Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi 16 16 0<br />
18. Minisiteri ya Siporo n’Umuco 7 7 0<br />
19<br />
Minisiteri y’Umuryango w’Ibihugu<br />
by’Iburasirazuba<br />
8 8 0<br />
IGITERANYO 782 782 0<br />
3.1.5. Ibigo bya Leta n’ibyo Leta ifitemo imigabane<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abizigaruye Abatarazigaruye<br />
1 TIG 6 6 0<br />
2 RDB 63 63 0<br />
3 OCIR-THE 48 48 0<br />
4 OCIR-CAFE 17 17 0<br />
5 IPRC KAVUMU 6 6 0<br />
6 REMA 27 27 0<br />
7 MAGERWA 16 16 0<br />
8 ONATRACOM 29 29 0<br />
9 ORINFOR 26 26 0<br />
10 ILPD 7 7 0<br />
11 LABOPHAR 9 9 0<br />
12 CNLS 13 13 0<br />
13 TRAC PLUS 18 18 0<br />
14 CNLG 9 9 0<br />
15 CNDP 7 7 0<br />
63
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
16 RDRC 28 28 0<br />
17 RURA 21 21 0<br />
18 SNJG 13 13 0<br />
19 RCAA 20 20 0<br />
20 CEPEX 10 10 0<br />
21 RPPA 43 43 0<br />
22 O.A.G 90 90 0<br />
23 SONARWA 8 8 0<br />
24 FARG 24 24 0<br />
25 ONP 43 43 0<br />
26 HCM 13 13 0<br />
27 CNUR 18 18 0<br />
28 FGA 10 10 0<br />
29 Umwalimu SACCO 10 10 0<br />
30 NCDC 9 9 0<br />
31 ID Project 13 13 0<br />
32 FPP 7 7 0<br />
33 Global Fund 21 21 0<br />
34 SFAR 13 13 0<br />
35 PS Commission 12 12 0<br />
36 NSS 38 38 0<br />
37 RIAM 10 10 0<br />
38 RSSP 19 19 0<br />
39 RHODA 4 4 0<br />
40 RADA 12 12 0<br />
41 RARDA 12 12 0<br />
42 PADAB 8 8 0<br />
43 R.N.Police 69 69 0<br />
44 RECO-RWASCO 248 248 0<br />
45 CROIX ROUGE 40 40 0<br />
46 RAMA 64 64 0<br />
47 ORLT 11 11 0<br />
48 RRA 561 561 0<br />
49 CDF 8 8 0<br />
50 RNE 16 16 0<br />
51 RNYC 7 7 0<br />
52 NEC 19 19 0<br />
53 ISAR 50 50 0<br />
54 RBS 31 31 0<br />
55 FER 7 7 0<br />
56 MMI 8 8 0<br />
57 Gender Monitoring <strong>Office</strong> 8 8 0<br />
58 SSFR 166 166 0<br />
64
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
59 General Inspectorate <strong>of</strong> Education 11 11 0<br />
60 PDRCIU 10 10 0<br />
61 IRST 23 23 0<br />
62 NISR 14 14 0<br />
63 NMR 17 17 0<br />
64 CAMERWA 21 21 0<br />
65 BRD 46 46 0<br />
66 BHR 23 23 0<br />
67 BNR 48 48 0<br />
68 BPR 39 39 0<br />
69 OMG 4 4 0<br />
70 RWANDAIR 30 30 0<br />
IGITERANYO 2429 2429 0<br />
3.1.6. Abayobozi n’abakozi b’Intara, Umujyi wa Kigali, Uturere n’Imirenge.<br />
No Aho bakorera Abazihawe Ababigaruye Abatarabigaruye<br />
1 Abaguverineri b’Intara n’Umuyobozi w’Umujyi wa Kigali 5 5 0<br />
2 Abakozi b’umujyi wa kigali,Uturere n’Imirenge 156 156 0<br />
3 Abakozi b’intara y’Uburasirazuba,Uturere n’Imirenge 230 230 0<br />
4 Abakozi b’intara y’Uburengerazuba, Uturere n’Imirenge 190 190 0<br />
5 Abakozi b’intara y’Amajyepfo, Uturere n’Imirenge 199 199 0<br />
6 Abakozi b’intara y’Amajyaruguru, Uturere n’Imirenge 185 185 0<br />
IGITERANYO 965 965 0<br />
3.1.7. Amashuri makuru n’ayisumbuye, ibitaro n’ibigo nderabuzima<br />
No Aho bakorera Abazihawe Ababigaruye Abatarabigaruye<br />
1 UNR 29 29 0<br />
2 KIST 30 30 0<br />
3 KHI 15 15 0<br />
4 KIE 28 28 0<br />
5 ISAE Busogo 26 26 0<br />
6 SFB Mburabuturo 12 12 0<br />
7 UMUTARA POLYTECHNIC 10 10 0<br />
8 Amashuri yisumbuye (yose) 640 640 0<br />
9 Ibitaro n’Ibigo Nderabuzima 68 68 0<br />
Igiteranyo 858 858 0<br />
Igiteranyo Rusange 5690 5690 0<br />
Ijanisha 100% 100% 0%<br />
65
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Mu mwaka wa <strong>2009</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwashyikirije abayobozi n’abandi bakozi bateganywa n’Itegeko<br />
mu nzego zose za Leta n’ibigo ifitemo imigabe inyandiko z’imenyekanishamutungo 5690, izi nyandiko<br />
zose zikaba zaragaruriwe Urwego rw’Umuvunyi. Ariko muri zo hakaba hari abantu 56 bazigaruye nyuma<br />
yo guhabwa ibihano byo mu rwego rw’akazi no gusabwa kuzuzuza.Ibihano byatanzwe bikaba byari :<br />
1.<br />
2.<br />
Guhagarikwa ukwezi kumwe udafata umushahara ku bantu batamenyekanishije umutungo wabo<br />
mu gihe cy’umwaka umwe.<br />
Guhagarikwa ku kazi mu gihe cy’amezi abiri udafata umushahara ku bantu batakoze<br />
imenyekanishamutungo wabo mu gihe cyo kuva ku myaka ibiri ujyana hejuru.<br />
Mu mwaka wa <strong>2009</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwashyikirijwe kandi inyandiko zigaragaza umutungo w’abantu<br />
25 bavuye mu kazi mu nzego zinyuranye. Nk’uko Itegeko ribiteganya muri uyu mwaka kandi abayobozi<br />
n’abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi 37 bujuje inyandiko z’imenyekanishamutungo wabo bazishyikiriza<br />
Umutwe wa Sena mu gihe giteganywa n’itegeko.<br />
Mu mwaka wa <strong>2009</strong> imitwe ya Politiki 9 yagejeje ku Rwego rw’Umuvunyi <strong>raporo</strong> y’imikoreshereze<br />
y’umutungo n’ibitabo by’icungamutungo nk’uko biteganywa n’Itegeko ngenga N°16/2003 ryo ku wa<br />
27/06/2003 rigenga imitwe ya politiki n’abanyapolitiki.<br />
3.2. GUSUZUMA INYANDIKO Z’IMENYEKANISHAMUTUNGO<br />
Udutabo two kumenyekanisha umutungo<br />
Mu nshingano Urwego rw’Umuvunyi rwahawe harimo kandi kwakira no gusuzuma <strong>raporo</strong> y’imikoreshereze<br />
y’umutungo w’Imitwe ya Politiki no kugenzura inkomoko y’imitungo y’abayobozi n’abandi bakozi ba Leta<br />
bagenwa n’itegeko.<br />
66
a)<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Hashingiwe ku Itegeko N°16/2003 ryo ku wa 27/06/2003 cyane cyane mu ngingo zigize umutwe wa<br />
kane waryo, mu mwaka wa <strong>2009</strong> Urwego rw’Umuvunyi rwakoze igenzura ku nkomoko n’imikoreshereze<br />
y’umutungo w’imitwe ya politiki hifashishijwe <strong>raporo</strong> z’imikoreshereze y’umutungo n’ibitabo<br />
by’ibaruramari byashyikirijwe Urwego rw’Umuvunyi kuva mu mwaka wa 2005 kugera muri 2008. Iryo<br />
genzura ryagaragaje ko hari imwe mu mitwe ya Politiki itabika neza impapuro zerekana uko amafaranga<br />
yakoreshejwe ariyo RPF na PL ; indi ugasanga itagira umukozi uhoraho ibiro bikaba bihora bifunze ariyo<br />
PDI, PPC, PSP na UDPR. Igenzura ryasanze kandi hari n’Imitwe ya Politiki itagira abacungamutungo<br />
bahoraho ibyo bikaba bituma nta baruramari igira, ibyo bikaba byaragaragaye ku Mitwe ya Politiki<br />
ya PDC na PSR. Ishyaka rya PSR usanga aho ryita icyicaro hakorerwa n’indi mirimo y’ubucuruzi bityo<br />
ntihagaragare n’ibendera ririranga ahubwo hakamanikwa icyapa kigaragaza serivisi batanga. Kubirebana<br />
n’ ibikoresho bitangwa n’ihuriro ry’imitwe ya politiki, Iryo shyaka ribikoresha mu mirimo y’ubucuruzi,<br />
ibindi bikabikwa mu ngo za bamwe mu banyamuryango. Raporo kuri iryo genzura ikaba yarakozwe<br />
inashyikirizwa SENA, MINALOC, Ihuriro ry’imitwe ya Politiki n’imitwe ya Politiki yagenzuwe.<br />
b) Mu mwaka wa <strong>2009</strong> kandi Urwego rw’Umuvunyi rwanagenzuye inkomoko y’imitungo y’abantu 736<br />
bari mu byiciro bikurikira :<br />
1. Abakozi b’i Ntara, Umujyi wa Kigali n’Uturere;<br />
2. Abayobozi n’abacungamutungo b’imishinga ikorera muri za Minisiteri zose;<br />
3. Abacamanza n’abashinjacyaha bo ku rwego rw’ibanze n’urwisumbuye.<br />
4. Abayobozi n’abakozi ba Institut de Recherche Scientifique et Technologique (IRST)<br />
Muri rusange igikorwa cy’igenzura ry’ imitungo cyakozwe mu byiciro bibiri:<br />
1. Urwego rw’Umuvunyi rwabonanye n’abagenzuwe batanga ibisobanuro ku nkomoko<br />
y’imitungo barushyikirije mu mwaka wa 2008 harebwa niba yarabonetse mu buryo bwemewe<br />
n’amategeko.<br />
2. Urwego rw’Umuvunyi rwifashishije amabanki akorera mu gihugu harebwa niba amakuru<br />
yatanzwe ahuye n’ibiri muri banki zikorana n’abagenzuwe.<br />
Mu kurangiza iki gikorwa cy’igenzura byagaragaye ko bamwe mu bagenzuwe batagaragaje imitungo yabo<br />
neza kubera ko batasobanukiwe uko igikorwa cyo kugaragaza imitungo gikorwa, ibyo bikaba byaratumye<br />
imitungo y’ abo bashakanye batarayigaragaje bavuga ko ibyo babasanganye cyangwa ibyo bikorera ku giti<br />
cyabo batabyita ibyabo.<br />
Bamwe mu bakora mu rwego rw’ubucamanza bigaragara ko batuzuza imitungo y’abo bashakanye bikorera<br />
ku giti cyabo kuko Itegeko n° 09/2004 ryo ku wa 29/04/2004 ryerekeye imyitwarire mu kazi k’ubucamanza<br />
mu ngingo yaryo ya 18 ritabemerera kwikorera ku giti cyabo cyangwa ngo bakoreshe abandi. Iyo ikaba ari<br />
imwe mu mpamvu ituma batuzuza neza inyandiko z’imenyekanishamutungo wabo .<br />
3.3. INYIGO KU KAMARO K’IMENYEKANISHAMUTUNGO<br />
Mu rwego rwo kureba niba igikorwa cy’imenyekanishamutungo ari ingirakamaro, ku bufatanye n’ikigo<br />
cy’igihugu gishinzwe ibarurishamibare hateguwe ibibazo bitandukanye bishyikirizwa abanyarwanda bakorera<br />
mu nzego zitandukanye basanzwe bakora igikorwa cyo kumenyekanisha umutungo wabo ngo basubize ibyo<br />
bibazo.<br />
Muri rusange ibyavuye muri iyi nyigo byagaragaje ko 78% by’abasubije ibi bibazo bagaragaje ko igikorwa<br />
cyo kumenyekanisha umutungo gifite ingaruka nziza ku micungire y’umutungo wa Leta.<br />
67
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Igishushanyo n° 5 : YEREKANA KO KUMENYEKANISHA UMUTUNGO BYATUMYE ABABIKORA BACUNGA<br />
NEZA UMUTUNGO WA LETA<br />
15,2%<br />
6,2%<br />
78,7%<br />
Oui Non ND<br />
Raporo y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo 1<br />
Ni muri urwo rwego kuva iki gikorwa cyatangira abantu mu nzego za Leta bahinduye imyumvire ku<br />
mikoreshereze y’amafaranga n’ibindi bikoresho bya Leta. Byagaragaye kandi ko ku kigero cya 57% bamwe<br />
mu bayobozi n’abakozi ba Leta bahinduye imyumvire ku mitangire ya serivisi zihabwa abanyagihugu<br />
hatagombye gusabwa ikiguzi kidateganywa n’amategeko mu rwego rwo kwigwizaho imitungo.<br />
Igishushanyo n°6 : IFATIYE KU GITSINA YEREKANA KO KUMENYEKANISHA UMUTUNGO BYATUMYE<br />
ABAMENYEKANISHA UMUTUNGO BAREKA KWAKIRA AMATURO<br />
80<br />
80<br />
60<br />
57 58<br />
53<br />
40<br />
37 37 38<br />
20<br />
0<br />
20<br />
9<br />
6 5<br />
Ensemble Masculin Féminin ND<br />
0<br />
Oui Non ND<br />
1 Ishusho ya 5 wayisanga kuri paje 27 <strong>raporo</strong> y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo « Figure 2.7 »<br />
68
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
<strong>raporo</strong> y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo 2<br />
Iyi nyigo kandi yerekanye ko ku kigero cya 78%, igikorwa cy’imenyekanishamutungo ari ingirakamaro ku<br />
bayobozi n’abakozi ba Leta bityo kikaba kigomba gukorwa buri mwaka nk’uko Itegeko ribisaba.<br />
Igishushanyo n°7 : IHEREYE KU MYANYA MU KAZI YEREKANA KO ARI NGOMBWA KUMENYEKANISHA<br />
UMUTUNGO BURI MWAKA<br />
Dirigeant administratif<br />
Agent de l'enseignement secondaire<br />
Gestionnaire<br />
Agent de sécurité<br />
Agent chargé de Habitat et Terres<br />
Agent du secteur judiciaire<br />
Autre<br />
Contrôleur<br />
Agent chargé des marchés publics<br />
Ensemble<br />
78<br />
76<br />
76<br />
75<br />
72<br />
70<br />
78<br />
83<br />
82<br />
84<br />
0 20 40 60 80 100<br />
<strong>raporo</strong> y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo 3<br />
3.5. IBIKORWA BY’UMWAKA WA <strong>2010</strong> (MUTARAMA-KAMENA)<br />
Kuva mu kwezi kwa Mutarama Urwego rw’Umuvunyi rwashyikirije abayobozi n’abandi bakozi ba Leta<br />
inyandiko z’imenyenkanishamutungo wabo nk’uko biteganywa<br />
n’itegeko n° 17/2005 ryo ku wa 18/08/2005 rihindura kandi ryuzuza itegeko n° 25/2003 ryo ku wa<br />
15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere y’Urwego ry’Umuvunyi, mu ngingo yaryo ya 3 - 4°.<br />
Mu rwego rwo gushyira mu bikorwa inshingano z’Urwego hakozwe ibikorwa bikurikira:<br />
a. Gutanga no kwakira inyandiko z’imenyekanishamutungo<br />
b. Gusuzuma inkomoko y’imitungo y’abayobozi n’abakozi mu nzego za Leta<br />
2 Ishusho ya 6 wayisanga kuri paje 40 <strong>raporo</strong> y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo « Figure 2.26 »<br />
3 Ishusho ya 7 wayisanga kuri paje 69 ya <strong>raporo</strong> y’inyigo ku kamaro k’imenyekanishamutungo « Figure 3.22 »<br />
69
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
3.6. GUTANGA NO KWAKIRA INYANDIKO Z’IMENYEKANISHAMUTUNGO<br />
Inyandiko z’imenyekanishamutungo zatanzwe mu nzego zose za Leta n’ibigo ifitemo imigabane nk’uko<br />
bigaragazwa mu mbonerahamwe ikurikira:<br />
3.6.1. Abayobozi bakuru, Abasenateri, Abadepite, Abaminisitiri<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
1.<br />
Abayobozi bakuru (Perezida wa Repuburika, Perezida<br />
wa Sena, Perezida w’Umutwe w’Abadepite, Minisitiri<br />
w’Intebe na Perezida w’Urukiko rw’Ikirenga<br />
5 5 0<br />
2. Abaminisitiri n’Abanyamabanga ba Leta 25 25 0<br />
3. Abasenateri 26 26 0<br />
4. Abadepite 78 78 0<br />
IGITERANYO 134 134 0<br />
3.6.2. Inteko Ishinga Amategeko<br />
N° Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
1. Serivisi za Sena 12 12 0<br />
2. Serivisi z’umutwe w’abadepite 14 14 0<br />
IGITERANYO 26 26 0<br />
3.6.3. Ubucamanza n’Ubushinjacyaha<br />
N° Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
Ubucamanza 325 325 0<br />
Ubushinjacyaha 179 179 0<br />
IGITERANYO 504 504 0<br />
3.6.4. Perezidansi na Minisiteri<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abazigaruye Abatarazigaruye<br />
1 Perezidansi 50 50 0<br />
2 Serivisi za Minisitiri w’Intebe 50 50 0<br />
3 Minisiteri y’Ingabo 461 461 0<br />
4 Minisiteri y’Abakozi ba Leta n’Umurimo 10 10 0<br />
5 Minisiteri y’Ubuzima 36 36 0<br />
6 Minisiteri y’Imari n’Igenamigambi 57 55 2<br />
7 Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu, 16 16 0<br />
8 Minisiteri y’Urubyiruko 9 9 0<br />
9 Minisiteri y’Ubucuruzi n’ Inganda 6 6 0<br />
70
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
10<br />
Minisiteri y’Ububanyi hamwe n’Amahanga,<br />
Ubutwererane na za Ambasade<br />
80 80 0<br />
11 Minisiteri y’Ibikorwa Remezo 26 26 0<br />
12 Minisiteri y’Uburezi 21 21 0<br />
13 Minisiteri y’Umutungo kamere 11 11 0<br />
14<br />
Minisiteri muri Primature Ishinzwe Iterambere<br />
ry’Umuryango n’iry’Uburinganire<br />
9 9 0<br />
15 Minisiteri y’Ubutabera 36 36 0<br />
16 Minisiteri y’Umutekano mu Gihugu 81 81 0<br />
17 Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi 32 31 1<br />
18 Minisiteri ya Siporo n’Umuco 7 7 0<br />
19<br />
Minisiteri y’umuryango w’Ibihugu<br />
by’Iburasirazuba<br />
10 10 0<br />
IGITERANYO 1008 1005 3<br />
3.6.5. Ibigo bya Leta n’ibyo Leta ifitemo imigabane<br />
No Aho bakorera Abazihawe Abibigaruye Abatarabigaruye<br />
1 TIG 9 9 0<br />
2 RDB 90 90 0<br />
3 OCIR-THE 49 49 0<br />
4 OCIR-CAFE 16 16 0<br />
5 IPRC KAVUMU 9 9 0<br />
6 REMA 28 28 0<br />
7 MAGERWA 15 15 0<br />
8 ONATRACOM 21 21 0<br />
9 ORINFOR 19 17 2<br />
10 ILPD 11 11 0<br />
11 LABOPHAR 13 13 0<br />
12 CNLS 15 15 0<br />
13 TRAC PLUS 16 16 0<br />
14 CNLG 14 13 1<br />
15 CNDP 7 0 0<br />
16 RDRC 24 23 1<br />
17 RURA 39 37 2<br />
18 SNJG 11 11 0<br />
19 CEPEX 10 10 0<br />
20 RPPA 40 40 0<br />
21 OAG 82 82 0<br />
22 SONARWA 5 5 0<br />
23 FARG 26 25 1<br />
24 ONP 37 37 0<br />
25 HCM 8 8 0<br />
26 CNUR 21 20 1<br />
27 FGA 9 9 0<br />
71
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
28 Umwalimu SACCO 11 11 0<br />
29 NCDC 11 11 0<br />
30 ID Project 19 19 0<br />
31 FPP 8 8 0<br />
32 Global Fund 23 23 0<br />
33 SFAR 12 12 0<br />
34 PS Commission 15 15 0<br />
35 NSS 34 34 0<br />
36 RIAM 6 6 0<br />
37 RSSP 12 12 0<br />
38 RHODA 6 6 0<br />
39 RADA 11 11 0<br />
40 RARDA 16 15 1<br />
41 PADAB 3 3 0<br />
42 R N Police 162 162 0<br />
43 RECO-RWASCO 243 243 0<br />
44 CROIX ROUGE 38 38 0<br />
45 RAMA 83 83 0<br />
46 RRA 699 699 0<br />
47 CDF 15 14 1<br />
48 RNEC 10 10 0<br />
49 RNYC 7 7 0<br />
50 NEC 19 19 0<br />
51 ISAR 52 48 4<br />
52 RBS 52 52 0<br />
53 FER 7 6 1<br />
54 MMI 15 15 0<br />
55 Gender Monitoring <strong>Office</strong> 9 9 0<br />
56 CSR 205 205 0<br />
57 General Inspectorate <strong>of</strong> Education 11 11 0<br />
58 PDRCIU 12 10 2<br />
59 IRST 22 22 0<br />
60 NISR 11 11 0<br />
61 NMR 15 14 1<br />
62 CAMERWA 16 16 0<br />
63 BRD 61 61 0<br />
64 BHR 23 23 0<br />
65 BNR 47 47 0<br />
66 OMG 5 5 0<br />
67 HIGH ED. COUNCIL 5 5 0<br />
68 CMAC 5 5 0<br />
69 NATIONAL REF LABO 17 17 0<br />
70 NATIONAL W. COUNCIL 9 9 0<br />
71 CNRU (UNESCO) 9 9 0<br />
72 NAFA 20 17 3<br />
73 WORK FORCE D.A 8 8 0<br />
72
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
74 NDIS 9 9 0<br />
75 PSCBS 5 5 0<br />
76 N. LAND CENTER 11 11 0<br />
77 CNTS 6 6 0<br />
78 Skills Dvpt in Science and Technology 5 5 0<br />
79 RCA 3 3 0<br />
IGITERANYO 2782 2761 21<br />
3.6.6. Abayobozi n’abakozi b’Intara, Umujyi wa Kigali, Uturere n’Imirenge.<br />
No Aho bakorera Abazihawe Ababigaruye Abatarabigaruye<br />
1<br />
Abaguverineri b’Intara n’Umuyobozi<br />
w’Umujyi wa Kigali<br />
5 5 0<br />
2 Abakozi b’Umujyi wa Kigali, Uturere n’Imirenge 152 150 2<br />
3 Abakozi b’Intara y’Uburasirazuba,Uturere n’imirenge 209 209 0<br />
4 Abakozi b’Intara y’Uburengerazuba, Uturere n’Imirenge 226 226 0<br />
5 Abakozi b’Intara y’Amajyepfo,Uturere n’Imirenge 232 230 0<br />
6 Abakozi b’intara y’Amajyaruguru, Uturere n’Imirenge 202 155 0<br />
IGITERANYO 1026 1024 2<br />
3.6.7. Amashuri makuru n’ayisumbuye, ibitaro n’ibigo nderabuzima<br />
No Aho bakorera Abazihawe Ababigaruye Abatarabigaruye<br />
1 UNR 39 39 0<br />
2 KIST 31 26 5<br />
3 KHI 12 12 0<br />
4 KIE 25 23 2<br />
5 ISAE BUSOGO 38 38 0<br />
6 SFB Mburabuturo 14 14 0<br />
7 Umutara Pol 17 17 0<br />
8 Kicukiro college 9 9 0<br />
9 Tumba college <strong>of</strong> techn 7 7 0<br />
10 Kavumu college <strong>of</strong> Ed. 5 5 0<br />
11 Amashuri yisumbuye (yose) 378 368 10<br />
12 Ibitaro n’Ibigo Nderabuzima 598 580 18<br />
Igiteranyo 1173 1147 29<br />
Igiteranyo Rusange 6653 6601 55<br />
Ijanisha 100% 99% 1%<br />
3.7. IMBONERAHAMWE RUSANGE IGERARANYA IMYAKA <strong>2009</strong>/<strong>2010</strong><br />
No Umwaka Abazihawe Ababigaruye Abatarabigaruye<br />
1 <strong>2009</strong> 5690 5690 0<br />
2 <strong>2010</strong> 6653 6598 55<br />
73
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Igishushanyo n° 8: gutanga no kwakira ibitabo by’imenyekanishamutungo <strong>2010</strong><br />
3.8. GUSUZUMA INKOMOKO Y’IMITUNGO<br />
Igikorwa cyo gusuzuma inkomoko y’imitungo y’abayobozi n’abacungamutungo wa Leta cyatangiye mu<br />
mwaka wa <strong>2009</strong>, kikaba cyarakomeje no mu mwaka wa <strong>2010</strong>. Iri genzura ryakomereje ku CYICIRO cyo<br />
kureba mu ma banki niba amakuru yatanzwe ari ukuri.<br />
4. KUGENZURA IMYITWARIRE Y’ABAYOBOZI BAKURU<br />
Ibikorwa by’ Ishami rishinzwe kugenzura imyitwarire y’abayobozi byatangiye mu mpera z’ukwezi kwa<br />
Gicurasi <strong>2010</strong>. Kubera ko iri shami ryari ritarabona abakozi bari bateganyijwe hakozwe ibikorwa by’ingenzi<br />
bibiri biri mu nshingano zaryo.<br />
a)<br />
Gukangurira abantu bose n’abayobozi by’umwihariko ibikubiye mu Itegeko ngenga No 61/2008 ryo<br />
kuwa 10/09/2008 rigena imyitwarire y’abayobozi bakuru mu nzego za Leta.<br />
Kugenzura iyubahirizwa ry’ibikubiye mu itegeko rigena imyitwarire y’abayobozi bakuru mu nzego za Leta.<br />
b)<br />
Igikorwa cyo gukangurira abantu bose n’abayobozi by’umwihariko ibikubiye mu Itegeko ngenga No<br />
61/2008 ryo kuwa 10/09/2008 rigena imyitwarire y’abayobozi.<br />
4.1.<br />
KUMENYEKANISHA ITEGEKO NGENGA RIGENA IMYITWARIRE Y’UBUYOBOZI<br />
Mu gikorwa cya mbere cyo gukangurira abantu kumenya ibikubiye muri iryo tegeko, hifashishijwe ibiganiro<br />
byatanzwe ku maradiyo. Ibi biganiro byabaye inshuro nyinshi ku maradiyo atandukanye yo mu gihugu. Ibi<br />
biganiro byatanzwe n’Umuvunyi Mukuru, Umuvunyi wungirije ushinzwe gukumira no kurwanya akarengane<br />
n’Umuyobozi w’ Ishami rishinzwe kugenzura imyitwarire y’abayobozi.<br />
Muri iki gikorwa kandi hakozwe za “dépliants” ibihumbi bibiri ziri mu ndimi z’icyongereza n’ikinyarwanda<br />
zisobanura bimwe mu bikubiye mu itegeko rigena imyitwarire y’abayobozi zikaba zizajya zihabwa abantu<br />
batandukanye.<br />
Hateguwe kandi inyandiko zaciye mu kinyamakuru UMUVUNYI Magazine n°15 na N°16 zisobanura zimwe<br />
mu ngingo zivugwa muri iri tegeko. Izi nyandiko zikazajya zisohoka no mu nomero zitaha z’iki kinyamakuru<br />
kugeza ubwo ingingo z’iri tegeko zose zirangiriye.<br />
74
4.2.<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
KUGENZURA IYUBAHIRIZWA RY’IBIKUBIYE MU ITEGEKO RIGENA IMYITWARIRE Y’ABAYOBOZI<br />
Muri iki gikorwa hari hagamijwe kugenzura ibikubiye mu ngingo ya 7 y’iri tegeko ivuga ko buri muyobozi<br />
w’urwego rw’umurimo agomba gushyiraho no gutangaza amabwiriza yihariye agenga imyifatire n’imikorere<br />
y’abayobozi n’abakozi barwo ashingiye ku miterere yihariye ya buri rwego.<br />
Iri genzura ryakozwe mu Turere twose tw’igihugu ndetse no ku rwego rw’Intara n’Umujyi wa Kigali. Muri<br />
iri genzura hagaragaye ko izi nyandiko zidakorwa hafi mu nzego zose zasuwe uretse mu Karere kamwe no<br />
mu Ntara imwe gusa.<br />
Ishami rishinzwe kugenzura imyitwarire y’abayobozi ryabonye abakozi kuva mu ntangiriro za Nyakanga <strong>2010</strong><br />
ku buryo muri uyu mwaka wa <strong>2010</strong>/11 rizashobora gukora ibikorwa byinshi biri mu nshingano zaryo.<br />
5. UBURYO BWAKORESHEJWE MU GUSHYIRA MU BIKORWA INSHINGANO Z’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
5.1. IMIBANIRE Y’URWEGO RW’UMUVUNYI N’IZINDI NZEGO<br />
Mu rwego rwo guteza imbere ubufatanye n’imibanire myiza n’inzego zo mu bindi bihugu, Umuvunyi<br />
Mukuru n’Abavunyi Bungirije bitabiriye inama zitandukanye mu Burundi, Afrika y’Epfo, Maroc, Suède,<br />
Quatar, Ubufaransa na Autriche.<br />
Abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi na bo boherejwe mu nama mpuzamahanga mu bihugu bya Tanzaniya,<br />
Uganda, Burundi, Sénégal, Maroc, Cameroun na Quatar.<br />
Bitabiriye kandi amahugurwa yo kurwanya ruswa muri Hong Kong, gukemura amakimbirane muri Afrika<br />
y’Epfo,amahugurwa kuri Gender Mainstreaming na Leadership for Change Management.<br />
Urwego rwakiriye kandi abashyitsi batandukanye. Abo ni intumwa z’abadepite zaturutse mu Bwongereza,<br />
muri Haïti, muri Niger no muri Zambiya, aba minisitiri baturutse muri Somaliya, uhagarariye « World<br />
Bank »mu Rwanda, Uhagarariye « CICR » mu Rwanda, Chancelier w’ububiligi na chargé des affaires<br />
politiques muri ambassade y’Amerika.<br />
75
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Mu kongerera abakozi ubushobozi, Urwego rw’Umuvunyi rwateguye amahugurwa atandukanye ku bakoze<br />
babo yabereye imbere mu gihugu.<br />
Abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi barangije amahugurwa yo kurwanya ruswa<br />
5.2. INAMA MPUZAMAHANGA Y’ABAVUNYI BO MURI AFURIKA N’UMUVUNYI WA SUWEDI<br />
Inama mpuzamahanga y’Abavunyi bo muri Afurika n’Umuvunyi wa Suwedi<br />
Kuva ku itariki ya 13 kugeza ku ya 16 Ukwakira <strong>2009</strong>, muri Hotel Serena i Kigali hateraniye Inama<br />
Mpuzamahanga y’Abavunyi bo muri Afurika n’Umuvunyi wa Suwedi.<br />
Iyo nama yari n’umwanya wo kwizihiza isabukuru y’imyaka Magana abiri Urwego rw’Umuvunyi rumaze<br />
rugiyeho mu gihugu cya Suwedi(1809-<strong>2009</strong>), u Rwanda rutoranywa nk’Igihugu ibirori by’iyo sabukuru<br />
byizihirizwamo ku mugabane w’Afurika.<br />
76
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Inama yitabiriwe n’Abavunyi bakuru ndetse n’abayobozi b’ibigo bishinzwe kurwanya ruswa mu bihugu<br />
bikurikira: Rwanda, Suwedi, Burundi, Uganda, Kenya, Tanzania, Burkina Faso, Mali, Ikirwa cya Maurice na<br />
Namibia.<br />
Icyo inama yari igamije:<br />
- Kwigira ku rugero n’ubunararibonye bw’Urwego rw’Umuvunyi rwo muri Suwedi, ari naho Umuvunyi<br />
yabanje bwa mbere ku isi (rwashinzwe mu mwaka wa 1809);<br />
-<br />
-<br />
Kungurana ibitekerezo hagati y’inzego z’Abavunyi n’ibigo bishinzwe kurwanya ruswa ku buryo<br />
hashyirwaho ingamba zo gukumira no kurwanya ruswa, guteza imbere imiyoborere myiza<br />
n’uburenganzira bwa muntu;<br />
Kurebera hamwe no gushimangira imikoranire y’inzego z’abavunyi n’ibigo bishinzwe kurwanya ruswa<br />
mu bihugu by’Afurika.<br />
Inama yafunguwe na Nyakubahwa Paul KAGAME, Perezida wa Repubulika y’u Rwanda ashimira abaturage<br />
ba Suwedi n’Umuvunyi Mukuru wa Suwedi Bwana Mats MELIN by’umwihariko, uburyo bafashije Urwego<br />
rw’Umuvunyi mu Rwanda kwiyubaka ndetse n’ubufatanye inzego zombi zifitanye. Yashimiye kandi<br />
ibihugu byitabiriye inama, abibutsa ko Afurika itazatera imbere igihe cyose hakirangwa imiyoborere mibi,<br />
kudakorera mu mucyo ibyo byose bikajyana n’iyubahirizwa ry’uburenganzira bwa muntu.<br />
Umuvunyi Mukuru w’u Rwanda, Tito RUTAREMARA yagaragaje ibyagezweho mu Rwanda mu rwego rwo<br />
kurwanya ruswa no mu kwimakaza imiyoborere myiza; aha twavuga nk’ishyirwaho ry’inama ngishwanama<br />
yo kurwanya ruswa, amahugurwa y’abaturage ku bubi n’ingaruka za ruswa no kudahishira abayitanga,<br />
inyigo ku miterere ya ruswa mu nzego zitandukanye, igenzura ry’imikorere y’inzego za Leta, igenzura<br />
ry’imitungo y’abayobozi, ibyapa bifite ubutumwa bwo kurwanya ruswa, …<br />
Nyuma yo kungurana ibitekerezo, kugaragaza ibyagezweho mu kurwanya ruswa n’akarengane ndetse no<br />
mu guteza imbere imiyoborere myiza, Abayobozi bahagarariye ibihugu mu Nzego z’Umuvunyi n’ab’ibigo<br />
bishinzwe kurwanya ruswa muri Afurika bafashe imyanzuro ikurikira:<br />
- Gushyira imbaraga mu guhashya imyitwarire n’ibikorwa byose bidindiza iterambere ry’Afurika;<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
-<br />
Gufatanya no guhuza ingufu mu kurwanya ruswa no gushakira hamwe ingamba zo gukumira<br />
akarengane, ruswa n’imiyoborere mibi;<br />
Gushimangira imikoranire n’ubufatanye hagati y’inzego no gufatira ingero ku bikorwa byiza<br />
by’ahandi;<br />
Kubaka igihugu kigendera ku mategeko, ubunyangamugayo n’ubutabera ibyo bikajyana no kurwanya ruswa;<br />
Gushimangira amahame y’imiyoborere myiza ashingiye mu gukorera mu mucyo, gukoresha<br />
umutungo wa Leta mu buryo bunoze no kugaragariza abaturage ibibakorerwa;<br />
Kongerera inzego ubushobozi bwo gukora iperereza ku byaha bya ruswa n’ibindi byaha bifitanye isano<br />
na yo kandi hagashyirwaho ingamba zo gukumira ibyo byaha ku bakozi ba Leta mu mirimo yabo;<br />
Leta z’ibihugu zikwiye guha Inzego z’Umuvunyi n’ibigo bishinzwe kurwanya ruswa ububasha<br />
bw’ubushinjacyaha zigahabwa n’uburyo bwo gukora kugirango zigere ku ntego zazo zo kurwanya<br />
imiyoborere mibi, akarengane, ruswa n’ibyaha bifitanye isano nayo.<br />
77
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Inama mpuzamahanga y’abavunyi bo muri Afurika n’inzego zishinzwe kurwanya ruswa yari yitabiriwe<br />
n’inzego zitandukanye zirimo iza Leta zigize Inama ngishwanama yo kurwanya ruswa, inzego zitegamiye<br />
kuri Leta, amahuriro y’abanyeshuri yo kurwanya ruswa (anti-corruption club) ndetse na Transparency<br />
Rwanda. Izo nzego nazo zagaragaje ingamba zifite mu kurwanya ruswa ndetse n’ ibikorwa byagezweho.<br />
Inama yagaragaje koko ko Inzego z’Umuvunyi n’Ibigo bishinzwe kurwanya ruswa bifite gahunda nziza, ariko<br />
ko hakiri ikibazo cy’ubushobozi buke ku ngengo y’imari, abakozi n’ibikoresho; ibyo bituma zitagera ku<br />
nshingano zazo uko bikwiye.<br />
5.3. INGENGO Y’IMARI N’IBIKORESHO<br />
Mu rwego rwo gushyira mu bikorwa inshingano zarwo, Urwego rw’Umuvunyi rwakoresheje ingengo<br />
y’imari rugenerwa na Leta yunganiwe n’inkunga ya UNDP na DFID inyuzwa mu mushinga wo gushyigikira<br />
imiyoborere myiza “Program for streng<strong>the</strong>ning Good Governance”. Habonetse kandi inkunga y’ikigo cya<br />
Suwede gishinzwe iterambere mpuzamahanga SIDA (Swedish internation Development Agency) mu rwego<br />
rwo gutegura inama y’Abavunyi bo muri Afurika n’Umuvunyi wa Suwede.<br />
Haguzwe ibitabo 86 binyuranye birimo ibivuga ku ndimi z’amahanga, ku mateka ya jenoside, ku mategeko,<br />
inkoranya n’ibindi.<br />
Ibyo bitabo byose byifashishwa n’abayobozi n’abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi mu kazi kabo ka buri munsi.<br />
Hari kandi abakozi b’ibigo bitandukanye, abanyeshuri bo muri za kaminuza n’abashakashatsi bakunze<br />
kugana isomero ry’Urwego rw’Umuvunyi.<br />
Uretse ibitabo rugura cyangwa rwakira ku buryo bw’impano, Urwego rw’Umuvunyi rwateguye runajyana<br />
mu icapiro imfashanyigisho zikurikira :<br />
- Gutanga serivisi zinoze mu nzego n’ibigo bya Leta ;<br />
- Gukumira no kurwanya ruswa n’akarengane mu itangwa ry’amasoko ;<br />
- Dusobanukirwe amategeko agenga ubutaka ;<br />
- Dusobanukirwe amategeko agenga imiburanishirize y’imanza ;<br />
- Dusobanukirwe amategeko agenga imicungire y’umutungo w’abashyingiranywe, impano<br />
n’izungura.<br />
Izo mfashanyigisho zifashishwa n’abakozi mu gihe bahugura abaturage ku mategeko anyuranye.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwasohoye ikinyamakuru UMUVUNYI MAGAZINE N° 10, N°11, N°12, N°13, N°14<br />
na N°15 mu rwego rwo gukangurira abaturage kwanga no kwamagana ruswa n’akarengane, bikaba<br />
byaratanzwe mu Gihugu hose.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwashakiye abakozi barwo ibikoresho binyuranye byo mu biro bibafasha kurangiza<br />
imirimo yabo ya buri munsi.<br />
Mu kumenyekanisha ibikorwa by’Urwego rw’Umuvunyi mu baturarwanda, hakoreshwejwe ibiganiro kuri<br />
78
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Radio zinyuranye zikorera mu Gihugu na Televiziyo y’u Rwanda, n’ibindi binyamakuru. Hifashishijwe kandi<br />
urubuga rwa Internet mu kumenyekanisha ibyo bikorwa mu Gihugu no hanze yacyo.<br />
5.4. INKOMOKO Y’IMARI YAKORESHEJWE MU MWAKA WA <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong>.<br />
Inkomoko y‘imari<br />
Amafaranga yasigaye mu isanduku y’Urwego<br />
ukuboza 2008<br />
Amafaranga yasigaye mu isanduku y’Urwego<br />
kamena <strong>2009</strong><br />
Amafaranga Urwego rwahawe ajyanye n’ingengo<br />
y’imari akanyuzwa kuri konti y‘Urwego<br />
Amafaranga Urwego rwahawe ajyanye n’ingengo<br />
y’imari ataranyuze kuri konti y‘Urwego<br />
Amafaranga Urwego rwahawe na projet Sida<br />
akanyuzwa kuri konti y’Urwego<br />
Ingengo y’imari <strong>2009</strong><br />
(Mutarama-Kamena )<br />
Ingengo y’imari (Nyakanga<br />
<strong>2009</strong>-Kamena<strong>2010</strong>)<br />
153,681 -<br />
- 72,000<br />
153,087,679 512,962,887<br />
167,408,057 396,809,477<br />
- 30,000,000<br />
IGITERANYO 320,649,417 939,844,364<br />
5.5. IMIKORESHEREZE Y’INGENGO Y’IMARI Y’UMWAKA WA <strong>2009</strong>-<strong>2010</strong><br />
Imirongo y’Ingengo y’Imari<br />
Ingengo y’imari <strong>2009</strong><br />
(Mutarama-Kamena )<br />
Ingengo y’imari (Nyakanga<br />
<strong>2009</strong>-Kamena <strong>2010</strong>)<br />
Amafaranga yo kugura ibikoresho bya tekinike 1,766,613 6, 346,787<br />
Amafaranga yo kugura mudasobwa n’ibikoresho<br />
bijyana na mudasobwa<br />
23,046,897 8,960,414<br />
Amafaranga yo kugura ibikoresho byo mu biro 20,275,724 37,446,256<br />
Amazi n’umuriro 4,037,282 7,977,430<br />
Amafaranga y’urugendo mu Gihugu 28,534,465 123,290,659<br />
Amafaranga y’urugendo hanze y’i Gihugu 2,274,330 22,553,443<br />
Amafaranga y’ubutumwa mu Gihugu 8,489,554 33,278,420<br />
Amafaranga y’ubutumwa hanze yu Rwanda - 17,785,666<br />
Gukodesha ibyumba by’inama n’ibindi 746,300 2,622,387<br />
Ibindi bikenerwa 346,200 16,077,553<br />
Gukoresha no gusana inzu n’ibikoresho byo mubiro 1,553,912 39,305,988<br />
Gukoresha no gusana ibikoresho bya tekinike 671,750 25,679,220<br />
Ifatabuguzi ry’ibitabo n’ibinyamakuru 180,825 16,247,006<br />
79
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Gucapisha inyandiko 4,641,750 9,057,563<br />
Amafaranga y’amatangazo no kwamamaza 2,705,107 6,583,108<br />
Ibiganiro,semineri no guhugurwa 4,556,686 88,623,475<br />
Ubwishingizi 2,785,704 5,242,895<br />
Amafaranga ku mpuguke zifashishijwe 5,683,285 5,458,916<br />
Iperereza 4,205,020 10,230,511<br />
Amafaranga yo kwiyakira ku minsi mikuru ya Leta 2,157,850 13,341,988<br />
Amafaranga yo kwakira abashyitsi 72,700 17,169,329<br />
Amafaranga y’iposita 14,281,906 6,199,405<br />
Amafaranga ya fax na telefoni 10,135,150 20,850,719<br />
Amafaranga ya Interineti 2,706,480 6,869,518<br />
Gusemura inyandiko - 2,434,804<br />
Amafaranga Banki y’igihugu ikura kuri konti<br />
(frais bancaires)<br />
102,000 281,500<br />
Amafaranga y’imiti - 179,600<br />
Imishara y’Abamandateri n’Abasusitati 144,533,789 320,700,066<br />
Ubwishingizi CSR Mandateri na Susitati 9,697,498 25,763,385<br />
Ubwishingizi RAMA Mandateri na Susisati 14,988,970 41,222,905<br />
IGITERANYO 315,177,747 931,434,129<br />
Urwego rw’Umuvunyi kandi rwakoresheje amafaranga y’abaterankunga : UNDP/DFID ku buryo bukurikira :<br />
Amafaranga yasigaye Amafaranga yageze kuri Amafaranga yakoreshejwe Amafaranga yasigaye<br />
kuri konti umwaka konti 120.29.73 iterwa avuye kuri konti 120.29.73 kuri konti<br />
wa 2008<br />
inkunga na UNDP/DFID<br />
kuva Mutarama <strong>2009</strong>-<br />
kamena <strong>2010</strong><br />
iterwa inkunga na UNDP/<br />
DFID kuva Mutarama <strong>2009</strong>-<br />
kamena <strong>2010</strong><br />
25, 204,989 458, 353,706 455, 206,854 3, 146,852<br />
80
6. IBYIFUZO N’INGORANE<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
6.1. GUKUMIRA NO KURWANYA AKARENGANE<br />
a.<br />
b.<br />
c.<br />
d.<br />
N’ubwo hari byinshi byakozwe mu kwishyura ibirarane by’abahoze ari abakozi, Urwego rw’Umuvunyi<br />
rwakiriye abantu bagikomeje gusaba ibirarane by’imishahara bakoreye bakiri abarimu cyangwa<br />
abandi bakozi ba Leta. Hari ibirarane bigomba kwishyurwa na Minisiteri ifite imari mu nshingano<br />
zayo, ibindi bigomba kwishyurwa n’Uturere cyangwa Intara. Urwego rw’Umuvunyi rurasaba izo<br />
nzego kwita by’umwihariko kuri icyo kibazo kugira ngo abagifite bishyurwe cyangwa bamenyeshwe<br />
inzira zo kwishyurwamo;<br />
Ibibazo byinshi abaturage bageza ku Rwego rw’Umuvunyi bisaba kubikemurira aho biri hirya no<br />
hino mu gihugu. Urwego rw’Umuvunyi rukaba rugihura n’ingorane y’uko rutangaza gahunda<br />
yo kubikemura rubinyujije ku maradiyo ndetse no ku Turere ariko Uturere tumwe na tumwe<br />
ntitumenyeshe abaturage batwo izo gahunda kuko hari benshi batumva radiyo, bigatuma<br />
gahunda z’Urwego zaba izo guhugura cyangwa gukemura ibibazo zititabirwa uko bikwiye. Urwego<br />
rurashishikariza Inzego z’Ibanze gufasha abaturage kwitabira izo gahunda, rugasaba n’izindi nzego<br />
nkuru z’igihugu zirimo Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu gushishikariza izo nzego kubishyiramo<br />
imbaraga;<br />
Itegeko rigenga ikigo cy’Ubwishingizi bw’abakozi (CSR) rigena igihe cy’imyaka icumi (10) cy’ubuzime<br />
bwo gukurikirana amafaranga y’ubwiteganyirize. Uretse ko n’abantu benshi batamenya iyo ngingo<br />
bigatuma batakaza uburenganzira bwabo, Urwego rw’Umuvunyi rurasanga bitumvikana uburyo<br />
umuntu yavutswa uburenganzira ku mafaranga yiteganyirije biturutse ku mpamvu zinyuranye.<br />
Rukaba rusaba ko Isanduku y’Ubwiteganyirize bw’Abakozi ifatanyije n’inzego bireba bahindura<br />
iyo ngingo y’itegeko hakavanwamo ubwo buzime bw’imyaka icumi, cyangwa se hagashyirwamo<br />
ingingo y’irengayobora mu bihe bimwe na bimwe;<br />
Ibibazo byinshi bituruka mu kwimura abantu ku mpamvu z’inyungu rusange biterwa n’uko hari<br />
abimurwa badahawe agaciro k’ibikorwa byabo, ababarirwa ako gaciro ntibagahabwe kandi<br />
ntibimurwe nyamara bakavutswa uburenganzira ku mutungo wabo. Urwego rurasaba inzego<br />
zibishinzwe ko zajya zikora gahunda mbere, zikamenya ibikorwa biteganyijwe n’igihe bizakorerwa<br />
kugira ngo zidaheza abaturage mu gihirahiro kandi buri gihe hakubahirizwa ibiteganywa mu itegeko<br />
n° 18/2007 ryo ku wa 19/04/2007 ryerekeye kwimura abantu ku mpamvu z’inyungu rusange.<br />
6.2. Gukumira no kurwanya Ruswa n’ibindi byaha bifitanye isano nayo<br />
Gahunda ya Girinka no kubakira abatishoboye<br />
a.<br />
b.<br />
c.<br />
Abayobozi banyereje cyangwa bakoresheje nabi ibyari bigenewe abatishoboye n’abakene bakwiye<br />
guhabwa ibihano biteganywa n’amategeko cyangwa mu rwego rw’akazi;<br />
Gutanga ibikoresho byo kurangiza amazu ataruzura kugeza ubu;<br />
Abahawe inka batazikwiye bakwiye kuzakwa zigahabwa abakene bari bazikwiye;<br />
81
d.<br />
e.<br />
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
Kwigisha no gutegura bihagije abagenerwabikorwa mbere y’uko ibikorwa bibageraho (kubakirwa<br />
amazu no guhabwa inka za kijyambere);<br />
Minisiteri zitandukanye zirebwa n’ishyirwa mu bikorwa rya gahunda za Leta zigomba gukora<br />
igenzura rihoraho ry’uburyo gahunda zateguwe zishyirwa mu bikorwa.<br />
6.3. Kumenyekanisha umutungo<br />
a.<br />
b.<br />
c.<br />
d.<br />
Harasabwa ko inzego za Leta zajya zimenyesha Urwego rw’Umuvunyi abakozi bashya kimwe<br />
n’abavuye mu kazi bityo hakubahirizwa ibisabwa n’Itegeko N° 17/2005 ryo ku wa 18/08/2005<br />
rihindura kandi ryuzuza Itegeko N° 25/2003 ryo ku wa 15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere<br />
y’Urwego ry’Umuvunyi, mu ngingo yaryo ya 7 bis ivuga ko umukozi wese uvuye ku mirimo agomba<br />
kugaragariza Urwego rw’umuvunyi umutungo mu gihe cy’iminsi 15 avuye ku mirimo. Iyi ngingo<br />
kandi ivuga ko Inyandiko ya mbere igaragaza imitungo nyakuri y’ abantu bavugwa mu ngingo ya<br />
3-4° yaryo bagitangira imirimo, ishyikirizwa Urwego rw’Umuvunyi mu gihe cy’ukwezi nyuma y’uko<br />
batangiye iyo mirimo.<br />
Harasabwa ko havugururwa ingingo ya 18 y‘ Itegeko N° 09/2004 ryo ku wa 29/04/2004 ryerekeye<br />
imyitwarire mu kazi k’ubucamanza kuko ibangamiye imibereho y’abacamanza ibyo bikaba binatuma<br />
bakora imirimo babuzwa rwihishwa ndetse no mu kugaragaza imitungo yabo bagatinya kuvuga<br />
ukuri bitewe n’imiterere y’Itegeko ribagenga.<br />
Mugihe hakorwaga igenzura ku nkomoko y'imitungo y’abayobozi n’abandi bakozi mu nzego za<br />
Leta, hagaragaye ikibazo cy’abantu bava ku kazi ntibimenyeshwe Urwego rw’Umuvunyi bityo<br />
ntihamenyekane aho babarizwa kugirango bakorerwe igenzura ku nkomoko y’imitungo yabo;<br />
Bamwe mubakora umwuga w’ubucamanza ntabwo berekana imitungo y’abo bashakanye bikorera kugiti<br />
cyabo kuko Itegeko ribagenga ribuza bo ubwabo kimwe n’abo bashakanye gukora imirimo y’ubucuruzi<br />
82
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
83
RAPORO Y’IBIKORWA ( MUTARAMA <strong>2009</strong> - KAMENA <strong>2010</strong> )<br />
84