POLSKA MYÅL STRATEGICZNA - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

ISSN 1507-1383 

ZARZĄD KRAJOWY POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO 

BIULETYN 

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

przy udziale Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim 

Numer 2 (52) kwiecień 2011 

wydanie specjalne 

POLSKA 

MYŚL 

STRATEGICZNA 

NA SPOTKANIE Z ENIGMĄ XXI WIEKU 

MYŚLENIE STRATEGICZNE

Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

00-042 WARSZAWA, ul. Nowy Świat 49 

tel. 22 551 54 01, 22 551 54 05, faks 22 551 54 44 

e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl 

ODDZIAŁY POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO 

BIAŁYSTOK, 15-732, ul. CHOROSZCZAŃSKA 31 

tel./faks 85 652 09 25 e-mail:jolsien@poczta.onet.pl 

BIELSKO-BIAŁA, 43-309, ul. WILLOWA 2, bud. B, pok. 307 

tel. 33 827 92 15, tel./faks 33 827 93 39 e-mail: partship@ath.bielsko.pl 

BYDGOSZCZ, 85-034, ul. DŁUGA 34 

tel. 52 322 65 52, faks 52 322 67 81 e-mail: sekretariat@pte.bydgoszcz.pl 

CZĘSTOCHOWA, 42-200, ul. KILIŃSKIEGO 32/34 

tel. 34 324 97 33, 34 324 26 30 e-mail: opteczwa@onet.pl 

ELBLĄG, 82-300, ul. WIEJSKA 24, I kl., lok. 2 

tel. 784 048 725 e-mail: przemek-li@wp.pl 

GDAŃSK, 80-830, ul. DŁUGI TARG 46/47 

tel. 58 301 54 61, 301 99 71, faks 58 301 52 46 

e-mail: sekretariat@gdansk.pte.pl 

GLIWICE, 44-100, ul. ZWYCIĘSTWA 47 

tel./faks 32 231 45 84, 32 331 30 81 i 82 e-mail: biuro@ptegliwice.pl 

KATOWICE, 40-129, ul. MISJONARZY OBLATÓW 27 

tel./faks 32 259 88 78, tel. 32 259 62 79 faks 32 258 54 82 

e-mail: katowice@pte.pl 

KIELCE, 25-406, ul. ŚWIĘTOKRZYSKA 21 

Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy 

Jana Kochanowskiego w Kielcach 

Wydział Zarządzania i Administracji 

tel./faks 41 349 65 28 e-mail: a.szpilt@plusnet.pl 

KOSZALIN, 75-254, ul. FRANCISZKAŃSKA 52 

tel./faks 94 343 33 33 e-mail: jatop@onet.eu ptekoszalin@neostrada.pl 

KRAKÓW, 30-003, ul. LUBELSKA 21 

tel. 12 634 32 59, faks 12 634 03 81 e-mail: krakow@pte.pl 

LEGNICA, 59-220, RYNEK 28 

tel. 76 852 38 72 e-mail: pte.legnica@wp.pl 

LUBLIN, 20-704 ul. Przyjacielska 4 

tel./faks 81 532 84 14, 81 534 35 50 e-mail: pte@lublin.net.pl 

ŁÓDŹ, 90-608, ul. WÓLCZAŃSKA 51 

tel. 42 632 28 17, tel./faks 42 632 44 20 e-mail: sekretariat@pte.lodz.pl 

OLSZTYN, 10-117, ul. 1 MAJA 13 

tel. 89 527 24 49, 89 527 58 25 e-mail: pte@pteolsztyn.edu.pl 

OPOLE, 45-082, ul. OZIMSKA 46a 

tel./faks 77 401 69 01, 77 401 69 00 e-mail: zmikolajewicz@poczta.onet.pl 

POZNAŃ. 61-779, ul. KLASZTORNA 24/25 

tel. 61 852 86 91 tel./faks 61 851 90 58 e-mail: info@pte.poznan.pl 

RZESZÓW, 35-045, ul. HETMAŃSKA 15 

tel. 17 853 36 49, faks 17 853 38 15 e-mail: pterzeszow@poczta.onet.pl 

SZCZECIN, 71-414, pl. KILIŃSKIEGO 3 

tel. 91 455 34 55, faks 091 455 34 71 e-mail: pte@pte.szczecin.pl 

TORUŃ, 87-100, ul. KOPERNIKA 21 

tel. 793 370 619 e-mail: pte@stud.umk.pl 

WAŁBRZYCH, 58-300, ul. SZMIDTA 4a 

tel. 74 842 62 60 ptewch@wp.pl 

WARSZAWA, 00-042, ul. Nowy Świat 49 

tel. 22 55 15 420, faks 22 55 15 444 e-mail: pteow@interia.eu 

WROCŁAW, 50-146, ul. ŁACIARSKA 28 

tel./faks 71 343 63 18 e-mail: pte-wroclaw@tlen.pl 

ZIELONA GÓRA, 65-066, ul. ŻEROMSKIEGO 3, skr. 165 

tel. 68 327 04 19, faks 68 320 25 89 e-mail: pte@zg.pl 

Recenzja naukowa: prof. dr hab. Juliusz Kotyński, prof. dr hab. Józef Niżnik 

Redakcja naukowa: prof. dr hab. Antoni Kukliński, prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska, 

Redaktor prowadzący: Michał Plewczyński 

Redakcja merytoryczna: Danuta Jastrzębska 

Biuro ZK PTE 

00-042 Warszawa, ul. Nowy Świat 49, tel. 22 551 54 01, faks 22 551 54 44 

e-mail: zk@pte.pl www.pte.pl 

Skład i łamanie: Elżbieta Giżyńska 

Druk i oprawa: sowadruk.pl 

Nakad: 3000 egz. 

Publikacja ta jest dedykowana 

Pierwszemu Kongresowi Polskiej Myśli Strategicznej 

Polonia Quo Vadis? 

Za poglądy i opinie wyrażone w zamieszczonych w ,,Biuletynie PTE’’ artykułach odpowiadają wyłącznie ich autorzy, 

a Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i redaktorzy – za ogólną koncepcję.

Spis treści 

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 

Pierwszy Kongres Polskiej Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? Memorandum . . . . . . . . . . . . . . 5 

Biblioteka Polskiej Myśli Strategicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 

CZĘŚĆ I 

KULTURA MYŚLENIA STRATEGICZNEGO 

Roman Kuźniar 

100-lecie Unii Europejskiej. Tezy wystąpienia w PTE, 29.11.2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 

Krzysztof Szczerski 

Jak było za dni Noego. Esej o następowaniu przełomów dziejowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 

Julian Auleytner 

Uniwersytet XXI wieku. Kuźnia nowego kapitału intelektualnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 

Jan Woroniecki 

Myślenie strategiczne w OECD wobec wyzwań współczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 

Andrzej Wielowieyski 

Uwagi do referatu ambasadora Jana Woronieckiego 

pt. Myślenie strategiczne w OECD wobec wyzwań współczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 

Antoni Kukliński 

Nowa publikacja OECD. Komentarz do referatu Jana Woronieckiego 

pt. Myślenie strategiczne w OECD wobec wyzwań współczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 


O przeszłości i przyszłości Forum Myśli Strategicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 

CZĘŚĆ II 

STRATEGICZNE WYZWANIA: OD WIEDZY DO MĄDROŚCI 

Elżbieta Mączyńska 

Ekonomia w warunkach gospodarki nietrwałości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 


Szansa „złotej dekady” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 

Andrzej P. Wierzbicki 

Innowacje przełomowe i powszednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 

Roman Galar 

Opinia o książce Guntera Pauli pt. The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million 

Jobs (Błękitna Ekonomia, 10 lat, 100 wynalazków, 100 milionów miejsc pracy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 


Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spotkanie 

z enigmą XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 

Maria Szyszkowska 

Świadomość jednostek a zjawiska ekonomiczne. Dyskusja na temat artykułu 

Antoniego Kuklińskiego pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. 

Na spotkanie z enigmą XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 

Biuletyn PTE nr 2 (52) kwiecień 2011 

1


Dychotomia wiedzy i mądrości. Komentarz do tekstu Antoniego Kuklińskiego 

pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. 

Na spotkanie z enigmą XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 

CZĘŚĆ III 

O STRATEGICZNYCH PROGRAMACH REGIONÓW 

Jacek Woźniak 

Aspiracje i awans cywilizacyjny regionu. Przykład Małopolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 


Małopolska − perspektywy skoku cywilizacyjnego. Dwa dwudziestolecia . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 

Janisław Muszyński 

Myślenie strategiczne na Dolnym Śląsku. Dolnośląska Fundacja Rozwoju Regionalnego . . . . . 92 

Marian Stefański 

Projekt Lubelski − The Lublin Project − innowacyjny program badawczy podejmujący 

strategiczną problematykę rozwoju Polski Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 

Wojciech Burzyński 

Kierunek − AD 2050: próba strategicznego spojrzenia na przestrzeń Polski . . . . . . . . . . . . . . . . 117 

Mirosław Grochowski, Tomasz Zegar 

Trendy rozwojowe Mazowsza − wzmacnianie podstaw dla strategicznego zarządzania 

rozwojem regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 

Wojciech Rzucek 

Aktywność sportowo-rekreacyjna w społeczeństwie informacyjnym na Mazowszu . . . . . . . . 127 


Nowe perspektywy współpracy pomiędzy Forum Myśli Strategicznej 

a Urzędami Marszałkowskimi polskich województw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 

CZĘŚĆ IV 

O STRATEGICZNYCH KIERUNKACH ROZWOJU SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 


Wizje i strategie rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie roku 2050 . . . . . . . 137 

Roman Galar 

Komentarz do opracowania Antoniego Kuklińskiego pt. Wizje i strategie rozwoju 

szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie roku 2050 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 


Wyzwania przed polskim szkolnictwem wyższym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 

Antoni Kukliński, Anna Gąsior-Niemiec 

Quo vadis jako metafora myślenia o przyszłości Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 

ANEKS 


Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim w latach 2007−2011. 

Doświadczenia i perspektywy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 

Opinie wydawnicze dotyczące Biuletynu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 

O autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 

2

Wstęp 

Do rąk czytelników oddajemy drugą publikację 1 , która powstała w poznawczym i pragmatycznym 

klimacie, tworzonym przez Forum Myśli Strategicznej, będącym efektem współdziałania 

Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego oraz Polskiego Towarzystwa Współpracy 

z Klubem Rzymskim. Publikacja ta jest bogatym zbiorem 30 artykułów, notatek i komentarzy, które 

dotyczą analizy kondycji polskiej myśli strategicznej Anno Domini 2011. W roku 2011 polska myśl 

strategiczna, powinna służyć odpowiedzi na trzy pytania: 

• Mundus quo vadis? 

• Europa quo vadis? 

• Polonia quo vadis? 

W poszukiwaniu odpowiedzi na te pytania spotykamy się z enigmą XXI wieku, która jest szczególnym 

wyzwaniem dla naszej wiedzy, wyobraźni i woli: szkicowania nowego obrazu świata, który 

wyłoni się z otchłani jednego z największych kryzysów w historii ludzkości. 

Polska myśl strategiczna powinna mieć wpływ na tworzenie tego nowego obrazu świata. W takim 

klimacie powstał projekt zorganizowania w końcu 2011 roku Pierwszego Kongresu Polskiej 

Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis?, który – jak mamy nadzieję – otworzy nowy rozdział w dziejach 

tej myśli. Trzeba podjąć próbę przełamania długookresowego paraliżu polskiej myśli strategicznej. 

Ten paraliż ma swoje źródła nie tylko w modelach krótkookresowego myślenia polskich elit 

politycznych. Tkwi głęboko w mentalności wielu Polaków, którzy są zafascynowani kontemplacją 

traumatycznych obrazów polskiej historii. Wydaje się, że w polskim społeczeństwie małą popularnością 

cieszą się wizje przyszłości oraz próby odpowiedzi na pytania typu quo vadis? 

Dlatego też projektowany Pierwszy Kongres Polskiej Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? powinien 

być nie tylko charyzmatycznym wydarzeniem naukowym i politycznym, lecz także wydarzeniem, 

które zwiększy szanse przekonania polskiego społeczeństwa, że nieuniknione spotkanie 

z enigmą XXI wieku niesie konieczność wielkiego przełomu w dziejach polskiej myśli strategicznej. 

Trzeba podjąć usilne starania, aby projektowany Kongres stał się polem współdziałania wielu 

ośrodków polskiej sceny, które są podmiotami tworzenia polskiej myśli strategicznej. Myślimy tutaj 

o bogatej i zróżnicowanej sieci ośrodków naukowych, politycznych, rządowych i samorządowych, 

ośrodków krajowych i regionalnych. 

1 Dorobek Forum Myśli Strategicznej za lata 2008–2010 został zaprezentowany w Biuletynie PTE, październik 

2010, nr 6, wydanie specjalne. 


3

Trzeba podjąć dyskusję nad tematyką i teleologią Pierwszego Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej 

Polonia Quo Vadis? To powinna być dyskusja kontrowersyjna, przekraczająca bariery wiedzy 

konwencjonalnej i poprawności politycznej w poszukiwaniu nowych, nieodkrytych dróg polskiej 

myśli strategicznej, formułowanej w dynamicznym kontekście europejskiej, globalnej myśli strategicznej. 

Mamy nadzieję, że dwie publikacje, które są pokłosiem działalności Forum Myśli Strategicznej 

w latach 2008–2011, mogą być źródłem inspirujących koncepcji, które w dalszym rozwoju określą 

finalny kształt Kongresu. 

Zwracamy się do wszystkich zainteresowanych czytelników, aby wzięli udział w otwartej debacie 

poświęconej tematyce Pierwszego Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? 

Dla debaty tej otwieramy specjalną stronę internetową www.pte.pl/kpms i zachęcamy również do 

nadsyłania tekstów, w tym opinii i sugestii na adres mailowy zk@pte.pl 

Przewodniczący 

Polskiego Towarzystwa Współpracy 

z Klubem Rzymskim 

Prezes 


prof. dr hab. Antoni Kukliński 

prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska 

Warszawa, 31 stycznia 2011 r. 

4

Pierwszy Kongres 

Polskiej Myśli Strategicznej 

Polonia Quo Vadis? 

Memorandum 

Scena polskiej debaty publicznej jest bezkresnym morzem taktycznej myśli krótkookresowej, 

a może nawet myśli tylko codziennej. Wielkim nieobecnym tej sceny jest długookresowa myśl 

strategiczna podejmująca znaczącą problematykę enigmy XXI wieku. Aby przełamać ten impas 

polskiej debaty publicznej, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i Polskie Towarzystwo Współpracy 

z Klubem Rzymskim proponują zorganizowanie w Warszawie, w końcu 2011 roku, Pierwszego 

Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? 

Podejmujemy próbę przełamania paraliżu polskiej myśli strategicznej. Jest to wyzwanie ogromne 

dla naszej wiedzy i wyobraźni. Paraliż myśli strategicznej nie jest izolowanym zjawiskiem sceny 

polskiej. Jest fragmentem wielkiego paraliżu sceny europejskiej i amerykańskiej. Contra spem sperare. 

W tych warunkach właśnie trzeba podjąć inicjatywę zorganizowania Pierwszego Kongresu Polskiej 

Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? Powinien to być Kongres wielkiej skali, aby przekroczyć 

minimalny próg oddziaływania nie tylko na wąską grupę uczonych i ekspertów, ale także, a może 

przede wszystkim, na polskie społeczeństwo in toto. 

Po pierwsze, powinien to być Kongres dobrze dokumentowany w kontekście inicjatywy promowania 

nieformalnej Biblioteki Polskiej Myśli Strategicznej. Biblioteka ta ułatwi tworzenie klimatu 

społecznego i medialnego dla proponowanego Kongresu. 

Po drugie, powinien to być Kongres mówienia językiem wielkiego charyzmatu o losach Polski, 

Europy i świata. Tym językiem przemawia już aktualny biuletyn oraz tom krakowski Polonia quo 

vadis? 1 Na tle tych dwóch publikacji proponujemy następującą wstępną wizję programu Kongresu. 

Kongres będzie sekwencją pięciu paneli. 

Panel 1. Procesy tworzenia myśli strategicznej – źródła tworzenia myśli europejskiej, amerykańskiej 

i chińskiej. 

Panel 2. Wielkie karty w historii polskiej myśli strategicznej – Chrzest Polski, Unia Lubelska, Unia 

Europejska. 

Panel 3. Diagnoza obecnego paraliżu polskiej myśli strategicznej. 

Panel 4. Polonia quo vadis? jako pole renesansu polskiej myśli strategicznej. 

Panel 5. Polska myśli strategiczna XXI wieku. Realne kształty czy utopĳne sny? 

1 Polonia quo vadis?, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 

Polityki Rozwoju, Kraków 2010. 


5

Wydaje się, że jest to twórcza sekwencja pięciu paneli, jako forum wystąpienia panelistów (po 

trzech w każdym panelu) oraz forum ogólnej dyskusji. 

Proces przygotowywania Kongresu został już uruchomiony poprzez publikację aktualnego 

biuletynu i tomu krakowskiego 2 . Ten strumień publikacji będzie rozszerzany przez dalsze tomy 

Biblioteki. 

Nurty przygotowywania Kongresu zostaną znacznie wzmocnione przez dwie konferencje, które 

odbędą się w czerwcu 2011 r. 

• Konferencja Krakowska pt. „Unia Europejska. Dylematy XXI wieku. Poszukiwanie nowego paradygmatu”. 

Program Konferencji jest przedstawiony na stronach 39–41 tomu krakowskiego 3 . 

• Konferencja Wrocławska pt. „The Renaissance of European Strategic Thinking”. Program Konferencji 

jest naszkicowany na stronach 310–311 tomu Europa quo vadis? 4 , który został opublikowany 

w roku 2010 we Wrocławiu. Dolnośląska Fundacja Rozwoju Regionalnego ofiaruje organizatorom 

Kongresu 100 tych tomów. 

Kongres ten powinien być wielkim forum świata nauki, polityki, kultury i biznesu oraz świata 

dziennikarskiego. 

Przewodniczący 

Polskiego Towarzystwa Współpracy 


Prezes 


prof. dr hab. Antoni Kukliński 


Warszawa, 20 grudnia 2010 r. 

2 Polonia quo vadis?…, op.cit. 

3 Ibidem. 

4 Europa quo vadis? Lower Silesian Conference, red. A. Kukliński, J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz, Marshal’s 

Office of Lower Silesia, Lower Silesia Foundation for Regional Development, Wrocław 2010. 

6

Biblioteka 

Polskiej Myśli 

Strategicznej 

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne rekomenduje 

uwadze czytelników publikację 

pt. Polska myśl strategiczna. Na spotkanie 

z enigmą XXI wieku. Publikacja ta jest pokłosiem 

działalności Forum Myśli Strategicznej będącego 

efektem współpracy Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego oraz Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim, stanowiąc 

istotną innowacje w polskiej literaturze przedmiotu. 

W publikacji tej podejmowana jest bowiem 

próba poszerzenia wąskiego kręgu kilkuset 

osób, które obecnie zajmują się problematyką 

myśli strategicznej. Stylistyka tej publikacji powinna 

sprzyjać pobudzeniu zainteresowania 

szerszych kręgów polskiej opinii publicznej, 

która powinna zinternalizować metaforę strategicznego 

myślenia i metaforę Polonia quo vadis? 

Nakład publikacji Polska myśl strategiczna. Na spotkanie 

z enigmą XXI wieku wynosi 3000 egzemplarzy, 

co rzutuje na możliwości popularyzacji tej 

problematyki. 

Publikację Polska myśl strategiczna. Na spotkanie 

z enigmą XXI wieku trzeba analizować łącznie 

z publikacją Polonia quo vadis? 1 , która ukazała 

się w Krakowie w roku 2010 staraniem Urzędu 

Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego. 

Wielce celowe byłoby wydanie w dużym 

nakładzie drugiej publikacji, Polonia quo vadis? 

i szeroka jej dystrybucja w ramach programu 

krzewienia kultury myślenia strategicznego 

w polskim społeczeństwie. 

Trzeba podkreślić, że pomysł powołania Biblioteki 

Polskiej Myśli Strategicznej nie jest pomysłem 

formalnym w znaczeniu promowania 

jednolitej serii wydawniczej. Koncepcja Biblioteki 

jest pomysłem paralelnych inicjatyw wydawniczych 

podejmowanych przez kilkanaście 

instytucji, które wprowadzają na scenę polską 

publikacje kształtujące kulturę myślenia strategicznego 

w Polsce w nakładzie kilku tysięcy egzemplarzy. 

Początek tej nieformalnej Biblioteki 

stanowią dwa tomy: warszawski 2 i krakowski 3 . 

W tym miejscu warto naszkicować perspektywę 

kilkunastu paralelnych tytułów. 

1. Polska 2030 4 jako popularyzacja raportu zespołu 

ministra Michała Boniego. Zespół ministra 

Boniego powinien zlecić wybitnemu 

dziennikarzowi opracowanie książki, której 

treść może przemówić do szerokiej opinii 

publicznej i spopularyzować w ten sposób 

raport Polska 2030 5 . Tę publikację trzeba wydać 

w nakładzie kilku, a może nawet kilkunastu 

tysięcy egzemplarzy. 

2 Aktualny biuletyn. 

3 Polonia quo vadis?…, op.cit. 

1 Polonia quo vadis?, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 


4 Polska 2030 – wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, 

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP, Warszawa 2009. 

5 Polska 2030…, op.cit. 


7

2. Myśl strategiczna w perspektywie przestrzennej 

i regionalnej byłby dziełem Ministerstwa 

Rozwoju Regionalnego. 

3. Myśl strategiczna szkolnictwa wyższego byłby 

dziełem Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego. 

4. Myśl strategiczna nauki polskiej byłby dziełem 

Polskiej Akademii Nauk. 

5. Myśl strategiczna polskiej kultury będzie dziełem 

Ministerstwa Kultury. 

6. Myśl strategiczna polskiej gospodarki byłby 

dziełem Ministerstwa Gospodarki. 

7. Myśl strategiczna w naukach ekonomicznych 

byłby dziełem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. 

8. Klub Rzymski jako podmiot światowej myśli strategicznej 

byłby dziełem Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim. 

9. Region X jako podmiot myśli strategicznej. 

10. Region Y jako podmiot myśli strategicznej. 

11. Region Z jako podmiot myśli strategicznej. 

12. Uczelnia A jako podmiot myśli strategicznej. 

13. Uczelnia B jako podmiot myśli strategicznej. 

14. Uczelnia C jako podmiot myśli strategicznej. 

15. Korporacja A jako podmiot myśli strategicznej. 

16. Korporacja B jako podmiot myśli strategicznej. 

17. Korporacja C jako podmiot myśli strategicznej. 

Oczywiście nie jest to pełna lista. Do tej listy 

można włączyć jeszcze kilka czy nawet kilkanaście 

instytucji. Trzeba również przewidywać, 

że nie wszystkie instytucje jeszcze w roku 2011 

uruchomią niezbędny potencjał do przygotowania 

i wydania książek. Vivant sequentes, mamy 

nadzieję, że cały strumień proponowanych publikacji 

stworzy zupełnie nową sytuację na scenie 

krzewienia kultury myślenia strategicznego 

w społeczeństwie polskim. 

Proponowana, nieformalna grupa kilkunastu 

instytucji przygotowujących publikacje 

o myśleniu strategicznym zapoczątkuje konsorcjum, 

które będzie współtwórcą Kongresu 

Polskiej Myśli Strategicznej. Promotorzy paralelnych 

publikacji będą ex definitione efektywnym 

partnerem przygotowania i organizacji 

Pierwszego Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej 

Polonia quo vadis? Obie inicjatywy, tzn. Inicjatywa 

Biblioteki i Inicjatywa Kongresu, powinny 

znaleźć odpowiednich sponsorów medialnych, 

których zafascynuje proces krzewienia kultury 

myślenia strategicznego w społeczeństwie polskim. 

Mam nadzieję, że łączne wydanie kilkudziesięciu 

tysięcy egzemplarzy proponowanych 

tytułów poszerzy liczbę osób, które będą podmiotami 

polskiej myśli strategicznej, i znacząco 

zwiększy rolę tej myśli w rozwoju społeczeństwa, 

gospodarki i państwa. 

* * * 

Dziękujemy Panu Profesorowi Antoniemu 

Kuklińskiemu za sugestie związane z treścią 

tego memoriału. 

Prezes 



Warszawa, 20 grudnia 2010 r. 

8

100-lecie 

Unii Europejskiej 

Część I 


Tezy wystąpienia w PTE, 29.11.2010 1 


Część I 

Kultura myślenia strategicznego 

I. 1 To jest dobry moment, aby zmierzyć się z tak 

postawionym problemem, gdyż obecny kryzys 

jest jakościowo inny niż wcześniejsze. 

Po pierwsze dlatego, że doszło do nałożenia 

się kryzysu finansowo-gospodarczego 

2008 roku na trendy bardziej sekularne (demograficzne, 

długotrwale wyższa stopa wzrostu 

w niektórych ważnych krajach dotąd słabiej 

rozwiniętych – np. Chiny czy Indie). 

Po drugie dlatego, że pojawiły się zmiany 

w otoczeniu UE (kres globalnej dominacji Zachodu, 

wzrost roli nie-Zachodu, trwałe zaabsorbowanie 

Stanów Zjednoczonych Azją, dążenie 

Rosji do włączenia się w Europę/Zachód). 

Wszystkie te czynniki i okoliczności będą 

wywoływały napięcia wewnątrz Unii oraz będą 

nią „szarpały” w różne strony. 

w tych nieodległych momentach wielkości RE 

lub OBWE zaryzykowałby tezę, że w 2010 roku 

będą to organizacje marginalne. Dzisiaj ich 

zniknięcia nikt by nie zauważył. Od czasów starożytnych 

wiemy, że kolejne wielkości świata 

przemĳają. 

RE i OBWE zostały wyparte przez UE 

i NATO. Za 5 czy 10 lat może się pojawić coś, co 

doprowadzi do marginalizacji UE i NATO. 

Od czasów 

starożytnych 

wiemy, że kolejne 

wielkości świata 

przemijają 

II. Podczas każdej próby prognozowania (a jeśli 

mówimy o 100-leciu Unii Europejskiej – to 

„przepowiadania” jej przyszłości lub jasnowidzenia) 

warto posłużyć się pewnymi porównaniami 

i szczyptą historii. 

Przypomnĳmy, że co jakiś czas obchodzimy 

„x-lecia” Rady Europy i Organizacji Bezpieczeństwa 

i Współpracy w Europie. Obie te instytucje 

miały swoje wielkie chwile. Czy ktokolwiek 

1 Opracowanie na podstawie wystąpienia w ramach 

seminarium Forum Myśli Strategicznej pt. „Stulecie 

Unii Europejskiej?”, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 

i Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim, Warszawa, 29.11.2010. 

III. UE, z którą mamy dzisiaj do czynienia jako 

kontynuacją EWWiS, EWG, WE, jest nadzwyczajnym 

sukcesem (pokój wewnętrzny, rozwój 

gospodarczy, dobrobyt, etc.). 

Należy pamiętać o czynnikach, które ten 

sukces wsparły: parasolu Stanów Zjednoczonych, 

zimnowojennym podziale, niewielkiej 

liczbie państw – w małej grupie łatwiej było 

utrzymać wspólnotowy charakter integracji europejskiej 

i spójność WE a następnie UE (przed 

rozszerzeniowym big bangiem). Istnienie UE leży 

w interesie państw członkowskich i jej otoczenia. 

Biuletyn PTE nr ..../2011 

9

Część I 


IV. Po okresie zimnej wojny doszło do radykalnego, 

podwójnego rozszerzenia procesu integracji 

(czyli WE a następnie UE): 

– na resztę Europy (przyłączanie kolejnych 

państw, to tylko kwestia czasu – po spełnieniu 

kryteriów), 

– na wszystkie dziedziny życia. 

UE stała się europejską „ONZ plus” (europejska 

powszechność członkostwa oraz całość 

spraw w swej kompetencji). 

„Plus” odnosi się do integracji. Pośród wielkiej 

liczby organizacji międzynarodowych jedynie 

UE jest integracją sensu stricto. 

następuje rozrzedzanie 

wspólnotowego 

charakteru UE, 

ze względu na 

jakościowo wielkie 

rozszerzenie o nowe 

państwa 

V. Pozimnowojenny rozszerzeniowy big bang 

niósł ze sobą dwa ryzyka, które zaczynają się 

realizować. 

Po pierwsze, następuje rozrzedzanie wspólnotowego 

charakteru UE, ze względu na jakościowo 

wielkie rozszerzenie o nowe państwa. 

W ten sposób UE, jako projekt polityczny, osłabia 

się (co odpowiada wielu państwom). Pamiętajmy, 

że motorem integracji był projekt polityczny 

(WE, UE). 

Po drugie, próba objęcia wszystkiego procesem 

integracji prowadzi do cywilizacyjnej 

inercji Unii. Moc UE (jej państw) przeznaczana 

jest do obsługi procedur i mechanizmów. Traci 

na znaczeniu idea integracji i jej metafizyczna 

strona, która zasilała politykę integracji. Dynamika 

integracji ulega spowolnieniu (odwrót od 

traktatu konstytucyjnego i zadowolenie się traktatem 

lizbońskim). Ponadto, nadmiar praw, dyrektyw, 

mechanizmów i procedur „usypia” UE, 

tworzy syndrom swoistej lobotomii cywilizacyjnej; 

zmniejsza się witalność UE. 

Moc UE (jej państw) 

przeznaczana jest 

do obsługi procedur 

i mechanizmów. 

Traci na znaczeniu 

idea integracji i jej 

metafizyczna strona, 

która zasilała politykę 

integracji. 

VI. Jeśli chodzi o obecny kryzys, to w znacznie 

większym stopniu uświadamiamy sobie jego 

ekonomiczną stronę. 

W próbach jego przezwyciężenia mamy 

więcej szans. Kryzys polityczny jest uświadamiany 

słabo albo wcale. 

Kryzys woli, wiary, idei łączy się ze wzrostem 

partykularyzmów, które jeszcze nie rozsadzają 

UE, ale powodują jej stagnację. Główne 

państwa, w tym Polska, preferują w tej dziedzinie 

działanie indywidualne a nie unĳne. Ilustracją 

braku zainteresowania silną Unią na scenie 

międzynarodowej był wybór lady Ashton na 

szefa unĳnej dyplomacji. 

VII. UE znalazła się w sytuacji względnie trwałej 

niezdolności do strategicznego działania. Ten 

stan raczej będzie się pogarszał niż poprawiał. 

Powodów jest kilka: 

– UE stała się podmiotem, a raczej agregatem 

podmiotów o zbyt dużej różnorodności, 

i ten czynnik może ulec wzmocnieniu, np. 

w związku z ewentualnym przyjęciem Turcji, 

– ponieważ geopolityczne interesy, wizje 

i preferencje głównych państw UE, w tym 

niekiedy Polski, są rozbieżne (wobec Stanów 

Zjednoczonych, Południa czy Wschodu), 

– ponieważ brak jest skoncentrowanego zagrożenia 

zewnętrznego. 

10

UE znalazła się 

w sytuacji względnie 

trwałej niezdolności 

do strategicznego 

działania 

VIII. Jakie z powyższego wynikają scenariusze 

dla rozwoju UE w ciągu najbliższych 45 lat, 

czyli do 2055 roku?, który jest rokiem stulecia 

Unii, jeśli przyjmiemy rok 1955 jako umowny 

punkt wyjścia. 

Rysują się cztery główne scenariusze (nawiązuję 

tutaj do niedawnych tekstów amb. Jerzego 

Łukaszewskiego): 

1. UE mniej więcej taka sama jak dzisiaj, tylko 

jutro – rozszerzona geograficznie i rozrzedzona 

instytucjonalnie, czyli Unia o nieco 

mniejszej spoistości. 

2. UE rozpada się, a na jej miejsce pojawia się 

konglomerat ugrupowań osi i trójkątów, jednak 

bez powrotu do świata Hobbesa. 

3. Unia staje się prawdziwą konfederacją, 

związkiem konfederacyjnym 

przypominającym 

konfederację 

helwecką. 

4. Z UE „ucieka” twarde 

jądro – grupa państw, 

które chcą i potrafią 

iść szybciej i dalej, zaś 

sama Unia, jeśli formalnie 

się utrzyma, staje 

się czymś w rodzaju 

dzisiejszej OBWE. 

Możliwa jest też kombinacja 

scenariuszy pierwszego 

i czwartego, czyli: 

Unia staje się platformą 

dla licznych postaci współpracy 

wzmocnionych według 

zmiennej geometrii, 

a w zgodzie z traktatem 

lizbońskim i wcześniejszymi 

traktatami. Katalizatorem scenariusza podobnego 

rodzaju mógłby być, na przykład upadek 

euro: na miejsce dotychczasowej (starej) strefy 

pojawia się nowa, węższa strefa i ona staje się fundamentem 

nowego wzorca integracji. 

IX. Który z tych scenariuszy ma największe 

szanse realizacji? 

Oczywiście, biorąc pod uwagę horyzont niniejszej 

„prognozy” każdy z nich może się zrealizować, 

jak również może się pojawić nowe, 

nieznane rozwiązanie (w razie wyłonienia się 

okoliczności lub czynników nieprzewidywalnych, 

choć możliwych). Poruszamy się jednak 

w obrębie tego, co znamy i co wydaje się najbardziej 

prawdopodobne. Moim zdaniem, największe 

szanse mają scenariusze pierwszy i czwarty 

lub ich kombinacja. 

Wiele zależeć będzie od tego, jak ułożą się 

stosunki Unii Europejskiej ze Stanami Zjednoczonymi 

i Rosją oraz od zdolności państw 

członkowskich do poskramiania swych partykularyzmów, 

egoizmów, a także od przełamania 

obecnej obojętności większości państw i ich 

opinii co do losu UE. 

Od lewej: prof. dr hab. Antoni Kukliński i prof. dr hab. Roman Kuźniar 

na spotkaniu w ramach Forum Myśli Strategicznej, 

Warszawski Dom Ekonomisty, 29.11.2010 r. 

Część I 


Biuletyn PTE nr ..../2011 

11

Część I 


Jak było za dni Noego 

Esej o następowaniu przełomów dziejowych 


Spoglądając na przebieg dziejów świata próbujemy 

nadać im jakiś porządek, zakreślić 

ramy poszczególnych epok, opisać punkty 

odniesienia, odkryć kolejność wydarzeń i ich 

wzajemne związki. Inaczej mówiąc: staramy się 

nadać sens temu, co wydarzyło się wcześniej, 

także po to, by móc odnieść go do czasów nam 

współczesnych. Tworzymy tym samym, także 

na własne potrzeby, szczególnie, gdy odnosi się 

to do naszych indywidualnych losów, pewną 

sieć zdarzeń znaczących. Stanowią one, z jednej 

strony, pozytywny zasób pamięci, czyli to, 

do czego chcemy się odwoływać, wspominać, 

przekazać kolejnym pokoleniom, a z drugiej 

strony coś w rodzaju znaków ostrzegawczych, 

boi na wzburzonym oceanie czasu, które mają 

nas uchronić przed powtórzeniem się złych 

zdarzeń. 

Sieci takie są również niezbywalną częścią 

tożsamości, rozumienia samego siebie i otaczającego 

nas świata. Działania takie są charakterystyczne 

zarówno dla każdego człowieka, 

jak i dla grup społecznych, szczególnej zaś są 

ważne dla wspólnot politycznych połączonych 

więzami narodowymi. Historia narodowa 

i dzieje państwa są nie tylko jednym z budulców 

więzi społecznej będącej niezbywalną 

częścią tworzenia się wspólnot, ale także nabierają 

znaczenia mitycznego i symbolicznego, 

tworząc historiozofię, filozofię dziejów, w której 

szczególne znaczenie mają właśnie momenty 

przełomowe, zarówno wielkie tryumfy jak 

i klęski 1 . 

To nadawanie dziejom sensu – pisanie historii 

– jest szczególną cechą człowieka, która 

wyróżnia go spośród całego kosmosu, który 

przecież także naznaczony jest upływem czasu. 

Jak pisał Jan Paweł II, „historyczność człowieka 

wyraża się we właściwej mu zdolności obiektywizacji 

dziejów. Człowiek nie tylko podlega 

nurtowi wydarzeń, nie tylko w określony sposób 

działa i postępuje jako jednostka i jako należący 

do grupy, ale ma zdolność do refleksji nad 

własną historią i obiektywizacji, opisywania jej 

powiązanych biegów zdarzeń” 2 . Dlatego też dla 

człowieka upływ czasu to nie tylko proces obiektywny, 

który zachodzi poza jego świadomością. 

Dla nas czas to tworzenie się historii 3 , w ramach 

której utrwala się pamięć a wraz z nią następuje 

odejście od poczucia tymczasowości. Z punktu 

1 W polskiej tradycji wiele jest prób odnalezienia 

„logiki dziejów” w odniesieniu zarówno do poszczególnych 

wydarzeń, jak i całych epok, z odwołaniem 

do zaczerpniętego od Hezjoda cyklu dziejów od wieku 

złotego do żelaznego, czy też w sporze o utratę niepodległości 

przez Rzeczpospolitą, aż po romantyczną wizję 

losu Polaków i Polski, ukazaną np. w dziele Adama 

Mickiewicza, Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, A. Pinard, 

Paryż 1832. 

2 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Znak, Kraków 

2005, s. 78. 

3 Por. K. Zamorski, Dziwna rzeczywistość. Wprowadzenie 

do ontologii historii, Księgarnia Akademicka, Kraków 

2008. 

12

widzenia polityki to przekonanie o nieakcydentalnym 

istnieniu jednostek i wspólnot, lecz o ich 

długim trwaniu ma szczególne znaczenie dla 

tworzenia postawy odpowiedzialności za losy 

zbiorowości poddanej decyzjom politycznym – 

w tradycyjnym wymiarze etycznym opisanym 

przez cnoty – i stanowi jedno z dwóch podstawowych 

ograniczeń władzy 4 . 

Uwagi te mają istotne znaczenie, gdy odniesiemy 

je do dyskusji o punktach zwrotnych 

w dziejach, czyli tego, co można nazwać fundamentalną 

rekonfiguracją historii – nie zerwaniem 

sieci dziejów, ale całkowitą zmianą 

znaczeń nadawanych poszczególnym wydarzeniom. 

Punkty zwrotne w dziejach to momenty, 

gdy dotychczasowe opisywanie traci sens 

z uwagi na nie odnoszenie się do rzeczywistości. 

W miejsce tych opisów pojawiają się nowe. 

Historia zaczyna być „pisana od nowa”. Poczucie 

odpowiedzialności i nadawanie sensu takim 

momentom jest szczególnie trudne i wymaga 

zrozumienia natury dokonującego się przełomu, 

odkrywania jego źródeł i roli w historii. 

W moim przekonaniu, najbardziej przejmujący 

i intrygujący obraz dotyczący przełomowych 

momentów w dziejach można znaleźć 

w Biblii. Jest to opis świata tuż przed potopem, 

który zakończył czasy pierwszych pokoleń ludzi 

na Ziemi i był nowym początkiem historii. 

Nie chodzi tu o sam przebieg wydarzeń, który 

znamy z Księgi Rodzaju, ale o ich interpretację 

zaprezentowaną przez Chrystusa podczas 

zapowiedzi końca czasów: „Jak w czasie przed 

potopem jedli i pili, żenili się i za mąż wydawali 

aż do dnia, kiedy Noe wszedł do arki, i nie 

4 Stąd też na przykład wzięło się, często opacznie 

rozumiane przez współczesnych ignorantów żyjących 

w świecie „po wartościach” i rozumiejących ograniczenia 

władzy wyłącznie poprzez kategorie zakazu i normy 

prawa karnego, określenie najwyższej rangi odpowiedzialności 

Prezydenta II RP zawarte w Konstytucji 

Kwietniowej, a więc formuła odpowiedzialności „przed 

Bogiem i historią”; trudno wyobrazić sobie w wymiarze 

zobowiązania moralnego wyższy nakaz etyczny troski 

o los powierzonego narodu niż rozliczanie się ze sprawowanych 

rządów przed tymi dwiema Instancjami. 

spostrzegli się, aż przyszedł potop i pochłonął 

wszystkich” 5 . 

To, co jest niezwykłe w tym obrazie, to jakby 

dwie płaszczyzny, w których rozgrywają się 

wypadki. Jedną jest codzienne pasmo dziejów, 

na którym koncentruje się uwaga ludzi, gdzie 

działają ludzkie systemy i organizacja społeczna, 

gdzie „toczy się codzienność” i przebiegają 

indywidualne dzieje jednostek. Drugą, równoległą 

płaszczyzną powstającą, jakby obok głównego 

nurtu zasadniczego pasma historii jest 

nowy początek dziejów. Historia nie dzieje się 

jednopasmowo, interwały to nie okresy, które ze 

sobą się stykają, koniec jednego jest początkiem 

następnego. Historia to dzieje wielopasmowe. 

Noe budował swoją arkę dłuższy czas, wybierał 

zwierzęta, które miały z nim do niej wejść, przygotowywał 

się na moment, którego może i sam 

do końca nie rozumiał. Noe żył pośród ludzi, ale 

należał już do innej sieci historycznych znaczeń 

niż oni. Otaczający go tłum był częścią dziejów, 

których nadchodził kres a oni nie byli tego świadomi. 

A przecież Noe nie miał nakazu czynić 

swych przygotowań w tajemnicy, to raczej ludzie 

„nie spostrzegli się”. Te ostatnie dni przed 

potopem, a zgodnie ze słowami Chrystusa, także 

ostatnie dni przed Sądem Ostatecznym były 

fascynującym czasem współistnienia w jednej 

przestrzeni miejsca i czasu dwóch porządków – 

nadchodzącego punktu zwrotnego i nieświadomego 

swego końca długiego trwania dawnych 

instytucji i ludzkich zachowań. I to jest fascynujące 

w dziejach człowieka – podczas, gdy wielu 

żyje w jednym z pasm historii, tuż obok może 

powstawać inne, które w pewnym momencie 

przejmie dominację i unieważni dotychczasowy 

porządek. Stąd też każdy moment przełomowy 

rozpoczyna się dużo wcześniej niż jego 

miejsce w historii. 

Z tego też powodu trudno jest opisać dzieje 

poprzez prostą chronologię kolejnych wydarzeń, 

a dla historyków, szczególnie kultury, 

„podstawowym zadaniem jest identyfikacja rozlicznych 

rywalizujących ze sobą wątków (…); 

5 Ewangelia według Św. Mateusza, 24:38–39. 

Część I 



13

Część I 


[historycy] nie odtwarzają takiego czy innego 

prostego libretta. Ich zadaniem jest odtworzenie 

złożonej partytury – z całą kakofonią dźwięków 

i z całym niepowtarzalnym zakodowanym 

w niej przesłaniem” 6 . Ważne jest zatem, by skupiając 

swją uwagę na szczególnych momentach 

w dziejach i pisząc ich historię być świadomym, 

iż przełom rodzi się znacznie wcześniej niż jego 

zapisane miejsce w porządku chronologicznym. 

A z drugiej strony, jest także i tak, że systemy 

długiego trwania do końca wykonują swoje 

funkcje i niekiedy, gdy mamy do czynienia 

z wydarzeniami mniej jednoznacznie odcinającymi 

dawne od nowego niż przywołany potop, 

który fizycznie zniósł z powierzchni ziemi 

wszystkie instytucje starego porządku, systemy 

te mają zdolność do przetrwania momentu 

przełomowego i próbują przyjąć strategię adaptacyjną, 

która pozwoliłaby zachować im strategiczne 

zasoby mimo utraty pozycji dominującej. 

Nie będąc historykiem, swoje spojrzenie na 

wydarzenia dwóch przełomów 1989 i 2009 lokuję 

z perspektywy mi bliższej – nauk politycznych, 

spoglądając nań, przede wszystkim, jako na momenty 

zachwiania równowagi systemowej, siły 

bezwładności w działaniach systemu, zależności 

sekwencyjnej oraz trwałości systemowej. 

Z punktu widzenia ciągłości instytucji politycznych, 

warto zwrócić uwagę, że „instytucje 

polityczne i społeczne, z jakimi mamy do czynienia, 

nigdy, nawet w okresach najgłębszych 

rewolucji społecznych, nie były wynajdywane 

całkowicie de novo (dotyczy to również instytucji 

samej rewolucji, będącej jedną z najbardziej 

świadomych swej historyczności praktyk społeczeństwa 

nowożytnego)” 7 . 

Ta niezwykła zdolność systemów instytucjonalnych 

do rekonstytucji 8 stanowi odrębny wą- 

6 N. Davies, Europa. Rozprawa historyka z historią, 

Znak, Kraków 1998, s. 33 i 41. 

7 R. Tuck, Historia, w: Przewodnik po współczesnej filozofii 

politycznej, red. R.E. Goodin, P. Pettit, przełożyli 

C. Cieśliński, M. Poręba, Książka i Wiedza, Warszawa 

1998, s. 120. 

8 Przez to pojęcie rozumiem „totalną rekonstrukcję”, 

czyli zamianę nie tylko sposobu funkcjonowania 

tek badań politologicznych, którym zajmuje się 

zwłaszcza instytucjonalizm historyczny 9 , wprowadzający 

pojęcia takie jak „zadomowienie się 

instytucji politycznych” (institutional embedding) 

czy „zależność sekwencyjna” (path dependence), 

wskazujące na to jak wiele miejsca w nowych 

porządkach zajmują pozostałości i konsekwencje 

starych reguł. Jest to szczególnie interesujące 

właśnie wobec momentów, zdawałoby się, 

całkowitej przemiany, podczas której jednakże 

– znów z wyłączeniem katastrof totalnych jak 

potop – zawsze uruchamiane są przez jednostki 

i grupy społeczne ich zdolności adaptacyjne 

prowadzące do prób odnalezienia swojego miejsca 

w nowej sieci historycznej. Fascynujących 

przykładów dostarczają tu i losy rzymskich 

rodzin patrycjuszowskich w V i VI wieku, polskich 

rodów magnackich po rozbiorach, czy też 

ziemiaństwa po II wojnie światowej. Przy całej 

utracie świata, w którym funkcjonowali, zdołali 

oni po części przenieść swoją tożsamość ponad 

dziejami, tworząc swoje odrębne pasmo historii 

prywatnej, niektórzy natomiast włączyli się 

w główną sieć historii uznając jej dominację. 

Można zatem powiedzieć, że moment 

zwrotny jest zjawiskiem złożonym, bo oznacza 

chwilę, gdy jedno pasmo (sieć historii) przejmuje 

pierwszeństwo nad pozostałymi, nadając 

nowy porządek dziejom. Pasmo poboczne 

i jego system instytucji, których znaczenie było 

marginalne, lub też istniały wyłącznie wyobrażeniowo, 

wchłaniają sieć główną i zaczyna dominować 

to, co dotąd działo się na marginesie, 

a teraz jest nowym porządkiem i tworzy nowe 

punkty odniesienia. Tym samym momenty 

przełomowe jawią się nam jako błyski historii, 

o których pisał Braudel 10 – symboliczne ujęcie 

ale także przemianę tożsamości w celu zachowania aktywów 

– np. strategie elit totalitarnych w warunkach 

wolności, demokracji i wolnego rynku. 

9 P. Hall, R. Taylor, The Potential of Historical Institutionalism, 

„Political Studies” 1998, nr 46(5), s. 958–962; 

S. Krasner, Approaches to the State: Alternative Conceptions 

and Historical Dynamics, „Comparative Politics” 1984, nr 

16, s. 233–246. 

10 Por. F. Braudel, Historia i trwanie, Czytelnik, Warszawa 

1999, s. 28. 

14

ekonfiguracji pasm historycznych. Takie spojrzenie 

na moment przełomowy oczywiście odwołuje 

się do koncepcji strukturalnej wydarzeń 

historycznych, procesualnego spojrzenia na 

społeczne rozumieniu historii 11 i przekonania 

o wielopasmowości dziejów. 

Istotą zmiany politycznej nie jest zatem jedynie 

moment przełomowy, ale proces zmiany, 

także w społecznym postrzeganiu rzeczywistości. 

Stąd też, „aby ustalić, czy zaszła znacząca 

zmiana, trzeba wykazać przekształcenia zasadniczej 

struktury przedmiotu lub sytuacji w czasie. 

W przypadku społeczeństw ludzkich stwierdzenie, 

w jakim stopniu i pod jakimi względami 

system ulega zmianie, polega na wykazaniu 

stopnia modyfikacji dokonujących się w danym 

okresie w obrębie jego podstawowych instytucji. 

Stwierdzenie zmiany zawsze wiąże się 

ze wskazaniem elementów stałych względem 

których można mierzyć stopnień modyfikacji. 

Nawet dzisiejszy rozpędzony świat zachowuje 

ciągłość z przeszłością” 12 . 

Gdy spojrzymy z tej perspektywy na przełom 

roku 1989, to dwa „slajdy historyczne” wydają 

się szczególnie istotne z punktu widzenia 

omawianego tu spojrzenia. 

Po pierwsze warto pamiętać, że nawet wtedy, 

gdy uruchomiło się dominujące pasmo zmiany 

politycznej w Polsce – obrady Okrągłego Stołu, 

pierwsze częściowo wolne wybory, to sieć 

zbrodniczej historii opresyjnego systemu PRL 

działała zgodnie ze swoją logiką jeszcze bardzo 

długo. Za ostatnie bezpośrednie ofiary aparatu 

tajnych służb systemu komunistycznego w Polsce 

wśród księży uznaje się ks. Stanisława Suchowolca 

i ks. Stefana Niedzielaka, którzy zostali 

zamordowani w styczniu 1989 roku oraz ks. 

Sylwestra Zycha zamordowanego w lipcu 1989 

roku. Aparat represji generałów Jaruzelskiego 

i Kiszczaka plamił się krwią do ostatnich dni 

swego oficjalnego działania – „nie spostrzegli 

się”. To dramatyczny wyraz tego jak wyglądała 

wielopasmowość historii Polski u progu nowych 

czasów. 

Drugim ważnym obliczem przełomu 1989 

roku, z punktu widzenia sieci historycznej jest 

stopniowa przebudowa geopolitycznej mapy 

świata, a ponieważ „historia Europy jest historią 

jej granic” 13 , szczególnie ważne znaczenie 

miało to właśnie na Starym Kontynencie. Rok 

1989 był początkiem nowego rysowania mapy, 

powstawania nowych państw, ale także przesuwania 

się granicy podziału, który organizuje 

dzieje kontynentu – podziału na wolny świat 

otwartych wspólnot i świat, w którym władza 

wyznacza reguły i zakres swobody indywidualnej 

i zbiorowej. W tym obszarze do dziś mamy 

do czynienia z „mocowaniem się” sił historii – 

podział na te dwa światy wciąż przesuwa się 

na mapie Europy i w tym sensie przełom 1989 

roku był jedynie początkiem nowego okresu 

tego procesu, ale z pewnością go ostatecznie nie 

zamknął, mimo iż ogłoszono wówczas „koniec 

historii” jako dowód na zwycięstwo jednego 

z tych porządków. 

Te dwa przykłady ilustrują tezę główną – 

moment przełomowy w historii uwikłany jest 

zawsze w kontekst wielopasmowości i nie rozstrzyga 

ostatecznie o zniknięciu jednej sieci 

i zastąpieniu jej inną, lecz jest czasem zmiany 

porządku pasm. Zawsze powinniśmy też poszukiwać 

„Noego”, który buduje swą arkę, gdy 

inni się „nie spostrzegają”. Aż wreszcie powinniśmy 

wiedzieć, że nie każdy moment przełomowy 

jest potopem jednoznacznie unieważniającym 

dawne dzieje, lecz poszukiwać w nowym 

paśmie historii śladów dawnych instytucji, które 

uruchomiły strategie rekonstytucji. 

Przełom nie zaczyna się wtedy, gdy następuje 

a dawny system zwykle nie zanika, gdy już 

go nie ma. 

Część I 


11 Por. K. Zamorski, op.cit. 

12 A. Giddens, Socjologia, WN PWN, Warszawa 

2004, s. 65. 

13 K. Pomian, Europa i jej narody, tłumaczenie 

M. Szpakowska, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 

2004, s. 7. 


15

Część I 


Uniwersytet XXI wieku 

Kuźnia nowego kapitału intelektualnego 1 


Uwagi wstępne 1 

Minęło 10 lat XXI wieku i trzeba zadać pytania: 

czy uczelnie w Polsce odpowiadają wyzwaniom 

nowego millenium a także jak działają uczelnie 

na świecie. Są to bardzo ważne pytania, ponieważ 

aktualnie toczą się dyskusje na temat 

kształtu nowej ustawy, która zapewne zostanie 

przyjęta przez ustawodawcę. Niedawno odbyło 

się posiedzenie komisji sejmowej (październik 

2010 r.), na której głos zabrało 74 mówców, 

w większości zgłaszających szczegółowe uwagi 

do zapisów ustawy. Natomiast nikt nie wywołał 

dyskusji na temat tego, czy polskie uczelnie 

w zapisie ustawowym będą nadążały za zmianami 

w uczelniach zagranicznych i czy będą 

w stosunku do nich konkurencyjne. 

Unia Europejska potrzebuje prężnych i konkurencyjnych 

uczelni. Społeczeństwo wiedzy 

i gospodarki opartej na wiedzy rozwĳać się będzie 

dzięki uczelniom, do których dostęp będzie 

coraz bardziej powszechny. 

W 2003 r. na posiedzeniu Rady Europejskiej 

w Lizbonie sformułowano cel uczynienia z UE 

najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej gospodarki 

2 , zdolnej do współzawodnictwa ze Stanami 

1 Opracowanie na podstawie wystąpienia na seminarium 

Forum Myśli Strategicznej pt. „Uniwersytety 

XXI wieku”, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne i Polskie 

Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, 

Warszawa, 15.11.2010. 

2 Przypominam tu ważny dokument: Rola wyższych 

uczelni w Europie wiedzy, Komunikat Komisji Wspólnot 

Europejskich, Bruksela, 5.02.2003. 

Zjednoczonymi i wschodzącymi gospodarczo 

krajami Azji. Cel ten był i jest ambitny i długofalowo 

wyznacza kierunek działania europejskiej 

polityki szkolnictwa wyższego. W tym czasie 

Polska nie uczestniczyła w debacie o przyszłości 

uczelni, ale krótko potem weszła do UE wraz ze 

swoim wcale niemałym potencjałem edukacyjnym, 

w którym od lat obserwuje się rewolucję 

w zakresie uruchamiania nowych uczelni i stale 

rosnącej liczby studentów. Liczba działających 

w Polsce „uczelni”, przekraczająca 400! W tym zakresie 

na pewno jesteśmy w czołówce światowej. 

W szkolnictwie wyższym nadal obowiązują 

cztery zasady R.K. Mertona: 

• uniwersalizm (otwartość na prawdę niezależnie 

od cech narodowych, klasowych, dostęp 

do edukacji), 

• komunizm (własność intelektualna chroniona 

ale i ograniczona – obowiązek upowszechnienia), 

• bezinteresowność – rezygnacja z zysku, 

• zorganizowany sceptycyzm – wolność myśli. 

Zasady te wymagają reinterpretacji z punktu 

widzenia współczesnego uniwersytetu. 

Cechy rozwojowe 

współczesnego uniwersytetu 

Uczelnie są miejscem kreowania kapitału intelektualnego. 

Wprawdzie nie jest to jedyne 

miejsce pobierania wiedzy, ale koncentrują się 

16

w nim uporządkowane procedury naukowe, 

które wyznaczają sposoby myślenia i działania 

dla badań oraz dydaktyki. Uczelnie zachowują 

bowiem dystans względem żywiołowo 

zmieniającej się rzeczywistości porządkując 

chaotyczne informacje, systemowo objaśniając 

zjawiska i procesy i przekładając to wszystko na 

język dydaktyki. 

europejskie uczelnie 

nie wykazują się tak 

dużą innowacyjnością 

jak uczelnie w Stanach 

Zjednoczonych 

Na świecie działają uczelnie prywatne, fundowane 

przez (rodziny) założycieli oraz uczelnie 

zakładane przez państwa. Oba systemy 

mają swoje dobre i złe strony. Nie wchodząc 

w istotę różnic pomiędzy nimi warto tylko podkreślić, 

że w obu systemach notujemy sukcesy 

badawcze i dydaktyczne. Jednakże europejskie 

uczelnie nie wykazują się tak dużą innowacyjnością 

jak uczelnie w Stanach Zjednoczonych, 

które tradycyjnie korzystają z prywatnych zasobów 

finansowych absolwentów i fundacji. Zarówno 

w Stanach Zjednoczonych jak i obecnej 

Unii Europejskiej mamy po około 4000 uczelni, 

ale liczba ta w USA przypada na około połowę 

mniejszą liczbę ludności. 

System uczelni prywatnych i państwowych 

stworzył w sposób nieunikniony ranking najlepszych 

uniwersytetów świata. W pierwszej 

10-tce w roku 2010 prym wiodły uczelnie amerykańskie. 

1. Stanford University 

2. Massachusetts Institute of Technology 

3. University of Mexico 

4. University of California w Berkeley 

5. Peking University 

6. Michigan State University 

7. Yale University 

8. Indiana University 

9. Purdue University 

10. Duke University 

Wśród 200 uczelni sklasyfikowanych jako 

najlepsze w 2010 r. notowano uniwersytety z 28 

krajów (ale nie z Polski) 3 . 

Kiedy oglądamy stronę internetową uniwersytetu 

w Stanford (nr 1 na liście) to zwraca 

uwagę szczególne zainteresowanie tej uczelni 

otoczeniem społecznym – absolwentami i ich 

rodzicami. Stanowią oni naturalne zaplecze (finansowe) 

dla tego ośrodka kształcenia. Absolwenci 

są „ambasadorami” uczelni, tym lepszymi 

im wyższą zajmują pozycję w społeczeństwie. 

Wspomniana wyżej, zwiększająca się liczba 

uczelni koresponduje bezpośrednio z umasowieniem 

dostępu do studiów wyższych. O ile 

przez całe stulecia studia były przywilejem elit, 

czego dowodem pozostają relacje z podróży 

po naukę do Włoch z okresu Średniowiecza, 

to współcześnie studia stają się powszechną 

potrzebą jednostki. Rynek pracy stawia nowe 

wymogi, jego konkurencyjność zależna jest 

od wiedzy wnoszonej w proces pracy. Wyrazem 

postępu w poglądach na rolę uczelni stał 

się wskaźnik statystyczny obecnych na rynku 

pracy z dyplomem uczelni. Pokolenie 30-latków 

w swojej populacji ma ok. 20% osób z dyplomem 

podczas gdy pokolenia nieco starsze ponad 

10%. Proces ten ma charakter trwały; w niektórych 

krajach w niedługiej przyszłości zakłada 

się 50% rocznika z wyższym wykształceniem. 

Umasowienie dostępu ilustrują dane UNESCO: 

w 1991 r. na świecie notowano 68 mln studentów, 

14 lat później w 2005 r. – 132 mln! 

Obok upowszechnienia dostępu do studiów 

rozwĳa się system edukacji ustawicznej, który 

stworzył w wielu krajach drugą szansę edukacyjną. 

W jej ramach osoby w wieku aktywności 

zawodowej dzięki samokształceniu mogą utrzymać 

konkurencyjną pozycję na rynku pracy. 

Wprowadzenie poprzez internet edukacyjnej 

przestrzeni wirtualnej przyspieszyło studiowanie. 

Kształcący się student nie musi marnować 

czasu na dojazdy, na okienka w planach 

3 Por. http://www.4icu.org/top200 

Część I 



17

Część I 


zjazdów. Korzysta on praktycznie całodobowo 

z platform e-learningowych, które dostarczają 

mu materiału do samokształcenia i weryfikują 

jego poziom wiedzy poprzez rozbudowany system 

testów i egzaminów. Może on realizować 

szybciej program studiów wg własnego rytmu 

pracy. Edukacyjna przestrzeń wirtualna oznacza 

także możliwość korzystania z różnych 

źródeł wiedzy (np. wikipedii). Bogactwo źródeł 

wiedzy znacząco poszerza kompetencje studentów, 

jeśli chcą oni z tych źródeł korzystać. 

Rynek pracy stawia 

nowe wymogi, jego 

konkurencyjność 

zależna jest od wiedzy 

wnoszonej w proces 

pr acy 

Dla wielu studentów w UE pojawiła się możliwość 

kształcenia w systemach różnych krajów. 

Mobilność studentów sprzyja ich późniejszej 

innowacyjności. Studia zagraniczne dostarczają 

nowych doświadczeń, dynamizują zachowania 

studenta przez „wymuszenie” na nim myślenia 

w innym języku i przez dostosowanie się do innych 

warunków kulturowych. Statystyki UNE- 

SCO mobilności studentów wskazują na trwałą 

tendencję. 

W latach 1980–1998 liczba studentów na 

studiach zagranicznych na świecie potroiła się. 

W roku 2005 – 2,5 mln studiowało za granicą. 

Szacuje się 4 , że w 2025 r. 7,5 mln studentów skorzysta 

z takiej formy kształcenia. Przy okazji 

zauważa się także, że istnieje rynek międzynarodowych 

studentów, który przyniósł w 2007 r. 

30 mld USD 5 . 

Nową cechą współczesnego uniwersytetu 

jest jego całodobowa – tradycyjna i wirtualna 

dyspozycyjność. System kształcenia otwarte- 

4 Por. dane UNESCO. 

5 Ibidem. 

go oraz kształcenia na odległość to przykłady 

wskazujące na nową rolę uczelni w gospodarce 

opartej na wiedzy. W trakcie pobytu na Uniwersytecie 

Pedagogicznym na Grand Canaria (ok. 

20 tys. studentów) byłem w tamtejszej bibliotece 

czynnej w nocy i podzielonej na dwa rodzaje 

sal: dla pojedynczych studiów i dla lektury grupowej. 

Taka praktyka pozostaje w jaskrawym 

kontraście z dyspozycyjnością bibliotek polskich 

uczelni. 

Nową, przyspieszającą metodą studiowania 

stanie się niebawem korzystanie z czytników 

książek. Tradycyjne podręczniki wydawane są 

na ogół z opóźnieniem w stosunku do stanu 

wiedzy. Nawet roczne opóźnienie informacji 

podręcznikowych irytuje zarówno autora jak 

i studentów, stąd idea czytników, które ułatwiają 

dotarcie do prac historycznych i do współczesnych 

tekstów nie wymagających w niedalekiej 

przyszłości wersji książkowych. 

Językiem akademickim Ameryki, Europy, 

Australii, oraz części Afryki i Azji jest lub staje 

się język angielski. W kontaktach międzynarodowych 

ma on charakter uniwersalny i przyszłościowy. 

Są takie kraje (Japonia, Holandia), 

które wprowadziły go nawet równolegle do tradycyjnych 

zajęć akademickich realizowanych 

w miejscowym języku. Nie należy sądzić, by 

praktyka ta została zaniechana, gdyż aktualnie 

nie ma innego języka, który mógłby zastąpić 

w skali światowej język angielski. 

Nowoczesna uczelnia wymaga nowego 

rodzaju zarządzania, które wypiera funkcję 

reprezentacyjną sprawowaną przez rektora. 

Współczesny uniwersytet stał się dużą firmą, 

w której krzyżują się przepisy finansowe i prawa 

pracy, procedury naukowe, badawcze, rozwiązania 

socjalne, sportowe czy marketingowe. 

Rektor z demokratycznego wyboru może 

uczelnię reprezentować, ale to nie oznacza 

jeszcze, że będzie nią dobrze zarządzać. Zarządzanie 

uczelnią staje się bowiem dziedziną 

wymagającą wszechstronnych predyspozycji, 

których nie da się ustalić w sposób demokratyczny. 

Dlatego powszechne staje się powierzanie 

tych zadań kanclerzom – menedżerom 

18

zdolnym profesjonalnie zarządzać naukową 

firmą. Robią oni to zdecydowanie lepiej od rektorów, 

którzy wybrani w procedurach demokratycznych 

często nie odpowiadają za wynik 

ekonomiczny swojej uczelni. W naszej praktyce 

paradoksalnie spotykamy więc rektorów, 

którzy w uczelniach ekonomicznych osiągają 

stratę mimo, że uczą studentów jak racjonalnie 

gospodarować. 

Nowa kultura akademicka w uczelniach 

zmienia relację mistrz – uczeń. Uczeń mając 

nowe źródła wiedzy stawia przed mistrzem zadanie 

nadążania za postępem. Studenci oczekują 

więc od wykładowców pomocy, motywacji, 

kierunkowania na nowe problemy. Studenci 

wchodzą z mistrzem w dialog, oczekują od niego 

argumentacji, która pozwala na intelektualny 

rozwój. Autorytet mistrza nie wynika współcześnie 

z jego tytułów i zaszczytów; wręcz 

przeciwnie – zasługi mistrza są weryfikowane 

przez nowe pokolenie studentów nieuznających 

wiary w mistrza, lecz oczekujących od niego 

naukowych argumentów. Kultura ta wymaga 

styczności tradycyjnych, bezpośrednich oraz 

pośrednich – tworzonych przez przestrzeń wirtualną. 

Przestrzeń ta stwarza system asymetrycznego 

kształcenia (się), paradoksalnie nawet 

od zmarłych mistrzów. Głównie jednak oznacza 

możliwość ściągnięcia materiałów dydaktycznych 

od autora niezależnie od kontaktu z nim. 

Uniwersytet jako źródło 

eksportu wiedzy 

• Niemcy – 11%, 

• Francja – 10%, 

• Australia –7%, ale to 16% studiujących w tym 

kraju (w kraju, gdzie liczebność ludności jest 

niższa od Polski!), 

• Japonia – 5% (np. Waseda University – 25% 

studentów to studenci zagraniczni). 

Dominującą, zagraniczną grupą studiujących 

są Chińczycy i Koreańczycy (z południa). 

Przodujące uczelnie świata sprzedają nie 

tylko wiedzę obcokrajowcom, ale także zarabiają 

na badaniach i patentach. Niedawno ujawniono, 

że tylko jedna z uczelni amerykańskich zarabia 

dwukrotnie więcej niż wszystkie polskie 

uczelnie! 

Przy okazji zauważa się także, że istnieje rynek 

międzynarodowych studentów, który przyniósł 

w 2007 r. 30 mld USD brutto 6 . Oznacza to, 

że wiedza nie tylko kosztuje, ale można z niej 

uzyskiwać zyski. 

Szczególnym tego przykładem są uczelnie 

europejskie, które otwierają filie zagraniczne 

dla kształcenia na miejscu. Cornell University 

uruchomił studia dla pielęgniarek w Katarze, 

gdyż kobiety w islamie mają problemy z opuszczaniem 

domu i kraju. Jedna z uczelni niemieckich 

otworzyła studia inżynierskie w Singapurze, 

które dają dyplom UE studiującym tam 

Azjatom. 

Ameryka Płd. jest obszarem, na którym 

uczelnie amerykańskie prowadzą intensywne 

studia na odległość. Studia te są tańsze i cieszą 

się popularnością, gdyż dają dyplom uznawany 

w krajach anglosaskich. 

Część I 


Mało znanym faktem jest statystyka pozyskiwania 

studentów zagranicznych. Sześć przodujących 

krajów gości u siebie 68% wszystkich 

studentów zagranicznych, z czego: 

Stany Zjednoczone – 23% (uzyskane z tego 

tytułu wpływy stanowią 13 mld USD); 565 tys. 

zagranicznych studentów w roku akademickim 

2004/2005 stanowiło 4% ogółu, 

• Wielka Brytania – 12% (najszybsze źródło 

eksportu), 

Dwa studia przypadków 

− Chiny i Izrael 

Ciekawe są doświadczenia Chin i Izraela 

w zakresie otwierania dostępu do studiów wyższych. 

Chodzi tu o porównanie bardzo dużego 

(1,4 mld) z bardzo małym krajem (7 mln). 

6 Por. dane UNESCO. 


19

Część I 


W Chinach działa Uniwersytet Otwarty, na 

którym zapisanych jest ok. 3 mln studentów. Co 

roku notuje się nowe wpisy ok. 1 mln osób. Uniwersytet 

ten ma sieć 44 uczelni w prowincjach 

i 933 uczelni municypalnych. Liczba studiujących 

nie jest imponująca względem ogółu, ale 

znacząca w porównaniu z innymi krajami. 

Współcześnie, z ekonomicznego punktu 

widzenia, dostrzega się studentów jako przyszłych, 

„lepszych” płatników podatków, albowiem 

ich wysokie kwalifikacje nie tylko podnoszą 

konkurencyjność jednostki na rynku pracy, 

ale długofalowo dostarczają państwu korzyści 

finansowych. 

Niedawno ujawniono, 

że tylko jedna z uczelni 

amerykańskich zarabia 

dwukrotnie więcej 

niż wszystkie polskie 

uczelnie! 

Uniwersytet Otwarty w Izraelu w 1974 r. 

został ufundowany przez rodzinę bogatych Żydów. 

W 2010 r. studiowało na nim 46 tys. osób, 

z czego 6 tys. z Ukrainy i Rosji. Studentów tych 

traktuje się jako przyszłych, wykwalifikowanych 

osadników. Na Otwartym Uniwersytecie 

w Izraelu prowadzi się aktualnie 23 kierunki 

studiów. Izrael w rankingu United Nations 

Development Programme (UNDP) wyprzedza 

Polskę o ok. 20 miejsc. 

Otwarty Uniwersytet w Izraelu ma największe 

centrum ekspedycji pomocy naukowych, 

które w ciągu miesiąca wysyła do studentów 

około miliona książek oraz różnych pomocy 

dydaktycznych i naukowych (uzupełniająco do 

wykładów internetowych wysyła się materiały 

dydaktyczne). 

Jednocześnie Otwarty Uniwersytet w Izraelu 

jest czymś szczególnym dla dydaktyków. 

Mianowicie, uczelnia ta praktykuje konkursy 

na najlepsze prezentacje dydaktyczne. Laureatem 

konkursu może być każdy, kto zamieszkuje 

na terenie Izraela; nie musi to być profesor, ale 

sam fakt, że jego prezentacja (wykład) wygrała 

jest akademicką nobilitacją na „szlachectwo” 

dydaktyczne. Zwycięzca staje się kimś niezwykle 

ważnym. Wykorzystywany jest jako ekspert 

i dydaktyk pierwszej kategorii 

Hybrydowy scenariusz 

rozwoju uniwersytetu 

W nieodległej przyszłości uczelnia przyjmie formę 

hybrydową. Oznacza to przygotowanie uniwersytetu 

do ustawicznych zmian. 

Po pierwsze, zmieniać się będą technologie 

przekazu dydaktycznego. Zmiany, jakie się 

dokonały na przestrzeni jednego pokolenia, 

wskazują na znaczenie narzędzi stosowanych 

w dydaktyce. Ich ulepszanie i wymiana to stały 

proces, do którego przede wszystkim muszą się 

przygotować dydaktycy. 

Po drugie, zmieniają się studenci. Obecni 

– w przeciwieństwie do poprzednich – przychodzą 

już na uczelnię z kulturą internetową, 

w którą są wbudowane określone procedury zachowań. 

Ogólny poziom studentów będzie się 

podnosił; dawniej student przygotowywał notatki 

na ćwiczenia, obecnie swoje zajęcia przygotowywać 

może już w technice power point. 

Po trzecie, zmieniać się będzie podejście dydaktyków 

w zakresie wykorzystywania narzędzi 

wspierających proces dydaktyczny. Do przeszłości 

odchodzi wykładowca czytający wykład 

lub prezentujący go bez technik multimedialnych. 

Autorytet dydaktyka nie będzie się opierał 

na jego tytułach naukowych i piastowanych 

funkcjach lecz na rzeczowych argumentach. 

Zmiana polegać będzie także na zwiększeniu 

czasu dydaktyka dla poszczególnego studenta, 

który oczekuje kontaktu e-mailowego, rozmowy 

na czacie i na indywidualnych konsultacjach. 

Dziś na uczelniach ceni się dydaktyków 

– tutorów i mentorów, którzy nadążają za oczekiwaniami 

studentów. 

20

Dydaktycy mają jeszcze inny problem – muszą 

oni dokształcać się w zakresie swojej wiedzy. 

Dydaktyka musi być aktualizowana o osiągnięcia 

badawcze, a te nie zawsze są udziałem 

dydaktyków. Przestarzała wiedza marginalizuje 

dydaktyków, a także uczelnię zatrudniającą 

nierozwojowych pracowników. Stąd uczelnie, 

które zatrudniają noblistów mają dodatkowe 

korzyści, gdyż tacy naukowcy znacząco podnoszą 

prestiż uczelni 7 . 

Po czwarte, zmienia się także sama nauka. 

W każdej dyscyplinie notuje się postęp, który 

wymaga popularyzacji. Stara wiedza odchodzi 

do historii, nowe osiągnięcia są upowszechniane 

i w dużej mierze stanowią o atrakcyjności 

uczelni i jej oferty. 

Uniwersytet przyszłości 

Uczelnia przyszłości postawi na samokształcenie 

kierunkowane przez tutorów. Wykształcenie 

wyższe zapewni dyplom – przepustkę na rynek 

pracy wysokokwalifikowanych pracowników. 

Jednak dyplom odzwierciedlający wiedzę 

i umiejętności jego posiadacza wraz z czasem 

starzeje się. Zajdzie więc potrzeba kształcenia 

ustawicznego. Cechą akademickiej przyszłości 

będzie możliwość kształcenia ustawicznego 

w przestrzeni wirtualnej. Akademickie konsorcja 

w Australii od kilku lat skutecznie oferują 

Azjatom ten typ kształcenia, który pozwala im 

na umocnienie swojej pozycji na rynku pracy. 

Uniwersytet ponadnarodowy, satelitarny 

jest kwestią 10 lat. Kto pierwszy zorganizuje 

taką ofertę (nawet dla milionów studentów) 

uzyska przewagę w kreowaniu kapitału intelektualnego 

oraz osiągnie profit finansowy. Będzie 

to uczelnia, która zakontraktuje wysokokwalifikowanych 

dydaktyków w określonych dziedzinach, 

zapewni im narodowych asystentów oraz 

otworzy przestrzeń wirtualną dla studiów. Sieć 

7 Żadna polska uczelnia nie zatrudnia noblisty, 

mimo, że w ostatnich latach promowano trzech. 

techniczna jest gotowa, co pokazuje infrastruktura 

telefoniczna świata. 

Niezależnie od tego działać będą Uniwersytety 

Otwarte. Przykład Otwartego Uniwersytetu 

w Wielkiej Brytanii, otwartego edyktem 

królewskim w 1969 r. czy analogicznej uczelni 

w Izraelu wskazuje na popyt, jakim cieszą się 

tego typu uczelnie. 

Innego rodzaju uniwersytet może zostać 

stworzony przez ponadnarodowe konsorcja 

typu Windows, Apple lub nawet koncern samochodowy 

lub lotniczy. 

Przyszłość uniwersytetu przyszłości leży 

w infrastrukturze ponadnarodowej. Uczelnia 

tego typu wzmocni potencjał intelektualny wybitnych 

jednostek, uzyska prestiż i zmarginalizuje 

uczelnie krajowe. 

Na koniec chciałbym poruszyć temat gier symulacyjnych. 

Gry symulacyjne, które zaczynają 

być tworzone z wykorzystaniem przestrzeni wirtualnej, 

są nową przyszłością. Na uniwersytetach 

izraelskich tworzy się centra gier symulacyjnych, 

które wspomagają dydaktykę. Gry symulacyjne 

zawierają w sobie myśl strategiczną o przyszłości. 

Gry symulacyjne bowiem pozwalają nam sobie 

wyobrażać, jaka sytuacja może, ale nie musi 

zaistnieć i co należy przewidywać, a czego nie 

należy przewidywać. Wspomniane gry powodują 

niebywałe ożywienie dydaktyczne wśród 

studentów dlatego, że są oni w znacznie większym 

stopniu zainteresowani symulowaniem 

przyszłości, aniżeli konsumpcją przeszłości, czyli 

historii. Dla uczelni powinno być niezwykle 

ważne ustalenie, czy w jej procesie dydaktycznym 

przeważa metoda historyczna, czy raczej 

kreowanie przyszłości. A przyszłość pozwala się 

widzieć w grach symulacyjnych, które umożliwiają 

nam przezornie przewidywać wydarzenia 

w obszarze wiedzy, który nas interesuje. Gry symulacyjne 

oczywiście prowadzą do kooperacji 

uczelni, do tego, że uczelnie wzajemnie wymieniają 

się bazami gier symulacyjnych i podobnie 

jak wikipedie tworzą bazy wiedzy. Wikipedie są 

najszybszym sposobem budowy encyklopedii, 

a więc systemów uporządkowanej wiedzy, z których 

wszyscy uniwersalnie mogą korzystać. 

Część I 



21

Część I 


Myślenie strategiczne 

w OECD wobec wyzwań 

współczesności 1 


Organizacja 1 reprezentująca od blisko 

50 lat 2 rozwinięte demokracje stanęła 

pod koniec bieżącej dekady wobec 

powszechnych wyzwań dla państw i jej pobratymców 

– organizacji międzyrządowych, 

niesionych przez wielopłaszczyznowy kryzys, 

sięgający jądra „turbo-kapitalizmu” przełomu 

stuleci, czy też może wynikający z jego sprzeczności 

wewnątrzsystemowych 3 . Ale nie tylko. 

Wcześniej już rozpętała się silna konkurencja 

i walka o byt (budżet, pochodzący ze składek 

państw członkowskich) między tymi organizacjami. 

Specyficznym problemem OECD stał 


seminarium Forum Myśli Strategicznej pt. „Strategiczna 

myśl w OECD”, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 

i Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim, Warszawa, 6.12.2010; por. artykuły autora: 

Key Global Challenges of XXI Century: OECD Perspective 

and Response, w: The Atlantic Community. The Titanic of the 

XXI Century ? red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Wyższa 

Szkoła Businessu – National-Louis University, Nowy 

Sącz 2010, s. 17–33; Future-Oriented Studies on Globalisation: 

OECD Untapped Potential, w: The Future of European 

Regions, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, 

MRR, Warszawa 2007, s. 27–35. 

2 Ponad 60, jeśli liczyć od Planu Marshalla, który 

dał początek protoplaście OECD, mianowicie jej poprzedniczce 

– OEEC 10 lat przed Traktatem Rzymskim. 

Ta ostatnia była w istocie pierwszą organizacją „luźnej 

integracji” Europy, z inicjatywy i środków Stanów Zjednoczonych. 

Por. R. Piasecki, J. Woroniecki, Plan Marshalla 

– II faza, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 4, s. 59–70. 

3 R.B. Reich, Supercapitalism. The Transformation of 

Business, Democracy, and Everyday Life, A.A. Knopf, New 

York 2007, s. 5–7, 103, 209 i 224. 

się malejący udział zrzeszonych w niej państw 

(wobec praktycznego zamrożenia do niedawna 

jej składu członkowskiego przez prawie 10 

lat) w światowym produkcie krajowym brutto. 

Stąd ostatnie kilka lat, w których dane mi 

było znowu jako Stałemu Przedstawicielowi 

RP przy OECD z bliska śledzić peregrynacje 

Organizacji – to walka o utrzymanie i umocnienie 

jej pozycji (relevance) w międzynarodowej 

architekturze rządzenia (governance). Tu 

dochodzimy do sedna: OECD jako wytrawny 

i uznany think tank swe miejsce słusznie widziała 

i widzi w doradztwie strategicznym rządom 

(nie tylko zresztą państw doń należących, bo 

już przed wybuchem kryzysu zainicjowała 

proces zbliżenia z państwami BRICS 4 ), ze 

szczególnym uwzględnieniem analiz przemian 

strukturalnych. 

Kontynuując wsparcie koncepcyjne dla G-8, 

która zaczęła zmieniać swój profil na polityczny 

ze względu na transformację drzemiącej do 

2008 roku na niższym szczeblu G-20, OECD 

wywalczyła, pod wodzą dynamicznego Sekretarza 

Generalnego, Angela Gurrii z Meksyku, 

swoje miejsce jako jeden z czołowych doradców 

instytucjonalnych tej quasi-nowej Grupy. Swoją 

rolę, nie od dzisiaj, określa jako organizacja co 

4 Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, Afryka Płd., z tym, 

że jedynie o Rosji pomyślano w kategoriach członkostwa. 

Dla pozostałych oraz Indonezji wymyślono formułę 

ich „wzmocnionego angażowania” (enhanced engagement) 

we współpracę z Organizacją. 

22

prawda nie uniwersalna pod względem członkostwa 

(i do tego bynajmniej niedążąca), ale globalna 

pod względem zainteresowań i zasięgu 

badań społeczno-gospodarczych. Tyle, że obecnie 

znacznie rzadziej podkreśla się w OECD jej 

rolę jako promotora i platformę (hub) globalizacji, 

której „zwycięski pochód” w oczach wielu 

podważony został przez kryzys; zamiast tego 

mówi się o „platformie dialogu na temat globalnych 

wyzwań” i o obronie – zgodnie z mandatem 

OECD w Konwencji Paryskiej II – otwartej 

gospodarki rynkowej. I o potrzebie zarządzania 

(sterowania?) procesami globalizacji (zamiast 

„puszczenia jej na żywioł”) i stawieniu czoła 

trapiącym ją – i świat – zakłóceniom równowagi 

(imbalances). 

OECD dołączyła swój głos do chóru zwolenników, 

w tym wpływowego G-20 w nowej 

szacie, wprowadzenia elementów governance do 

gospodarki światowej, by uniknąć pokus polityki 

beggar thy neighbour, głównie uciekania się do 

instrumentów protekcjonistycznych, do czego 

często popycha kryzys a także żeby uniknąć sytuacji, 

w której państwa i ich obywatele łatwo 

mogą się stać igraszką w ręku (personifikowanej 

niemal, bądź nawet diabolizowanej) globalizacji 

rynków 5 . 

Tymczasem każdy kryzys niesie ze sobą 

szanse... – i zwiastuny lub wręcz zarodki przyszłych 

zaburzeń gospodarczych, a co i kiedy 

się z tego wykluje – zależy od sposobu reakcji. 

W OECD już w połowie 2009 roku zastanawiano 

się, co uczynić, aby światowa gospodarka 

nie tylko się wzmocniła, ale stała się czystsza 

i bardziej przejrzysta oraz sprawiedliwsza, 

i aby ludziom nie tylko lepiej (bądź nie gorzej) 

się żyło, ale by to dostrzegali i stosownie 

(prorozwojowo) reagowali jako konsumenci 

i inwestorzy. To ostatnie w kontekście poziomu 

ufności w przyszłość, od którego zależą 

ich ważne dla gospodarki decyzje lokowania 

dochodów. OECD już od 6 lat bada przyczyny 

rozziewu między „dobrostanem” ludzi a jego 

5 J. Attali, Survivre aux crises, Fayard, Paris 2009, 

s. 132–133. 

społeczną percepcją (z reguły niedoceniania 

postępu...) 6 . Charakterystyczne, że na odbywającej 

się jeszcze w czasie trwania kryzysu 

dorocznej sesji ministerialnej Rady OECD debatowano 

nad tym, jak ma – i jak powinien – 

wyglądać świat po kryzysie (beyond the crisis), 

i – w szczególności – co powinno cechować po 

konsolidacji ożywienia wzrost gospodarczy, 

aby stał się trwalszy, przyjazny środowisku 

(do poprzednich trosk doszła sprawa walki 

z ociepleniem klimatu) i bardziej fair czyli … 

mniej niesprawiedliwy. Już wtedy dyskutowano 

na przykład „strategie wyjścia” (exit strategies) 

z wymuszonych kryzysem nadzwyczajnych 

– i kosztownych – programów (pakietów) 

wsparcia sektora bankowego i stymulowania 

gospodarki, dostrzegając rysujące się, a teraz 

już całkiem realne, zagrożenia dla długoterminowego 

wzrostu w razie ich przedłużania 

poza absolutnie niezbędne terminy lub w razie 

ich ponawiania. 

Coraz więcej ekspertów konstatuje, że to 

właśnie deficyt rządzenia i kontroli na różnych 

szczeblach zaważył na kryzysie i jego głębi na 

tle dość naiwnej wiary w niewidzialną (czy ślepą?), 

a uznaną za wszechwiedzącą „rękę rynku”. 

A. Kaletsky nie bez racji postuluje poszukiwanie 

optymalnego mix prerogatyw rządu 

i praw rynku na użytek pokryzysowej wersji 

(4.0.) „odrodzonego” kapitalizmu 7 . Podobnie 

uważa J. Attali twierdząc, że wielowymiarowy 

kryzys lat 2008–2009 wymaga nowych rozwią- 

6 Po raz pierwszy temat podniesiono na Światowym 

Forum OECD ds. Statystyki, Wiedzy i Polityk 

(Palermo, 2004 r.). OECD kontynuuje globalny program 

badawczy pt. „Mierzenie postępu społeczeństw”, biorąc 

też pod uwagę przyjęte z wielkim aplauzem ustalenia 

powołanej przez N. Sarkozy’ego Komisji ds. Pomiaru 

Efektywności Gospodarczej i Postępu Społecznego 

pod kierunkiem J.E. Stiglitza, A. Sena i J.-P. Fitoussi’ego 

– por. dokument OECD C(2009)192 pt. Global Project 

on Measuring the Progress of Societies z 9.12.2009 r., raport 

Komisji i Measuring what 

matters, „The Economist”, 19.09.2009, s. 79. 

7 J. Bhagwati, In Defense of Globalization, Oxford 

University Press, New York 2004, s. 11; A. Kaletsky, Capitalism 

4.0, „The Birth of a New Economy”, Bloomsbery, 

London–Berlin–New York–Sydney 2010, s. 4–10. 

Część I 



23

Część I 


zań i strategii przeżycia dla państw, korporacji 

i jednostek 8 . Zasięg i powaga obecnego kryzysu 

skłania też do oparcia się na mechanizmach 

wielostronnych, zinstytucjonalizowanych (organizacje 

międzynarodowe) lub nie (ugrupowania 

typu „G”). W komunikacie ze zwołanego 

przez Kanclerz Angelę Merkel w Berlinie spotkania 

szefów 5 organizacji czytamy: „W przyszłości 

ważne będzie promowanie ściślejszej 

współpracy i tworzenia sieci (networking) między 

rządami narodowymi, międzynarodowymi 

organizacjami i innymi udziałowcami, i dalsze 

rozwĳanie tych możliwości w sensie instytucjonalnym” 

9 . Podsumowali to przywódcy G-8 

na szczycie w l’Aquila w 2009 roku: „Zobowiązujemy 

się wspólnie pracować nad globalnymi 

wyzwaniami i ulepszać międzynarodowe rządzenie. 

Naszym celem jest promocja autentycznego 

partnerstwa, w kontekście wzmocnionego 

multilateralizmu” 10 . Te intencje nie zostały nota 

bene na papierze: G-20 dała już skuteczny impuls 

wspomagającym ją organizacjom międzynarodowym, 

by ze sobą nie konkurowały, lecz 

się uzupełniały. 

Chociaż międzynarodowe organizacje gospodarcze 

nie wyłączając OECD nie przewidziały 

wybuchu kryzysu, dorobek i potencjał 

badawczy oraz metoda działania Organizacji 

(tzw. peer reviews) zostały rychło docenione przez 

rządy, w tym szybko na fali kryzysu nabierającą 

znaczenia G-20. Można sądzić, że dotyczy to 

zwłaszcza dwóch cech OECD: obiektywizmu 

oraz właśnie zdolności do – zbiorowego – myślenia 

i doradztwa strategicznego, o dłuższym 

horyzoncie niż następny miesiąc, kwartał czy 

nawet rok. OECD oparła się pokusie szukania 

doraźnych sposobów uzdrowienia (remedies) sytuacji 

finansowej i gospodarczej, pozostawiając 

to innym podmiotom. Zgodnie postanowiono 

skoncentrować się na perspektywie średnio- 

8 J. Attali, op.cit., s. 18–21. 

9 Press-release, www.oecd.org/32/0,3343,en_2649_ 

34487_421244384_1_1_1_1,00.html 

10 Wspólna deklaracja pt. Promoting the Global Agenda. 

From La Maddalena to l’Aquila, G8 Summit, s. 1. 

i długoterminowej, w ścisłej współpracy z kluczowymi 

państwami nieczłonkowskimi (Brazylia, 

Chiny, Indie, Indonezja, Afryka Płd. oraz 

kandydująca do członkostwa Rosja), które biorą 

już udział w merytorycznej części obrad wspomnianych 

sesji ministerialnych i w szeregu monotematycznych 

konferencjach i komitetach 

sektorowych. Zresztą któż nie zabiega o względy 

i posłuchanie u nowych mocarstw gospodarczych, 

przede wszystkim azjatyckich? 

Wyliczone cechy i podejście OECD do analizowanych 

zjawisk kryzysowych znalazło od 

początku odzwierciedlenie w uruchomionym 

pod koniec 2008 roku programie „Odpowiedź 

na kryzys gospodarczy i finansowy” (Response 

to the Financial and Economic Crisis). Według 

Rady Organizacji ma on stanowić narzędzie 

analiz polityki i rekomendacji na temat zagadnień 

makroekonomicznych i strukturalnych, 

które pozwolą nam osiągnąć trwałe i zdrowe 

ożywienie 11 . W kolejnych edycjach tego opracowania 

przestrzegano zasady interdyscyplinarności 

i współdziałania z innymi organizacjami 

międzyrządowymi, biorąc przy tym 

pod uwagę aktualne potrzeby G-20. Rok temu 

OECD wystąpiła z ciekawą inicjatywą powołania 

– jako wspólnego przedsięwzięcia z instytucjami 

finansowymi i Forum Stabilności 

Finansowej, Międzynarodową Organizacją 

Pracy (MOP), Światową Organizacją Handlu 

(WTO, World Trade Organization) – Obserwatorium 

Spójności Polityk (Observatory for Policy 

Coherence). Sądzę, że OECD byłoby też odpowiednim 

miejscem dla utworzenia swoistego 

Mechanizmu Wczesnego Ostrzegania przed 

Kryzysami. 

OECD dysponuje bowiem bezcennym doświadczeniem 

i instrumentarium wypracowywania 

zaleceń dla rządów (indywidualnie 

i ich ugrupowań, zwłaszcza G-20 i jej różnych 

emanacji, np. spotkań ministrów finansów 

i gubernatorów banków centralnych). Zostało to 

już uznane, choć może jeszcze niedostatecznie, 

11 OECD, Strategic Response to the Financial and Economic 

Crisis. Contributions to the global effort, OECD, Paris 2009. 

24

w tym przez polskie instytucje rządowe, i jest 

już wykorzystywane (u nas w pełni doceniło 

to Ministerstwo Rozwoju Regionalnego – w zakresie 

polityki regionalnej, właśnie w wymiarze 

strategicznym). Ponadto w Sekretariacie Organizacji 

działa założony w latach 90 przez Wolfganga 

Michalskiego InterFutures Program (IFP), 

organizujący seminaria, w których uczestniczą 

nie tylko przedstawiciele rządów, ale również 

wielkich korporacji i świata nauki. Wspomagany 

przez poszczególne dyrekcje sektorowe Sekretariatu, 

podlegający bezpośrednio Sekretarzowi 

Generalnemu pion IFP ma wszelkie dane, 

aby koordynować wysiłek badawczy OECD na 

użytek rządów i innych podmiotów w zakresie 

analizowania globalnych trendów, konstruowania 

scenariuszy i – nade wszystko – formułowania 

rekomendacji polityki. W końcowym 

– miejmy nadzieję – stadium kryzysu potencjał 

ten powinien być rozbudowany i szerzej wykorzystywany, 

co zresztą zalecałem, reprezentując 

dwukrotnie Polskę w OECD. 

Organizacja opanowała też cenną umiejętność 

wczesnego dostrzegania i zajmowania się 

nowymi wyzwaniami, jak swego czasu koncepcja 

gospodarki opartej na wiedzy, rola i przyszłość 

informatyzacji w gospodarce etc. Obecnie 

zajmuje się strategiami zielonego wzrostu 

(do lamusa odchodzi pojęcie zrównoważonego 

rozwoju – sustainable development) oraz innowacyjną, 

współpracuje z MOP w zakresie badań 

nad zatrudnieniem. W regularnie wydawanym 

studium Going for Growth skupia się obecnie na 

identyfikowaniu polityki prowzrostowej. Oczekuje 

się, że te strategie oraz zalecenia z dorocznych 

analiz tego studium dostarczą rządom nie 

tylko państw członkowskich bogatego materiału 

do inkorporowania w ich strategie narodowe, 

a także wykorzystania w międzynarodowych 

negocjacjach klimatycznych. Wszystkie łączy 

jedno: posłużyć mają tym rządom do identyfikacji 

motorów rozwoju w latach pokryzysowych. 

Szczególnie „zazielenienie gospodarki” 

(greening of the economy) – z pewną przesadą 

mówi się o nim jako o nowym paradygmacie, 

który umożliwi wzrost gospodarczy i rozwój, 

zapobiegnie degradacji środowiska i podniesie 

jakość życia 12 . 

Druga strategia – innowacyjna – została 

przyjęta wiosną 2010 r. Jak oświadczył przy tej 

okazji Sekretarz Generalny OECD, recesje powinny 

skłaniać do innowacji jako nowego źródła 

wzrostu: wtedy rodziły się takie korporacje 

jak Nokia czy Microsoft, Google czy Blackberry 

(RIM), a firmy innowacyjne jak Apple czy Amazon 

odnotowały w apogeum kryzysu najlepsze 

rezultaty. Stąd kryzys powinien nas popychać 

ku innowacjom jako sile napędowej wzrostu, 

a nie ku cięciom nakładów na rozwój tego sektora. 

Paradoksalnie kryzys stwarza szansę dla 

innowacji dzięki „twórczej destrukcji”(creative 

destruction), a zarazem podminowuje potencjał 

systemów innowacyjnych, odstręczając od ryzyka 

i utrudniając dostęp do finansowania. Przyjęta 

strategia zawiera szereg zaleceń dla rządów 

w zakresie polityki proinnowacyjnej i traktowania 

podmiotów sektora. Zalecenia te mogą stać 

się osnową jakże potrzebnych koherentnych 

strategii narodowych. Strategia osnuta jest wokół 

pięciu priorytetów: stymulacji innowacyjnego 

myślenia, ekspansji innowacji w firmach, 

tworzenia i stosowania wiedzy, wdrażania innowacji 

w odpowiedzi na globalne i społeczne 

wyzwania, poprawy zarządzania polityką proinnowacyjną 

13 . 

Warto wspomnieć wreszcie o Zrewidowanej 

Strategii Zatrudnienia (Reassessed Jobs Strategy 

– RSJ). W oparciu o dotychczasowy bogaty 

dorobek w tym zakresie, zebrany w kolejnych 

edycjach OECD Jobs Strategy, RSJ stanowi obiecujące 

ramy dla oceny instrumentów polityki 

społecznej, skierowanej na wsparcie osób najbardziej 

poturbowanych przez obecny kryzys, 

ale jednocześnie na utrzymanie długofalowych 

celów ich większego włączenia do rynku pracy 

i równych szans znalezienia zatrudnienia, 

w tym w oczekiwanym dynamicznym sektorze 

12 Framework for the Green Growth Strategy, Dokument 

OECD nr C(2009)168 z 20.11.2009, s. 3–17. Strategia 

GG ma zostać uchwalona wiosną 2011 r. 

13 Por. http://www.oecd.org/document/12/0,3343, 

en_2649_34273_45330700_1_1_1_1,00.html 

Część I 



25

Część I 


wzmiankowanego wyżej „zielonego wzrostu”. 

Badania te – prowadzone wspólnie z MOP i najważniejszymi 

państwami spoza OECD – zaleciła 

wrześniowa (2009) Konferencja Ministrów 

Pracy i Zatrudnienia 14 . 

Wreszcie ukazanie się w październiku 2009 

roku wspomnianego wyżej raportu Komisji Stiglitza-Sena-Fitoussi’ego 

dało dodatkowy impuls 

realizowanemu już od dobrych paru lat globalnemu 

programowi badawczemu w tym zakresie; 

niewykluczone, że zaplanowane na 2011 

rok w Indiach IV Forum Statystyki, Wiedzy 

i Polityki zaleci opracowanie strategii również 

w tej dziedzinie – mierzenia postępu i dobrobytu 

(measuring progress and well-being), chociaż 

wśród państw OECD nie ma jeszcze pełnej zgody 

co do zapalenia zielonego światła przed tym 

przedsięwzięciem i, co za tym idzie, pokrycia 

kosztów badań. 

Wstępne wersje dokumentów tego typu rodzą 

się w wyniku prac w zespołach interdyscyplinarnych 

w Sekretariacie Organizacji, a następnie 

są przedmiotem debat kilku jej komitetów, często 

na połączonych sesjach, zanim przedstawione 

zostaną do akceptacji Radzie na jej podstawowym 

(ambasadorów) bądź raz do roku ministerialnym 

szczeblu. Pokazuje to istotne przy myśleniu 

strategicznym, a zalecane obecnie w OECD 

tzw. podejście horyzontalne (horizontal approach) 

i tym samym kompleksowe do badanych zagadnień. 

Podejście to umożliwia pełne wykorzystanie 

interdyscyplinarności OECD. 

Charakteryzując bieżące prace strategiczne 

i niewykorzystane jeszcze możliwości w tej 

mierze nie sposób pominąć agend OECD, która 

wraz z nimi tworzy swoisty system wielostronny, 

podobnie trochę – toutes proportions gardées 

– jak w przypadku ONZ (system NZ). Najlepszym 

przykładem są dwa nowe opracowania: 

Centrum Rozwoju OECD 15 pod znamiennym 

14 Tackling the Jobs Crisis, The Labour Market and 

Social Policy Response, OECD, Paris 28–29.09.2009; dokument 

C/MIN(2009)5/ADD1/FINAL, s. 3. 

15 Należy doń 25 państw członkowskie OECD, 

w tym Polska, oraz 14 nieczłonkowskich. Zadaniem 

Centrum jest promocja więzi między tymi dwoma katytułem 

Perspectives on Global Development: Shifting 

Wealth oraz Międzynarodowej Agencji 

Energetycznej OECD pt. World Energy Outlook 

2010, zawierający projekcje do roku 2035 z zakresu 

podaży i popytu na różne nośniki energii 

oraz bezpieczeństwa energetycznego 16 . 

To pierwsze studium wskazuje, że w razie 

kontynuacji obecnych trendów dzisiejsze gospodarki 

wschodzące (emerging economies) i kraje rozwĳające 

się do roku 2030 będą wytwarzać 57% 

PKB (liczonego metodą ppp) czyli tyle co dzisiaj 

OECD, i będą napędzać wzrost gospodarczy, co 

nie musi wszakże – w ocenie Sekretarza Generalnego 

OECD – oznaczać zagrożenia dla „Zachodu” 

(„the rise of the rest” is not „the threat to the 

west”). Studium jest zarazem próbą spojrzenia 

na przemiany w geografii gospodarczej świata 

okiem tej pierwszej grupy krajów 17 . Konkluzją 

studium, już zresztą wdrażaną, jest potrzeba 

uwzględniania tych krajów przy rozwiązywaniu 

globalnych problemów. Nowa architektura 

– i wszystkie instytucje – globalnego rządzenia 

muszą brać pod uwagę zmieniające się realia i być 

odpowiednio reprezentatywne, jeżeli chcemy 

osiągnąć pożądaną „win-win situation”. Sukcesy 

gospodarcze mniej rozwiniętych krajów należy 

traktować jako szansę dla dobrobytu w skali 

światowej i wygraną dla wszystkich. Wcześniej 

jednak należy stawić czoła trzem wyzwaniom, 

towarzyszącym owemu przesunięciu bogactwa, 

mianowicie zagrożeniom dla środowiska, oraz 

rosnącym nierównościom i konkurencji 18 . 

Z kolei to drugie studium prezentuje frapującą 

analizę trendów w światowej energetyce 

do roku 2035. Zastrzegając, że żyjemy w czasach 

bezprecedensowej niepewności i szybkich 

tegoriami państw i analizy gospodarek wybranych 

państw spoza obszaru OECD. 

16 Podobne opracowanie rok temu opublikowała 

druga agencja energetyczna OECD – Agencja Energii 

Jądrowej, do której z inicjatywy autora Polska przystąpiła 

w dniu 18.11.2010 r. Zawiera projekcje rozwoju energetyki 

jądrowej do roku 2050 (Nuclear Energy Outlook 

z 16.10.2008 r., pierwszy taki przegląd, opublikowany na 

50-lecie Agencji). 

17 Ibidem, s. 4 i 13. 

18 Ibidem, s. 20. 

26

zmian, wskazuje na przewidywany szybki 

wzrost zapotrzebowania na energię głównie obszaru 

spoza OECD (szybszy wzrost, motoryzacja 

w Chinach i innych wschodzących gospodarkach, 

niższa efektywność energetyczna). Popyt 

napędzać będą – o ile zostaną utrzymane – subwencje 

energii odnawialnych; bez subsydiowania 

ich pozycja zostanie zachwiana. Udziały 

ropy i węgla spadną, nastąpi „złota era” gazu (na 

skutek wzrostu wydobycia łupkowego i ekspansji 

LNG 19 ), który podważy pozycję (i ceny) innych 

węglowodorów, tym bardziej, że już zaczyna się 

odchodzenie od indeksacji cen gazu do cen ropy. 

Szacunki te mogą ulec pewnej korekcie w wyniku 

wejścia nowych lub ulepszonych technologii 

wydobycia i wykorzystania poszczególnych nośników 

(w omawianym okresie nie oczekuje się 

jeszcze komercjalizacji energii z wodoru) oraz 

w zależności od ewentualnych ustaleń w sprawie 

walki z ociepleniem klimatu. W sumie jednak 

potrzebne będą wszystkie dostępne po opłacalnej 

cenie nośniki (włączając atom – połowa 

nowych bloków ma powstać w Chinach, Indii 

i Rosji), zwłaszcza wobec osiągnięcia koło 2020 

roku szczytowego punktu w wydobyciu ropy 

i nieodwracalnego trendu wzrostowego jej cen 20 . 

Sukcesy gospodarcze 

mniej rozwiniętych 

krajów należy 

traktować jako szansę 

dla dobrobytu w skali 

światowej i wygraną 

dla wszystkich 

kresie pragmatycznego i opartego na wielkim 

doświadczeniu i solidnej bazie danych myślenia 

strategicznego. Organizacja jest – jak uważam 

– na „krzywej wznoszącej się”, w czym niemała 

„zasługa” kryzysu, który nota bene „wyratował” 

np. Narodowy Fundusz Walutowy. Sęk w tym 

wszakże, na ile rządy państw członkowskich 

docenią ten nurt w OECD, jako że Organizacja 

przecież im służy w pierwszej kolejności, aczkolwiek 

stanowi także – za aprobatą państw członkowskich 

– zaplecze intelektualne i badawcze 

nieformalnych, lecz liczących się ugrupowań 

międzyrządowych (G-8 i zwłaszcza G-20). 

Kryzys podyktował nie tylko potrzebę doraźnych 

interwencji, ale także uprzytomnił dotkliwy 

brak wizji, deficyt myślenia strategicznego. 

W kołach rządzących zapanowało przekonanie 

(kwestia, na ile głębokie), że nie ma powrotu do 

business as usual. Nie ma jednak jeszcze jasności, 

jakich zmian należy dokonać, jaką ścieżkę rozwojową 

obrać. Nakładają się na to występujące 

pod powierzchnią kryzysu systemowe niedomogi 

aktualnej wersji „turbokapitalizmu” 21 , zagrażające 

jego podwalinie – demokracji; ale to 

temat na osobny artykuł. J. Glenn i T. Gordon 22 

postulują nawet powołanie globalnej instytucji, 

koordynującej długofalowe strategiczne przewidywania 

na globalną skalę (global long-range strategic 

foresight), ponieważ świat stał się zbyt skomplikowany 

do zarządzania nim jedynie przez 

hierarchie narodowe. Teraz tym bardziej tworzenie 

nowych organizacji jest mało realne, nadaje 

się natomiast do tego OECD, o czym pisałem 10 

lat temu 23 . Pogląd ten – jak łatwo wywnioskować 

z niniejszego artykułu – w pełni podtrzymuję. 

Część I 


Powyższe przykłady, a można by je mnożyć, 

świadczą dobitnie o potencjale, acz jeszcze 

w znacznej mierze drzemiącym, OECD w za- 

19 LNG (Liquefi ed Natural Gas), paliwo – gaz ziemny 

w postaci ciekłej o temp. poniżej –162°C (temperatura 

wrzenia metanu, głównego składnika LNG). 

20 Por. World Energy Outlook 2010. Synteza, IEA, Paryż 

2010, passim. 

21 R.B. Reich, op.cit., s. 15–49. W tym upatruję przyczyny, 

dla której Anatole Kaletsky (op.cit.) wieszczy nadejście 

kolejnego wariantu kapitalizmu, konstatując, że 

to nie ten ustrój się przeżył, ale jego aktualny (neoliberalny) 

wariant. 

22 J.C. Enn, T.J. Gordon, State of the Future, American 

Council for UNU, Washington, D.C. 2005, s. 20–21 i 28. 

23 J. Woroniecki, OECD on the Threshold of XXI Century: 

Its Glorious Past, On-Going Reform – and Prospects, w: 

The Knowledge-Based Economy. The Global Challenges of the 

21 st Century, red. A. Kukliński, W.M. Orłowski, Committee 

for Scientific Research, Warsaw 2000, s. 178 i 181–182. 


27

Część I 


KOMENTARZ 

Uwagi do referatu 

ambasadora Jana Woronieckiego 

pt. Myślenie strategiczne w OECD wobec wyzwań 

współczesności 


1. Przez kilkanaście lat, do 2005 r., byłem członkiem 

Komisji Gospodarki i Rozwoju Zgromadzenia 

Parlamentarnego Rady Europy (ZPRE) 

i współpracownikiem centrali OECD w Paryżu. 

Na przykład, w latach 1998–1999, wraz z Estończykiem 

J. Telgmaa a także korzystając z pomocy 

polskich ekonomistów i kontaktów z OECD 

opracowałem raport o stanie gospodarki Rosji 

i Ukrainy. 

W 2002 r. byłem sprawozdawcą raportu 

o stanie gospodarki światowej opracowanego 

przy udziale ekspertów z OECD. W dalszych 

kolejnych latach sprawozdawcami analogicznych 

raportów naszej Komisji byli: M. Cassia 

z Kanady (2003), A. Ates z Turcji (2004) i K. Vrettos 

z Grecji (2005). Współpracowałem przy ich 

opracowaniu. 

2. W trzech sprawach zgadzam się z amb. Woronieckim: 

a) OECD nie przewidziało kryzysu 

na rynkach finansowych w 2008 r., b) już od 

pewnego czasu zaznaczał się w tej organizacji 

„deficyt myślenia strategicznego”, c) w miejsce 

priorytetu „zrównoważonego rozwoju”, zaczęło 

dominować hasło innowacyjności. Niżej skomentuje 

skąd się to wzięło. 

OECD ma duże doświadczenie w opracowaniu 

analiz gospodarczych oraz w organizacji 

współpracy zarówno państw członkowskich, jak 

też kilkunastu krajów niezrzeszonych w organizacji. 

W związku z tym może być dobrym wsparciem 

dla pracy takich instytucji jak G-8 czy G-20, 

pod warunkiem wszakże, że będzie w swojej 

pracy bardziej niezależna od Amerykanów. 

3. Odnośnie naszych raportów z okresu 2002– 

–2005 trzeba stwierdzić, że były one zgodnie 

z sugestiami OECD, umiarkowanie optymistyczne 

i zawierały wiele trafnych uwag i sugestii 

odnośnie różnych krajów i regionów. 

Chciał bym też podkreślić stałą troskę dotyczącą 

w tym czasie deficytu obrotów płatniczych 

Stanów Zjednoczonych, który wtedy 

stale rósł z ok. 400 mld USD do prawie 700 mld 

USD i sięgał prawie połowy wolnych środków 

inwestycyjnych na świecie. Wskazywaliśmy na 

to jako na ważny czynnik niepewności w układzie 

światowym, bo obcy inwestorzy w Stanach 

Zjednoczonych mogą się w określonych warunkach 

szybko wycofywać, co poważnie zagrozi 

stabilności całemu układowi. Zabezpieczeniem 

tego układu (zupełnie odwrotnego niż w XIX 

wieku) jest zupełnie inna struktura i jakość inwestycji 

obcych w Stanach Zjednoczonych i inwestycji 

amerykańskich za granicą. 

Relatywnie biedne kraje Azji (Chiny i inni), 

a także inwestorzy z Rosji, z krajów naftowych, ale 

i z krajów zupełnie biednych lokują swe nadwyżki 

w Stanach Zjednoczonych na dość niski procent, 

ponieważ jest to bezpieczne. Znaczna część 

tych środków (być może ok. połowy) jest wykorzystywana 

przez Amerykanów na finansowanie 

rozwoju wybranych, najbardziej awangardowych 

i zwykle szczególnie rentownych sektorów 

28

adań i gospodarki. W ten sposób Amerykanie 

uzyskują też środki na finansowanie swych inwestycji 

w innych krajach. Przybywa ich mniej 

niż inwestycji obcych w Stanach Zjednoczonych, 

ale są za to 2–3 razy bardziej rentowne. Tak wygląda 

mniej więcej, chwiejny układ równowagi 

w przepływach kapitałowych na rynkach międzynarodowych. 

Kraje biedniejsze w dalszym 

ciągu dofinansowują szybszy rozwój technologiczny 

Amerykanów i tym samym umacniają ich 

przewagę w świecie. W tym też układzie można 

dostrzec wzmożoną dziś w OECD motywację, 

aby „rozwĳać się przez innowację”. Nasze raporty 

zgodnie alarmowały, że ta sytuacja jest niezdrowa 

i szkodliwa dla rozwoju handlu światowego 

i poprawy biedniejszej części planety. 

Podkreślano także zagrożenia i straty ponoszone 

na skutek wprowadzania praktyk protekcjonistycznych 

przez Stany Zjednoczone oraz 

ich szerokiej aplikacji przez Unię Europejską 

i Japonię, a także powolne postępy Rundy Doha 

(negocjacje World Trade Organisation – WTO 

w sprawie zniesienia barier handlowych). 

4. OECD współpracowała z Radą Europy od 

lat 60, ale w latach 90 włączono do tej współpracy 

przedstawicieli parlamentów krajów spoza 

Europy: Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Japonii, 

Korei, Meksyku i innych. To wraz z nimi 

ZPRE opracowywało i zatwierdzało raporty 

o stanie gospodarki światowej. 

5. Trzeba podkreślić, że już od początku dekady 

nurtował nas, parlamentarzystów i ekspertów 

Rady Europy, problem kontroli rynków 

finansowych i zapobiegania oraz osłabiania 

efektów krachów finansowych wynikających 

z paniki kapitałowej. Mieliśmy już bowiem doświadczenia 

kryzysów finansowych z przed kilku 

lat w Rosji, w Azji, w Turcji i w Argentynie. 

Coraz większy niepokój budziły też operacje 

spekulacyjne na rynkach finansowych, które 

groziły „pękaniem baniek”. Stwierdzaliśmy, że 

niezwykła ruchliwość kapitałów spekulacyjnych 

bardzo usprawnia i przyspiesza rozwój gospodarczy. 

Bez nowych metod i instrumentów byłby 

on na pewno wolniejszy. Byliśmy jednak coraz 

bardziej przekonani, że dla ochrony słabszych 

banków, firm i ludności, rynki finansowe muszą 

być „bardziej przejrzyste” (more transparent). 

Już w 2002 r. na wniosek Kanadyjczyków 

uchwaliliśmy zalecenie tworzenia dodatkowego 

systemu kontroli parlamentarnej nad rynkami 

finansowymi, uznając kontrolę ze strony rządów 

za niedostateczną. Ja sam, jako sprawozdawca 

na sesji Zgromadzenia, pytałem sekretarza 

generalnego OECD Johnstona w tej sprawie. 

Uchylił się od odpowiedzi, wskazując m.in. na 

skuteczność regulacji bazylejskich. 

W 2005 r. w raporcie K. Vrettosa zażądaliśmy 

ponownie od OECD zbadania funkcjonowania 

kapitałów spekulacyjnych (hedge funds, swaps 

& collaterized debt obligations – CDO) i przedstawienia 

w tej sprawie wniosków politycznych 

rządom państw członkowskich. W tym zakresie 

parlamentarzyści w Zgromadzeniu Rady 

Europy (poszerzonym) ze swymi ekspertami 

wykazali dobre wyczucie niebezpieczeństwa. 

W nieoficjalnych rozmowach z dyrektorami 

centrali OECD poinformowano nas, że konsorcjum 

czołowych banków (było ich zdaje się 

14, w tym większość amerykańskich, 1–2 europejskie 

i żadnego azjatyckiego), z którym rząd 

Stanów Zjednoczonych się konsultuje, odrzuciło 

wszelkie propozycje kontroli międzynarodowych 

rynków finansowych. 

6. Zetknąłem się również z tym problemem 

jako poseł do Parlamentu Europejskiego 

w 2008 r. już po wybuchu kryzysu zapoczątkowanego 

upadkiem Lehman BR. Brałem udział 

w tej debacie. Doszło do ostrej konfrontacji Parlamentu 

z Komisją Europejską. Znaczną większością 

głosów zarówno prawicy jak i lewicy 

zażądano wprowadzenia wzmożonej kontroli 

instytucji finansowych i rynków międzynarodowych. 

Komisja w osobie odpowiedzialnego 

komisarza, Irlandczyka McGreedy stawiała 

zacięty opór. Jeśli chodzi o rządy nie po raz 

pierwszy Francuzi byli zwolennikami większej 

kontroli. Sprawy te były później podejmowane 

przez G-8 i G-20. 

Część I 


KOMENTARZ 


29

Część I 


KOMENTARZ 

Nowa publikacja OECD 

Komentarz do referatu Jana Woronieckiego 

pt. Myślenie strategiczne w OECD wobec wyzwań 

współczesności 


Wypowiedź J. Woronieckiego słusznie 

zwraca uwagę na ogromne zasoby innowacyjnej 

myśli strategicznej, stale 

pomnażane przez OECD, która niewątpliwie 

należy do najbardziej wybitnych organizacji 

międzynarodowych naszych czasów. 

W tej notatce chciałbym zgłosić propozycje 

przygotowania polskiego tłumaczenia i wydania 

Raportu OECD: Perspectives on global development 

2010. Shifting Wealth 1 . Jest to kontynuacja 

studiów międzynarodowych Angus Maddisona 

2 oraz Raportu Banku Światowego Reshaping 

Economic Geography 3 . 

Raport Shifting wealth (Przesuwające się bogactwo) 

jest nową geografią wzrostu, nową geografią 

przesuwającego się środka ciężkości gospodarki 

światowej. Raport składa się z siedmiu 

rozdziałów: 

1. Przesuwające się bogactwo i nowa geografi a wzrostu 

2. Giganty Azji i ich oddziaływania makroekonomiczne 

1 Perspectives on global development 2010. Shifting Wealth, 

OECD Development Centre, Paris 2010. 

2 A. Maddison, The World Economy. A millenial perspective 

and historical statistics, OECD Development Centre, 

Paris 2006. 

3 World Development Report – Reshaping Economic 

Geography, The World Bank, Washington DC 2009; por. 

również Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI wieku, red. 

A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego 

Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 

2009, s. 191–243. 

3. Wzrastające znaczenie relacji Południe – Południe 

4. Przesunięcie się bogactwa oraz redukcja ubóstwa 

5. Rosnąca luka technologiczna oraz świat 4 szybkości 

6. Opanowanie wiatrów zmian Harnesing the 

Winds of Change 

7. Wspólnotowe odpowiedzi na procesy przemieszczającego 

się bogactwa (Collective Response to 

Shifting Weath) 

Wypowiedź J. Woronieckiego 

słusznie zwraca uwagę na 

ogromne zasoby innowacyjnej 

myśli strategicznej, stale 

pomnażane przez OECD, 

która niewątpliwie należy 

do najbardziej wybitnych 

organizacji międzynarodowych 

naszych czasów 

Jest to stosunkowo niewielki Raport (s. 175) 

zawierający innowacyjny zasób informacji i wiedzy. 

Tłumaczenie Raportu na język polski i jego 

publikowanie nie powinno nasuwać większych 

trudności finansowych lub technicznych. Szeroka 

dystrybucja treści Raportu w Polsce będzie 

niewątpliwie elementem globalizującym świat 

naszego myślenia strategicznego, łącznie ze stymulującym 

oddziaływaniem na procesy przygotowania 

Pierwszego Kongresu Polskiej Myśli 

Strategicznej Polonia Quo Vadis? 

30

O przeszłości i przyszłości 

Forum Myśli Strategicznej 

Część I 



Wprowadzenie 

Możemy z poczuciem dobrze spełnionego obowiązku 

analizować dorobek Forum Myśli Strategicznej 

z lat 2008–2010. Forum to zostało powołane 

przez Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim oraz przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. 

Forum działa pod auspicjami Minister Barbary 

Kudryckiej. W latach 2008–2010 odbyło się 20 

spotkań Forum wzbogacających zasoby i metodologię 

naszego myślenia strategicznego. Verba volant, 

scripta manent. Verba 20 spotkań znalazły trwałą formę 

dokumentacji w scripta dwóch specjalnych Biuletynów 

1 PTE redagowanych wspólnie z Polskim 

Towarzystwem Współpracy z Klubem Rzymskim. 

Na tle tego bogatego dorobku chciałbym 

przedstawić trzy refleksje: 

• primo, refleksję definicyjną, 

• secundo, refleksję metafory quo vadis, 

• tertio, refleksję metafory rekonfiguracji sceny 

globalnej. 

I. Refleksja definicyjna 

Warto przypomnieć fundamentalne pytanie, jak 

zdefiniować myśl strategiczną 2 . Otóż w moim 

1 Biuletyn PTE, wydanie specjalne, październik 

2010; Biuletyn PTE, wydanie specjalne, kwiecień 2011. 

2 Por. Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał 

polskiej myśli strategicznej, red. A. Kukliński, Rewasz, 

Pruszków 2010. 

przekonaniu myśl strategiczna rodzi się w procesie 

permanentnej konfrontacji diagnozy doświadczeń 

historycznych z wizją przyszłości. 

W analizie myśli strategicznej trzeba zwrócić 

uwagę na następujące elementy: 

1. Myśl strategiczna kształtuje się jako zjawisko 

długiego trwania, obejmującego przeszłość, 

teraźniejszość i przyszłość. 

2. W długim trwaniu myśli strategicznej pojawiają 

się punkty zwrotne jako głębokie 

i szybkie zmiany struktury i sił napędowych 

rozwoju. 

3. Myśl strategiczna jest myślą wyraźnie określonych 

podmiotów świata polityki, gospodarki, 

kultury, nauki i edukacji. 

4. Postęp myśli strategicznej uzależniony jest 

nie tylko od zjawisk spontanicznego rozwoju 

społeczeństwa, gospodarki, nauki i kultury. 

Myśl strategiczna jest również tworem 

działań sterowanych przez systemy państwa, 

korporacje transnarodowe oraz przez 

systemy organizacji międzynarodowych, takich 

jak ONZ, OECD, Bank Światowy i Unia 

Europejska. W naszym przekonaniu system 

edukacji jest ważnym systemem kreowania 

kultury myśli strategicznej w danym społeczeństwie. 

5. Punktem wyjścia myśli strategicznej jest 

odważna, uczciwa i możliwie obiektywna 

analiza doświadczeń historycznych. Rerum 

cognoscere causas jest być może najważniejszym 

motywem analizy diagnostycznej. 


31

Część I 


6. Albert Einstein powiedział: „Imagination 

is more important than knowledge” (Wyobraźnia 

jest ważniejsza niż wiedza). 

Trudno przecenić rolę wyobraźni w kształtowaniu 

wizji przyszłości, która staje się inspiracją 

tworzenia strategii. W tym kontekście 

pojawia się kluczowe pytanie studiów 

strategicznych: quo vadis? – dokąd idziesz? 

7. Myśl strategiczna jest umiejętnością określenia 

struktury i priorytetów w systemie celów 

rozwoju danego podmiotu. Formułując 

pytanie Polonia quo vadis?, mówimy jednocześnie 

o wizji rozwoju Polski oraz o systemie 

priorytetów, które stają się podstawą decyzji 

strategicznych, określających kierunki 

rozwoju kraju. 

8. W ten sposób dochodzimy do „anatomii” 

myślenia strategicznego obejmującego diagnozy, 

wizje, cele i priorytety. 

W tym kontekście warto podjąć próbę określenia 

warunków gleby i klimatu, w których 

zakwita kwiat myśli strategicznej. Myśl strategiczna 

jest tworem nieprzeciętnych osobowości 

działających w sprzyjających warunkach 

społecznych i politycznych. W tym scenariuszu 

myśl strategiczna jest tworem społeczeństwa, 

które w sposób świadomy buduje własną przyszłość. 

Impulsy myślenia przyszłościowego 

mogą mieć charakter edno- lub egzogeniczny. 

Mogą się rodzić w głębokich pokładach świadomości 

danego społeczeństwa. Zarazem impulsy 

te mogą również mieć źródła egzogeniczne. 

Można tutaj powołać się na przykład Polski. 

Obecny model polskiego myślenia strategicznego 

kształtuje się pod silnym wpływem ideologii 

Unii Europejskiej, która – mimo wszystkich 

słabości – próbuje tworzyć strategie myślenia 

o przyszłości Europy. 

Rozwĳając ten nurt refleksji definicyjnej, 

Forum Myśli Strategicznej włącza się w proces 

przygotowania konferencji międzynarodowej, 

która odbędzie się we Wrocławiu, w czerwcu 

2011, pod tytułem ,,The Renaissance of European 

Strategic Thinking”. 

II. Metafora quo vadis 

jako inspiracja 

strategicznego myślenia 

W moim przekonaniu symboliczne pytanie quo 

vadis? może być iskrą zapalającą płomień strategicznego 

myślenia w szerokich kręgach polskiego 

społeczeństwa. W tym kontekście chciałbym 

proponować wnikliwą lekturę tomu 3 Polonia quo 

vadis?, który jest niewątpliwie nową inspiracją 

dla rozwoju polskiej myśli strategicznej. Ogromnym 

wyzwaniem dla tej myśli jest Hipoteza skoku 

cywilizacyjnego Polski w latach 2010–2030. Całe 

społeczeństwo polskie – nie tylko jego elity polityczne, 

społeczne i naukowe – musi w pełni zrozumieć 

dramatyczne, a może nawet tragiczne 

oblicze dwudziestolecia 2010–2030. 

Potrzebna jest wiedza, wyobraźnia i wola 

moralna, aby prawidłowo ocenić skalę szans 

i zagrożeń tego okresu, który zdefiniuje miejsce 

Polski na nowej globalnej scenie XXI wieku. 

Omawiany tom Polonia quo vadis? ma zalety 

nie tylko naukowe i pragmatyczne. W pewnym 

stopniu jest to dzieło literatury przemawiające 

otwartym, charyzmatycznym językiem, czytelnym 

dla bardzo szerokich kręgów społeczeństwa, 

które może w tym tomie znaleźć inspiracje 

strategicznego myślenia o przyszłości Polski. 

* * * 

Metafora quo vadis pojawia się paralelnie 

w tytule tomu Europa quo vadis? 4 , który ukazał 

się we Wrocławiu w ostatnich dniach grudnia 

2010. W ten sposób model myślenia Polonia quo 


J. Woźniak, Tom Trzeciej Konferencji Krakowskiej, 

Kraków 2010. 

4 Europa quo vadis? Lower Silesian Conference, red. 

A. Kukliński, J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz, 

Marshal’s Office of Lower Silesia, Lower Silesian Foundation 

for Regional Development, Wrocław 2010. 

32

vadis? staje się modelem myślenia o przyszłości 

Europy. 

W omawianym tomie na naszą uwagę zasługuje 

dialog Galar–Kukliński. Podjęta w nim 

próba odpowiedzi na 14 pytań określających 

nowy paradygmat myślenia o przyszłości Europy. 

Wydaje się, że tom Europa quo vadis? jest pewną 

nowością w światowej literaturze przedmiotu. 

Jest to odważne sformułowanie tragicznego 

dylematu losów Europy XXI wieku; wizja renesansu 

Europy versus wizja bankructwa Europy. 

Jak już podkreślałem, Konferencja Dolnośląska 

pt. „Europa Quo Vadis?”, Wrocław 2010, 

otwarła drogę Drugiej Konferencji, Wrocław 

2011, pt. „The Reneissance of European Strategic 

Thinking” 5 . 

III. Metafora rekonfiguracji 

sceny globalnej 

jako inspiracja 

strategicznego myślenia 

Polskie Forum Myśli Strategicznej powinno 

też uwzględnić fundamentalne dzieło Witolda 

Morawskiego Konfiguracje globalne, struktury, agencje, 

instytucje 8 . Warto w tym kontekście przedstawić 

tytuły sześciu rozdziałów tego dzieła: 

Rozdział I – Globalizacja w perspektywie historycznej 

Rozdział II – Ciągłość i zmiana. Liberalizm, konserwatyzm, 

radykalizm 

Rozdział III – Piękna i bestia. Oswajanie rynku, kapitalizmu, 

społeczeństwa? 

Rozdział IV – Globalne rządzenie 

Rozdział V – Siły społeczne wobec wyzwań pracy 

i życia 

Rozdział VI – Tożsamość i różnica. Ład kulturowy 

i poszukująca jednostka 

To jest wielkie dzieło sui generis „sterowanej” 

historii globalizacji. Oczywiście można poddać 

krytyce niektóre kryteria selekcji faktów czy też 

niektóre sądy wartościujące, jednak to nie jest 

najważniejsze. Najważniejsze jest dzieło, które 

stworzyło punkt odniesienia do wielu dyskusji 

strategicznych XXI wieku, w tym dyskusji nowego 

Forum. 

Część I 


Polska myśl strategiczna w sposób nieuchronny 

zmierzy się z wyzwaniem zrozumienia i interpretacji 

największej w dziejach świata rekonfiguracji 

sceny globalnej, która kształtuje się hinc 

et nunc. 

Tej rekonfiguracji poświęcony jest tom 6 

The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?. 

Fascynujące i dramatyczne pytanie, czy 

Wspólnota Atlantycka jest titanikiem XXI wieku, 

powinno być źródłem renesansu myślenia 

strategicznego po obu stronach Atlantyku. 

Pytanie to niewątpliwie warto podjąć w kontekście 

nowego spojrzenia na dzieło T. Gartona 

Asha 7 . 

Konkluzje 

To krótkie opracowanie jest próbą otwarcia dyskusji 

nad przeszłością i przyszłością Forum Myśli 

Strategicznej. Przypomnĳmy, że Forum dysponuje 

cennym dorobkiem 20 spotkań i pewną 

wizją działalności Forum w roku 2011 9 . Wreszcie, 

Forum jest źródłem projektu zorganizowania 

w roku 2011 Pierwszego Kongresu Polskiej 

Myśli Strategicznej Polonia Quo Vadis? 

5 Por. Europa quo vadis? op.cit., s. 310. 

6 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?, 

red. A. Kukliński, K. Pawłowski, WBS-NLU, Nowy 

Sącz 2010. 

7 T. Garton Ash, Free World, Random House, New 

York 2004; polskie wydanie: Kraków 2006. 

8 W. Morawski, Konfiguracje globalne, struktury, agencje, 

instytucje, WN PWN, Warszawa 2010. 

9 Por. Biuletyn PTE, wydanie specjalne, kwiecień 

2011. 


33

„Lektura „Dość” pomaga w odkrywaniu 

prawdziwych „diamentów życia” i ich 

odróżnianiu od fałszywych. Jest przestrogą, 

że w bezwzględnej pogoni za sukcesem 

– często iluzorycznym – łatwo przegapić 

prawdziwe diamenty, wpuszczając do swego 

życia, swojej rodziny, czy firmy zabójcze, 

szybko pleniące się chwasty nierzetelności, 

chciwości i nieuczciwości. „Dość” uczy 

ekonomii i spektakularnie wykazuje jak groźne 

są następstwa lekceważenia jej reguł. Książkę 

powinien przeczytać każdy, kto chce żyć lepiej 

i mądrzej”. 

ELŻBIETA MĄCZYŃSKA 

Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

„Potraktujmy lekturę tej książki osobiście. Autor nie tylko demaskuje z porażającą trafnością mechanizmy, 

które doprowadziły do kryzysu na Wall Street. Dziesięć wskazanych przez Johna Bogla wymiarów, 

w których grozi współczesnemu światu utrata równowagi, każdy z nas może odnieść do swoich finansów, 

swojej firmy, swojego życia. Powiedz „Dość!” zanim nie jest za późno!” 

JACEK SANTORSKI 

psycholog biznesu i przedsiębiorca 

„Co poszło nie tak? Co może, i powinno, pójść jak należy? Błyskotliwy Jack Bogle ma odpowiedzi na te 

pytania. Dość. rozbudzi w was apetyt na więcej” 

JAMES GRANT 

Wydawca „Grant’s Interest Rate Observer” 

„Wspaniała, mądra, pożyteczna i skrząca się dowcipem książeczka Jacka Bogle’a sprawiła, że na myśl 

przyszedł mi inny tytuł: Nigdy dość Jacka Bogle’a!” „Jack Bogle, «sumienie Wall Street», w książce Dość., 

na kilkuset zajmujących stronach przedstawia samo sedno czynionych przez siebie już od półwiecza 

obserwacji, które dotyczą rynków kapitałowych i życia w ogóle. To lektura niezbędna dla tych, którzy 

poważnie myślą o własnej przyszłości, przyszłości swoich rodzin i społeczeństwa.” 

WILLIAM J. BERNSTEIN 

autor książki A Splendid Exchange and The Four Pillars of Investing 

„Dość. nadaje nowe znaczenia słowom, takim jak „zaangażowanie”, „zobowiązanie” i „odpowiedzialność”. 

Bogle pisze jasno i z pasją, a wyznawane przez niego zasady stawiają go nam wszystkim za wzór do 

naśladowania. Dość. to lektura obowiązkowa dla milionów amerykańskich inwestorów rozczarowanych 

dzisiejszą kulturą chciwości, nierzetelnej księgowości, oszukańczego biznesu i niedowładu instytucji 

nadzoru.” 

ARTHUR LEVITT 

były prezes U.S. Securities and Exchange Commission 

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej Polskiego 

Towarzystwa Ekonomicznego 

www.ksiazkiekonomiczne.pl

Ekonomia w warunkach 

gospodarki nietrwałości 1 


Część II 

Strategiczne wyzwania: od wiedzy do mądrości 

Wprowadzenie 1 

Zapoczątkowany na przełomie lat 2007/2008 

w Stanach Zjednoczonych globalny kryzys 

gospodarczy spektakularnie wyeksponował 

charakterystyczny dla współczesnego świata 

stan głęboko „naruszonej równowagi” 2 . Kryzys 

ten przez wielu ekspertów porównywany jest 

z Wielkim Kryzysem okresu międzywojennego. 

W tym kontekście intensyfikuje się debata na temat 

teorii ekonomii, równowagi i modeli ustroju 

gospodarczego. Debata ta ukierunkowana jest 

przede wszystkim na poszukiwanie rozwiązań 

i regulacji gospodarczych, umożliwiających 

ograniczenie ryzyka występowania zjawisk 

kryzysowych i efektywne im przeciwdziałanie. 

W analizach przyczyn kryzysu globalnego 

wskazuje się na błędy w polityce ustroju gospodarczego. 

Między innymi Nouriel Roubini 

podkreśla, że kryzys zadecyduje o przyszłych 

rozwiązaniach, wykreuje przyszłość i ramy 

ustroju gospodarczego (Crises will figure in our 

1 Tekst opublikowany w: Ekonomia i ekonomiści 

w czasach przełomu, red. E. Mączyńska, J. Wilkin, Polskie 

Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s. 59–79, 

oraz w: Zarządzanie konkurencyjnością podmiotów, red. 

E. Skawińska, E. Badzińska, Wydawnictwo Politechniki 

Poznańskiej, Poznań 2010, s. 9–25. 

2 Twórcą koncepcji naruszonej równowagi jest Lester 

Thurow. Zob. L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu: Jak 

dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo 

Dolnośląskie, Wrocław 1999. 

future) 3 . Stąd aktualność pytania o optymalny 

kształt ustroju gospodarczego i przyszłość, dominującego 

do czasu globalnego kryzysu, neoliberalnego, 

leseferystycznego – anglosaksońskiego 

modelu kapitalizmu (What is the future of 

the Anglo-Saxon model of unfettered laissez-faire capitalism?) 

4 . W literaturze przedmiotu podkreśla się 

konieczność zmian ustrojowych ukierunkowanych 

na zmniejszanie zagrożeń kryzysowych 5 . 

Znany ekonomista niemiecki Peter Bofiner zastanawia 

się, czy model wolnorynkowej gospodarki 

jest do uratowania i dlaczego obecnie potrzebne 

jest silne państwo 6 . 

3 “In fact, we believe that understanding and managing 

crises requires a more holistic and eclectic approach 

than is perhaps customary. It’s necessary to check 

ideology at the door and look at matters more dispassionately. 

Crises come in many colors, and what works 

in one situation may not work in another.”, cyt. z wprowadzenia 

do książki Nouriela Roubiniego. Zob. N. Roubini, 

S. Mim, Economics – a Crash Course in the Future of 

Finance, The Penguin Press, New York 2010, s. 6. 

4 Ibidem, s. 4. 

5 “How to reform a capitalism that has delivered serial 

crises instead of delivering the goods on a consistent 

and stable basis. Indeed, while market-oriented reforms 

have taken many emerging market economies out of endemic 

poverty and underdevelopment, the frequency 

and virulence of economic and financial criseshave increased 

in both emerging markets and industrial economies”, 

cyt. za: N. Roubini, S. Mim, op,cit., s. 11. 

6 Ramy ustrojowe porównuje się do swego rodzaju 

klatki. Obrazowo przedstawił to jeden z menedżerów: 

„Gdy tygrys wyrywa się na wolność i sieje spustoszenie 

tylko wariat by go potępiał. Naprawdę winien jest 

ten idiota, który go nie upilnował”, „Tygodnik Forum”, 

Część II 

STRATEGICZNE WYZWANIA: 

OD WIEDZY DO MĄDROŚCI 


35

Część II 



W debacie na temat modeli ustroju gospodarczego 

dochodzi do bezprecedensowo 

ostrych sporów na temat roli poszczególnych 

nurtów, szkół ekonomicznych w kształtowaniu 

ładu gospodarczego. Ekonomiści wzajemnie 

oskarżają się o błędy, które doprowadziły do 

kryzysu, nieładu gospodarczego i niebezpiecznego 

naruszenia równowagi w światowym systemie 

gospodarczym. 

Kryzys globalny wyraźnie naruszył reputację 

ekonomii jako nauki 7 . Już same tytuły publikowanych 

na ten temat tekstów mówią same 

za siebie. Laureat Nagrody Banku Szwecji im. 

Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii (2008 r.) 

Paul Krugman pyta wręcz: „dlaczego ekonomiści 

niczego nie zrozumieli?”, wskazując m.in. na 

groźny syndrom casino finance, shadow banking 

system oraz związany z tym „powrót gospodarki 

kryzysowej” 8 . W książce pod tytułem The Return 

of Depression Economics and the Crisis of 2008 9 

Krugman analizuje kryzysy finansowe, jakie 

wystąpiły w gospodarce światowej w ostatnich 

kilkunastu latach i obciąża za nie przede 

wszystkim doktrynę neoliberalną oraz przedstawicieli 

tzw. szkoły chicagowskiej 10 . Do krytyków 

neoliberalizmu dołączają inni nobliści, 

w tym Joseph Stiglitz 11 i George Akerlof, oraz 

Robert Shiller 12 . 

Krytyka neoliberalizmu i szkoły chicagowskiej 

spotyka się jednak z ostrymi reakcjami 

a nawet reprymendami środowiska akademickiego 

i nie tylko. Natomiast w obronie tego nurtu 

staje m.in. Robert Lucas 13 . Na opinie Krugmana 

szczególnie ostro zareagował reprezentant 

szkoły chicagowskiej, profesor finansów John 

H. Cochrane (How did Paul Krugman get it so 

Wrong?) 14 . Krugmanowi zarzuca się m.in. nadmierną, 

bezkrytyczną wiarę w interwencjonizm 

państwowy (Still looking for a free lunch) 15 . Do 

debaty tej dołączył na polskim gruncie Stanisław 

Gomułka, podzielając taką opinię 16 . 

Ekonomiści wzajemnie 

oskarżają się o błędy, 

które doprowadziły 

do kryzysu, nieładu 

gospodarczego 

i niebezpiecznego 

naruszenia równowagi 

w światowym systemie 

gospodarczym 

Spory na temat ekonomii wyraźnie uwydatniają, 

że „żadna teoria nie jest dziś lepsza od innych”. 

Zwraca na to uwagę m.in. Robert Skidelsky, 

profesor ekonomii i członek brytyjskiej Izby 

9–15.08.2010, nr 32, s. 3; P. Bofinger, Ist der Markt noch zu 

retten? Warum wir jetzt einen starken Staat brauchen, Econ 

Verlag, Düsseldorf 2009. 

7 What went wrong with economics. And how the discipline 

should change to avoid the mistakes of the past, “The Economist”, 

16.07.2009. 

8 P. Krugman, How Did Economists Get It So Wrong? 

“New York Times” 2009, September 2 nd . 

9 P. Krugman, The Return of Depression Economics and 

the Crisis of 2008, W.W. Norton & Co Inc., New York 2008. 

10 P. Krugman, It’s the stupidity economy, http://krugman.blogs.nytimes.com/, 

2009, November 13. 

11 J.E. Stiglitz, Szalone lata dziewięćdziesiąte, WN 

PWN, Warszawa 2006. 

12 G.A. Akerlof, R.J. Shiller, Animal Spirits: How Human 

Psychology Drives the Economy, and Why It Matters for 

Global Capitalism, Princeton University Press, New Jersey 

2009. 

13 R. Lucas, Robert Lucas on economics, “The Economist” 

2009, August 6 th . 

14 Cochrane’s Response to Paul Krugman, in Economics, 

http://modeledbehavior.com/2009/09/11/john-cochrane-responds-to-paul-krugman-full-text/, 

2009, September 

11 th . 

15 Ibidem; W. Leith, Still looking for a free lunch, “The 

Guardian” 2008, December 27 th . 

16 Problematykę tę szerzej przedstawia E. Mączyńska, 

Dylematy kształtowania społeczno-gospodarczego ładu 

przyszłości, w: Co ekonomiści myślą o przyszłości, PAN, 

Warszawa 2009. Por. też E. Mączyńska, Ekonomia a przełom 

cywilizacyjny. Pytania otwarte, Studia Ekonomiczne, 

INE PAN, Warszawa 2009, nr 3–4, s. 137–156. Por. S. Gomułka, 

Krugman, diagnozując przyczyny kryzysu, pomĳa 

znaczące zjawiska, „Obserwator Finansowy”, 24.11.2009, 

http://www.obserwatorfinansowy.pl/2009/10/15/wywiad-z-prof-gomolka/?k=debata 

36

Lordów 17 , konstatując zarazem, że chicagowska 

szkoła ekonomii „nigdy nie była bardziej słaba 

i bezradna niż dziś”. Skidelsky ocenia przy tym, 

że „szkoła ta na to sobie zasłużyła” 18 . 

Spory te wskazują, jak istotna staje się odpowiedź 

na pytanie o kształt rozwiązań ustrojowych 

w zglobalizowanym świecie, rozwiązań 

i regulacji stabilizujących gospodarkę globalną 

i gospodarki krajowe. (How will globalization 

affect the probability of future crises? How will 

we resolve the global imbalances that helped 

create the recent crisis? How, in other words, 

will we reform global capitalism?) 19 . 

Spory na temat ekonomii 

wyraźnie uwydatniają, 

że „żadna teoria nie jest 

dziś lepsza od innych” 

W niniejszym artykule przedstawiane są 

wybrane współzależności między kryzysem 

globalnym a naruszoną równowagą, teorią ekonomii 

oraz modelem ustroju gospodarczego. 

1. Naruszona równowaga, 

kryzys i poprzemysłowa 

gospodarka nietrwałości 

Rozległość i głębokość obecnego kryzysu globalnego 

skłania do pytania, czy może on być uznany 

za typowy, niejako genetyczny przejaw cyklu 

koniunkturalnego, czyli nieodłącznego w go- 

spodarce rynkowej zjawiska „wzlotów i upadków” 

i sinusoidalnego jej rozwoju. Taka ocena 

byłaby bezdyskusyjna, gdyby nie fakt, że kryzys 

ma miejsce w warunkach dokonującego się przełomu 

technologicznego i cywilizacyjnego, zmiany 

paradygmatu (wzorca) rozwojowego. Wyraża 

się to w wypieraniu, w wyniku rewolucji informacyjnej, 

cywilizacji przemysłowej przez bliżej 

jeszcze niedodefiniowaną cywilizację postindustrialną, 

określaną jako cywilizację informacyjną, 

lub gospodarkę opartą na wiedzy. „Żyjemy 

w dwóch epokach jednocześnie, choć mało kto 

ma tego świadomość. Jedna, przemĳająca to kapitalizm. 

Druga, związana z rewolucją informatyczną, 

to epoka internetu. W tamtej na samym 

czubku społecznej piramidy mieliśmy fabrykantów 

i bankierów, a na samym dole – proletariat. 

W epoce, która nadchodzi, na szczytach władzy 

znajduje się mała liczebnie, ale bajecznie bogata 

sieciowa netokracja. Podnóże społecznej piramidy 

zajmuje konsumtariat” 20 – czyli osoby dotknięte 

wykluczeniem społecznym i analfabetyzmem 

cyfrowym. W wyniku rosnącej dynamiki 

przemian we współczesnym świecie gospodarka 

w coraz większym stopniu nabiera cech „gospodarki 

nietrwałości” 21 . Dotyczy to nie tylko 

technologii, produktów, ale i stanowisk pracy, 

metod komunikowania się, produkowania i wymiany 

handlowej, edukacji, a nawet modeli życia 

rodzinnego oraz zawodowego 22 . Rosnąca dynamika 

postępu technologicznego wskazuje, że 

trend nietrwałości będzie się umacniał. W takich 

warunkach nietrudno o zaburzenia i kryzysowe 

sytuacje w gospodarce, co potwierdza chociażby 

fakt, że w ostatnich trzydziestu latach na świecie 

doszło do około stu kryzysów bankowych 23 . 

Część II 



17 R. Skidelsky, Keynes versus the Classics: Round 2, 

Robert Skidelsky’s offi cial website, 2009, October 13 th . 

18 “Chicago School economics has never been more 

vulnerable than it is today – and deservedly so. But the 

attack on it will never succeed unless policy Keynesians 

like Krugman are willing to work out the implications 

of irreducible uncertainty for economic theory”, cyt. za: 

R. Skidelsky, op.cit. 

19 N. Roubini, S. Mim, op.cit., s. 11. 

20 A. Bard, Netokracja i konsumtariat, czyli nowy podział 

społeczny w epoce internetu, http://www.teberia.pl/ 

news.php?id=5250, 2006. 

21 A. Toffler, H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. 

Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996; A. Toffler, 

Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc progu XXI stulecia, 

Zysk i S-ka, Poznań 2003. 

22 A. Toffler, H. Toffler, ibidem. 

23 M. Wolff, Wenn der Markt versagt, “Financial 

Times Deutschland“, 10.01.2008. 


37

Część II 



Z przeglądu literatury wynika, że w analizie 

obecnych dysfunkcji w globalnym świecie 

gospodarczym i towarzyszącej temu erozji systemu 

wartości, w zbyt małym stopniu uwzględnia 

się wyzwania wynikające z przełomu cywilizacyjnego 

i postępującej dezindustrializacji. 

Dramatyczne zagrożenia wynikające z marginalizowania 

w analizach kwestii przełomu 

cywilizacyjnego sugestywnie przedstawił Samuel 

P. Huntington: „O wiele poważniejsze 

od kwestii ekonomicznych i demograficznych 

są problemy wynikające z upadku moralności, 

kulturowego samobójstwa i braku jedności politycznej 

Zachodu” 24 . Zagraża to trwałości rozwoju, 

tym bardziej, że w analizach przemian 

w niedostatecznym stopniu uwzględnia się fakt, 

że obecny kryzys naszego systemu wartości, 

etyki, zaufania jest odzwierciedleniem znacznie 

rozleglejszego kryzysu całej cywilizacji industrialnej 

25 . 

Żyjemy w dwóch 

epokach jednocześnie, 

choć mało kto ma 

tego świadomość. 

Jedna, przemijająca 

to kapitalizm. Druga, 

związana z rewolucją 

informatyczną, 

to epoka internetu 

Na narastającą w wyniku postępu technologicznego 

mnogość oferowanych przez współczesny 

świat możliwości rozwojowych cieniem 

kładzie się nasilająca się trauma społeczna, narastająca 

niepewność i obniżające się poczucie 

bezpieczeństwa, czemu towarzyszy kryzys za- 

24 S.P. Hungtington, Zderzenie cywilizacji, Muza, 

Warszawa 2004, s. 536. 

25 A. Toffler, Zmiana władzy…, op.cit. 

ufania 26 . Do kryzysu zaufania wydatnie przyczynił 

się rosnący od kilku minionych dekad 

stopień odrywania się sektora finansów i przepływów 

finansowych od realnej gospodarki, co 

już samo w sobie może stanowić zarodek kryzysu 

27 . Jak konstatuje John Bogle, znawca świata 

finansów, zaliczany przez „Fortune Magazine” 

do najbardziej wpływowych osób w świecie biznesu 

USA, „w ciągu dwóch minionych stuleci 

Ameryka przestawiła się z gospodarki opartej na 

rolnictwie na gospodarkę opartą na produkcji 

przemysłowej, potem na gospodarkę opartą na 

usługach, a teraz na gospodarkę opartą głównie 

na operacjach finansowych. Jednak ta oparta na 

finansach gospodarka, z definicji, pomniejsza 

wartość wytwarzaną przez przedsiębiorstwa 

produkcyjne” 28 . Choć autor tej opinii nie kwestionuje 

kreowanej przez sektor finansowy wartości 

dodanej (m.in. poprzez tworzenie miejsc pracy), 

to zarazem zwraca uwagę, że im więcej system 

finansowy przejmuje dla siebie, tym mniej zyskuje 

inwestor, który jest bazowym „żywicielem” 

obecnie istniejącego, niezmiernie kosztownego 

finansowo-inwestycyjnego „łańcucha żywieniowego”. 

Wskazuje to na konieczność, podporządkowanej 

efektywności makroekonomicznej, 

racjonalizacji funkcjonowania sektora finansowego. 

W obecnym bowiem kształcie uszczupla 

on wartość „możliwą do wytworzenia przez społeczeństwo” 

29 . Być może jest to jedna z przyczyn, 

że mimo ogromnego i rosnącego potencjału 

produktywności w nowej gospodarce od wielu 

już lat ma miejsce syndrom wygasania tempa 

wzrostu gospodarczego w rozwiniętych gospodarkach 

świata. John Bogle, odnosząc się do tych 

kwestii, dochodzi do wniosku, że „znaleźliśmy 

26 P. Sztompka, Trauma wielkiej zmiany. Społeczne 

koszty transformacji, Instytut Studiów Politycznych 

PAN, Warszawa 2005; P. Sztompka, Zaufanie. Fundament 

społeczeństwa, Znak, Kraków 2007. 

27 D. Tapscott, A. Williams, Wikinomia. O globalnej 

współpracy, która zmienia wszystko, Wydawnictwa Akademickie 

i Profesjonalne, Warszawa 2008. 

28 J.C. Bogle, Enough. True Measures of Money, Business, 

and Life, Wiley, New York 2009, s. 46–47. 

29 Ibidem, s. 24–48. 

38

się w świecie, w którym zbyt wielu spośród nas 

niemalże nic już nie wytwarza, a świat opanowali 

pośrednicy. Handlujemy tylko kawałkami 

papieru wymieniając między sobą tam i z powrotem 

akcje i obligacje, przy okazji wypłacając za to 

naszym finansowym krupierom prawdziwe fortuny. 

W ramach tego trendu koszty automatycznie 

rosną wraz z tworzeniem bardzo skomplikowanych 

instrumentów pochodnych, za których 

sprawą w system finansowy zostały wbudowane 

olbrzymie a niezgłębione rodzaje ryzyka” 30 . 

Odnosząc się do obecnego kryzysu i zachowań 

ponadnarodowych korporacji, w tym banków, 

parafrazując sentencję Winstona Churchilla, 

J.C. Bogle konstatuje, że „nigdy tak wiele nie 

było płacone za tak mało” 31 . Podkreśla zarazem, 

że żyjemy w czasach tyleż wspaniałych, ciekawych 

i inspirujących, co i zasmucających. „Ich 

wspaniałość polega na tym, że korzyści płynące 

z demokratycznego kapitalizmu nigdy wcześniej 

nie były tak powszechnie dostępne na całej kuli 

ziemskiej. Smutek naszych czasów polega zaś na 

tym, że ekscesy tegoż samego – demokratycznego 

kapitalizmu – rzadko kiedy bywały wcześniej 

tak jaskrawo widoczne jak obecnie. Najbardziej 

dobitnie unaoczniły się one podczas trwającego 

już od jakiegoś czasu kryzysu (..) sektora bankowego 

i branży inwestycyjnej, które zaczęły nadmiernie 

wykorzystywać mechanizm dźwigni 

finansowej i polegać na spekulacjach” 32 . 

Burzliwość przemian i ambiwalencja ich 

ocen nieuchronnie przekłada się na przewartościowania 

w teorii ekonomii. 

2. Nowe nurty w teorii 

ekonomii 

W reakcji na przemiany w gospodarce stopniowo 

wyłaniają się nowe nurty w teorii ekonomii, 

jeszcze nie w pełni dodefiniowane, składające 

30 Ibidem, s. 38. 

31 Ibidem, s. 38. 

32 Ibidem, s. 1–2. 

się na transdyscyplinarną „ekonomię złożoności” 

(Complexity Economics). 

Według Andrzeja Wojtyny, „ferment” 

w ekonomii, i to w jaki sposób reaguje ona 

na wysuwane wobec niej zarzuty, wyraża się 

w tym, że „z jednej strony, przede wszystkim za 

sprawą ekonomii behawioralnej, dokonuje się 

daleko idąca rekon strukcja założeń koncepcji 

homo oeconomicus; z drugiej strony, za sprawą badań 

składających się na umowne pojęcie ekonomia 

złożoności, kwestionowany jest tradycyjny 

sposób rozumienia równowagi i dynamiki systemów 

gospodarczych. (…) Wiele wskazuje na 

to, że zachodzące zmiany mogą na dłuższą metę 

zrewolucjonizować nie tylko zakres (przedmiot) 

ekonomii, ale także sposób jej uprawia nia (metodę). 

Z określaniem zmian jako rewolucyjnych 

należy być jednak bardzo ostrożnym i to nie 

tylko ze względu na (….) wpływ czynników 

ideologicznych czy zwykłą ignorancję krytyków, 

ale również ze względu na znaczną adaptacyjność 

ekonomii głównego nurtu. Wówczas 

rewolucyjne zmiany nie muszą być wcale symptomem 

kryzysu, lecz mogą świadczyć o »witalności« 

ekonomii” 33 . 

Globalny kryzys zaognił spory na temat 

teorii ekonomii i jej adekwatności do rzeczywistości 

oraz użyteczności praktycznej podstawowych 

nurtów teorii ekonomii w długookresowym 

kształtowaniu gospodarki. W badaniach 

na ten temat wykazuje się, że reguły optymalne 

dla jednej gospodarki i rzeczywistości gospodarczej 

mogą być nieskuteczne dla innej, co 

powinno być uwzględniane w kształtowaniu 

systemu gospodarczego i w polityce gospodarczej. 

Edmund S. Phelps, laureat Nagrody Nobla 

w dziedzinie ekonomii, wskazuje, że takie podejście 

stanowi jeden z ważnych walorów sformułowanej 

przez Romana Frydmana i Michaela 

D. Goldberga koncepcji Imperfect Knowledge 

Economics 34 . Autorzy ci wykazują, że w epoce 

33 A. Wojtyna, Współczesna ekonomia – kontynuacja 

czy poszukiwanie nowego paradygmatu? „Ekonomista” 

2008, nr 1. 

34 “Another hallmark of the imperfect knowledge 

view is its qualification of fixed policy rules. The neces- 

Część II 




39

Część II 



gospodarki opartej na wiedzy w gruncie rzeczy 

mamy do czynienia z ekonomią niedoskonałej 

wiedzy, wiedzy niepewnej 35 . W takich warunkach 

niedoskonała jest prawda i nieprawdziwa 

pewność. 

W najnowszych 

debatach na temat 

teorii ekonomii 

wskazuje się nie tylko 

na rosnącą rolę analizy 

jakościowej, 

ale i zagrożenia 

wynik ające 

z niedoceniania historii 

myśli ekonomicznej 

Ekonomia zaś jest nauką bazującą na badaniu 

pewnych regularności, prawidłowości. Natomiast 

w warunkach dynamizacji przemian 

narastają trudności zidentyfikowania tych prawidłowości. 

Dlatego też postulują zmianę podejścia 

w naukach ekonomicznych i przesunięcie 

akcentów z analizy ilościowej i modelowania 

matematycznego na rzecz analizy jakościowej. 

Modele matematyczne bazują bowiem na pewnych 

założeniach i prawidłowościach. Stąd też 

w warunkach gwałtownych przemian użyteczność 

tych modeli jest ograniczona. Jak podkreśla 

Robert Shiller, modele, które standardowa ekonomia 

stosuje do badania, analizowania i prognozowania 

rynku, nie uwzględniają istnienia 

sary point is that the optimum rule is not the same from 

one structure of the economy to another. As with the 

rest of macroeconomics, the issues have to be rethought 

in a way that makes the ever-imperfect knowledge of 

market participants and policymakers an integral part 

of the analysis” – cyt. ze wstępu Edmunda S. Phelpsa 

do książki Frydmana i Goldberga, zob. R. Frydman, 

M.D. Goldberg, Imperfect Knowledge Economics: Exchange 

Rates and Risk, Princeton University Press, New Jersey 

2007, s. xiii. 

35 Ibidem. 

baniek spekulacyjnych. „Dlatego analitycy tracą 

orientację, gdy bańka nabiera niebezpiecznych 

rozmiarów, i całkiem się gubią, gdy pęka, wywołując 

kryzys. Ekonomiści praktykujący tzw. 

ekonomię neoklasyczną nie mogą rozumieć mechanizmu 

baniek, skoro zakładają, że rynek to 

miejsce, w którym racjonalni gracze podejmują 

oparte na wiedzy decyzje i ustalają racjonalne 

wartości dóbr” 36 . 

W najnowszych debatach na temat teorii 

ekonomii wskazuje się nie tylko na rosnącą rolę 

analizy jakościowej, ale i zagrożenia wynikające 

z niedoceniania historii myśli ekonomicznej. 

George Akerlof wraz z Robertem Shillerem, 

analizując przyczyny obecnego kryzysu i wynaturzeń 

gospodarczych, eksponują negatywne 

następstwa nie wyciągania wniosków z doświadczenia 

historycznego, w tym wniosków 

z wielkiego kryzysu okresu międzywojennego. 

W książce Animal Spirits traktowanej jako wykład 

nowego nurtu w ekonomii, tzw. ekonomii 

behawioralnej – psychoekonomii, autorzy ci łączą 

teorię keynesowską z osiągnięciami innych 

dyscyplin naukowych, takich jak: socjologia, 

psychologia społeczna, pedagogika, a nawet 

neurologia, antropologia i inne 37 . 

Rolę doświadczenia historycznego wcześniej 

już eksponował, przedstawiciel austriackiej 

szkoły ekonomii, Henry Hazlitt: „wiele 

pomysłów, które dziś uchodzą za wspaniale, 

postępowe i nowoczesne, to w gruncie rzeczy 

nawrót starych błędów oraz kolejny dowód 

prawdziwości powiedzenie, że kto nie zna przeszłości 

skazany jest na jej powtarzanie” 38 . 

W ramach nowego nurtu badań wskazuje 

się zarazem na konieczność wydłużania perspektywy 

badawczej, podczas gdy w doktrynie 

neoklasycznej, neoliberalnej z założenia marginalizowane 

są kwestie futurologiczne. Zgodnie 

z tą doktryną bowiem, przyszłość pozostawia 

36 Rozmowa Jacka Żakowskiego z Robertem J. Shillerem, 

„Polityka”, 5.07.2009, Niezbędnik Inteligenta. 

37 G.A. Akerlof, R.J. Shiller, op.cit. 

38 H. Hazlitt, Ekonomia w jednej lekcji, Znak-Signum, 

Kraków 1993, s. 9. 

40

się do uregulowania przez mechanizm wolnego 

rynku. O negatywnych konsekwencjach 

takiego podejścia zaświadcza obecny kryzys. 

W praktyce przekłada się to na swego rodzaju 

„terror krótkookresowych zysków”, co spektakularnie 

opisuje Michael Lewis, specjalista od 

obrotu papierami wartościowymi z Wall Street 

w swojej najnowszej książce The Big Short: Inside 

the Doomsday Machine 39 . 

O marginalizacji podejścia krótkookresowego 

świadczą też reakcje decydentów gospodarczych 

na obecny kryzys. Kryzys ten w mniejszym 

lub większym stopniu jest traktowany jak 

wypadek przy pracy. Wystarczy się zatem zmobilizować, 

aby przetrwać trudne, kryzysowe czasy. 

Peter Bofiner porównuje takie reakcje do pacjenta 

z zawałem serca, który wierzy, że po pokonaniu 

choroby, będzie mógł prowadzić taki tryb życia 

jak przed zawałem. Wiadomo jak to się kończy 40 . 

Znaczenie dłuższej perspektywy w teorii 

ekonomii jako narzędzia kształtowania gospodarki 

i jej przyszłości dobitnie wyraża opinia 

przedstawiciela szkoły austriackiej Henry’ego 

Hazlitta: „sztuka ekonomii polega na tym, by 

spoglądać nie tylko na bezpośrednie, ale i na 

odległe skutki danego działania czy programu; 

by śledzić nie tylko konsekwencje, jakie dany 

program ma dla jednej grupy, ale jakie przynosi 

wszystkim” 41 . 

Zarazem jednak, jak podkreśla Roman 

Frydman, „w naukach społecznych – a ekonomia 

jest nauką społeczną – nigdy nie ma pewności. 

Kto szuka uniwersalnej pewności, ten 

z natury rzeczy skazany jest na porażkę. (...) Nawet 

najwybitniejsi eksperci nie uwolnią nas od 

niepewności. (...) Nie da się stworzyć sensownej 

ekonomii abstrahującej od nieprzewidywalności 

ludzkich reakcji na sygnały, informacje, polecenia, 

bodźce” 42 . Według Frydmana, jeśli cechą 

39 M. Lewis, The Big Short: Inside the Doomsday Machine, 

W.W. Norton & Company, New York 2010. 

40 P. Bofinger, Czeka nas epokowa zmiana, „Tygodnik 

Forum” 2008, nr 41, s. 8. 

41 H. Hazlitt, op.cit., s. 17. 

42 Ekonomia niepewności. Z Romanem Frydmanem 

o tym, dlaczego ekonomiści wciąż się mylą, rozmawia J. Żawspółczesnych 

czasów jest narastająca niepewność 

i zmienność, to w takich warunkach nie 

pozostaje nic innego, jak uznać błąd za stan naturalny, 

bo, paradoksalnie, rosną wówczas szanse 

na minimalizowanie błędów. 

Do refleksji na temat zawodności teorii i ryzyka 

wynikających stąd błędów skłaniają też 

Nagrody Nobla z dziedziny ekonomii w 2009 

roku. Jedną z nich otrzymała (obok Olivera 

Williamsona) Elinor Ostrom z USA za badania 

dotyczące zarządzania gospodarką. Noblistka 

podważyła powszechne mniemanie oraz teorie, 

jakoby wspólna własność była zawsze nieefektywna 

i nieracjonalnie zarządzana i wobec tego 

podważyła także tezę, że jedyną efektywną 

drogą jest prywatyzacja 43 . 

Pojawia się tu zatem złożony problem jaką 

rolę w procesie przemian pełnić będzie teoria 

ekonomii i poszczególne „szkoły ekonomiczne”. 

Jest to pytanie tym bardziej istotne, że ekonomistów 

i teorie ekonomii obarcza się winą za 

występujące w gospodarce dysfunkcje, w tym 

i za to, że nie udało im się przewidzieć obecnego 

kryzysu (ale także innych) i zapobiec mu 44 . Zarzuca 

się też ekonomistom trzymanie się starych 

„szkół” i ignorowanie przemian w gospodarce. 

Problem zachowawczości ekonomii i ekonomistów 

już przed laty poruszał John K. Galbraith, 

zarzucając Keynesowi, że ten „rozważając 

przyszłość ekonomii nie doceniał głębokiego 

przywiązania tradycyjnych ekonomistów do 

klasycznych wartości i pojęć ani tego, w jaki 

sposób będą one potwierdzane i uzasadniane 

kowski, „Polityka”, 8.03. 2008, nr 10(2644), wyd. 14, 

Niezbędnik Inteligenta, s. 3. 

43 E. Ostrom, Understanding institutional diversity, 

Princeton, Oxford 2005, s. 298. 

44 “Economists need to reach out from their specialised 

silos: macroeconomists must understand finance, 

and finance professors need to think harder about the 

context within which markets work. And everybody needs 

to work harder on understanding asset bubbles and 

what happens when they burst. For in the end economists 

are social scientists, trying to understand the real 

world. And the financial crisis has changed that world”, 

cyt. za: What went wrong with economics…, op.cit. 

Część II 




41

Część II 



w obliczu zachodzących zmian” 45 . Ich siła wynika 

z tego, że służą ugruntowanym zawodowym 

i szerzej pojętym ekonomicznym interesom. 

„W obrębie klasycznej czy neoklasycznej 

tradycji utrzymuje ekonomię przede wszystkim 

ugruntowane, silne zaangażowanie na rzecz 

ustalonych poglądów. Są to rzeczywiście potężne 

więzy. Niewielu ekonomistów chce odrzucić 

to, co w czasie ich dawnych studiów było 

przyjęte, a później w ich własnych wykładach, 

pismach i naukowych, dyskusjach bronione 

i rozwiązane. Wyrzeczenie się tego, czego się 

nauczyli i czego sami uczyli innych, oznacza 

przyznanie się do błędu – a przed tym wszyscy 

się bronimy. Można jeszcze dodać, że się bronimy 

przed wysiłkiem umysłowym, potrzebnym 

do przystosowania się do zmian. Taki wysiłek 

ekonomiści – choć bynajmniej nie tylko oni – 

uważają za niewygodny, a nawet bolesny” 46 . 

Utrzymującą się ciągle siłę teorii klasycznej 

Galbraith przypisuje też potędze interesów 

gospodarczych i przydatności tej teorii w rozwiązywaniu 

problemu władzy w gospodarce 

i polityce. Jeśli bowiem zgodnie z założeniami 

klasycznej ekonomii gospodarką rządzi rynek, 

to tym samym znika problem i zarzut nadużycia 

władzy, a krytyka władzy postrzegana jest 

i objaśniana jako walka z rynkiem. Według Galbraitha 

„w okowach przeszłości i w zrębach klasycznego 

modelu utrzymuje ekonomię tak zwana 

techniczna ucieczka od realnego świata, tj. 

przyjmowanie co prawda logicznych wewnętrznie, 

modelowych założeń (np. czystej konkurencji), 

ale oderwanych od realiów, za to umożliwiających 

modelowanie matematyczne” 47 . 

Powstaje zatem pytanie, czy w obecnych warunkach 

narastającej niepewności w gospodarce 

oraz ambiwalentności ilościowego pomiaru zjawisk 

gospodarczych, a zarazem wzrostu znaczenia 

czynników niewymiernych, jakościowych, 

ekonomia neoklasyczna może pozostać nurtem 

dominującym, czy i w jakim stopniu będzie wypierany 

przez inne nurty, w tym wskazywany już 

nurt „ekonomii wiedzy niedoskonałej”. Pytanie 

to na razie pozostaje nierozstrzygnięte, ale burzliwość 

oraz złożoność współczesnych przemian 

w świecie gospodarczym skłania do opinii o nieuchronnym 

rozwoju ekonomii w kierunku jej 

większej heterogeniczności a zatem i nieuchronnej 

zmianie paradygmatu tej dyscypliny. Zmiany 

te już zostały zapoczątkowane i dotyczą przede 

wszystkim metodologii, w tym m.in. metod pomiaru 

wzrostu gospodarczego. Coraz bardziej 

wyraźna jest bowiem zawodność klasycznych 

miar. Podstawowa miara postępu gospodarczego, 

jaką jest wskaźnik produktu krajowego brutto 

(PKB), zawodzi. Dlatego też trwają poszukiwania 

nowych miar rozwoju, dobrobytu i jakości życia, 

a jedną z nowszych jest Gross National Happiness 

Index (GNH), czyli wskaźnik szczęścia krajowego 

brutto. Grzegorz W. Kołodko postuluje 

rozwĳanie tego kierunku badawczego, proponując 

„Zintegrowany Indeks Pomyślności” 48 . 

Nierównowaga w systemie społeczno-gospodarczym 

przenosi się na światowy system 

gospodarczy. O tym, że świat znajduje się 

w okresie naruszonej równowagi świadczy nie 

tylko kryzys globalny, ale przede wszystkim 

wiele głęboko negatywnych zjawisk, jak chociażby 

coraz bardziej skontrastowane bieguny 

bogactwa i nędzy, nie mówiąc już o naruszaniu 

równowagi ekologicznej. Sprawia to, że komfort 

życia znacznie się zmniejsza. Paradoksalnie dotyczy 

to także większości krajów najbogatszych. 

Bogactwo nie chroni bowiem przed negatywnymi 

następstwami naruszania równowagi, 

zwłaszcza ekologicznej. Degradacja naturalnego 

środowiska prowadzi do ekologicznej dewaluacji 

i wywłaszczenia 49 . 

Kryzys gospodarczy spektakularnie wyeksponował 

nierównowagę między realną sferą 

gospodarki a finansami, ujawniając zarazem 

45 J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka 

historyczna, PWE, Warszawa 1992. 

46 Ibidem, s. 298. 

47 Ibidem, s. 299–300. 

48 G.W. Kołodko, Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, 

Warszawa 2008, s. 272. 

49 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, 

Scholar, Warszawa 2002, s. 51 i nast. 

42

nierównowagę między perspektywą krótko 

i długookresową oraz niedostosowania gospodarki 

do wyzwań przyszłości. Wyraźnie zabrakło 

wizji i wyobraźni strategicznej oraz analizy 

futurologicznej 50 . 

Jak podkreśla Lester Thurow, podobnie jak 

systemy biologiczne, formacje społeczno-gospodarcze 

„wkraczają w okres naruszonej równowagi 

z wolno ewoluującymi lecz mocno ustalonymi 

strukturami. Wyłaniają się zaś z tych 

okresów z radykalnie zmienionymi strukturami, 

które znowu zaczynają ewoluować” 51 . 

Powstaje tym samym pytanie, w jakim 

kierunku ewoluować będą modele ustroju gospodarczego 

w poszczególnych krajach i jaki 

wpływ na tę ewolucję może wywrzeć obecny 

głęboki kryzys globalny. 

3. W poszukiwaniu 

gospodarczego ustroju 

równowagi 

Historia gospodarcza dowodzi, że dokonującej 

się w następstwie przełomu technologicznego 

zmianie wzorca cywilizacyjnego, zawsze towarzyszyły 

zjawiska kryzysowe i destrukcja starego 

systemu na rzecz nowego. Zmiana wzorca 

50 A.P. Wierzbicki, Nowa Futurologia, http://www. 

pte.pl/pliki/2/11/Nowa_Futurologia.pdf 

51 Wg Lestera C. Thurowa naruszenie to wywoływane 

jest przez równoczesne „tektoniczne” ruchy pięciu 

„płyt ekonomicznych”, podskórnych sił przemian: 

– upadek komunizmu, co m.in. (zgodnie z koncepcją 

wahadła) dało podłoże do bezkrytycznej wiary 

w doktrynę neoliberalizmu, 

– gospodarka bazująca na kapitale intelektualnym, 

na wiedzy, 

– demografia, w tym gwałtowny przyrost ludności 

w najbiedniejszych krajach, wzrost mobilności i starzenie 

się społeczeństw, 

– postępująca globalizacja i związana z nią rosnąca 

złożoność i nieprzejrzystość powiązań gospodarczych, 

– świat bez dominującego mocarstwa, co przejawia 

się w stopniowej utracie przez USA mocarstwowej 

hegemonii. 

Por. L.C. Thurow, op.cit., s. 17. 

i burzliwe przemiany przekładały się na zmianę 

modelu ustroju gospodarczego. I tak: cywilizacja 

rolna przyniosła feudalizm, zaś będąca 

wynikiem rewolucji przemysłowej cywilizacja 

przemysłowa przyniosła kapitalizm z późniejszymi 

różnymi jego odmianami. Zarazem zmiana 

ustroju gospodarczego łączyła się ze zmianą 

stratyfikacji społecznej i – co charakterystyczne 

– towarzyszyła temu zmiana typu przekazu, 

narzędzi i metod komunikacji społecznej. Feudałów 

zastąpili kapitaliści, zaś chłopów feudalnych 

– proletariat. Przekształcaniu feudalizmu 

w kapitalizm towarzyszyło przejście od epoki 

słowa pisanego ręcznie do epoki słowa drukowanego. 

Obecnie zaś, będąca wynikiem rewolucji 

informacyjnej cywilizacja postindustrialna to 

era nowego środka komunikacji – języka cyfrowego. 

Towarzyszy temu wyłanianie się nowej, 

najwyższej warstwy społecznej tzw. „netokracji 

cyfrowej” – a na przeciwnym biegunie konsumtariatu, 

jako najniższej warstwy społecznej 52 . 

Zatem rodzi się pytanie, jaki model ustroju 

społeczno-gospodarczego ukształtuje nowa, 

postindustrialna cywilizacja? Jest to pytanie 

istotne tym bardziej, że współcześnie wyraźnie 

pogłębia się nieład w kształtowaniu gospodarki 

światowej i to mimo przestróg i ostrzeżeń 

formułowanych przez intelektualistów reprezentujących 

różne dziedziny nauki, w tym ekonomistów, 

socjologów i innych. Zarazem złożoność 

współczesnego świata podważa zasadność 

poprzestawania na jednym modelu czy jednej 

koncepcji ekonomicznej i wskazuje na zasadność 

heterogeniczności. Johna Kenneth Galbraith 

podkreślał, że „ekonomia nie ma na celu, jak 

się to często myśli, stworzenia doskonałego, ostatecznego 

i niezmiennego systemu. Nieustannie, 

a często z oporami, przystosowuje się do zmian. 

Niedostrzeganie tego – to recepta na zacofanie 

i nawarstwianie się błędów” 53 . Stwierdzenie to 

52 A. Bard, Netokracja i konsumtariat…, op.cit.; 

A. Bard, J. Söderqvist, Netokracja: Nowa elita władzy i życie 

po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 

Warszawa 2006. 

53 J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie…, op.cit., 

s. 313. 

Część II 




43

Część II 



można odnieść także do kategorii „równowagi” 

i modelu ustroju gospodarczego. Nigdy nie 

oznaczają one stanu ostatecznego i niezmiennego. 

Równowaga bowiem zawsze z czasem przechodzi 

w stan nierównowagi, co kreuje rozwój 

i zmiany w gospodarce. 

W warunkach narastającej złożoności 

i tempa przemian heterogeniczność w ekonomii 

może być akceleratorem rozwoju. Już bowiem 

w 1854 r. John Stuart Mill konstatował, że to, co 

„uczyniło europejską rodzinę ludów postępową, 

a nie stojącą w miejscu częścią ludzkości”, 

to nie była „jakaś wyższość, która jeśli istnieje, 

to jest skutkiem, a nie przyczyną; lecz godna 

uwagi różnorodność charakteru i kultury. Jednostki, 

klasy i narody były nadzwyczaj niepodobne 

do siebie; torowały sobie najrozmaitsze 

drogi, z których każda wiodła do jakiegoś wartościowego 

celu; a choć w każdym okresie ci, 

którzy szli różnymi drogami, nie tolerowali się 

nawzajem i każdy zmusiłby chętnie wszystkich 

pozostałych do pójścia jego szlakiem, próby 

wzajemnego hamowania swego rodzaju rzadko 

się udawały i każdy przyjmował z czasem bez 

sprzeciwu dobro, które mu inni ofiarowali” 54 . 

Wskazuje to, że w mnogości dróg, koncepcji 

może tkwić źródło wszechstronnego postępu. 

W zastosowaniach teorii ekonomicznych 

w praktyce niezbędne jest ich dostosowanie do 

realiów. Dlatego też różnorodne koncepcje teoretyczne 

mogą być przydatne w różnych warunkach. 

To nieprzypadkowo obecnie wyraźny 

jest odwrót od neoliberalizmu i nawrót do keynesizmu. 

Keynesizm to bowiem koncepcja na 

trudne, kryzysowe czasy. 

W ekonomii złożoności wyraźny jest trend 

na różnorodność koncepcji ekonomicznych 

i ich zastosowań. Na zasadność takiego podejścia 

wskazuje m.in. Grzegorz Kołodko 55 , ale 

także Immanuel Wallerstein, socjolog, historyk 

i ekonomista amerykański, autor teorii systemów-światów, 

który w napisanej prawie 10 lat 

54 http://prawo.uni.wroc.pl/~kwasnicki/Cytaty- 

Ekon.htm 

55 G.W. Kołodko, op.cit. 

temu książce Koniec świata, jaki znamy dowodzi, 

że nowoczesny system światowy „(...) wchodzi 

w końcowy kryzys i jest nieprawdopodobne, 

by istniał za 50 lat”, znajduje się bowiem w fazie 

„śmiertelnego kryzysu” 56 . Podobne wnioski 

i ostrzeżenia formułuje Alvin Toffler w swoich 

futurystycznych dziełach Szok przyszłości 57 

i Zmiana władzy 58 . 

W warunkach nakładania się kryzysu globalnego 

i przełomu cywilizacyjnego oraz wyraźnych 

symptomów nieładu w światowym 

systemie gospodarczym, specjalnego znaczenia 

nabiera pytanie o optymalny kształt ustroju gospodarczego 

nie tylko w krajach dokonujących 

transformacji ustrojowej, ale także w krajach 

o długich tradycjach gospodarki rynkowej. Model 

ustroju gospodarczego jest bowiem jednym 

z fundamentalnych czynników kształtujących 

jakość rządów i rządzenia na wszystkich jego 

poziomach: od krajowego, a nawet ponadnarodowego 

poprzez lokalny. Ustrój gospodarczy 

wyznacza przy tym ramy dla sektora publicznego. 

Historia gospodarcza dostarcza niestety nader 

wielu dowodów (i to z różnych obszarów 

geograficznych oraz epok), jak kosztowne mogą 

być i są błędy w kształtowaniu ustroju gospodarczego 

59 . 

Obecnie zyskuje na znaczeniu teza, że pierwotne 

źródła obecnego kryzysu i nieprawidłowości 

w gospodarce tkwią przede wszystkim 

w błędach ustrojowych, w tym m.in. w bezkrytycznym 

poddaniu gospodarczej polityki 

56 I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Scholar, 

Warszawa 2004, s. 27 i 151. 

57 A. Toffler, Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 

1998. 

58 Ibidem; A. Toffler, Zmiana władzy…, op.cit. Por. 

też: Sztompka, op.cit. 

59 “Lucky the city with a decent government. Not 

all happy cities resemble one another, but each unhappy 

city is at least partly unhappy for a single reason: misgovernment. 

The quality of government, local and national, 

is the most important factor, apart from the economy, 

in the success (of a city)”, cyt za: Failures at the top, 

“The Economist” 2007, May 3 rd . 

44

ustrojowej doktrynie neoliberalnej 60 . Charakterystyczne, 

że opinie takie formułowane są także 

przez niedawnych jej wyznawców. Do takiego 

grona zaliczyć można m.in. Jeffreya Sachsa, 

który podkreśla, że „znaleźliśmy się między 

dwiema woluntarystycznymi utopiami. Jedna 

kanonizuje rynek, a druga społeczeństwo. 

Większość ludzi dała sobie wmówić, że żadne 

państwo im nie pomoże, a jeśli obieca im pomóc, 

i tak wszystko zmarnuje. Sporo czasu upłynie, 

nim ludzie dadzą się znów przekonać, że bez 

silnego państwa nie da się mieć dobrego społeczeństwa 

ani sprawnej gospodarki” 61 . Podobną 

opinię wyraża też Bofigner, podkreślając wagę 

efektywnego zbilansowania roli państwa i rynku 

w gospodarce 62 . 

Także Galbraith wskazuje na tkwiące 

w doktrynie neoliberalnej źródła nieprawidłowości. 

Podkreśla rozziew między rzeczywistością 

a „konwencjonalną wiedzą” i groźny dla 

gospodarki, przedsiębiorczości i skutecznego 

rządzenia, bezprecedensowy wpływ sektora 

prywatnego na sektor publiczny. Przestrzega 

też przed siłą korporacji ponadnarodowych 

oraz następstwami przejmowania przez menedżerów 

władzy od akcjonariuszy i członków 

rad nadzorczych 63 . 

Z kolei Maciej Bałtowski wskazuje na zagrożenia 

w postaci ewoluowania kapitalizmu ku 

socjalizmowi, co przywodzi na myśli pochodząca 

z 1942 roku schumpeterowską tezę o transformacji 

kapitalizmu w socjalizm 64 . Jednak w odróżnieniu 

od Schumpetera, który stwierdził, że 

60 The level of intervention necessary to stabilize 

the system challenges the sustainability of traditional 

laissez-faire capitalism itself; governments may end up 

playing a much larger direct and indirect role in the postcrisis 

global economy, via increased regulation and supervision. 

Por. N. Roubini, S. Mim, op.cit., s. 9. 

61 J. Sachs, Ekonomista, o niesprawiedliwych społeczeństwach, 

wywiad J. Żakowskiego, „Polityka”, 10.01.2009. 

62 P. Bofinger, Czeka nas epokowa zmiana…, op.cit.; 

P. Bofinger, Ist der Markt noch zu retten? op.cit. 

63 J.K. Galbraith, Gospodarka niewinnego oszustwa. 

Prawda naszych czasów, MT Biznes, Warszawa 2005. 

64 J.A. Schumpeter, Kapitalizm socjalizm demokracja, 

PWN, Warszawa1995, s. 76. 

kapitalizm nie miał szans przetrwania, a o postępującej 

przemianie w socjalizm przesadzają 

nie jego klęski, ale sukcesy, Bałtowski wskazuje 

na klęski kapitalizmu. Stwierdza, że „w ostatnich 

kilkudziesięciu latach następowało swoiste, 

trudno dostrzegalne na pierwszy rzut oka, 

ewoluowanie systemu rynkowego kapitalizmu 

w kierunku systemu cechującego się pewnymi 

elementarnymi przymiotami gospodarki socjalistycznej” 

65 . Przejawia się to m.in. w „doktrynalnej 

podstawie systemu gospodarczego”. Zarazem 

Bałtowski przestrzega przed nadmierną 

wiarą w globalne regulacje gospodarki. Podkreśla, 

że z doświadczeń gospodarki socjalistycznej 

wynikają pewne generalne wnioski dotyczące 

sposobów funkcjonowania tych globalnych regulatorów. 

Ważne jest aby nie zastępować rynku 

– co zawsze prowadzi do różnorodnych, negatywnych 

konsekwencji – lecz ograniczać jego 

zawodności. „Jeśli globalny regulator uwierzy 

w swoją mądrość i swoją omnipotencję, jeżeli 

nie powściągnie konstruktywistycznych zapędów 

i nadmiernego optymizmu antropologicznego, 

to niewątpliwie skończy jak centralny 

planista w socjalizmie. Wydaje się, że jedyną 

możliwością jest, aby działały one zgodnie z logiką 

rynku, »marktkonform«, jak zakłada teoria 

niemieckiej społecznej gospodarki rynkowej” 66 . 

Teza ta jest ważna, tym bardziej, że nawiązuje 

do konstytucyjnego modelu polskiej gospodarki, 

czyli społecznej gospodarki rynkowej. 

Ważna jest także dlatego, że dylematy ustrojowe 

dotyczą i świata, i Unii Europejskiej jako całości, 

a zatem także Polski. Polska jest zarazem 

ilustracją tego, jak trudno o satysfakcjonujące 

rozwiązania dotyczące kształtowania ustroju 

gospodarczego. Mimo bowiem, że transformacja 

ustroju gospodarczego w Polsce została zapoczątkowana 

20 lat temu (w 1989 r.), to kwestie 

ustrojowe nie zostały dotychczas dostatecznie 

satysfakcjonująco rozwiązane. Nie zmienia tej 

oceny fakt konstytucyjnego uznania społecz- 

65 M. Bałtowski, Gospodarka socjalistyczna w Polsce. 

Geneza, rozwój, upadek, WN PWN, Warszawa 2009, s. 2. 


Część II 




45

Część II 



nej gospodarki rynkowej, jako obowiązującego 

modelu ustroju gospodarczego 67 . Także w Traktacie 

ustanawiającym Konstytucję dla Europy 

stwierdza się, że podstawą trwałego rozwoju 

Unii Europejskiej będzie społeczna gospodarka 

rynkowa, co zostało podtrzymane w traktacie 

lizbońskim, zmieniającym traktat o Unii Europejskiej 

i traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską 

68 . 

Wobec ujawniających się wskutek globalnego 

kryzysu dysfunkcji ustrojowych, idea społecznej 

gospodarki rynkowej zyskuje na atrakcyjności. 

Bazuje na teorii ordoliberalnej, a ta 

z kolei nawiązuje do wywodzącej się z czasów 

antycznego Imperium Romanum idei „ordo”, 

której istotą jest ukształtowanie ładu odpowiadającego 

naturze człowieka i zapewniającego 

gospodarce równowagę 69 . Łacińskie pojęcie ordo 

w starożytnej filozofii rzymskiej rozumiane było 

jako stan charakterystyczny dla cywilizowanego 

społeczeństwa, w którym wolne jednostki 

ludzkie mogą w sposób niezakłócony dokonywać 

transakcji w ramach ogólnie obowiązujących 

reguł prawnych 70 . Ordo interpretowane 

jest jako przeciwstawienie anarchii i chaosu 

i z założenia ma charakter normatywny, ukierunkowany 

na stan pożądany. Globalny kryzys 

finansowy przemawia w pewnym stopniu 

za koncepcją SGR. Charakterystyczne bowiem 

jest, że kryzys ten dotyka najpotężniejsze rynki 

kapitalistycznego świata, w tym przede wszyst- 

67 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 

kwietnia 1997 r., DzU, nr 78, poz. 483. 

68 Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, 

DzUrz UE, C 310, t. 47, 16.12. 2004 r.; Traktat z Lizbony 

zmieniający traktat o Unii Europejskiej i traktat ustanawiający 

Wspólnotę Europejską, podpisany w Lizbonie 

dnia 13 grudnia 2007 r. zmiany wprowadzone do 

traktatu o Unii Europejskiej i traktatu ustanawiającego 

wspólnotę europejską, DzUrz UE, C 306, t. 50, 17 grudnia 

2007 r., art. 2, ust. 3. 

69 P. Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna 

koncepcja polityki gospodarczej, WN PWN, Warszawa 

2008. 

70 M.E. Streit, K. Wolfgang, Das institutionelle Fundament 

von Freiheit und Wohlstand – Lektionen der „Freiburger 

Schule“, w: Freiburger Beiträge zur Ordnungsökonomik, red. 

M.E. Streit, Tübingen 1995, s. 113. 

kim USA i Wielkiej Brytanii. W mniejszym stopniu 

ucierpiały kraje o tzw. nordyckim systemie 

gospodarczym, gdzie idee SGR są realizowane 

w praktyce. 

Chociaż opinie na temat modelu SGR są 

dość kontrowersyjne, to analiza jego cech wskazuje, 

że daje on szanse na stworzenie trwałych 

podstaw spójności i równowagi rozwoju społecznego 

i gospodarczego 71 . Idee społecznej 

gospodarki rynkowej cechuje bowiem holizm, 

czyli kompleksowe, całościowe uwzględnianie 

poszczególnych elementów niezwykle złożonego 

systemu, jakim jest ustrój społeczno-gospodarczy 

72 . Idee te korespondują ze sformułowaną 

przez Jeffreya Sachsa koncepcją „ekonomii klinicznej” 

73 . Ekonomia kliniczna to właśnie holistyczne 

podejście w rozwiązywaniu problemów 

społeczno-gospodarczych, łączenie aspektów 

ekonomicznych i społecznych, to podejście wzorowane 

na holistycznej medycynie. Konieczność 

holistycznego podejścia w kształtowaniu 

ustroju gospodarczego podkreśla także Paul 

Krugman, krytykując jednostronność doktryny 

neoliberalnej pośrednio opowiada się za erhardowską 

74 społeczną gospodarką rynkową 75 . 

71 Czym jest a czym nie jest „społeczna gospodarka rynkowa“. 

Meandry interpretacyjne. Rozmowa E. Mączyńskiej 

i P. Pysza z dr Horstem Friedrichem Wünsche – dyrektorem 

zarządzającym Fundacji im. Ludwiga Erharda, „Nowe Życie 

Gospodarcze” 2007, nr 5. 

72 Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości 

praktycznego wykorzystania w Polsce, red. E. Mączyńska, 

P. Pysz, PTE, Warszawa 2003; E. Mączyńska, Ład gospodarczy. 

Pochwała „ordo”, w: Liberalizm we współczesnej 

gospodarce, red. W. Jarmołowicz, M. Ratajczak, Wydawnictwo 

Akademii Ekonomicznej, Poznań 2008. 

73 J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, 

WN PWN, Warszawa 2006. 

74 L. Erhard, Wohlstand für Alle, Econ Verlag, Duesseldorf 

1957. 

75 P. Krugman: „Widziałem przyszłość, to działa”. 

Z zachwytem mówi o oszczędnych autach, nowoczesnych 

systemach komunikacji publicznej i metropoliach 

bez niekończących się przedmieść, w których życie 

bez samochodu jest niemożliwe. Nie wystarczy trochę 

oszczędzać na benzynie. „Będziemy musieli inaczej żyć, 

tak samo jak Europejczycy. Może nie dziś i nie jutro, ale 

niebawem i przez resztę życia”, cyt. za: J. Häntzschel, 

Nie jesteśmy centrum wszechświata, Stany Zjednoczone budzą 

46

Jednak warunkiem efektywnego wdrażania 

w praktyce ordoliberalnej koncepcji społecznej 

gospodarki rynkowej jest jej przystosowanie do 

współczesnych, bezprecedensowo dynamicznych 

przemian technologicznych, społecznych 

i gospodarczych, w tym globalizacji. 

Posumowanie 

Charakterystyczna dla współczesnego świata 

zmienność i „naruszona równowaga” zmuszają 

do poszukiwania nowych, przyszłościowych 

koncepcji teoretycznych i rozwiązań w kształtowaniu 

modelu ustroju gospodarczego ukierunkowanych 

na symbiozę postępu ekonomicznego, 

społecznego i ekologicznego. Wzorcem 

takiego symbiotycznego podejścia są idee społecznej 

gospodarki rynkowej. Nie są one nowe, 

ale współczesność zdaje się coraz wyraźniej potwierdzać 

ich zasadność. W modelu społecznej 

gospodarki rynkowej uwzględniane są bowiem 

nie tylko aspekty ekonomiczne, ale i społeczne, 

ekologicznie, co sprzyja łagodzeniu dysproporcji 

gospodarczych i napięć społecznych. Jednak 

także ten model wymaga dostosowania do 

zmieniających się warunków gospodarczych, 

w tym przede wszystkim do zmieniających się 

(m.in. pod wpływem globalizacji) obszarów 

władzy i kompetencji decyzyjnych. 

Czy, i w jakim stopniu idee społecznej gospodarki 

rynkowej, okażą się przydatne w praktyce 

pokaże przyszłość. Powstaje natomiast pytanie 

o ramy, formy i warunki takiej implementacji. 

Zamiast odpowiedzi posłużę się pytaniem sformułowanym 

przez Thurowa: „W jaki sposób 

system kapitalistyczny ma funkcjonować w erze 

potencjału intelektualnego, jeśli potencjał ten 

nie może być posiadany na własność?” 76 . Zarazem 

powstaje pytanie, jakie rozwiązania ustrojowe 

mogłyby sprzyjać najlepszemu wykorzystaniu 

potencjału wiedzy. Pojawia się tu złożony 

problem, jaką rolę w procesie przemian pełnić 

będzie teoria ekonomii i poszczególne „szkoły 

ekonomiczne”. 

Pytania te traktuję jako otwarte i jako 

przedmiot dalszych refleksji i dyskusji. Potrzeba 

takiej dyskusji z uwzględnieniem refleksji futurologicznej 

staje się coraz bardziej oczywista. 

Mimo, że fukuyamowska teza o końcu historii 

oraz doktryna neoliberalna z założenia marginalizują 

refleksję futurologiczną, pozostawiając 

przyszłość do uregulowania przez mechanizm 

wolnego rynku, to obecnie – wobec trudnych 

problemów świata – potrzeba myślenia o przyszłości 

i działań na jej rzecz oraz potrzeba kultury 

myślenia strategicznego jest coraz powszechniej 

uznawana 77 . 

Dynamizm przemian w światowej gospodarce 

wymusza zmiany paradygmatu ekonomii 

i wzmocnienia jej funkcji jako nauki społecznej. 

Oznacza to, że prawa ekonomiczne nie 

mogą abstrahować od aspektów społecznych, 

stąd konieczność holistycznego i interdyscyplinarnego 

zarazem heterogenicznego podejścia 

w ekonomii. 

Jakkolwiek obecny kryzys globalny przyczynił 

się do zintensyfikowania i zaostrzenia debaty 

ekonomicznej na temat zmian paradygmatu 

ekonomii, to jednak podstawowym podłożem 

przemian jest dokonujący się obecnie przełom 

cywilizacyjny. Jego wielowymiarowość i głębokość 

przemian tworzy otwarte pole dla rozwoju 

„ekonomii złożoności”, w tym ekonomii wiedzy 

niedoskonałej co oznacza eliminowanie jednostronności 

podejścia doktrynalnego, dogmatycznego. 

Wskazuje to zarazem na zawodność 

bazowania na uniwersalnym modelu ekonomicznym 

i „jedynie słusznych” rozwiązaniach. 

Złożoność przemian wymusza przeciwny, rokujący 

większe szanse na powodzenie, oparty na 

heterogeniczności kierunek prac badawczych 

i rozwiązań w polityce kształtowania ustroju 

gospodarczego. 

Część II 



się z rojeń o własnej wielkości i wszędzie czyhających wrogach 

i przeżywają szok, „Tygodnik Forum” 2008, nr 30. 

76 L.C. Thurow, op.cit., s. 29. 

77 A. Toffler, Szok przyszłości…, op.cit., s. 443. 


47

Szansa „złotej dekady” 


Część II 



W 

miesięczniku „Liberte” (maj 2010) Adam 

Michnik na pytanie o szanse nowego 

pomysłu politycznego i nowego ruchu 

politycznego odpowiedział, jak by jeszcze pod 

wpływem dawnego, marksistowsko-deterministycznego 

myślenia, że „jak przyjdzie potrzeba 

na nowy pomysł polityczny, to nowy pomysł się 

pojawi, tak zawsze w historii było. Dzisiaj najwyraźniej 

potrzeby na nowy pomysł nie ma”. Nic 

bardziej błędnego, bo „potrzeba jest matką wynalazków”, 

ale nie koniecznie musi coś urodzić. Żyjemy 

w epoce „światopoglądu matematycznego”. 

Konieczności są względne. A właśnie dziś, w Polsce, 

kiedy potrzeba nowego pomysłu politycznego 

jest coraz bardziej paląca, tego pomysłu w przestrzeni 

politycznej nie ma. Nie raz już tak bywało. 

Rozpoznania kompetentnych analityków są 

jednoznaczne: zbliżamy się do bardzo groźnych 

progów rozwojowych. Z całą ostrością ukazują 

to raporty OECD i UE. Po pomyślnej koniunkturze 

drugiej dekady, o wzroście PKB średnio 

rocznie o 3–5%, zejdziemy w następnej dekadzie, 

jeśli nie będzie istotnych zmian w naszej 

sprawności i strukturze społecznej do średniego 

poziomu 1–1,5% wzrostu rocznie, a równocześnie 

wystąpią ostre konflikty pokoleniowe. Niektórzy 

analitycy przesuwają datę załamywania 

się trendu już na lata 2016–2018. W następnych 

dekadach tempo wzrostu jeszcze bardziej osłabnie 

do ok. 0,5% średniorocznie i możemy na 

długo opaść w rankingach politycznych i cywilizacyjnych 

do wyraźnie słabszej i gorszej kategorii 

krajów cywilizowanych. Będziemy stawać 

się małym krajem starych ludzi. 

Rozpoznania kompetentnych 

analityków są jednoznaczne: 

zbliżamy się do bardzo 

groźnych progów 

rozwojowych 

O tej właśnie groźnej, a wciąż jak by zapoznawanej 

sprawie, traktuje obszernie i wielostronnie 

ważna książka: Quo vadis Polonia?, która jest pracą 

zbiorową pod redakcją Antoniego Kuklińskiego, 

Krzysztofa Pawłowskiego i Jacka Woźniaka 1 . 

Jest to pokłosie ogólnopolskiej konferencji, która 

odbyła się w czerwcu 2010 r. w Krakowie. Tom 

obejmuje referaty 24 autorów. Obok przedstawicieli 

ekspertów władz rządowych oraz władz 

regionalnych Małopolski i Pomorza, szczególnie 

ważne są teksty profesorów: Kuklińskiego, Pawłowskiego, 

Galara, Rybińskiego, Orłowskiego, 

Musioła, Wnuka-Lipińskiego i Szczerskiego oraz 

biskupa Pieronka i posła Olbrychta. Próbują oni 

dawać odpowiedzi na pytania: dokąd idziemy? 

Za kim idziemy? Czy jest potrzebny i możliwy 

„skok cywilizacyjny”? Jak uniknąć załamania 


J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 

Polityki Rozwoju, t. 3, Urząd Marszałkowski Województwa 

Małopolskiego, Kraków 2010. 

48

naszego trendu rozwojowego? Jak pobudzać innowacyjność? 

Co należy zrobić by wykorzystać 

niezwykłą szansę, którą jeszcze ciągle nam daje 

druga, „złota dekada” XXI wieku? 2 Jest również 

ważny ciekawy głos krytycznego oporu przeciw 

„złotej dekadzie” Krzysztofa Krzysztofiaka: 

„bardzo proszę, żadnych rewolucji”. 

W krótkim omówieniu nie można dostatecznie 

wydobyć walorów tej debaty. Poprzestanę 

więc na ogólnym zasygnalizowaniu dużych 

problemów, które powinny stać się przedmiotem 

żywej publicznej debaty w Polsce oraz programów 

partii politycznych – czego dotąd nie ma 

z wyjątkiem żywego sporu o przyszłość emerytur. 

Odnotować więc trzeba groźny fakt deficytu 

myślenia strategicznego w Polsce i niskiej jakości 

tego myślenia, bo opracowań strategicznych 

jest dość sporo (wyliczono ich ponad 400), ale są 

niespójne i powierzchowne. Niepokoi coraz bardziej 

nasza słabość innowacyjna. Nie umiemy 

dotąd promować i premiować innowacyjnych 

przedsięwzięć oraz przedsiębiorstw z sukcesami 

w tym zakresie. Wreszcie wpadliśmy też w pułapkę 

dość łatwych inwestycji strukturalnych 

podejmowanych z pomocą UE, które, jak to podkreśla 

b. komisarz Danuta Huebner, są przydatne, 

ale bardzo nie znacznie pobudzają rozwój. 

Aby wypracować sobie własną podmiotowość 

gospodarczą i polityczną czyli warunki 

życia i rozwój według własnych koncepcji i priorytetów 

(a nie np. pod naciskiem UE), trzeba by 

radykalnie zmienić niektóre aktualne priorytety, 

przekonywać do tego wytrwale opinie publiczną, 

a zwłaszcza istotnie usprawnić nasz system 

oświaty i wychowania, wzmocnić społeczeństwo 

obywatelskie i dość szybko wychodzić z ciążącego 

nam chłopskiego indywidualizmu. Musimy 

też umieć wykorzystać nasz wielki atut: walory 

i dynamikę licznego pokolenia 20 i 30-latków, 

którzy w ciągu ostatnich kilkunastu lat przebili 

się, nie raz z dużym trudem, przez wyższe wy- 

2 K Rybiński, Złota polska dekada, w: Polonia quo vadis?, 

red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka 

Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, 

t. 3, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 

Kreków 2010. 

kształcenie, osiągają już niezły status życiowy, 

a są zaprawieni do ciężkiej pracy i walki. Jest ich 

już ponad 5 milionów i liczba ich będzie jeszcze 

rosła. W odpowiednim klimacie i właściwych, 

skutecznych bodźcach mogliby dużo lepiej niż 

to się dziś jeszcze dzieje wygrać szanse aktualnej 

„złotej dekady” i dużo sprawniej wejść w okres 

zagrożeń, kiedy za 8–10 lat zaczniemy wchodzić 

w nową dekadę, już bez większego wsparcia 

z funduszy spójności, z mniejszym napływem 

kapitału, za to z prawie dwa razy liczniejszą kohortą 

emerytów, większą liczbą dzieci (co daj 

Boże, amen), ale przy mniejszej o 1/3 liczbie pracujących. 

Jeżeli to pokolenie wygra „złotą dekadę”, 

to być może lżej nam przyjdzie przetrwać 

nieuchronny ostry konflikt pokoleń za 10–15 lat. 

Odnotować więc trzeba 

groźny fakt deficytu 

myślenia strategicznego w 

Polsce i niskiej jakości tego 

myślenia, bo opracowań 

strategicznych jest dość 

sporo, ale są niespójne 

i powierzchowne 

Trzeba ożywić w tym zakresie poważną debatę 

publiczną, wciągnąć do niej media, a przede 

wszystkim pobudzić polityków, aby uświadomili 

sobie wreszcie wyzwania, które stoją przed 

nami i jednak wykorzystać być może ostatnią 

szansę w XXI wieku – niezwykle korzystną dla 

nas koniunkturę drugiej „złotej dekady”. Omawiana 

książka stwarza po temu okazję. 

Tymczasem – jak stwierdza prof. Rybiński 

– zbliża się do nas „szkwał rozwojowy”. Mogą 

mu jednak stawić czoła tylko jachty sprawne 

z dobrze wyszkolonymi, zgranymi załogami, 

które będą mogły nawet „wejść w ślizg” i mocno 

przyspieszyć. Niestety patrząc na polskich decydentów 

można odnieść wrażenie, że nie tylko 

nikt nie stawia żagli, ale, że nawet nie bardzo 

wiadomo skąd wiatr wieje. 

Część II 




49

Innowacje przełomowe 

i powszednie 


Część II 



Wprowadzenie 

W nawiązaniu do artykułu Antoniego Kuklińskiego 

1 pragnę tu podkreślić, że nie traktowałem 

nigdy hasła „gospodarki opartej na wiedzy” 

jako paradygmatu i remedium na wszelkie bolączki, 

a raczej jako częściowy rezultat „rewolucji 

informacyjnej”. Przy tym nie jest najważniejsze, 

jak to zjawisko nazwiemy – być może, hasło 

„gospodarki opartej na mądrości” jest bardziej 

nośne – tylko jak dogłębnie i krytycznie zrozumiemy 

związane z nim zjawiska społeczno-ekonomiczne. 

Jednym z takich zjawisk jest pojęcie 

i hasło „innowacyjności”. W tym sensie, niniejszy 

artykuł jest komentarzem do wspomnianego 

artykułu A. Kuklińskiego 2 . 

Po rewolucji informacyjnej 3 nastąpiło upowszechnienie 

oraz przyspieszenie multimedialnej 

reklamy nowych produktów, co owocuje 

wrażeniem, że świat nagle przyspieszył. Jednocześnie, 

głównym hasłem w analizie i stymulacji 

konkurencyjności ekonomicznej stało się pojęcie 

1 A. Kukliński, Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki 

opartej na mądrości. Na spotkanie z enigmą XXI w., 

Biuletyn PTE, Warszawa 2011, to wydanie. 

2 Ibidem. 

3 A.P. Wierzbicki, Polska na drodze do społeczeństwa 

informacyjnego w początkach XXI wieku, „Przegląd Telekomunikacyjny” 

1998, s. 221–228; M. Castells, End of Millenium: 

The Information Age, vol. 1, 2, 3, Blackwell, Oxford 

U.K 2000; A. Bard, J. Söderqvist, Netokracja. Nowa elita 

władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie 


innowacyjności, analizowane w nowych podejściach 

ekonomicznych 4 głównie w terminach zależności 

od ścieżki (innowacyjność jest niezbędna 

dla konkurencyjności, ale nie zapewnia optymalnego 

wyboru nowych wyrobów, gdyż wdrożenie 

innowacji jest zależne od ścieżki kulturowo-ekonomicznej, 

walk oligopolistycznych, standardów 

itp.). Nie wchodząc tutaj w analizę szczegółową 

uwarunkowań innowacyjności 5 , trzeba jednak 

podkreślić zasadnicze rozróżnienie pomiędzy 

odkryciami, wynalazkami oraz innowacjami. 

Odkrycie ma zazwyczaj charakter naukowy, dotyczy 

nowego prawa czy zasady naukowej (choć 

może też mieć bezpośrednie zastosowania, jak 

odkrycie szczepionki przeciw wściekliźnie przez 

Pasteura). Wynalazek jest też odkryciem, ale 

skierowanym do szerszego wykorzystania i ma 

zazwyczaj charakter techniczny, później stymulujący 

zarówno naukę jak i zastosowania społeczno-ekonomiczne 

(tak, jak wcześniejszy wynalazek 

teleskopu stymulował zarówno Galileusza, 

jak i kapitanów okrętów holenderskich). 

Wreszcie innowacja ma potocznie znaczenie 

szersze, obejmujące częściowo wynalazki, 

4 Np. W.B. Arthur, Increasing Returns and Path Dependence 

in the Economy, Michigan University Press, Ann 

Arbor 1994. 

5 Zob. np. A.P. Wierzbicki, Warunki kreatywności 

i innowacyjności dla Europy i Polski, w: Kreatywna i innowacyjna 

Europa wobec wyzwań XXI wieku, red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 

Polityki Rozwoju, Kraków 2010, s. 63–72. 

50

ale także i inne ulepszenia produktów (czy procesów 

technologicznych ich wytwarzania) mające 

na celu ich lepszą użyteczność oraz popyt 

rynkowy. Ze względu na tę wieloznaczność rozumienia 

pojęcia innowacja, niezbędne jest rozróżnienie 

jej rodzajów. Może być ich wiele; dla 

celów niniejszego artykułu przyjmiemy tylko 

dwa zasadnicze rodzaje innowacji: 

• innowacje przełomowe, czyli wynalazki 

o dużym znaczeniu społeczno-ekonomicznym, 

których stopniowe ulepszenie oraz 

społeczno-ekonomiczne upowszechnienie 

(penetracja) powodują znaczne zmiany ekonomiczne, 

społeczne, nawet obyczajowe, 

czy ogólniej kulturowe; przykładem takiej 

innowacji jest telefonia komórkowa; 

• innowacje powszednie, polegające na stopniowych 

ulepszeniach produktów mających 

na celu ich większą użyteczność i konkurencyjność, 

zatem lepszy popyt rynkowy; 

przykładem takiej innowacji jest usługa 

lokalizacji i nawigacji w telefonie komórkowym 

(równoważna do integracji dwóch 

innowacji przełomowych: telefonii komórkowej 

i satelitarnego globalnego systemu 

określania położenia, GPS). 

Jest przy tym naturalne, że firmy rynkowe 

koncentrują się na innowacjach powszednich, 

a z oporem wprowadzają innowacje przełomowe 

(gdyż te ostatnie wymagają zasadniczych 

zmian procesów produkcyjnych, nowych inwestycji, 

nowych kadr, tp.). 

1. Innowacje przełomowe 

dawniej i dzisiaj 

Pojawia się niekiedy teza, że innowacje przełomowe 

dawniej były częstsze, np. w wieku 

XIX, a rzadsze w wieku XX, czy obecnie. Wraz 

z nią pojawia się teza o skracaniu odstępu od 

pomysłu do przemysłu. Opinie takie mogą być 

racjonalizowane w następujący sposób: skoro 

nacisk firm konkurujących na rynku dotyczy 

innowacji powszednich, to mniej jest motywacji 

ekonomicznych i mniej wysiłku intelektualnego 

poświęca się innowacjom przełomowym; natomiast 

innowacje powszednie wymagają szybkiej 

ścieżki od pomysłu do przemysłu. Niestety, 

w stosunku do innowacji przełomowych opinie 

takie nie odpowiadają faktom. 

Po pierwsze, innowacje przełomowe są 

ulepszane i rozpowszechniane z dużym opóźnieniem 

czasowym. Rozpatrzmy kilka przykładów: 

1) Telewizja 

Tuż po wynalazku fotokomórki (przez Josepha 

Maya i Willoughbya Smitha w 1873 roku) Polak, 

Julian Ochorowicz przedstawił w 1878 roku pomysł 

monochromatycznej kamery telewizyjnej; 

równolegle, George R. Carey w Bostonie pracował 

nad podobnymi pomysłami (publikacja w 1880 

roku). W 1884 roku Paul Nipkow wynalazł (bądź 

ulepszył, także ta idea ma dłuższą historię) dysk 

rotacyjny z otworami do skanowania obrazu, 

tzw. tarczę Nipkowa; wiele idei wczesnej telewizji 

wykorzystywało tę tarczę. W 1896 roku Aleksandr 

S. Popov skonstruował antenę nadawczo - 

-odbiorczą (dupleksową), umożliwiającą transmisję 

telewizyjną. W roku 1897 Karl Braun konstruuje 

prototyp lampy kineskopowej, umożliwiającej 

konstrukcję odbiornika telewizyjnego; 

prototyp ten wymagał szeregu udoskonaleń, zanim 

stał się podstawą prac Vladimira Zworykina 

i Kalmana Tihanyi w latach 1920–1928. 

W latach 1918–1925, John Logie Braid wykorzystał 

tarczę Nipkowa do konstrukcji pierwszego 

działającego systemu telewizyjnego, który 

zademonstrował w Londynie w 1925 roku; 

stąd źródła brytyjskie traktują go jako wynalazcę 

telewizji. Praktycznie jednak, telewizja 

w pełni elektroniczna zaczęła się od wynalazku 

„ikonoskopu” – pierwszej funkcjonującej elektronicznej 

kamery telewizyjnej (Vladimir Zworykin, 

kamera w 1923 roku, połączenie kamery 

z odbiornikiem telewizyjnym w oparciu o prace 

Kalmana Tihanyi w 1928 roku). Stąd źródła 

amerykańskie jako wynalazcę telewizji traktują 

Vladimira Zworykina (urodzonego i wykształ- 

Część II 




51

Część II 



conego w Petersburgu, ale działającego w Stanach 

Zjednoczonych). Po tym wynalazku już 

stosunkowo szybko, bo w roku 1931, nastąpiły 

pierwsze eksperymentalne transmisje telewizyjne 

w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, 

ZSRR. W 1936 roku nastąpiła pierwsza telewizyjna 

transmisja medialna, przez BBC w Anglii. 

W Polsce eksperymentalna stacja telewizyjna 

powstała już w 1937, z inicjatywy Janusza 

Groszkowskiego, po przygotowaniach z udziałem 

Polskiego Radia oraz Państwowego Instytutu 

Telekomunikacji w latach 1935–1936. Wojna 

światowa przerwała te prace. Pierwsza medialna 

transmisja telewizyjna po wojnie nadana 

została w 1952 roku z Instytutu Łączności, kontynuatora 

Państwowego Instytutu Telekomunikacji, 

w Warszawie. Jednakże odbiorniki telewizyjne 

były droższe od niewielkich samochodów, 

telewizji) zainicjowana była ok. 1948 roku, ale 

rozpowszechnieniu społeczno-ekonomicznemu 

uległa (i to w Stanach Zjednoczonych Ameryki 

Północnej) w latach 1960–1990 (zob. rys. 1). Zauważmy, 

że etap udoskonalania idei innowacji 

przełomowej – od samej idei do momentu, 

w którym zacznie się penetracja rynkowa (jak 

wskazano na rys. 1) – może być nawet bardzo 

długi; etap ten nazwiemy opóźnieniem czystym, 

zaś wraz z penetracją rynkową – opóźnieniem 

całkowitym. Na przykład, telewizja 

cyfrowa wykazuje też ogromne opóźnienia– początkowa 

idea dyskutowana była wśród specjalistów 

jeszcze przed rokiem 1960, praktycznego 

przetwarzania sygnału telewizyjnego na sygnał 

cyfrowy dokonano w roku 1985, szerokiego rozpowszechnienia 

telewizji cyfrowej w Polsce nie 

odnotowano jeszcze w roku 2010. 

Rysunek 1 

Penetracja rynkowa technik elektrycznych i elektronicznych w Stanach 

Zjednoczonych Ameryki Północnej w latach 1921−2000 

Żródło: Według http://www.ntia.doc.gov/ntiahome/fttn00/chartscontents.html 

staniały dopiero po roku 1960. Z tych powodów 

trudno jest określić opóźnienie od pomysłu do 

szerokiego społecznego wykorzystania telewizji. 

Jeśli liczyć w Polsce czas tego opóźnienia od 

okresu działalności Ochorowicza do transmisji 

wyemitowanej przez Instytut Łączności, to wyniesie 

on ok. 75 lat; ale w Polsce jest to znamienne, 

że miewamy nowatorskie pomysły w skali 

światowej, a ich wykorzystanie nadmiernie się 

opóźnia. Telewizja kolorowa (która była innowacją 

powszednią w stosunku do samej idei 

2) Telefonia mobilna 

Nie będziemy tu przytaczać historii telefonii 

mobilnej, tak jak powyżej historii telewizji; 

wystarczy stwierdzić, że telefonię komórkową 

wynaleziono (dla celów wojskowych) ok. 1940 

roku, ale dopiero wiele lat później telefony mobilne 

(zwane jeszcze w latach 80 telefonami-cegłami, 

ze względu na ciężar akumulatorów niezbędnych 

do ich zasilania) zminiaturyzowano 

52

i rozpowszechniono. W Stanach Zjednoczonych 

Ameryki Północnej rozwinęła się oligopolistyczna 

walka o standardy, z której w roku 1991 

skorzystała firma Radiolinja w Finlandii, wykorzystującą 

system GSM (standard Global System 

of Mobile Telecommunications) 6 . Szybko potem, 

także w Finlandii, skonstruowano i wyprodukowano 

w pełni miniaturowe telefony mobilne, 

zaczynając od firmy Nokia (w 1992 roku; firmy 

Ericsson, Motorola, Philips, Siemens, niektóre 

z nich – jak Motorola – będąc w posiadaniu 

nach Zjednoczonych Ameryki Północnej (rys. 1) 

oraz telefonii komórkowej w Polsce. Otóż maksymalna 

prędkość dla telewizji kolorowej, ok. 

1967 roku, wynosiła ok. 9,5%/rok; dla telefonii 

komórkowej, ok. 2007 r. (40 lat później, po rewolucji 

informacyjnej!) wynosiła ona ok. 10,2%/rok 

(w przeliczeniu na wartości względne w stosunku 

do wartości nasycenia, większej tu od 100%). 

Zatem nie obserwujemy tu zasadniczego przyspieszenia: 

procesy penetracji rynkowej były 

i pozostają powolne. 

Część II 



Rysunek 2 

Penetracja telefonii komórkowej w Polsce. Porównanie danych historycznych 

z aproksymacjami krzywą logistyczną i krzywą Gompertza 

Źródło: J. Grzegorek, Zróżnicowanie terytorialne i czasowe tempa penetracji społecznej technik informacyjnych. Regio Futures, 2011 (w druku). 

nawet dominujących patentów, opóźniły się 

jednak nieco w porównaniu z sukcesem Nokii). 

W rezultacie Finlandia, a za nią Szwecja, stały 

się wiodącymi państwami w rozwoju telefonii 

mobilnej, nawet jeśli pierwsze sieci komórkowe 

pierwszej generacji powstały najpierw 

w 1979 roku w Tokio oraz w 1983 roku w Chicago. 

W Polsce, penetracja telefonii komórkowej 

rozpoczęła się dopiero ok. 1995 roku, do dzisiaj 

nie jest jeszcze zakończona (zob. rys. 2). 

Ciekawe jest porównanie maksymalnych 

prędkości penetracji telewizji kolorowej w Sta- 

6 Standard ten został faktycznie przyjęty w Europie, 

podczas gdy w Stanach Zjednoczonych Ameryki 

Północnej trwała walka pomiędzy zwolennikami dwóch 

podobnych standardów CDMA i TDMA, co opóźniło 

tam rozwój telefonii mobilnej drugiej generacji. 

3) Hipertekst w Internecie 

Równie (a może nawet bardziej) przełomowe jak 

sam internet było zapoczątkowanie w internecie 

usług WWW, World Wide Web, opartych na pojęciu 

„hipertekstu”, czyli tekstu składającego się 

z niezależnych części zwanych leksjami, połączonych 

ze sobą poprzez hiperłącza (takie miejsca, że 

odwołanie się do nich – „kliknięcie” – powoduje 

przeniesienie się do innej leksji). Idea ta pochodzi 

od Vannevara Busha, twórcy pierwszego komputera 

analogowego, który w artykule As We May 

Think 7 sugerował taką organizację informacji dla 

7 V. Bush, As We May Think, „The Atlantic Monthly” 

1945, No. 176, s. 101–108. 


53

Część II 



lepszego jej wykorzystania przez człowieka i maszyny. 

Sam termin hipertekst zaproponował Theodor 

H. Nelson w 1965 roku; natomiast praktyczne 

wykorzystanie tych pojęć 8 nastąpiło w pracach 

Timothy Berners-Lee wraz z zespołem współpracowników 

z CERN, ośrodka badań nad fizyką elementarną 

w Szwajcarii, którzy w latach 1990–1992 

zaimplementowali ideę hipertekstu w specjalnie 

do tego celu stworzonym protokole HTTP oraz 

języku HTML. Na tej podstawie, CERN w 1992 

roku 9 uruchomił pierwszy serwer WWW, w 1993 

roku powstała pierwsza graficzna przeglądarka 

Mosaica, a łatwość sięgania do informacji na całym 

świecie przez jedno „kliknięcie” zapewniła 

ogromnie szybki rozwój sieci WWW. 

Prawidłowości zaobserwowane na tych 

trzech przykładach powtarzają się w stosunku 

do innych innowacji przełomowych. Innowacja 

modulacji częstotliwości (FM), przełomowa dla radiodyfuzji, 

wynaleziona ok. 1920 roku nie znalazła 

szerszego zastosowania aż do roku ok. 1965, 

z powodu oligopolistycznych walk patentowych. 

Innowację przełomową (zastępującą dawne 

dyskietki) pamięci ulotnej, ale zachowującej swój 

stan długo po odłączeniu zasilania, opartej na 

bramkach NOR lub NAND przypisuje się Fujio 

Matsuoka z firmy Toshiba (rok 1984), jednak firma 

ta nie wykorzystała go rynkowo. W kilka lat 

później grupa młodych badaczy w Singapurze 

usiłowała wprowadzić na rynek rodzaj pamięci 

ulotnej jako wtyczki w standardzie USB (dzisiaj 

zwanej pendrive), ale ich wysiłki też nie zostały 

podjęte szybko przez firmy rynkowe. Dopiero 

8 Jak zwykle w takich przypadkach, mamy tu do 

czynienia ze sporem o pierwszeństwo autorstwa idei. 

Timothy Berners-Lee stworzył WWW niezależnie, chociaż 

idee tam wykorzystane są w rzeczywistości starsze; 

Theodor Nelson krytykuje język HTML twierdząc, ze 

stosowane tam są niedopuszczalne uproszczenia, których 

on chciał uniknąć; natomiast Vannevar Bush nie 

używał terminów „hipertekst” oraz „hiperłącze”, chociaż 

opisuje odpowiadającą im organizację informacji. 

9 Jeśli na przykładzie hipertekstu policzyć opóźnienie 

od pomysłu do początków szerokiego społecznego 

wykorzystania, uzyskujemy opóźnienie 47 lat. Faktyczna 

dalsza penetracja społeczno-ekonomiczna internetu 

wraz z WWW jest podobnie powolna, jak dla telewizji 

kolorowej, czy telefonii mobilnej (zob. np. rys. 1). 

wprowadzenie na rynek w roku 2000 przez firmę 

Trek z Singapuru pierwszej wtyczki zwanego 

Thumb Drive spowodowało odpowiedź ze strony 

IBM, ostrą konkurencję oraz walkę o pierwszeństwa 

patentowe pomiędzy firmami dalekowschodnimi 

i amerykańskimi. Tak więc nawet 

w przypadku wynalazku odpowiadającego na 

tak oczywistą potrzebę społeczną, czysty czas 

opóźnienia wyniósł 16 lat, a łączny czas opóźnienia 

(uwzględniając dynamikę penetracji rynkowej 

tego produktu) sięgnie zapewne 40–50 lat. 

Można wyliczyć jeszcze kilkanaście innych 

przykładów niedawnych innowacji przełomowych, 

z których niektóre nie doszły jeszcze do 

etapu penetracji rynkowej, są na etapie opóźnienia 

czystego. W każdym bądź razie teza, że 

innowacje przełomowe są dzisiaj mniej intensywne, 

niż dawniej, nie pokrywa się dobrze ze 

stanem faktycznym. Jak się wydaje, innowacje 

przełomowe są dokonywane raczej z ciekawości 

badawczej, niż w oczekiwaniu zysku; chociaż ta 

druga motywacja też występuje, ale nie jest ona 

decydująca. Tak więc koncentracja chęci zysku 

na innowacjach powszednich nie wpływa istotnie 

na częstość, a nawet na szybkość penetracji 

innowacji przełomowych. 

2. Rewolucja informacyjna 

a innowacje powszednie 

Trzeba jednak też dobrze rozumieć uwarunkowania 

innowacji powszednich, wynikające 

z rewolucji informacyjnej. Wymienić tu można 

kilka bardziej istotnych uwarunkowań. 

1) Oligopolizacja rynków wysokiej techniki 

Rewolucja informacyjna oraz oparcie gospodarki 

na wiedzy powodują, że koszty krańcowe 

produktów wysokiej techniki stają się 

nieporównywalnie małe w stosunku do cen 

rynkowych; oznacza to naturalną oligopolizację 

rynków wysokiej techniki. Firmy małe, 

oferujące ceny bliskie kosztom krańcowym, po 

prostu łatwo bankrutują (lub są wykupywane 

przez firmy duże, które natychmiast podnoszą 

54

ceny). Natomiast duże firmy oligopolistyczne 

oczywiście dążą do innowacji powszednich, 

ale je odpowiednio dawkują, opóźniają je w porównaniu 

z możliwościami rzeczywiście wolnego 

rynku (a innowacje przełomowe oczywiście 

opóźniają jeszcze bardziej). 

2) Różnorodność narzędzi 

software’owych 

Z drugiej strony, innowacje powszednie są zasadniczo 

ułatwione po rewolucji informacyjnej, 

gdyż bardzo często mają one charakter software’owy, 

modyfikacji oprogramowania. Oprogramowanie 

stanowi podstawowe narzędzia epoki 

po rewolucji informacyjnej; a zasadniczą cechą 

tych narzędzi jest ich wewnętrzna różnorodność, 

możliwość narzędziowej odpowiedzi na niemal 

dowolne potrzeby (tzw. wirtualizacja usług sieciowych 

wywołuje wrażenie, że wszystko jest 

możliwe). Jest to cecha zarówno pozytywna, 

jak i niebezpieczna (bo wrażenie to jest jednak 

błędne); i mimo negatywnych cech oligopolizacji 

rynku, ograniczenie prędkości zmian innowacji 

powszednich ma też cechy pozytywne. 

3) Konflikt o własność wiedzy 

Skoro wiedza stała się podstawowym zasobem 

produkcyjnym, napędzającym innowacje powszednie, 

to nieuchronne jest dążenie korporacji 

rynkowych do korporacyjnej prywatyzacji 

wiedzy. Odbywa się to pod hasłami „własności 

intelektualnej”, ale naprawdę nie chodzi tu 

o własność intelektualną jednostki, tylko korporacji 

(indywidualny autor często woli, aby 

jego książka była bardziej popularna, bo to zapewni 

mu lepszą pozycję w świecie; natomiast 

to wydawca ma główne zyski z ograniczenia 

nakładu; itd. w innych przykładach). Firmy 

farmaceutyczne sprywatyzowały swą wiedzę 

w stopniu maksymalnym, ale dotyczy to dzisiaj 

wszystkich większych korporacji. Z drugiej 

strony, nawet pracownik firmy, przygotowujący 

dla niej nową, powszednią innowację, nie opiera 

się wyłącznie na wiedzy będącej własnością 

firmy, ale w znacznym stopniu wykorzystuje też 

wiedzę publiczną, intelektualne dziedzictwo 

ludzkości 10 . I lepiej jest dla społeczeństwa, jeśli 

znaczna część wiedzy pozostaje własnością publiczną, 

gdyż wiedza nie zużywa się, a pomnaża 

przy intensywnym, wspólnym użyciu (nie jest 

dobrem degradowalnym i nie obowiązuje dla 

niej tragedia wspólnoty 11 . Konflikt o własność 

wiedzy może stać się podstawowym konfliktem 

epoki po rewolucji informacyjnej, gdyż, z jednej 

strony, korporacje będą dążyły do maksymalnej 

korporacyjnej prywatyzacji wiedzy, z drugiej zaś 

strony nawet ich pracownicy będą chcieli korzystać 

z otwartego dostępu (Open Access) do źródeł 

wiedzy wytworzonych za pieniądze publiczne. 

Wnioski 

W tym krótkim artykule podkreśliłem konieczność 

dobrego zrozumienia różnic pomiędzy 

innowacjami przełomowymi a innowacjami powszednimi. 

Innowacje przełomowe rządzą się 

odmiennymi prawami, wynikają z ciekawości 

poznawczej, ich społeczno-ekonomiczna penetracja 

podlega znacznym opóźnieniom i jest 

procesem powolnym. Innowacje powszednie 

wynikają z działalności ekonomicznej, są motywowane 

potrzebą zaoferowania kupującym 

wciąż nowych wersji produktów, czyli skrócenia 

ekonomicznego czasu życia produktu. 

Wrażenie przyspieszenia zmian świata wynika 

zatem z medialnego nacisku reklamy innowacji 

powszednich, nowych odmian produktów, 

prób przekonania konsumentów, że powinni 

kupować nowe samochody co trzy lata, komputery 

co dwa, zaś aparaty komórkowe co rok. 

10 Zob. A.P. Wierzbicki, Y. Nakamori, Creative Space: 

Models of Creative Processes for the Knowledge Civilization 

Age, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 2006; Creative 

Environments: Issues of Creativity Support for the Knowledge 

Civilization Age, eds A.P. Wierzbicki, Y. Nakamori, 

Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 2007. 

11 Zob. L. Lessig, Free Culture: the Nature and Future 

of Creativity, Penguin Books, London 2004 (wyd. polskie 

Wolna kultura, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 

Warszawa 2005). 

Część II 




55

Opinia o książce 

Guntera Pauli 

pt. The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs 

(Błękitna Ekonomia, 10 lat, 100 wynalazków, 100 milionów miejsc pracy) 

Część II 



Roman Galar 

Książka, aspirująca do statusu Raportu dla 

Klubu Rzymskiego, zawiera ok. 340 stron. 

Otwiera ją 6 stron zawierających kilkadziesiąt 

cytatów z pochwał pochodzących od 

różnych autorytetów. Potem następują spis 

rzeczy i przedmowa. 250 stron zajmuje tekst 

główny podzielony na 14 rozdziałów i epilog. 

50 stron zajmują dwa aneksy, biografia i indeks. 

Książka przedstawia 100 innowacji „inspirowanych 

przez naturę” w kontekście „modelu kaskadowania 

bezodpadowego energii i składników 

odżywczych”. 

The Blue Economy to książka, która powinna 

się podobać. Wychodzi naprzeciw realnym obawom 

o przyszłość nadmiernie eksploatowanej 

planety. Przedstawia obszerny zbiór przykładów, 

jak ludzka inteligencja i przedsiębiorczość 

stworzyły lub obiecują stworzyć przyjazne środowisku 

miejsca pracy. Główna teza, że człowiek 

współczesny może wiele się nauczyć studiując 

rozwiązania Natury, jest niewątpliwie 

słuszna, choć nieco banalna. Widoczne są usiłowania 

objęcia tych przykładów swojego rodzaju 

teorią oraz wielki wysiłek włożony w promowanie 

prezentowanego podejścia. Nie budzi też 

wątpliwości pasja i optymizm autora. 

The Blue Economy nie należy jednak do książek, 

które by mnie osobiście zafascynowały. Nie 

miałem ochoty ani przeczytać jej jednym tchem, 

ani też wracać do niej z przyjemnością. Nie wykluczam, 

że wśród prawdziwie nowoczesnych 

czytelników może się ona spotkać z większym 

zainteresowaniem. Ja sam zapoznałem się systematycznie 

z pierwszymi tylko rozdziałami, 

a potem raczej weryfikowałem, czy moje wrażenia 

nie były aby zbyt pochopne. 

The Blue Economy 

Wychodzi naprzeciw 

realnym obawom 

o przyszłość nadmiernie 

eksploatowanej planety 

Autor jest rzecznikiem dobrych spraw, jakimi 

są uchronienie planety przed degradacją i zapewnienie 

ubogim społecznościom godziwych 

warunków życia. Ta świadomość skłania do 

zastosowania taryfy ulgowej w ocenie zawartych 

w niej myśli. Warto przytoczyć wymĳającą 

(moim zdaniem) opinię Elie Wisela zamieszczoną 

w otwierających książkę „Pochwałach”: 

„Mimo, że wiem zbyt mało o ekologii to idee 

i inspiracje wysuwane w The Blue Economy zasługują 

na naszą największą uwagę”. Zgadzam 

się co do idei i inspiracji. Mam wątpliwości dotyczące 

interpretacji i wniosków. 

Autor proponuje „Blue Economy” jako alternatywę 

wobec kompromitującej się właśnie 

56

„Red Economy”, która bazowała na zadłużeniu 

(nawiązanie do kolorów oznaczających w księgach 

rachunkowych „ma” i „winien”) oraz „Green 

Economy”, która nie spełniła oczekiwań 

i wymagała nadmiernych dotacji. Błękitna Ekonomia 

ma zapewnić, że ekosystemy utrzymają 

swoją ścieżkę ewolucyjną, tak że wszyscy będą 

mogli korzystać z dobrodziejstw naturalnego, 

niekończącego się strumienia kreatywności, 

adaptacji i obfitości. Taka egzaltowana percepcja 

Natury – choć ujmująca w swojej ufności – wydaje 

się mało realistyczna. 

Autor podejmuje wyzwanie: „zamodelowania 

ekonomicznego systemu, który nie produkuje 

odpadów i emisji, a jednak stwarza miejsca 

pracy, przyczynia się do rozwoju kapitału 

społecznego i nie pociąga za sobą wyższych 

kosztów” 1 . Ideę tą trafnie wyraża Collin M. Le 

Duc: „Jako menadżerowie inwestycyjni zawsze 

szukamy wielkich unikalnych idei, na których 

można zarobić, rozwiązując przy okazji największe 

problemy świata” (Pochwały). Cóż, osobiście 

pozostaję jednak zwolennikiem poglądu, 

że „darmowe obiady” nie istnieją. 

Natura uprawia 

gospodarkę naturalną 

i lokalną, a nie 

finansową i globalną. 

Autor czasami to 

zauważa, ale trudno 

dostrzec, by wynikało 

z tego jakieś istotne 

przewartościowanie 

ogólnej koncepcji. 

Generalnie, Autor ma rację wskazując, że 

Natura nieustannie demonstruje, jak można 

wytwarzać lepiej, oszczędniej i bezpieczniej, 

i że naśladując jej metody można doskonalić 

nasze metody produkcji. Jeśli jednak nie robimy 

tego dzisiaj na dostatecznie szeroką skalę, to 

głównie dlatego, że wciąż brakuje nam potrzebnej 

wiedzy. Produkujemy prymitywnie nie ze 

złej woli, ale ponieważ lepiej nie potrafimy. Postępy 

w dziedzinie fizyki, chemii, biologii i nauk 

systemowych zmieniały i nadal będą zapewne 

zmieniać tę sytuację. Niektóre z zamieszczonych 

w książce inspirujących przykładów wyraźnie 

na to wskazują. Postępy te jednak wyłaniają 

się w sposób znacznie bardziej kapryśny, 

niż Autor zdaje się zakładać. 

Generalnie, Autor raczej się myli twierdząc, 

że z rozwiązań natury dadzą się skopiować 

wzorce użyteczne dla obowiązującego modelu 

ekonomicznego. Owszem, natura sprawnie 

wytwarza i utylizuje, ale korzysta przy tym na 

miejscu z zasobów dostępnych miejscowo. Nie 

wykazuje przy tym objawów zrównoważonego 

rozwoju, raczej zrównoważonego trwania. 

Natura nie eksportuje, nie negocjuje cen, nie 

zarządza korporacyjnie, nie podejmuje decyzji 

na podstawie aktualnego modelu kosztów. Natura 

nie jest zainteresowana maksymalizacją 

ani konsumpcji, ani zatrudnienia. Przeciwnie, 

preferuje raczej oszczędność i czas wolny (jako 

ewolucyjną rezerwę kryzysową). Natura uprawia 

gospodarkę naturalną i lokalną, a nie finansową 

i globalną. Autor czasami to zauważa 2 , 

ale trudno dostrzec, by wynikało z tego jakieś 

istotne przewartościowanie ogólnej koncepcji. 

Celem głównym pozostaje: „generowanie 

miejsc pracy przy jednoczesnym podnoszeniu 

wydajności i produktywności” 3 . Można się zastanawiać, 

w jakim stopniu jest to świadome 

mydlenie oczu biznesowi. 

Najciekawsze z prezentowanych w książce 

przykładów to te, które demonstrują, że ubogie 

społeczności lokalne, przy odpowiednim know- 

-how, mogą na własną rękę uzyskiwać korzyści 

(żywność, energia, utylizacja), których nie były- 

Część II 



1 G. Pauli, The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 

100 Million Jobs, Paradigm Publications, Taos, New 

Mexico 2010, s. xxviii. 

2 Ibidem, np. s. 235. 

3 Ibidem, s. 233. 


57

Część II 



by w stanie zakupić. Te technologie, pozwalają 

niezamożnym sensownie egzystować poza gospodarką 

rynkową, na udział w której zwyczajnie 

ich nie stać. Stwarza to pole do bardzo interesujących 

refleksji. Autor nie idzie jednak w tym 

kierunku zbyt daleko, stara się natomiast ekstrapolować 

korzyści uzyskiwane w małych wioskach 

do skali interesującej dla wielkich korporacji. 

Jak pisze: „liczne małe inicjatywy na całym 

świecie mogą zapewnić bazę nowych okazji dla 

przedsiębiorczości, co pozwoliłoby na ich przesunięcie 

do systemu makroekonomicznego” 4 . 

Autor eksponuje „naukowość” swojego podejścia. 

Czytelnik ma jednak wrażenie niedosytu. 

Mowa jest o modelu, ale próżno szukać jego 

precyzyjniejszej definicji – słowo „model” nie 

figuruje nawet w indeksie. Podobnie trudno się 

zorientować, co znaczy kluczowy dla wywodów 

termin „kaskadowanie energii i składników 

odżywczych”. Rozdział o obiecującym tytule 

Cascading Models zajmuje się głównie grzybami 

i odpadami z produkcji kawy. Ponadto, zastosowany 

rodzaj naukowości może stanowić zagrożenie 

dla sprawy, której książka ma służyć. Gdy 

Autor próbuje opisywać swoimi słowami omawiane 

technologie, zdarza mu się popełniać błędy 

rozpoznawalne dla licealisty. Z tablicy Mendelejewa 

wynika, że sód i potas, jakby to nie 

było dziwne, to jednak są metale (zrozumienie: 

„jak potas, sód i wapń łączą się, by zasilać prąd 

elektryczny bez zarówno metali jak i baterii” 5 ). 

Proponowanie wodospadu, jako modelu systemu 

niewymagającego energii (poza siłą grawitacji), 

może dziwić ucznia, który słyszał o cyklu 

parowania i skraplania. Zadziwiające jest też 

wielokrotne przeciwstawianie „dobrej” fizyki 

„złej” chemii; tak jakby wrogie środowisku 

techniki mogły abstrahować od fizyki, a Matka 

Natura mogła się obyć bez chemii. 

Choć nie jestem ekonomistą, to ośmielam 

się twierdzić, że niektóre z rozważanych biznesplanów 

wyglądają na mało realne. To piękne, 

że dzięki odtworzeniu 800 ha lasu tropikalnego, 

4 Ibidem, s. xxxi. 

5 Ibidem, s. 114. 

2000 mieszkańców Gaviotas, może żyć dziś godnie 

ze sprzedaży butelkowanej wody w Bogocie. 

Założenie, że po 12 krotnym powiększeniu obszaru 

lasów będzie się mogło tam utrzymywać 

100 tysięcy ludzi, wygląda na przesadę. Jeśli 

nawet Bogota liczyłaby 10 milionów mieszkańców, 

to wątpliwe, czy jeden człowiek utrzymałby 

się z butelkowania wody dla 100 osób. Być 

może niewłaściwie interpretuję skrót myślowy, 

ale dane są tak właśnie prezentowane. Ogólnie, 

mam wrażenie, że efekty innowacji traktowane 

są przez Autora jako ekstra dodatki do istniejącej, 

ustabilizowanej rzeczywistości ekonomicznej 

i z takiej pozycji szacuje potencjał rozważanych 

projektów. Pomĳany jest fakt, że większość 

innowacji ma charakter substytucyjny i gdy coś 

nowego się pojawia, to coś starego musi zniknąć, 

a w szczególności związane ze „starym” 

miejsca pracy. 

Autor eksponuje 

„naukowość” swojego 

podejścia. Czytelnik 

ma jednak wrażenie 

niedosytu 

Książka natrętnie i męcząco iteruje koncepty, 

które zaliczyłbym do mantry Nowej Ekonomi 

(a nawet EkoEkonomii). Są wśród nich politycznie 

poprawne zdania, które są zwyczajnie 

fałszywe. Np. zdanie vibrant economy is essential 

to sustainability powinno być poprzedzone frazą 

„Dobrze by było, gdyby było prawdą, że”. Doświadczenie 

wskazuje, że „tryskająca energią 

gospodarka” bazowała zwykle na uruchamianiu 

nowych ekspotencjalnych procesach wzrostu, 

które wymiatały dawne trendy i budowały 

nowe nierównowagi. Podobnie z postulatem 

odtworzenia „naturalnych kaskad środków odżywczych”. 

Te kaskady wiążą się chyba z modelem 

rozłożystej piramidy pokarmowej, w której 

człowiek ulokowany jest na samym czubku. 

Model taki mógł być funkcjonalny, gdy Zie- 

58

mię zamieszkiwały miliony ludzi, przy miliardach 

raczej się nie zbilansuje. „Blue Economy” 

prezentowana jest też jako ekonomia obfitości. 

Zaskakuje, że ekolog nie dostrzega, że podstawowym 

zagrożeniem dla środowiska jest skorelowane 

z obfitością marnotrawstwo. Procesy 

naturalne nie dążą wcale do poziomu „obficie”, 

zatrzymują się na poziomie „wystarczająco”. 

Zdaję sobie sprawę, 

że moje opinie 

dość zasadniczo, 

a jednocześnie 

ogólnikowo, 

kwestionują wartość 

książki mocno 

chwalonej przez 

znakomitości z różnych 

dziedzin życia – książki, 

która posiada też swoje 

zalety 

W lekturze przeszkadzały mi też dwie kulturowo 

obce maniery: 

Po pierwsze, przesycenie autoreklamą. Zachwytami 

nad oryginalnością i znaczeniem 

przedstawianych tez, a zwłaszcza ich neobiznesowym 

potencjałem, autor zdecydowanie wyręcza 

czytelników. Otwierające tom sześć stron 

pochwał pochodzących od globalnych autorytetów 

pozostawia niewiele miejsca na krytyczną 

refleksję. Jak można polemizować z „książką 

przeznaczoną, by stać się biblią nowej ekonomii” 

(Chairman Clarins). 

Po drugie, niska ocena adresatów przekazu. 

Modelowy odbiorca jawi się jako osoba mało 

rozgarnięta, której trzeba w kółko wbĳać w głowę 

kluczowe slogany i pilnować, aby wyciągała 

z nich jedynie słuszne wnioski. Być może tak 

została pomyślana docelowa grupa odbiorców. 

Podejście to kontrastuje z zamieszczanymi opisami 

nowych technologii, często implikującymi 

rozległą wiedzę specjalistyczną. Zdanie: „Płytki 

dywanu łączą się elektrycznie poprzez mikronowej 

średnicy włókna węglowe i mogą nawet 

otrzymywać energię z cienkowarstwowych, dye-sensitized 

ogniw słonecznych” 6 , może brzmieć 

jak muzyka nowoczesności, ale masowy odbiorca 

więcej chyba dowiedziałby się ze zdania: „Do 

zasilania płytek można będzie użyć nowych, 

wydajnych ogniw słonecznych; z ew. odnośnikiem 

do dye-sensitized”. 

W ostatnich latach szereg mądrych i potencjalnie 

ważkich idei uległo degradacji i kompromitacji. 

Można tu wymienić gospodarkę 

oparta na wiedzy, pobudzenie innowacyjności, 

upowszechnienie edukacji itd. Padły one 

ofiarą nachalnego marketingu i prymitywnych 

ukonkretnień. The Blue Economy porusza fundamentalne 

kwestie i prezentuje ciekawe rozwiązanie. 

Sposób prezentacji tych treści zagraża 

jednak zawartemu w nich przesłaniu i plasuje 

książkę w kategorii poradników „Jak żyć dobrze 

i schudnąć”. Ewentualni wydawcy tej książki 

będą sobie musieli poradzić z kolejnym wcieleniem 

dylematu: Czy cel uświęca środki? 

Zdaję sobie sprawę, że moje opinie dość zasadniczo, 

a jednocześnie ogólnikowo, kwestionują 

wartość książki mocno chwalonej przez 

znakomitości z różnych dziedzin życia – książki, 

która posiada też swoje zalety. Uzasadnienie 

tych opinii wymagałoby szczegółowej egzegezy 

omawianego dzieła, co przerastałoby możliwości 

moje i zapewne odbiorców takiego tekstu. 

Postanowiłem więc odwołać się do metody 

statystycznej i skomentować szczegółowo treści 

zawarte we wszystkich ostatnich akapitach 

głównego tekstu książki, które zamieszczone są 

na stronach o numerach kończących się cyfrą 

5. Załączona tabela zawiera w jednej kolumnie 

zeskanowane akapity w liczbie 25, a w drugiej 

moje do nich komentarze. Zainteresowany czytelnik 

może na podstawie tak skonstruowanej 

próbki losowej próbować ocenić jakość omawianego 

dzieła i/lub mojej o nim opinii. 

6 Ibidem, s. 206. 

Część II 




59

5 Oczywista słuszność 

– Problem skali. Tradycyjne, praktycznie samowystar czalne 

farmy, funkcjonujące w ramach ekonomii naturalnej, 

właściwie nie generowały odpadów. 

– Ich wydajność i stopień specjalizacji były bardzo 

niskie, niekonkurencyjne rynkowo – produkowały 

i konsumowały lokalnie... 

Część II 



15 Piękne przykłady 

– Czy istotnie „generuje w sposób zrównoważony” pracę 

i inne dobra? Jeśli ma się na myśli trwały wzrost, to 

raczej nie. Taki system dostarcza akurat tyle, ile lokalnie 

potrzeba... 

– Cóż, wszystkie, nawet najmniej ekologiczne metody 

wytwarzania energii działają zgodnie z prawami fizyki. 

– Czemu przypisać, że biznes ignoruje tak wspaniałe 

okazje jeśli nie ma dotacji... 

Mantry Nowej Ekonomii 

25 – Kuszące idee: zastępowanie „starych standardów” 

czymś kompletnie różnym, „całkowicie nowy para dygmat 

ekonomiczny”, „reinterpretacja natury” itd. – ale 

niektórym źle się to kojarzy. 


– Czy tak ewoluują ekosystemy? Dbają o obfitość na 

każdym poziomie? A co z selekcją i ograniczoną 

obfitością ograniczającą liczebność populacji? 

35 Ciekawostka 

– Kings Holly znaleziona na Tasmanii ma mieć 43 000 lat. 

Ale co ma z tego wynikać? Ewolucja nie maksymalizuje 

przecież czasu życia. 

– Każdy właściwie gatunek jest w czymś „super dobry”; 

swojego rodzaju Pareto-optymalność. 

45 Niekonsekwencja 

– Dobry początek, ale dlaczego zastępować to co jest 

kompletnie niepotrzebne produktami i metodami 

lepszymi i prostszymi? Może należałoby odpuścić? 


Antropomorfizacja ewolucji 

– Ewolucja nie dąży do spełnienia potrzeb „wszystkich”. 

Ewolucja ogranicza liczbę „wszystkich” do możliwości 

(pojemności) środowiska. 

– Preferuje też tych, którzy mają skromniejsze potrzeby. 

60

55 Ciekawy przykład 

– Co to ma do przesłania książki? Wiry należą przecież do 

świata nieożywionego. 

– Przykład dotyczy klasycznej, nieinspirowanej naturą 

technologii i konwencjonal nego podejścia do wdrażania 

innowacji. 

– „Apetyt” mniej się liczy niż presja rynku. 

Mantry nowej ekonomii 

65 Banalne 

– Opisywana niechęć establishmentu do zmian jest 

powszechna i naturalna. 


– Dlatego właśnie wdrażanie innowacji odbywa się pod 

antycypowaną presją konkurencji. 

Wątpliwa generalizacja 

– To „doświadczenie” wcale nie jest takie oczywiste. 

Wielkie innowacje np. sprowadzała na świat pasja raczej 

niż presja. 

75 Symplifikacja 

– W epoce pieniądza bez pokrycia, król może okazać się 

nagi... 

Celna obserwacja 

– Innowacje, z którą mogą być związane wiarygodne 

predykcje wzmiankowanego typu nie może być zbyt 

innowacyjna. System, w którym takie obyczaje dominują 

będzie przegrywał z Chińczykami... 

Część II 




Dyskusyjne 

– Wartość odżywcza grzybów jest wątpliwa, to raczej 

przyprawa niż potrawa... (Z.A. Nieczajew sądzi inaczej, 

sugerując możliwość diety głównie grzybowej). 

– Teza o dużym zapotrzebowaniu na pracę (miliony 

osób) w pewnej sprzeczności z otwierającym akapit 

stwierdzeniem o efficient farming. 


95 Przesada 

– Zmiana brandingu odpadów z negatywnego na 

pozytywny w rezultacie stosowania modelu „od pulpy 

do protein” byłaby chyba generalnie szkodliwa. 

Rozpowszechniana często teza, że na odpadach można 

przecież zarabiać, usprawiedliwia marnotrawstwo i inne 

szkodzące środowisku zachowania. 



61

105 Oderwana ciekawostka 

– Coś z Klubu Pickwicka. 

Część II 



115 Galimatias pojęciowy 

– To my, jako świadomi ludzie uczymy się, że wszelkim 

przejawom życia towarzyszy elektryczność (Volta 1790). 

Gatunki to mają. 

– Cóż w tym rewolucyjnego? Już uczniowie wiedzą, że 

prąd nie musi koniecznie płynąć po drutach, i że istnieje 

rozmaitość metod jego generowania. 

– To oczywiste, że „gatunkowe zastosowania” działają. 

Badania pozwalają jednie dostrzec je i zrozumieć. 

125 Niejasne 

– Human-induced sperbug mutations kojarzą się 

z odpornością nabywaną przez bakterie traktowane 

antybiotykami (źle!). Seewed-inspired bacterial control to 

metoda osłonowa organizmu przed bakteriami (dobrze!). 

Czemu jedno ma zastępować drugie? 

135 Dziwaczne 

– To rozróżnianie między fizyką i chemią, czyli fizyką 

cząsteczek. Przypomina pytanie: Co ważniejsze, tatuś 

czy mamusia? 


– W tym samym tonie można by orzec, że ssaki 

wykształciły sobie owłosienie, a ludzie z kolei ubrania 

i kapelusze... 

– Teza ogólna szerszej wypowiedzi jest taka, że 

w przyrodzie warto szukać substancji lepiej chroniących 

przed UV niż maści z cynkiem... 

– Oczywiście, że warto. Generalnie warto. 

155 Sofizmat 

– Przyjmijmy, że odpady z pomidorów to liczący się 

strumień zanieczyszczeń środowiska (1/3 kg na osobę 

globalnie). 

– Teza: można je przerabiać na pigmenty i rozwiązać 

problem! 

– Pytania: Ile odpadów popomidorowych pozostanie po 

odjęciu pigmentów? Czy istnieje zapotrzebowanie na 

tyle pigmentu? Jakie koszta energii? 

62

165 Mantry Nowej Ekonomii 

– Czy to ukryta sugestia, że nasze zapotrzebowanie na 

energię można pokryć metodami biologicznymi? 

– Jeśli tak, to warto zauważyć, że elektryczność w naturze 

zużywana jest głównie w procesach przekazywania 

informacji. 

– W tego typu procesach cywilizacja też jest stosunkowo 

oszczędna i zużywa tylko niewielki ułamek wytwarzanej 

energii. 

175 Ciekawostka popularnonaukowa 

– Przypisywanie życia dwutlenkowi węgla wydaje się 

przesadą. 

Dotknięcie istoty ekonomicznej problemu 

– Z prawie wszystkiego można dziś zrobić prawie 

wszystko, pozostaje kwestia kosztów, a zwłaszcza bilansu 

energetycznego. 

– Sukces wymaga adekwatnych technologii (co jest zresztą 

omawiane w kolejnych akapitach Książki). 

Część II 



185 Dotknięcie istoty ekonomicznej problemu 

– Naszkicowana kombinacja technologii nie przesądza 

jeszcze o sukcesie (komparatywny koszt inwestycji?). 

– Warto zauważyć, że w zakresie emisji metanu Natura nie 

jest najlepszym nauczycielem; p. wybuchy wulkanów. 

195 Słowotok 

– Streszczenie akapitu: 

Kopalnie (w otoczeniu Johannesburga) mogą (mimo 

krytyki ekologów) okazać się (po spełnieniu licznych 

warunków) użyteczne dla społeczeństwa. 

205 Mistycyzm ekologiczny 

– W kolejnych akapitach zachwala się ogrzewanie 

podłogowe. 

Mantry Nowej EkoEkonomii 


63

215 Ciekawostki 

Konkret? 

– Pomysł wielokrotnego użycia wody do spłukiwania 

toalet, przez wirowe oddzielanie części stałych od 

płynnych na każdym piętrze (rozwijany w kolejnym 

akapicie), może być ciekawy – ale co zrobić 

z odwirowanymi częściami stałymi na każdym piętrze? 

Część II 



225 Ciekawostki 

– Jak może unikać logice, to co w następnym zdaniu jest 

właściwie wyjaśnione? 

– Co właściwie wynika dla zastosowań z liczby gatunków? 

235 Antropomorfizacja, naiwna 

– To nie naturalne siły ewoluują, tylko gatunki. Jeśli 

mowa o najlepszym użyciu zasobów pojawia się 

pytanie: dla kogo najlepszym? Jeśli np. pod działaniem 

sił Natury jezioro stopniowo zamienia się w bagno, to 

liczne gatunki „korzystają”, ale co np. z rybami? Co ze 

zrównoważonym rozwojem? 

– Pogląd, że Natura produkuje ulepszenia, to trudny, jak 

widać, skrót myślowy. Natura sprzyja rozwiązaniom, 

które się reprodukują lepiej i wymagają mniej. Jako 

zwycięzcy i potomkowie zwycięzców w tym procesie 

mamy skłonność, by oceniać go pozytywnie. Byli też 

jednak przegrani i wiele po drodze unicestwiono. 


– Naród czy rząd? 

245 Kronika towarzyska 

– Konstrukt nadawania procesom dziejowym ludzkiego 

oblicza. Wypróbowany z powodzeniem w radzieckich 

filmach wojennych i amerykańskich filmach 

katastroficznych. 

64

Od gospodarki opartej 

na wiedzy do gospodarki 

opartej na mądrości 

Na spotkanie z enigmą XXI wieku 


Ostatnie dwudziestolecie ukształtowało 

konwencjonalny paradygmat gospodarki 

opartej na wiedzy 1 . Paradygmat 

ten znalazł wielostronną dokumentację teoretyczną, 

metodologiczną i empiryczną w bogatej 

i zróżnicowanej literaturze przedmiotu, w działalności 

wielkich organizacji międzynarodowych 

i w polityce naukowej najbardziej innowacyjnych 

państw świata. 

W artykule tym chciałbym sformułować 

kontrowersyjną tezę o twórczej destrukcji starego 

paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy 

i zastąpienia go nowym paradygmatem gospodarki 

opartej na mądrości. Artykuł ten obejmuje 

następującą sekwencję tematyczną: 

A. Dziewięć tez o starym paradygmacie gospodarki 

opartej na wiedzy 

B. Wielki pentagonalny kryzys lat 2008–2011, 

jako epitafium starego paradygmatu gospodarki 


C. Trajektorie rozwoju gospodarki opartej na 

mądrości 

Modus operandi 

1 Por. A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy 

(GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju, w: Rozwój, 

region, przestrzeń, red. G. Gorzelak, A. Tucholska, Akademia 

Rozwoju Regionalnego, EUROREG, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007. 

A. Dziewięć tez o starym paradygmacie gospodarki 

opartej na wiedzy (GOW) 

I. Paradygmat GOW jest tworem dwudziestolecia 

lat 1990–2010 będącego prawdziwym 

końcem długiego XX wieku obejmującego 

lata 1914–2010 2 . Trzeba uruchomić studia 

porównawcze nad keynesowskim dwudziestoleciem 

lat 1950–1970 oraz nad neoliberalnym 

dwudziestoleciem lat 1990–2010. 

Należy odpowiedzieć na pytania: jak wygląda 

rzeczywista gloria i nędza tych dwóch 

dwudziestoleci oraz jakie aktywa i pasywa 

wielkiego procesu dziejowego zostały stworzone 

przez te dwa dwudziestolecia. 

II. Ważnym współtwórcą tego paradygmatu 

są wielkie organizacje międzynarodowe 

a zwłaszcza OECD 3 , Bank Światowy 4 i Unia 

Europejska 5 . Trzeba ocenić wybitne osiągnięcia 

teoretyczne i pragmatyczne tych 

trzech organizacji w zakresie tworzenia 

2 A. Kukliński, Enigma XXI wieku, „Forum Myśli 

Strategicznej PTE”, październik 2010, nr 4, wydanie 

specjalne. 

3 Por. Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski 

XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. 

4 Por. Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku 

Światowego, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2003. 

5 Por. W.M. Gaczek, Gospodarka oparta na wiedzy w regionach 

europejskich, Studia KPZK PAN, Warszawa 2009. 

Część II 




65

Część II 



koncepcji GOW oraz dyfuzji tej koncepcji 

na scenie globalnej. 

III. Ważnym współtwórcą startego paradygmatu 

są społeczeństwa 6 informacyjne, które 

stworzyły innowacyjne klimaty technologiczne, 

społeczne i kulturowe dla rozwoju 

GOW. W tym kontekście należy ocenić proces 

rozwoju klasy kreatywnej. 

IV. Ważnym współtwórcą startego paradygmatu 

jest kilkanaście państw, które potrafiły 

stworzyć nowe wzory innowacyjnej polityki 

gospodarczej i naukowej stymulującej 

procesy rozwoju GOW 7 . 

V. Ważnym współtwórcą startego paradygmatu 

jest świat przedsiębiorstw, a zwłaszcza 

korporacji transnarodowych, które na 

wiedzy opierają swoją przewagę konkurencyjną 

8 . Ten świat przedsiębiorstw i korporacji 

był efektywnym poligonem tworzenia 

starego paradygmatu GOW. 

VI. Ważnym współtwórcą startego paradygmatu 

GOW jest świat nauki 9 , który budował 

teoretyczne fundamenty rozwoju GOW 

oraz metodologię badań GOW. W tym 

świecie powstawały również innowacyjne 

studia empiryczne, analizujące procesy 

rozwoju GOW w różnych kontekstach czasu 

i przestrzeni. 

VII. Ważnym współtwórcą startego paradygmatu 

jest świat edukacji a zwłaszcza szkolnictwa 

wyższego. Ten świat wzmacniał 

dynamikę społeczności naukowych, politycznych 

i biznesowych, które promowały 

procesy rozwoju GOW. Może warto pomyśleć 

o zbiorze monografii empirycznych kilkudziesięciu 

uniwersytetów, które w skali 

6 Por. The knowledge society, International Social 

Science Review, nr 171, March 2001. 

7 Por. C.J. Dahlman, J. Routi, P.Y. Anttila, Finland as 

a knowledge Economy. Elements of success and lessons learned, 

Report of the World Bank, Washington DC 2006. 

8 Por. A.K. Koźmiński, Jak stworzyć gospodarkę opartą 

na wiedzy? w: Strategia rozwoju Polski u progu XXI wieku, 

Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa 2001. 

9 Por. European Commission, Third European Report 

on science and technology indicators, Brussels 2003. 

globalnej byłyby największymi ośrodkami 

promieniowania GOW. 

VIII. Ważnym współtwórcą procesu tworzenia 

GOW było kilkadziesiąt regionów, które 

tworzyły innowacyjne środowiska stymulujące 

rozwój wiedzy GOW w konkretnych 

uwarunkowaniach czasu i przestrzeni. 

Warto zastanowić się nad konstrukcją 

globalnej mapy regionów 10 , które kształtują 

oblicze GOW. 

IX. Procesy tworzenia GOW były zjawiskiem 

globalnym, obejmującym wszystkie kontynenty 

świata. Trzeba jednak podkreślić, 

że wiodącą rolę w kształtowaniu rozwoju 

GOW odegrała dominująca hinc et nunc 

cywilizacja Wspólnoty Atlantyckiej 11 . To 

w USA oraz w Europie powstały najważniejsze 

ośrodki GOW XX wieku. 

* * * 

Oczywiście można kształtować różne koncepcje 

w kolegium podmiotów – demiurgów 

GOW. Warto jednak przedyskutować myśl, że 

kolegium demiurgów obejmuje kilka organizacji 

międzynarodowych, kilkadziesiąt społeczeństw 

informacyjnych, kilkanaście państw, kilkadziesiąt 

korporacji transnarodowych, kilkaset tysięcy 

przedsiębiorstw, kilkaset instytucji świata nauki 

i edukacji oraz kilkadziesiąt regionów. 

Chciałbym sformułować 

kontrowersyjną tezę o 

twórczej destrukcji starego 

paradygmatu gospodarki 

opartej na wiedzy i zastąpienia 

go nowym paradygmatem 

gospodarki opartej na 

mądrości 

10 Por. World Development Report, Reshaping Economic 

Geography, The World Bank, Washington DC 2009. 

11 Por. The Atlantic Community. The Titanic of the XXI 

century? eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WSB-NLU, 

Nowy Sącz 2010. 

66

Analizując ten świat demiurgów GOW 

odkryjemy całą glorię starego paradygmatu 

GOW. Formułując tezę o twórczej destrukcji 

starego paradygmatu nie szukamy przekreślenia 

wspaniałych osiągnięć GOW w latach 1990– 

2010 12 . Te osiągnięcia stwarzały jeden z koniecznych 

warunków kreowania nowego wcielenia 

GOW XXI wieku. Osiągnięcia te nie są jednak 

wystarczającym warunkiem sukcesu w spotkaniu 

z enigmą XXI wieku. 

B. Wielki pentagonalny kryzys lat 2008–2011, 

jako epitafium starego paradygmatu gospodarki 


Przeżywamy obecnie największy kryzys 

w historii ludzkości ostatnich 500 lat. Jest to pentagonalny 

kryzys 13 globalnego świata finansów, 

globalnego świata gospodarki, porządku globalnego, 

elity globalnej oraz cywilizacji atlantyckiej. 

Formułując tezę o twórczej 

destrukcji starego 

paradygmatu nie szuk amy 

przekreślenia wspaniałych 

osiągnięć GOW w latach 

1990–2010 

Ten pentagonalny kryzys formułuje potrójne 

epitafium dla starego paradygmatu GOW. 

1. Pierwszym elementem tego epitafium jest 

przekreślenie potężnej iluzji, że GOW jest 

innowacją przełomową, która wyzwoliła 

światową gospodarkę kapitalistyczną od 

groźby głębokiego załamania cyklu koniunkturalnego. 

Innymi słowy zniknęło 

złudne przekonanie, że GOW pozwoli uniknąć 

kryzysu w skali lat 1929–1933. 

12 Por. A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, 

Towards a new creative and innovative Europe, WSB-NLU, 


13 Por. A. Kukliński, Program przyszłość regionów, 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, wrzesień 

2010. 

2. Wspaniała konstrukcja i praktyka starego 

paradygmatu GOW nie potrafiła przewidzieć 

dramatycznego, a może nawet tragicznego 

kształtu pentagonalnego kryzysu lat 

2008–2011. GOW była zaślepiona iluzyjnym 

urokiem neoliberalnego świata jako wehikułu 

„wiecznej koniunktury”. GOW straciło 

świadomość krytycznego myślenia perspektywicznego. 

3. Trzecim elementem tego epitafium jest przerażająca 

bezradność całego arsenału GOW 

w procesie poszukiwania nowego oblicza 

XXI wieku. W tym poszukiwaniu nie widać 

nowej wizji XXI wieku, nie widać perspektywy 

nowej drogi przełamującej tradycyjną oś 

neoliberalizm versus neokeynesizm. W tym 

poszukiwaniu nie widać siły intelektualnej 

i moralnej, aby opracować odważną diagnozę 

procesu, które doprowadziły do pentagonalnego 

kryzysu lat 2008–2011. W tym 

poszukiwaniu trudno znaleźć odważnych, 

którzy odpowiedzą na pytanie, kto jest odpowiedzialny 

za tworzenie warunków, które 

doprowadziły do obecnego stanu zapaści 

świata atlantyckiego i porządku globalnego. 

* * * 

Epitafium starego paradygmatu 

GOW powinno być przedmiotem 

pasjonującej i kontrowersyjnej 

refleksji naukowej 

Epitafium starego paradygmatu GOW powinno 

być przedmiotem pasjonującej i kontrowersyjnej 

refleksji naukowej, która niesie wielki 

potencjał innowacyjnych rozwiązań w procesie 

spotkania z enigmą XXI wieku. W epitafium 

tym trzeba na nowo zinterpretować obserwację 

Alberta Einsteina: wyobraźnia jest ważniejsza 

od wiedzy. 

Stary paradygmat GOW, który ulega obecnie 

procesom kreatywnej destrukcji był de facto 

paradygmatem wiedzy bez wyobraźni. Chodzi 

o brak wyobraźni widzącej długookresowe 

Część II 




67

Część II 



konsekwencje obecnie podejmowanych decyzji 

przez wszystkich aktorów sceny globalnej, europejskiej, 

krajowej i regionalnej. 

C. Procesy kształtowania nowego paradygmatu 

gospodarki opartej na mądrości (GOM) 

Sukcesy i porażki starego paradygmatu 

GOW powinny być jedną z inspiracji w procesach 

kształtowania nowego paradygmatu XXI 

wieku paradygmatu GOM. Mądrość 14 w tym 

kontekście definiujemy jako integrację wiedzy, 

wyobraźni, doświadczenia oraz świadomości 

kanonów dobra i zła. W tej definicji występuje 

element kontynuacji dorobku GOW. Tym elementem 

jest niezmienna ocena wiedzy jako kluczowego 

źródła holistycznie pojętych procesów 

rozwoju ludzkości. Definicja GOM wprowadza 

trzy nowe elementy, które były poza zakresem 

uwagi głównego nurtu GOW. 

Pierwszym elementem jest wyobraźnia 15 

jako nośnik procesów rozwoju wizyjnego myślenia 

strategicznego. 

Drugim elementem jest próba nowej interpretacji 

doświadczenia jako źródła mądrości 

XXI wieku. Doświadczenie może być cennym 

zasobem dla przyszłości, doświadczenie może 

być również barierą paraliżującą innowacyjne 

myślenie o przyszłości. 

Trzecim elementem jest wprowadzenie kanonu 

dobra i zła – kanonu etyki do głównego 

nurtu kształtowania gospodarki XXI wieku 16 . 

14 Por. następującą definicję mądrości zamieszczoną 

w wikipedii „Wisdom is the ability developed through 

experience insight and reflexion to discern truth 

and exercise good judgment”, w: Futurology. The challenges 

of the XXI century, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, 

WSB-NLU, Nowy Sącz 2008, s. 14. 

15 Por. P. Musso et alia, Fabriquer de future. L’imaginaire 

ou series de l’imagination village Moundial, Paris 2005; 

Le temps de utopies, “Le Monde diplomatique”, Septembre 

2010, No 112. 

16 W ocenie ideologii neoliberalnej zginęły związki 

między światem gospodarki a światem etyki. Ten związek 

był bardzo silnie akcentowany w genialnych dziełach 

Adama Smitha obejmujących nie tylko An Inquiry In 

to the nature and causes of the wealth of Nations (1771), lecz 

także dzieło wcześniejsze (1759) The theory of moral sentiments. 

Warto z tego punktu widzenia spojrzeć na opera 

omnia Adama Smitha. 

Trzeba uznać, że respektowanie kanonów 

etyki jest warunkiem koniecznym sprawnego 

funkcjonowania gospodarki globalnej. 

Głównym źródłem porażki starego paradygmatu 

GOW jest ignorowanie sfery etyki. 

Głównym potencjalnym źródłem sukcesu 

GOM jest nowa interpretacja kanonu dobra 

i zła z punktu widzenia przyszłości gospodarki 

globalnej a w szerszej interpretacji przyszłości 

ludzkości in toto. W kategoriach prakseologicznych 

kanony etyki są niezbędnym inputem 

długookresowego funkcjonowania globalnej 

gospodarki kapitalistycznej. 

Ta przyszłość ludzkości nie będzie już zdominowana 

przez cywilizację atlantycką. Będzie 

to przyszłość wielocywilizacyjna obejmująca 

głęboko zrekonfigurowaną geostrategiczną 

scenę globalną 17 . Paradygmat GOW jest ex definitione 

paradygmatem myślenia wielocywilizacyjnego. 

Modus operandi 

Przed 10 laty pod auspicjami Premiera Jerzego 

Buzka oraz pod auspicjami Komitetu Badań 

Naukowych ukazał się tom Gospodarka oparta 

na wiedzy. Wyzwania dla Polski XXI wieku 18 . Tom 

ten był wynikiem projektu badawczego i systemu 

KBN. To doświadczenie trzeba wykorzystać 

w realiach roku 2011. 

Trzeba stworzyć nowy projekt badawczy: 

„Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki 

opartej na mądrości”. Artykuł, który przedkładam 

osądowi krytycznych czytelników jest 

próbą otwarcia dyskusji nad kształtem tego nowego 

projektu badawczego. 

17 The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century? 

eds A. Kukliński, K. Pawłowski, op.cit. 

18 Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski 

XXI wieku, red. A. Kukliński, Przedmowa Prezesa Rady 

Ministrów Jerzego Buzka, KBN, Warszawa 2001 vide 

również D. Sielski, Sprawozdanie z konferencji „Gospodarka 

oparta na wiedzy” Droga, z której nie można zejść, Kancelaria 

Prezesa Rady Ministrów, w tomie jak wyżej, Warszawa, 

24.04.2001. 

68

Świadomość jednostek 

a zjawiska ekonomiczne 

Dyskusja na temat artykułu Antoniego Kuklińskiego 

pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki opartej na 

mądrości. Na spotkanie z enigmą XXI wieku 


Artykuł prof. Antoniego Kuklińskiego zawiera 

poglądy, które powinny jak najszybciej 

wpływać na środowisko uczonych 

oraz decydentów. Zrozumienie poglądów 

prof. Kuklińskiego i konsekwentne przemiany 

płynące z tych wskazań, to droga dla zmian 

o istotnym znaczeniu. 

Od dwudziestu lat nie odbyła się poważna 

dyskusja przy – nazwĳmy to – kwadratowym 

stole na temat podstaw ustrojowych w Polsce. 

Bezwolne i bezmyślne przenoszenie teorii ekonomicznej 

z krajów zachodnich doprowadziło 

do dramatycznej biedy znacznej części naszego 

społeczeństwa. Niepokojące jest rozwarstwienie 

materialne oraz budząca znaki zapytania duża 

liczebnie warstwa osób bogatych. Powoływanie 

się na Arystotelesa nie towarzyszy tworzeniu 

w Polsce dużej liczebnie grupy ludzi średniozamożnych. 

Zniewolenie jedną spośród możliwych teorii 

ekonomicznych jest silne zarówno w kręgach 

polskich uczonych, jak i w polskim społeczeństwie, 

którego nie stać na przejawy nieposłuszeństwa 

obywatelskiego nawet w czasach kryzysu. 

Autorytetem cieszyli się tzw. specjaliści 

sprowadzani z Zachodu, którzy nas uczyli 

jak przeobrażać ustrój gospodarczy PRL, czyli 

wprowadzać neoliberalizm ekonomiczny. 

Nie tylko były to kosztowne porady, ale także 

mało sensowne, bowiem owi specjaliści nigdy 

nie doświadczyli analogicznej sytuacji. Ponadto 

społeczeństwu się wydawało, że liberalizm 

ekonomiczny automatycznie doprowadzi do 

liberalizmu światopoglądowego, liberalizmu 

prawnego oraz liberalizmu obyczajowego. Taki 

automatyzm nie zachodzi, natomiast zniewalające 

okazało się odwoływanie do liberalizmu ze 

względu na bezkrytyczny stosunek Polaków do 

tego, co przychodzi z Zachodu i w dodatku ma 

wyrażać nowoczesny sposób myślenia. 

Artykuł prof. Antoniego 

Kuklińskiego zawiera 

poglądy, które 

powinny jak najszybciej 

wpływać na środowisko 

uczonych oraz 

decydentów 

Niepokojące jest to, że nawet obecny kryzys 

nie wywołał nacisków na rząd, by wprowadzić 

zmiany w sferę gospodarczą przezwyciężając 

zniewolenie jednym spośród wielu możliwych 

poglądów ekonomicznych. Wobec powyższego 

utrzymuje się nadal prywatyzacja zysków oraz 

nacjonalizacja strat. 

Część II 



KOMANTARZ 


69

Część II 



KOMANTARZ 

Niepokojące jest 

rozwarstwienie 

materialne oraz 

budząca znaki zapytania 

duża liczebnie warstwa 

osób bogatych 

Zwolennicy liberalizmu ekonomicznego 

zwrócili się o pomoc do państwa jednocześnie 

nadal głosząc powszechną prywatyzację. 

Sprzeczność wyraża się nie tylko w tym, co 

wyżej napisałam. Sprzeczność odciskająca się 

w skutkach negatywnie na społeczeństwie, wyraża 

się także w tym, że uznając siłę polityczną 

Kościoła Katolickiego nie bierze się pod uwagę 

poglądów włoskiego papieża Jana XXIII. Były 

one znane w czasach PRL. Mianowicie, Jan XXIII 

w encyklice Pacem in Terris stwierdza, że z tzw. 

prawa naturalnego wynika prawo każdego do 

korzystania z własności, natomiast określona 

forma własności jest obojętna z punktu widzenia 

tego prawa. A więc papież ten uprawomocnił 

także własność państwową i spółdzielczą. 

Powszechna prywatyzacja oraz reprywatyzacja 

nie znajduje umocowania w prawie naturalnym, 

na które powołują się parlamentarzyści 

stanowiąc ustawy. Pełni ono rolę ograniczającą 

swobodę stanowienia przepisów prawnych 

w innych dziedzinach niż gospodarka. 

Oceny zawarte w artykule prof. Antoniego 

Kuklińskiego są, moim zdaniem – z jednym wyjątkiem 

– bezdyskusyjne i świadczą o przenikliwości 

Autora. Nareszcie odnajdujemy w tych 

wywodach odwołanie się do mądrości a nie tylko 

wiedzy. Na marginesie dodam, że kategoria 

mądrości powinna zacząć funkcjonować nie tylko 

w sferze rozstrzygnięć gospodarczych. Jednym 

ze składników mądrości jest także bezinteresowność 

oraz empatia. Niestety, decydenci 

bywają jej pozbawieni, co przynosi skutki w postaci 

biedy, wyrzucania na bruk lokatorów, czy 

na przykład nie przyznania od dwudziestu lat 

zasiłku bezrobotnym. 

Tendencje przystosowawcze rozrosły się 

w naszym społeczeństwie i dotyczy to także 

warstwy intelektualistów. Brak odwagi cywilnej, 

lęk by nie zostały wypomniane dawne 

poglądy, prowadzi do niespotykanego w swej 

skali konformizmu, czyli wypierania się własnych 

poglądów na rzecz tych, dobrze widzianych. 

Deklarowany pluralizm stanowisk w państwie 

demokratycznym, jako wyraz wolności, 

nie znajduje swoich przejawów w środowisku 

ekonomistów podlegających samozniewoleniu 

liberalizmem ekonomicznym. Wskazuje to, że 

niezbędna jest edukacja przez całe życie, która 

rozwĳałaby wyobraźnię. Jej znaczenie podnosi 

słusznie prof. Kukliński. Edukacja ta powinna 

także zachęcać do kształtowania charakteru, 

a w tym do wyrabiania odwagi cywilnej. 

Niepokojące jest to, 

że nawet obecny 

kryzys nie wywołał 

nacisków na rząd, by 

wprowadzić zmiany 

w sferę gospodarczą 

przezwyciężając 

zniewolenie jednym 

spośród wielu 

możliwych poglądów 

ekonomicznych 

Nie zgadzam się jedynie z prof. Kuklińskim, 

gdy stwierdza niezbędność „respektowania kanonów 

etyki” jako warunku sprawnego funkcjonowania 

gospodarki globalnej. Teorii etycznych 

jest wiele. Postulat tworzenia społeczeństwa 

obywatelskiego – jako warunku rzeczywistej 

demokracji – wymaga zgody na pluralizm światopoglądowy, 

w tym pluralizm poglądów etycznych. 

Wystarczy więc, jeśli zamiast różnorodnie 

pojmowanych wartości dobra i zła – zacznie 

obowiązywać kategoria przyzwoitości oraz, jeśli 

dojdzie do głosu, zapomniana wartość honoru. 

70

Dychotomia wiedzy 

i mądrości 

Komentarz do tekstu Antoniego Kuklińskiego 

pt. Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki 

opartej na mądrości. Na spotkanie z enigmą XXI wieku 


Pojęcie „gospodarka oparta na wiedzy”, 

choć niezbyt zręczne (bo przecież działania, 

nie tylko gospodarcze, cywilizowanego 

człowieka zawsze bazowały na jakichś 

zasobach wiedzy) w kilku minionych dekadach 

awansowało do koronnych charakterystyk 

współczesnego świata. Gospodarka oparta 

na wiedzy to taka, w której wiedza staje się 

„uniwersalnym substytutem”, spychającym 

na dalszy plan inne elementy potencjału wytwórczego. 

Współcześnie wiedza staje się swego 

rodzaju uniwersalną „obrabiarką”, o której 

niezmierzonym potencjale spektakularnie 

przekonuje chociażby geneza i rozwój takich 

do niedawna nieznanych typów działalności 

i przedsiębiorstw, jak wyszukiwarka Google 

czy portal społecznościowy Facebook. 

Zarazem jednak paradoksalnie w warunkach 

cywilizacji wiedzy jedną z najbardziej 

chyba zawstydzających cech współczesnego 

świata jest narastająca dychotomia wiedzy 

i mądrości. Dość dosadnie eksponował to José 

Ortega y Gasset w swojej, jak się okazuje ponadczasowej, 

choć opublikowanej w 1929 r., 

pracy pt. La Rebelión de las masas (Bunt mas): „Dla 

chwili obecnej charakterystyczne jest to, że 

umysły przeciętne i banalne, wiedząc o swojej 

przeciętności i banalności, mają czelność domagać 

się prawa do bycia przeciętnymi i banalnymi 

i do narzucania tych cech wszystkim 

innym” 1 . Wiele wskazuje na to, że rzeczona 

„chwila obecna” wciąż trwa. 

Mimo niebywałego, niekwestionowanego 

postępu w nauce i technologii oraz mimo 

rosnących zasobów wiedzy nie następuje dostatecznie 

satysfakcjonujące jej przełożenie na 

dobrostan społeczny. Substytucyjny potencjał 

wiedzy niestety przejawia się bowiem także, i to 

w niemałej skali, w substytuowaniu rozumu. 

Dzieje się tak, mimo że wiedza w warunkach 

narastającego dynamizmu przemian szybko 

się starzeje, a przy tym źle wykorzystywana, 

źle zarządzana, może prowadzić do katastrofy. 

Katastrofalne mogą być zatem skutki braku mądrości 

w wykorzystywaniu wiedzy. Przekonuje 

o tym wiele wysoce niepożądanych, a zarazem 

zdumiewająco łatwo rozprzestrzeniających się 

procesów i działań, dowodzących braku refleksji, 

mądrości, odpowiedzialności i długookresowej 

rozwagi decydentów różnych szczebli, od 

najwyższych począwszy. 

Następstwem deficytu mądrości jest globalnie 

naruszona równowaga ekologiczna, ekonomiczna, 

demograficzna i polityczna 2 . Jednym 

z tego przejawów są chociażby coraz bardziej 

1 J. Ortega y Gasset, Bunt mas, Muza, Warszawa 

2002, s. 16. 

2 L.C. Thurow, Przyszłość kapitalizmu: Jak dzisiejsze 

siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo Dolnośląskie, 

Wrocław 1999. s. 17. 

Część II 



KOMANTARZ 


71

Część II 



KOMANTARZ 

skontrastowane bieguny bogactwa i nędzy. 

Naruszenie równowagi społecznej skutkuje 

m.in. rozmaitymi dewiacjami, przestępczością, 

terroryzmem i innymi groźnymi zjawiskami, 

w skrajnym przypadku wojnami. Z kolei naruszanie 

równowagi ekologicznej odczuwamy 

w życiu codziennym, m.in. stykając się ze skażoną 

wodą czy powietrzem. Wszystko to sprawia, 

że komfort życia znacznie się zmniejsza. 

Paradoksalnie dotyczy to także, a może przede 

wszystkim, krajów najbogatszych, mimo rosnącego 

tam poziomu produktu krajowego brutto 

(PKB), odzwierciedlającego wzrost poziomu 

krajowego bogactwa. Bogactwo zatem nie tylko 

nie chroni przed negatywnymi następstwami 

naruszania równowagi, zwłaszcza ekologicznej, 

przeciwnie, degradacja naturalnego środowiska 

prowadzi do ekologicznej dewaluacji i wywłaszczenia. 

Bezrefleksyjna pogoń za bogactwem 

i nieokiełznany konsumpcjonizm są tym 

samym pierwotnymi czynnikami pogłębiania 

nierównowagi. 

„Jesteśmy jak wielka ryba, która została wyciągnięta 

z wody i wściekle rzuca się i podskakuje, 

usiłując do niej powrócić. W takim stanie 

ryba nigdy nie pyta, gdzie wyląduje po następnym 

uderzeniu ogonem. Czuje jedynie, że jej 

obecna sytuacja jest nieznośna i że trzeba spróbować 

czegoś innego” 3 . Cytat ten to chińskie 

powiedzenie, do którego nierzadko odwołują 

się m.in. badacze przemian w świecie. Wskazuje 

on zarazem, że głęboko naruszona równowaga 

zwiększa ryzyko bezrefleksyjnych, chaotycznych 

działań, nie tylko nieprzynoszących poprawy, 

ale nawet przeciwnie – prowadzących 

do pogorszenia sytuacji. 

Jednak zarazem nierównowaga to siła motoryczna 

postępu i w tym sensie równowaga 

jest zawsze stanem przejściowym. Istotne jest 

zatem, żeby przeciwdziałać głębokim, globalnym 

nierównowagom. Jest to niezbędne, aby 

dokonującym się na naszych oczach przełomowym 

przemianom świata, w tym przemianom 

w technice i technologii, nie towarzyszyło gwał- 


towne narastanie niepewności i dyskomfortu 

we wszystkich niemalże obszarach życia ekonomicznego 

i społecznego. 

Bezrefleksyjne wykorzystywanie wiedzy 

przekłada się przy tym na dysfunkcje demokracji 

i prawa, na inflację prawa. Demokracja 

i prawo, życie zgodne z normami praworządności 

– dawniej synonimy – obecnie synonimami 

nie są. Hiperdemokracja i hiperliberalizm mogą 

w skrajnym przypadku prowadzić do ich przeciwieństw 

– dyktatury i monopolu, a w konsekwencji 

do oddalania się od ładu rynkowo-konkurencyjnego. 

Zmienność i złożoność regulacji 

prawnych „rozmiękczają je” 4 . Są one nadmiernie 

niekiedy uszczegółowiane, wobec czego 

każda zmiana w realiach gospodarczych oznacza 

konieczność szczegółowych dostosowań 

prawnych. Przypomina to gonienie króliczka 5 . 

Procesy te pogłębia globalizacja. 

Choć uznaje się, że w warunkach paradygmatu 

gospodarki opartej na wiedzy „jest ona 

wszystkim, to przecież zarazem, w wyniku 

gwałtownych przemian – starzejąc się bezprecedensowo 

szybko – łatwo staje się niczym” 6 . 

Cykle życia wiedzy stają się bowiem coraz 

4 J. Ortega y Gasset ilustruje to anegdotą o Cyganie, 

który przyszedł do spowiedzi i na pytanie księdza, czy 

zna przykazania Boże, odpowiedział: „Wielebny ojcze, 

mam zamiar się ich nauczyć, ale ludzie powiadają, że 

lada dzień mają zostać unieważnione”. J. Ortega y Gasset, 

op.cit., s. 15. 

5 „Obecnie jesteśmy świadkami triumfu hiperdemokracji, 

w ramach której masy działają bezpośrednio. 

Nie zważając na normy prawne, za pomocą nacisku fizycznego 

i materialnego, narzucając wszystkim swoje 

aspiracje i upodobania. Fałszem jest interpretowanie 

nowej sytuacji jako takiej, w której masy, zmęczoną polityką. 

składają jej prowadzenie w ręce ludzi o szczególnych 

w tym kierunku uzdolnieniach. Wręcz odwrotnie. 

Tak było przedtem, była to demokracja liberalna. Masy 

zakładały mniej lub bardziej chętnie, że mniejszość 

dzierżąca władzę polityczną, mimo wszystkich swych 

wad i słabości, zna się jednak nieco lepiej na sprawach 

publicznych. Dzisiaj natomiast masy są przekonane 

o tym, że mają prawo nadawać moc prawną i narzucać 

innym swoje, zrodzone w kawiarniach, racje”. J. Ortega 

y Gasset, op.cit., s. 15. 

6 Choć już A. Mickiewicz wskazywał, że „nauka 

prędko gnĳe” – Dziady, cz. III, sc. II. Por. Cytaty mądre 

i zabawne, wybrał H. Markiewicz, Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2001, s. 179. 

72

krótsze, czemu towarzyszy wydłużanie się życia 

ludzkiego. Stąd też wiedza staje się coraz 

bardziej niedemokratyczna, skrajnie różnicując 

podmioty i ich szanse. Cywilizacja wiedzy „zatapia, 

zalewa” nieprzygotowanych, których stale 

przybywa, przysparza pracy osobom wysoko 

wykwalifikowanym, skazując na bezrobocie innych. 

Problem ambiwalencji wiedzy i innowacji 

wielce obrazowo przedstawił przed paroma laty 

G. Ritzer, dowodząc, że nowoczesne technologie, 

obok wielu niekwestionowanych zalet, mają 

też „swą mroczną stronę. (…) Efektywność, kalkulacyjność, 

przewidywalność i manipulowanie 

ludźmi, poprzez zastosowanie technologii 

niewymagających ich udziału, są niewątpliwie 

cechami systemu racjonalnego. (…) Jednak zarazem 

systemy takie nieuchronnie prowadzą do 

nieracjonalności” 7 . 

Współczesne dysfunkcje w wykorzystywaniu 

wiedzy są przedmiotem wielu analiz i publikacji, 

których liczba wzrosła znacznie w związku 

kryzysem globalnym, zapoczątkowanym 

w USA na przełomie lat 2007 i 2008. Wskazać 

można tu m.in. opublikowane ostatnio w PTE 

książki Johna C. Bogla pt. Dość oraz Josepha Stiglitza 

pt. Freefall. Jazda bez trzymanki. W publikacjach 

tych wskazuje się na groźne nierównowagi 

współczesnego świata generowane w ramach 

paradygmatu gospodarki opartej na wiedzy 

i doktryny neoliberalnej oraz cechujący ją shorttermizm 

i „terror krótkiego zysku” 8 . 

Ekonomistom zarzuca się ponadto ułomne 

odczytywanie dzieł i myśli Adama Smitha, jakoby 

rynek zwalniał jego uczestników z wymogu 

zastanawiania się nad kwestiami moralności. 

Jeśli bowiem dążenie do własnych egoistycznych 

interesów i tak doprowadzi – kierowane 

niewidzialną ręką – do społecznego dobrobytu 

i „bogactwa narodów”, to wszystko, co musi nas 

7 G. Ritzer, Makdonaldyzacja społeczeństwa, Muza, 

Warszawa 1999, s. 39 i nast. 

8 J.E. Stiglitz, Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, 

wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa 

2010; J.C. Bogle, Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu 

i życia, PTE, Warszawa 2009. 

obchodzić, i wszystko, co powinniśmy robić, to 

upewnienie się, że działamy zgodnie z naszym 

interesem 9 . Takie podejście skutkuje marginalizacją 

aspektów moralnych i etycznych w życiu 

gospodarczym, co z kolei jest źródłem rozmaitych 

destrukcji i nierównowag. 

Zarazem skala naruszonej równowagi i globalne, 

złożone tego następstwa sprawiają, że 

wciąż brakuje dostatecznie przekonujących 

koncepcji i strategii rozwiązania tego problemu. 

Otwarte zatem pozostaje pytanie, jakie wzorce 

strategii i modele ustroju gospodarczego mogłyby 

sprzyjać racjonalizacji społecznej. Mimo 

teoretycznych sporów dotyczących ustroju gospodarczego 

niekwestionowana pozostaje zasada 

ładu konkurencyjnego. Jednakże zarazem 

dogmat wolnego rynku i wolnorynkowej konkurencji 

prowadzi do jej wypaczania i ograniczania. 

Nadmierna konfrontacyjność rynkowa 

podmiotów może bowiem prowadzić do niepożądanych 

zjawisk i zagrożeń, zwłaszcza że „granica 

między rywalizacją a destrukcją jest niemal 

niezauważalna” 10 . 

Nie brakuje niestety dowodów, że niezauważalna 

może także stać się granica między 

wiedzą a destrukcją. Aby wiedza nie była destrukcyjnie 

wykorzystywana, musi jej towarzyszyć 

mądrość. Już bowiem Cyceron wskazywał, 

że „matką wszystkich dobrych rzeczy jest mądrość” 

11 . A przy tym „nigdy inaczej nie mówi 

natura, a inaczej mądrość” 12 . 

9 Taka interpretacja dzieł Adama Smitha cechuje 

przede wszystkim dzieła Friedricha Augusta von 

Hayeka (koncepcja ładu spontanicznego) oraz Miltona 

Friedmana, ale także wielu innych ekonomistów, 

zwłaszcza reprezentujących nurt neoliberalny. 

10 Autor tego stwierdzenia, Akio Morita z koncernu 

Sony, podkreślał zarazem, że „przeświadczenie Amerykanów 

o sprzeczności obu tych zjawisk także kształtuje 

rzeczywistość. Ci, którym udziela się pomocy, miękną, 

stając się chronicznymi pacjentami i pasożytami podatników”. 

Por. C. Hampden-Turner, A. Trompenaars, Siedem 

kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 

1998, s. 122. 

11 C. Michalunio SJ, Dicta. Zbiór łacińskich sentencji, 

przysłów, zwrotów, powiedzeń, Wydawnictwo WAM, Kraków 

2010, sent. 4839. 

12 Ibidem, sent. 6231 (Juwenalis, Saturae). 

Część II 



KOMANTARZ 


73

Postulowane już od dawna przez Antoniego 

Kuklińskiego przejście na paradygmat gospodarki 

opartej na mądrości może być oczywiście 

przez niektórych czytelników postrzegane jako 

zabieg czysto werbalny. Brakuje bowiem wskazania 

narzędzi operacjonalizacyjnych. Jednak 

nawet tylko hasłowe ujęcie tego problemu nie 

może i nie powinno być bagatelizowane. Słowa 

mają bowiem swoją siłę, mogą głęboko zakorzeniać 

się w umysłach. Propozycję Antoniego 

Kuklińskiego – zmiany paradygmatu – traktuję 

jako ważny początek debaty na temat racjonalizacji 

wzorca rozwoju społecznego. Połowę 

bowiem dzieła wykonał ten kto zaczął. Antoni 

Kukliński apeluje o odwagę bycia mądrym. 

Słuszności takiego apelu nie sposób zakwestionować. 

Jeśli nawet apel ten zostanie zakwalifikowany 

jako utopia, to jest to zapewne utopia 

wysoce użyteczna. Nie pozostanie zatem bez 

wpływu na rzeczywistość. 

Część II 



KOMANTARZ 

Wiele dyskusji na temat pieniądza zawiera spory 

ładunek uroczystego kaznodziejstwa i magii. 

Częściowo jest to rozmyślne. Ci, którzy mówią 

o pieniądzu, uczą o nim i zarabiają na życie za 

jego pomocą, zyskują prestiż, poważanie i korzyści 

pieniężne, krzewiąc − jak lekarz lub znachor 

− przekonanie, że mają jakieś uprzywilejowane 

powiązania z wiedzą tajemną, że mają wgląd 

w sprawy niedostępne dla zwykłego śmiertelnika. 

Choć jest to korzystne z punktu widzenia 

zawodowego i przynosi zyski osobiste, jest 

jednak równocześnie pospolitą formą oszustwa. 

W odniesieniu do pieniądza nie ma niczego, czego 

by nie mogła zrozumieć osoba o przeciętnej dozie 

zainteresowania, pilności i inteligencji. 

Na dalszych stronach tej książki nie ma niczego, 

czego by ktoś taki nie mógł pojąć. I choć nasza 

historia może zawierać różne błędy interpretacyjne 

czy faktograficzne, czytelnik może być pewien, że 

nie ma w niej błędów wynikających z uproszczenia. 

Badania w zakresie pieniądza są w wyższym stopniu 

niż wszystkie inne działy ekonomii dziedziną, 

w której złożoność jest wykorzystywana w celu zaciemnienia lub ominięcia prawdy, a nie 

w celu jej ujawnienia. Większość rzeczy w życiu − na przykład samochody, kochanki, choroba 

nowotworowa − jest ważna tylko dla tych, którzy je mają. W przeciwieństwie do tego pieniądz 

jest równie ważny dla tych, którzy go mają, jak i dla tych, którzy go nie posiadają. Jedni i drudzy 

są zainteresowani w tym, żeby pojąć jego tajniki. Jedni i drudzy powinni mieć pełne przekonanie, 

że to potrafią. 

(fragment książki) 

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni 

internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

www.ksiazkiekonomiczne.pl 

74

Aspiracje i awans 

cywilizacyjny regionu 

Przykład Małopolski 1 


Część III 

O strategicznych programach regionów 

Rozwój, 1 awans, skok cywilizacyjny. Trzy pojęcia, 

wszystkie w gruncie rzeczy określają 

ten sam proces, wskazując jedynie na różne 

tempo, skalę i dynamikę zjawiska. To co je determinuje 

to wizja przyszłości, priorytety które są źródłem 

podejmowania strategicznych decyzji, system 

wartości i celów, na realizację których umawia 

się wspólnota regionalna. Jednym słowem – aspiracje. 

Od poziomu aspiracji i determinacji z jaką są 

wprowadzane w życie będzie zależało, czy efektem 

finalnym będzie skok cywilizacyjny, czy tylko 

awans, czy też po prostu normalny rozwój 2 . 

Oczywiście, bardzo wiele zależy od miejsca 

i czasu, który jest nam dany. 

Małopolska, dziedzic tradycji Ziemi Krakowskiej, 

to dumny region. Szczerze i głęboko 

przekonany o swojej wyjątkowości. Jak Małopolska 

jest przygotowana do podejmowania 

wyzwań przyszłości? Jaki będzie mieć udział 

w tym wielkim dziele jakim jest – posiłkując się 

słowami prof. Antoniego Kuklińskiego – przesunięcie 

Polski ze świata europejskich peryferii 

do świata europejskiego centrum 3 ? 


seminarium Forum Myśli Strategicznej pt. „Strategiczne 

problemy rozwoju Małopolski”, Warszawa, 

22.11.2010. 

2 Patrz także studium programowe prof. A. Kuklińskiego, 

Małopolska – perspektywy skoku cywilizacyjnego. 

Dwa dwudziestolecia, Warszawa–Kraków 2010. 

3 Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI 

wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 1, 

Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Roz- 

1. Małopolska − 

w oczekiwaniu na zmiany 

Przedstawione poniżej, wybrane elementy diagnozy 

sytuacji wyjściowej skoncentrowane zostały 

na atutach, jakimi dysponuje Małopolska. 

Oczywiście, wybór ma charakter subiektywny. 

Małopolska jest jednym z kilku zaledwie historycznych 

polskich regionów, choć powstałym 

w wyniku konsolidacji 7 starych województw. 

Prostą i dobrą miarą sukcesu regionu jest to, 

czy ludzie chcą w nim mieszkać, uczyć się i pracować. 

W tym kontekście Małopolska wypada pozytywnie 

– jako jeden z niewielu polskich regionów 

ma dodatni wskaźnik migracji (w 2009 r. przybyło 

w ten sposób w Małopolsce prawie 4,5 tysiąca 

mieszkańców, tj. 1,34 na 1000 mieszkańców). 

Cechą charakterystyczną Małopolski jest relatywnie 

nienaruszona tkanka społeczna, i związane 

z tym zjawisko swego rodzaju „zasiedzenia”. 

Jedną z istotnych przyczyn takiego stanu 

rzeczy był brak masowych wysiedleń i większych 

migracji po II wojnie światowej. Najlepszym dowodem 

owego „zasiedzenia” były decyzje władz 

komunistycznych o budowie u bram Krakowoju, 

Kraków 2009; Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI 

wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 2, 

Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, 

Kraków 2009; Polonia quo vadis? red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego 

Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2010. 

Część III 



75

Część III 


wa Nowej Huty. Zadaniem Nowej Huty miało 

być przełamanie tej zastanej – a niekorzystnej 

z punktu widzenia ówczesnych władz – sytuacji. 

Jednocześnie badania wskazują, że aż 92% 

mieszkańców deklaruje przywiązanie do regionu, 

co świadczy o daleko idącej integracji wewnętrznej. 

Wydaje się, że tworzy to dobrą podstawę 

dla budowania poczucia dumy z faktu 

bycia Małopolaninem. Oczywiście – nie istnieje 

coś takiego jak „naród małopolski”, natomiast 

tradycja podziału na „krakowiaków i górali” jest 

jednak ciągle obecna. 

W świadomości mieszkańców Małopolski silnie 

zakorzenione jest zjawisko emigracji do Stanów 

Zjednoczonych, co pozytywnie wpływało 

na postawy społeczne, tworząc swego rodzaju 

wzorzec mobilności zawodowej i przestrzennej. 

Małopolska jest największym zagłębiem turystycznym 

w Polsce. Region co roku odwiedza 

kilkanaście milionów turystów. Najpopularniejsze 

kierunki odwiedzin to Kraków, Wieliczka, 

Oświęcim i Zakopane. 

Lokalizacja Małopolski w przestrzeni europejskiej 

pozwala postrzegać stolicę województwa 

jako element potencjalnego Europolu: 

Kraków – Górny Śląsk – Ostrawa. Liczba mieszkańców 

takiego Europolu (konsumenci żyjący 

w promieniu 60 kilometrów) sięga niemal 

9,5 miliona mieszkańców. Jest to mniej więcej 

porównywalne z ludnością Szwecji, a jedynie 

nieco mniej niż w przypadku Białorusi czy Portugali. 

Te trzy duże aglomeracje, w przypadku 

efektywnego połączenia ich siecią powiązań 

i przepływów o odpowiedniej intensywności 

i jakości, mogą stanowić bazę do budowy jednolitej 

przestrzeni gospodarczej. W pracach 

badawczych prowadzonych w ramach OECD 

czy ESPON, jak i krajowych nad Koncepcją 

Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, już 

traktuje się ten obszar jako jednolitą, zintegrowaną 

strukturę. Zatem z obiektywnego punktu 

widzenia doprowadzenie do powstania takiego 

Europolu jest rzeczą logiczną i zasadną. Wystarczy 

tylko nowoczesna infrastruktura komunikacyjna, 

w tym telekomunikacyjna, oraz instytucje 

i instrumenty zintegrowanego zarządzania 

a także polityczna wola działania. Mogłoby się 

wręcz wydawać, że taka przestrzeń jest skazana 

na współpracę! W praktyce pozostaje ona 

nadal hipotezą teoretyczną. Co więcej – żadnej 

realnej, efektywnej współpracy nadal nie udało 

się nawiązać nawet w relacjach polsko-polskich. 

Smutnym ale wymownym przykładem jest tu 

porażka koncepcji „autostrady wysokich technologii” 

(inwestycje w nowoczesne technologie, 

przedsiębiorstwa wzajemnie oddziaływujące na 

siebie, tworzące powiązania o charakterze klastrowym), 

mającej przebiegać wzdłuż korytarza 

transportowego A4, od Opola do Krakowa. Projekt 

ten nie wyszedł poza etap idei, okazał się 

efemerydą. Tak więc w sytuacji braku współpracy 

wewnątrzkrajowej, trudno mówić o efektywnym 

budowaniu relacji międzynarodowych. Jest 

to zresztą element szerszego problemu grupy 

– deficytu umiejętności podejmowania współpracy, 

budowania relacji zorientowanych na 

wspólne rozwiązywanie problemów, stawiania 

czoła wyzwaniom. Mechanizm ten widać także 

na przykładzie polskich regionów. Koncentrując 

się na wzmacnianiu zawsze i za wszelką 

cenę potencjału konkurencyjności i wchodzeniu 

w rywalizację ze wszystkimi, nie budujemy 

potencjału kooperacji, który w naszych warunkach 

mógłby być nawet bardziej wartościowy 4 . 

2. Kraków versus reszta 

Małopolski 

Czy można postawić tezę, iż Kraków jest jedynym 

elementem różnicującym Małopolskę od 

sąsiednich województw, Podkarpacia i Świętokrzyskiego? 

Spójrzmy na fakty 5 . 

4 J. Woźniak, Spójność czy konkurencyjność? Polityka 

rozwoju polskich regionów, w: Rozwój regionalny Polski 

w warunkach reformy europejskiej polityki spójności w latach 

2007-2013, Biuletyn nr 231, PAN KPZK, Warszawa 2007. 

5 B. Domański, R. Guzik, K. Gwosdz, G. Micek, 

Rozwój i struktura regionu w perspektywie długiego trwania – 

przypadek Małopolski, w: Polonia quo vadis? red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego 


76

Na terenie Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego 

mieszka około 43,5% mieszkańców 

Małopolski, a obszar ten generuje niemal 57,7% 

(2007 r.) PKB regionu. Koncentrację tę pogłębia 

jeszcze skupienie nowoczesnych inwestycji 

w sektorze wysokich technologii. Małopolska 

– poza Krakowem – jest jednym z trzech najbardziej 

rustykalnych województw (16,2% pracujących 

w sektorze rolnictwa, 51-procentowy udział 

ludności wiejskiej w całości populacji), sytuacja 

ta jest jeszcze petryfikowana przez przyjęty 

przez Polskę model wspólnej polityki rolnej. Poziom 

zamożności 2/3 obszaru Małopolski (PKP 

per capita, wg NUTS 3) osiąga w najlepszym 

przypadku poziom zamożności województw 

objętych interwencyjnym programem dla Polski 

Wschodniej. Subregion nowosądecki, dysponujący 

56,5% średniego krajowego PKB na osobę 

jest najbiedniejszym w Polsce. Powyższe dane 

świadczą o występującej w Małopolsce dychotomii 

w zakresie poziomu rozwoju, można nawet 

zaryzykować twierdzenie o pęknięciu na dwa 

odrębne obszary: Kraków i „reszta” regionu. 

Spójrzmy na kilka atutów Krakowa: 

• stolica Małopolski to jedyna (aż jedna!) globalnie 

rozpoznawana marka jaką dysponuje 

region; 

• jest to marka rozwĳająca się, pojawiają się coraz 

to nowe jej składowe – dziedzictwo Papieża 

Jana Pawła II, Franciszkańska 3, Łagiewniki 

(3 mln turystów rocznie, drugi ośrodek 

pielgrzymkowy w Polsce), fabryka Oskara 

Schindlera (dzięki Spielbergowi rozreklamowano 

Kraków i mieszkańcy naszego globu 

mogli zobaczyć klimat jego ulic i zabytki); 

• Kraków – obok Warszawy, Wilna i Lwowa 

– jest jednym z największych historycznym 

miast Polski i zarazem jedynym, które przetrwało 

ostatnie zawieruchy historyczne; 

• drugi ośrodek naukowy w Polsce, niezmiennie 

czołowe miejsce Uniwersytetu Jagiellońskiego 

w rankingach szkół wyższych – zawsze 

ex-aequo z Uniwersytetem Warszawskim; 

• drugie miejsce w Polsce pod względem 

liczby mieszkańców („detronizacja” Łodzi 

w 2007 r.); trzeba jednak podkreślić, że nie 

jest krakowską aspiracją zajmowanie czołowych 

miejsc w tym rankingu, gdyż wiąże 

się nierozerwalnie z negatywnymi konsekwencjami 

takimi jak suburbanizacja i rozlewanie 

się miast; pomimo to jest to jeden 

z lepszych wskaźników ukazujących atrakcyjność 

lokalizacji miejsca zamieszkania – 

kluczowy przy benchmarkingu regionów 6 ; 

• drugie miejsce w rankingu najbardziej przyjaznych 

miast w Polsce (TNS OBOP 2010); 

• największe w kraju centrum outsourcingowe 

– 4 miejsce na świecie i 1 w Europie Środkowej 

i Wschodniej w rankingu 50 najlepszych 

lokalizacji inwestycji typu BPO (TOP 50 

Emerging Global Outsourcing Cities , 2009). 

Kraków jest jedną z dwóch najważniejszych 

polskich metropolii. Zgodnie z logiką procesów 

rozwoju i praktyką, metropolia krakowska nie 

konkuruje ze swoim zapleczem w Małopolsce. 

Kraków konkuruje z innymi metropoliami, i to 

w skali globalnej, gdyż inna skala już nie obowiązuje. 

Ujmując rzecz brutalnie (i nieco wyostrzając): 

Kraków bez Małopolski mógłby sobie 

poradzić, ale Małopolska bez Krakowa – już nie. 

3. Małopolska − ścieżka 

awansu 

Jakie czynniki, zewnętrzne i wewnętrzne, najsilniej 

oddziaływały a także – zakładam – będą 

oddziaływać na Małopolskę, sprzyjając lub hamując 

jej rozwój? 

Można wyróżnić kilka katalizatorów, które 

miały decydujące znaczenie dla rozwoju Małopolski 

w pierwszej dekadzie XXI wieku 7 : 

• Członkostwo naszego państwa w Unii Europejskiej 

oraz związana z tym europeizacja. 

Konsekwencją był wzrost zaufania rynków 

inwestycyjnych oraz profity z uczestnic- 

6 Małopolskie miasta – funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, 

red. B. Domański, A. Noworól, Małopolskie Obserwatorium 


7 Wykaz jak i hierarchia jest wysoce subiektywnym 

opracowaniem Autora. 

Część III 



77

Część III 


twa w unĳnej polityce spójności (do końca 

2009 r. Małopolska pozyskała z funduszy 

UE ok. 3,2 mld zł) 8 , po 2006 r. samorządy 

terytorialne nie zrealizowały żadnej poważniejszej 

inwestycji wyłącznie w oparciu 

o środki własne, stosowanie dźwigni finansowej 

jest powszechne. 

• Poczynione inwestycje w kapitał ludzki, 

potężnie zwiększające się indywidualne 

wydatki na rzecz edukacji a także zdrowia 

i kondycji fizycznej – potwierdzają to przygotowywane 

rokrocznie przez prof. J. Czapińskiego 

raporty diagnozy społecznej. 

• Transfery funduszy na obszary wiejskie, 

których napływ istotnie poprawił nie tylko 

zasobność mieszkańców wsi, ale także ich 

postrzeganie świata zewnętrznego. Nic lepiej 

nie wpłynęło na poprawę wizerunku 

Niemców i Unii Europejskiej niż comiesięczna 

renta, waloryzowana według obowiązującego 

kursu euro. 

• Znaczące inwestycje w ośrodek akademicki, 

głównie krakowski, czego spektakularnym 

wyrazem było doprowadzenie do 

uchwalenia w 2001 roku specjalnej ustawy 

upamiętniającej 600-lecie odnowienia Akademii 

Krakowskiej. Zabezpieczyło to ciągłość 

finansowania budowy III Kampusu 

UJ, wyłącznie z zasobów budżetu państwa 

(rzecz nader rzadka w obecnych czasach), 

co jest przedmiot zazdrości innych uczelni 

w Polsce; Uniwersytet Jagiellońskiego jest 

największym beneficjentem regionalnych 

funduszy europejskich 9 . 

• Dwie reformy samorządowe – z 1990 r. oraz 

1999 r., które uruchomiły wewnętrzne potencjały 

rozwojowe polskich miast i regionów. 

8 Raport Roczny nr 5, red. A. Binda, Małopolskie 

Obserwatorium Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009. 

9 „Ocena wpływu projektów zrealizowanych 

dzięki funduszom europejskim przez uczelnie wyższe 

z terenu województwa małopolskiego na wzrost konkurencyjności 

gospodarczej regionu oraz wzmocnienie 

potencjału sektora badawczo-naukowego” – badanie 

przeprowadzone na zlecenie MOPR przez Centrum 

Ewaluacji i Analiz Polityk Publicznych UJ, pod kierunkiem 

J. Górniaka, 2009. 

• Podkrakowskie lotnisko Balice – nasze 

„okno na świat” – z imponującą i stale rosnącą 

liczbą przyjmowanych pasażerów (1999 r. 

– 0,5 mln, 2009 r. – 3 mln). Europa zbliżyła 

się do Krakowa. 

• Moda na Kraków (4 mln turystów), której 

źródłem był splot kilku czynników, w tym 

m.in. śmierć Papieża Jana Pawła II. 

• Autostrada i częściowa obwodnica Krakowa, 

które sprawiają, że stolica Małopolski – na 

tle polskiej mizerii – jest jednym z nielicznych 

szczęśliwców włączonych już w europejskie 

korytarze transportowe. 

Jakie będą, wg. mnie, determinanty awansu 

będą najważniejsze drugiej w dekadzie XXI wieku? 

• Jakość kapitału społecznego – to czynnik 

o zasadniczym znaczeniu. Należy w pełni 

zgodzić się z tezą prof. J. Czapińskiego 10 , 

że nasze państwo i społeczeństwo budując 

na zgromadzonym kapitale intelektualnym 

osiągnęły już niemal wszystko, co było 

możliwe. Dalszy szybki rozwój, nie mówiąc 

o skoku cywilizacyjnym nie będzie jednak 

możliwy w oparciu tylko o te zasoby. Zatem, 

bez radykalnej poprawy jakości kapitału 

społecznego nie uda się utrzymać dalszego, 

szybkiego wzrostu. 

• Zmiany w strukturze społecznej, starzenie 

się społeczeństwa. Małopolska znajduje się 

obecnie w dobrej sytuacji pod względem 

udziału osób starszych w ogóle społeczeństwa, 

jednak skokowy wzrost tego wskaźnika 

nastąpi po 2030 r., co w sposób nieuchronny 

będzie obciążać także regionalny 

system ekonomiczny. Aby przygotować 

się do nadchodzących zmian, region jako 

pierwszy opracował kompleksowy program 

„Małopolska wobec starzenia się społeczeństwa. 

Podejście strategiczne”. Określa on 

nie tylko implikacje procesu starzenia się 

społeczeństwa Małopolski, w tym koszty, 

ale przede wszystkim rekomenduje szeroki 

10 J. Czapiński, Kapitał do pomnożenia, Seminarium 

„Kapitał społeczny w rozwoju regionalnym” zorganizowane 

przez Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, 

„Tygodnik Powszechny” 2009, nr 50. 

78

wachlarz polityki publicznej, która powinna 

zostać wdrożona w takich sferach jak edukacja, 

transport, ochrona zdrowia, różne formy 

opieki społecznej, usługi informatyczne, 

kultura, turystyka, planowanie przestrzenne 

i mieszkalnictwo czy usługi rynkowe. 

Chodzi o generalną zmianę podejścia, 

o czerpanie korzyści z tych procesów (starzenie 

się społeczeństwa szansą dla rozwoju 

Małopolski). Przygotowanie tego programu 

to także dobry przykład korzystania z europejskiego 

know-how, co umożliwiło udział 

w programach Europejskiej Współpracy Terytorialnej 

(program PEOPLE). 

• Stan środowiska naturalnego, w tym koszty 

jego ochrony i rewitalizacji. Powracające katastrofy 

naturalne – należy wziąć pod uwagę, 

że takie zjawiska ekstremalne jak powodzie, 

towarzyszące im osuwiska i susze będą 

zdarzały się coraz częściej. 

• Otoczenie regulacyjne europejskie i krajowe: 

− szeroko rozumiany klimat dla decentralizacji 

i regionalizacji w Unii Europejskiej 

i Polsce. Pytaniem pozostaje, czy 

przypadki stojących u progu rozpadu 

państw takich jak Belgia czy ogarniętych 

falą secesji jak Hiszpania nie stworzą impulsu 

dla podejścia wzmacniającego centralizm 

państwowy, w imię konsolidacji 

jednolitych struktur krajowych. Mogłoby 

to degradować polskie województwa 

jako partnera, tak w relacjach z rządem 

centralnym, jak i z Komisją Europejską; 

− algorytm podziału środków z budżetu 

państwa na województwa. W rzeczywistości 

funkcjonuje w Polsce kilkanaście 

takich algorytmów. Ten skomplikowany 

i niezbyt efektywny mechanizm 

transferów finansowych (zupełnie nie 

uwzględniający celów rozwojowych, 

brak korelacji z efektami działań) decyduje 

o kondycji finansowej polskich województw. 

Pamiętajmy, że województwo 

małopolskie jest teoretycznie samofinansujące 

w zakresie sektora finansów 

publicznych, natomiast cała nadwyżka 

to już tylko redystrybucja poprzez budżet 

państwa 11 ; 

− przyjęty w Polsce regionalny algorytm 

podziału środków z funduszy europejskich, 

który jest bardzo ważny w warunkach 

takiego kraju jak Polska. Pamiętamy, 

że zarówno poprzedni (z 2003 r.) jak 

i aktualny algorytm miał charakter wybitnie 

wyrównawczy i kompensacyjny, 

premiował województwa o największej 

liczbie ludności z występującymi obszarami 

bezrobocia klęskowego, co defaworyzowało 

takie regiony jak nasz. 

4. Małopolska − odpowiedni 

czas, miejsce, właściwe 

aspiracje 

Małopolska w pełni korzysta z tej fantastycznej 

koniunktury, jaka jest udziałem Polski, 

najlepszej od 300 lat. Warto jednak poddać 

analizie to, jak w przeciągu minionych 12 lat 

zmieniało się myślenie i podejście do własnej 

przyszłości, do rozwoju, jak zmieniały się regionalne 

aspiracje. Aspiracje, których emanacją jest 

strategia rozwoju województwa. 

Możemy już mówić o 3 generacjach strategii 

regionalnych w Polsce. Poniżej spróbuję je syntetycznie 

porównać. 

Budowa pierwszej generacji strategii wojewódzkich 

przypadła na rok 2000. Można je 

porównać do regionalnych manifestów niepodległości, 

próby swoistego „wybicia się na niepodległość”, 

które kładły duży nacisk na integrację 

i scalenie odrębnych dotąd bytów „starych” 

województw w twór regionalny, budowanie 

świadomości i tożsamości wspólnoty regionalnej, 

także w wymiarach symbolicznych – herby, 

(potem loga), barwy regionalne, odznaczenia 

11 W. Misiąg, M. Tomalak, Analiza i ocena sytuacji 

województwa małopolskiego jako podmiotu transferu środków 

publicznych oraz prognoza finansowa dla regionu na lata 

2010-2015, ekspertyza na zlecenie Małopolskiego Obserwatorium 


Część III 



79

Część III 


regionalne, celebracja najważniejszych funkcji, 

itp. Potrzeby były ogromne, niemal wszystko 

wydawało się równie ważne, stąd też częste problemy 

z wyborem, z faktyczną priorytetyzacją. 

Kontekstem prac nad pierwszą generacją 

strategii wojewódzkich była niepewność otoczenia 

prawnego (spory kompetencyjne z wojewodą), 

politycznego (nieznane jeszcze warunki 

integracji z UE) oraz brak niemal jakichkolwiek 

instrumentów wdrożeniowych dla strategii (znikome 

zasoby własne, których substytutem stał 

się kontrakt wojewódzki, którego 90% środków 

obligatoryjnie przeznaczono na dokończenie byłych 

inwestycji centralnych budżetu państwa). 

Paradoksem okazało się to, że województwa 

dbające o podkreślanie własnej odrębności, przygotowały 

ostatecznie dokumenty – w większości 

przypadków – bardzo do siebie podobne, jakby 

„spłaszczone”. Skądinąd, trudno jest napisać oryginalną 

wizję rozwoju, uzyskując do tego niezbędną 

aprobatę społeczną i polityczną. Tym m.in. 

różni się praca nad strategią od pracy naukowej. 

Na drugiej generacji strategii regionalnych 

– mniej więcej lata 2005–2009 – największe 

piętno odcisnęło wejście do Unii Europejskiej 

i proces integracji, a wyzwaniem chwili było 

optymalne wykorzystanie środków unĳnych 

dla odrobienia dystansu cywilizacyjnego, który 

odziedziczyliśmy. W tamtym czasie było to 

zasadne podejście, a daną nam szansę polskie 

regiony wykorzystały bardzo dobrze. Większość 

wątków merytorycznych została zatem 

zdeterminowana wytycznymi europejskiej polityki 

spójności. To był najważniejszy kontekst 

prac 12 . Było to podejście „szerokiego zarzucania 

sieci”, strategie często zatem niewiele faktycznie 

przesądzały, jednocześnie niemal wszystko 

pozwalały uzasadnić. Może za wyjątkiem budowy 

elektrowni atomowej. Zresztą, cześć województw 

w ogóle wówczas nie przygotowała 

nowych edycji strategii (bądź ograniczyła się do 

niewielkich aktualizacji), zastępując je progra- 

12 J. Woźniak, O nowy model rządzenia w polskich regionach, 

w: Jak uczynić regiony motorami rozwoju i modernizacji 

Polski, red. J. Szomburg, Polskie Forum Obywatelskie, Instytut 

Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2009. 

mami operacyjnymi, nastawionymi na absorpcję 

funduszy europejskich. 

Czym powinna odróżniać się trzecia generacja 

strategii wojewódzkich, przygotowywanych 

aktualnie przez większość polskich województw? 

Wydaje się, że dokumenty te będą koncentrować 

się w większym stopniu na optymalnym wykorzystaniu 

wewnętrznych potencjałów i zasobów 

– w warunkach niepewnego otoczenia zewnętrznego. 

Nie wiemy, jaki będzie budżet Unii Europejskiej 

na politykę spójności i jakie będą jej preferencje, 

nie wiemy, jakimi instrumentami będziemy 

dysponowali w regionach, nie wiemy jaki będzie 

budżet państwa przy wychodzeniu z globalnego 

kryzysu. Rozsądek podpowiada zatem aby liczyć 

bardziej na siebie. Mam też nadzieję, że umiejętnie 

zdyskontujemy doświadczenia przeszłości z prac 

nad strategiami pierwszej i drugiej generacji. 

Powstające właśnie strategie muszą udzielić 

odpowiedzi na szereg pytań, w tym: 

– jak odpowiedzieć na nowy nurt myślenia 

strategicznego, zaproponowany przez Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, którego 

wyrazem jest Krajowa Strategia Rozwoju 

Regionalnego oraz Koncepcja Zagospodarowania 

Przestrzennego Kraju? 

– jak rozszerzyć legitymację władz do rządzenia 

w regionie, wychodząc poza formalny 

mandat polityczny, zwiększając partycypację 

różnych środowisk, powołując np. Rady/ 

Fora Terytorialne? 

– jak odnieść się do koncepcji wielopoziomowego 

zarządzania, jak je przełożyć na realizację 

wspólnych programów i projektów, angażujących 

wiele niezależnych podmiotów, jak zapewnić 

przy tym niezbędną sprawność działania? 

W tym także – jak przygotować się do wykorzystania 

nowego Kontraktu Terytorialnego? 

– jak mobilizować zasoby regionalne, zarządzane 

przez poszczególne szczeble samorządów 

terytorialnych (opierające się o zasadę 

niezależności, broniące jej jak „źrenicy wolności”?), 

włączając także sektor prywatny? 

– jak realnie integrować planowanie strategiczne 

i przestrzenne, jak odpowiedzieć na „przestrzenny 

wymiar” nowej polityki regionalnej? 

80

– jak budować regionalne instytucje, instrumenty, 

których tak nam brakuje? 

– co z metropoliami, czy polskie regiony stać będzie 

na prowadzenie własnej polityki wspierania 

metropolii? Nie mam tu bynajmniej na 

uwadze możliwości finansowych, w przypadku 

odpowiedzi negatywnej rząd centralny 

z pewnością chętnie podejmie inicjatywę. 

Może nadchodzi już czas na zmianę myślenia 

o sposobach komunikacji z najważniejszymi 

partnerami, może czas zacząć zakładanie 

przedstawicielstw polskich regionów już nie 

tylko w Brukseli, ale i w stołecznej Warszawie, 

wzorem hiszpańskich regionów. 

Strategie regionalne trzeciej generacji nie muszą 

koniecznie stworzyć nowego paradygmatu 

w polityce rozwoju. Wystarczy, gdy będą skuteczne. 

5. Małopolski think-tank 

W celu wspierania procesu zarządzania 

strategicznego regionem uruchomiono w Małopolsce 

szereg inicjatyw. Oto kilka z nich: 

– Obserwatoria Rozwoju Regionalnego. Mają 

na celu prowadzenie analiz i ocen polityk publicznych. 

Tworząc zaplecze analityczne województwa, 

wzmacniają jego suwerenność 

decyzyjną, stają się jego atutem. Stanowią 

system wsparcia w zarządzaniu strategicznym 

dla władz regionalnych, co przyczynia 

się do wzmocnienia ich kompetencji. W Małopolsce 

wybraliśmy rozwiązanie w postaci 

powołania czterech Obserwatoriów (Rozwoju 

regionalnego, Rynku pracy, Gospodarki, 

Polityki społecznej), działających jako 

swego rodzaju klaster. Wyzwaniem jest to, 

jak powiązać działalność Obserwatoriów 

z procesami decyzyjnymi. Małopolskie rozwiązanie 

stało się inspiracją dla zapisów 

Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 13 . 

13 J. Woźniak, Obserwatoria rozwoju regionalnego jako 

element systemu strategicznego zarządzania regionem, Ekspertyza 

na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, 


– Inicjowanie debaty publicznej o przyszłości 

regionu, angażującej różne środowiska 

potencjalnie zainteresowane tą tematyką. 

Ważnym jej elementem stał się cykl Konferencji 

Krakowskich, którego pomysłodawcą 

jest prof. Antoni Kukliński. Ich ambicją 

jest stawianie najważniejszych pytań 

o przyszłość Europy, Polski i regionów. 

Dotąd odbyły się trzy edycje w latach 2008, 

2009, 2010, projekt jest realizowany we 

współpracy z dr Krzysztofem Pawłowskim, 

rektorem Wyższej Szkoły Biznesu w Nowym 

Sączu. 

– Program badań ewaluacyjnych, rozwinięty 

na potrzeby strategii województwa, Regionalnego 

Programu Operacyjnego oraz Programu 

Operacyjnego Kapitał Ludzki. 

– Projekt wydawniczy Małopolskich Studiów 

Regionalnych, do 2006 r. wydawanych pod 

tytułem Rozwój regionalny w Małopolsce, do 

chwili obecnej wydano 20 pozycji. 

– Bardzo cenna i potrzebna inicjatywa „Foresight 

technologiczny. Kraków 2020”. Jej celem 

jest zidentyfikowanie, na koniec 2010 r., 10 

nowoczesnych technologii, które powinny 

być priorytetowo traktowane i wdrażane 

w Małopolsce. Jest to także bardzo ważną 

przesłanką dla strategii Małopolska 2020. 

Projekt realizowany jest przez Krakowski 

Park Technologiczny. 

Powyższe, skrótowo zasygnalizowane prace, 

które traktujemy jako element szerszego 

systemu zarządzania regionem, powinny być 

postrzegane jako wkład do systemowego myślenia 

o naszej przyszłości. Niezmiernie ważna 

jest przy tym konsolidacja środowisk nauki, biznesu, 

administracji publicznej, pracujących na 

rzecz rozwoju regionu. Wydaje się, że w Małopolsce 

udało się wspólnymi siłami zainicjować 

taki proces, co powinno skutkować wysokiej 

jakości ośrodkiem programowania, monitorowania 

i ewaluacji strategii. Naszym celem strategicznym 

jest ukształtowania regionalnego 

think-tanku i wpisanie go na stałe w krajobraz 

małopolskiej sceny regionalnej. 

Część III 



81

Małopolska − perspektywy 

skoku cywilizacyjnego 

Dwa dwudziestolecia 


Część III 


Wprowadzenie 

Małopolska staje się ważnym ośrodkiem polskiej 

i europejskiej myśli strategicznej. Konferencje 

krakowskie oraz tomy postkonferencyjne 

są innowacyjnym dokumentem polskiej myśli 

strategicznej XXI wieku. 

Ta trylogia krakowska 1 otwiera nowe perspektywy 

tworzenia polskiej futurologii 2 jako 

systemu wiedzy i wyobraźni organizującego 

nasze myślenie o przyszłości. Utrzymanie 

i rozszerzenie pionierskiej roli Małopolski na 

scenie polskiej i europejskiej wymaga rozszerzenia 

i pogłębienia niegasnącego strumienia 

pomysłów, inicjatyw i programów, które 

w nowy sposób potrafią zmierzyć się z enigmą 

rozwoju regionalnego XXI wieku 3 . 

1 Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki 

Rozwoju, trzy tomy pod red. A. Kuklińskiego, 

K. Pawłowskiego i J. Woźniaka: 

Tom I, Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań 

XXI wieku, Kraków 2009, 

Tom II, Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI wieku, 

Kraków 2009, 

Tom III, Polonia quo vadis?, Kraków 2010. 

2 To studium programowe nie jest dokumentem 

konwencjonalnej myśli naukowej. Opracowanie to reprezentuje 

wyłącznie indywidualne poglądy autora 

wyrażone w stylu otwartej, czasem kontrowersyjnej 

dyskusji. 

3 Por. A. Kukliński, Program przyszłość regionów XXI 

wieku – doświadczenia i perspektywy, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa, wrzesień 2010. Lektura tego dokumentu 

jest użytecznym wstępem do Studium Małopolska 

– perspektywy skoku cywilizacyjnego. Dwa dwudziestolecia. 

Mam nadzieję, że moje studium programowe 

Małopolska – perspektywy skoku cywilizacyjnego. 

Dwa dwudziestolecia będzie skromnym przyczynkiem, 

użytecznym w procesie realizacji tej 

ambitnej wizji Małopolski XXI wieku. 

Małopolska staje się 

ważnym ośrodkiem 

polskiej i europejskiej 

myśli strategicznej 

Studium programowe przedkładane krytycznemu 

osądowi zainteresowanych Czytelników 

jest dokumentem otwartym, który szkicuje 

drogi i bezdroża mego myślenia organizowanego 

przez megahistoryczne i megageograficzne 

pytania XXI wieku: 

Mundus quo vadis? 

Europa quo vadis? 

Polonia quo vadis? 

Malopolska quo vadis? 

1000 stron trylogii krakowskiej zawiera niekonwencjonalne, 

inspirujące odpowiedzi na te 

wielkie pytania XXI wieku 4 . Na takim fundamencie 

poznawczym i pragmatycznym chciał- 

4 Por. również Europa quo vadis?, Urząd Marszałkowski 

Województwa Dolnośląskiego oraz Dolnośląska 

Fundacja Rozwoju, Wrocław 2010. 

82

ym zbudować studium programowe o następującej 

tematyce: 

I. Polonia quo vadis? 

II. Małopolska – doświadczenia i perspektywy. 


III. Hipoteza skoku cywilizacyjnego Małopolski 

XXI wieku 

IV. Diagnoza i ocena procesów transformacji 

Małopolski w latach 1990–2010 

V. Doświadczenia Małopolski jako laboratorium 

tworzenia dynamicznego systemu 

mierników rozwoju regionalnego 

VI. Bibliografia publikacji o Małopolsce i konkursy 

na najlepszą pracę o Małopolsce 

VII. Bank danych strategicznych rozwoju Małopolski 

w latach 1990–2030 

VIII. Projekt konferencji krajowej. Hipoteza 

skoku cywilizacyjnego jako inspiracja dla 

III generacji strategii regionów 

IX. Projekt międzynarodowej konferencji 

10 regionów organizowanej w Krakowie 

przez Urząd Marszałkowski oraz przez 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 

Kraków, wrzesień 2011 

X. Małopolska jako przestrzeń długiego 

trwania i punktów zwrotnych. Zarys wieloletniego 

programu badań 

XI. Zarys wieloletniego programu publikacji 

XII. Wstępny projekt tomu Małopolska – doświadczenia 

i perspektywy rozwoju regionu. 


XIII. Unionizacja i globalizacja krakowskiej 


I. Polonia quo vadis? 

Wielkie charyzmatyczne pytanie Polonia 

quo vadis? uzyskuje innowacyjną, wielopłaszczyznową, 

otwartą i inspirującą interpretację, 

łączącą wiedzę, wyobraźnię oraz wolę myślenia 

o przyszłości Polski. 

Ta otwarta i wielopłaszczyznowa interpretacja 

zawiera zadziwiający ładunek dyscypliny 

poznawczej i pragmatycznej, która pozwoliła 

budować treść konferencji i tomu postkonferencyjnego 

wokół centralnej hipotezy skoku cywilizacyjnego 

Polski w latach 2010–2030. 

Kilkanaście znakomitych wypowiedzi autorskich 

jest wnikliwą, a jednocześnie błyskotliwą 

analizą siły i słabości tej hipotezy, jako instrumentu 

organizującego nasze futurologiczne 

myślenie. 

Nie będę próbował przedstawiać treści tych 

inspirujących artykułów. Powiem tylko, że ich 

lektura nakłoni nasze umysły do głębokiej refleksji 

nad losami Polski XXI wieku. W tym 

miejscy chciałbym zwrócić uwagę na trzy opinie 

zawarte w tomie Polonia quo vadis? Opinię 

Witolda Orłowskiego 6 , opinię Krzysztofa Rybińskiego 

7 i opinię Jana Olbrychta 8 . 

Opinia Witolda Orłowskiego 

„Reasumując należałoby stwierdzić, że radykalny 

skok cywilizacyjny Polski w latach 

2010–2030 jest wyobrażalny, choć zapewne 

mało praw dopodobny. Główną przeszkodą dla 

potencjalnego skoku cywilizacyjnego jest nieprzygotowanie 

mentalne społeczeństwa, któremu 

trudno zapew ne przyszłoby zaakceptować 

wszystkie niezbędne zmiany. Jeśli jednak tę 

przeszkodę dałoby się pokonać – któż wie...?” 

Część III 


Rok 2010 jest okresem tworzenia całej serii publikacji 

i dokumentów, które otwierają nową 

kartę w historii polskiej myśli strategicznej. 

W tej panoramie na uwagę zasługuje tom Polonia 

quo vadis? będący pokłosiem Trzeciej Konferencji 

Krakowskiej 5 . 

5 Polonia quo vadis?, op.cit. 

Opinia Krzysztofa Rybińskiego 

„Główny wniosek jest następujący: mamy przed 

sobą ostatnie dziesięć lat, podczas których możemy 

dogonić Zachód. Jeżeli nie wykorzystamy 



8 Ibidem, s. 144. 


83

Część III 


tej dekady, zostaniemy małym krajem starych 

łudzi. Nadchodzi czas próby dla elit intelektualnych 

Polski”. 

Opinia Jana Olbrychta 

„Dla polskiego skoku cywilizacyjnego niezbędne 

jest postawienie na edukację od najmłodszych 

lat aż do wieku dorosłego, skutkujące 

w posta wie stałego dokształcania się i doskonalenia. 

Taka edukacja, która od naj młodszych lat 

nie tylko uczy np. przedsiębiorczości, ale przede 

wszystkim ponoszenia odpowiedzialności za 

podejmowane decyzje. 

Elementem naszej zmiany cywilizacyjnej 

gwarantującym większą efek tywność edukacji 

musi być przywrócenie szacunku dla wykształcenia, 

przy równoczesnym godnym traktowaniu 

każdego pracownika. Dokąd więc idziesz, Polsko? 

Wykonałaś już jeden wysiłek, pokazując 

światu solidarne społeczeń stwo, teraz czas na 

kolejny etap, trudną, konsekwentną pracę nad 

zmianą mentalności, która pozwoli w rezultacie 

na dokonywanie głębokich zmian gospodarczych 

i podejmowanie trudnych wyzwań społecznych”. 

Na tle tych trzech opinii oraz pełnego tekstu 

tomu Polonia quo vadis? chciałbym sformułować 

dwa wnioski. 

Pierwszy wniosek jest próbą identyfikacji 

głównej bariery, którą trzeba przezwyciężyć 

w procesie, który zadecyduje o sukcesie lub 

klęsce skoku cywilizacyjnego. Tą barierą jest 

mentalność polskiego społeczeństwa, które nie 

zaakceptuje konieczności przeprowadzenia hint 

et nunc głębokich reform otwierających nowe 

trajektorie rozwoju Polski XXI wieku. Określenie 

„mentalność polskiego społeczeństwa” jest 

jednak nieścisłe. De facto Polska jest krajem dualnym, 

składającym się z dwóch społeczeństw. 

Społeczeństwa proinnowacyjnego, które chciałoby 

być podmiotem skoku cywilizacyjnego 

i społeczeństwa antyinnowacyjnego, które per 

facta i pacta concludentia wyklucza możliwość takiego 

skoku w polskich realiach XXI wieku. 

Sytuacja jest tragicznie jasna. Jeśli społeczeństwo 

antyinnowacyjne potrafi przytłumić 

wolę strategicznego działania społeczeństwa 

proinnowacyjnego to w Polsce nie dokona się 

skok cywilizacyjny. Nie można jednak wykluczyć 

scenariusza optymistycznego, że społeczeństwo 

proinnowacyjne stanie się dominującą 

formacją polskiego społeczeństwa in toto. 

Ta dominująca formacja będzie podmiotem 

rzeczywistego skoku cywilizacyjnego Polski. 

Trzeba jednak zredefiniować istotę tego skoku 

w warunkach XXI wieku. 

Istotą tego skoku nie będzie „doganianie 

Zachodu”, który w scenariuszu pesymistycznym 

może stać się fragmentem nowej globalnej 

peryferii. Istotą tego skoku jest wejście Polski 

w nowe układy zrekonfigurowanego centrum 

XXI wieku 9 . 

II. Małopolska − doświadczenia 

i perspektywy 


Program przyszłości regionów XXI wieku 

proponuje, aby konsorcjum 10 regionów opracowało 

monografie problemowe, analizujące 

diagnostyczne i prospektywne doświadczenia 

danego regionu w układzie dwóch dwudziestoleci 

– dwudziestolecia diagnostycznego lat 

1990–2010 i dwudziestolecia prospektywnego 

lat 2010–2030 10 . Podejmując tę inicjatywę Małopolska 

stanie się pierwszym regionem europejskim 

kreującym nowe ujęcia analizy rozwoju 

regionalnego. Można podjąć próbę odpowiedzi 

na proste a jednak dramatyczne pytanie: Jak 

zbudować porównanie blasków i cieni transformacji 

lat 1990–2010 z potencjalnymi blaskami 

i cieniami skoku cywilizacyjnego Małopolski 

w latach 2010–2030. 


eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WBS-NLU, Nowy 

Sącz 2010. 

10 A. Kukliński, Program Przyszłość Regionów XXI 

wieku. Doświadczenia i perspektywy, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa 2008. 

84

Tego rodzaju porównanie jest bardzo inspirujące 

w świecie procesów poznawczych, 

analizujących rozwój regionalny w kategoriach 

studiów empirycznych (1990–2010) oraz w kategoriach 

studiów prospektywnych obejmujących 

dwudziestolecie lat 2010–2030 11 . 

Tego rodzaju porównanie wprowadzi nowe 

elementy do dyskusji pragmatycznych związanych 

z procesami przygotowania III generacji 

strategii rozwoju regionów 12 . 

Dokumenty I i II generacji charakteryzują 

się dość niskim stopniem wzajemnej porównywalności. 

Przyjęcie rygoru świata dwóch dwudziestoleci 

zmieni zbiór strategii I i II generacji 

w system strategii generacji III. Proponowana 

problematyka monografii Małopolski powinna 

być obszerną i zwartą publikacją w języku polskim 

i angielskim 13 . 

Jestem przekonany, że pionierski przykład 

Małopolski zainspiruje inne regiony w skali 

polskiej i europejskiej do podjęcia analogicznego 

działania w sferze zintegrowanych studiów 

diagnostycznych i prospektywnych. 

Mam nadzieję, że w tym kontekście wyłoni 

się konsorcjum 10 współpracujących regionów 

Polski, Europy i świata. W dalszych częściach 

studium powrócę do tej myśli. 

III. Hipoteza skoku 

cywilizacyjnego Małopolski 

XXI wieku 

Tom Polonia quo vadis? 14 jest istotną innowacją 

w dziejach polskiej myśli strategicznej. W tym 

tomie zanalizowano hipotezę skoku cywiliza- 

11 Ibidem, porównaj w szczególności uwagi na temat 

metodologii, empirii i futurologii programu. 

12 A. Kukliński, Procesy tworzenia polskiego systemu 

regionalnej myśli strategicznej. Przyczynek do dyskusji, Warszawa 

2010. 

13 Monografia ta będzie pionierskim wkładem do 

Programu Przyszłość Regionów, odsyłacz 9. 

14 Polonia quo vadis, Trzecia Konferencja Krakowska, 

op.cit. 

cyjnego Polski. Dobrze sformułowana i uzasadniona 

hipoteza może stać się ważnym instrumentem 

myślenia o przyszłości Polski. 

Wielu eminentnych autorów na łamach tomu 

Polonia quo vadis? wyraziła poglądy w jakim stopniu 

skok cywilizacyjny Polski w latach 2010–2030 

jest realną szansą a w jakim stopniu tylko iluzją 15 . 

Dylemat „szansa” versus „iluzja” powinien być 

przedmiotem odrębnej, pogłębionej refleksji futurologicznej. 

W dalszym toku tego studium programowego 

przyjmujemy scenariusz „szansy”. 

W tym kontekście trzeba sformułować 

wstępne pytanie: czy region, w tym przypadku 

Małopolska, może być podmiotem skoku cywilizacyjnego. 

Można bowiem reprezentować 

pogląd, że prawdziwym podmiotem skoku cywilizacyjnego 

może być tylko kraj jako całość. 

Poszczególne regiony jako fragmenty sceny polskiej 

nie mogą samodzielnie dokonać skoku cywilizacyjnego. 

W tej sprawie chciałbym przedstawić 

następujące stanowisko: 

1. Nie ulega wątpliwości, że waga sceny krajowej 

jest ogromna. Czy znaczy to, że krajowy 

klimat dla „skoku” jest głównym, decydującym 

czynnikiem jego powodzenia? 

2. Wydaje się jednak, że regiony mogą być 

ważnymi, a może nawet współdecydującymi 

autorami skoku krajowego. Proinnowacyjne 

stanowisko grupy polskich regionów 

może przeważyć szalę szans i iluzji skoku 

cywilizacyjnego Polski. 

3. Można wyrazić pogląd, że Małopolska organizując 

konferencję i tom postkonferencyjny 

Polonia quo vadis? już wkroczyła na drogę 

czynnego udziału regionu w tworzeniu krajowej 

sceny skoku cywilizacyjnego. 

4. W dalszym toku tego studium będę proponował, 

aby Małopolska sformułowała 

wyzwanie poznawcze i pragmatyczne, aby 

przekształcić III generację strategii w potężny 

instrument formowania skoku cywilizacyjnego 

Polski. 

* * * 

15 Ibidem, s. 85, artykuł Witolda Orłowskiego. 

Część III 



85

Część III 


Hipoteza skoku cywilizacyjnego Małopolski 

jest wielkim wyzwaniem dla naszej wiedzy 

i wyobraźni. Hinc et nunc nie potrafimy jeszcze 

zarysować pełnej skali złożonej i trudnej problematyki 

tego skoku. 

W nawiązaniu do cytowanych już poglądów 

Witolda Orłowskiego i Jana Olbrychta możemy 

jednak szukać centralnego ogniwa tego procesu, 

głównej bariery na drodze realizacji skoku. Tą barierą 

jest mentalność społeczeństwa Małopolski, 

które nie jest gotowe do przyjęcia zmian w skali 

potrzebnej do wykorzystania szansy skoku cywilizacyjnego. 

Trzeba jednak tę samą myśl sformułować 

w kontekście myślenia pozytywnego, 

promującego procesy wzmacniania proinnowacyjnej 

świadomości społeczeństwa Małopolski. 

Są dwie trajektorie wzmocnienia proinnowacyjnej 

świadomości społeczeństwa Małopolski. 

Pierwsza trajektoria to studia identyfikacji 

i mobilizacji dynamicznych społeczności innowacyjnych 

działających na obszarze Małopolski. 

Trzeba odkryć i uruchomić potencjał tych 

społeczności innowacyjnych. To jest pasjonujące 

wyzwanie dla twórczej socjologii empirycznej. 

Jak wygląda status quo społeczności proinnowacyjnych, 

jak wyglądają szanse, że społeczności 

te staną się dynamicznym nurtem w społeczeństwie 

małopolskim, który utoruje drogę dla skoku 

cywilizacyjnego Małopolski. 

Hipoteza skoku 

cywilizacyjnego 

Małopolski jest wielkim 

wyzwaniem dla naszej 

wiedzy i wyobraźni 

Druga trajektoria to skok cywilizacyjny całego 

systemu małopolskiej edukacji. Jak zmienić 

system edukacji, aby system ten zaczął zmieniać 

mentalność całego społeczeństwa w kierunku 

proinnowacyjnym? 

Chciałbym przedstawić prostą, rewolucyjną 

odpowiedź na to pytanie. Trzeba w ciągu 20 lat 

zglobalizować małopolski system edukacji, aby 

system ten tworzył indywidualności innowacyjne, 

zdolne do podejmowania wyzwań konkurencji 

globalnej. W tym kontekście chciałbym 

sformułować trzy tezy: 

A. Całe społeczeństwo Małopolski powinno 

przyjąć pogląd, że język angielski ma status 

równorzędny z językiem polskim w zakresie 

procesów komunikacji indywidualnej i społecznej. 

To jest rewolucyjny postulat przekształcenia 

społeczeństwa Małopolski w społeczeństwo 

dwujęzyczne. Nie jest to pomysł 

zupełnie oryginalny. Społeczeństwa Holandii 

i Szwajcarii już dawno funkcjonują jako 

społeczeństwa co najmniej dwujęzyczne. 

B. Kilka wielkich uczelni małopolskich z Uniwersytetem 

Jagiellońskim na czele powinno 

przekształcić się w instytucje funkcjonujące 

w całości w języku angielskim. Dla Uniwersytetu 

Jagiellońskiego będzie to nawiązanie 

do tradycji wczesnojagiellońskich, okresu, 

w którym Uniwersytet Jagielloński funkcjonował 

w całości po łacinie. Ta rewolucja lingwistyczna 

na Uniwersytecie Jagiellońskim 

otworzy trzy trajektorie 16 : 

1. Ułatwi Uniwersytetowi Jagiellońskiemu 

podjęcie wyzwania przejścia z pozycji 

400 na pozycję 100 w globalnym rankingu 

uniwersytetów. 

2. Przekształci Uniwersytet Jagielloński 

w uczelnię zglobalizowaną, otwartą na 

studentów z całego świata co ma ogromne 

znaczenie w obliczu kryzysu demograficznego 

Polski XXI wieku. 

3. Zglobalizuje świat profesury UJ, wchłaniając 

wybitne talenty ze sceny globalnej. 

Powstanie konkurencyjne grono 

profesorskie, w którym Polacy nie będą 

mięli żadnego naturalnego monopolu. 

Ważnym elementem tego procesu jest li- 

16 Rewolucja lingwistyczna na wiodących uczelniach 

wyższych w Polsce została zarysowana w A. Kukliński, 

Ekspertyza. Wizje i strategie rozwoju szkolnictwa 

wyższego w Polsce, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego, Warszawa, marzec 2010. 

86

kwidacja habilitacji jako instytucji hamującej 

globalizację grona profesorskiego. 

C. Chodzi jednak nie tylko o świat edukacji 

akademickiej. Chodzi o cały system małopolskiej 

edukacji. W tym kontekście trzeba 

również widzieć postulat przekształcenia 

w instytucje anglojęzyczne kilkudziesięciu 

szkół licealnych na obszarze Małopolski. 

* * * 

To jest zaledwie początek dyskusji nad hipotezą 

skoku cywilizacyjnego małopolskiego systemu 

edukacji. Jest to przykład dobrze dobrany 

z dwóch powodów: 

Primo, z powodu znaczenia systemu edukacji 

w procesie tworzenia nowej mentalności społeczeństwa. 

Secundo, z powodu siły autonomicznej woli 

regionu w procesie przekształcenia systemu 

edukacji. 

Problem transformacji systemu edukacji ma 

ogromną światową literaturę przedmiotu, obejmującą 

inter alia wybitne publikacje OECD i Komisji 

Europejskiej. W tym świetle można zaprezentować 

eksperyment małopolski ujmowania 

procesów transformacji systemów edukacji jako 

instrumentu cywilizacyjnego skoku. Będzie to 

nowość w światowej literaturze przedmiotu. 

Warto wykazać się wyobraźnią i odwagą, aby 

taki problem przedstawić na forum międzynarodowym. 

* * * 

Dyskusję nad cywilizacyjnym skokiem Małopolski 

XXI wieku trzeba wmontować w szerszy 

nurt badań i studiów podejmujących ogólną 

problematykę Futurologii Małopolski jako systemu 

wiedzy i wyobraźni organizującego nasze 

myślenie o przyszłości 17 . 

IV. Diagnoza i ocena procesów 

transformacji Małopolski 

w latach 1990−2010 

Cytowany już wielokrotnie tom Polonia quo vadis? 

zawiera dwa opracowania, które w sposób 

innowacyjny podejmują problematykę transformacji 

Małopolski. Myślę tutaj o opracowaniu 

J. Woźniaka 18 oraz o opracowaniu zespołu 

B. Domańskiego 19 . 

Oba opracowania są ujęciami problemowymi, 

które potrafiły uniknąć konwencjonalnego 

stylu klasycznej monografii rozwoju regionu. 

Zespół B. Domańskiego identyfikuje cztery filary 

regionalnej trajektorii rozwojowej współczesnej 

Małopolski: 

1. Dywersyfikacja regionalna, 

2. Powiązania zewnętrzne, 

3. Spójność wewnętrzna, 

4. Wizerunek regionu. 

To jest w moim przekonaniu najlepsza diagnoza 

transformacji regionu w polskiej literaturze 

przedmiotu. Nie znaczy to oczywiście, że 

dyskusja nad problematyką transformacji Małopolski 

jest już zamkniętym przedmiotem analizy 

naukowej. Odwrotnie, jest to otwarcie nowego 

nurtu studiów analitycznych poświęconych 

transformacji Małopolski. Chciałbym nakreślić 

następującą wizję tych studiów. 

1. Rozbudowanie analizy empirycznej procesów 

transformacji Małopolski. Należy rozbudować 

dokumentacyjne zaplecze tej analizy. 

2. Opracowanie odważnego bilansu wykorzystanych 

i zmarnowanych szans w procesie 

transformacji Małopolski. 

3. Podjęcie próby oceny transformacji Małopolski 

w kontekście doświadczeń wybranych regionów 

europejskich. Powinniśmy wkroczyć 

Część III 


17 A. Kukliński, Program…, op.cit., por. również 

B. Domański, Miejsce Małopolski na mapie ekonomicznej 

Europy XXI wieku, w: Przyszłość Europy – Wyzwania globalne 

– Wybory strategiczne, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

Rewasz, Nowy Sącz 2007. 

18 J. Woźniak, Aspiracje i awans cywilizacyjny regionu. 

Przykład Małopolski. Polonia quo vadis?, op.cit. 

19 Rozwój i struktura regionu w perspektywie długiego 

trwania. Przykład Małopolski, Polonia quo vadis, B. Domański 

et. alia, op.cit. 


87

Część III 


na drogę tworzenia typologii transformacji 

regionów europejskich. Pierwszym krokiem 

na tej drodze jest tom IV Serii REDEFO 20 . 

Chciałbym podkreślić szczególną wagę mojej 

propozycji opracowania bilansu wykorzystanych 

i straconych szans. Ten bilans jest niezbędną 

kulminacją studiów diagnostycznych. 

V. Doświadczenia Małopolski 

jako laboratorium 

tworzenia dynamicznego 

systemu mierników rozwoju 

regionalnego 

Wydaje się, że można rozpatrzyć cztery inicjatywy: 

1. Inicjatywę przeniesienia na scenę małopolską 

wielkiej dyskusji na temat mierników 

rozwoju in toto i mierników rozwoju regionalnego 

w szczególności. Ta dyskusja może 

być zanurzona w refleksji na temat modernistycznej 

i postmodernistycznej filozofii 

rozwoju regionalnego 21 . 

2. Inicjatywę przeprowadzenia wnikliwej 

oceny polskiej statystyki regionalnej, która 

nie jest dobrym instrumentem strategicznej 

analizy procesów rozwoju regionalnego. 

Statystyka ta w pewnym stopniu zajmuje się 

zjawiskami mierzalnymi, które nie są ważne 

w kategoriach poznawczych i pragmatycznych. 

Statystyka ta nie zajmuje się wieloma 

istotnymi zjawiskami niemierzalnymi, które 

są ważne dla nauki i polityki regionalnej. 

Potrzebna jest wielka operacja w polskiej 

statystyce regionalnej. Trzeba wyrzucić 

20 The future of Regions in the perspective of global change, 

eds P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Ministry 

of Regional Development, Warsaw 2008. 

21 Por. artykuły B. Domańskiego i A. Gąsior-Niemiec 

w tomie Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu 

nowego paradygmatu, eds P. Jakubowska, A. Kukliński, 

P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 


mierniki zbędne i trzeba stworzyć nową serię 

wskaźników „chwytających” nowe zjawiska. 

To jest oczywiście operacja bardzo 

kosztowna w kategoriach finansowych oraz 

w kategoriach walki z inercją rutyny, która 

tak bardzo obciąża funkcjonowanie wszystkich 

urzędów statystycznych świata. 

3. Trzecią inicjatywą jest umiędzynarodowienie 

proponowanej operacji. Chodzi o ocenę 

Eurostatu oraz o ocenę publikacji OECD. 

4. Czwartą inicjatywą jest zamknięcie luki 

w zakresie mierników rozwoju województwa 

małopolskiego w obecnych granicach 

administracyjnych. Trzeba stworzyć pełną 

serię mierników dla lat 1990–2010. 

Jest rzeczą smutną, że po reformie samorządowej 

roku 1999 GUS nie stworzył dla nowych 

województw i powiatów historycznej serii danych 

dla lat 1990–2000. Brak minimalnej perspektywy 

historycznej zaciąży nad strategiami 

I generacji, które w części diagnostycznej ograniczyły 

się do danych jednego roku. 

* * * 

W moim przekonaniu Małopolska powinna 

stać się laboratorium tworzenia nowego sytemu 

mierników rozwoju regionalnego. 

VI. Biblioteka publikacji 

o Małopolsce i konkursy 

na najlepszą pracę 

o Małopolsce 

Trzeba stworzyć system informacji bibliograficznej 

obejmującej publikacje, których przedmiotem 

jest przeszłość i przyszłość Małopolski. Cała 

trudność polega na tym jak wyselekcjonować 

publikacje „ważne” i nie utonąć w morzu drugorzędnych 

przyczynków. Nie mam w tej chwili 

odpowiedzi na to pytanie. Wiem tylko, że trzeba 

uruchomić proponowany system informacji 

bibliograficznej. Trzeba uruchomić również sys- 

88

tem corocznych konkursów, które wyłonią najlepsze 

publikacja o Małopolsce. Najlepsze prace 

magisterskie, doktorskie i habilitacyjne. 

Trzeba znaleźć mecenasa lub mecenasów, 

którzy ufundują nagrody konkursowe. Proponowany 

system konkursów może stać się istotnym 

bodźcem promującym procesy poznania 

przeszłości i przyszłości Małopolski. 

VII. Bank danych strategicznych 

rozwoju Małopolski 

w latach 1990−2030 

Jedna z uczelni krakowskich pod auspicjami 

Urzędu Marszałkowskiego powinna stworzyć 

strategiczny bank danych, otwarty dla wszystkich 

osób, i instytucji, które są zainteresowane 

refleksją na temat przeszłości i przyszłości Małopolski. 

Trzeba stworzyć teoretyczną koncepcję 

tego banku jako banku danych strategicznych 

niebędącego bezmyślną kumulacją zbędnej informacji. 

Bank ten powinien być inicjatorem tworzenia 

nowych mierników rozwoju regionalnego 

oraz tworzenia mechanizmów permanentnego 

nacisku innowacyjnego na instytucjonalny 

aparat polskiej i unĳnej statystyki regionalnej. 

Bank ten powinien stworzyć wspólne podstawy 

faktograficzne dla wszystkich studiów nad 

przeszłością i przyszłością Małopolski w latach 

1990–2030. 

VIII. Projekt konferencji 

krajowej 

aby strategie III generacji znalazły iskrę bożą 

charyzmatycznego myślenia. 

Powstaje pytanie czy tom Polonia quo vadis? 

nie powinien stać się bodźcem dla regionalnych 

testów hipotezy cywilizacyjnego skoku. Ważny 

jest proces dyskusji nad tą hipotezą cywilizacyjnego 

skoku. Ważny jest proces dyskusji nad 

hipotezą, proces przyjęcia tej hipotezy bądź jej 

odrzucenia. 

Chodzi tylko o to, aby świat tomu Polonia 

quo vadis? wkroczył w kręgi myśli i wyobraźni 

wszystkich osób i instytucji, które zajmują się 

strategiami III generacji. Chciałbym proponować, 

aby w Krakowie w roku 2011 odbyła się 

konferencja kilku regionów, które wejdą na drogę 

myślenia o hipotezie skoku cywilizacyjnego. 

IX. Projekt międzynarodowej 

konferencji 10 regionów 

organizowanej w Krakowie 

przez Urząd Marszałkowski 

oraz przez Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego 

Jako tytuł konferencji proponuję sformułowanie 

„Regiony w wielocywilizacyjnym świecie 

XXI wieku” 22 . Będzie to kilkudziesięcio osobowa 

konferencja 10 regionów: 6 regionów europejskich, 

2 regionów chińskich, 2 regionów indyjskich. 

W rozszerzonej wersji konferencji można 

dodać dwa regiony USA, dwa regiony Rosji i dwa 

regiony Brazylii. Uczestnicy konferencji przyjmą 

formułę metodologiczną 2 x 20 lat, formułując 

spotkania myśli diagnostycznej i prospektywnej. 

Część III 


Hipoteza skoku cywilizacyjnego 

jako inspiracja dla III generacji 

strategii regionów 

Strategie I i II generacji Grosso modo nie były 

wielkimi, ożywczymi strumieniami innowacyjnej 

myśli strategicznej. Warto podjąć wysiłek, 

22 Pewnym wstępem do tej konferencji jest pięciotomowa 

seria anglojęzyczna REDEFO opublikowana 

przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w latach 

2007–2010. Ważnym i twórczym spojrzeniem na problematykę 

programu konferencji jest tom The Atlantic 

Community. The Titanic of the XXI century?, eds A. Kukliński, 

K. Pawłowski, WBS-NLU, Nowy Sącz 2010. W tym 

tomie można znaleźć trzy inspirujące artykuły na temat 

regionów Chin i Indii. 


89

Jestem przekonany, że tak zaprojektowana 

konferencja wywoła żywe zainteresowanie 

Komisji Europejskiej, OECD i Banku Światowego 

23 . W takim kontekście konferencja ta będzie 

z wielkim zadowoleniem przyjęta jako inicjatywa 

wzmocnienia perspektywy intelektualnej 

Polskiej Prezydencji Unii Europejskiej Anno Domini 

2011. 

W organizacji konferencji musimy szukać 

nowych, nieodkrytych dróg, szukać nowego 

globalnego paradygmatu przełamywania naszej 

rutyny intelektualnej i ciągłego oglądania 

tej samej grupy autorów konferencyjnych. Trzeba 

odnowić scenariusz konferencji, zespołu autorów 

oraz skład potencjalnej widowni. 

X. Małopolska jako przestrzeń 

długiego trwania i punktów 

zwrotnych 

II. Małopolska jako przestrzeń długiego 

trwania 

III. Małopolska jako przestrzeń punktów 

zwrotnych 

* * * 

IV. Diagnozy transformacji Małopolski 

w latach 1990–2010 

V. Transformacja Małopolski. Dramat 

wykorzystanych i zmarnowanych szans 

* * * 

VI. Futurologia Małopolski 

VII. Hipoteza skoku cywilizacyjnego 

Małopolski 2010–2030 

VIII. Scenariusze rozwoju Małopolski w latach 

2010–2030 

IX. Wizje i strategie rozwoju Małopolski 

2010–2030 

Część III 


Zarys wieloletniego programu badań 

Na kartach trylogii krakowskiej wielokrotnie 

pojawia się myśl – nie wystarczy organizować 

prezentację wiedzy istniejącej. Trzeba tworzyć 

wiedzę nową, posługującą się instrumentem 

wieloletniego programu badań, który będzie 

permanentnym źródłem nowych treści konferencyjnych 

i publikacyjnych. 

Wieloletni program badań nie powstanie 

jako wynik jednej inicjatywy i jednego pomysłu. 

To musi być proces twórczej dyskusji szerokiego 

grona osób, które są skłonne poświęcić 

swoją uwagę procesowi myślenia o przeszłości 

i przyszłości Małopolski. W tym studium programowym 

chciałbym tylko zainicjować pierwszy 

krok na drodze formułowania takiego programu. 

W nawiązaniu do trylogii krakowskiej 

proponuję opracowanie programu badań obejmującego 

12 pozycji. 

I. Metodologia badań transdyscyplinarnych 

nad przeszłością i przyszłością Małopolski 

23 Porównaj drugi tom trylogii krakowskiej, s. 191–237. 

* * * 

X. Małopolska w kontekście Polonia quo vadis? 

XI. Małopolska w kontekście Europa quo vadis? 

XII. Małopolska w kontekście Mundus quo 

vadis? 

Autorzy trylogii konferencji krakowskich 

są znakomitym i kompetentnym gronem, które 

może ocenić moje studium programowe oraz 

moją wstępną propozycję szkicowej listy problemów 

badawczych. 

XI. Zarys wieloletniego 

programu publikacji 

Z przyjemnością podkreślam, że Biblioteka 

Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju 

legitymuje się dorobkiem trzech tomów, 

które mają trwałą pozycję w polskiej literaturze 

przedmiotu. 

Inicjatywy zarysowane w tym studium programowym 

przyniosą szybki rozwój tej Biblio- 

90

teki, która w przyszłości wchłonie nie tylko rezultaty 

kolejnych konferencji krakowskich, lecz 

także kolejne tomy generowane przez proponowany 

program badań. 

W moim przekonaniu trzeba jednak obok 

serii w języku polskim, stworzyć serię w języku 

angielskim. W tym ujęciu tom Małopolska – 

doświadczenia i perspektywy. Dwa dwudziestolecia 

będzie czwartym tomem z serii polskiej oraz 

pierwszym tomem serii angielskiej. 

W ten sposób treść tomu Małopolska – doświadczenia 

i perspektywy. Dwa dwudziestolecia 

stanie się twórczym podmiotem łączącym trylogię 

krakowską z perspektywą wieloletniego 

programu badań zarysowanych w tym opracowaniu. 

XII. Wstępny projekt 

tomu Małopolska 

− doświadczenia 

i perspektywy 

rozwoju regionu. 


Projekt tego tomu przyjmuje założenie, że lepsze 

jest wrogiem dobrego. Przyjmujemy, że naszym 

celem jest przygotowanie tomu w wersji 

polskiej i angielskiej przed 1 lipca 2011 r. 

W takim ujęciu trzeba elastycznie i realistycznie 

interpretować potencjalną treść i objętość 

tego tomu. Nie będzie to tom jednolity 

w sensie prezentacji wyników badań empirycznych 

oraz wyników studiów prospektywnych. 

Niektóre artykuły tomu będą prezentacją 

prac o wysokim stopniu zaawansowania np. 

artykuł zespołu B. Domańskiego. W tym tomie 

znajdą się również artykuły programowe 

szkicujące zamierzenia badawcze, które będą 

realizowane w następnych miesiącach lub nawet 

latach. 

Proponuję jednak, aby podjąć trud znalezienia 

zespołu autorów, którzy zechcą podjąć 

problematykę zarysowaną w jednej z 12 pozycji 

wstępnego programu badań lub też jedną z myśli 

zarysowanych w krakowskiej trylogii. 

XIII. Unionizacja i globalizacja 

krakowskiej myśli 

strategicznej 

Małopolska stanie się ważnym ośrodkiem polskiej 

i europejskiej myśli strategicznej. Trylogia 

krakowska jest już widoczną pozycją polskiej literatury 

przedmiotu. Na kartach tej trylogii dokonuje 

się proces dyfuzji koncepcji i poglądów, 

które wykrystalizowały się na scenie europejskiej 

i globalnej. W tym studium programowym 

proponuję dwa przedsięwzięcia, które zglobalizują 

osiągnięcia krakowskiej myśli strategicznej. 

Pierwszym przedsięwzięciem jest uruchomienie 

nowej serii publikacji w języku angielskim. 

Drugim przedsięwzięciem jest istotny 

udział Urzędu Marszałkowskiego w zorganizowaniu 

w Krakowie konferencji międzynarodowej 

w wielkim stylu pt. Regiony w wielocywilizacyjnym 

świecie XXI wieku. 

W roku 2011 na scenie krakowskiej będziemy 

dyskutować megahistoryczne i megageograficznie 

pytania XXI wieku: 

Mundus quo vadis? 

Europa quo vadis? 

Polonia quo vadis? 

Malopolska quo vadis? 

Refleksje końcowe 

Małopolska jest najbardziej ustabilizowanym 

regionem sceny polskiej, jest regionem o największej 

sile długiego trwania. Jednocześnie 

z inicjatywy tego regionu, w tomie Polonia quo 

vadis? rozwĳa się ważna hipoteza cywilizacyjnego 

skoku Małopolski. Ten pozorny paradoks 

tworzy kreatywny klimat dla nowego spojrzenia 

na losy Polski i Małopolski w perspektywie 

enigmy XXI wieku. 

Część III 



91

Myślenie strategiczne 

na Dolnym Śląsku 

Dolnośląska Fundacja Rozwoju Regionalnego 


Część III 


Niniejsze opracowanie opisuje te elementy 

dorobku myśli strategicznej na Dolnym 

Śląsku, które są skutkiem działalności 

osób uczestniczących w „Grupie refleksji nad 

przyszłością Dolnego Śląska”. Wskazuje również 

najważniejsze koncepcje i opracowania 

strategiczne oraz podejmowane działania i inicjatywy, 

które składają się na ten dorobek. 

1. Przedmiot myślenia 

strategicznego 

Myślenie strategiczne to przede wszystkim 

próba zmierzenia się ze sformułowanym przez 

prof. Antoniego Kuklińskiego paradoksem: 

„przewidywanie przyszłości jest niemożliwe 

a jednak konieczne”. Modne powiedzenie „The 

future can’t be predicted, it has to be invented” 1 

sugerujące, że przyszłość można wynaleźć (podobnie 

jak innowacje techniczne lub technologiczne) 

lub odkryć (podobnie jak prawa fizyki) 

brzmi atrakcyjnie, ale jest bardzo ryzykowne. 

Myślenie przyszłościowe koncentruje się 

z jednej strony na sprawach wewnętrznych, od 

których zależą indywidualne i zbiorowe wybory 

Dolnoślązaków, Polaków i Europejczyków, 

a z drugiej strony na sprawach zewnętrznych, od 

których zależeć będzie przyszła pozycja regionu 

w Unii Europejskiej, w kształtującym się wielobiegunowym 

porządku globalnym. Nie jesteśmy 

w stanie do końca przewidzieć wszystkich 

czynników, które wpływać będą na przyszłe 

decyzje mieszkańców regionu, ale potrafimy 

dotrzeć do podstaw tych wyborów – do wartości 

uznawanych i realizowanych w zbiorowym 

życiu – i wspólnie je kształtować 2 . W dłuższym 

horyzoncie czasu zarządzanie wartościami to 

podstawowy mechanizm sterownia rozwojem 

regionu. W wymiarze egzogenicznym nie jesteśmy 

w stanie przewidzieć rozwoju sytuacji 

oraz wyzwań i zagrożeń, którym będzie musiała 

stawić czoła Europa, Polska i Dolny Śląsk ale 

w każdej sytuacji powinniśmy mieć coś niebanalnego 

do powiedzenia i dysponować: 

• Zdolnością tworzenia własnej drogi rozwoju, 

która będzie unikalna w skali globalnej. 

• Warto w tym miejscu przytoczyć argumenty 

podniesione przez Jana Waszkiewicza: 

„Jeżeli w turbulentnej przyszłości, jaka bez 

wątpienia nas czeka, region (Dolny Śląsk, 

Polska, Europa) utraci zdolność tworzenia 

własnej drogi rozwoju, to bezprzedmiotowe 

stanie się pytanie, jaką ona być powinna. 

Będzie ona dokładnie taka, jak podyktują 

1 „Przyszłość jest nieprzewidywalna musi być wynaleziona 

(wymyślona)” – Denes Gabor, w 1972 r., Noblista 

w dziedzinie fizyki. 

2 J. Waszkiewicz, J. Muszyński, Słowo od Inicjatorów 

– Dolny Śląsk 2020 – dobre miejsce do życia, Dolnośląskie 

Forum Polityczne i Gospodarcze, Wrocław 2006, s. 3. 

92

zewnętrzne uwarunkowania. W skrajnym 

przypadku regiony, które nie potrafią 

przyszłości sprostać przestaną istnieć (bez 

względu na to, co by to miało znaczyć z formalno-prawnego 

punktu widzenia)” 3 . 

Mocą polityczną i intelektualną aby promować 

tożsamość i europejskie wartości cywilizacyjnych 

(w wymiarze endo – i egzogenicznym). 

Zdolnością wpływania na kształtowanie 

porządku politycznego i gospodarczego, 

w szczególności do forsowania politycznych interesów 

w taki sposób, aby można było uzyskać 

optymalne korzyści z tytułu realizacji własnej 

ścieżki rozwoju. 

Trzeba zainicjować zmiany, które w rozsądnym 

horyzoncie czasowym wzmocnią zdolność 

do kształtowania unikalnej drogi rozwoju oraz 

silnej podmiotowości celem zwiększenia możliwości 

kształtowania własnej przyszłości i szans 

wpływania na kształt i relacje wielobiegunowego 

porządku globalnego. 

2. Dolnośląska Fundacja 

Rozwoju Regionalnego 

Myślenie strategiczne ma na Dolnym Śląsku 

wieloletnią tradycję. W latach 1971–1994 

w strukturach Politechniki Wrocławskiej działał 

Ośrodek Badań Prognostycznych, którego 

dyrektorami byli dr Karol Pelc a następnie prof. 

Jan Waszkiewicz 4 . W latach 1990–1991 Ośrodek 

współpracował z Wojewodą Wrocławskim, 

wspierając transformację ustrojową regionu, 

prowadził również działalność konsultacyjną 

3 J. Waszkiewicz, Dolny Śląsk 2050 szkic problemowo-monografi 

czny. Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu 

nowego paradygmatu, Regio Forum MRR, Warszawa 

2008. 

4 Prof. Jan Waszkiewicz w latach 1990–1991 był szefem 

doradców Wojewody Wrocławskiego (którym był 

autor niemniejszego opracowania) a od 1999 do 2003 r. 

pierwszym Marszałkiem Województwa Dolnośląskiego. 

Wspólnie z Janisławem Muszyńskim był inicjatorem 

Dolnośląskiego Forum Politycznego i Gospodarczego, 

współautor strategii dolnośląskich i miasta Wrocławia. 

na rzecz samorządów i przedsiębiorstw (m.in. 

KGHM Polaka Miedź SA). 

W roku 1990 Uniwersytet Kalifornĳski 

w Berkeley (USA) w ramach „Programu Pomocy 

Polsce” zorganizował Konsorcjum Berkeley. 

Jego zadaniem było wspieranie przemian demokratycznych 

na Dolnym Śląsku między innymi 

poprzez udzielanie wsparcia kształtującym się 

społecznościom strategicznym. Konsorcjum 

Berkeley współpracowało także z Wojewodą 

Wrocławskim i jego zespołem doradców. 

W lipcu 1990 r. kluczowe dolnośląskie społeczności 

strategiczne i Konsorcjum Berkeley podpisali 

Deklarację Współpracy 5 , wyrażającą wolę 

utworzenia Instytutu Badań Regionalnych na 

Dolnym Śląsku. W listopadzie 1990 r. złożone 

zostało przed notariuszem Oświadczenia 

o Utworzeniu Dolnośląskiej Fundacji Rozwoju 

Regionalnego (Fundacja). 4 lipca 1991 r. została 

ona zarejestrowana przez Sąd dla Miasta Stołecznego 

Warszawy. Celem Fundacji jest działanie 

na rzecz rozwoju regionalnego przez: 

1. Tworzenie i realizację programów współdziałania 

instytucji, organizacji i osób fizycznych 

polskich, zagranicznych oraz międzynarodowych. 

2. Prowadzenie badań naukowych i ich zastosowanie 

w formie działań organizacyjnych, 

technicznych, produkcyjnych i handlowych. 

3. Realizację, głównie na terenie Dolnego Śląska, 

wzorcowych programów przyczyniających 

się do rozwiązania problemów rozwoju 

regionalnego w sferach: cywilizacyjnej, 

ekologicznej, kulturowej, społecznej, organizacyjnej, 

naukowej i ekonomicznej. 

4. Wspieranie organizacyjne i finansowe realizacji 

przedsięwzięć wymienionych w punktach 

od 1 do 3. 

5 Sygnatariusze Deklaracji Współpracy: Konsorcjum 

Berkeley, NSZZ „Solidarność” Regionu Dolny 

Śląsk, Kolegium Szkół Wyższych Wrocławia, Dolnośląskie 

Towarzystwo Gospodarcze, Wojewodowie Dolnośląscy. 

Część III 



93

Część III 


5. Gromadzenie funduszy na działalność statutową, 

między innymi przez działalność 

gospodarczą. 

2.1. Struktura i działalność Fundacji 

Jednostkami organizacyjnymi Fundacji są: Międzynarodowy 

Instytut Rozwoju Regionalnego 

we Wrocławiu, Zakład Lokat Kapitałowych oraz 

Biuro Fundacji. W latach 1991–1993 Fundacja prowadziła 

działalność zgodnie ze statutem. Następnie 

jej działalność została zawieszona. W roku 

2008 Rada Fundacji zdecydowała o reaktywowaniu 

działalności. Powołano nowy Zarząd. 

Instytut realizuje wyżej wymienione 

w punktach 1–3 cele Fundacji. Dyrektorem Instytutu 

jest prof. Jan Waszkiewicz – Wiceprezes 

Zarządu Fundacji d.s. Badawczych. Nadzór nad 

działalnością Instytutu sprawuje Międzynarodowa 

Rada Programowa Instytutu, której przewodniczącym 

jest prof. Antoni Kukliński. Rada 

tworzy program pracy Instytutu i sprawuje merytoryczny 

nadzór nad jego działalnością. Od 

roku 2008 Instytut koncentruje swoją uwagę na 

problematyce przyszłości Europy i jej regionów. 

Zorganizowane zostały i działają w Fundacji: 

• Grupa refleksji nad przyszłością Dolnego 

Śląska, która została zawiązana w czerwcu 

2007 r. Misją Grupy jest tworzenie pozytywnej, 

długookresowej wizji przyszłości Dolnego 

Śląska a w szczególności opracowywanie 

analiz strategicznych ukierunkowanych 

głównie na potrzeby władz samorządowych, 

społeczności strategicznych i organizacji 

obywatelskich. Grupa zaprasza do 

współdziałania osoby, środowiska i instytucje 

zainteresowane wypracowaniem takiej 

wizji, nawiązuje kontakty i prowadzi 

wymianę myśli z podobnie motywowanymi 

grupami w kraju i za granicą. Formy działania 

grupy obejmują miedzy innymi badania 

interdyscyplinarne, prowadzenie warsztatów 

strategicznych, organizowanie seminariów 

i doradztwo. 

• Grupa refleksji nad rozwojem energetyki 

XXI wieku zawiązaną w listopadzie 2009 r., 

która animuje Przedsięwzięcie EURENER- 

GIO – Program na rzecz Energii Odnawialnej 

i współpracy ponadgranicznej działający 

w ścisłej współpracy z partnerami niemieckimi. 

• Grupa refleksji nad przyszłością Europy, 

którą zawiązano w listopadzie 2009 r. 

w związku z ogłoszeniem Manifestu Europa 

quo vadis?. Animuje ona Międzynarodowe 

Konferencje „Europa quo vadis?”, na bazie 

których rodzi się przedsięwzięcie EURENA- 

ISSANCE. 

Działalność gospodarcza Fundacji obejmuje 

w szczególności: ekspertyzy, doradztwo, prace 

badawcze, wdrożeniowe i rozwojowe oraz organizowanie 

konferencji i szkoleń. Stałymi działaniami 

są: 

• Dolnośląskie Forum Polityczne i Gospodarcze, 

które organizowane jest co rocznie od 

1999 r. w Krzyżowej; 

• Dolnośląskie Certyfikaty Gospodarcze, unikalne 

regionalne potwierdzenie wiarygodności 

i jakości gospodarczej, które są wręczane 

dwa razy w roku od 2001 r.; 

• Dolnośląska Nagroda Gospodarcza i Dolnośląska 

Nagroda Specjalna – wręczane za 

szczególne osiągnięcia gospodarcze przedsiębiorcom 

i instytucjom; 

• Polsko-Niemiecka Nagroda Gospodarcza, 

której patronują Ministrowie Gospodarki 

Polski i Niemiec. Wręczana ona jest polskim 

i niemieckim przedsiębiorcom szczególnie 

zasłużonym dla wzajemnej współpracy. 

2.2. Dorobek Fundacji 

Dorobek Fundacji, po wznowieniu jej działalności 

w roku 2008, obejmuje niżej wymienione 

działania, realizowane samodzielnie lub we 

współpracy z innymi podmiotami: 

• Od roku 2008 merytoryczne animowanie 

Dolnośląskiego Forum Politycznego i Gospodarczego. 

• Wykonywanie na zlecenie Województwa 

Dolnośląskiego następujących usług konsultacyjnych 

i doradczych: 

94

− opracowanie ostrzegawczego scenariusza 

rozwoju sytuacji społeczno-gospodarczej 

Województwa Dolnośląskiego 

oraz przedstawienie propozycji ścieżek 

jego realizacji w ramach ,,Pakietu antykryzysowego 

dla stabilizacji rozwoju 

Dolnego Śląska”; 

− przedstawienie kierunkowych działań 

i niezbędnych rozwiązań na najbliższe 

lata wynikających z przedstawionego 

scenariusza; 

− zorganizowanie zaplecza eksperckiego 

zdolnego odpowiadać na ważne problemy 

i wyzwania stojące przed Województwem 

Dolnośląskim oraz przeprowadzenie 

trzech pilotażowych spotkań 

ze społecznościami strategicznymi; 

− przygotowanie tez dotyczących sytuacji 

regionów europejskich, zwłaszcza Dolnego 

Śląska, dla paneli dyskusyjnych, 

które odbyły się 14–15 września 2009 r. 

we Wrocławiu, podczas posiedzenia Komisji 

ds. Polityki Społecznej i Gospodarczej 

Komitetu Regionów; 

− przygotowanie i przeprowadzenie wizyty 

studyjnej dla członków Komisji 

w dolnośląskich przedsiębiorstwach, 

które posłużyły jako praktyczny przykład 

do obserwacji przemian zachodzących 

w regionie w wyniku spadku koniunktury 

gospodarczej; 

− opracowanie pt. Wstępna analiza aktualności 

i przydatności dokumentów strategicznych 

województwa dolnośląskiego (za 

pośrednictwem Dolnośląskiej Agencji 

Współpracy Gospodarczej). 

• Warto zwrócić uwagę na kilka ważnych 

opracować strategicznych, których autorami 

lub współautorami są partnerzy tej 

Grupy: 

1. Raport o stanie miasta Wrocławia; rok 1994, 

autorzy prof. Roman Galar, prof. Jan 

Waszkiewicz 

2. Strategia miasta Wrocław 2000 plus; rok 1997, 

autorzy prof. Roman Galar, prof. Jan 

Waszkiewicz 

3. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego; 

rok 2000; zespól pod kierownictwem, 

prof. Romana Galara 

4. Regionalna Strategia Innowacji dla Dolnego 

Śląska, rok 2005, Grupa Formułująca 

Strategię: prof. Roman Galar, prof. Zdzisław 

Szalbierz, prof. Jan Waszkiewicz 

5. Strategia Wrocław w perspektywie 2020 plus; 

rok 2006, zespół redakcyjny: Grzegorz 

Roman, prof. Roman Galar, prof. Jan 

Waszkiewicz 

6. Investment Assistance for Sustainable Development 

of the Mountain Areas in Poland, 

for FAO program the FAO projects Mountain 

Development TCP / POL / 3004 (A), 

rok 2007, zespół pod kierownictwem 

prof. Jana Waszkiewicza 

7. Świdnica w perspektywie pokoleniowej. Strategia 

miasta rok 2009, autorzy prof. Roman 

Galar, Janisław Muszyński, prof. Jan 

Waszkiewicz. 

3. Dolnośląskie Forum 

Polityczne i Gospodarcze 

Dolnośląskie Forum Polityczne i Gospodarcze 6 

(dalej Forum) zostało zainicjowane w roku 1999 

i od tego momentu organizowane jest co roku 

w Krzyżowej k/Świdnicy przy współdziałaniu 

Fundacji „Krzyżowa” dla Porozumienia Europejskiego. 

Misją Forum jest inicjowanie i rozwĳanie 

dialogu społecznego jako alternatywy 

dla walki politycznej. Celem jest wskazywanie 

wyzwań, których rozwiązanie będzie miało 

kluczowy wpływ na przyszłość i atrakcyjność 

Dolnego Śląska, proponowanie priorytetów dla 

zadań decydujących o jego rozwoju oraz budowanie 

społecznego konsensusu na rzecz ich 

realizacji. Forum poszukuje obszarów partner- 

6 J. Waszkiewicz, Two examples of stimulating social 

participation in strategic decisions and the growth of regional 

social capital – the Lower Silesian Case, The Future of European 

Regions, Ministry of Regional Development, Warsaw 

2007, s. 158. 

Część III 



95

Część III 


skiej współpracy sektora prywatnego i publicznego 

z zachowaniem transparentnych reguł 

działania dla przyspieszenia rozwoju Dolnego 

Śląska. 

Każdego roku w Forum uczestniczy około 

800 osób, a są to parlamentarzyści, administracja 

rządowa i samorządowa wszystkich szczebli, 

przedstawiciele businessu, świata nauki, 

organizacji pozarządowych i mediów. Przyjeżdżają 

tam elity intelektualne regionu aby 

konfrontować swoje opinie oraz koordynować 

działania i harmonizować je ze strategią regionu 

7 . Stałymi Patronami Forum są Dolnośląscy 

marszałkowie, wojewodowie i przewodniczący 

Sejmiku. Wśród wielu znamienitych gości i patronów 

Forum znajdują się m.in. prezydent RP, 

premierzy RP, przewodniczący Bundestagu, 

marszałek Sejmu RP, ministrowie Gospodarki 

Polski i Niemiec, ambasadorowie krajów europejskich, 

komisarz ds. Polityki Regionalnej UE, 

premierzy landów niemieckich, politycy i goście 

zagraniczni. 

Forum odgrywa ważną rolę dla kształtowania 

świadomości strategicznej i cywilizacyjnej 

Dolnego Śląska. Jest próbą pobudzenia 

wewnętrznej motywacji dla ukształtowania 

„przyszłościowo zorientowanego 

umysłu” regionu. Wkład 

Forum w rozwój regionu został 

doceniony przez Kapitułę Wyróżnienia 

„Dolnośląski Klucz 

Sukcesu”, która w czerwcu 

2004 r. nagrodziła Dolnośląskie 

Forum Polityczne i Gospodarcze 

w kategorii Wyróżnień Specjalnych. 

W zamierzeniu inicjatorów 

Forum jest między innymi narzędziem 

monitorowania kontekstu 

strategicznego i cywilizacyjnego 

wewnątrz regionu 

i w sąsiadujących z Dolnym 

Śląskiem regionach (polskich, 

niemieckich i czeskich). Jest 

też zaczynem tworzenia się przyszłościowo 

zorientowanego umysłu regionu, który 

w przyszłości będzie „w czasie rzeczywistym” 

kształtował świadomość strategiczną i cywilizacyjną. 

Może to nie jest jeszcze umysł regionu, 

ale ma szanse stać się nim. 

Tematyka Forum jest rezultatem debat przeprowadzonych 

na kolejnych Forach, wniosków 

Rady Forum oraz odzwierciedleniem sytuacji 

polityczno-gospodarczej. Zawsze jednak odpowiada 

na główne, zastane problemy naszego 

regionu. Z perspektywy czasu możemy powiedzieć, 

że problemy, nad którymi dyskutowaliśmy 

na Forum – hasła przewodnie naszych 

obrad – zostały wybrane trafnie. Dotychczasowe 

spotkania Forum wypracowały jasne 

przesłanie, wizję rozwoju Dolnego Śląska oraz 

wskazały priorytety i główne osie jego rozwoju. 

Wskazały również na najpoważniejsze zagrożenia 

dla przyszłości Dolnego Śląska, którymi są 

nieracjonalne działania i zaniechania, a przede 

wszystkim nieumiejętność wykreowania racjonalnych 

struktur politycznych gwarantujących 

nam partnerską pozycję wśród regionów Polski 

i Europy. 

Janisław Muszyński i prof. Jan Waszkiewicz odbierają 

„Klucz Sukcesu” z rąk Sławomira Najnigiera i otwierają 

„wrota do przyszłości” na Dolnym Śląsku. 

7 Więcej informacji na stronie www.forum.pl 

96

Wśród tematów przewodnich Forum można 

wskazać dwa nurty. 

• Tematyka związana z Europą i pozycją naszego 

Regionu w Unii Europejskiej: 

– rok 2002, Europejska przyszłość Dolnego 

Śląska, 

– rok 2003, Jak zmniejszyć dystans dzielący 

Dolny Śląsk od Unii Europejskiej?, 

– rok 2006, Dolny Śląsk 2020 – dobre miejsce 

do życia, 

– rok 2007, Kreatywny Dolny Śląsk ku kreatywnej 

Europie, 

– rok 2009, Dolny Śląsk – ziemia polsko-niemieckiego 

pojednania. 

• Tematyka, która potwierdza jak wielki 

wpływ na kształt regionu mają strategiczne 

społeczności Dolnego Śląska skupione wokół 

Forum: 

– rok 1999, Strategia rozwoju Dolnego Śląska, 

– rok 2000, Bezrobocie i rynek pracy na Dolnym 

Śląsku, 

– rok 2001, Wiedza – instrument kształtowania 

przyszłości regionu, 

– rok 2004, Kapitał społeczny Dolnego Śląska, 

– rok 2005, Dolny Śląsk obszarem wolności, 

– rok 2008, Dolny Śląsk w perspektywie zmian 

pokoleniowych, 

– rok 2010, Technika i technologia – impulsy 

rozwojowe. 

Uczestnicy − zaangażowanie 

społeczne 

Działalność Forum jest możliwa dzięki zaangażowaniu 

ludzi i instytucji, którym los naszego 

regionu nie jest obojętny. Są oni przekonani, 

że Forum jest dolnośląską wspólną wartością. 

Wyraźnie widać, że na Dolnym Śląsku jest społeczne 

zapotrzebowanie na prowadzenie dyskusji 

o sprawach przyszłości naszego regionu. 

Uczestnicy Forum biorą w nim udział na własny 

koszt i uczestnicząc w pracach Forum reprezentują 

tylko siebie i swoje poglądy. Dolnośląskie 

Forum Polityczne i Gospodarcze jest inicjatywą 

społeczną i jest ruchem społecznym ludzi zaangażowanych, 

posiadających aspiracje i intelektualnie 

przygotowanych do kształtowania przyszłości 

Dolnego Śląska. 

W okresie od 1999 do 2010 r. w dwunastu 

spotkaniach wzięło udział ponad 7000 uczestników, 

co czyni z Forum największą inicjatywę 

regionalną w Polsce. W roku 1999 wzięło w nim 

udział około 300 uczestników, podczas gdy 

w 2002 r. ponad 600 uczestników. W roku 2007 

spotkanie w Krzyżowej zgromadziło ponad 

750 gości. Jubileuszowa edycja Forum zgromadziła 

blisko 900 uczestników. 

Struktura uczestnictwa: 

• biznes (przedsiębiorcy i menagerowie) 

ok. 30% 

• administracja rządowa i samorządowa, 

politycy i parlamentarzyści ok. 25% 

• szkolnictwo i nauka ok. 10% 

• organizacje poza rządowe ok. 10% 

• przedstawiciele mediów ok. 10% 

• zaproszenie goście (VIP) ok. 10% 

• goście zagraniczni ok. 5%. 

Wielu uczestników angażuje się w prace 

zespołów roboczych przygotowujących obrady 

Forum. Ludzie coraz częściej widzą, że 

nadrzędnym celem jest dobro naszego regionu, 

które leży poza granicami sporów i walki 

politycznej. Dlatego chcą oni wspólnie szukać 

rozwiązań, aby następnie przedkładać je władzom 

jako propozycje wyznaczające najważniejsze 

obszary działań. W organizację Forum 

angażują się także międzynarodowe firmy 

(w tym consultingowe), media ogólnopolskie 

i czołowe przedsiębiorstwa dolnośląskie. Firmy 

międzynarodowe, doceniając tę inicjatywę i zauważając, 

że na Dolnym Śląsku coraz więcej się 

dzieje. 

Forum pokazuje, że dialog społeczny, w najważniejszych 

dla Dolnego Śląska sprawach, jest 

możliwy. Prowadzona na Forum dyskusja jest 

wyrazem troski społeczeństwa naszego regionu 

o jego własną przyszłość. Forum ma charakter 

apolityczny i unika uwikłania w walkę polityczną, 

a jego uczestnicy starają się prezentować 

pomysły, szukać rozwiązań, a dopiero potem 

przedstawiać władzom jako propozycje najważniejszych 

obszarów działań. 

Część III 



97

Forum jest unikalnym miejscem debaty nad 

strategicznymi problemami regionu prowadzonej 

przez najważniejszych aktorów życia gospodarczego, 

politycznego i społecznego. 

4. Informacja 

o przedsięwzięciu 

Quo vadis Europa? 

XI Dolnośląskie Forum Polityczne 

i Gospodarcze w Krzyżowej, 

które odbyło się 12–14 listopada 

2009 r. pod patronatem honorowym 

marszałka Sejmu Bronisława 

Komorowskiego oraz 

przewodniczącego Bundestagu 

Norberta Lammerta miało szczególny 

charakter wykraczający 

poza formułę wcześniejszych 

spotkań. Uczczono bowiem 

wypadającą w dniu otwarcia 

Forum dwudziestą rocznicę 

historycznej Mszy Pojednania 

z udziałem kanclerza Niemiec 

Helmuta Kohla i pierwszego niekomunistycznego 

premiera w postkomunistycznych 

państwach – Tadeusza Mazowieckiego. 

Msza Pojednania jest jednym z fundamentów 

pojednania polsko-niemieckiego oraz 

ważnym elementem integracji europejskiej. Historyczna 

refleksja otworzyła przyszłościowo 

zorientowane debaty o kulturalnych, gospodarczych 

i obywatelskich relacjach między obydwoma 

narodami. Inauguracyjną sesję plenarną, na 

której przemawiali między innymi Christian 

Część III 


Jubileuszowa Msza Pojednania w Krzyżowej, 

celebrowana przez abp Alfonsa Nossola 

Premier Tadeusz Mazowiecki 

Jubileuszowa Msza Pojednania − Krzyżowa 12 listopada 2009 r. 

Wulff – premier Kraju 

Związkowego Dolna 

Saksonia, który w roku 

2010 został wybrany na 

prezydenta Niemiec, Stanisław 

Tillich – premier 

Kraju Związkowego Saksonia, 

Jerzy Pokój – przewodniczący 

Sejmiku 

Województwa Dolnośląskiego 

i Marek Łapiński – 

marszałek województwa 

dolnośląskiego, otworzyła 

dyskusja panelowa poświęcona 

perspektywom 

rozwoju Europy Środkowej. 

Zawiązał się komitet 

inicjatywny „Grupy 

refleksji nad przyszłością 

98

Europy” oraz został ogłoszony manifest „Przyszłość 

Europy – Europa quo vadis?”. 

Celem manifestu jest zwrócenie uwagi Europejczyków 

na rolę pojednania i solidarności 

w procesie kształtowania współodpowiedzialności 

za przyszłość naszego kontynentu. Formułuje 

on trzy problemy europejskiego losu 

w XXI wieku – jak rozwinąć wiedzę o przyszłości 

świata, Europy i Polski, jak wzniecić wielki 

płomień wyobraźni przyszłościowej Europejczyków 

oraz jak ich skłonić do internalizowanego 

poczucia odpowiedzialności za przyszłość 

Europy. 

Uczestniczy Forum 2009 wyrazili nadzieję, 

że myśli zawarte w manifeście Europa quo vadis 

znajdą szeroki rezonans polityczny i społeczny, 

promujący procesy renesansu europejskiej myśli 

strategicznej. 

4.1. Manifest Europa quo vadis? 

Ignoranti quem portus petat 

Nullu ventus suus Est 

(Gdy nie wiesz, do którego portu płyniesz, 

żaden wiatr nie jest pomyślny) 

Seneka 

I 

Genius loci Krzyżowej, wspaniała 

tradycja polsko-niemieckiego 

pojednania oraz rola tego pojednania 

w rozwoju Unii Europejskiej, 

stają się inspiracją, aby dostrzegać 

signum temporis naszych 

czasów, głęboki kryzys porządku 

globalnego ukształtowanego 

w XX wieku oraz bolesny proces 

powstawania nowego porządku 

globalnego XXI wieku. 

II 

Europa staje w obliczu jednego 

z najważniejszych wyborów 

strategicznych w swojej długiej 

i wspaniałej historii. Tym 

wyborem jest dylemat być albo 

nie być, wielkim aktorem sceny 

globalnej. Wewnętrznie silna Europa, silna 

europejska gospodarka, społeczeństwo, nauka 

i kultura stanie się silnym podmiotem nowego 

Multipolarnego i multicywilizacyjnego świata 

XXI wieku. Europa może odegrać rolę jednego 

z głównych architektów nowego porządku globalnego 

w kontekście nowego serdecznego porozumienia 

(Entente Cordiale) łączącego zintegrowaną 

potęgę Europy i Stanów Zjednoczonych. 

III 

Ten znak czasu jest inspiracją dla Wielkiej Konferencji 

Jubileuszowej Krzyżowa 2009, aby obwieścić 

Manifest Europa quo vadis, jako wyzwanie 

udzielenia odpowiedzi na fundamentalne 

pytania próbujące przenikać enigmę przyszłości 

Europy w perspektywie roku 2050. 

IV 

Perricullum in mora, Manifest jest nadzwyczajnym 

wyzwaniem skierowanym do Unii Europejskiej 

oraz do państw członkowskich, aby 

natychmiast uruchomić procesy promowania 

całego systemu studiów, debat i decyzji politycznych, 

które holistycznie udzielają odpowiedzi 

na dramatyczne pytanie Europa quo vadis? 

Potrzebna jest śmiała i uczciwa odpowiedź na 

Część III 


Uczestnicy dyskusji panelowej Perspektywy 

Europy Środkowej Quo vadis Europa? 

od lewej: Henryk Karaś − KGHM Polska Miedź, Marek Prawda − ambasador 

RP w Berlinie, prof. Antoni Kukliński, prof. Jan Waszkiewicz (moderator), 

Michael Gerdts − ambasador RFN w Warszawie, Iwona Makowiecka 

− Polsko-Niemiecka Izba Przemysłowo-Handlowa, prof. Wiesław Bokajło. 


99

to pytanie, odpowiedź formułowana w duchu 

przekraczającym bariery wiedzy konwencjonalnej 

i poprawności politycznej. 

V 

Manifest jest jednocześnie pilną propozycją, 

aby promować w Europie procesy krzewienia 

kultury długookresowego myślenia strategicznego 

obejmującego nie tylko europejskie 

elity władzy, pieniądza i kultury, lecz także 

europejskie społeczeństwa in toto. Skuteczne 

myślenie strategiczne musi czerpać swoją moc 

z wizyjnej siły społeczeństw, które chcą i potrafią 

myśleć w kategoriach przyszłości kraju, 

Europy i świata. 

wyobraźnią i wolą polityczną społeczeństw europejskich. 

IX 

Proponowany system studiów, debat i decyzji 

politycznych Europa quo vadis? stanie się inspiracją 

dla Unii Europejskiej oraz dla państw członkowskich 

Unii, aby promować kulturę myślenia 

strategicznego, która pozwoli myśleć o przyszłości 

Europy i przezwyciężyć populistyczne 

naciski chwili bieżącej, które dla osiągnięcia 

doraźnych korzyści krótkookresowych skłonne 

są poświęcić dobrobyt i szczęście przyszłych pokoleń 

oraz związany z tym status Europy jako 

wielkiego aktora sceny globalnej. 

Część III 


VI 

Nie można udzielić odpowiedzi na pytanie Europa 

quo vadis? w obecnym klimacie paraliżu europejskiej 

myśli strategicznej. Ten paraliż może 

stać się jedną z przyczyn wywołujących stagnację 

procesów rozwojowych Europy oraz marginalizacje 

Europy jako wielkiego aktora sceny 

globalnej. Istnieje realne widmo, że Europa stanie 

się globalnym Titanikiem 

XXI wieku. 

VII 

Istnieje jednak również 

realna szansa scenariusza 

optymistycznego, scenariusza 

nowego renesansu 

Europy XXI wieku, renesansu 

który odnowi i pomnoży 

wewnętrzną i zewnętrzną 

potęgę Europy. 

4.2. Grupa refleksji nad przyszłością 

Europy 

Pytanie quo vadis Europa? stawiane jest pod adresem 

obiektywnej rzeczywistości jaką jest Europa 

i świat XXI wieku, które stają w obliczu narastających 

kryzysów i konfliktów. Do udziału 

w tej grupie i do poszukiwana odpowiedzi na 

VIII 

Krystalizacja optymistycznych 

lub pesymistycznych 

scenariuszy 

przyszłości Europy nie 

jest fatalnym werdyktem 

historii, jest strategicznym 

wyborem uwarunkowanym 

wiedzą, 

Inauguracyjna sesja plenarna Forum 2009 

od prawej: Christian Wulff − premier Kraju Związkowego Dolna Saksonia, 

Stanisław Tillich − premier Kraju Związkowego Saksonia, 

Jerzy Pokój − przewodniczący Sejmiku WD, 

Marek Łapiński − marszałek województwa dolnośląskiego. 

100

to pytanie zostaną zaproszone między innymi 

osoby angażujące się w przedsięwzięcia animowane 

przez prof. Antoniego Kuklińskiego: Regio 

Futures Program i Regional Development 

Forum organizowane przez Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego oraz autorzy serii publikacji 

Recifer Eurofutures Publication Series – REUPUS 

wydawanych przez prze Wyższą Szkołę Biznesu 

National Louis University. 

Odpowiedzialne traktowanie przyszłości 

oraz prowadzona od kilku lat dyskusja nad 

kształtem przyszłościowo zorientowanej polskiej 

i europejskiej racji stanu może być wartościowym 

wkładem w poszukiwanie optymistycznego 

scenariusza rozwoju Europy XXI 

wieku, zgodnie z którym stanie się ona ważnym 

elementem nowego wielobiegunowego globalnego 

ładu. 

W Europie w XX wieku, w skali ponad 

narodowej, miały miejsce dwa wielkie eksperymenty 

i innowacje społeczne o charakterze 

pokojowym: powstanie Unii Europejskiej oraz 

demontaż bloku sowieckiego. Pokazały one, że 

europejski kapitał społeczny i moralny oraz napięcie 

między racjonalnością i irracjonalnością 

stały się wielką pozytywną siłą sprawczą, która 

okazała się silniejsza niż tragiczne konsekwencje 

II wojny światowej i system sowieckiego 

zniewolenia i przemocy. Napis na tablicy odsłoniętej 

w czerwcu 2009 r. przy budynku Bundestagu 

w Berlinie upamiętniający rolę Polski 

w wydarzeniach lat 80 i 90 XX wieku głosi: „Dla 

upamiętnienia walki Solidarności o wolność 

i demokrację oraz wkładu Polski w ponowne 

zjednoczenie Niemiec i polityczną jedność Europy”. 

Te doświadczenia to kierunek poszukiwań 

optymistycznych scenariuszy europejskiej 

przyszłości. 

Dzisiaj wyraźnie widać jak w latach 80 cywilizacja 

Zachodnia wróciła do swoich korzeni 

(szkoda, że tylko na chwilę) – odzyskała zdolność 

rozróżnienia między dobrem a złem oraz 

dokonywania wyborów moralnych. 

Dla Polaków Solidarność, która doprowadziła 

do odzyskania przez Polskę niepodległości 

w 1989 r., była wyborem moralnym – odrzuceniem 

totalitaryzmu. Nie można przemilczeć 

poparcia udzielonego Solidarności i Polakom 

w okresie stanu wojennego przez wolne społeczeństwa 

w szczególności kościoły chrześcĳańskie, 

związki zawodowe i indywidualne osoby. 

Było ono budowane, dzięki autorytetowi Jana 

Pawła II i zaangażowaniu przywódców wielu 

państw w szczególności Europy Zachodniej 

i Stanów Zjednoczonych, na fundamencie uniwersalnych 

wartości takich ja godność człowieka 

i solidarność międzyludzka. Ten wielki 

zryw społeczny ogniskował uwagę i przychylność 

mediów wolnego świata przez niemal całą 

dekadę lat 80. Jedność Cywilizacji Zachodniej 

na bazie jej uniwersalnych wartości to wielka 

siła dająca pozytywny moment napędowy jej 

dziejom. 

Przed Europą staje wielkie wyzwanie. 

W kontekście turbulentnych zjawisk kryzysowych 

oraz trudno przewidywalnych procesów 

kształtujących nowy wielobiegunowy ład globalny 

należy sformułować scenariusz Nowego 

Renesansu Cywilizacyjnego Europy, który pozwoli 

jej utrzymać pozycję jednego z liderów 

globalnych. Jednym z ważnych warunków jego 

realizacji jest poszanowanie fundamentalnych 

wartości naszej cywilizacji oraz różnorodności 

dającej kreatywne napięcie, które może skutkować 

innowacyjnością. Świat potrzebuje przełomowych 

innowacji (np. w energetyce). Potrzebna 

jest rewolucja na miarę tej jaka się dokonała 

na przełomie XIX i XX wieku. Odbudowanie innowacyjnego 

potencjału Europy w obszarze 

społecznym i technicznym to kluczowy rezultat 

nowego odrodzenia Europy. Jeżeli Europa 

zdolna będzie zrealizować taki scenariusz to jej 

pozycja jako ważnego gracza w skali globalnej 

pozostanie kluczowa. 

Aby wszystkie te wizje zrealizować konieczne 

są zmiany, a Europejczycy muszą zademonstrować 

wolę i determinację ich realizacji, 

bo nie ma powrotu do sytuacji sprzed kryzysu 

2008 r. Potrzebna jest siła ducha w wymiarze 

międzyludzkim oraz w skali regionów, państw 

i Unii Europejskiej. Potrzebna jest wola realizacji 

idei Wielkiej Solidarności, która dla Europy 

Część III 



101

Część III 


początków XXI wieku może być „zbawieniem” 

– tym czym dla Polski była Wielka Solidarność 

w roku 1989. Pamiętajmy o słowach Adama 

Mickiewicza: „Bóg może świat ten zburzyć 

i drugi postawić, ale bez woli naszej nie może 

nas zbawić”. 

4.3. Pierwsza Dolnośląska 

Konferencja 

„Europa quo vadis?” 

Pierwsza Konferencja odbyła się we Wrocławiu, 

w czerwcu 2010 r. Wzięło w niej udział około 40 

uczestników reprezentujących świat kultury, 

nauki, polityki i businessu, zarówno z kraju, jak 

i z zagranicy. Organizatorami Konferencji byli 

Dolnośląska Fundacja Rozwoju Regionalnego 

oraz Województwo Dolnośląskie. 

W czasie konferencji dyskusja odbyła się 

w czterech blokach tematycznych: 

• Europa quo vadis – paradygmat konferencji 

dolnośląskiej, przewodniczący sesji – Ivo 

Slaus – Światowa Akademia Sztuki i Nauki; 

• Transformacje Europy – diagnoza przełomu 

XX i XXI wieku, przewodniczący sesji – Jürgen 

Martens – minister ds. Sprawiedliwości 

i Europy Saksonii; 

• Europa wobec wyzwań XXI wieku, przewodniczący 

sesji – Krzysztof Pawłowski 

– rektor, Wyższa Szkoła Biznesu – National-Louis 

University; 

• Regiony Europejskie w XXI wieku, przewodniczący 

sesji – Jan Waszkiewicz – Dolnośląska 

Fundacja Rozwoju Regionalnego. 

Konferencja ta stała się punktem startowym 

procesu myślenia i działania o przyszłości Europy 

związanego z długookresową współpracą 

regionów europejskich (w tym regionów partnerskich 

Dolnego Śląska) oraz osobistości, które 

zaangażowały się w tą Konferencję. Uczestnicy 

konferencji określili „Europejski moment 

prawdy” jako akt molarnego wyboru między; 

„Europejskim scenariuszem renesansu” a „Europejskim 

scenariuszem upadku”. Ten proces 

myślenia i działania jest sterowany przez tezy 

zawarte w Manifeście Quo vadis Europa? oraz 

przez system pytań problemowych dla Konferencji, 

które postawił prof. Antoni Kukliński 8 . 

Dorobek konferencji znalazł się w publikacji 

Europa quo vadis?, która dostępna jest w Dolnośląskiej 

Fundacji Rozwoju Regionalnego, oraz 

w wersji elektronicznej na stronie www.forum. 

pl. Spotkał się on z bardzo pozytywną reakcją 

ze strony polskich i europejskich strategicznych 

społeczności, które widzą nieuchronność zmian. 

Przewodniczący Parlamentu Europejskiego – 

prof. Jerzy Buzek wysoko ocenił jej dorobek: 

„Aby zbudować dobrą i pomyślną przyszłość 

musimy wyjść poza dotychczasowe sposoby 

działania. (…) Z Dolnego Śląska, z konferencji 

– Quo vadis Europa?, która odbyła się w czerwcu 

2010 r., wyszedł mocny sygnał renesansu europejskiej 

myśli strategicznej. Myśli strategicznej 

rozumianej, jak podkreśla prof. Antoni Kukliński, 

jako: „zjawisko długiego trwania obejmujące 

zarówno pamięć o przeszłości, porządkowanie 

teraźniejszości, ale przede wszystkim 

odważną wizję przyszłości”. (…) Tę wielką debatę 

europejską chcielibyśmy rozpocząć w czasie 

prezydencji polskiej, we wrześniu 2011 r. w ramach 

Europejskiego Kongresu Idei. Ogromnie 

cennym wkładem do Kongresu będzie dorobek 

czerwcowej konferencji dolnośląskiej” 9 . 

Grupa refleksji nad przyszłością Europy jest 

gotowa podjąć grę o Europę. 

5. EURENAISSANCE − Program 

Odrodzenia Europy 

W oparciu o dorobek konferencji Europa quo vadis? 

i związanych z nimi działań rodzi się przedsięwzięcie 

EURENAISSANCE – Programme For 

Revival of Europe, którego celem jest prowadzenie 

szerokiej dyskusji nad możliwymi scenariusza- 

8 A. Kukliński, Europa Quo Vadis?, A programmatic 

paper, Lower Silesian Coference, 2010, s. 14. 

9 Fragment wystąpienie pana przewodniczącego 

Jerzego Buzka 15 listopada 2010 r. podczas uroczystości 

nadania mu tytułu Doktora Honoris Causa Politechniki 

Wrocławskiej. 

102

mi nowego europejskiego renesansu. Dyskusja 

będzie prowadzona w oparciu o założenia opracowane 

przez Międzynarodową Radę Programową 

pod przewodnictwem prof. Antoniego 

Kuklińskiego i będzie skupiać się na najistotniejszych 

zjawisk społecznych, gospodarczych, 

politycznych i kulturowych zachodzących 

w przestrzeni europejskiej. W tym zakresie 

Instytut koncentruje prace nad: (1) diagnozowaniem 

obecnego kryzysu europejskiego, (2) 

rozstrzygnięciem dylematu – czy możliwy jest 

nowy renesans Europy? oraz (3) opracowaniem 

możliwych scenariuszy rozwoju. 

Program EURENAISSANCE będzie szukał 

rozwiązań, które pobudzą lub uruchomią 

nowe „silniki” europejskiego rozwoju. Nie 

negując kwestii geograficznych, infrastrukturalnych 

itp. widzimy je przede wszystkim 

w sferze innowacji społecznych oraz wartości 

składających się na tożsamość europejską. 

Antoni Kukliński 10 wylicza trzy fundamenty 

rozwoju regionu: wiedza, wyobraźnia i wolność. 

Należy jednakże zwrócić jeszcze uwagę 

na kilka innych elementów. Przede wszystkim 

upomnieć się trzeba o odwagę cywilną i intelektualną, 

o odpowiedzialność nieodłącznie 

związaną z wolnością, o niedocenianą przez 

współczesnych mądrość 11 oraz o zespół zasad 

moralnych umożliwiających funkcjonowanie 

wspólnot i społeczności (kapitał moralny w sensie 

J. Waszkiewicza). Wyobraźnia i wolność bez 

odwagi są bezużyteczne i mogą być źródłem 

lęków i frustracji. Wiedza bez mądrości prowadzić 

może do żałosnych ekstrawagancji (zamiast 

powiększania dobra wspólnego), wolność 

bez zasad moralnych i odpowiedzialności prowadzi 

do rzeczywistości narażonej na ekscesy 

patologicznych indywiduów. 

5.1. Druga Konferencja „Europa Quo 

Vadis?” 

Idąc za sugestią prof. Jerzego Buzka tematem 

drugiej Konferencji „Europa Quo Vadis” będzie 

„Renesans europejskiej myśli strategicznej”. 

Odbędzie się ona 16–19 czerwca 2011 r. we Wrocławiu. 

Przed Konferencją postawione zostało 

pytanie: „czy możliwy jest nowy renesans europejski?”, 

na które poszukiwana będzie odpowiedź. 

Więcej informacji o tej konferencji 

w Apendyksie 1. 

Tematem Trzeciej Konferencji „Europa Quo 

Vadis?”, będzie „EURENAISSANCE – Scenariusze 

nowego odrodzenia europejskiego”. Odbędzie 

się ona w czerwcu 2012 r. we Wrocławiu. 

Mam nadzieję, że dorobek Konferencji pobudzi 

wyobraźnię Europejczyków oraz skupi 

ich uwagę na najważniejszych dla przyszłości 

Europy problemach węzłowych. 

5.2. Tożsamość Europejska 

Europejska tożsamość kształtowała się na przestrzeni 

wieków jako rezultat dwóch równoległych 

procesów. Pierwszy z nich to cywilizacyjny 

moment napędowy będący rezultatem 

kreatywnego napięcia między religią i nauką. 

Drugi, to proces adaptacyjny mający na celu 

dostosowanie wizerunku świata do bieżącej 

rzeczywistości – bez utraty tożsamości. Jest on 

uruchamiany przez wybory moralne będące 

rezultatem napięcia pomiędzy racjonalnością 

(dobro) i nieracjonalnością (zło). Ten unikalny 

w skali globalnej sposób działania od początku 

był dla cywilizacji europejskiej źródłem jej 

atrakcyjności i witalności a w szczególności jej 

innowacyjności. 

Część III 


10 A. Kukliński, The grand mission of the Regio 

Futures Programme, 4.01.2008. 

11 Zgodnie z funkcjonującym w sferze wartości 

prawem Grashama–Kopernika, mądrość została wyparta 

przez wiedzę, ta zaś – przez wykształcenie. To, że 

wykształcenie z kolei zastępowane jest certyfikacją jest 

dalszym stadium tego samego procesu. 

5.2.1. Awaria cywilizacji europejskiej 

W Europie A.D. 2011 znakomita większość podejmowanych 

działań i decyzji realizowana 

jest według formuły business as usual i zasad poprawności 

politycznej. Ten sposób postępowania 


103

Część III 


uniemożliwia podejmowanie trudnych a ważnych 

dla przyszłości decyzji. W praktyce oznacza 

przyzwolenie na nieprawidłowe czyny. Takie zachowania 

(znane jako connivance culture) zostały 

precyzyjnie opisane przez Owidiusza „Video meliora 

proboque, deteriora sequor” (widzę i pochwalam 

to, co lepsze, ale idę za tym, co gorsze). 

We współczesnej Europie obserwujemy proces 

odchodzenia od ukształtowanych na przestrzeni 

wieków wartości cywilizacyjnych oraz 

utratę wyrazistości tożsamości europejskiej. Jak 

zauważył prof. Roman Galar „Cywilizacja Zachodu, 

od pół wieku, z pasją wyrywa własne 

korzenie”, zarysował się fundamentalny konflikt 

naszych czasów: Homo oeconomicus versus 

homo sapiens 12 . Podjęty został gigantyczny wysiłek, 

aby homo sapiens został wyeliminowany 

i zastąpiony przez homo oeconoomicusa tj. jednowymiarową 

osobowość, której jedyną umiejętnością 

jest dokonywanie w każdej sytuacji 

wyborów maksymalizujących korzyści. Tacy 

ludzie akceptują tylko zasady funkcjonowania 

rynku, nie uwzględniają w swoich decyzjach 

i działaniach zasad moralnych i współżycia społecznego. 

Odrzucają i zwalczają dobro wspólne, 

kulturę i religie, jako nieracjonalne zagrożenie 

na drodze do ich egoistycznych celów. W związku 

z tym nie akceptują żadnych ocen. W konsekwencji 

dążą do wyeliminowania z życia publicznego 

tradycji judeochrześcĳańskiej i jej roli 

w dziejach Europy. Religia to jeden z głównych 

„silników” europejskiego rozwoju a jego zneutralizowanie 

grozi utratą cywilizacyjnego moment 

napędowego. 

Jeżeli Europejczycy nie będą wierni swojej 

tożsamości wynikającej z wartości cywilizacyjnych 

oraz nie będą zdolni dawać świadectwa tej 

wierze to zamiast kreatywnych napięć, dialogu 

i budowania wspólnego dobra obserwować będziemy 

destrukcyjną walkę polityczną. Demokracja 

stanie się systemem, w którym władza 

zostanie zawłaszczona a wolność przekształ- 

ci się w zniewolenie (prawne i proceduralne). 

System prawny będzie służył egzekwowaniu 

poprawności politycznej, co we współczesnej 

Europie jest już dzisiaj poważnym zagrożeniem 

dla człowieka i jego wolności. Zablokowana zostanie 

możliwość jakiejkolwiek oceny i krytyki 

„nowego człowieka – homo oeconomicus” aby nie 

urażać jego uczuć. To jedna z najtrudniejszych 

barier rozwojowych zakorzeniona w systemie 

polityczno-społecznym. 

Uprzywilejowane mniejszości – finansowane 

z powszechnych podatków – będą cynicznie 

ochraniały swoje egoistyczne interesy za pośrednictwem 

administracji i sądownictwa. Będą 

dążyły do wyeliminowania z życia publicznego 

„ludzi – homo sapiens” bezwzględnie ich penalizując 

za naruszenia poprawności politycznej. 

Dzisiaj nie można wykluczyć, że ten przerysowany 

obraz może stać się rzeczywistością. Przecież 

wielu z nas pamięta jak łatwo pojawił się 

w ciągu niezbyt wielu laty homo sovieticus. 

5.2.2. Szkic programu − Gra o Europę 

Aby przezwyciężyć bariery rozwoju Europa potrzebuje 

prawdziwego renesansu, który zmieni 

obecnie funkcjonujący model społeczno-polityczny 

spętany poprawnością polityczną. Renesans 

ten powinien rozpocząć się w sferze nauki 

i edukacji. Dzięki takiemu podejściu możemy liczyć 

na potężny impuls rozwojowy od młodych 

ludzi uruchamiający wiele procesów składających 

się na nowy europejski renesans oraz na 

eliminację złych nawyków i postaw, które osłabiają 

Europę pchając ją ku marginalizacji w skali 

globalnej. „Potrzebujemy odwagi i czystości 

moralnej” 13 by podjąć decyzje i działania, które 

doprowadzą do odrodzenia Europy – jej siły politycznej 

i duchowej. 

Europa niepodejmująca moralnych wyborów 

pozostawać będzie w obrębie błędnego koła 

nonsensu, niezdolna aby odpowiedzieć na racjonale 

wyzwania zmieniającej się rzeczywistości. 

W obliczu dynamicznie zmieniającego się ładu 

12 Por. R. Galar, Konflikt naszych czasów: Homo oeconomicus 

versus Homo sapiens, t. 3, Konferencji Polonia Quo 

Vadis?, Kraków 2010. 

13 Powiedzenie to przypisywane jest Ronaldowi 

Reganowi. 

104

globalnego Europa tracąc zdolności adaptacyjne 

ryzykuje utratę swej unikalnej tożsamości. Taka 

sytuacja to prosta droga do jej marginalizacji na 

scenie globalnej. Pilnie potrzebne są odważne 

wybory, decyzje i działania, aby przerwać błędne 

koło niemocy. 

Celem programu EURENAISSANCE jest 

tworzenie wartości intelektualnych, które będą 

wykorzystane w procesie urzeczywistnienia 

wizji Unii Europejskiej jako: 

• siły tworzącej dynamiczne i kreatywne społeczeństwa 

w Europie; 

• kreatora nowych systemów edukacyjnych 

na rzecz tożsamości europejskiej i innowacyjności; 

• twórcy nowego, wielobiegunowego modelu 

współpracy między cywilizacjami; 

• inicjatora rewitalizacji Wspólnoty Atlantyckiej. 

W ramach programu proponujemy następujące 

grupy eksperckie: 

• Renesans wspólnoty atlantyckiej, 

• Renesans innowacyjnej Europy, 

• Renesans europejskiej demografii, 

• Europa globalna – renesans mocy Europy, 

• Renesans europejskiej tożsamość i wartości. 

Oddanie inicjatywy w tej sprawie europejskim 

społecznościom, regionom i państwom 

członkowskim jest niezbędne. Powrót do zasady 

subsydiarności pozwoli na przywrócenie Europie 

jej utraconych zdolności i możliwości. 

6. EURENERGIO − 

polsko-niemiecka grupa 

refleksji nad rozwojem 

energetyki w XXI wieku 

EURENERGIO – polsko-niemiecka grupa refleksji 

nad rozwojem energetyki w XXI wieku 

została zawiązana pod koniec 2009 r. podczas 

XI Dolnośląskiego Forum Politycznego i Gospodarczego 

w Krzyżowej. Animatorami grupy 

EURENERGIO jest Dolnośląska Fundacja 

Rozwoju Regionalnego oraz DREBERIS GmbH 

w Dreźnie. 

Misją EURENERGIO jest poszukiwanie scenariuszy 

przyszłości energetycznej Europy i jej 

regionów. Działania podejmowane przez Grupę 

mają prowadzić do inicjowania przedsięwzięć 

i projektów w obszarze energetyki, zmierzających 

do zapewnienia możliwości niezakłóconego 

i niezawodnego odbioru potrzebnej ilości 

energii. Wspierany jest także rozwój energetyki 

rozproszonej opartej na odnawialnych źródłach 

energii. Zadaniem Grupy jest także upowszechnianie 

rzetelnej wiedzy i budowanie pozytywnego 

obrazu inwestycji energetycznych w lokalnych 

i regionalnych społecznościach. 

Zainteresowanie Grupy ogniskuje się także 

na polsko-niemieckich obszarach przygranicznych, 

na których powinien powstać w przyszłości 

transgraniczny europejski region nowoczesnej 

i stabilnej gospodarki energetycznej. 

Zdaniem Grupy należy popierać w tym celu 

polsko-niemiecką współpracę w zakresie: 

• rozwoju energetyki konwencjonalnej i czystych 

technologii węglowych; 

• rozwoju energetyki rozproszonej i odnawialnych 

źródeł energii; 

• rozwoju energetyki jądrowej; 

• bezpiecznego i niezawodnego zaopatrzenia 

w gaz ziemny, sieci przesyłu energii elektrycznej 

i gazu ziemnego oraz efektywności 

energetycznej. 

Celem EURENERGIO jest propagowanie 

wiedzy na temat szans, zadań i problemów oraz 

– w dalszej perspektywie – udoskonalenie norm 

w gospodarce energetycznej Polski i Niemiec, 

a w przyszłości całej Europy. Unia Europejska 

w celu integracji oraz ujednolicenia gospodarki 

energetycznej swoich państw członkowskich 

wydaje wiele dyrektyw mających bezpośredni 

wpływ na ich politykę energetyczną. Polska 

i Niemcy jako największe państwa przemysłowe 

wśród członków UE oraz środkowo- i wschodnioeuropejskich 

krajów członkowskich są wyjątkowo 

zainteresowane optymalizacją owych 

wspólnych norm polityki energetycznej. 

Część III 



105

Część III 


Aby to osiągnąć, w pierwszym roku działalności 

zorganizowaliśmy następujące spotkania: 

• „Black-out we Wrocławiu – realne zagrożenie?”, 

10 maja 2010 r. we Wrocławiu; 

• Polsko-Niemieckie Forum Energetyczne: 

„Innowacyjna energetyka w polsko-niemieckim 

regionie przygranicznym”, 14–15 

czerwca 2010 r. w Ostritz; 

• „Energetyka Europejska – między regulatorem 

a wolnym rynkiem”, 29 października 

2010 r. w Krzyżowej. 

W roku 2011 planowane są: druga konferencja 

energetyczna w Ostritz, obrady grupy EU- 

RENERGIO na Dolnośląskim Forum Politycznym 

i Gospodarczym w Krzyżowej. 

Podsumowanie 

Celem i kierunkiem myślenia strategicznego 

na Dolnym Śląsku jest budowanie silnej 

i stabilnej pozycja naszego Regionu w Europie, 

która będzie znaczącym podmiotem nowego 

multipolarnego i multicywilizacyjnego świata 

XXI wieku. Fundamentem tego myślenia 

jest przekonanie, że wartości odgrywają kluczową 

rolę w długoterminowym zarządzaniu 

przyszłością 14 . To system społeczny, którego 

elementami jest kapitał społeczny i moralny, 

generuje impulsy rozwojowe dostosowujące 

region do zmieniającej się rzeczywistości. To 

on, umożliwia adaptację regionu bez utraty 

jego tożsamości. 

Każda współczesność ma swoje paradygmaty, 

modele i wizje świata. Są one użyteczne 

dopóki odzwierciedlają rzeczywistość. Jeżeli, 

w zmieniających się okolicznościach dziejowych, 

wizje świata „odkleją” się od rzeczywistości 

to powstają bariery rozwojowe, które zakorzenione 

w systemie polityczno-społecznym 

paraliżują myślenie strategiczne. Pogląd, że projekcje 

strategiczne determinuje współczesność 

jest błędny także w sytuacjach gdy chodzi o nieodległą 

przyszłość. 

Powyższą sytuację dobrze opisuje prof. 

Roman Galar „(…) model neoliberalny odkleił 

się od rzeczywistości. Praktyka stosowania 

tego modelu zniszczyła normalność, która go 

wydała, i w której dobrze funkcjonował. To, 

co do niedawna generowało postęp, dziś powoduje 

stagnację i zagraża podstawom człowieczeństwa. 

W tej sytuacji wizji przyszłości 

należałoby poszukiwać poza modelem neoliberalnym. 

Płaszczyzną odniesienia nie powinny 

być konkurencyjne teorie – bardziej 

jeszcze skompromitowane – ale wyznaczające 

sens życia niezmienniki antropologiczne 

i cywilizacyjne. Stwierdzenia takie mogą się 

wydawać ryzykowne. Stan rzeczy jest jednak 

na tyle niepokojący, że i takie tezy warto rozważać” 

15 . 

Tymczasem kontekst strategiczny Europy 

się zmienia – na scenę globalną XXI wieku 

wchodzą z wielka siłą cywilizacje azjatyckie. 

Europa musi się zmierzyć z ich wyzwaniami 

nie tylko w obszarze gospodarczym a także 

z ich kulturą perfekcji, z którą Europejczycy 

nie mają szans konkurować. To jest obszar, 

w którym Chiny mają tradycje sięgające kilku 

tysięcy lat. W tym obszarze nie ma dla nas 

miejsca. Europa wybierając poprawność polityczną, 

skomplikowane procedury i rozbudowane 

systemy biurokratyczne niszczymy 

tożsamość europejską tracąc przewagę konkurencyjną. 

Europa i jej regiony, w dynamicznie zmieniających 

się okolicznościach dziejowych XXI 

wieku, potrzebują nowego renesansu, który odrodzi 

jej tożsamość i zdolności adaptacyjne. 

Przed Europą staje kluczowe pytanie: czy 

możliwy jest nowy renesans europejski? 

Jest to pytanie o najważniejszy dla Polski 

i dla Dolnego Śląska kontekst strategiczny. 

14 J. Waszkiewicz, Tezy o kapitale moralnym jako podstawie 

długotrwałego rozwoju Dolnego Śląska, Problematyka 

przyszłości Regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmaty, 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. 

15 R. Galar, Konflikt naszych czasów…, op.cit. 

106

Apendyks nr 1 

Druga Konferencja 

Dolnośląska „Europa Quo 

Vadis?” 

„Renesans europejskiego myślenia 

strategicznego”, Wrocław 16−19 

czerwca 2011 r. 

Memoriał 

Druga Konferencja Dolnośląska podjęła kluczowy 

temat: Renesans europejskiej myśli strategicznej. 

Obecnie słabość 

europejskiego umysłu 

w zakresie myślenia 


jest zjawiskiem bardzo 

niebezpiecznym 

Początek tradycji Dolnośląskich Konferencji Europa 

Quo Vadis? wynika z doświadczeń Pierwszej 

Konferencji 16 , która odbyła się 10–13 czerwca 

2010 r. we Wrocławiu. Sukces tej Konferencji 

pozwolił przygotować i opublikować tom Europa 

quo vadis?, który ukazał się w ostatnich dniach 

grudnia 2010 r. Bogata i zróżnicowana treść tego 

tomu pozwoliła sformułować trzy obserwacje: 

1. Region Dolnego Śląska wykazał się umiejętnością 

zorganizowania Forum, które podjęło 

dyskusję nad ważną problematyką przeszłości 

i przyszłości Europy. 

2. Konferencja i tom postkonferencyjny stworzyły 

klimat intelektualny i pragmatyczny, 

który pozwolił podjąć wyzwanie „europejskiego 

momentu prawdy” w duchu przekraczania 

granic wiedzy konwencjonalnej. 

3. Konferencja i tom odkryły drogę wiodącą 

do sformułowania nowego paradygmatu 

studiów nad przeszłością i przyszłością Europy. 

Ten nowy paradygmat znajdzie pogłębioną 

interpretację w kontekście Drugiej 

Konferencji Dolnośląskiej. 

* * * 

W duchu tradycji stworzonej przez Pierwszą 

Konferencję Dolnośląską proponujemy, aby 

16 Ta tradycja ma bardzo głębokie korzenie w Manifeście 

Forum Krzyżowa 2009. Ten Manifest jest dobrą 

antycypacją Konferencji Europa Quo Vadis?, vide aneks 

Manifest Krzyżowa 2009. 

Obecnie słabość europejskiego umysłu 

w zakresie myślenia strategicznego jest zjawiskiem 

bardzo niebezpiecznym w przełomowym 

czasie zmian mega historycznych i mega geograficznych 

wiodących do wielkiej rekonfiguracji 

sceny globalnej. 

Dylemat, bankructwo czy renesans Europy 

XXI wieku jest dylematem realnym. Zgodnie 

z treścią zawartą na stronach 310 i 311 tomu Europa 

quo vadis? proponujemy 4 panele Drugiej 

Konferencji Dolnośląskiej. 

Panel pierwszy − Teoria i metodologia 

myślenia strategicznego 

Jednym z celów panelu będzie zarysowanie 

czterech elementów myślenia strategicznego: 

1) myślenie strategiczne jako zjawisko holistyczne, 

2) myślenie strategiczne jako zjawisko długiego 

trwania i punktów zwrotnych, 

3) myślenie strategiczne jako zjawisko teleologiczne 

łączące domenę celów z domeną 

środków w procesie realizacji danej strategii, 

4) myślenie strategiczne jako zjawisko systemu 

podejmowania decyzji przez wielkie podmioty 

myślenia strategicznego – państwa, 

samorządy, organizacje międzynarodowe, 

korporacje transnarodowe oraz regiony 

i przedsiębiorstwa. 

Panel podejmie próbę sformułowania nowych 

ujęć w zakresie teorii i metodologii my- 

Część III 



107

Część III 


ślenia strategicznego. Panel podejmie również 

próbę „odkrycia” klimatów intelektualnych, 

społecznych i politycznych, które stymulują 

procesy powstawania nowych teorii i metodologii 

myślenia strategicznego. 

Panel drugi − Europa Anno Domini 1957 

− powołanie do życia Unii Europejskiej 

jako największej innowacji instytucjonalnej 

XX wieku 

Gloria europejskiej myśli strategicznej mającej 

głębokie korzenie w chrześcĳańskim obliczu 

cywilizacji europejskiej 17 . Panel podejmuje 

analizę klimatów intelektualnych, politycznych 

i społecznych, które stworzyły Traktat Rzymski. 

Panel przypomni charyzmatyczną treść dzieła 

Jerzego Łukaszewskiego pt. Cel Europa. Dziewięć 

esejów o budowniczych jedności europejskiej, Noir 

sur Blanc 2002. 

Panel trzeci − Europa Anno Domini 2011 

Strategiczny paraliż Unii Europejskiej spotykający 

się z wyzwaniami mega historycznej i mega 

geograficznej rekonfiguracji sceny globalnej. 

Diagnoza stanu europejskiej myśli strategicznej. 

Słabość dokumentu Europa 2020. Panel 

podejmie próbę udzielenia odpowiedzi na dramatyczne, 

a może nawet tragiczne pytanie: Jak 

można wyjaśnić zjawisko obecnego stanu paraliżu 

strategicznego Unii Europejskiej? 

Czwarty panel − Renesans europejskiego 

myślenia strategicznego, utopijny sen czy 

osiągalna transformacja układów realnych 

Panel podejmie próbę naszkicowania wizji renesansu 

społeczeństw europejskich, renesansu 

europejskiej gospodarki, renesansu europejskiej 

edukacji nauki i kultury jako warunków 

koniecznych renesansu europejskiego myślenia 

strategicznego. Panel będzie próbował „odkryć” 

przyszłość Europy oraz Unii Europejskiej. 

* * * 

Ten Memoriał zostanie przesłany do wszystkich 

potencjalnych uczestników Drugiej Konferencji 

Dolnośląskiej, którzy otrzymają również 

tom Europa quo vadis. 

Będziemy bardzo wdzięczni za krytyczne 

komentarze oceniające treść Pierwszej i Drugiej 

Konferencji Dolnośląskiej. Czy tradycja 

Konferencji Dolnośląskich może być uznana 

za element renesansu europejskiej myśli strategicznej? 

Czy uważają Państwo, że przykład 

Dolnego Śląska ułatwi procesy kształtowania 

myśli strategicznej w rosnącym gronie regionów 

europejskich? 

* * * 

W końcowym fragmencie naszego Memorandum 

chcielibyśmy przedstawić propozycję 

tytułu Trzeciej Dolnośląskiej Konferencji 

Europa Quo Vadis?, Wrocław 2012. Europa Quo 

Vadis?, Scenariusze europejskiego renesansu 

XXI wieku. 

Teza sformułowana przez P. Drewego w roku 

2006 18 Uncertainties ask for scenarios, powinna 

być przetestowana w nowych dramatycznych 

warunkach wielkiego kryzysu lat 2008–2011. 

Scenariusze europejskiego renesansu mogą być 

widziane jako światła dobrej nadziei dla Europy 

XXI wieku. 

* * * 

Sądzimy, że Manifest Krzyżowa 2009 otworzył 

trajektorię budowania tradycji określającej 

rolę Dolnośląskich Konferencji Europa Quo Vadis? 

jako trwałego elementu europejskiego myślenia 

strategicznego. 

17 R. Stark, The victory of Reason. How Christianity led 

to freedom capitalism and western success, Random House, 

New York 2005. 

18 P. Drewe, Quo vadis European Union. Uncertainties 

ask for scenarios, w: Turning points in the transformation of 

the global scene, eds A. Kukliński B. Skuza, The Polish Association 

for the Club of Rome, Warsaw 2006. 

108

Projekt Lubelski 

− The Lublin Project 

− innowacyjny program badawczy podejmujący strategiczną 

problematykę rozwoju Polski Wschodniej 1 



Celem artykułu jest przedstawienie inicjatywy 

badawczej Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie dotyczącej pytania: Jak budować 

nowy paradygmat myślenia o przeszłości i przyszłości 

Polski Wschodniej? Inicjatywa ta wyrosła 

na gruncie rozważań podejmowanych przez 

OECD i Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 2 

a także potrzeb praktyki dotyczącej polityki 

kształtowania rozwoju Polski Wschodniej. 

WSEI w Lublinie prowadzi również szerokie 

działania projektowe na terenie głównie Polski 

Wschodniej finansowanie przez UE i dotyczące 

wspomagania rozwoju społeczno-gospodarczego 

tego regionu. Skala finansowa tych projektów 

przekracza 100 mln zł. Od 2009 roku Wydział 

Ekonomiczny WSEI w Lublinie rozpoczął 

realizację wieloletniego projektu badawczego, 

którego zarys został określony podczas konferencji 

pod tytułem „Czynniki endogeniczne 

rozwoju Polski Wschodniej” odbytej w maju 

2010 roku. Inicjatywa badawcza otrzymała na- 


seminarium Forum Myśli Strategicznej pt. „Strategiczne 

problemy rozwoju Polski Wschodniej”, Warszawa, 

8.11.2010. 

2 Przeglądy Terytorialne OECD „POLSKA”, OECD 

publishing www.oecd.org/publishing; Southern Italy, 

Easter Germany, Eastern Poland. The Triple Mezzogiorno?, 

eds. A. Kukliński, E. Malak, P. Żuber, The Ministry of Regional 

Development, Forum volume%, Warszawa 2010. 

zwę „The Lublin Projekt” a jej cele i zakres badań 

określił Profesor A. Kukliński w pierwszym 

eseju zawartym w opracowaniu pod tytułem 

Strategiczna problematyka rozwoju Polski Wschodniej 

będącym rezultatem majowej konferencji 3 . 

1. Projekt Lubelski. 

The Lublin Project. 

Dotychczasowe badania 

„The Lublin Project”, jego powstanie i zakres 

problematyki jest efektem zbieżności dwóch procesów. 

Jest rezultatem określenia ostatecznego 

kształtu misji 4 Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie oraz prac badawczych prowadzonych 

przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego 

dotyczących problematyki rozwoju regionów 5 . 

3 Strategiczna Problematyka rozwoju Polski Wschodniej, 

red. D.J. Błaszczuk, M. Stefański, Innovatio Press Wydawnictwo 

Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, 

Lublin 2010. 

4 Misja Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie polega na zapewnieniu we współpracy ze 

społecznością lokalną, szerokiego zakresu usług edukacyjnych, 

które sprzyjają poprawie kondycji społeczno-ekonomicznej 

regionu zaś słuchaczy przygotowują 

do aktywnego życia zawodowego i obywatelskiego. 

5 Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego 

paradygmatu, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, 



Część III 



109

Część III 


Profesor Antoni Kukliński jest osobą, która odpowiedziała 

na zapotrzebowanie określania charakteru 

badań Wydziału Ekonomii WSEI w Lublinie 

i włączyła szerokie grano pracowników instytucji 

naukowych z obszaru Wschodniej Polski w nurt 

krajowych i międzynarodowych badań poświęconych 

rozwojowi regionalnemu. 

Podstawowy problem badawczy Projektu 

Lubelskiego jest określony w następujący sposób: 

Problem Polski Wschodniej jest wielkim 

strategicznym problemem przeszłości i przyszłości 

Polski. Wizje przecięcia gordyjskiego węzła 

Polski Wschodniej, wizje przezwyciężenia 

dualizmu Polski Wschodniej i Zachodniej trzeba 

włączyć w system kluczowych problemów strategicznych 

Polski XXI wieku 6 . I dalej: „W rozpatrywaniu 

tego problemu nie można zamykać 

się w granicach konwencjonalnej wiedzy o rozwoju 

zrównoważonym. Jest to problem znacznie 

wyższej rangi, problem polskiej racji stanu, 

która nie może zaakceptować włączenia Polski 

Wschodniej do zespołu regionów europejskich, 

które nie mogą znaleźć nowych ścieżek rozcinających 

historycznie ukształtowane węzły 

gordyjskie. Ważne jest również geopolityczne 

przełożenie Polski Wschodniej w przestrzeni 

europejskiej. Polska Wschodnia nie może być 

biegunem depopulacji i kryzysu. Homo Sapiens 

to jest coś więcej niż homo economicus” 7 . 

Efektem konferencji „Czynniki endogeniczne 

rozwoju Polski Wschodniej”, Lublin, maj 2010, 

są trzy tomy; tom pierwszy, wydany w języku 

angielskim, pod tytułem The problem of Eastern 

Poland. Experiences and prospects. The Lublin Project, 

tom drugi, wydany w języku polskim pod 

tytułem Strategiczna problematyka rozwoju Polski 

Wschodniej i tom trzeci Czynniki endogeniczne rozwoju 

Polski Wschodniej. 

W tomie pierwszym znajduje się sześć opracowań 

definiujących podstawową problematykę 

badawczą projektu i przedstawiających problematykę 

rozwoju regionalnego Polski Wschodniej 

6 A. Kukliński, Problem Polski Wschodniej. Doświadczenia 

i perspektywy, w: Strategiczna ..., op.cit, s. 49. 

7 Ibidem. 

w kontekście rozwoju włoskiego Mezzogiorno 

i doświadczeń rozwoju gospodarki innowacyjnej 

Finlandii i Stanów Zjednoczonych Ameryki 

Północnej. Znajduje się tutaj również opracowanie 

W. Burzyńskiego dotyczące konstrukcji banku 

danych strategicznych Polski Wschodniej. 

Profesor Antoni 

Kukliński jest osobą, 

która odpowiedziała na 

zapotrzebowanie określania 

charakteru badań Wydziału 

Ekonomii WSEI w Lublinie 

i włączyła szerokie 

grano pracowników 

instytucji naukowych 

z obszaru Wschodniej 

Polski w nurt krajowych 

i międzynarodowych badań 

poświęconych rozwojowi 

regionalnemu 

Tom drugi, najbardziej istotny dorobek konferencji, 

zawiera wersje polskie opracowań zawartych 

w tomie pierwszym, ale również szereg 

artykułów omawiających problematyki szczegółowe 

związane z rozwojem regionalnym i lokalnym 

na obszarze Polski Wschodniej. Należą do 

nich między innym artykuł prof. dr hab. A. Miszczuka 

będący próbą odpowiedzi na pytanie: Dlaczego 

Polska Wschodnia jest peryferyjna? oraz 

opracowanie dr M. Sagana Potencjał rozwojowy 

miast wojewódzkich Polski Wschodniej oceniające 

ww. potencjał w sposób odmienny od powszechnie 

obowiązujące obrazu. Znajduje się tutaj również 

artykuł E. Sterna, izraelskiego praktyka 

gospodarczego posiadającego wybitne doświadczenie 

w tworzeniu i zarządzaniu inkubatorami 

wysokich technologii. Jego praca From a Desert 

Country to a Hight – Technology Economy, charakteryzuje 

źródła rozwoju gospodarki Izraela. 

110

Tom trzeci zatytułowany Czynniki endogeniczne 

rozwoju Polski Wschodniej składa się z trzech 

części. 

Część pierwsza, najbardziej obszerna, zawiera 

11 artykułów poświęconych problematyce 

kapitału ludzkiego i wiedzy jako czynnikowi 

rozwoju regionalnego. Wśród autorów znajdują 

się studenci oraz pracownicy naukowi szkół 

wyższych z całego obszaru Polski Wschodniej 

oraz opracowanie pracownika naukowego uniwersytetu 

ukraińskiego. Inspirujący, oparty na 

badaniach empirycznych artykuł Polityka rozwoju 

w oparciu o klastry a rozwój regionalny, przedstawił 

M. Citkowski, pracownik Wyższej Szkoły 

Administracji Publicznej im. St. Staszica w Białymstoku. 

Kolejnym bardzo interesującym opracowaniem 

jest artykuł P. Zawady, pracownika Wyższej 

Szkoły Zarządzania w Rzeszowie i Prezesa Zarządu 

Zakładu Doświadczalnego Organika Nowa 

Sarzyna. Autor charakteryzuje sytuację gospodarcza 

powiatu leżajskiego z dwóch perspektyw: 

z perspektywy historycznej, oceniając bardzo 

pozytywny wpływ tworzenia COP-u na gospodarkę 

i społeczeństwo regionu oraz z perspektywy 

mieszkańca regionu/ powiatu/ i aktywnego 

uczestnika życia gospodarczego. Nawiązując do 

cytowanego we wstępie stwierdzenia A. Kuklińskiego, 

w opinii autora Polska Wschodnia staje się 

biegunem depopulacji i kryzysu. 

Część druga tomu trzeciego dotyczy wpływu 

sektora MŚP na rozwój regionalny. Są to trzy 

artykuły, z których jeden porusza problematykę 

współpracy małych i średnich przedsiębiorstw 

z instytucjami okołobiznesowymi w województwie 

lubelskim zaś dwa pozostałe dotyczą źródeł 

finansowania rozwoju sektora MSP i ocenie 

efektywności gospodarczej podmiotów funkcjonujących 

na terenie województwa lubelskiego. 

Polska Wschodnia staje 

się biegunem depopulacji i 

kryzysu 

Część trzecia tomu trzeciego zawiera opracowania 

dotyczące związków poszczególnych 

sektorów gospodarki z rozwojem regionalnym. 

Są to charakterystyki powiązań z rozwojem gospodarki 

regionu takich sektorów jak agroturystyka, 

handel, sektor bankowy spółdzielczość 

mleczarska i sektor odnawialnej energii. Szczególnie 

interesującym kierunkiem badań jest relacja 

między rozwojem sektora energetycznego, 

w tym energii odnawialnej, a rozwojem terytorium 

Polski Wschodniej. Sektor energetyczny 

musi w Polsce zainwestować setki mld złotych 

w celu odnowienia przestarzałego parku 

maszynowego, a ponadto musi zrealizować do 

2020 r. warunki postawione przez UE dotyczące 

produkcji energii ze źródeł odnawialnych. Potencjał 

Polski Wschodniej w tym zakresie jest 

duży i powinien stanowić jedno z podstawowych 

źródeł rozwoju regionalnego. 

2. Projekt Lubelski. 

The Lublin Project. 

Badania przyszłe 

Perspektywa ewolucji Projektu Lubelskiego opiera 

się na trzech rodzajach uwarunkowań. Pierwsze 

uwarunkowanie ma charakter merytoryczny 

i dotyczy przyszłego kształtu problematyki 

Projektu. Kolejne uwarunkowanie ma charakter 

finansowy. Wstępne szacunki budżetu niezbędnego 

do realizacji Projektu zawartego w wizji 

Prof. A. Kuklińskiego zawartej w Projekt Lubelski 

– Perspektywy Roku 2011. Zarys dyskusji, to co najmniej 

2–3 mln zł w okresie 5 lat. WSEI w Lublinie 

może dysponować w tej perspektywie kwotą 

około 1 mln. Dodatkowe środki finansowe na 

realizację projektu mogą pochodzić z środków 

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego 

lub/ i/ Unii Europejskiej. Władze WSEI w Lublinie 

podjęły działania zmierzające w tym kierunku. 

Kolejne i nie mniej ważne uwarunkowanie 

realizacji Projektu Lubelskiego to uczestniczenie 

w Projekcie uznanych autorytetów – ekonomistów, 

socjologów, historyków i pedagogów. 

Część III 



111

Część III 


Grupy tematyczne 

A. Kukliński w przygotowanym opracowaniu 

Projekt Lubelski – Perspektywy Roku 2011. Zarys 

dyskusji, stwierdza: „Rok założycielski 2010 

stworzył innowacyjną, otwartą i dynamiczną 

koncepcję Projektu Lubelskiego. Trzeba jednak 

podkreślić, że jest to tylko naszkicowana koncepcja 

w małej skali. Rok 2011 powinien być studium 

wielkiego pchnięcia w rozwoju Projektu 

Lubelskiego”. Po tym stwierdzeniu przedstawia 

10 grup tematycznych, na których w jego opinii 

powinien koncentrować się Projekt Lubelski. 

Pierwsza grupa tematyczna. 

Problematyka i metodologia Projektu 

Lubelskiego 

Autorzy pierwszej grupy tematycznej skupią się 

na pogłębionej i rozszerzonej refleksji w kręgu 

pięciu problemów: 

a) definiowanie i redefiniowanie listy kluczowych 

pytań Projektu Lubelskiego, 

b) interpretacja myrdalowskiego trójkąta poznawczego 

– pytania, teorie, materiał empiryczny, 

c) interpretacja trójkąta pragmatycznego diagnozy 

– wizje – strategie, 

d) interpretacja siły i słabości holistycznej metodologii 

badań, 

e) interpretacja treści i metodologii banku danych 

strategicznych. Warto zbudować system 

kilkudziesięciu mierników określających 

rozwój i stagnację Polski Wschodniej. 

Druga grupa tematyczna. 

Zglobalizowana i zinternalizowana 

geografia Polski Wschodniej 

wej geografii ekonomicznej zarysowanej 

w Raporcie Banku Światowego 8 . 

2) Problem zinternalizowania obrazu Polski 

Wschodniej jako dynamicznej mozaiki obrazu 

rozwoju i stagnacji zjawisk długiego 

trwania. Posługując się pojęciem Polska 

Wschodnia musimy pamiętać, że nie jest 

to jednolity monolit przestrzeni zacofania, 

lecz dynamiczna mozaika obrazów rozwoju 

i stagnacji. Włączenie Warszawy do tego 

pola badań stwarza przestrzeń o bardzo wysokim 

nasileniu procesów polaryzacji i dyfuzji 

impulsów rozwojowych. 

3) Problem usieciowienia zagospodarowania 

przestrzennego Polski Wschodniej. Warto 

z tego punktu widzenia ocenić błyskotliwy 

dorobek francuski w zakresie policentryzmu 

usieciowionego 9 . Zglobalizowana i zinternalizowana 

geografia Polski Wschodniej 

jest pasjonującym problemem poznawczym 

i pragmatycznym. Nie można jednak podjąć 

tego problemu bez wiedzy, wyobraźni i odwagi 

intelektualnej przełamującej tradycyjne 

schematy myślenia. 

Trzecia grupa tematyczna. 

Hipotetyczna historia Polski 

Wschodniej 

Profesor A. Kukliński pisze: „Sformułowanie 

«Hipotetyczna historia Polski Wschodniej» 

brzmi dosyć niezwykle. Prima facie nie ma historii 

hipotetycznej. Jest tylko historia, która 

próbuje przedstawić rzeczywiste oblicze procesów 

dziejowych 10 . Wydaje się jednak, że można 

mówić o historii hipotetycznej jako przeciwstawieniu 

historii faktograficznej. Chciałbym proponować, 

aby trzecia grupa tematyczna uprawiała 

historię hipotetyczną w sensie testowania 

W tym kontekście trzeba zanalizować trzy kluczowe 

problemy geografii Polski Wschodniej. 

1) Problem zglobalizowania obrazu Polski 

Wschodniej widziany w perspektywie no- 

8 Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI wieku, red. 

A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego 

Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 

2009, s. 191–237. 

9 Problematyka przyszłości…, op.cit., s. 387. 

10 Por. wstęp do dzieła N. Daviesa, Europe, Oxford 

University Press, Oxford 1996. 

112

hipotez interpretujących dzieje Polski Wschodniej 

jako zbór procesów długiego trwania 11 , 

które ukształtowały obecne oblicze węzłów 

gordyjskich Polski Wschodniej. Podkreślam, że 

chodzi o dwa zbiory: zbiór procesów długiego 

trwania i zbiór węzłów gordyjskich. Myślę o całej 

serii monografii historycznych analizujących 

procesy kształtowania węzłów gordyjskich 

w różnych kontekstach czasu i przestrzeni Polski 

Wschodniej. 

Sformułowanie 

„Hipotetyczna historia 

Polski Wschodnie” brzmi 

dosyć niezwykle. Prima 

facie nie ma historii 

hipotetycznej. Jest tylko 

historia, któr a próbuje 

przedstawić rzeczywiste 

oblicze procesów 

dziejowych 

Te monografie historyczne będą źródłem 

nowej wiedzy o długim trwaniu i węzłach gordyjskich 

Polski Wschodniej. (...) W ramach Projektu 

Lubelskiego będą rodziły się fragmenty 

nowej wiedzy historycznej o Polsce Wschodniej 

ujmowanej jako zbiór przestrzeni o różnej 

dynamice rozwoju lub o różnej skali długookresowej 

stagnacji. Trzeba szukać podstaw 

współpracy pomiędzy drugą a trzecią grupą 

tematyczną w zakresie przełamywania fałszywego 

założenia o monolitycznym charakterze 

czasu i przestrzeni Polski Wschodniej. Hipotetyczna 

historia Polski Wschodniej jest holistycznym 

wyzwaniem meta dyscyplinarnym 12 , które 

powinno być podjęte przez Trzecią Grupę Tematyczną”. 

11 Strategiczna…, op.cit., s. 50–52. 

12 Ibidem, s. 31. 

Czwarta grupa tematyczna. 

Diagnoza transformacji Polski 

Wschodniej w latach 1990−2010 

Problematyka transformacji Polski Wschodniej 

została jasno zarysowana w tomie polskim i angielskim 

13 . W tym kontekście należy zwrócić 

uwagę na następujące nurty interpretacji: 

1. odważna ocena blasków i cieni w procesach 

transformacji Polski Wschodniej, 

2. ocena geniuszu adaptacyjno – imitacyjnego 

gospodarki i społeczeństwa, nauki i kultury, 

samorządu regionalnego i lokalnego w zakresie 

dostosowania się do nowych warunków 

gospodarki rynkowej i demokracji parlamentarnej, 

3. ocena słabości postaw innowacyjnych wszystkich 

aktorów sceny Polski Wschodniej, 

4. ocena słabości myśli strategicznej państwa 

w zakresie polityki rozwoju Polski 

Wschodniej 14 . 

Piąta grupa tematyczna. 

Futurologia Polski Wschodniej. 

Skok cywilizacyjny Polski Wschodniej 

w latach 2010−2030 15 

To jest koronne pytanie Projektu Lubelskiego 

trafnie sformułowane w tomie polskim. W rozwinięciu 

tej trajektorii myślenia można zwrócić 

uwagę na dwa nowe źródła refleksji. 

Primo, opracowanie A. Kuklińskiego 16 wymienione 

w odsyłaczu 5. 

13 Ibidem, s. 54; Endogenous factors in development of 

the Eastern Poland, red. M. Stefański, Innovatio Press Wydawnictwo 

Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, 

Lublin 2010, s. 15. 

14 Por. Strategiczna ...., op.cit., s. 41–42. Kolejnym przykładem 

słabości myśli strategicznej państwa są decyzje 

dotyczące redukcji wydatków inwestycyjnych na budownictwo 

drogowe w Polsce Wschodniej w latach po 2010 r. 

15 Por. Strategiczna ...., op.cit., s. 15–16; Endogenous…, 

op.cit., s. 16. 

16 Vide, odsyłacz 5. 

Część III 



113

Część III 


Secundo, krakowski tom Polonia quo vadis 17 . 

W rozpatrywaniu koronnego pytania Projektu 

Lubelskiego: czy możliwy jest skok cywilizacyjny 

Polski Wschodniej w latach 2010–2030, warto 

zastanowić się nad dramatycznym sformułowaniem 

W. Orłowskiego 18 : „Reasumując, należałoby 

stwierdzić, że radykalny skok cywilizacyjny 

Polski w latach 2010–2030 jest wyobrażalny, choć 

zapewne mało prawdopodobny. Główną przeszkodą 

dla potencjalnego skoku cywilizacyjnego 

jest nieprzygotowanie mentalne społeczeństwa, 

któremu trudno zapewne przyszłoby zaakceptować 

wszystkie niezbędne zmiany. Jeśli jednak 

przeszkodę tę dałoby się pokonać któż wie?” 

R adykalny skok 

cywilizacyjny Polski 

w latach 2010–2030 jest 

wyobrażalny, choć zapewne 

mało prawdopodobny 

Profesor A. Kukliński pisze: „Jeśli mało 

prawdopodobny jest skok cywilizacyjny Polski 

in toto, to tym bardziej nieprawdopodobny jest 

skok cywilizacyjny Polski Wschodniej. Jeśli mentalność 

społeczeństwa polskiego in toto jest przeszkodą, 

to tym bardziej tą przeszkodą jest mentalność 

społeczeństwa Polski Wschodniej. Czy to 

jest jednak poprawny tok rozumowania? Trzeba 

podjąć spór w sprawie mentalności społeczeństwa 

Polski Wschodniej. Trzeba porównać model 

myślenia W. Orłowskiego z modelami myślenia 

przedstawionymi w opracowaniu A. Gąsior-Niemiec 

19 oraz T. Zaryckiego 20 . Trzeba jeszcze raz zanalizować 

modernistyczną i postmodrenistyczną 

teorię rozwoju regionalnego w nawiązaniu 

do artykułów B. Domańskiego 21 . Trzeba z uwagą 

przeczytać inspirujący artykuł R. Galara 22 . 

Jeśli pójdziemy tą drogą rozumowania to 

piąta grupa tematyczna przekształci forum wielkiej 

dyskusji naukowej i ideologicznej w forum 

systemu wiedzy i wyobraźni organizującego nasze 

myślenie o przyszłości Polski Wschodniej” 23 . 

Szósta grupa tematyczna. 

Pragmatyczna socjologia Polski 

Wschodniej 

W ramach Projektu Lubelskiego podjęta zostanie 

dyskusja wprowadzająca do studiów regionalnych 

koncepcję socjologii pragmatycznej. Socjologowie 

w odróżnieniu od ekonomistów niechętnie zajmują 

się szeroko definiowaną problematyką mutare 

in melius problematyką przekształcania świata. 

Profesor A. Kukliński proponuje aby socjologowie 

podjęli wyzwania analizy procesów 

transformacji społeczności Polski Wschodniej. 

Chodzi o oglądanie mapy Polski Wschodniej 

jako zmiennej w czasie i przestrzeni mozaiki 

społeczności lokalnych i regionalnych, biznesowych 

i naukowych, kulturowych i religĳnych. 

Chodzi o uruchomienie całego systemu kilkudziesięciu 

studiów monograficznych case studies, 

które zanalizują doświadczenia wybranych 

społeczności lokalnych, regionalnych, biznesowych, 

naukowych, kulturowych i religĳnych. 

To jednak nie będą „ślepe” opracowania faktograficzne. 

To muszą być monografie testujące 

mechanizmy dynamiki i stagnacji postaw pro 

i anty innowacyjnych, które dominują w określonych 

społecznościach. Ten system monografii 

socjologii pragmatycznej określających społeczności 

Polski Wschodniej stanie się podstawą 

udziału w Projekcie Lubelskim bardzo wielu 

instytucji reprezentujących nauki społeczne 

w uczelniach wyższych Polski Wschodniej. 

17 Polonia quo vadis, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 


18 W. Orłowski, Skok cywilizacyjny Polski 2010–2030 – 

realna szansa czy iluzja, w: Polonia quo vadis, op.cit. 

19 Por. Strategiczna ...., op.cit., s. 44. 

20 Ibidem, s. 167. 

21 Problematyka przyszłości…, op.cit., s. 46–54. 

22 Polska wobec wyzwań…, op.cit., s. 265–300. 

23 Strategiczna ...., op.cit., s. 15. W ramach Projektu 

Lubelskiego przygotowywane są obszerne, interdyscyplinarne 

badania empiryczne poświęcone diagnozie potencjału 

kulturowego mieszkańców Polski Wschodniej. 

114

Siódma grupa tematyczna. System 

edukacji wobec wyzwań XXI wieku 

System edukacji podstawowej, średniej i wyższej 

jest najważniejszym instrumentem tworzenia 

nowego społeczeństwa, niosącego pro 

rozwojowe postawy mentalne. Czy system edukacji 

Polski Wschodniej w latach 1990–2010 był 

dynamicznym systemem proinnowacyjnym? 

W wersji pesymistycznej musimy sformułować 

negatywną odpowiedź na to pytanie. W wersji 

optymistycznej można powiedzieć, że system 

edukacji był mozaiką dynamiki i stagnacji, mozaiką 

podstaw pro i antyinnowacyjnych. Nasza 

wiedza empiryczna w tej dziedzinie jest zbyt 

uboga, aby roztrząsać spory tego typu. Trzeba 

więc również i w tym przypadku uruchomić system 

opracowań monograficznych, analizujących 

doświadczenia wybranych szkół podstawowych, 

średnich i wyższych. Może szkoły wyższe są zbyt 

wielkim agregatem, trzeba opracować monografię 

kilkunastu wydziałów i instytucji naukowych. 

Może warto zrealizować propozycję udzielenia 

odpowiedzi na pytanie 24 w jakim stopniu klasy 

maturalne wybranych liceów Polski Wschodniej 

potrafią zmierzyć się z pytaniem Polonia quo vadis? 

Ósma grupa tematyczna. 

Dylematy funkcjonowania samorządu 

lokalnego i regionalnego w Polsce 

Wschodniej 

Samorząd regionalny i lokalny może odegrać wielką 

rolę w aleksandryjskiej operacji przecinania 

węzłów gordyjskich Polski Wschodniej. Trzeba 

jednak postawić wstępne, retrospektywne pytanie 

w jakim stopniu samorząd był współtwórcą transformacji 

Polski Wschodniej w latach 1990–2010. 

Czy w Polsce Wschodniej spełniły się optymistyczne 

oczekiwania twórców systemu samorządu terytorialnego 

w Polsce. Czy system demokracji lokal- 

nej i regionalnej Polski Wschodniej jest jasną kartą 

polskiego systemu demokracji parlamentarnej. 

Problematyka samorządu lokalnego i regionalnego 

dysponuje ogromną światową i polską literatury 

przedmiotu. Wydaje się jednak, że w ramach 

Projektu Lubelskiego mamy jasny punkt startowy. 

Tym punktem startowym jest dzieło amerykańskiego 

socjologa R. Putmana 25 , który zanalizował 

doświadczenia włoskie w sposób wysoce instruktywny 

dla potencjalnej analizy sceny polskiej. 

Dziewiąta grupa tematyczna. 

Przedsiębiorstwo Polski Wschodniej 

jako trajektoria rozwoju 

gospodarczego 

Projekt Lubelski obejmuje świat przedsiębiorstw 

Polski Wschodniej. Trzeba zanalizować źródła sukcesu 

i klęski w świecie tych przedsiębiorstw. I w tej 

dziedzinie potrzebny jest przełom w zakresie wiedzy 

empirycznej. Profesor A. Kukliński proponuje, 

aby w ramach Projektu Lubelskiego opracować 

100 monografii analizujących rzeczywiste obrazy 

funkcjonowania przedsiębiorstw Polski Wschodniej. 

Te kilkanaście a może nawet kilkadziesiąt 

przedsiębiorstw stanie się nie tylko przedmiotem 

analizy, lecz także podmiotem kształtowania dalszych 

losów Projektu Lubelskiego. 

Dziesiąta grupa tematyczna. 

Nowe wcielenia Projektu 

Lubelskiego 

Dziesiąta grupa tematyczna jako instytucja paralelna 

w stosunku do pierwszej grupy tematycznej, 

jest układem poszukującym nowych wcieleń 

Projektu Lubelskiego oraz rekonfiguracji pola studiów. 

Ta grupa powinna stymulować procesy syntezy 

dotychczasowych badań oraz formułowania 

nowej hipotezy badawczej. Ta grupa powinna być 

szczególnie aktywna w zakresie stymulacji procesów 

wdrożeniowych oraz stymulacji procesów 

twórczej współpracy międzynarodowej. 

Część III 


24 Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał 



25 R.P. Putman, Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie 

we współczesnych Włoszech, Znak, Kraków 1995. 


115

Część III 


3. Uzupełniające prace 

badawcze w ramach 

Projektu Lubelskiego 

Współpracująca z Wyższa Szkołą Ekonomii i Innowacji 

dr A. Gąsior-Niemiec sugeruje trzy kierunki 

działań: 

1) Inwentaryzacja badań (i ich rezultatów/publikacji/prac 

mgr, dr, hab.) koncentrujących się 

na szerszych i węższych zagadnieniach rozwoju 

w Polsce Wschodniej, przeprowadzonych 

w okresie 2000–2010 w WSEI i innych regionalnych 

uczelniach. Jest wiele badań ale są rozproszone, 

często opóźnione i nie kumulują wiedzy 

i pomysłów. Warto by to zmienić: inwentaryzacja, 

elektroniczna baza danych, analiza tych 

badań w ramach perspektywy holistycznej. 

2) W związku z pozytywnym stosunkiem Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego i Komisji 

Europejskiej do tego typu inicjatyw można 

myśleć o stworzeniu zalążka Obserwatorium 

rozwoju regionalnego i lokalnego bądź 

Obserwatorium polityki regionalnej. 

3) Przy wsparciu finansowym WSEI w Lublinie 

i we współpracy z osobami z obszaru 

Polski Wschodniej można by realizować 

nieduże projekty badawcze wiodące do rekomendacji, 

publikacji: 

a) analiza wizerunku Polski Wschodniej 

na podstawie unĳnych i krajowych dokumentów 

z zakresu polityki rozwoju, 

wypowiedzi ekspertów, mediów, praktyk 

marketingowych władz samorządowych, 

uczelni i przedsiębiorstw; 

b) analiza postaw prospektywnych młodzieży 

licealnej w Polsce Wschodniej; 

w zmienionej formule i na szerszej próbie 

powtórzenie badań prowadzonych z prof. 

A. Kuklińskim w Rzeszowie i Pruszkowie; 

c) analiza nowych modeli rządzenia na 

przykładzie komitetów monitorujących 

program operacyjny Polska Wschodnia; 

badania takie były prowadzone przez dr 

A. Gąsior-Niemiec dla Zintegrowanego 

Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 

2004–2006 w ramach projektu 

międzynarodowego. 

4) Większy projekt, głębiej wchodzący w praktykę 

współpracy międzysektorowej i potencjału 

endogenicznego o charakterze głównie 

społeczno-kulturowym, mógłby skupić 

się na działalności lokalnych grup działania 

powołanych w ramach polityki rozwoju wsi 

w województwach Polski Wschodniej. Takie 

badania będą prowadzone w Rzeszowie dla 

Podkarpacia. Można by je rozszerzyć na pozostałe 

województwa i pomyśleć o porównaniu 

w ujęciu międzynarodowym. 

Podsumowanie 

Projekt Lubelski, który będzie realizowany 

w okresie najbliższych pięciu lat jest formą 

włączenia się Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie w kształtowanie studiów nad 

problemem Polski Wschodniej. Chodzi o opracowanie 

i realizację odpowiedniego programu 

badań międzydyscyplinarnych, w który włączą 

się ekonomiści, socjolodzy, psycholodzy, politolodzy 

i geografowie z całego obszaru Polski 

Wschodniej. Projekt Lubelski jest w fazie dyskusji 

i określenia jego charakteru. Jego znaczenie 

ma nie tylko charakter naukowy ale ma również 

wymiar praktyczny i jest to ważne również dla 

władz lokalnych i regionalnych Polski Wschodniej 

26 . Szczególnie ważnym głosem w tej dyskusji 

jest wizja prof. A. Kuklińskiego. Jest ona 

podstawą dalszych rozważań dla pracowników 

naszej uczelni ale również dla osób stale 

współpracujących w ramach Projektu. Władze 

Wydziału Ekonomii WSEI w Lublinie oczekują, 

że konkretny kształt The Lublin Project zostanie 

określony na początku 2011 r. a pierwszym elementem 

jego realizacji będzie konferencja, która 

odbędzie się w maju 2011 r. pod tytułem: „Węzły 

gordyjskie rozwoju Polski Wschodniej”. 

26 Taką opinię wyrażają pracownicy samorządu 

urzędu miejskiego w Lublinie. 

116

Kierunek − AD 2050: 

próba strategicznego 

spojrzenia na przestrzeń 

Polski 


Ponad przepaściami różnic wznoszą się mosty podobieństw 

Norman Davies, Polska – Europa. Złote ogniwa 

Próba strategicznego spojrzenia na przestrzeń 

Polski w perspektywie AD 2050 

polega na rozszerzeniu delimitacji Polski 

Wschodniej. W praktyce badawczej przyjmowane 

są różne delimitacje regionów, dlatego przytoczone 

są przykłady analiz tematycznych. 

W analizie demograficznych problemów 

Polski Wschodniej zastosowany został podział 

przestrzeni Polski na trzy duże jednostki przestrzenne 

jakimi są: Polska Wschodnia, Zachodnia 

i Centralna. Polska Wschodnia – to pięć województw: 

lubelskie, podkarpackie, podlaskie, 

warmińsko-mazurskie i świętokrzyskie. Do Polski 

Centralnej zaliczono siedem województw: 

kujawsko-pomorskie, łódzkie, małopolskie, mazowieckie, 

opolskie, pomorskie i śląskie, a do 

Polski Zachodniej – cztery województwa: dolnośląskie, 

lubuskie, wielkopolskie oraz, zachodniopomorskie 

1 . 

1 Makroregion Polski Wschodniej od pozostałej 

części kraju różni się przede wszystkim wyraźną przewagą 

odpływu migracyjnego nad napływem. Głównym 

problemem jest natomiast ujemne saldo migracji w grupie 

osób z wykształceniem wyższym (w tym zwłaszcza 

w wieku 25–34 lata). Odpływ migracyjny ludności 

Dla celów studiów strategiczno-operacyjnych 

opracowana została koncepcja podziału 

terytorium Polski i wydzielono pięć obszarów 

operacyjno-strategicznych: północno-zachodni, 

zachodni, centralny, a także północno-wschodni 

i południowo-wschodni 2 . Obszary te przekraczają 

granice administracyjne i obejmują części 

różnych województw. W szczególności obszary 

północno-wschodni i południowo-wschodni 

z wyższym wykształceniem w skali makroregionu należy 

uznać za przejaw drenażu mózgów, który ogranicza 

endogenny potencjał rozwojowy oraz atrakcyjność 

inwestycyjną Polski Wschodniej. D. Celińska-Janowicz, 

A. Miszczuk, A. Płoszaj, M. Smetkowski, Aktualne problemy 

demografi czne regionu Polski wschodniej, „Raporty 

i analizy EUROREG” 2010, nr 5. Zob. W. Burzyński, 

Polska Wschodnia: założenia konstrukcji i elementy banku 

danych strategicznych, w: Strategiczna problematyka rozwoju 

Polski Wschodniej, Aneks statystyczny, red. D. Błaszczuk, 

M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie, Lublin 2010. 

2 Z. Lach, A. Łaszczuk, J. Skrzyp, Odporność układu 

polskiej przestrzeni na zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne 

i terytorialne uwarunkowania obronności i bezpieczeństwa 

państwa, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie, 

http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom.../polska.../ 

Lach2.pdf, 3.01.2011. 

Część III 



117

Część III 


zawierają – oprócz województw: warmińsko-mazurskiego, 

podlaskiego i podkarpackiego 

– także części województw: pomorskiego, 

kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego oraz 

małopolskiego. 

Na potrzeby Programu Operacyjnego Rozwój 

Polski Wschodniej mianem Polski Wschodniej 

określono grupę pięciu województw (lubelskie, 

podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie, 

warmińsko-mazurskie) uznanych za najbiedniejsze 

w Polsce i wymagające szczególnego 

wsparcia. 

W dokumencie tym stwierdza się, że granica 

między uważaną za bardziej rozwiniętą 

pod względem gospodarczym, zachodnią częścią 

Polski, a pozostającą za nią w tyle częścią 

wschodnią, nie jest ostra. W przybliżeniu można 

uznać, iż przebiega ona wzdłuż linii Wisły, 

z odchyleniem na zachód w przypadku województwa 

świętokrzyskiego i południowej części 

województwa mazowieckiego, z wyłączeniem 

strefy wpływów Warszawy 3 . 

3 W Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej 

znajdujemy następującą charakterystykę przestrzeni 

Polski: „…Polskę cechuje dość silne zróżnicowanie 

przestrzenne. Poszczególne województwa wyraźnie 

różnią się między sobą nie tylko stopniem rozwoju, lecz 

również samym potencjałem demograficznym, ekonomicznym 

i społecznym. Przyczyny silnego zróżnicowania 

poziomu rozwoju poszczególnych regionów 

kraju wynikają zarówno z uwarunkowań o charakterze 

przyrodniczym, historycznym, jak również naturalnych 

procesów rozwoju społeczno-gospodarczego. 

Uwarunkowania przyrodnicze mają charakter szczególnie 

trwały i silnie wpływają przede wszystkim na 

możliwości rozwoju rolnictwa (klimat, gleby), turystyki 

(zasoby środowiska przyrodniczego) i w pewnym stopniu 

przemysłu (zasoby naturalne). Trudne do przezwyciężenia 

bariery w rozwoju wynikają z uwarunkowań 

historycznych. Odmienne warunki rozwoju poszczególnych 

części kraju w okresie utraty państwowości, 

związane z jego podziałem pomiędzy trzech zaborców: 

Rosję, Prusy i Austrię, jak również zmianą granic terytorium 

Polski w XX wieku przyczyniły się do ukształtowania 

istotnych dysproporcji pomiędzy poszczególnymi 

regionami kraju. Podczas, gdy w XIX i na początku 

XX wieku na obszarach stanowiących dziś zachodnie 

województwa Polski, następował intensywny rozwój 

przemysłu, infrastruktury technicznej i nowoczesnych 

metod gospodarowania w rolnictwie, gospodarka 

wschodniej części kraju opierała się głównie na rolnic- 

Zakres aktualizacji i uzupełnienia Strategii 

rozwoju społeczno-gospodarczego Polski 

Wschodniej do roku 2020 4 obejmował następujące 

główne elementy: aktualizację części diagnostycznej, 

opracowanie systemu wskaźników 

dla Strategii, stworzenie systemu monitorowania 

Strategii oraz, stworzenie instytucjonalnych 

ram wdrażania Strategii. uwzględniających założenia 

nowego systemu zarządzania polityką 

rozwoju Polski. Ramy instytucjonalne umożliwią 

m.in. stworzenie sieci współpracy instytucji 

zaangażowanych w proces wdrażania Strategii, 

a także opracowania kolejnego programu operacyjnego 

dedykowanego dla Polski Wschodniej, 

o ile zapadnie decyzja o jego powstaniu. 

W próbie strategicznego spojrzenia na przestrzeń 

Polski przyjęta zostaje rozszerzona delimitacja 

Polski Wschodniej, określonej tu jako 

Polska Wschodnia+. Polska Wschodnia+ składa 

się z 6 województw (tab. 1), przy czym do obtwie 

tradycyjnym, nie generującym bodźców dla intensywnego 

rozwoju gospodarczego. Województwa Polski 

Wschodniej zajmują zwarte terytorium o powierzchni 

99 045 km² (31,6% powierzchni Polski), przylegające 

do granicy z Rosją, Litwą, Białorusią, Ukrainą i Słowacją...”, 

Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej 

2007–2013, dokument zaakceptowany decyzją Komisji 

Europejskiej z 17 lipca 2009 r. nr K(2009)5712 zmieniającej 

decyzję Komisji z dnia 1 października 2007 r. nr 

K (2007) 4568 w sprawie przyjęcia Programu Operacyjnego 

Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013 w ramach 

pomocy wspólnotowej z Europejskiego Funduszu 

Rozwoju Regionalnego objętego celem „konwergencja” 

w Polsce. Por. W. Janicki, K. Łucjan, Contemporary 

borders of Eastern Poland on historical maps, w: Strategiczna 

problematyka rozwoju Polski Wschodniej, red. D. Błaszczuk, 

M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji 

w Lublinie, Lublin 2010; B. Jałowiecki, Terytorium Polski 

w ostatnich dwóch stuleciach, w: Problematyka przyszłości regionów. 

W poszukiwaniu nowego paradygmatu, red. P. Jakubowska, 

A. Kuklinski, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa 2008; A. Piskozub, Kierunek – 

rok dwutysięczny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 

1976; E. Kwiatkowski, Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej 

i obecnej, 1932. 

4 Założenia aktualizacji i uzupełnienia Strategii rozwoju 

społecznogospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Warszawa, marzec 

2010. Por. Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, red. 

A. Tucholska, EUROREG, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 


118

szaru tego włączono województwo mazowieckie, 

ale z wyodrębnieniem miasta stołecznego 

Warszawa. 

Tabela 1 

Rozszerzona delimitacja Polski Wschodniej 

Obszar 

Polska 

Wschodnia+ 

Miasto 

stołeczne 

Warszawa 

Polska 

Zachodnia 

Województwa 

lubelskie, mazowieckie 

(bez miasta stołecznego 

Warszawa), podkarpackie, 

podlaskie, świętokrzyskie, 

warmińsko-mazurskie 

wyodrębnione z województwa 

mazowieckiego 

dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, 

lubuskie, łódzkie, małopolskie, 

opolskie, pomorskie, śląskie, 

wielkopolskie, zachodniopomorskie 

Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Kukliński, Problem 

Polski Wschodniej. Doświadczenia i perspektywy, w: Strategiczna 

problematyka rozwoju Polski Wschodniej, red. D. Błaszczuk, M. Stefański, 

Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin 2010. 

Wstępna analiza porównawcza umożliwia 

identyfikację niektórych cech instytucjonalnej 

i rozszerzonej delimitacji Polski Wschodniej 

oraz sformułowanie wniosków o strategicznych 

kierunkach jej rozwoju. 

Cechy instytucjonalnej delimitacji Polski 

Wschodniej: 

• odniesienie do podziału administracyjnego, 

• znaczenie w formalnym kontekście funduszy 

strukturalnych Unii Europejskiej, 

• wskazanie metodologicznego podejścia sugerującego 

samowystarczalność poszczególnych 

województw Polski Wschodniej. 

Cechy rozszerzonej delimitacji Polski Wschodniej: 

• inspiracja skoncentrowania uwagi na podejściu 

strategicznym, 

• znaczenie dla identyfikacji wewnętrznych 

społecznych czynników rozwoju regionów, 

• wskazanie możliwości budowy i efektywnego 

korzystania z powiązań sieciowych 

o zasięgu krajowym, sugestia kreowania powiązań 

struktur regionalnych i przekształcania 

ich w ponadregionalne mnożnikowe 

mechanizmy przyspieszające rozwój. 

Zestawienie wybranych, podstawowych 

danych o profilu przestrzeni z proponowaną 

rozszerzoną delimitacją Polski Wschodniej pozwala 

sformułować kilka wstępnych wniosków. 

Na podstawie porównania każdego z trzech 

kryteriów: powierzchni, liczby ludności oraz 

produktu krajowego brutto (tab. 2) można skonstatować, 

że Polska Wschodnia+ jest mniejsza 

od Polski Zachodniej. 

Tabela 2 

Powierzchnia, ludność i produkt krajowy 

brutto trzech obszarów przestrzeni 

Polski z rozszerzoną delimitacją 

Polski Wschodniej (2007) 

Obszar 

Powierzchnia Ludność PKB 

tys. km 2 mln osób mld zł 

Polska 

Wschodnia+ 

134,2 11,6 274,8 

Miasto stołeczne 

Warszawa 

10,5 1,7 160,6 

Polska Zachodnia 178,1 24,8 741,4 

Polska = 100,0% 

Polska 

Wschodnia+ 

42,8 30,5 23,4 


Warszawa 

0,2 4,5 13,6 

Polska Zachodnia 57,0 65,0 63,0 

Źródło: W. Burzyński, Polska Wschodnia: założenia konstrukcji 

i elementy banku danych strategicznych, w: Strategiczna…, op.cit. 

Tytułem statystycznego uzasadnienia rozszerzonej 

delimitacji Polski Wschodniej, w tym 

– wyodrębnienia miasta stołecznego Warszawy, 

należy wskazać (tab. 2), że na powierzchni 0,2% 

kraju, 4,5% ludności, wytwarza 13,6% produktu 

krajowego brutto 5 . 

5 Por. Globalizacja Warszawy. Strategiczny problem XXI 

wieku, red. A. Kukliński, Rewasz, Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 2004. 

Część III 



119

Część III 


Tabela 3 

Produkt krajowy brutto per capita 

oraz relacja pomiędzy trzema obszarami 

przestrzeni Polski z rozszerzoną 

delimitacją Polski Wschodniej (2007) 

Obszar 

PKB per 

capita 

(tys. zł) 

Relacja 

Polska Wschodnia+ 23,6 1,0 


Warszawa 

94,1 4,0 

Polska Zachodnia 29,9 1,3 

Źródło: jak w tab. 2. 

Różnicę powierzchni (14,2%), można określić 

jako niewielką w zestawieniu z ponad 

dwukrotnie większą liczbą ludności Polski 

Zachodniej. Natomiast szczególnie widoczna 

jest różnica wartości produktu krajowego 

brutto. W 2007 roku PKB Polski Wschodniej+ 

był niemal trzykrotnie mniejszy niż Polski Zachodniej. 

Ponadto, produkt krajowy brutto per capita 

w Warszawie jest znacząco większy w porównaniu 

zarówno z Polską Wschodnią+, jak 

też Polską Zachodnią (tab. 3). Miasto stołeczne 

Warszawa przy rozszerzonej delimitacji Polski 

Wschodniej+ występuje jako odrębne centrum 

przede wszystkim w skali kraju, a nie w perspektywie 

regionalnej. 

Wstępne porównanie podstawowych danych 

posłużyło określeniu gdzie (na jakim terytorium?), 

kto (jaka liczba ludności?) oraz co 

(jakiej wartości PKB?) wytwarza. Kolejne pytania 

dotyczyć będą sposobów wytwarzania PKB, 

a więc – ścieżek rozwoju Polski Wschodniej+. 

Pytania strategiczne mogą być uzasadniane nie 

tylko wysokością PKB per capita czy udziałem 

mieszkańców miast w ogólnej liczbie ludności, 

ale także danymi o ludności, w tym zwłaszcza, 

migrującej na pobyt stały (tab. 4). Saldo migracji 

na pobyt stały, zarówno wewnątrz kraju, jak 

też za granicę, dla województw Polski Wschodniej+ 

było ujemne, z wyjątkiem obszaru województwa 

mazowieckie (bez miasta stołecznego 

Warszawa) 6 . Obszar ten, jako składnik Polski 

Wschodniej+ w ujęciu strategicznym, a zarazem 

element sieci regionalnych współzależności, 

mógłby pełnić aktywną rolę w przyspieszaniu 

procesów synergii oraz spójności, przede 

wszystkim stopniowo neutralizując emigrację 

na pobyt stały. 

Sformułowane tu wstępne spostrzeżenia 

na podstawie podstawowych danych o profilu 

Polski Wschodniej+ mogą, po pierwsze, wspomagać 

wytyczanie kierunków badań nad ścieżkami 

wzrostu Polski Wschodniej+, po drugie, 

implikować zawartość zbioru (banku) strategicznych 

informacji jako podstawy i koniecznego 

warunku takich badań 7 . 

W przyszłych badaniach porównawczych 

o odległym horyzoncie przydatne będą odwołania 

do strategicznych studiów o różnym zakresie. 

W studium dotyczącym perspektyw rozwoju 

krajów Europy Środkowej 8 podano też 

najważniejsze zagrożenia dla optymistycznych 

scenariuszy tego rozwoju, istotne także w skali 

Polski Wschodniej+ w perspektywie strategicznej, 

m.in.: 

6 Zob. też Wpływ funduszy Unii Europejskiej na saldo 

migracji wewnętrznych i zewnętrznych w Polsce, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009; Wpływ 

emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Ministerstwo Gospodarki, 


7 Np. pięć województw (lubelskie, podlaskie, podkarpackie, 

świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie) określono 

jako obszary strategicznej interwencji dla zapewnienia 

spójności w wymiarze kraju, zaś województwo 

mazowieckie, jako obszar o najwyższym zróżnicowaniu 

wewnątrzregionalnym rozwoju społeczno-gospodarczego. 

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego. 2010–2020 

Regiony, miasta, obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa, 13 lipca 2010. Zob. też M. Ferry, 

Rozwój polityki regionalnej w Polsce 2008–2009, Fragment 

opracowania EoRPA 09/3m, w: Rozwój regionalny 

w Europie. Polityka regionalna w kontekście kryzysu i nowych 

wyzwań, Raport EoRPA 3/2010, Ministerstwo Rozwoju 


8 G. Gorzelak, R. Jałowiecki, A. Kukliński, L. Zienkowski, 

Europa Środkowa 2005: perspektywy rozwoju, Komitet 

Prognoz „Polska w XXI wieku” przy Prezydium 

PAN, EUROREG, Warszawa 1995. 

120

Tabela 4 

Polska Wschodnia+: produkt krajowy brutto per capita (2007), odsetek 

ludności w miastach oraz saldo migracji na pobyt stały (2008) 

Obszar 

PKB 

per capita 

Ludność 

w miastach 

Saldo migracji na pobyt stały 

krajowej 

zagranicznej 

zł % liczba osób 

Lubelskie 20 913 46,5 –4118 –315 

Mazowieckie (bez Warszawy) 27 279 64,6 7553 5 

Podkarpackie 20 829 40,9 –1539 –772 

Podlaskie 22 896 59,6 –1440 –258 

Świętokrzyskie 23 741 45,3 –2016 –315 

Warmińsko-mazurskie 22 961 59,9 –2360 –739 

Polska Wschodnia+ 23 696 48,6 –3920 –2416 

Źródło: opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Województw 2009, Główny Urząd Statystyczny. Krajowa Strategia Rozwoju 

Regionalnego – załączniki. 2010–2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 13.07.2010. 

• zbyt skąpe środki na sfinansowanie ambitnych 

programów inwestycyjnych, obciążenie 

długiem zagranicznym, 

• niewłaściwy wybór technologii, 

• zbyt małe zmiany mikroekonomiczne na 

poziomie firm i prywatyzacja, 

• zbyt płytka restrukturyzacja sektora rolnego, 

• długookresowe problemy finansowania systemu 

ubezpieczeń społecznych. 

Stawiane są pytania o miejsce na zmiany 

w przyszłym rozwoju regionów w Europie 9 , 

przy czym wskazuje się m.in. na: 

9 B. Domański, Historia i przyszłość europejskich regionów 

– w poszukiwaniu nowych podejść, w: Problematyka 

przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, 

red. P. Jakubowska, A. Kuklinski, P. Żuber, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. Por. „…Istnieje 

uzasadniona obawa, że pod hasłami ogólnoeuropejskich 

interesów może nastąpić zmniejszenie funduszy 

przeznaczanych na wyrównywanie poziomu rozwoju 

w krajach członkowskich. Służyć temu może zmiana 

priorytetów. Priorytety innowacyjności, badań naukowych, 

nowoczesnych technologii czy niskoemisyjnej gospodarki 

łatwo mogą być przekształcone w instrumenty 

przekierowania środków do najwyżej rozwiniętych 

krajów UE. Podział środków nowego budżetu UE pokaże, 

na ile silne preferencje nowej strategii UE dla badań 

naukowych i innowacyjności staną się rzeczywistą siłą 

napędową dla całej UE, a na ile swego rodzaju pasem 

transmisyjnym dla kierowania unĳnych środków do 

• modernistyczne rozumienie rozwoju gospodarczego, 

• ograniczenia spojrzenia na przestrzeń gospodarczą 

w kategoriach region–peryferie, 

• niedeterministyczne podejście do regionów 

i rozwoju regionalnego. 

Z perspektywy OECD 

dla strategicznego 

spojrzenia na rozwój 

Polski Wschodniej+ 

w perspektywie AD 2050 

istotne okazuje się 

wskazanie potrzeby 

budowania zespołu 

liderów o zasięgu 

ponadregionalnym 

najwyżej rozwiniętych krajów UE przy narastających 

trudnościach w krajach słabych”, M. Sulmicka, Priorytety 

i cele rozwojowe do roku 2020 w kontekście aktualizacji 

średniookresowej strategii rozwoju kraju, Ekspertyza, http:// 

www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_rozwoju/ 

srk/ekspertyzy_aktualizacja_srk__1010/strony/ekspertyzy_srk_.aspx, 

25.01.2011. 

Część III 



121

Część III 


Strategiczne problemy rozwoju Polski 

Wschodniej eksponowane są w opracowaniach 

dotyczących procesów innowacyjnych 10 oraz 

wewnętrznych czynników rozwoju tego regionu 

m.in. w ramach prób podejścia holistycznego 11 , poszukiwania 

kontekstu międzypokoleniowego 12 , 

międzykulturowego 13 i międzynarodowego 14 , 

strategicznego podejścia do selekcji i zarządzania 

informacją 15 . 

W ramach programu ESPON 16 na kilka najbliższych 

lat przewidziano m.in. następujący 

zakres i priorytety badan stosowanych: 

10 M. Stefański, Świat jest płaski czy kolczasty, czyli jak 

wspierać innowacyjność w regionie lubelskim?, w: Wspieranie procesów 

innowacyjnych w gospodarce regionu, red. M. Stefański, 

Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin 

2009; M. Rószkiewicz, D. Węziak, A. Wodecki, Kapitał intelektualny 

Lubelszczyzny – propozycja operacjonalizacji i pomiaru, 

„Studia Regionalne i Lokalne” 2007, nr 2(28), http://www. 

studreg.uw.edu.pl/pdf/2(28)_2007/Roszkiewicz_2_2007. 

pdf, 20.01.2011; A. Bounfour, L. Edvinsson, Intellectual capital 

for communities, Butterworth Heinemann, 2005. 

11 A. Gąsior-Niemiec, The problem of Eastern Poland 

– a holistic approach, w: Endogenous factors in development 

of the Eastern Poland, red. M. Stefański, University of Economics 

and Innovation in Lublin, Lublin 2010. 

12 Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał 

polskiej myśli strategicznej, red. A. Kukliński, Oficyna Wydawnicza 

Rewasz, Pruszków 2010; T.M. Grosse, Innowacyjna 

gospodarka na peryferiach?, Instytut Spraw Publicznych, 


13 T. Zarycki, Orientalism and image of Eastern Poland, 

w: Endogenous factors in development of the Eastern Poland, 

red. M. Stefański, University of Economics and Innovation 

in Lublin, Lublin 2010. 

14 The Future of European Regions, red. P. Jakubowska, 

A. Kukliński, P. Żuber, Ministry of Regional Development, 

Warsaw 2007; T.G. Grosse, Finnish and American 

experiences and innovative economy development opportunities 

in Eastern Poland, w: Endogenous factors in development 

of the Eastern Poland, red. M. Stefański, University 

of Economics and Innovation in Lublin, Lublin 2010; 

A. Miszczuk, Dlaczego Polska Wschodnia jest peryferyjna?, 

w: Strategiczna problematyka rozwoju Polski Wschodniej, red. 

D. Błaszczuk, M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii 

i Innowacji w Lublinie, Lublin 2010; Southern Italy – Eastern 

Germany – Eastern Poland. The Triple Mezzogiorno?, red. 

A. Kukliński, E. Malak-Pętlicka, P. Żuber, Ministry of 

Regional Development, Warsaw 2010. 

15 W. Burzyński, Polska Wschodnia: założenia konstrukcji 

i elementy banku danych strategicznych, w: Strategiczna…, 

op.cit. 

16 Por. http://www.espon.eu/main/Menu_Calls/ 

Menu_Calls/Menu_Pre-Announcement/, 11.01.2011. 

• potencjalny udział regionów w strategii Europa 

2020, 

• przestrzenne scenariusze i wizje Europy, 

• terytorialny potencjał rozwoju „zielonej gospodarki”, 

• zarządzanie regionalne i dobre praktyki dla 

nowej perspektywy rozwoju. 

Priorytetowo należy 

traktować szkolenia 

dla lokalnych władz 

i elit 

Z perspektywy OECD dla strategicznego 

spojrzenia na rozwój Polski Wschodniej+ 

w perspektywie AD 2050 istotne okazuje się 

wskazanie potrzeby budowania zespołu liderów 

o zasięgu ponadregionalnym. Instytucja 

taka mogłaby nadzorować proces implementacji 

oraz stan wdrażania wielu projektów mających 

na celu powiązania regionów. Priorytetowo należy 

traktować szkolenia dla lokalnych władz 

i elit w celu zachęcania do wymiany doświadczeń 

i umożliwiania współpracy z innymi regionami 

w Unii Europejskiej, a także z regionami 

spoza wschodniej granicy unĳnej 17 . 

Warunkiem dobrego funkcjonowania takich 

struktur – władz i zespołów – jest stworzenie 

centralnego banku danych strategicznych, 

gromadzącego informacje społeczno-ekonomiczne 

o województwach Polski Wschodniej, 

zwłaszcza w rozszerzonej delimitacji (Polska 

Wschodnia+). Informacje strategiczne mogą 

stanowić podstawę inicjatyw z zakresu zarówno 

działalności badawczej, jak też polityki terytorialnej. 

17 Przeglądy Terytorialne OECD: Polska, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, OECD, 2008. Według raportu 

OECD, program określony jako makroregionalny 

nie wykorzystuje potencjału współpracy pomiędzy 

regionami. Bez większego zaangażowania lokalnych 

interesariuszy i skoncentrowania się na wymiarze makroregionalnym 

(w tym – politycznym oraz instytucjonalnym) 

program ten może nie przynieść spodziewanych 

efektów. 

122

Trendy rozwojowe 

Mazowsza 

− wzmacnianie podstaw dla strategicznego zarządzania 

rozwojem regionu 

Mirosław Grochowski 

Tomasz Zegar 

Podstawą działań planistycznych powinna 

być racjonalność definiowana jako cecha 

działania celowego, które charakteryzuje 

się właściwym wyborem tegoż celu oraz sposobów 

jego osiągnięcia. Racjonalność w programowaniu 

rozwoju społecznego, ekonomicznego 

i przestrzennego uwarunkowana jest zdolnościami 

strategicznego myślenia i działania tych, 

którzy o tym rozwoju decydują. 

1. Mądre zarządzanie 

Myślenie strategiczne to m.in. umiejętność antycypacji 

przyszłej sytuacji: przewidywanie 

pojawienia się nowych zjawisk i procesów oraz 

ich skutków. Efektem strategicznego myślenia 

jest tworzenie scenariuszy rozwoju w różnych 

sytuacjach wynikających z wewnętrznych 

i zewnętrznych uwarunkowań rozwoju, przewidywanie 

koniecznych działań przy określonych 

trendach rozwoju, przygotowywanie 

adekwatnych do antycypowanej ścieżki rozwoju 

strategii i planów a w miarę pojawienia 

się potrzeb, modyfikowanie sposobów działania. 

Myślenie strategiczne to przejaw tzw. 

pragmatycznej kreatywności, której efektem 

jest proaktywne a nie reaktywne podejście do 

rozwoju. Myślenie strategiczne prowadzi do 

zwiększenia szans realizacji różnych zamierzeń 

i efektywnego wykorzystywania „okazji” 

– sytuacji, które mogą być źródłem impulsów 

rozwojowych. 

Programowanie rozwoju regionu jest jednym 

z najważniejszych zadań, jakie ustawowo 

zostały przypisane samorządowi województwa. 

Odpowiada on m.in. za opracowanie 

strategii i programów rozwoju województwa, 

które są głównym narzędziem polityki rozwoju 

regionu. Strategia w istotny sposób kształtuje 

sposób rozwoju regionu. Jest też ważnym 

punktem odniesienia dla powstających na poziomie 

województwa dokumentów programowych 

i planistycznych, w tym regionalnego 

programu operacyjnego, strategii sektorowych, 

programów, planów i działań. Dotychczasowa 

Strategia rozwoju województwa mazowieckiego, 

stanowiąca spójną koncepcję działań na 

rzecz długotrwałego rozwoju regionu, została 

uchwalona w 2001 r. Określiła ona w sposób 

kompleksowy kierunki i cele rozwoju Mazowsza 

w perspektywie 10–15 lat. Strategia została 

przyjęta z założeniem, że jej realizacja będzie 

stale monitorowana w ramach ciągłego procesu 

planowania strategicznego, a jej treść w miarę 

potrzeb aktualizowana. 

Część III 



123

Część III 


2. Mazowsze 

− nowe wyzwania 

Mazowsze jest regionem aktywnego rozwoju 

gospodarczego i silnie postępującej urbanizacji. 

Charakteryzuje się też najwyższym poziomem 

zamożności ludności oraz najniższym poziomem 

bezrobocia. Jest to zarazem województwo 

o największych w Polsce przestrzennych dysproporcjach 

rozwoju społeczno-gospodarczego. 

Dowodem tego jest zróżnicowanie PKB na 

jednego mieszkańca względem średniej krajowej, 

jakie można zaobserwować w podregionach 

mazowieckich. Najniższy wynik osiągnął 

region ostrołęcko-siedlecki – 74%, najwyższy 

zaś Warszawa – 302%. Innymi słowy warszawskie 

PKB jest czterokrotnie wyższe niż PKB 

przypadające na mieszkańca wschodniej części 

Mazowsza. Specyfiką województwa mazowieckiego 

jest polaryzacja i dualność procesów rozwoju. 

Polaryzacja jest wynikiem dynamicznego 

rozwoju stolicy oraz jej obszaru metropolitalnego; 

dualność zaś efektem poziomu zapóźnienia 

rozwojowego obszarów wiejskich. Problemy 

rozwojowe województwa mazowieckiego wynikają 

m.in. z wspomnianego wyżej zróżnicowania 

poziomu rozwoju. W Planie zagospodarowania 

przestrzennego województwa mazowieckiego 

wyróżniono 5 obszarów problemowych: radomski, 

ostrołęcki, nadbużański, mławsko-żuromiński 

i płocki. Cechują się one: peryferyjnym 

położeniem, niewystarczającymi powiązaniami 

komunikacyjnymi, niską jakością przestrzeni 

produkcyjnej, wysokim bezrobociem, niskim 

poziomem aktywności gospodarczej, niskimi 

kwalifikacjami mieszkańców, wysokim ujemnym 

saldem migracji. Dlatego też podstawowym 

wyzwaniem stojącym przed władzami 

województwa jest przede wszystkim aktywizacja 

i modernizacja obszarów pozametropolitalnych, 

głównie poprzez poprawę dostępności 

komunikacyjnej, wzmocnienie potencjału rozwojowego 

i usługowego miast mazowieckich, 

wielofunkcyjny rozwój wsi, ochronę walorów 

środowiska przyrodniczego oraz wzmocnienie 

dyfuzji impulsów rozwojowych z obszaru metropolitalnego. 

Procesy dyfuzji są wciąż słabo 

widoczne. Dla przyszłości całego regionu ważne 

jest stworzenie mechanizmów stymulujących 

tę dyfuzję. 

3. Narzędzie zarządzania 


Zidentyfikowanie potencjałów rozwojowych 

województwa oraz precyzyjne zdefiniowanie 

barier jest niezbędne dla aktualizacji strategii 

rozwoju oraz określenia zasad prowadzenia polityki 

rozwoju regionu i stosowania odpowiednich 

instrumentów pobudzających ten rozwój. 

Tym szeroko zakreślonym celom diagnostycznym 

oraz formułowaniu polityki rozwoju regionu 

i instrumentom wspierającym rozwój służy 

projekt badawczy „Trendy rozwojowe Mazowsza”, 

realizowany ze środków Programu Operacyjnego 

Kapitał Ludzki. 

Program Operacyjny Kapitał Ludzki, jako 

narzędzie finansowe wspomagające podnoszenie 

kwalifikacji i zatrudnienia, umożliwił w jednym 

ze swoich poddziałań realizację projektów, 

których celem jest tworzenie zintegrowanych 

systemów monitorowania trendów rozwojowych 

regionów. Zgodnie z założeniami PO KL, 

w ramach tych projektów, należałoby prowadzić 

analizy procesów rozwoju oraz przygotować 

prognozy zmian gospodarczych i społecznych 

w regionie. Efektem projektów powinno 

być sformułowanie rekomendacji dla władz regionalnych 

oraz lokalnych, dotyczących prowadzonych 

polityk rozwoju, tak by możliwe było 

elastyczne i skuteczne reagowanie na zachodzące 

zmiany i pojawiające się nowe wyzwania rozwojowe. 

Województwa w indywidualny sposób 

podeszły do realizacji projektów. W województwie 

mazowieckim zdecydowano o przygotowaniu 

projektu „Trendy rozwojowe Mazowsza”. 

Projekt realizowany jest przez Mazowieckie 

Biuro Planowania Regionalnego. Celem projek- 

124

tu jest stworzenie kompleksowego systemu zbierania, 

analizowania i interpretowania danych 

i informacji o uwarunkowaniach i skutkach 

procesów rozwoju społeczno-gospodarczego na 

terenie Mazowsza, istotnych z punktu widzenia 

określenia kierunków i sposobów realizacji polityki 

rozwoju regionu. 

Badania mają charakter retrospektywny 

(1990–2010) i prospektywny (2010–2030). Dostarczą 

one wiedzy na temat obecnej sytuacji, 

dotychczasowych trendów rozwoju oraz umożliwią 

formułowanie prognoz i symulację skutków 

różnych scenariuszy rozwoju. W ramach 

projektu przeprowadzona będzie: 

• identyfikacja luk informacyjnych i ich wypełnienie 

w bazie danych o Mazowszu, 

• kompleksowa diagnoza społeczno-gospodarcza 

województwa, 

• utworzenie systemowego modelu rozwoju 

społeczno-ekonomicznego, 

• utworzenie procedur bieżącego prognozowania 

i modelowania trendów rozwojowych 

regionu. 

Rolę komitetu sterującego nad realizacją 

projektu sprawuje Rada Naukowa powołana do 

nadzoru merytorycznego, konsultowania i odbierania 

prac badawczych. Zakończenie projektu 

planowane jest na koniec 2014 r. 

Kluczową rolę w zarządzaniu rozwojem regionalnym 

odgrywa zintegrowane podejście do 

zmian zachodzących w społeczeństwie, gospodarce 

i przestrzeni. Złożone relacje między różnymi 

systemami prowadzą do dywersyfikacji 

potencjałów rozwojowych. Gospodarki regionów 

zarządzanych w sposób zintegrowany stają 

się bardziej elastyczne i odporne na ewentualne 

wahania koniunktury ogólnoświatowej. Pierwszym 

problemem przed jakim stoją zarządzający 

rozwojem jest zebranie aktualnych informacji, 

identyfikacja zachodzących i antycypacja 

przyszłych zmian. Jest to zadanie trudne, gdyż 

brak jest zazwyczaj pełnych podstaw informacyjnych 

i często zdolności analitycznych, niezbędnych 

dla wykorzystania tych informacji, 

które są dostępne. 

4. Trendy rozwojowe 

Mazowsza 

Projekt „Trendy rozwojowe Mazowsza” w ramach 

jednego z pierwszych działań zidentyfikował 

wszystkie bazy danych zawierające informacje 

o Mazowszu. W efekcie powstały dwie 

ogólnodostępne, internetowe wyszukiwarki 

źródeł informacji. Pierwsza 1 , identyfikuje zasoby 

260 baz danych o Mazowszu wraz z określeniem 

ich dostępności, zakresu, jednostek miar 

i częstotliwości aktualizacji. Druga 2 wyszukiwarka 

umożliwia lokalizację ponad 2000 publikacji 

dotyczących zakresu przedmiotowego 

projektu, wydanych po roku 2000. 

Zakończone zostało także badanie przeprowadzone 

przez Urząd Statystyczny w Warszawie, 

którego celem była identyfikacja i delimitacja 

obszarów o cechach miejskich i cechach 

wiejskich w województwie mazowieckim. 

Wyniki tego badania udostępniono na stronie 

internetowej projektu w formie interaktywnej 

mapy 3 . Wyniki te mogą być podstawą do weryfikacji 

polityki wspierania obszarów wiejskich. 

Przedstawiają one realny obraz „wiejskości” i 

„miejskości” obszaru województwa, który powstał 

dzięki zastosowaniu kryteriów funkcjonalnych. 

Jednostkami przestrzennymi, dla których 

prowadzono analizy były rejony spisowe. 

W badaniach wykorzystano wskaźniki pochodzące 

ze Spisu Powszechnego 2002, co umożliwia 

kontynuację badań i analizę dynamiczną na 

podstawie Spisu Powszechnego z 2011 r. 

Obecnie projekt znajduje się w fazie diagnozowania 

sytuacji społecznej, gospodarczej 

i przestrzennej w województwie mazowieckim. 

W IV kwartale 2011 r. dostępne będą wyniki ba- 

1 Por. http://www.trendyrozwojowemazowsza.pl/ 

wyszukiwanie-zrodel 


publikacje 


identyfikacja-obszarow-miejskich-i-wiejskich-na-mazo 

wszu 

Część III 



125

Część III 


dań pogrupowanych w pięć bloków tematycznych: 

1) „Społeczno-demograficzne uwarunkowania 

rozwoju Mazowsza”; 2) „Środowisko 

przyrodnicze jako czynnik rozwoju”; 3) „Zagospodarowanie 

infrastrukturalne i kapitał fizyczny 

oraz policentryczność rozwoju Mazowsza”; 

4) „Konkurencyjność Mazowsza i jej uwarunkowania”; 

5) „Społeczne, polityczne i ekonomiczne 

stymulanty i destymulanty rozwoju”. 

Badania realizowane są we współpracy z Instytutem 

Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania 

Polskiej Akademii Nauk; Instytutem 

Meteorologii i Gospodarki Wodnej; Uniwersytetem 

Warszawskim oraz firmami consultingowymi: 

Ecorys, Geoprofit, WARR (Wrocławska 

Agencja Rozwoju Regionalnego) i Pectore-Eco. 

W I kwartale 2011 r. rozpocznie się realizacja 

badania, którego celem będzie konstrukcja 

modelu i prognozy rozwoju Mazowsza. Modele 

zostaną przygotowane na podstawie dwóch różnych 

podejść metodologicznych. Pierwsza metodologia 

modelowania wiąże się z opracowaniem 

konwencjonalnych modeli, takich jak matematyczne 

modele endogeniczne, model równowagi 

ogólnej i cząstkowej oraz wielorównaniowe 

modele ekonometryczne, które koncentrowałyby 

się przede wszystkim na zagadnieniach ekonomicznych 

i wzroście gospodarczym. Druga 

metodologia wykorzystuje nowoczesne modele 

matematyczne niekonwencjonalne z użyciem 

technik inteligencji obliczeniowej i elastycznego 

modelowania. Modele będą wykorzystywać 

teorię sieci neuronowych, algorytmów ewolucyjnych, 

teorię automatów komórkowych i tzw. fuzzy 

logic. Wymieniony model koncentrowałoby się 

przede wszystkim na zagadnieniach przestrzennych 

i relacjach pomiędzy obszarami i zjawiskami 

społecznymi, uwzględniając równocześnie 

problemy gospodarcze badanego obszaru. 

W ramach realizacji projektu „Trendy rozwojowe 

Mazowsza” powstała potrzeba nawiązania 

współpracy z instytucjami, mogącymi 

w przyszłości stworzyć konsorcjum lub grupę 

zadaniową, która swoją działalnością objęłaby 

monitoring wszystkich zmian i problemów 

rozwojowych województwa mazowieckiego. 

Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego 

nawiązało taką współpracę z Mazowieckim 

Ośrodkiem Badań Regionalnych oraz Mazowieckim 

Systemem Informacji Przestrzennej. 

Pierwszym wspólnym zadaniem tych trzech instytucji 

była realizacja badania dotyczącego poziomu 

zaufania do instytucji lokalnych w gminach 

województwa mazowieckiego w skrócie 

nazywanego Barometrem Społecznym Mazowsza. 

Badanie miało na celu: 

• określenie poziomu zaufania mieszkańców 

województwa mazowieckiego do władz lokalnych, 

lokalnych instytucji publicznych 

w gminach województwa w czasie obecnym, 

• określenie zależności pomiędzy poczuciem 

zaufania a odczuwaną jakością życia mieszkańców 

województwa, 

• określenie zależności między poziomem zaufania 

a innymi cechami społeczno-ekonomicznymi 

w gminach województwa mazowieckiego. 

Badanie zostało zakończone, trwa opracowywanie 

jego wyników. 

Zakres tematyczny, cele oraz struktura projektu 

„Trendy rozwojowe Mazowsza” to efekt 

myślenia o rozwoju regionu z perspektywy 

wspomnianej na początku tekstu racjonalności. 

Monitorowanie zmian społecznych i gospodarczych 

w przestrzeni województwa to podstawa 

oceny słuszności prowadzonych polityk. Tworzenie 

prognoz i modeli rozwoju regionu dostarczy 

argumentów wspierających rekomendacje 

dotyczące prowadzenia polityki zrównoważonego 

rozwoju województwa mazowieckiego. 

Długi horyzont czasowy projektu zapewni 

możliwość weryfikacji i przetestowania różnych 

metod badawczych. Wiele wysiłku wkładane 

jest w automatyzację analiz i maksymalne 

ograniczenie kosztów. W roku 2012 powołany 

zostanie Zespół Prognoz i Analiz, który będzie 

wdrażał się do kontynuowania po roku 2014 

prac analitycznych przy wykorzystaniu metod 

i narzędzi wypracowanych w ramach projektu. 

Wszystkie szczegółowe informacje znajdują 

się na stronie internetowej projektu: www.trendyrozwojowemazowsza.pl. 

126

Aktywność 

sportowo-rekreacyjna 

w społeczeństwie 

informacyjnym 

na Mazowszu 


Wprowadzenie 

Rewolucja informatyczna spowodowała między 

innymi zwiększenie czasu wolnego Polaków, 

rosnący popyt na sport oraz rekreację. Dematerializacja 

pracy (zastąpienie ludzi przez maszyny, 

urządzenia, roboty) sprawiła, że ludzie żyją 

dłużej i bardziej aktywnie. Zbigniew Brzeziński 

(doradca prezydenta Cartera) pisał, że staliśmy 

się konsumentami rozrywek. 

Następuje globalizacja sportu i turystyki. 

Przyczyniają się do tego również media. Cyfrowy 

format plików powoduje integrację mediów 

– konwergencję. Bardzo szybki rozwój internetu, 

jak również powszechna dostępność do sieci, 

zmieniają oblicze sportu oraz rekreacji. Ludzie 

mają dostęp do informacji i różnie ją wykorzystują. 

Jedni, dzięki informacjom uzyskanym 

z internetu, stają się aktywniejsi, inni bardziej 

bierni. Ponadto tematyka sportowa prezentowana 

jest w telewizji, prasie (programy, reklamy). 

Przeprowadzono ankietę badającą wpływ mediów 

sieciowych na aktywność ludzi w dużym 

zakładzie pracy (ponad 20 tys. pracowników); 

700 respondentów. Pytania dotyczyły wpływu 

internetu na aktywność fizyczną pracowników 

oraz jego przydatność w pracy zawodowej. 

Chodzi o odpowiedź na pytanie: czy przeważa 

wpływ pozytywny czy negatywny. 

Warto podjąć próbę szczegółowej analizy 

i opisu poszczególnych pytań ankiety, skierowanych 

do pracowników firmy w regionie mazowieckim. 

Pierwszych pięć punktów ma charakter 

ogólny, pozwalający bliżej określić populację 

uczestników badań. Aby uzupełnić informacje, 

przeprowadzono dodatkowe rozmowy z niektórymi 

uczestnikami ankiety. 

1. Płeć 

Część III 



127

W ankiecie uczestniczyło 35% kobiet i 65% 

mężczyzn. Nie odzwierciedla to stanu zatrudnienia 

w firmie pod względem płci. Przewaga 

mężczyzn jest w tej firmie nieznaczna. Natomiast 

faktem jest, że mężczyźni chętniej biorą 

udział w tego typu ankietach. Sondaż był bowiem 

otwarty, skierowany tylko do osób chętnych, 

które dobrowolnie, z własnej inicjatywy 

wypełniały kwestionariusz. 

W grupie wiekowej 50 lat i więcej, uczestnictwo 

spada do 17–18%. Takich bowiem pracowników 

jest w firmie coraz mniej, jako że polityka 

kadrowa zmierza do stałego odmładzania załogi. 

3. Miejsce zamieszkania ankietowanych 

2. Wiek uczestników 

Część III 


Zwraca uwagę fakt, że największa grupa, 

bo 37,5% odpowiadających na ankietę to, osoby 

w wieku 31–40 lat. I rzeczywiście, ta grupa wiekowa 

jest najbardziej liczna wśród załogi. Wraz 

z osobami, liczącymi 41–50 lat, stanowi ona ponad 

60% pracowników, a także uczestników ankiety. 

Są to poza tym w większości osoby o ustabilizowanej 

pozycji zawodowej, posiadające stałe 

i dość dobre zarobki. Osoby te częściej korzystają 

z oferowanych propozycji turystycznych i innych 

rekreacyjnych. Zwłaszcza, gdy oferta kierowana 

jest przez zakład pracy, bo wówczas są tańsze 

koszty oraz istnieją możliwości integrowania 

się z innymi pracownikami z zakładu. 

Najmniej liczna jest grupa w wieku 18–25 

lat, gdyż ci respondenci pracują w firmie krótko, 

zaś z uwagi na niewielki staż pracy i bardzo 

młody wiek nie mają rozwiniętych potrzeb integracyjnych. 

Formy spędzania wolnego od pracy 

czasu organizują sobie indywidualnie i najczęściej 

poza firmą. 

Wielkość procentowa uczestnictwa zdecydowanie 

wzrasta wraz ze wzrostem wieku pracowników, 

osiągając apogeum wśród tych osób, 

które stanowią liczebny, ale też najbardziej dynamiczny 

trzon załogi. 

Tu wyróżniają się dwie zależności. Odnotowano 

minimalny udział w ankiecie respondentów, 

po pierwsze, niebiorących udziału lub 

marginalnie uczestniczących w imprezach turystycznych, 

po drugie, będących mieszkańcami 

wsi oraz małych miasteczek (do 10 tys. mieszkańców). 

Stanowią oni bowiem mały odsetek 

załogi firmy, która ma swoje przedstawicielstwa, 

biura i obiekty techniczne przede wszystkim 

w dużych miastach. Po drugie, mieszkańcy 

tych małych miejscowości, ze względu na 

bardziej wypełniony codzienny harmonogram 

(dojazdy do pracy), mniej chętnie sięgają po 

zorganizowane formy wypoczynku, większość 

wolnego czasu poświęcając na pobyt i zajęcia 

w domu. Jest to też kwestia określonego stylu 

życia, kreowanego przez najbliższe otoczenie 

(dom, rodzina, mało kontaktów towarzyskich). 

Na wykresie wyraźnie widać wpływ stylu życia 

(oddziaływanie reklam, kontakty prywatne 

oraz zawodowe w większych skupiskach ludzkich 

– stąd – przekazywanie ustnie większej 

liczby informacji) na uczestnictwo w turystyce. 

Mieszkańcy miast liczących powyżej 100 tys. 

mieszkańców zdecydowanie chętniej uprawiają 

turystykę. Stanowią oni 55% ogółu ankietowanych, 

co w porównaniu do pozostałych czterech 

grup (każda mieści się w granicach 5–15%) jest 

kilkakrotną przewagą. 

128

4. Wykształcenie ankietowanych 

Po raz kolejny w diagramie odzwierciedla 

się struktura załogi firmy. Wśród zatrudnionych 

zdecydowanie przeważają osoby z wykształceniem 

wyższym i średnim. Ludzie z niższym 

cenzusem wykształcenia stanowią margines. 

Widać to wyraźnie w diagramie. Trzy kategorie 

(wykształcenie: średnie, niepełne wyższe i wyższe) 

stanowią łącznie ponad 95% uczestników 

ankiety. Ci respondenci mają znacznie większe, 

od pozostałych, zarobki oraz szersze „kulturowe” 

pole widzenia, także w sprawach wykorzystania 

wolnego czasu. 

5. Praca zawodowa 

Tutaj obraz diagramu jest oczywisty. Blisko 

90% uczestników ankiety ma stałą pracę, bo tylko 

takie osoby mogą sobie pozwolić na dobrodziejstwo 

udziału w imprezach turystycznych. 

Następne kategorie (bezrobotni, osoby pracujące 

dorywczo, czy prowadzące własną działalność) 

to generalnie członkowie rodzin pracowników 

(łącznie około 8%). Nie dziwi niski udział 

emerytów w tych imprezach (poniżej 5%), ponieważ 

ich niskie dochody z trudem wystarczają 

na codzienne utrzymanie. 

Podsumowując, w imprezach turystycznych, 

w dużej, reprezentatywnej firmie uczestniczą 

zdecydowanie osoby dojrzałe – młode 

i w średnim wieku (tj. 30–50 lat), o ustabilizowanej 

pozycji zawodowej, zamieszkałe w dużych 

miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców, 

posiadające minimum średnie wykształcenie. 

Mają na to istotny wpływ czynniki społecznego 

oddziaływania, związane zarówno ze środowiskiem 

miejsca pracy jak i zamieszkania. 

6. Jak często korzystasz z internetu? 

Aż 70% ankietowanych odpowiedziało – 

codziennie, 21% – kilka razy w tygodniu a 5% 

zadeklarowało, że z internetu korzysta raz w tygodniu, 

4% że rzadziej a 1% stwierdziło, że nie 

korzysta. Takie wyniki były do przewidzenia, 

z uwagi na skład respondentów. Respondenci 

to w przeważającej mierze ludzie wykształceni, 

w wieku pełnej aktywności zawodowej, a ponadto 

niemal wszyscy zatrudnieni w poważnej, 

nowoczesnej firmie telekomunikacyjnej. „Negatywny” 

margines dotyczy osób spoza telekomunikacji 

oraz emerytów. 

7. Gdzie najczęściej korzystasz z internetu. 

Możesz wybrać kilka odpowiedzi 

Z uwagi na to, że uczestnikami ankiety są 

w przeważającej mierze pracownicy etatowi 

dużej firmy, nie dziwią odpowiedzi, dotyczące 

miejsca, w którym korzystają z dostępu do internetu. 

Blisko 45% korzysta z niego w pracy, 

Część III 



129

co w przypadku firmy telekomunikacyjnej jest 

nieodłącznym elementem warsztatu. Ponieważ 

turystyczna oferta ma charakter wewnątrzzakładowy, 

dlatego wspomnianą drogą (intranet) 

zainteresowane osoby mogą się o niej dowiedzieć 

w miejscu pracy. Charakter zatrudnienia 

i wykształcenie ma istotny wpływ na to, że ankietowani 

(blisko 55%) posiadają dostęp do internetu 

również w domu. Skoro ponad 90% ankietowanych 

korzysta z internetu w domu lub 

w pracy, oczywiście liczba respondentów korzystających 

z internetu u znajomych czy w kafejce 

jest niewielka. W szkole korzystają z niego 

uczniowie, którzy stanowili znikomy procent 

uczestników ankiety. 

rów oraz – poszukują w internecie różnych terminów, 

to taką drogą uzyskują również wiele 

informacji, w tym dotyczących turystyki. 

9. Czy w związku z rozwojem mediów 

sieciowych masz więcej czasu? 

Część III 


8. Do czego głównie używasz internetu. 

Możesz wybrać kilka odpowiedzi 

W tym miejscu otrzymujemy istotną odpowiedź, 

z punktu widzenia podstawowego, 

interesującego nas zagadnienia. 14% badanych 

używa internetu głównie do odwiedzania stron 

sportowych a 12% do odwiedza stron turystycznych. 

To nie jest dużo, jak na uczestników 

turystycznych rajdów. Jednak śmiało można 

zaryzykować stwierdzenie, że skoro pozostali 

korzystają z poczty internetowej, komunikato- 

Pytanie dotyczy rozwoju mediów sieciowych. 

Nie sposób jednak nie przyjąć założenia, 

że obok telewizji, internet zajmuje znaczące 

miejsce. 

Łącznie blisko 70% ankietowanych odpowiedziało, 

że w związku z rozwojem Internetu 

posiada mało, bądź niewiele czasu. Odpowiedź 

tę można odczytać w dwojaki sposób: 

a) korzystanie z tych mediów pochłania bardzo 

dużo czasu, 

b) w wyniku intensywnego korzystania z mediów 

– znacznie pełniej zostaje zagospodarowany 

czas wolny (informacje o imprezach, 

akcjach, możliwościach podejmowania różnych 

form aktywności). 

Odpowiedzi – dużo (16%) i bardzo dużo 

(13%) wskazują, że ci ankietowani zaoszczędzają 

czas korzystając np. z elektronicznej poczty, 

dokonując zakupów przez internet, czy też załatwiając 

tą drogą sprawy w urzędach, instytucjach, 

itp. Jednocześnie można stwierdzić, że 

media sieciowe w zasadniczy sposób usprawniły 

nasze „gospodarowanie” własnym czasem. 

10. Jak często w aktywny sposób spędzasz 

czas wolny? 

Tu otrzymujemy odpowiedzi na drugą, 

istotną część naszego zagadnienia – czy ankietowani 

są zwolennikami aktywnego trybu 

życia. Przyjmując granicę: częściej niż raz w tygodniu 

uzyskujemy łącznie blisko 50% pozy- 

130

tywnych odpowiedzi. Jest to bardzo dobry wynik. 

Zadowalająco można określić grupę, która 

aktywnie spędza wolny czas – raz w tygodniu 

(35%). Pocieszający jest fakt, że zaledwie 1% badanej 

populacji nie wykazuje w tym obszarze 

aktywności. 

szykówkę czy tenisa ziemnego, albo pięć razy 

w tygodniu biegają, względnie codziennie się 

gimnastykują. A na turystyczne rajdy chodzą, 

np. raz w kwartale, czy raz na pół roku. 

12. Czy informacje uzyskane z mediów 

sieciowych pomagają w aktywnym 

wykorzystaniu wolnego czasu? Możesz 

wybrać kilka odpowiedzi 

11. Czy wykorzystujesz media sieciowe do 

planowania aktywnego wypoczynku? 

53% badanych odpowiedziało, że wykorzystuje 

media sieciowe do planowania aktywnego 

wypoczynku rzadziej niż raz w tygodniu. To 

nie jest rezultat niepokojący ponieważ niekoniecznie 

należy sobie planować aktywny wypoczynek 

„pod dyktando mediów sieciowych”. 

Są inne, równie skuteczne, kanały zdobywania 

informacji, takie jak rozmowy ze znajomymi, 

prasa, plakaty, bilbordy itp. Dlatego też nie dziwi 

mnie, że blisko 20% badanych w ogóle nie 

korzysta z mediów sieciowych do planowania 

wypoczynku. Do tych osób należą z pewnością 

osoby bardziej doświadczone, które często mają 

ustalony program i harmonogram aktywnego 

wykorzystywania wolnego czasu, np. dwa razy 

w tygodniu chodzą na pływalnię, grają w ko- 

W odpowiedzi na to pytanie, turystyka zorganizowana 

uplasowała się na 3 miejscu (11% 

pozytywnych odpowiedzi), co należy tłumaczyć, 

po pierwsze, niedostateczną obecnością 

takiej oferty w mediach sieciowych, po drugie, 

mniejszą, niż np. w sporcie amatorskim, 

częstotliwością organizowania takich imprez. 

Natomiast w tym ostatnim przypadku, aż ponad 

50% respondentów dało pozytywną odpowiedź. 

Imprez sportowych dla amatorów organizowanych 

w Polsce jest bardzo dużo (masowe 

biegi, turnieje piłkarskie, siatkarskie i koszykarskie). 

Bieg maratoński skupia od 1000 do 2000 

startujących, zaś rajd turystyczny od 100 do 200 

osób. Stąd takie różnice w odpowiedziach na to 

pytanie. 

13. Czy odwiedzasz portale sportowe, 

turystyczne? 

Aż 26% respondentów odwiedza portale sportowe 

i turystyczne kilka razy w tygodniu, zaś 

16% codziennie. Wskazuje to na bardzo dużą 

popularność internetu, jako źródła tego rodzaju 

informacji. W ogóle nie korzysta z nich zaledwie 

7% ankietowanych. Upoważnia mnie to do 

Część III 



131

stwierdzenia, że portale internetowe stały się, 

już obecnie, bardzo popularnym źródłem informacji 

w tych dziedzinach. 

14. Czy znalazłeś potrzebne informacje? 

organizatorów imprez sportowych i turystycznych 

nie zamieszcza swych ofert w internecie. 

Poza tym, dużo osób nie zdołało się przekonać 

do tej formy rezerwacji. W diagramie – odpowiedzi 

negatywne („nigdy”), bądź o zabarwieniu 

negatywnym („rzadko”), czy obojętnym 

(„czasami”) zajmują aż 78%. To bardzo dużo, jak 

na „dobę internetową”, ale świadomość społeczna 

w tej mierze zmienia się w niezbyt szybkim 

tempie. 

16. Gdzie, twoim zdaniem, znajdziesz 

szybciej odpowiednią dla siebie ofertę 

sportową, turystyczną? 

Część III 


Kolejne pytanie dotyczy skuteczności poszukiwania 

omawianych informacji. Okazuje 

się ona duża, bo 53% respondentów mówi zdecydowanie 

„tak”, 22% wyraża akceptację z pewnymi 

zastrzeżeniami. Zaledwie 4% nie znajduje 

w internecie szukanych informacji. 

15. Czy robiłeś kiedyś rezerwację przez 

internet, zgłaszając swój udział 

w zawodach sportowych, wycieczkach? 

Tu potwierdza się zainteresowanie respondentów 

oraz skuteczność oddziaływania internetowych 

portali sportowych i turystycznych. 

Aż 71% spośród badanych odpowiada, że właśnie 

w portalach znajduje poszukiwaną przez 

siebie ofertę. Tylko 27% pozostaje przy tradycyjnych 

źródłach informacji – klub sportowy, 

biuro podróży. Zaskakujące natomiast jest to, 

że aż 13% ankietowanych odpowiedziało – „nie 

wiem”. Będąc inicjatorem ankiety, nie umiem 

tego wyjaśnić, zwłaszcza w dobie intensywnej 

eksploatacji internetu, mając też na uwadze to, 

kim są ankietowani. 

W tym przypadku korzystanie z internetu 

okazało się mniej powszechne. Stawiam tezę, że 

wynika to nie z braku inicjatywy osób potencjalnie 

zainteresowanych, lecz z faktu, że wielu 

17. Czy uważasz że dzięki internetowi 

możesz sobie sam zorganizować 

kompleksowy wyjazd sportowo 

rekreacyjny? 

Aż 78% ankietowanych wyraża zaufanie do 

„internetowej ścieżki” zorganizowania swego 

wyjazdu sportowo-rekreacyjnego. 15% osób nie 

132

umiałoby sobie z tym poradzić. Zaledwie 4% 

nie widzi takiej możliwości, 8% nie ma zdania. 

Przeważająca zdecydowanie liczba odpowiedzi 

na „tak”, po raz kolejny w naszej ankiecie, 

potwierdza, że internet wywiera bardzo duży 

wpływ na aktywne wykorzystanie przez Polaków 

wolnego czasu. 

jest już dziś znacznie większy, niż odzwierciedlają 

to wyniki ankiety, zaś z czasem, będzie 

szybko wzrastał. To zresztą sygnalizują, bądź 

wprost wskazują, wyniki moich uzupełniających 

rozmów z respondentami, a także z wieloma 

innymi uczestnikami pracowniczych imprez 

turystycznych i sportowych organizowanych 

przez firmę, w której badano pracowników. 

W związku ze zbliżającymi się Mistrzostwami 

Europy w Piłce Nożnej EURO 2012 zainteresowanie 

sportem znacznie wzrosło, również 

w internecie. Promocje, konkursy internetowe 

bardzo zachęcają do uczestnictwa, w którym 

nagrodą jest np. bilet wstępu m.in. na zawody 

sportowe niekiedy nieosiągalny normalną drogą 

sprzedaży. 

18. Czy uważasz, że internet wpływa 

na rozwój aktywności sportowej 

pracowników? 

Odpowiedzi na te pytania nie do końca 

potwierdzają odważną tezę autora ankiety, że 

internet w poważnym stopniu wpływa na rozwój 

aktywności sportowo-turystycznej pracowników. 

Nadspodziewanie dużo respondentów 

odpowiedziało „mało” (34%) „niewiele” (22%) 

oraz „w ogóle” (11%). Tylko 21% odpowiedziało 

– „dużo” i zaledwie 12% – „bardzo dużo”. 

Po pierwsze uważam, że nie wszyscy respondenci 

dokładnie uświadomili sobie wspomnianą 

korelację, po drugie, sądzę, że wpływ 

internetu na rozwój aktywności pracowników 

Wnioski 

Dotychczasowe wyniki potwierdzają tezę, że 

większość ludzi znajduje w internecie informacje, 

które inspirują ich aktywność fizyczną. Popularne 

są internetowe serwisy sportowe oraz 

serwisy biur podróży, dostarczające najpełniejszych 

informacji nt. sportu, turystyki i rekreacji. 

Dzięki dostępności tych informacji zainteresowane 

osoby są w stanie w krótkim czasie zorganizować 

sobie wczasy, czy zapewnić uczestnictwo 

w sportowych imprezach masowych: 

biegach, meczach piłkarskich, zawodach lekkoatletycznych. 

Przeprowadzone badania mają charakter pilotażowy 

i nie wyczerpują pełni problematyki. 

W związku z tym uważam, że należy przeprowadzić 

kolejne ankiety. Proponuję zwrócić się 

z sondażami do reprezentatywnych dla aktywności 

fizycznej Polaków środowisk szkoleniowców 

i trenerów oraz czynnych zawodników. Widziałbym 

również potrzebę przeprowadzenia 

ankiety wśród młodzieży szkolnej, akademickiej 

a także osób nie związanych z wymienionymi 

wyżej środowiskami. 

Część III 



133

Nowe perspektywy 

współpracy pomiędzy 

Forum Myśli 

Strategicznej a Urzędami 

Marszałkowskimi polskich 

województw 

Część III 



W roku 2011 Urzędy Marszałkowskie przygotują 

dokumenty innowacyjnej myśli strategicznej. 

Myślimy o trzeciej generacji strategii polskich 

regionów. Jesteśmy przekonani, że dokumenty 

te będą ważnym ogniwem w procesie tworzenia 

polskiego systemu regionalnej myśli strategicznej 

1 . W tym kontekście chciałbym sformułować 

6 tez o trajektoriach tworzenia tego systemu regionalnej 

myśli strategicznej: 

Primo, trzeba sformułować polską doktrynę 

regionalnej myśli strategicznej, która będzie 

owocem pogłębionej refleksji nad dorobkiem 

studiów strategicznych w skali globalnej, europejskiej 

i polskiej. 

Secundo, doktryna będzie doktryną innowacyjną, 

która określi tożsamość polskiej, re- 

1 A. Kukliński, Proces tworzenia polskiego systemu regionalnej 

myśli strategicznej, w: Rozwój regionalny, polityka 

regionalna, studia regionalne – nowe wyzwania, red. P. Artymowska, 

A. Kukliński, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, luty 2011. 

gionalnej myśli strategicznej w kontekście Unii 

Europejskiej. 

Tertio, doktryna ta będzie doktryną koherentną, 

obejmującą cały system polskich regionów, 

które uznają w kategoriach poznawczych 

i instytucjonalnych, że trzeba wprowadzić 

wspólne mianowniki w ramach procesów formułowania 

dokumentów strategicznych każdego 

regionu, innymi słowy dokumenty trzeciej 

generacji muszą być wzajemnie porównywalne 

w znacznie wyższym stopniu, aniżeli miało to 

miejsce w dokumentach pierwszej i drugiej generacji. 

Quatro, doktryna będzie doktryną ciągłego 

procesu tworzenia regionalnej myśli strategicznej, 

niezależnie od tego czy istnieją zewnętrzne 

wymogi zmuszające do kolejnej akcji przygotowania 

kolejnej generacji dokumentów strategicznych. 

Quinto, doktryna ta będzie przede wszystkim 

doktryną endogeniczną, mającą swe źró- 

134

dło w głębokim autonomicznym przekonaniu, 

że samodzielność strategicznego myślenia jest 

rzeczywistą podstawą samorządu regionalnego. 

Dany region będzie konsekwentnie rozwijał 

swoją doktrynę strategiczną, nie czekając na 

przymus bodźców zewnętrznych. 

Sexto, doktryna będzie doktryną zinternalizowaną 

nie tylko przez instytucje samorządowe 

i rządowe, lecz także, a może przede wszystkim, 

przez społeczeństwo regionu, które jest finalnym 

podmiotem odpowiednich dokumentów 

strategicznych. 

* * * 

Przewidujemy, że rok 2011 będzie przełomowym 

w historii polskich regionów jako podmiotów 

myśli strategicznej, która odegra istotną 

rolę w procesach renesansu polskiej i europejskiej 

myśli strategicznej. 

W takim kontekście można wyrazić nadzieję, 

że uda się stworzyć więzy efektywnej 

współpracy pomiędzy Forum Myśli Strategicznej 

a Urzędami Marszałkowskimi polskich województw. 

Prosimy Urzędy Marszałkowskie o krytyczną 

ocenę dwóch publikacji, które prezentują dorobek 

Forum Myśli Strategicznej 2 . Zapraszamy 

Urzędy Marszałkowskie do czynnego udziału 

w pracach Forum. Jesteśmy gotowi opublikować 

trzeci zeszyt specjalny Biuletynu PTE poświęcony 

w całości procesowi przygotowania III generacji 

strategii rozwoju polskich regionów. Zeszyt 

ten będzie zbiorem artykułów przygotowanych 

przez regiony najbardziej zaawansowane 

w procesach przygotowania dokumentów trzeciej 

generacji strategii rozwoju. Ten trzeci zeszyt 

2 Biuletyn PTE, Forum Myśli Strategicznej, wydanie 

specjalne, październik 2010 oraz kwiecień 2011. 

będzie rozwinięciem zróżnicowanej i bogatej 

treści nowego tomu, który opublikuje w lutym 

2011 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego. 

Udział Urzędów Marszałkowskich w pracach 

Forum Myśli Strategicznej działającego 

dzięki współpracy Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

oraz Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim stworzy myśli 

i publikacje, które wspólnie zaprezentujemy 

w kontekście trzech niżej wymienionych konferencji, 

które odegrają ważną rolę na scenie polskiej 

i europejskiej: 

• primo, Międzynarodowa Konferencja „The 

renaissance of European Strategic Thinking”, 

Wrocław, czerwiec 2011 3 , 

• secundo, III Konferencja Krakowska – Unia 

Europejska. Dylematy XXI wieku. Poszukiwanie 

nowego paradygmatu, Kraków, czerwiec 

2011 4 , 

• tertio, Kongres polskiej myśli strategicznej, 

jesień 2011 lub zima 2012 5 . 

* * * 

Mam nadzieję, że Urzędy Marszałkowskie 

przyjmą nasze propozycje współpracy. Łączy 

nas wspólny cel krzewienia w społeczeństwie 

polskim kultury myślenia strategicznego. Bez 

rozwoju tej kultury nie można zbudować przyszłości 

Polski i jej regionów. 

3 Europa quo vadis? eds A. Kukliński, J. Muszyński, 

G. Roman, J. Waszkiewicz, Marshal’s Office of Lower Silesia, 

Lower Silesian Foundation for Regional Development, 

Wrocław 2010. 

4 Polonia quo vadis? red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

J. Woźniak, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, 

Kraków 2010. 

5 Por. memoriał A. Kuklińskiego zamieszczony 

w Biuletynie PTE, wydanie specjalne, kwiecień 2010. 

Część III 



135

Książka dedykowana jest Profesorowi Aleksandrowi 

Łukaszewiczowi z okazji uczczenia 

przypadającego w 2010 roku Jubileuszu 

60-lecia Jego pracy naukowo-dydaktycznej 

i działalności na rzecz krzewienia wiedzy ekonomicznej 

oraz rozwoju społecznego ruchu 

ekonomistów. Profesor Aleksander Łukaszewicz 

jest wybitnym ekonomistą związanym 

z Uniwersytetem Warszawskim jako naukowiec 

i dydaktyk, a z Polskim Towarzystwem 

Ekonomicznym jako wieloletni, zaangażowany 

działacz. 

Słowa od recenzentów: 

Książka jest zbiorem kilkunastu interesujących 

esejów różnych Autorów, dotyczących 

wyzwań stojących przed współczesną gospodarką 

i w konsekwencji przed naukami ekonomicznymi. 

Dotyczą one w prawdzie różnych aspektów gospodarowania ale wszystkie podejmują fundamentalne 

kwestie stojące dziś przed społeczeństwem. Stąd opublikowanie ich wspólnie w formie 

książkowej niesie pewną „wartość dodaną” w stosunku do tej wartości, którą wnoszą poszczególne 

teksty z osobna. Książka jest więc nie tylko hołdem złożonym Panu Profesorowi Aleksandrowi Łukaszewiczowi 

ale i wartościową pozycją wydawniczą.” 

Marek Bednarski 

W książce znajdujemy pogłebione rozważania na temat trwałości głównych nurtów i paradygmatów 

ekonomicznych w okresie pokryzysowym oraz związków ekonomii z innymi dziedzinami nauki (fi lozofia, 

geografia ekonomiczna, historia gospodarcza). Książka zawiera także zbiór bardzo interesujących 

tekstów ekonomicznych, często o charakterze interdyscyplinarnym, na temat funkcjonowania 

gospodarki światowej i polskiej w dobie pokryzysowej. Autowrzy analizują współczesne wyzwania 

związane z globalizacją, kryzysem fi nansowym, czy załamaniem się porządku instytucjonalnego. Tak 

szerokie spektrum analizowanych zagadnień powinno wzbudzić zainteresowanie licznego grona czytelników. 

Jan Jakub Michałek 

Pełna oferta wydawnicza dostępna jest w księgarni internetowej 



Wizje i strategie rozwoju 

szkolnictwa wyższego 

w Polsce w perspektywie 

roku 2050 1 


Część IV 

O strategicznych kierunkach rozwoju szkolnictwa wyższego 

Imagination is more 

important than knowledge. 

Albert Einstein 


W powszechnym przekonaniu ekspert jest osobą, 

która reprezentuje świat wiedzy i doświadczenia. 

Te dwa elementy tworzą „mądrość” 

eksperta, który próbuje odpowiadać na pytania 

interpretujące przeszłość, teraźniejszość i przyszłość 

danego fragmentu otaczającego nas świata 

struktur realnych, instytucjonalnych i świadomościowych. 

Konfrontacja z enigmą XXI 

wieku 2 może ujawnić słabość czy nawet bezsilność 

naszej wiedzy i doświadczenia, jako klucza 

do zrozumienia przyszłości. Dlatego chciałbym 

zaproponować, aby przyjąć nowe spojrzenie na 

istotę Ekspertyzy, jako zjawiska obejmującego nie 

tylko świat wiedzy i doświadczenia, lecz także 

świat wyobraźni (vide motto). 

1 Opracowanie to powstało w kontekście dyskusji 

strategicznych inicjowanych przez Ministerstwo Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego. Jednak treść tego opracowania 

oraz wyrażone w nim opinie i sądy wartościujące są domeną 

wyłącznie odpowiedzialności autora. 

2 Futurology. The challenges of the XXI century. Reupus, 

eds A. Kukliński, K. Pawłowski, Nowy Sącz 2008. 

Ekspertyza w moim przekonaniu powinna 

również otwierać przed nami świat utopii, która 

w „normalnej” konstrukcji naszego myślenia 

jest poza zakresem naszej uwagi. 

Na podstawie tych obserwacji chciałbym 

zaproponować następującą sekwencję tej Ekspertyzy. 

I. Prawdziwy koniec XX wieku. Enigma XXI 

wieku 

II. Trzy źródła konfrontacji z enigmą XXI wieku. 

Świat wiedzy, świat wyobraźni, świat 

utopii 

III. Proces tworzenia systemu myśli strategicznej 


IV. Refleksyjna ocena dwóch serii dokumentów 

poświęconych strategii rozwoju szkolnictwa 

wyższego 

V. Diagnoza transformacji szkolnictwa wyższego 

w latach 1990–2010 

VI. Rola szkolnictwa wyższego w skoku cywilizacji 

Polski w latach 2010–2030 

VII. Utopĳna wizja systemu szkolnictwa wyższego 

w perspektywie roku 2050 

VIII. Inicjatywy międzynarodowe 


137 

Część IV 

O STRATEGICZNYCH KIERUNKACH 

ROZWOJU SZKOLNICTWA WYŻSZEGO

Część IV 


ROZWOJU SZKOLNICTWA WYŻSZEGO 

IX. Biblioteka wiedzy o rozwoju szkolnictwa 

wyższego 

X. Rola Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego w kształtowaniu polskiego systemu 


Post scriptum 

Aneks 1 

Aneks 2 

Trudno przewidzieć jak potoczy się myśl 

i imaginacja autora. Mogę tylko przedstawić 

moje intencje przełamywania bariery wiedzy 

konwencjonalnej i poprawności politycznej. 

Chciałbym spojrzeć na losy szkolnictwa wyższego 

w Polsce w perspektywie Mundus quo vadis?, 

Europa quo vadis?, Polonia quo vadis? 

Klimat potrójnego quo vadis wyłania się z bogatej 

treści trylogii nowosądeckiej 3 oraz trylogii 

krakowskiej 4 , jak również z dwóch konferencji, 

Wrocławskiej Konferencji Europa quo vadis 

oraz Krakowskiej Konferencji Polonia quo vadis? 

Ten klimat potrójnego quo vadis kształtuje się 

również w ramach Forum Polskiej Myśli Strategicznej, 

organizowanego pod auspicjami pani 

minister Barbary Kudryckiej, przez Polskie Towarzystwo 

Ekonomiczne oraz Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem Rzymskim. Z zadowoleniem 

można podkreślić, że organizowane 

w Polsce publikacje i konferencje, podejmują 

problem potrójnego quo vadis w sposób bardziej 

odważny aniżeli konwencjonalne dokumenty 

Unii Europejskiej 5 . 

138 

* * * 

3 Futurology…, op.cit.; Towards a New Creative and innovative 

Europe, red. A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, 

Rewasz, Nowy Sącz 2007; The Atlantic Community. 

The Titanic of the XXI century?, red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, WBS-NLU, Nowy Sącz 2010. 

4 Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań 

XXI wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, 


Kraków 2009; Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI 

wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka 

Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, 

Kraków 2009. 

5 Por. Komunikat Komisji Europejskiej, Europa 2020. 

Strategia na rzecz inteligentnego, zrównoważonego rozwoju 

sprzyjającemu włączeniu społecznemu, Bruksela, 3.03.2010. 

Ekspertyza nie będzie zbiorem sądów wyważonych, 

formułowanych w klimacie unikania 

ocen bardzo krytycznych, a może nawet negatywnych. 

Ta Ekspertyza może zawierać błędne 

obserwacje i fałszywe sądy, które zostaną skorygowane 

lub odrzucone w toku dalszej dyskusji 

i studiów. Myślę jednak, że ta Ekspertyza 

mimo wszystkich słabości empirycznych i prospektywnych 

ma istotną zaletę, wzbudza sądy 

aprobaty lub sprzeciwu i stanie się przedmiotem 

kontrowersyjnej dyskusji. 

I. Prawdziwy koniec XX wieku. 

Enigma XXI wieku 

W polskiej i światowej literaturze przedmiotu 

przyjął się pogląd, że wiek XIX był wiekiem „długim” 

obejmującym lata 1815–1914, a wiek XX był 

wiekiem „krótkim” obejmującym lata 1914–1990. 

Uważam ten pogląd za niesłuszny. Załamanie 

imperium sowieckiego wbrew pozorom nie 

było końcem XX wieku. Był to wielki przełom 

w skali Europy Środkowej i Wschodniej. Nie był 

to jednak wielki przełom w skali globalnej uzasadniający 

wniosek o końcu XX wieku. 

Można wskazać na trzy przyczyny uzasadniające 

stanowisko, że lata 1989–1990 były płytkim, 

a nie głębokim punktem zwrotnym. 

Primo – załamanie imperium sowieckiego 

było tylko krótkim zachwianiem imperialnej potęgi 

Rosji oraz systemu rosyjskiego samodzierżawia. 

Po kilku latach Smuty wyłoniła się Rosja 

putinowska, wcielająca w życie nowe kształty 

Rosji imperialnej i rosyjskiego samodzierżawia. 

Rosja putinowska jest w dalszym ciągu enigmą 

sceny globalnej, być może bardziej niebezpieczną 

aniżeli Rosja sowiecka. 

Secundo – załamanie imperium sowieckiego 

nie stało się źródłem nowej myśli strategicznej 

świata zachodniego organizującej porządek globalny 

XXI wieku. Odwrotnie załamanie imperium 

sowieckiego wzmocniło ideologię neoliberalną 

i niechęć tej ideologii do długookresowego 

myślenia strategicznego. Przyjęto mylne zało-

żenie deifikacji żywiołowych procesów wolnego 

rynku, które miały automatycznie stworzyć 

nowy wspaniały świat. 

Tertio – załamanie imperium sowieckiego 

stało się źródłem fałszywej tezy, że PAX Americana 

będzie fundamentem porządku globalnego 

w XXI wieku. 

* * * 

W takim stanie rzeczy rok 1989 nie jest rzeczywistym 

końcem XX wieku. Rok 1989 nie 

zmienił oblicza Rosji, nie zmienił oblicza neoliberalizmu 

i nie zmienił oblicza PAX Americana. 

Był więc bardzo płytkim punktem zwrotnym. 

Głęboki punkt zwrotny jest udziałem lat 

2008–2011, które są prawdziwym końcem 

XX wieku jako wieku „długiego” lat 1914–2010. 

Jesteśmy świadkami jednego z największych 

przełomów w historii ludzkości, który jest kryzysem 

pentagonalnym o pięciu obliczach: 

• kryzys gospodarki światowej obnażający 

słabości kapitalizmu jako systemu układów 

realnych oraz systemu uwarunkowań ideologicznych. 

W tym kontekście bardzo ważnym 

zjawiskiem jest głęboki kryzys neoliberalizmu 

jako ideologii organizującej gospodarkę światową, 

a pośrednio również i światowe społeczeństwo. 

Oczywiście nie zmienia się nasza 

ocena liberalizmu jako jednej z najbardziej 

wspaniałych ideologii w dziejach ludzkości; 

• kryzys światowego systemu ekologicznego, 

który może podważyć przyrodnicze podstawy 

funkcjonowania cywilizacji ludzkiej. 

Jest to jednocześnie kryzys impotencji wiodących 

instytucji globalnych, aby podjąć 

decyzję cięcia tego aleksandryjskiego węzła 

sceny ekologicznej; 

• kryzys porządku globalnego – porządek 

globalny ukształtowany w okresie II wojny 

światowej staje się zjawiskiem przeszłości, 

kończy się wiek PAX Americana, mgliście 

rysują się kontury wielocywilizacyjnego 

porządku globalnego obejmującego Stany 

Zjednoczone, Unię Europejską, Chiny, Indie, 

Rosję i Brazylię; 

• kryzys elity globalnej świata polityki, biznesu, 

nauki i kultury, która jest zupełnie bezradna 

wobec wielkich wyzwań XXI wieku; 

• kryzys Wspólnoty Atlantyckiej, która staje 

się Titanikiem 6 sceny globalnej XXI wieku. 

Ameryka i Europa reprezentują ogromny 

i wspaniały potencjał gospodarki, nauki 

i kultury, który mógłby w XXI wieku być 

bardzo ważnym elementem kształtowania 

nowego porządku globalnego. 

Wspólnota Atlantycka jest organizmem geopolitycznym 

znacznie silniejszym aniżeli Chiny, 

pod warunkiem, że będzie funkcjonowała jako 

Wspólnota Atlantycka, a nie jako wzajemnie 

skłócone układy amerykańskie i europejskie 7 . 

Z wyrazami najwyższej trwogi analizujemy 

współczesny stan Wspólnoty Atlantyckiej. Przerażająca 

jest efektywność elit amerykańskich 

i europejskich w organizowaniu swoistego samobójstwa 

Europy i Ameryki jako decydujących 

aktorów sceny globalnej. 

* * * 

Patrzymy na rzeczywisty koniec XX wieku, 

przed nami enigma XXI wieku. Trzeba uruchomić 

zasoby naszej wiedzy, wyobraźni i odwagi, 

aby zrozumieć holistyczne problemy rzeczywistego 

końca XX wieku. Jeszcze większym wyzwaniem 

jest enigma XXI wieku. 

* * * 

Epoka wielkiego przełomu lub 2008–2011 

jest okresem, w którym konfrontacja z enigmą 

przyszłości jest szczególnie trudna. Wielki przełom 

jest epoką wyraźnie zarysowanych trendów 

gasnących. Procesy wyłaniania się nowych 

trendów otoczone są mgłą niepewności i globalnego 

ryzyka. Świat musi jednak podjąć wyzwa- 

6 The Atlantic Community…, op.cit. 

7 Por. A. Kukliński, Czy katastrofa cywilizacji zachodniej 

jest nieuniknionym werdyktem XXI wieku, w: Kreatywna 

i innowacyjna Europa…, op.cit. 


139 

Część IV 



Część IV 



nia enigmy XXI wieku i udzielić wielkich może 

aleksandryjskich 8 odpowiedzi na pięć pytań: 

1) jak skonstruować nowy system gospodarki 

światowej oraz nową ideologię tego systemu. 

Czy wiek XXI przezwycięży dziedzictwo 

dwóch wielkich ideologii XX wieku 

neokeynesizmu i neoliberalizmu; 

2) jak uniknąć katastrofy światowego systemu 

ekologicznego oraz destrukcji przyrodniczych 

podstaw funkcjonowania cywilizacji 

ludzkiej; 

3) jak skonstruować nowy wielocywilizacyjny 

porządek globalny 9 oraz nowy system organizacji 

międzynarodowych, który potrafi 

podjąć enigmy XXI wieku; 

4) jak przyspieszyć i zracjonalizować procesy 

kształtowania nowej wielocywilizacyjnej 

elity globalnej; 

5) jak przezwyciężyć kryzys Wspólnoty Atlantyckiej 

i ocalić godność i potęgę Stanów 

Zjednoczonych i Europy jako ważnych aktorów 

wielocywilizacyjnej sceny globalnej. 

140 

* * * 

Pentagonalny Kryzys lat 2008–2011 jest 

prawdziwym końcem XX wieku. Enigma pięciu 

pytań jest próbą otwarcia dyskusji nad pentagonalną 

enigmą XXI wieku. 

II. Trzy źródła konfrontacji 

z Enigmą XXI wieku 

W Anno Domini 2011 musimy podjąć wyzwanie 

konfrontacji z pentagonalną enigmą XXI wieku. 

Można wyróżnić trzy źródła tej konfrontacji: 

wiedza – wyobraźnia – utopia. 

8 K. Rybiński, P. Opala, Gordian Knots of the XXI century, 

w: Futurology…, op.cit. 

9 The Atlantic Community…, op.cit. 

Świat wiedzy 

Z. Chojnicki 10 za B. Lundvallem wyróżnia cztery 

kategorie wiedzy: 

1) „wiedza co” – know what?, 

2) „wiedza dlaczego” – know why?, 

3) „wiedza jak” – know how?, 

4) „wiedza kto” – know who?. 

„Wiedza co” odnosi się do wiedzy o faktach 

i jest bliska tego co nazywa się informacją. 

„Wiedza dlaczego” dotyczy wiedzy o zasadach 

i prawach ruchu w przyrodzie, ludzkim 

umyśle i społeczeństwie. 

„Wiedza jak” odnosi się do umiejętności, to 

jest zdolności do wykonania czegoś. 

„Wiedza kto” obejmuje informacje o tym, 

kto co wie. 

W latach 1990–2010 obserwowaliśmy dynamiczne 

globalne procesy w trzech domenach: 

1) w domenie pomnażania zasobów informacji 

– informacja przestała być dobrem rzadkim, 

stała się dobrem nadmiernej obfitości 11 , 

2) w domenie rozwoju społeczeństwa informacyjnego, 

dla którego tworzenie, dyfuzja 

i absorpcja informacji, stały się fundamentem 

funkcjonowania tego społeczeństwa 12 , 

3) w domenie rozwoju gospodarki opartej na 

wiedzy, która zinternalizowała wiedzę, jako 

decydujący endogenny czynnik rozwoju. 

Ten klimat pomnażania zasobów informacji 

oraz rozwoju społeczeństwa informacyjnego 

i gospodarki opartej na wiedzy kształtował 

rosnącą siłę milczącego założenia, że weszliśmy 

w nową bezkryzysową erę rozwoju ludzkości. 

Pentagonalny kryzys zniweczył te założenia. 

Okazało się, że wielki kryzys lat 2008–2011 był 

10 Z. Chojnicki, Wiedza dla gospodarki w perspektywie 

OECD, w: Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski 

XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. 

11 Information has gone from scarce to superabundant. 

That brings huge new benefits…but also big headaches. 

Data, data everywhere. A special report on monitoring 

information, “The Economist”, February 27 2010. 

12 Ibidem.

ównie wielkim zaskoczeniem 13 jak wielki kryzys 

lat 1929–1933. Okazało się, że pomnażanie 

zasobów informacji oraz rozwoju społeczeństwa 

informacyjnego i gospodarki opartej na 

wiedzy nie likwiduje mechanizmów cyklicznego 

rozwoju kapitalizmu obejmującego okresy 

koniunktury i kryzysu. 

Przekonaliśmy się również, że nie istnieje 

mechanizm linearnej zależności integrujący 

wzrost zasobów informacji, wzrost zasobów 

wiedzy oraz wzrost umiejętności i sztuki przewidywania 

przyszłości. 

* * * 

W tym kontekście rodzi się otwarte pytanie 

czy hinc et nunc XXI wieku świat wiedzy wzmacnia 

nasze zdolności do sprostania wyzwaniom 

enigmy XXI wieku? W kontekście tego pytania 

warto zastanowić się nad treścią ciekawego 

i pięknego dzieła N.N. Taleba 14 , który w błyskotliwym 

wywodzie filozoficznym i literackim, 

próbuje uzasadnić nihilistyczną tezę, że nie 

można przewidywać przyszłości. 

W moim przekonaniu nie można przyjąć tej 

tezy. Trzeba sformułować paradoks, że przewidywanie 

przyszłości jest niemożliwe, a jednak 

konieczne. To jest nurt myślenia, który powinien 

być rozwinięty w dalszym toku naszych 

studiów w nawiązaniu do inspirującego dzieła 

R. Galara 15 . 

Świat wyobraźni 

L’imaginaire 16 – świat wyobraźni nie jest tworem 

wąskiego kręgu pięknoduchów poezji, literatu- 

13 Do raczej mniejszościowego grona niezaskoczonych 

należał N.N. Taleb, autor znakomitej książki, The 

Black Swan. The impact of Highly importable, Random House, 


14 Ibidem. 

15 R. Galar, Regiony dla przyszłych pokoleń, w: Polska 

wobec wyzwań cywilizacji…, op.cit. 

16 P. Musso, L. Ponthou, E. Seulliet, Fabriquer de futur, 

L’imaginaire ou servicee de l’innovation, Village Mondial, 

Paris 2005 ; por. również Le Tempo des Utopies. Maniere de 

vour. Le Monde Diplomatique, Aout, Septembre 2010. 

ry i sztuki. Świat wyobraźni w warunkach XXI 

wieku nie jest przeciwieństwem świata układów 

realnych. Odwrotnie, świat wyobraźni jest 

koniecznym warunkiem interpretacji układów 

realnych. Atrybut wyobraźni musi być reprezentowany 

w strukturze myślenia każdego wybitnego 

polityka, uczonego i biznesmena. 

W warunkach uniwersalnej niepewności 

i globalnego ryzyka obserwacja Alberta Einsteina 

„Wyobraźnia jest ważniejsza niż wiedza” – 

nabiera dramatycznej aktualności. 

Obserwacja Einsteina jest pośrednią krytyką 

– ideologii wieku oświecenia, która na najwyższym 

piedestale postawiła rozum i procesy 

racjonalnego myślenia usuwając w cień świat 

wyobraźni. Dlatego obecnie tak powszechnie 

nawiązujemy do kultury renesansu, która tak 

wspaniale integrowała wiedzę i wyobraźnię. 

Trudno przecenić rolę wyobraźni w zmaganiach 

z enigmą XXI wieku. Trudno przecenić rolę wyobraźni 

w tworzeniu polskiego systemu myśli 

strategicznej. Błyskotliwa myśl Francuzów 17 

stworzyła nową interpretację świata wyobraźni, 

która powinna znaleźć twórczy rezonans w literaturze 

polskiej. 

Świat utopii 

Thomas More jest autorem słynnego dzieła, które 

ukazało się w roku 1516 18 . W tytule tego dzieła 

po raz pierwszy pojawił się termin „utopia”. 

Libellus de optimo reipublice statu deque nova insula 

Utopia. Pojęcie „utopia” miało korzenie greckie 

i składało się z dwóch słów: nie – „ou” i miejsce 

„topos”. Nova insula Utopia jest wyspą, która 

nigdzie nie istnieje. Tak więc myślenie utopĳne 

jest przeciwieństwem myślenia w kategoriach 

realnych, jest próbą wyrwania się z „niewoli” 

czasu teraźniejszego. W naszej Ekspertyzie będziemy 

uprawiali sztukę myślenia utopĳnego 

jako konstrukcję przyszłości wynalezionej – in- 

17 G. Durand, L’imaginaire Essai sur les scienes et la 

philosophie de l’image, Hatier, Paris 1994. 

18 The new Encyclopedia Britannica, vol. 12, p. 220 15 th , 

Chicago 1991. 


141 

Część IV 



Część IV 



vented future 19 . Chodzi jednak nie o uniwersalną 

„przyszłość wynalezioną” – to znaczy o przyszłość, 

która nie ma precedensu w doświadczeniach 

globalnych. Chodzi tylko o „przyszłość 

wynalezioną” w warunkach polskich, jako propozycję 

rozważań kompletnie oderwanych od 

obecnych realiów polskiej sceny. 

Proces tworzenia polskiej myśli 

strategicznej 

Myśl strategiczna jest rośliną piękną i delikatną 

rozwĳającą się tylko w określonych warunkach 

„gleby” i „klimatu”. Myśl strategiczna nie rozwija 

się w społeczeństwach, instytucjach i przedsiębiorstwach, 

które nie chcą lub nie potrafią 

budować kultury permanentnej konfrontacji 

z enigma przyszłości. Warto w tym kontekście 

zanalizować siedem tez o warunkach rozwoju 

myśli strategicznej 20 : 

1) myśl strategiczna kształtuje się jako zjawisko 

długiego trwania, obejmującego przeszłość, 

teraźniejszość i przyszłość; 

2) w długim trwaniu myśli strategicznej pojawiają 

się punkty zwrotne jako głębokie 

i szybkie zmiany struktury i sił napędowych 

rozwoju; 

3) myśl strategiczna jest myślą wyraźnie określonych 

podmiotów świata polityki, gospodarki, 

kultury, nauki i edukacji; 

4) postęp myśli strategicznej uzależniony jest 

nie tylko od zjawisk spontanicznego rozwoju 

społeczeństwa, gospodarki, nauki i kultury. 

Myśl strategiczna jest również tworem 

działań sterowanych przez systemy państwa 

i samorządu, korporacje transnarodowe 

oraz przez systemy organizacji międzynarodowych 

takich jak ONZ, OECD, Bank 

Światowy i Unia Europejska; 

19 Problematyka Przyszłości Regionów. W poszukiwaniu 

nowego paradygmatu, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, 

P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 

2008, s. 59. 

20 Por. Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał 



142 

5) punktem wyjściowym myśli strategicznej 

jest odważna, uczciwa i możliwie obiektywna 

analiza doświadczeń historycznych. Rerum 

cognoscere causas jest być może najważniejszym 

motywem analizy diagnostycznej; 

6) trudno przecenić rolę wyobraźni w kształtowaniu 

wizji przyszłości, która staje się inspiracją 

tworzenia strategii; 

7) myśl strategiczna jest umiejętnością określenia 

struktury i priorytetów w systemie celów 

rozwoju danego podmiotu. Formułując 

pytanie Polonia quo vadis? 21 mówimy jednocześnie 

o wizji rozwoju Polski oraz o systemie 

priorytetów, które stają się podstawą decyzji 

strategicznych, określających kierunki 

rozwoju kraju. 

Tezy o rozwoju myśli strategicznej otwierają 

drogę analizy tego zjawiska, które nazwałem 

krajobrazem tworzenia myśli strategicznej. 

W krajobrazie tym wyróżniliśmy 6 pól: 

A. Pole diagnozy doświadczeń historycznych 

(diagnoza), 

B. Pole nieskoordynowanej wizji przyszłości 

oczekiwanej, przewidywanej i wynalezionej. 

Pole burzy mózgów, 

C. Pole systemu celów rozwoju (teleologia), 

D. Pole skoordynowanej wizji przyszłości, 

E. Pole strategii i środków realizacji, które jest 

centralnym polem krajobrazu, 

F. Pole skoku cywilizacyjnego, interpretowanego 

jako punkt zwrotny w procesie tworzenia 

„nowej” cywilizacji. 

Próby naszkicowania relacji wzajemnych 

tych sześciu pól zawiera rysunek 1. Warto na tle 

tego rysunku naszkicować 3 sekwencje strategicznego 

myślenia: 

Sekwencja ABCD: 

Punktem wyjścia jest oczywiście diagnoza 

doświadczeń historycznych, widzianych jako 

procesy długiego trwania i punktów zwrotnych. 

Następnym ogniwem (B) jest burza mózgów, 

która wyzwala nieskoordynowane wizje 

przyszłości, oczekiwanej, przewidywanej i wynalezionej. 

Sprecyzowanie celów rozwoju (C) 

21 Por. ibidem.

Rysunek 1. Krajobraz tworzenia myśli strategicznej 

pozwala zbudować skoordynowaną wizję przyszłości 

(D). To jest sekwencja otoczenia pola E, 

pola strategii. 

Sekwencja EABCDF jest sekwencją akcentującą 

rolę strategii jako centralnego pola krajobrazu. 

Pole E jest w tej sekwencji polem dominującym. 

Sekwencja ADF jest sekwencją zwracającą 

uwagę na pojęcie skoku cywilizacyjnego, który 

prawdopodobnie będzie decydującym punktem 

zwrotnym w procesie rozwoju Polski w dwóch 

dekadach 2010–2030. 

* * * 

Istota moich propozycji sprowadza się do 

wniosku, aby Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego rozszerzyło wizję swojej misji strategicznej, 

obejmującej nie tylko tworzenie dokumentów 

strategicznych 22 , lecz także krzewienie 

kultury myśli strategicznej w Polsce. 

Exempla trahunt. Ten przykład powinien 

zachęcić dość szeroką grupę ministerstw do 

wejścia na drogę strategicznego dialogu ze społeczeństwem 

polskim poprzez prezentację różnych 

wizji strategicznego rozwoju wybranych 

fragmentów polskiej sceny (gospodarka, na- 

22 Pełne notki biograficzne o dwóch dokumentach 

strategicznych znajdują się w odsyłaczach 23 i 24. 

* * * 

uka, kultura, rozwój 

regionalny, 

transport, środowisko, 

rolnictwo 

ect.). Oczywiście 

na czele tej fali 


dialogu ze społeczeństwem 

polskim 

powinna 

płynąć prezentacja 

Raportu Polska 

203023 drukowana 

w nakładzie co 

najmniej 100 tys. 

egzemplarzy. 

IV. Refleksyjna ocena 

dwóch serii dokumentów 

poświęconych strategii 

rozwoju szkolnictwa 

wyższego w Polsce 

W latach 2009–2010 dzięki inspiracji Ministerstwa 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego opublikowano 

dwie serie dokumentów poświęconych 

strategii rozwoju szkolnictwa wyższego. 

Pierwsza seria 24 jest owocem działalności Konsorcjum 

tworzonego przez Konferencję Rektorów 

Akademickich Szkół Polskich (KRASP), 

Fundację Rektorów Polskich (FRP) oraz przez 

Konferencję Rektorów Zawodowych Szkół Polskich 

(KRZaP). 

23 Polska 2030 – wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, 

Zespół doradców strategicznych premiera Rady Ministrów, 


24 Polskie Szkolnictwo Wyższe. Stan uwarunkowania 

perspektywy, Wydawnictwa UW, Warszawa 2009; Strategia 

rozwoju Szkolnictwa Wyższego 2010-2020. Projekt Środowiskowy, 

Wydawnictwa UW, Warszawa 2009. 


143 

Część IV 



Część IV 



Druga seria 25 jest owocem działalności konsorcjum 

tworzonego przez Korporację Erns&Young 

oraz Instytut Badań nad Gospodarką 

Rynkową. W dalszych wywodach będziemy operowali 

skrótem Seria akademicka dla Serii pierwszej 

oraz Seria korporacyjna dla Serii drugiej. 

Należy z największym uznaniem powitać 

publikację tych dwóch serii. Dzieła te pomnożyły 

zasoby naszej wiedzy o strukturze i dynamice 

rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce. 

Chodzi o cztery rodzaje wiedzy: 

1) wiedza faktograficzna, 

2) wiedza instytucjonalna, 

3) wiedza diagnostyczna, 

4) wiedza prospektywna. 

Obie serie łącznie są holistycznym źródłem 

faktograficznym ujmującym dobrze zorganizowany 

system informacji o strukturze i rozwoju 

szkolnictwa wyższego w Polsce. 

Badania nad rozwojem szkolnictwa wyższego 

uzyskały wspólną podstawę faktograficzną, 

otwierając perspektywę dalszych studiów analitycznych. 

Obie serie w sposób bardzo wszechstronny 

zrekonstruowały świat instytucji, które 

funkcjonują w ramach systemu szkolnictwa 

wyższego. Ta analiza instytucjonalna ma wiele 

zalet i wad, które występują w grosso modo znakomitych 

opracowaniach OECD 26 . Słabością 

analizy instytucjonalnej tego typu jest z jednej 

strony przecenianie siły sprawczej świata instytucji, 

a z drugiej strony zbyt mała odwaga 

w ujawnianiu dysfunkcjonalności tego systemu. 

Wiedza diagnostyczna reprezentowana 

przez obie serie jest zwierciadłem bardzo wysokiego 

poziomu warsztatu analitycznego, który 

próbuje odpowiedzieć na wielkie pytanie: „Jak 

kształtowały się procesy transformacji szkolnictwa 

wyższego w Polsce w latach 1990–2010”. 

Wydaje się, że obie serie nie ujawniły głębokich 

25 Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce, 

Ernst&Young, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, 

listopad 2009; Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego 

w Polsce do roku 2020, Ernst&Young, Instytut Badań nad 

Gospodarką Rynkową, luty 2010. 

26 Por. OECD, Territorial Education Reviews: Poland, 

Paris 2007. 

144 

kontrastów w rozwoju procesów transformacji, 

nie pokazały dramatu blasku i cienia tej transformacji. 

Wydaje się, że obie serie nie zmierzyły 

się z kontrastem ilościowego rozwoju szkolnictwa 

wyższego oraz stagnacji jego poziomu jakościowego. 

Wydaje się również, że dramat niskiej 

lokaty w rankingach międzynarodowych podkreślany 

wielokrotnie w obu seriach nie uzyskał 

jednak pogłębionej interpretacji. Do motywu 

pogłębionej diagnozy sięgającej do głębokich 

uwarunkowań społecznych i politycznych powrócimy 

w rozdziale V. 

* * * 

Wiedza prospektywna obejmuje dwie strategie 

rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce 

w latach 2010–2020: strategię akademicką i strategię 

korporacyjna 27 . Strategia akademicka jest 

bardzo ostrożna, jest de facto obszarem ograniczonej 

modyfikacji stanu istniejącego. Strategia 

korporacyjna jest bardzo odważna w zakresie 

rozwiązań instytucjonalnych. Strategia ta proponuje 

stworzenie nowego świata instytucji 

w nawiązaniu do doświadczeń amerykańskich 

i unĳnych. 

Obie strategie są zafascynowane magią świata 

instytucji, nie podejmują problemów głębokich 

uwarunkowań społecznych i politycznych 

omawianych strategii. Strategie nie udzieliły odpowiedzi 

na zasadnicze pytanie jak będzie wyglądał 

ogólny obraz polskiego społeczeństwa, 

polskiej gospodarki i polskiego państwa w roku 

2020. Szkolnictwo wyższe będzie fragmentem 

tego obrazu oraz współtwórcą tego obrazu. 

Obie serie nie podjęły również próby zarysowania 

teorii myślenia strategicznego, która stała się 

podstawą formułowania dokumentów strategicznych. 

Bez refleksji teoretycznej nie powstanie 

w Polsce wielki system polskiej myśli strategicznej. 

W nawiązaniu do obserwacji Gunnara 

27 Por. M. Papuzińska, Dwie drogi szkolnictwa 

wyższego, „Polityka”, 20.02.2010, nr 8; P. Węgleński, 

Jaka strategia dla szkół wyższych – polemika, „Polityka”, 

20.03.2010, nr 12.

Myrdala 28 można powiedzieć, że teoria kształci 

umiejętność formułowania właściwego systemu 

pytań integrujących doświadczenia przeszłości 

oraz wizje i strategie przyszłości. 

V. Diagnoza transformacji 


w latach 1990−2010 

Seria akademicka i Seria korporacyjna zawierają 

najlepsze w literaturze polskiej diagnozy 

transformacji szkolnictwa wyższego w latach 

1990–2010. Są to diagnozy dobrze przemyślane, 

dobrze opracowane i dobrze dokumentowane. 

Są to cenne osiągnięcia polskiej myśli naukowej. 

A jednak są to diagnozy niepełne. Autorom 

diagnoz zabrakło woli mówienia o głębokich 

politycznych i społecznych uwarunkowaniach 

przewagi cienia polskiej transformacji nad 

blaskami polskiej transformacji w procesach 

rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce w latach 

1990–2010. 

To jest oczywiście pogląd kontrowersyjny, 

który może być sfalsyfikowany w toku dalszej 

dyskusji. Chciałbym proponować, aby dyskusja 

ta wzięła pod uwagę następujące tezy: 

1) W latach 1990–2010 dokonał się w Polsce 

wielki skok transformacyjny o charakterze 

adaptacyjno-imitacyjnym 29 . Trzeba widzieć 

sukcesy i blaski tej transformacji: Klejnot 

Odzyskanej Niepodległości, geniusz polskiego 

społeczeństwa, polskiej gospodarki, 

nauki, kultury i państwa w zakresie adaptacji 

do nowych warunków tworzonych przez 

globalną gospodarkę rynkową i europejską 

demokrację parlamentarną. 

Trzeba widzieć wielki sukces geopolityczny 

Polski odrodzonej, sukces pełne- 

28 G. Myrdal – „Theory” In this context means nothing 

more than an logically correlated system of questions 

addressed to the material. G. Myrdal, Asian Drama. 

An Inquiry into the poverty of nations, vol. 1, Penguin 

Books, Middlesex 1968. 

29 Młodzież przedmaturalna…, op.cit., s. 14. 

go członkostwa w Unii Europejskiej oraz 

w NATO. Długa lista naszych przeważających 

sukcesów nie może eliminować z pola 

naszego widzenia bilansu słabości i niewykorzystanych 

szans unikalnej sytuacji historycznej. 

Chciałbym w tym kontekście wymienić 

tylko 3 problemy: 

Primo – imitacyjny a nie innowacyjny charakter 

polskiej transformacji. 

Secundo – brak wielkiej myśli strategicznej 

i prorozwojowej w zakresie treści i sposobu 

przeprowadzenia procesów prywatyzacji. 

Tertio – brak decydującego sukcesu w zakresie 

tworzenia w Polsce nowoczesnego społeczeństwa 

informacyjnego oraz przyszłościowej 

gospodarki opartej na wiedzy. 

Niestety w świetle bardzo wielostronnych 

mierników rozwoju, polski wagon 

należy do końcowego fragmentu wielkiego 

pociągu Unii Europejskiej. Wydaje się jednak, 

że zgodnie z kanonami prawdy polska 

transformacja lat 1990–2010 jest historycznym 

sukcesem w skali europejskiej, a może 

nawet globalnej. 

2) W latach 1990–2010 nie dokonał się w Polsce 

wielki skok cywilizacyjny zmieniający wielowiekowe 

tradycje funkcjonowania polskiego 

społeczeństwa, jako społeczeństwa 

peryferyjnej Europy. 

3) Społeczności akademickie i szkolnictwo 

wyższe jako makropodmioty sceny polskiej 

nie weszły do grona głównych autorów 

i aktorów polskiej transformacji. Teza ta nie 

neguje wielkiej indywidualnej roli polskich 

uczonych w procesach transformacji. 

4) W latach 1990–2010 dokonała się ilościowa, 

a nie jakościowa transformacja polskiego 

szkolnictwa wyższego. Polskie szkolnictwo 

wyższe nie wyrwało się z kręgu Europy peryferyjnej. 

Rankingi międzynarodowe demonstrują 

tę tezę w sposób bardzo dobitny. 

5) Polskie społeczeństwo poprzez mechanizmy 

wolnych demokratycznych wyborów 

nie stworzyło podstaw dla priorytetowego 

traktowania nauki i szkolnictwa wyższego 

w systemie preferencji rozwojowych kraju. 


145 

Część IV 



Część IV 



W Polsce nie ukształtował się klimat wielkiej, 

długookresowej myśli strategicznej 

stwarzającej inspiracje i warunki dla przyspieszonego 

rozwoju nauki i szkolnictwa 

wyższego. Porównania w tej dziedzinie Polski 

i Finlandii dają rezultaty zatrważające. 

6) Nadmiernie rozbudowany samorząd akademicki 

i osłabiona władza rektorów były 

prawdopodobnie czynnikiem ograniczającym 

dynamikę rozwoju publicznego szkolnictwa 

wyższego. 

7) Ogromna przeszło 2 milionowa społeczność 

akademicka nie potrafiła przekształcić się 

w wielki proinnowacyjny podmiot polskiej 

sceny politycznej i społecznej. Społeczność 

akademicka nie stała się kuźnią polskiej myśli 

strategicznej. 

146 

* * * 

Rozumiem, że w tezach tych znalazły się 

sformułowania, które mogą budzić zasadnicze 

sprzeciwy. Chodzi jednak nie o literę, lecz o ducha 

tych tez. Trzeba na nowo odczytać cenne 

diagnozy transformacji szkolnictwa wyższego. 

Trzeba uznać twarde uwarunkowania społeczne 

i polityczne rozwoju szkolnictwa wyższego 

w Polsce. Trzeba podkreślić, że szkolnictwo 

wyższe jest tylko fragmentem polskiej sceny 

transformacji i rozwoju społeczeństwa, gospodarki 

i państwa. 

VI. Rola szkolnictwa wyższego 

w cywilizacyjnym skoku 

Polski w latach 2010−2030 

Warto porównać dwa dwudziestolecia: dwudziestolecie 

diagnostyczne lat 1990–2010, 

w którym dokonał się skok transformacyjny 

oraz dwudziestolecie prospektywne lat 2010– 

2030, w którym w scenariuszu optymistycznym 

dokona się skok cywilizacyjny. 

W optymistycznej interpretacji historii Polski 

XXI wieku będzie to dwudziestolecie przełomowe, 

w którym dokona się skok cywilizacyjny 

naszego kraju. 

Polska wejdzie do grona wysoko rozwiniętych 

społeczeństw kreatywnych, w których 

będą rozwĳały się zaawansowane formy społeczeństwa 

informacyjnego oraz gospodarki 

opartej na wiedzy. 

Polska przełamie tysiącletnią tradycję funkcjonowania 

jako kraj Europy peryferyjnej stając 

się widocznym elementem europejskiego centrum. 

Ten skok cywilizacyjny będzie tworem 

społeczeństwa dynamicznego i innowacyjnego, 

które będzie wyłaniało władze publiczne obdarzone 

zdolnością długookresowego myślenia 

strategicznego, promującego politykę prorozwojową 

oraz lokującego Polskę w wyższych przedziałach 

rankingów sieci europejskiej i globalnej. 

To nie jest wizja utopĳna. To jest wizja zrealizowana 

przez Finlandię w latach 1990–2010. 

Próbę uzasadnienia optymistycznej wizji 

rozwoju Polski znajdujemy na kartach Raportu 

„Polska 2030 – Wyzwania rozwojowe”. Nie jest 

to jednak optymizm bezkrytyczny. Studium 

Polska 2030 analizuje 10 wyzwań. Bez sprostania 

tym wyzwaniom nie będzie pomyślnej 

przyszłości Polski więc warto je wymienić: 

Wyzwanie 1 – Wzrost i konkurencyjność, 

Wyzwanie 2 – Sytuacja demograficzna, 

Wyzwanie 3 – Wysoka aktywność zawodowa 

oraz adaptacyjność zasobów pracy, 

Wyzwanie 4 – Odpowiedni potencjał infrastruktury, 

Wyzwanie 5 – Bezpieczeństwo energetyczno-klimatyczne, 

Wyzwanie 6 – Gospodarka oparta na wiedzy 

i rozwój kapitału intelektualnego, 

Wyzwanie 7 – Solidarność i spójność regionalna, 

Wyzwanie 8 – Poprawa spójności społecznej, 

Wyzwanie 9 – Sprawne państwo, 

Wyzwanie 10 – Wzrost kapitału społecznego 

Polski. 

Audiatur et altera pars. Trzeba również zastanowić 

się nad wyzwaniami wizji pesymistycznej, 

wizji, w której społeczeństwo polskie w nurcie 

dominującym będzie społeczeństwem stagnacyjnym, 

nieskłaniającym się ku innowacyjnemu

myśleniu i działaniu. Warto przytoczyć dwie niepokojące 

tezy Jadwigi Sztaniszkis, przedstawione 

na Drugiej Konferencji Krakowskiej 30 . 

Primo – „grozi nam, że osiądziemy na mieliźnie 

równowagi, na niższym poziomie, budowanej 

rzeczywistością jeszcze mniej nasyconą nowoczesną 

techniką i jeszcze mniej wykorzystującą 

intelektualny potencjał społeczny”. 

Secundo – „postkomunistyczne kraje muszą odnaleźć 

na nowo wewnętrzne sprężyny funkcjonowania. 

Inaczej grozi im trwały strukturalny regres”. 

Skok cywilizacyjny Polski w latach 2010– 

2030 nie jest automatycznym werdyktem realizacji 

wizji optymistycznych. Skok cywilizacyjny 

może być udziałem dynamicznego i innowacyjnego 

społeczeństwa. Społeczeństwo stagnacyjne 

osiądzie na mieliźnie rozwoju na niższym 

poziomie i nie dokona skoku cywilizacyjnego. 

Polska pozostanie na następne kilkaset lat fragmentem 

europejskiej peryferii. 

Szkolnictwo wyższe będzie współautorem 

i beneficjentem tego skoku cywilizacyjnego. 

Oczywiście będzie to szkolnictwo wyższe 

w procesie głębokich rekonstrukcji substancjalnych 

i instytucjonalnych. Niektóre elementy 

tego procesu rekonstrukcji znajdziemy na kartach 

Serii akademickiej i Serii korporacyjnej. 

Musi jednak pojawić się klimat priorytetowego 

rozwoju szkolnictwa wyższego jako 

współtwórcy skoku cywilizacyjnego. Trzeba 

zmienić motywacje społeczności akademickiej 

– jej status materialny i duchowy oraz siłę tej 

społeczności jako wielkiego podmiotu sceny 

społecznej i politycznej. Polskie szkolnictwo 

wyższe musi stać się dynamicznym podmiotem 

sceny światowej, trzeba uruchomić mechanizmy 

awansowania pozycji Polski w globalnych 

rankingach szkolnictwa wyższego. Dlatego strategia 

rozwoju szkolnictwa wyższego do roku 

30 J. Sztaniszkis, Nie zmarnujmy kryzysu. Polska 

w XXI wieku, „Tygodnik Powszechny”, 5.07.2009; por. 

Eastern Europe’s economic woes. Down In the dumps. The 

ex-communism economies have not collapsed, but finding new 

ways to catch up with the West may be hard, “The Economist”, 

November 7 2009. 

2030 31 nie może być zafascynowana dominacją 

transformacji instytucjonalnych, które są niewątpliwie 

bardzo ważne. Nie jest to jednak decydujący 

mechanizm rozwoju szkolnictwa wyższego. 

Decydującym problemem strategicznym 

jest transformacja statusu materialnego i duchowego 

szkolnictwa wyższego jako współautora 

i współaktora skoku cywilizacyjnego Polski. 

Chodzi o podwójną transformację: 

1) transformacja zewnętrzna – uznanie przez 

społeczeństwo oraz system polityczny tego, 

że szkolnictwo wyższe jest priorytetową domeną 

rozwoju kraju, 

2) transformacja wewnętrzna w samej społeczności 

akademickiej, które zinternalizuje 

swoją misję jako współtwórcy cywilizacyjnego 

skoku Polski. Jednocześnie społeczność 

ta odnajdzie źródła swojej siły jako 

zintegrowanego aktora polskiej sceny społecznej 

i politycznej. 

* * * 

Chciałbym proponować, aby konstrukcję 

strategicznego rozwoju szkolnictwa wyższego 

wmontować w holistyczny układ skoku cywilizacyjnego 

Polski w latach 2010–2030. Myślenie 

w takich kategoriach jest zmianą perspektywy 

i holistycznego oddechu polskiej myśli strategicznej. 

VII. Utopijna wizja systemu 



Wchodzimy w świat przyszłości wynalezionej, 

będącej przedmiotem wiedzy i wyobraźni 

o charakterze utopĳnym. Enigma XXI wieku 

jest zbyt silna, aby myślenie w kategoriach roku 

31 Horyzont czasowy roku 2030 znajduje uzasadnienie 

w Raporcie Polska 2030, op.cit., tło globalne 

i problematyka horyzontu 2030 znajduje kompetentną 

prezentację w znakomitym Raporcie OECD, Higher Education 

to 2030, vol. 2, Globalization OECD, Paris 2009. 


147 

Część IV 



Część IV 



2050 mogło dokonywać się w ramach konwencjonalnej 

futurologii. Trzeba powiedzieć sobie 

wyraźnie – rok 2050 jest światem utopĳnej przyszłości 

wynalezionej. Może warto podjąć próbę 

naszkicowania najważniejszych elementów tej 

wynalezionej przyszłości. 

1) Pierwszym elementem jest wielocywilizacyjny 

obraz świata oraz nowego porządku 

globalnego. Myślenie utopĳne może stworzyć 

nowy obraz świata, który nie jest ekstrapolacją 

obecnie rozpoznanych trendów 

rozwoju cywilizacji 32 . 

2) Drugim elementem jest utopĳna odpowiedź 

na dramatyczne pytanie potrójnego quo vadis: 

Mundus quo vadis?, Europa quo vadis?, Polonia 

quo vadis? 

3) Trzecim elementem jest globalne utopĳne 

spojrzenie na system szkolnictwa wyższego 

w perspektywie roku 2050. 

Nie ulega wątpliwości, że będzie to zupełnie 

inny system w porównaniu ze stanem Anno 

Domini 2010. Nie będzie to już system z decydującą 

przewagą świata Atlantyckiego. Będzie 

to system rzeczywiście wielocywilizacyjny. 

Istnieją jednak drogi wzmocnienia roli Europy 

w globalnym systemie szkolnictwa wyższego 

(patrz niżej). 

Jak w tym kontekście można określać utopĳną 

wizję polskiego systemu szkolnictwa wyższego. 

Ta utopĳna wizja ujmuje szkolnictwo 

wyższe jako system wyraźnie dualny, a właściwie 

jako dwa systemy o odrębnej substancji 

i modelach funkcjonowania. 

System powszechnego szkolnictwa 

wyższego i system elitarnego 


System powszechnego szkolnictwa wyższego 

obejmie całą populację studencką roczników 

w przedziale lat 18–24. To jest kres dwóch wieków 

ewolucji systemu edukacji podstawowej, 

średniej i wyższej, w którym edukacja staje się 

32 Por. A. Wierzbicki et. alia, The New Era of Knowledge 

Civilization and its episteme, w: Futurology…, op.cit. 

148 

dobrem uniwersalnym, dostępnym dla całego 

społeczeństwa. Ten rzeczywiście powszechny 

system edukacji podstawowej, średniej 

i wyższej powinien być instrumentem rozwoju 

zaawansowanych form społeczeństwa informacyjnego 

i gospodarki opartej na wiedzy 

i wyobraźni – gospodarki kreatywnej. Ten system 

powinien przygotować młode pokolenie do 

funkcjonowania w świecie wielocywilizacyjnej 

globalizacji oraz w świecie Europy federalnej. 

Ten system powinien dysponować korpusem 

nauczycielskim i profesorskim o najwyższych 

kwalifikacjach profesjonalnych i moralnych. 

Korpus nauczycielski i profesorski powinien 

cieszyć się wielkim autorytetem społecznym 

oraz bardzo dobrym statusem materialnym. 

Cały system edukacji, a zwłaszcza powszechny 

system szkolnictwa wyższego jest w tej wizji 

systemem sprawnie operującym dwoma językami 

polskim i angielskim. Dobra znajomość tych 

dwóch języków jest głównym kryterium tak czy 

inaczej skonstruowanej procedury przyjmowania 

na studia wyższe. Warto pomyśleć o świecie 

utopii reprezentującym koncepcje systemu powszechnego 

szkolnictwa wyższego w warunkach 

perspektywy 2050 roku. 

* * * 

W utopĳnej wizji trzeba zbudować w Polsce 

zupełnie nowy system elitarnego szkolnictwa 

wyższego, obejmującego kilkanaście wielkich 

uczelni 33 , które będą miały następujące cechy: 

1) będą ogniwem zglobalizowanej kompetytywnej 

nauki światowej i zglobalizowanego 

kompetetywnego szkolnictwa wyższego, 

2) społeczność akademicka tych uczelni (profesorowie 

i studenci) będą społecznością 

międzynarodową, w której Polacy nie będą 

33 Mniej radykalnym pomysłem jest propozycja, 

aby w ramach istniejących uczelni niektóre wydziały 

zaczęły funkcjonować w języku angielskim. Porównaj 

N. Ostler, The Last Lingua Franca: English until the Return 

of Babel, Walker and Comapany 2010, „The Economist”, 

December 18 2010.

cieszyć się żadnymi formalnymi lub nieformalnymi 

przywilejami, 

3) uczelnie te będą uczelniami w całości funkcjonującymi 

w języku angielskim (treść dydaktyczna, 

badania naukowe, administracja). 

Budując taki system elitarnych uczelni zglobalizowanych 

– Polska stanie się pionierem tworzenia 

w Europie Środkowej potężnej sieci rzeczywiście 

zglobalizowanych uczelni, które staną 

się ważnym elementem renesansu europejskiej 

nauki i europejskiego uniwersytetu. Uczelnie te 

staną się jednocześnie instrumentem przekształcania 

Europy w kontynent, na którym wszyscy 

mogą porozumieć się w jednym języku. Bez tej 

unifikacji językowej nie powstanie rzeczywiście 

zjednoczona Europa. Oczywiście angielski jako 

lingua franca Europy nie przekreśli kultury językowej 

i tożsamości historycznej poszczególnych 

narodów europejskich. Ta nowa lingua franca 

stanie się potężnym narzędziem wzmocnienia 

integracji europejskiej oraz potęgi Europy jako 

wielkiego aktora sceny globalnej. To jest oczywiście 

wizja utopĳna, ponieważ w wizji realistycznej, 

bardzo liczne grono osobistości świata 

polityki, gospodarki i kultury nie będzie chciało 

przyjąć do wiadomości faktu, że język angielski 

jest jedynym kandydatem spełniającym rolę lingua 

franca XXI wiecznej Europy. 

Wszystkie narody europejskie muszą jednak 

zrozumieć nieutopĳny, lecz realistyczny 

dylemat. Jeśli nie przyjmiemy języka Szekspira 

jako języka zjednoczonej Europy, to tym językiem 

w drugiej połowie XXI wieku stanie się 

język Konfucjusza. 

* * * 

VIII. Inicjatywy 

międzynarodowe 

Trzeba zwrócić uwagę na wspólny mianownik 

w ocenie działalności Konsorcjum Akademickiego 

i Konsorcjum Korporacyjnego. Tym 

wspólnym mianownikiem jest kumulacyjny 

efekt pomnożenia naszej wiedzy o strukturze 

i dynamice rozwoju szkolnictwa wyższego 

w Polsce prezentowany w pogłębionym analitycznie 

kontekście międzynarodowym. Ten 

zasób dobrze zorganizowanej wiedzy otwiera 

przed Polską możliwość twórczego i kompetentnego 

udziału w dyskusjach i studiach na temat 

przyszłości szkolnictwa wyższego w Europie. 

W moim przekonaniu Ministerstwo Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego może wykorzystać ten 

potencjał organizując w Polsce dwie konferencje 

międzynarodowe. W obu konferencjach ministerstwo 

z pewnością spotka się z solidarnym 

współdziałaniem Konsorcjum Akademickiego 

i Konsorcjum Korporacyjnego, które uzyskają 

cenne forum prezentacji swoich osiągnięć urbi 

et orbi. 

Pierwszą inicjatywą jest Seminarium Polsko-Fińskie 

„The transformation of Science and 

Higher Education”. Poland and Finland facing 

the challenges of the XXI century – Polish-Finnish 

Semminar. 

Inicjatywa ta (vide aneks) jest nawiązaniem 

do Konferencji „Towards a New Creative and 

innowative Europe”, która odbyła się w Warszawie 

w roku 2006 34 . W konferencji tej wzięło 

udział znakomite grono Finów, tworząc kontakty 

naukowe i dyplomatyczne, które mogą 

być z powodzeniem wykorzystane i rozwinięte 

w roku 2010 w ramach proponowanego seminarium 

polsko-fińskiego. 

Drugą inicatywą jest konferencja ,,The global 

future of the European System of Higher Education. 

The challenges of the XXI century”. Konferencja 

ta mogłaby odbyć się w Warszawie w roku 

2011, w roku polskiej prezydencji. Jestem przekonany, 

że ta inicjatywa Polski będzie dobrze 

przyjęta w kręgach Unii Europejskiej jako ważny 

element stymulowania twórczej dyskusji nad 

dokumentem „Europe 2020. European Strategy 

for smart, sustainable and inclusive growth 35 ”. 

34 Towards a New Creative and innovative Europe, eds 

A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, Rewasz, Nowy 

Sącz 2007. 

35 Por. odsyłacz 4. 


149 

Część IV 



Część IV 



Myślę również, że proponowana konferencja 

znajdzie mocne poparcie w OECD. Mam nadzieję, 

że ważnym cosponsorem tej konferencji 

będzie znany i ceniony brukselski think thank 

Breugel 36 , który opublikował inspirujący dokument 

Higher aspiration: An agenda for Reforming 

European Uniwersities. 

Dokumenty i studia przygotowane przez 

Konsorcjum akademickie i Konsorcjum korporacyjne 

nie powinny być tylko elementem 

zamkniętego obiegu sceny polskiej. To powinny 

być dokumenty otwarte, ogólnie dostępne 

w świecie OECD oraz w świecie Unii Europejskiej. 

Stąd wniosek o bardzo wysokim stopniu 

pilności. Konsorcjum akademickie i Konsorcjum 

korporacyjne powinny opublikować w angielskiej 

wersji językowej zwięzłą informację 

o swojej działalności, a w następnym stadium 

„konkurencyjne” tomy Higher education in Poland. 

Experiances and prospects. Przygotowanie 

zwięzłej informacji powinno odbyć się w tempie 

błyskawicznym. Ta „informacja” może ułatwić 

rozmowy z Finami, z Breugelem, i z OECD 

na temat koncepcji i realizacji dwóch inicjatyw 

międzynarodowych, o których mówimy w tym 

rozdziale. 

XI. Biblioteka wiedzy 

o rozwoju szkolnictwa 

wyższego (BWSW) 

Komitet Badań Naukowych był sponsorem serii 

Science and Government. Ukazało się pięć tomów 

tej serii: 

1) Transformation of Science in Poland, ed. A. Kukliński, 

Science and Government Series, vol. 

1, State Committee for Scientific Research, 

Rewasz, Publishing House, Warsaw 1991, 

pages 378. 

36 B. Aghion, M. Dawatripont, C. Hoxby, A. Mas - 

-Calell, A. Sapir, Higher aspirations: An agenda for reforming. 

European Universities, Breugel Blue Print, Series, vol. 5, 

Brussels 2008. 

150 

2) Society-Science-Government, ed. A. Kukliński, 

Science and Government Series, vol. 2, State 

Committee for Scientific Research, Rewasz, 

Publishing House, Warsaw 1991, pages 378. 

3) Science-Technology-Economy, ed. A. Kukliński, 

Science and Government Series, vol. 3, State 

Committee for Scientific Research, Rewasz, 

Publishing House, Warsaw 1991, pages 512. 

4) The knowledge-Based Economy. The global Challenges 

of the 21st Century, eds A. Kukliński, 

W. Orłowski, Science and Government Series, 

vol. 4, State Committee for Scientific Research, 

Rewasz, Publishing House, Warsaw 

2000, pages 321. 

5) The knowledge-Based Economy. The European 

Challenges of the 21st Century, ed. A. Kukliński, 

Science and Government Series, vol. 3, 

State Committee for Scientific Research, Rewasz, 

Publishing House, Warsaw 2000, pages 

334. 

Powstaje pytanie, czy po 10 latach przerwy 

można wskrzesić Serię Science and Government 

pod auspicjami Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego. To nie jest jednak bardzo ważna 

sprawa w kontekście mojej Ekspertyzy. Taką 

ważną sprawą jest propozycja uruchomienia 

pod auspicjami Ministerstwa nowej serii w wersji 

polskiej i angielskiej. Biblioteka wiedzy o rozwoju 

szkolnictwa wyższego. 

Realizacja tej propozycji stworzyłaby silne 

bodźce dla Konsorcjum akademickiego oraz dla 

Konsorcjum korporacyjnego, aby skonsolidować 

wyniki swojej pracy w formie kilku tomów, które 

staną się ważnymi elementami analizy procesów 

rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce w kontekście 

sceny europejskiej i globalnej. W tych tomach 

mógłby pojawić się oddech teorii i metodologii 

w formie refleksji nad istotą diagnozy, istotą 

wizji rozwojowej oraz istotą strategii. 

Powołanie proponowanej serii byłoby aktem 

przekształcenia erupcji dokumentów z lat 

2009–2010 w stały strumień pomnażania wiedzy 

o strukturze i dynamice rozwojowej szkolnictwa 

wyższego w Polsce. 

Verba volant scripta manent exempla trahunt. Istnienie 

skonsolidowanej serii to jest coś znacznie

większego, aniżeli zbiór rozproszonych dokumentów 

strategicznych. Biblioteka będzie wartościowym 

elementem krzewienia kultury myślenia 

strategicznego w społeczeństwie polskim. 

Dlatego w moim przekonaniu warto zastanowić 

się nad proporcją utworzenia Biblioteki Wiedzy 

o rozwoju szkolnictwa wyższego (BWSW). 

X. Rola Ministerstwa Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego 

w kształtowaniu polskiego 

systemu myśli strategicznej 

Pod auspicjami ministerstwa powstał zbiór 

dokumentów poświęcony rozwojowi strategii 

szkolnictwa wyższego. To jest wielkie osiągnięcie 

w kategoriach sztuki rządzenia (governance). 

Jednak we have a long way to go, aby przejść 

od zbioru dokumentów do sprawnie funkcjonującego, 

permanentnego systemu myśli strategicznej 

ministerstwa. Pierwszą wersję tej 

drogi przedstawiłem w rozdziale III tej Ekspertyzy. 

W tym kontekście chciałbym podkreślić, że 

myśl strategiczna nie jest zbiorem dokumentów, 

myśl strategiczna jest dynamicznym procesem 

wiedzy, wyobraźni i woli, kształtującym sposób 

myślenia i działania wszystkich uczestników 

procesu podejmowania decyzji. Ministerstwo 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego może stać się 

bardzo ważnym poligonem rozwoju polskiej 


Nie wszystkie ogniwa polskiego systemu 

politycznego wykazują priorytetowe zainteresowanie 

rozwojem i aplikacją myśli strategicznej. 

Ciekawym testem byłaby odpowiedź na 

pytanie, w jakim stopniu pionierskie studium 

Polska 2030 zostało zinternalizowanie przez 

,,świadomość strategiczną” Polski Resortowej 

i Polski Regionalnej. 

Myślę, że na liście pozytywnych przykładów 

znalazłyby się: Ministerstwo Nauki Szkolnictwa 

Wyższego oraz Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego. Nie wiem czy możliwe jest podjęcie 

badań nad świadomością strategiczną różnych 

ogniw systemu politycznego. Wydaje się 

jednak, że łatwiej podjąć badania nad świadomością 

strategiczną Polski regionalnej aniżeli 

badania nad świadomością strategiczna Polski 

resortowej. 

* * * 

Myślę, że Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa 

Wyższego może odegrać bardzo ważną 

rolę w kształtowaniu polskiego systemu myśli 

strategicznej. Ministerstwo tworzy precedensy 

i doświadczenia myślenia strategicznego. 

Pod auspicjami ministerstwa mogą rozwĳać się 

studia teoretyczne nad metodologią myślenia 

strategicznego. Rezultaty tych studiów mogą 

okazać się cenną inspiracją dla całego systemu 

politycznego. 

Oczywiście wiodącym ogniwem tego systemu 

myślenia jest Raport Polska 2030. Oczekujemy 

jednak, że raport nie będzie tylko dokumentem 

świata struktur politycznych, lecz także a może 

przede wszystkim ogniwem tworzenia kultury 

myślenia strategicznego w Polsce. 

Post Scriptum 

To nie będzie próba podsumowania tej Ekspertyzy. 

To będzie próba sformułowania kilku obserwacji 

i tez, które mogą być inspiracją dyskusji. 

Primo – szkolnictwo wyższe jest elementem 

systemu politycznego, społecznego i kulturowego 

danego kraju. Ten system określa rangę 

szkolnictwa wyższego w hierarchii priorytetów 

rozwojowych danego kraju. W minionym dwudziestoleciu 

ranga ta była bardzo niska. Przed 

nami przykład Finlandii zdecydowanego poprawienia 

rangi. To jest główny problem strategiczny. 

Secundo – społeczności akademickie działają 

w określonych sprzyjających lub niesprzyjających 

warunkach zewnętrznych. Niezależnie 

jednak od tych warunków, ważna jest dynamika 

wewnętrzna społeczności akademickiej 


151 

Część IV 



Część IV 



w zakresie realizacji misji uczelni w dziedzinie 

kształcenia, badań naukowych oraz oddziaływania 

społecznego i politycznego. Minione 

dwudziestolecie było okresem dynamicznego 

wzrostu studenckiej społeczności akademickiej 

w kategoriach ilościowych. Jak już pisaliśmy 

wzrost w kategoriach jakościowych był bardzo 

skromny. 

Obie diagnozy i obie strategie mówią o problemie 

starzenia się szeroko pojętej społeczności 

profesorskiej. Trzeba jednak mówić o tej sprawie 

w kategoriach wielkiego dramatu wymierania 

tej kadry. Potrzebne jest studium struktury wiekowej, 

struktury biologicznej społeczności profesorskiej. 

Radykalne odmłodzenie tej społeczności 

jest bardzo ważnym celem strategicznym 

szkolnictwa wyższego. Stara, zmęczona kadra 

profesorska nie wniesie ducha dynamicznej innowacji 

w struktury szkolnictwa wyższego. 

Trzeba zrealizować nadzwyczajny program 

specjalnego strategicznego uderzenia. Potrzebne 

jest rewolucyjne odmłodzenie kadry nauczającej 

i badawczej szkolnictwa wyższego: 

1) Trzeba zmienić poziom i strukturę płac, aby 

praca w szkolnictwie wyższym była atrakcyjna 

dla zdolnych jednostek młodego pokolenia. 

2) Trzeba uruchomić nadzwyczajny program 

kilkunastu tysięcy dobrze fundowanych 

stypendiów doktoranckich, otwierając 

przed zdolnymi doktorantami drogi awansu 

naukowego. 

3) Trzeba stworzyć klimat nowych merytorycznych 

wymagań, aby w sposób zdecydowany 

wzmocnić proces nadawania doktoratów. 

Trzeba wzmocnić ilościowo i jakościowo oblicza 

tego procesu. 

4) Trzeba zlikwidować instytucję habilitacji 

jako elementu, który hamuje procesy rewolucyjnego 

odmłodzenia kadry profesorskiej. 

Rozumiem doskonale argumenty klasycznego 

myślenia, uznające że habilitacja jest 

instytucją niezbędną dla prawidłowego 

funkcjonowania szkolnictwa wyższego. 

Rozumiem, że likwidacja habilitacji może 

utorować drogę do godności profesorskich 

152 

jednostkom słabszego kalibru. Wydaje się 

jednak, że wzmocniony doktorat i inne kryteria 

(publikacje, dorobek naukowy, patenty 

itp.) mogą stworzyć konstrukcję efektywnego 

sita selekcyjnego, które będzie działało 

szybciej aniżeli pięcioletnia procedura 

habilitacji. Czar habilitacji jest wspaniałym 

czarem polskiej tradycji akademickiej. Rewolucja 

odmłodzenia kadry profesorskiej 

szkolnictwa wyższego jest koniecznym 

przełomem XXI wieku. Na ołtarzu tego 

przełomu trzeba złożyć czar habilitacji. 

Tertio – minione dwudziestolecie było okresem 

dominującej roli samorządu akademickiego 

jako sposobu rządzenia szkolnictwem wyższym 

(chodzi oczywiście o uczelnie publiczne). Samorząd 

akademicki można oceniać dwojako: jako 

dobro finalne i jako dobro instrumentalne. Filozofia 

dobra finalnego była percepcją społeczności 

akademickiej cieszącej się samorządem 

jako dobrem finalnym. Jeśli jednak uznamy, że 

samorząd akademicki był dobrem instrumentalnym, 

służącym efektywności uczelni w realizacji 

misji dydaktycznej, naukowej i społecznej to 

bilans dwudziestolecia jest negatywny. Samorząd 

akademicki nie był instrumentem wzmacniania 

efektywności szkolnictwa wyższego. 

Czy można z tej obserwacji wysnuć wnioski 

przyszłościowe? 

Quarto – trzeba na nowo zdefiniować rolę 

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. 

Ta nowa rola to ministerstwo jako instytucja 

będąca współtwórcą polskiego systemu myśli 

strategicznej jako systemu zinternalizowanego 

przez wszystkie procesy podejmowania decyzji. 

Ministerstwo powinno być świecznikiem myśli 

strategicznej powszechnie znanym i uznanym 

przez struktury społeczne, polityczne i naukowe. 

Myśl strategiczna ministerstwa powinna 

być przedmiotem dialogu ministerstwa ze społecznością 

akademicką oraz z polskim społeczeństwem 

in toto. 

Now the judgment is Yours Ladies and Gentlemen.


Aneks 1 

The Transformations of science and higher education 

Poland and Finland facing the challenges of the XXI century 

Polish − Finnish seminar 

A memorandum 

We are participating in one of the greatest transformations of the global scene in the last 500 years. 

Europe is facing a dramatic or even tragic dilemma to be an important global power or withdraw 

in to the shadow of the new global periphery (the genteel surrender of Europe). 

Poland and Finland are deeply involved in the broad stream of reflexions and studies related to 

the future of Europe. This involvement and creative Polish – Finnish cooperation found an innovative 

expression in the conference and post conference volume ,,Towards a new creative and innovative 

Europe” published in 2007 37 . 

The rich and comprehensive contributions published in this volume are a good starting point 

to propose the organization of a Polish Finnish seminar The transformation of science and higher 

education – Poland and Finland facing the challenges of the XXI century. 

This seminar could be seen as a brainstorming encounter of Finnish and Polish personalities 

representing four communities – the academic community, the governance community, the business 

community and journalistic community. We could also envisage the participation of OECD, 

the European Union and the World Bank. These grand organizations are a source of very important 

contributions concerning the future of Poland, the future of Finland, the future of Europe. 

The seminar could be seen as a sequence of five panels: 

Panel One – The transformations of science and higher education – a global perspective. 

Panel two – The transformations of science and higher education. The perspective of European 

Union. 

Panel three – The transformations of science, experiences and prospect in Poland and Finland. 

Panel four – The transformation of higher education. Experiences and prospects in Poland and Finland. 

Panel five – An utopian dream. The new renaissance in Europe. The new vision of science and higher 

education in Europe. 

* * * 

In this sequence of five panels the field of science and higher education is analyzed in four perspectives: 

The global perspective 

The perspective of the European Union 

The Finnish perspective 

The Polish perspective 

37 Towards a New Creative and innovative Europe, A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski (eds), Nowy Sącz 2007. 


153 

Część IV 



The field of science and higher education is a test laboratory of three approaches: 

The diagnostic approach. The evaluation of the experiences of the past 

The prospective approach. The long duration and the turning points of the years 2010–2030 

The utopian approaches of the perspective of the years of 2050 

* * * 

This memorandum is not a proposal to organize the next ordinary international seminar designed 

in the framework of conventional wisdom and political correctness 

It is a proposal of an extraordinary seminar as an integration of wisdom imagination and intellectual 

courage. 

I am convinced that Poland and Finland are able to mobilize this wisdom, imagination and courage 

as an integration of diagnostic, prospective and utopian thinking. 

* * * 

Naturally this memorandum is not proposing the final shape of the seminar which will the 

outlined as a consequence of Polish – Finnish discussions and consultations. It is only a proposal to 

enter the trajectory leading to The Seminar. 

This volume is the result of the debate 

that took place Turing the 8th Congress 

of Polish Economists. Held every few 

years for the past 120 years, these 

congresses are regarded as extremely 

significant events concerning the 

fundamental problems of the Polish 

economy and economics sciences. 

Poland’s transition and its future 

edited by E. Mączyńska, 

Warszawa 2009 

Część IV 



154 





Aneks 2 

The global future of the European System of Higher Education 

The challenges of the XXI century 

An international Conference 

A memorandum 

In the years 2008–2010 we observe an eruption of a set of brilliant contributions building up new 

approaches in the interpretation of the history and the future of higher education. I would like to 

quote only three examples: 

1) The contribution of OECD Higher Education to 2030 38 . 

2) The contribution of Bruegel – Higher aspirations. An agenda for reforming European University 39 . 

3) A set of Polish contribution inspired by the Polish Ministry of Science and Higher Education 40 . 

In this intellectual and pragmatic climate a proposal can be formulated to organize in Warsaw 

in the framework of the Polish EU Presidency an international conference: The global future of the 

European System of Higher Education. 

In this conference we can try to answer 4 grand questions. 

1) How to define the European System of Higher Education. Are the member countries of the European 

Union really interested in the development of an European system of Higher Education 

or are the member states willing to continue the XIX century traditions of national systems of 

Higher Education. 

2) Assuming that the European System of higher education will emerge in the realities of the XXI 

century 41 is it possible to define the leading mission of this system. Can we say that development 

of the creative mind of the young generation is the main mission of this system. How to implement 

this mission in the conditions of the XXI century. 

3) How to define the global future of the European System of Higher Education as a competitive 

system facing the American, Chinese and Indian challenges. 

4) How to solve the dilemma of “democratic” versus ,,elitistic” face of the European System of Higher 

Education. 

This list of grand questions can be formulated in different ways. But we have to try to formulate 

really grand questions related to the successful survival of the European System of Higher Education 

in the realities of the XXI century. The grand questions will create the dimension for a grand 

non conventional conference as an open field of wisdom and imagination interpreting the global future 

of the European System of Higher Education. Is the organization of this Conference in Warsaw 

in spring 2011 an utopian dream of a feasible reality? 

38 Higher Education to 2030, vol. 2 Globalization, OECD, Paris 2009. 

39 Higher aspirations: An agenda for reforming. European Universities, Bruegel Blue Print, Series, vol. 5, Brussels 2008. 

40 A set of four diagnostic and strategic studies analyzing the development of Higher Education in Poland in the 

years 1990-2020 printed in Polish in 2009 and 2010. 

41 Compare the OECD observation the „emergence of a Fully integrated European Higher Education System is 

not yet in sight” OECD, op.cit., p. 14. 


155 

Część IV 



Komentarz do opracowania 

Antoniego Kuklińskiego pt. Wizje i strategie rozwoju 

szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie roku 2050 

Roman Galar 

Jestem przekonany, że komentowany tekst 

zasługuje na uwagę i poważne potraktowanie. 

Podzielam większość zawartych 

w nim diagnoz i postulatów. Uwagi pogrupowałem 

zgodnie z przyjętą sekwencją Szkicu. 

Prawdziwy koniec XX wieku. 

Enigma XXI wieku 

Jeśli tak to datę przełomu i otrzeźwiających 

reform przyjdzie zapewne nieco przesunąć. 

Wtedy jednak szanse na inicjatywę strategiczną 

w ich przeprowadzeniu mogą wymknąć się 

z rąk mieszkańców Zachodu. 

Polityka zbudowana na przeświadczeniu, że 

głównym problemem Polski jest modernizacja 

ukierunkowana na „powrót do normalności” 

może okazać się katastrofą, jeśli „normalność” 

okaże się iluzoryczna. 

Część IV 



KOMANTARZ 

Symptomy zwiastujące przełom są wyraźnie 

widoczne, a jednocześnie wydają się nierealne. 

Psychologicznie sytuacja przypomina mi 

przełom lat 70/80 w obrębie systemu sowieckiego. 

Ignorowano oczywiste objawy upadku 

w ugruntowanym przez doświadczenie życiowe 

przekonaniu, że ZSRR jest niezwyciężony. 

„Pentagonalność” objawów kryzysu wydaje 

się faktem. Jego źródeł dopatrywałbym się w dokonanej 

przez baby-boomers rewolucji kulturalnej, 

która doprowadziła do wyjałowienia cywilizacyjnego 

podglebia Zachodu. Co znaczą dziś pojęcia 

takie jak charakter, honor, odpowiedzialność, odwaga, 

poświęcenie, pracowitość, prawda, rzetelność, 

uczciwość? To nie tyle kryzys historycznych 

instytucji Zachodu, co odsunięte w czasie o pokolenie 

konsekwencje relatywizacji rzeczywistości. 

Nagromadzonych przez Zachód zasobów 

kapitału społecznego i innowacyjnego starczyło 

na sfinansowanie kilku dekad nieodpowiedzialnej 

rozrzutności. Czy starczy na dłużej? 

156 

Trzy źródła konfrontacji 

z enigmą XXI wieku. 

Świat wiedzy, świat 

wyobraźni, świat utopii 

Wiele wskazuje, że potencjał przemian związany 

z hasłami społeczeństwa informacyjnego 

i gospodarki opartej na wiedzy został w dużej 

mierze zmarnowany. Hasła te, które mogły 

udatnie organizować myślenie o innowacyjnej 

przyszłości, stały się częścią marketingowego 

ple, ple, ple… 

Dotychczasowy przebieg rewolucji informacyjnej 

dobitnie uzmysławia, że wysoką funkcją 

mózgu jest selekcja i synteza informacji, a nie jej 

gromadzenie. Ta obserwacja powinna być fundamentalną 

przesłanką przebudowy systemu 

edukacyjnego.

Wyobraźnia rzutuje teraźniejszość w przyszłość 

posługując się indywidualnymi modelami 

świata. Zwykle projekcje takie ekstrapolują 

jedynie teraźniejszość, budując wizję typu „tak 

samo, tylko bardziej”. Ważniejsze są wizje „nieliniowe”, 

przypisywane umysłom wybitnym. 

Z niepokojem trzeba więc zauważyć, że stosowane 

dziś procedury uzgadniania wizji dla celów 

strategicznych (foresight, metody delphi) są 

w istocie metodami eliminacji wizji niestandardowych. 

Wizje ze świata wyobraźni są z reguły wizjami 

sektorowymi, zakładającymi implicite, 

że cała reszta rzeczywistości pozostaje jaka 

była. W świecie utopii rozważa się wizje całościowe, 

obejmujące interakcje zmian w różnych 

obszarach. W sytuacjach podobnych do 

współczesnej, kiedy odtworzenie tradycyjnej 

równowagi przestaje być możliwe, myślenie 

utopĳne staje się myśleniem realistycznym. 

Szkoda, że w latach 80 tak mało dyskutowano, 

jak żyć po komunizmie i jak przeprowadzić 

transformację. 

Proces tworzenia systemu 



Szkoda, że w procesie budowy strategii tak często 

lekceważy się doświadczenia historyczne, 

kierując się sloganem „wybierzmy przyszłość”. 

Przyczyny sukcesów bywają oryginalne, ale 

przyczyny porażek są zwykle typowe. 

Trudno odmówić logiki zarówno tezom 

o warunkach rozwoju myśli strategicznej jak 

i schematom tworzenia myśli strategicznej. 

Mam jednak wątpliwości związane z możliwością 

włączenia punktów zwrotnych do procesu 

strategicznego na zasadzie wyboru planistycznego. 

Doświadczenie historyczne systematycznie 

demonstruje, że wiedza o naturze kolejnego 

punktu zwrotnego była apriorycznie niedostępna 

(również w przypadku obecnego kryzysu). 

Zdarzali się oczywiście „geniusze”, który taki 

rozwój sytuacji przewidywali, ale ich status stawał 

się ewidentny tylko a posteriori – wcześniej 

traktowano ich jako dziwaków. Ponadto, wystąpienie 

punktu zwrotnego w jakiejś dziedzinie 

unieważnia w dużej mierze wcześniejszą wiedzę 

związaną z tą dziedziną. 

Strategia ignorująca możliwość wystąpienia 

punktów zwrotnych jest strategią nieodpowiedzialną. 

Strategiczną odpowiedzią na punkty 

zwrotne przyszłości nie jest jednak ich przewidywanie, 

ale tworzenie rezerw i umiejętności 

umożliwiających adaptacyjną odpowiedź na ich 

wystąpienie. W skali indywidualnego życia tak 

właśnie postępujemy kształcąc się i oszczędzając. 

Z tych szczególnie względów zgadzam się 

z tezą, że krzewienie kultury myśli strategicznej 

w Polsce, zarówno na poziomie indywidualnym 

jak i społecznym, powinno być zadaniem ministerstwa. 

Refleksyjna ocena dwóch serii 

dokumentów poświęconych 

strategii rozwoju szkolnictwa 

wyższego 

Podzielam pogląd o nadmiernym zafascynowaniu 

omawianych dokumentów strategicznych 

„magią świata instytucji”. 

Nie wydaje mi się, żeby niskie lokaty polskich 

szkół wyższych w rankingach międzynarodowych 

stanowiły jakiś istotny dramat. 

Takim dramatem byłaby ogólna niezaradność 

absolwentów tych szkół, a w szczególności niemożliwość 

znalezienia zatrudnienia na międzynarodowym 

rynku pracy. 

Generalnie, gdy idzie o rankingi, mam wrażenie 

głęboko szkodliwej ingerencji ludycznego 

ducha sportu w poważne dziedziny aktywności 

społecznej. Pokusa stosowania wskaźników pozwalających 

na bieżącą ocenę ludzi i instytucji 

jest zrozumiała, ale w wielu ważnych procesach 

niemożliwa do zrealizowania. 


157 

Część IV 



KOMANTARZ

Część IV 



KOMANTARZ 

W szczególności w procesach edukacyjnych 

i innowacyjnych czas oddzielający przyczyny 

od skutków bywa długi. W tym czasie same kryteria 

oceny mogą ulec istotnym zmianom. (Ewolucja 

systemu oceny KBN to tylko drobny przykład). 

Trzeba też pamiętać o naszej niepokojącej 

skłonności do podporządkowywania się literze 

obowiązujących kryteriów przy jednoczesnym 

ignorowaniu ich ducha oraz wszelkich działań 

nieobjętych kryteriami. W takich sytuacjach 

ogólne zasady bywają znacznie skuteczniejsze 

od szczegółowych przepisów. 

Diagnoza transformacji 


w latach 1990−2010 

Podpisuję się pod tezą o imitacyjnym charakterze 

transformacji polskiego szkolnictwa wyższego. 

Podzielam zaniepokojenie izolowaniem 

się akademii od życia kraju i jej skupieniu na 

własnych potrzebach korporacyjnych. W tym 

właśnie dopatrywałbym się przyczyn jej relatywnie 

niskiego finansowania. 

Nie do końca zgadzam się z tezą o ilościowej 

a nie jakościowej transformacji. Jeśli przy tych 

samych zasobach, zarówno pieniędzy jak i czasu, 

dokonuje się skok ilościowy, to tylko epizodycznie 

może to nie mieć negatywnego wpływu 

na jakość. 

158 

Nie trwoży mnie myśl, 

że polskie szkolnictwo 

wyższe należy do Europy 

peryferyjnej 

Nie trwoży mnie myśl, że polskie szkolnictwo 

wyższe należy do Europy peryferyjnej. To geopolitycznie 

dość naturalny stan rzeczy, a ponadto 

innowacyjnie obiecujący. Martwi natomiast 

marna jakość tej peryferyjności, a w szczególności 

brak działań, które mogłyby ją uczynić bardziej 

komfortową i na swój sposób atrakcyjną. 

Rola szkolnictwa wyższego 

w skoku cywilizacji Polski 

w latach 2010−2030 

Do sugerowanych okresów porównawczych 

porównań warto by dołączyć dwudziestolecie 

1919–1939. Pomogłoby to uzmysłowić możliwą 

do uzyskania skalę zmian i przypomnieć dawne 

europejskie standardy edukacyjne; a tym samym 

natchnąć reformatorów odwagą. 

Są powody, aby sądzić, że sukces Finlandii 

w latach 1990–2010 był efektem mniej spektakularnych, 

a bardziej organicznych i peryferyjnych 

właśnie działań we wcześniejszych dekadach. 

Warto uczynić tę kwestię przedmiotem rozważań. 

Więcej nauczymy się studiując zasiewy niż 

żniwa sukcesu. 

Teza, że decydującym problemem strategicznym 

jest transformacja statusu materialnego 

i duchowego szkolnictwa wyższego jako współautora 

i współaktora skoku cywilizacyjnego Polski 

jest kusząca i wielce pochlebna dla pracownika 

tegoż szkolnictwa. Rzecz w tym, czy będzie 

to możliwe bez schumpeterowskiej destrukcji. 

Utopijna wizja systemu 



To oczywiste, że potrzebny jest dualny system 

edukacyjny. Nie można tolerować marnowania 

potrzebnych społeczeństwu talentów poprzez 

system nastawiony na kształcenie przeciętnie 

uzdolnionych. Sądzę jednak, że zastosowany 

dualizm powszechny – elitarny może być źródłem 

niebezpiecznych nieporozumień. 

Racjonalny wydaje się podział na studia 

w kierunkach niezbędnych dla dobrego funkcjonowania 

nowoczesnego społeczeństwa

oraz na studia nastawione na osobisty rozwój 

i zwiększenie szans życiowych samych studiujących. 

Te pierwsze powinny być limitowane 

realnymi potrzebami, ostro konkurencyjne 

i materialnie komfortowe. Niekoniecznie muszą 

to być wielkie uczelnie. Te drugie powinny być 

współfinansowane przez państwo w tej mierze, 

w jakiej przyczyniają się do rozwoju kapitału 

społecznego. Nie należy utrzymywać fikcji, że 

istnieje znacząca korelacja między kierunkiem 

takich studiów a wykonywaną później pracą. 

Sądzę, że już w tej chwili włączanie do programów 

studiów języka Konfucjusza zwiększa 

szanse życiowe absolwentów i konkurencyjność 

gospodarki. 

Inicjatywy międzynarodowe 

Proponowane konferencje wydają się bardzo interesujące. 

Ze względów wspomnianych wcześniej, 

szczególnie obiecująca wydaje mi się konferencja 

polsko-fińska. 

Biblioteka wiedzy o rozwoju 


Idea godna poparcia. 

Rola Ministerstwa Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego 

w kształtowaniu polskiego 

systemu myśli strategicznej 

bodaj najważniejszym zadaniem szkolnictwa 

wyższego. Nie jest to jednak cel strategiczny, 

tylko paląca potrzeba dnia. To prawda, że stara, 

zmęczona kadra profesorska nie wniesie ducha 

dynamicznej innowacji w struktury szkolnictwa 

wyższego. Ponadto kadra ta już odchodzi 

na emeryturę, a bez niej, w obecnym stanie 

prawnym, akademia nie jest w stanie funkcjonować. 

Kto jednak, i w jaki sposób zapełni lukę 

pokoleniową, i wychowa nową kadrę? 

Nie sposób też zaprzeczać, że konieczne jest 

skrócenie okresu, w którym o awansie decydują 

wyłącznie kryteria korporacyjne. To absurd, 

gdy osoby w wieku przedemerytalnym skrupulatnie 

gromadzą punkty i piszą wypracowania 

na stopień. Moment uzyskiwania samodzielności 

naukowej powinien następować w wieku, 

w którym ludzie są jeszcze pełni energii. Potem 

powinna się liczyć jakość wykonywanej pracy. 

Niezbędną selekcję trzeba zapewnić poprzez 

zmniejszenie gwarancji zatrudnienia. Trzeba 

też uwzględniać, że instytucja naukowa to organizacja 

bardziej złożona niż drużyna piłkarska. 

Stąd pracowników należy oceniać przez pryzmat 

ich użyteczności w zespole, a nie według 

ujednoliconych kryteriów. 

Nie sposób zaprzeczać, że 

r adyk alne odmłodzenie 

społeczności nauczycieli 

akademickich jest 

bodaj najważniejszym 

zadaniem szkolnictwa 

wyższego 

Niewątpliwie potrzebna. 

Post scriptum 

Nie sposób zaprzeczać, że radykalne odmłodzenie 

społeczności nauczycieli akademickich jest 

Gorzkie słowa o funkcjonowaniu samorządu 

akademickiego wydają się prawdziwe. 

Krokiem w kierunku poprawy sytuacji byłoby 

wyłączenie z gestii samorządu kwestii administracyjnych 

i zdecydowany powrót do osobistej 

i wymiernej odpowiedzialności nauczycieli akademickich 

za prowadzone zajęcia. 


159 

Część IV 



KOMANTARZ

Wyzwania przed polskim 

szkolnictwem wyższym 


Część IV 



Chciałbym tu spojrzeć na kwestię wyzwań 

stojących przed polskim szkolnictwem 

wyższym, zgodnych z mottem Imagination 

is more important than knowledge (A. Einstein, cytuję 

za A. Kuklińskim) oraz zaleceniami opracowania 

Antoniego Kuklińskiego pt. Wizje i strategie rozwoju 

szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie roku 

2050, których streszczeniem jest zdanie: „przyjąć 

nowe spojrzenie na istotę ekspertyzy jako 

zjawiska obejmującego nie tylko świat wiedzy 

i doświadczenia, lecz także świat wyobraźni”. 

W przeciwstawieniu do tych zaleceń, zarówno 

opracowanie konferencji rektorów (koncentrujące 

się na politycznie poprawnej obronie status quo) 

jak i ekspertyza Ernst&Young (wyrażająca korporacyjne 

interesy prywatyzacji wiedzy) nie mogły 

dać adekwatnej wizji strategicznej, gdyż w istocie 

patrzą one wstecz lub co najwyżej na teraźniejszość 

a nie wyobrażają sobie dalszej przyszłości. 

Proponuję zatem podjąć szerzej problem wyzwań 

przyszłości wobec szkolnictwa wyższego 

na świecie i w Polsce. Możliwe są też inne punkty 

odniesienia, np. nowa strategia Unii Europejskiej 

„Europa 2020” (której cele i priorytety ze względu 

na czas jej opracowania nie są oczywiście 

uwzględnione zarówno przez opracowanie konferencji 

rektorów jak i przez ekspertyzę Ernst&Young, 

ale zasadne jest pytanie, czy opracowania 

te są w ogóle spójne z tą nową strategią). Tym niemniej, 

przedstawię tu wyliczenie kilku wyzwań, 

które pozostaną aktualne do roku 2050; tu kilka 

tez o takich właśnie wyzwaniach przyszłości. 

160 

1. Wyzwanie umasowienia 


Rewolucja informacyjna, w związku z jej megatrendem 

dematerializacji pracy, powoduje umasowienie 

szkolnictwa wyższego; w krajach najbardziej 

rozwiniętych wskaźniki skolaryzacji na 

poziomie wyższym przekraczają dziś 80–90%. Popyt 

społeczny na masowe studia wyższe rozwĳa 

się też w Polsce. Duża część społeczeństwa gotowa 

jest płacić za wykształcenie wyższe, stąd popyt na 

kształcenie w szkołach niepaństwowych. Powstaje 

tu pytanie o rolę wyższych szkół państwowych 

w warunkach masowych studiów wyższych oraz 

ich relacje do szkół niepaństwowych. 

Rola wyższych szkół państwowych w tych 

warunkach pozostaje podobna do założeń uniwersytetów 

od czasów królowej Jadwigi: nie tylko 

kształcić na zadowalającym poziomie w kraju, 

lecz także zapewnić bezpłatne kształcenie 

najzdolniejszym przedstawicielom warstw 

ubogich. Bogaci wyślą swe dzieci za granicę 

(dawniej do Padwy i Bolonii, dzisiaj do Oxfordu 

i Princeton), średnio bogaci szukać będą szkół 

prywatnych także w kraju, chodzi tu o to, że 

także wśród najuboższych zdarza się młodzież 

szczególnie uzdolniona. Tej roli nie uwypukla 

politycznie poprawna ekspertyza rektorów oraz 

nie zauważa korporacyjna ekspertyza Ernst&Young. 

Tymczasem, w myśl zasad sprawiedliwości 

Johna Rawlsa, odpowiedzialność za stworze-

nie szans dla szczególnie uzdolnionej młodzieży 

ubogiej spoczywa właśnie na państwie. 

Umasowienie szkolnictwa wyższego ma 

też oczywiste skutki negatywne: musi się obniżyć 

średni poziom nauczania, przynajmniej 

na szczeblu licencjackim czy inżynierskim. 

I z trendem tym nie można walczyć inaczej, 

niż przez zwykłą konkurencję uczelni. Inne 

metody walki – mnożenie ciał opiniodawczych 

i akredytacyjnych – prowadzą jedynie do walki 

pozamerytorycznej i zajazdów zaściankowych 

(tak jak PKA, wbrew oczywistym potrzebom 

społecznym, odmawia praw do nauczania informatyki 

specjalistom w zakresie praktycznych 

zastosowań informatyki, bo informatyk według 

tej komisji powinien się wykazać pracami teoretycznymi). 

Relacje szkół państwowych do 

niepaństwowych powinny być przyjazne, choć 

konkurencyjne – a zapewnienie takich relacji 

powinno być przedmiotem troski Ministerstwa 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego, z wykorzystaniem 

różnych form poprawy tych relacji. 

Jak zatem zapewnić zadowalający poziom 

prac badawczych na uczelniach, wobec masowości 

kształcenia? Po pierwsze, trzeba ograniczyć 

wieloetatowość; pomysł ograniczenia do maksimum 

dwóch etatów jest rozsądny, ale wykonalny 

tylko przy jednoczesnym zwiększeniu wynagrodzeń 

podstawowych. Obecna sytuacja podejmowania 

pracy dydaktycznej na nierzadko pięciu 

etatach uniemożliwia pracę badawczą i jest jednym 

z głównych powodów zapaści intelektualnej. 

Po drugie, zgadzając się na obniżenie poziomu 

kształcenia podstawowego, najlepsze uczelnie powinny 

jednocześnie zwiększyć elitarność i poziom 

kształcenia magisterskiego i doktorskiego, wciągając 

studentów tych szczebli do prac badawczych. 

2. Wyzwanie kształcenia 

zdalnego i ustawicznego 

Dematerializacja pracy oznacza też częstszą 

zmianę zawodów, a więc konieczność kształcenia 

ustawicznego. Można (i trzeba) temu wyjść 

naprzeciw przez organizację studiów podyplomowych, 

ale główne wyzwanie wiąże się z szybko 

rozwĳającymi się możliwościami kształcenia 

elektronicznego: podręcznikami, ćwiczeniami, 

wirtualnymi laboratoriami elektronicznymi dostępnymi 

poprzez internet. Na tę formę kształcenia 

otwiera się cały rozwinięty świat, ale opracowanie 

odpowiednich materiałów dydaktycznych 

jest pracochłonne i kosztowne, zatem w Polsce 

jest szczególnie opóźnione ze względu na niedofinansowanie 

nauki i szkolnictwa wyższego. 

Jeśli jednak tego wyzwania nie podejmiemy, 

to staniemy się zaściankiem cywilizacyjnym 

Europy i świata. Dlatego też niezbędne jest 

uruchomienie specjalnej ścieżki finansowania 

prac związanych z opracowaniem i wdrażaniem 

elektronicznych materiałów dydaktycznych – 

oczywiście z uwzględnieniem wymogów swobodnego 

dostępu do takich materiałów opracowanych 

za pieniądze publiczne, o czym szerzej 

piszę w następnym punkcie. 

3. Wyzwanie swobodnego 

dostępu do wiedzy 

W wyniku rewolucji informacyjnej wiedza staje 

się podstawowym zasobem produkcyjnym. 

Wywołuje to trend korporacyjnej prywatyzacji 

wiedzy, widoczny dzisiaj wszędzie (np. w zachowaniach 

wielkich koncernów farmaceutycznych 

organizujących kampanie straszenia nowymi 

odmianami grypy). Jednakże wielkie 

uniwersytety krajów rozwiniętych, poczynając 

od MIT, odpowiedziały inicjatywą Open Access, 

czyli bezpłatnego udostępniania wiedzy opracowanej 

lub przetworzonej za pieniądze publiczne. 

Jest to tylko przykład ogromnego konfliktu 

o własność wiedzy (ma on wiele innych 

aspektów), znamiennego dla okresu po rewolucji 

informacyjnej. 

Konflikt ten stwarza wyzwania – zarówno 

dla uniwersytetów państwowych jak i niepaństwowych. 

W jakim stopniu wiedza wykładana 

lub tworzona na tych uniwersytetach ma być 


161 

Część IV 



Część IV 



dobrem publicznym, a w jakim stopniu prywatnym? 

Dodajmy, że w stosunku do wiedzy nie 

obowiązuje zasada tragedii wspólnoty (trawa na 

pastwisku gminnym jest nadmiernie eksploatowana, 

co uzasadnia prywatyzację tego pastwiska), 

gdyż wiedza nie jest dobrem degradowalnym: 

użytkowana bardziej intensywnie zwykle 

powiększa się, nie pomniejsza. Wyzwania tego 

nie podejmują ani opracowanie konferencji rektorów, 

ani też (co bardziej zrozumiałe z uwagi 

na jawny konflikt interesów) ekspertyza Ernst&Young. 

4. Wyzwanie zmian spojrzenia 

na świat jako skutku 

rewolucji informacyjnej 

Może najtrudniejszym wyzwaniem, niezauważanym 

w pełni przez obie ekspertyzy, są skutki 

zmian episteme – podnoszonych przez Michela 

Foucaulta – czyli sposobu kreowania i uzasadniania 

wiedzy w danej epoce cywilizacyjnej, 

bądź też, określone w prostszych słowach, zmiany 

sposobu widzenia świata, którą niesie ze 

sobą rewolucja informacyjna. Przykładów takiej 

zmiany jest wiele, podam tylko dwa. 

Zasada wyłaniania się (emergencji) mówi, że 

nowe własności systemów wyłaniają się wraz ze 

zwiększeniem stopnia złożoności, i że własności 

te są jakościowo różne oraz nieredukowalne do 

własności części systemów. 

Może to się wydawać zdroworozsądkowym, 

intuicyjnym sformułowaniem; ważny jest 

fakt, że zasada ta jest uzasadniona racjonalnie, 

w oparciu o dane naukowe. Może to się wydawać 

wnioskiem z klasycznych pojęć teorii systemów, 

synergii i holizmu, czy też metafizycznym 

przekonaniem religĳnym; rzecz w tym, że 

obie takie upraszczające interpretacje są błędne. 

Synergia i holizm mówią, że całość jest większa 

od sumy swych części, ale nie podkreślają nieredukowalności. 

Tak więc, w klasycznym rozumowaniu 

systemowym, całość jest większa, ale 

nadal może być redukowana do swych części. 

162 

Tymczasem najlepszym niedawnym przykładem 

fenomenu emergencji było spontaniczne 

wyłonienie się pojęcia software’u w ewolucji 

technicznej i cywilizacyjnej ostatnich pięćdziesięciu 

lat. Oprogramowanie, software, nie może 

działać bez sprzętu, hardware, ale nie może być 

zredukowane czy wytłumaczone przez własności 

sprzętu. Fakt ten przeczy argumentom 

kreacjonistów, którzy twierdzili, że nieredukowalna 

złożoność nie mogła spontanicznie wyłonić 

się w ewolucji, musiała być wynikiem inteligentnego 

projektu świata; tymczasem ewolucja 

cywilizacyjna ostatnich pięćdziesięciu lat daje 

przykłady takiej spontanicznej emergencji. 

Tak więc zasada wyłaniania się jest przeciwstawna 

redukcjonizmowi. Trzeba tu podkreślić, 

że nauki ścisłe i przyrodnicze, bardziej paradygmatyczne 

niż technika, nadal hołdują redukcjonizmowi; 

np. fizycy wierzą, że obliczenia kwantowe 

zmienią zasadniczo techniki obliczeniowe 

– podczas gdy zmienią one zasadniczo tylko 

sprzęt, nie oprogramowanie, które rozwĳa się 

według zasad nieredukowalnych do sprzętu. 

Drugi, równie trudny przykład (bo zmiana 

sposobu widzenia świata jest trudna) to kwestia 

paradoksu błędnego koła czy nieskończonego 

regresu, używanego przez sceptyków filozoficznych 

od czasów starożytnej Grecji do ataku 

na naturalizm i uzasadnienia sceptycyzmu. 

Na przykład Leszek Kołakowski (1988) pisze: 

„Od czasów sceptyków starożytnych wiadomo 

jest, że każda epistemologia – tj. jakakolwiek 

próba ustanowienia uniwersalnych kryteriów 

prawomocności wiedzy – wiedzie albo 

w regres nieskończony, albo w błędne koło, albo 

w nieprzezwyciężalny paradoks samoodniesienia 

(nieprzezwyciężalny, rozumie się, o ile nie 

jest rozwiązany pozornie przez to, że obróci się 

go w regres nieskończony)”. To samo twierdzi 

wielu innych filozofów (np. E. Husserl, L. Wittgenstein, 

J. Srzednicki, G. Żurkowska, B. Latour). 

Tymczasem dobra znajomość zachowania 

się układów czy systemów ze sprzężeniem 

zwrotnym wyjaśnia pozornie nieprzezwyciężalne 

paradoksy samoodniesienia, regresu nieskończonego, 

błędnego koła – traktując je jako

oczywiste cechy pojęcia sprzężenia zwrotnego 

(dynamiczny proces równoważenia się układu 

z ujemnym sprzężeniem zwrotnym np. w serwomechanizmie 

ramienia robota to przecież 

nieskończony regres, błędne koło czy samoodniesienie 

stosowane jest miliony razy w każdym 

komputerze jako zasada działania przerzutnika 

z dodatnim sprzężeniem zwrotnym, podstawowego 

elementu pamięci komputera). Jeśli to 

są paradoksy, to ani roboty, ani komputery nie 

mogą działać. Skoro one jednak działają, są to 

więc paradoksy pozorne, wyjaśnione przez rozwój 

technik informacyjnych. 

Tak samo jak oczywiste jest dzisiaj, że Achilles 

jednak dogoni żółwia, gdyż szereg nieskończony 

może mieć skończoną granicę. 

Te dwa (trudne) przykłady wskazują, jak 

głębokie mogą być zmiany sposobu widzenia 

świata jako skutek rewolucji informacyjnej. 

Reformy szkolnictwa powinny takie zmiany 

antycypować. Np. twierdzę, że po rewolucji 

informacyjnej w nauczaniu uniwersyteckim 

dziedzin społecznych i humanistycznych trzeba 

wprowadzić trzy obowiązkowe przedmioty 

techniczne: 

1) Automatykę i robotykę, z naciskiem na procesy 

dynamiczne w sprzężeniu zwrotnym 

i ćwiczenia laboratoryjne (choćby symulacyjne) 

ilustrujące to działanie; 

2) Informatykę, ale nie traktowaną tylko biernie, 

z obowiązkiem zaprojektowania choćby 

jednego przykładu oprogramowania; 

3) Inżynierię biomedyczną, jako dziedzinę 

o coraz większym znaczeniu w starzejących 

się społeczeństwach. 

5. Wyzwanie demokracji 

pracowniczej 

W wyniku rewolucji informacyjnej obserwujemy 

też narastający konflikt pomiędzy oligarchią 

(różnorodnie nazywaną: superklasą, netokracją, 

postdemokracją) a demokracją. Obie ekspertyzy 

nie wypowiadają się na ten temat, zajmują jednak 

(podświadomie) stanowisko na rzecz raczej 

oligarchii. Tymczasem skutkiem rozpowszechnienia 

się internetu jest m.in. pojawiające się silne 

stanowisko broniące demokracji, zwłaszcza 

w formie demokracji pracowniczej uzasadnionej 

filozoficznie i prawnie przez Johna Rawlsa. 

Co ten konflikt może oznaczać w stosunku do 

szkolnictwa wyższego? 

W wyniku rewolucji 

informacyjnej 

obserwujemy też 

narastający konflikt 

pomiędzy oligarchią 

a demokracją 

Oczywiście, konflikt ten powinien w jawnej 

formie być uwzględniany w nauczaniu. Ale stanowisko 

Rawlsa może też mieć skutki praktyczne: 

uważam, że uzasadnia ono pozostawienie 

uczelniom dużego stopnia samorządności, bez 

prób wprowadzania nadto managerskiego systemu 

zarządzania. Czym innym i niezbędnym 

jest poddanie uczelni silnej konkurencji, czym 

innym jest zarządzanie ściśle hierarchiczne 

typu korporacyjnego. 

Podsumowanie 

Wyzwania te wyliczyłem przykładowo jako te, 

które moim zdaniem pozostaną aktualne przez 

najbliższe dziesięciolecia. W pogłębionej analizie 

można zacząć od zagrożeń tak, jak to sugeruje 

Antoni Kukliński; zgadzam się też z jego tezą, że 

„pentagonalny kryzys lat 2008–2011 jest prawdziwym 

końcem XX wieku”, ale nie nadawałbym 

tak wielkiego znaczenia zagrożeniu kryzysem 

Wspólnoty Atlantyckiej – i tak polskie szkolnictwo 

wyższe kształci i będzie kształcić swych 

najlepszych absolwentów na potrzeby Stanów 

Zjednoczonych Ameryki Północnej; dopiero następnie 

można dokładniej określić wyzwania 

oraz przeprowadzić ich dogłębną analizę. 


163 

Część IV 



Quo vadis 

jako metafora myślenia 

o przyszłości Polski 


Anna Gąsior-Niemiec 

Część IV 



Wprowadzenie 

Kontekstowym punktem wyjścia dla tego krótkiego 

artykułu jest często ostatnio formułowana 

teza o zachodzącej na naszych oczach fundamentalnej 

rekonfiguracji dotychczasowego 

układu stosunków władzy politycznej i ekonomicznej 

w ujęciu globalnym przy jednoczesnej 

dekompozycji struktur, stosunków i tożsamości 

społecznych w układzie narodowym, regionalnym 

i lokalnym 1 . Globalny kryzys finansowy 

i ekonomiczny ujawniony w pełni w 2008 r., 

którego reperkusje są i będą nadal wyraźnie 

odczuwane również w wielu państwach zachodnich, 

uwidocznił zawodność dogmatów 

przyświecających przez ostatnie 30 lat neoliberalnej 

globalizacji 2 , będącej jednym z głównych 

czynników przyśpieszających procesy dekom- 

1 Por. np. J. Attali, Historia przyszłości, Wydawnictwo 

Prószyński i S-ka, Warszawa 2008; U. Beck, Władza 

i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki 

światowej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 

2005; J. Staniszkis, Władza globalizacji, Wydawnictwo 

Naukowe Scholar, Warszawa 2003; Z. Bauman, Globalization: 

the Human Consequences, Polity, Cambridge1998. 

2 Zob. D. Held i in., Global Transformations: Politics, 

Economics and Culture, Polity, Cambridge, Cambridge 

1999; D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy, Książka 

i Prasa, Warszawa 2008; J. Stiglitz, Freefall. Jazda bez 

trzymanki, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 

2010. 

164 

pozycji i rekonfiguracji. Mimo to, nie jest wcale 

przesądzone, że zmiany zachodzące w reakcji 

na wspomniany kryzys będą oznaczać wynalezienie 

lepszych zasad organizowania życia społecznego 

w różnych skalach przestrzennych 3 . 

Jedną z ważnych przyczyn uzasadniających 

ten sceptycyzm jest niedostatek atrakcyjnych 

systemowych propozycji nowego ładu społecznego 

w środowisku aktorów politycznych w całym 

okresie pozimnowojennym 4 . Inną, jest obserwacja 

bieżącej dynamiki ruchów i protestów 

społecznych, często gwałtownych i „widowiskowych”, 

lecz rzadko i w małym stopniu przekładających 

się na konkretne i całościowe rezultaty 

polityczne 5 . Na skutek wspomnianej dekompozycji 

sił społecznych 6 , a także kolonizacji politycznej 

i społecznej wyobraźni przez „neoliberalną 

nowomowę” 7 oraz potęgi i często brutalnej 

represyjności aktorów zainteresowanych trwa- 

3 Por. J. Attali, op.cit. 

4 Por. np. Z. Bauman, op.cit. 

5 Por. S. Castles, Miller M., The Age of Migration, Palgrave, 

Macmillan, Basingstoke, Basingstoke 2009. 

6 Ibidem. 

7 Por. A. Bihr, Nowomowa neoliberalna, Książka i Prasa, 

Warszawa 2008; Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego 

krytyki, red. E. Majewska, J. Sowa, Ha!Art, Kraków2007.

niem neoliberalnego ładu 8 zabrakło dotychczas 

wystarczająco silnej mobilizacji i trwałej presji 

społecznej i politycznej, która wymusiłaby na 

aktorach narodowych i globalnych odwrót od 

dalszego podążania ścieżką generującą w znacznej 

mierze nierówny i chaotyczny wzrost gospodarczy 

wraz z towarzyszącymi mu turbulencjami 

społeczno-politycznymi – lub przynajmniej 

daleko idącą modyfikację tego kierunku 9 . 

Słabość woli politycznej, niedostatki wyobraźni 

społecznej i częstą niewiarę w możliwość 

wymyślenia nowego, lepszego konsensualnego 

projektu dla świata ilustrują także 

zdominowane przez bieżące trudności i często 

wzajemnie niespójne inicjatywy podejmowane 

w poszczególnych państwach. W niektórych 

spośród nich głębokie podziały polityczne, konfliktogenna 

kultura polityczna, silnie zdominowana 

przez odwołania historyczne bądź sprawy 

bieżące, oraz słabość kultury myślenia o przyszłości 

i praktyczny brak instrumentów do prowadzenia 

poinformowanej debaty publicznej 

nad długofalowymi strategiami działań, często 

w ogóle skutecznie blokują pojawianie się 

i promowanie rozwiązań ukierunkowanych na 

bardziej zrównoważony i sprawiedliwszy rozwój 

w przyszłości – przykładem służy Polska. 

Również działania o charakterze ponadnarodowym, 

których przykładem są formułowane na 

szczeblu Unii Europejskiej plany strategiczne, 

mają dotychczas cząstkowy, krótkofalowy i nierozstrzygający 

charakter 10 , mimo świadomości, 

że bezprecedensowe bogactwo i potęga nauki 

oraz technologii, jakimi globalnie dysponuje 

dziś świat, stwarzają szansę na realizację śmiałych 

idei. 

Mimo wszystko narastające zaniepokojenie 

powtarzającymi się, coraz bardziej nieprzewidywalnymi 

zaburzeniami ekonomicznymi 

i często ściśle z nimi powiązanymi negatywnymi 

zdarzeniami o charakterze politycznym 

i militarnym, ale również społecznym i ekologicznym 

(przykładem katastrofa spowodowana 

w 2010 r. przez koncern BP w Zatoce Meksykańskiej, 

„niespodziewane” zagrożenie bankructwem 

kilku państw członkowskich UE czy seria 

„politycznych trzęsień ziemi” w państwach 

północnej Afryki na początku 2011 r.), w połączeniu 

z narastającą świadomością realnych 

zagrożeń wynikających, między innymi, z globalnych 

trendów demograficznych, kruchości 

zasobów energetycznych i problemów rynków 

pracy oraz międzynarodowych migracji, przynoszą 

stopniowy wzrost zainteresowania myślą 

strategiczną i metodologiami budowania scenariuszy 

przyszłości – również w Polsce 11 . 

Zainteresowanie to trzeba interpretować 

pozytywnie, mimo nie zawsze zadowalających 

rezultatów, jako coraz silniejszy sygnał chęci czy 

poczucia potrzeby wyjścia z impasu, w dużej 

mierze, powtórzmy, będącego skutkiem neoliberalnego 

skrócenia i zawężenia perspektywy politycznej 

i ekonomicznej, którego konsekwencją 

było lekceważenie przez wiele rządów i agend 

ponadnarodowych konieczności strategicznego 

myślenia o przyszłości społeczeństw wykraczającego 

poza prognozowanie „wzrostu rynków” 

i kalkulowanie finansowych zysków. 

8 Por. D. della Porta, M. Diani, Ruchy społeczne. 

Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 

Kraków 2010. 

9 Por. np. D. Held i in., op.cit.; World Bank, Global 

Economic Prospects, World Bank, Washington DC 2006; 

Global Political Economy, red. J. Ravenhill, Oxford University 

Press, Cambridge 2009; J. Stiglitz, op.cit. 

10 Por. Komisja Europejska, Komunikat Komisji. Europa 

2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego 

rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 

2010, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. 

11 Por. V. Kaartemo, J. Kaivo-oja, Finlandia 2050 

w perspektywie zmian globalnych, w: Rozwój regionalny – 

polityka regionalna – studia regionalne, red. P. Jakubowska, 

A. Kukliński, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 

Warszawa 2011 (w przygotowaniu); Komisja 

Europejska, op.cit. Foresight regionalny i technologiczny. 

Pierwsze doświadczenia polskich regionów, red. A. Klasik, 

T. Markowski, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania 

Kraju PAN, Warszawa 2010; Polska 2030. Wyzwania 

cywilizacyjne, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady 

Ministrów RP, Warszawa 2009. 


165 

Część IV 



Część IV 



1. Kategoria metafory 

a myślenie o przyszłości 

W tym artykule koncentrujemy się zwłaszcza 

na tezie, że jednym z przejawów wyżej wspomnianego 

impasu stało się w ostatnim trzydziestoleciu 

dojmujące ubóstwo metafor pojawiających 

się w wypowiedziach na temat rozwoju 

społeczeństw i celów, do których one dążą, czy 

powinny dążyć. Tymczasem: „...metafora (...) to 

coś znacznie ważniejszego niż tylko środek stylistyczny. 

To podstawowy składnik nie tylko języka, 

ale i pojmowania, myślenia i działania. (...) 

Nowa metafora pełni szczególną rolę, „otwiera” 

zamknięte układy myśli, zamknięte, gdyż bariery 

poznawania i przetwarzania informacji 

związane z ograniczeniami pamięci pozwalają 

obejmować myślowo i przetwarzać jedynie 

drobne fragmenty, wybrane i wydzielone z bogactwa 

rzeczywistości i wielości powiązań między 

jej elementami. Metafora ustanawia zasadę 

ich organizacji” 12 . 

Na skutek zdominowania wyobraźni politycznej 

przez neoliberalizm, począwszy od 

lat 80 XX wieku, wiodącą i praktycznie jedyną 

całościową metaforą myślenia o przyszłości 

i rozwoju społeczeństw stała się metafora „rynku”. 

Metafora ta, zwłaszcza w swej redukcjonistycznej 

postaci, wyrwanej z szerszego kontekstu 

społecznego 13 , nie tylko zawładnęła prawie 

całym myśleniem o gospodarce, ale również 

w ogromnym zakresie skolonizowała dyskursy 

odnoszące się do polityki, administracji, społeczeństwa 

obywatelskiego, edukacji, kultury itd., 

gdzie jednostronnie zaczęły dominować pojęcia 

i koncepcje wywodzone z tej metafory, takie jak 

na przykład „rynek polityczny”, „marketing polityczny”, 

„komercjalizacja” dóbr publicznych, 

12 J. Kozłowski, Świat człowieka, świat metafor, 

2008, http://forumakademickie.pl/fa/2008/05/ 

swiat-czlowieka-swiat-metafor/ 

13 Zob. J. Bogle, Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu 

i życia, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 

2009. 

166 

„konkurencyjność” administracji publicznej, 

„prywatyzacja oferty” edukacyjnej, „produktywność” 

i „rentowność” kultury itp., podporządkowane 

wąsko pojętej kalkulacji zysków 

i strat. To rozpowszechnianie się i sedymentacja 

metaforyki rynkowej praktycznie na całym 

świecie i w każdej sferze życia społecznego stanowią 

empiryczne potwierdzenie sygnalizowaną 

wyżej roli i ogromnego znaczenia metafor 

w ukierunkowywaniu procesów myślowych 

i kanalizowaniu oraz legitymizowaniu działań 

politycznych, ekonomicznych i społecznych, 

skutecznych zwłaszcza gdy zostaną one poparte 

wymierną siłą polityczną i ekonomiczną – tak, 

jak w przypadku neoliberalizmu, nadzwyczaj 

skutecznie forsowanego głównie przez rządy 

i wpływowe grupy interesów w Stanach Zjednoczonych 

i Wielkiej Brytanii. 

Jednak, o ile nowa metafora może otwierać 

nowe pola myślenia o rzeczywistości społecznej 

i wskazywać nowe kierunki działania, to dominujące 

„wcześniejsze metafory przyczyni[ają] 

się do ich zakleszczenia” 14 i zawężenia horyzontu 

wyobraźni społecznej i politycznej. Ponownie 

dobrze ilustruje tę tezę przypadek neoliberalnej 

metafory rynku. W ciągu ostatniego trzydziestolecia 

jej dominacja doprowadziła, między innymi, 

do silnie zawężającej ekonomizacji dyskursu 

publicznego i ostatecznie wyrugowała z debaty 

publicznej problematykę całościowego rozwoju 

społecznego, zwłaszcza kwestię jego celowości 

(tj. ukierunkowania na wartości), zastępując ją 

dość jednostronną wymianą poglądów na temat 

dogmatu nieustającego „wzrostu” (gospodarczego) 

i niczym nieograniczonego pędu do „zysku” 

i „cięcia kosztów”. Zamiast o państwach, 

społeczeństwach czy wspólnotach ludzkich zaczęto 

przede wszystkim mówić, pisać – a zatem 

myśleć i działać – w kategoriach „gospodarek” 

(np. new emerging economies) i przybierających 

postać quasi-ludzkich hipostaz mnożących się 

ustawicznie „rynków”. Podobnie, z dyskusji 

o nowym paradygmacie „gospodarki opartej na 

wiedzy”, zdominowanej przez metaforykę ryn- 

14 J. Kozłowski, op.cit.

kową, praktycznie znikły zagadnienia dotyczące 

sfery wartości czy moralności, a także w dużej 

mierze – wbrew oficjalnej retoryce – odniesienia 

do demokratycznej zasady równych szans czy 

nawet liberalnych swobód i wolności 15 . 

Nie chcemy tu rzecz jasna, podważać wielu 

poważnych zalet propagowania zasad rynkowych 

w życiu gospodarczym społeczeństw. 

Naszym celem jest jedynie zwrócenie uwagi 

na zubażające konsekwencje, do jakich może 

dochodzić w sytuacji długotrwałego monopolizowania 

koncepcji wszystkich sfer i aspektów 

życia ludzkiego przez pojedynczą metaforę, 

zwłaszcza gdy przekłada się ona na wymierne 

decyzje polityczne, które pociągają za sobą 

realne i długofalowe skutki dla społeczeństw 

i kultur we wszystkich ich wymiarach. Jednocześnie, 

niejako przy okazji, zwracamy uwagę 

na obecny paradoks polegający na tym, że perwersyjne 

efekty „monopolu metafory” na poziomie 

myślenia o rozwoju społeczeństw w ogóle 

nie są zauważane przez wyznawców „wolnej 

konkurencji” i „wolnego rynku” – zazwyczaj 

słusznie wrogo nastawionych do pojawiania się 

monopoli w gospodarce czy sferze politycznej. 

Inaczej mówiąc, naszym celem tutaj jest zwrócenie 

uwagi na potrzebę podniesienia problemu 

obecnego ubóstwa metafor i „zakleszczenia 

się” generowanych przez nie opcji myślenia 

o rozwoju społeczeństw zarówno w dyskursie 

publicznym, jak naukowym i politycznym. 

Uważamy, że niedostatek lub, jak obecnie, monopolizacja 

myślenia metaforycznego, są jednymi 

z ważniejszych czynników blokujących 

możliwość wyartykułowania nowych projektów 

politycznych, których potrzeba wydaje się 

jasna w trwającej właśnie epoce przełomu 16 . 

Podniesienie problemu, jakim jest ubóstwo 

i szkodliwa monopolizacja metaforycznego 

wymiaru myślenia o przyszłości, po pierwsze 

wynika ze wspomnianego już zarówno in- 

15 Por. Spotkania z utopią w XX i XXI w., red. P. Żuk, 

Oficyna Naukowa, Warszawa 2008; Zniewolony umysł.., 

op.cit. 


tuicyjnego, jak i znajdującego potwierdzenie 

w tradycji filozoficznej i naukowej przekonania 

o immanentnym związku między zdolnością 

do tworzenia nowych metafor a tworzeniem 

nowych pojęć i koncepcji nie tylko naukowych, 

ale również politycznych i społecznych, nie 

wspominając o kulturowych i artystycznych 17 . 

Przypomnienie czy uświadomienie tej zależności 

wydaje się szczególnie potrzebne w kręgach 

obecnych elit politycznych, które, jak się wydaje, 

w dużej mierze utraciły zdolność wykuwania 

nowych metafor, zadowalając się często 

minimalistycznym, technokratycznym i proceduralnym 

podejściem do polityki. (Dotyczy to 

zresztą również zawężająco „pragmatyzujących 

się” postaw elit intelektualnych i religĳnych 

oraz poglądów szerszych kręgów społecznych.) 

Tymczasem: „...źródło dobrej polityki to nie tylko 

owoc drobiazgowej analizy danych, właściwych 

ram ich interpretacji, intuicji politycznej, 

cierpliwego negocjowania oraz dobrego marketingu 

– to także efekt wizji, a wizja jest syntezą 

każdego czynnika dokonaną na podstawie trafnie 

dobranej metafory. (...) Wbrew przekonaniu 

polityków i urzędników, polityka to nie tyle rozwiązywanie 

problemów, co ich stawianie, to nie 

tyle dobór instrumentów do realizacji pewnych 

celów, co dobór ram, w jakich definiuje się te 

cele. Gdy politycy i urzędnicy zaczynają od instrumentów, 

nie znaczy to, że są wolni od wpływu 

metafor. Świadczy to tylko, że nie uświadamiają 

sobie tego wpływu.” 18 

Po drugie, zwrócenie uwagi na znaczenie 

metafor jako ram myślenia o rzeczywistości 

społecznej wynika również z dobrze ugruntowanego 

poglądu, że wprowadzenie do dyskursu 

publicznego i popularnego trafnej metafory 

może stać się początkiem twórczych rozwinięć 

ogólnego potencjału tej metafory w postaci bar- 

17 Por. M.H. Jakobsen, S. Marshman, Bauman’s 

Metaphors: The Poetic Imagination in Sociology, „Current 

Sociology” 2008, No 56; J. Kozłowski, op.cit.; G. Lakoff, 

M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa1988; 

J. Bronowski, Potęga wyobraźni, Państwowy Instytut Wydawniczy, 


18 J. Kozłowski, op.cit. 


167 

Część IV 



Część IV 



dziej skonkretyzowanych ideologii, doktryn, 

programów działania, czy postulatów i haseł mibilizujących 

opinię publiczną 19 . Po trzecie, niezbędność 

metafory jako podstawowego nośnika 

nowych znaczeń i reprezentacji zbiorowych potwierdzają 

badania historycznej i współczesnej 

dynamiki powstawania ruchów i organizacji 

społecznych, zwłaszcza tych przekształcających 

się w siłę zdolną do całościowego przeobrażania 

istniejących stosunków politycznych, ekonomicznych 

i społecznych 20 . Po czwarte, wagę metafory 

w myśleniu o przyszłości społeczeństw 

dobrze uwidocznia sama „klasyczna” metodologia 

tworzenia strategii rozwoju, zwłaszcza w jej 

wydaniu francuskim z ubiegłego wieku – gdzie 

ważnym punktem wyjścia jest będąca krótkim 

rozwinięciem wiodącej metafory „misja” aktora 

formułującego strategię. Podobnie rzecz wygląda 

w metodologii i praktyce tworzenia scenariuszy 

przyszłości, których treści są animowane 

przez opisujące je właśnie w sposób metaforyczny 

nazwy–tytuły scenariuszy 21 . 

W tym kontekście, w dalszej części tego 

artykułu, sygnalizujemy potrzebę głębszego 

przemyślenia słabości wymiaru metaforycznego 

w praktyce polskiej myśli strategicznej. Bez 

względu na krytyczny stosunek do założeń 

i dziedzictwa neoliberalizmu, a także wskazane 

w innym miejscu zastrzeżenia dotyczące 

koncepcji gospodarki opartej na wiedzy 22 , nie 

ulega, dla nas, wątpliwości, że szanse przetrwania 

i utrzymania zadowalających standardów 

życia społecznego w nowej konfiguracji glo- 

19 Por. M.H. Jakobsen, S. Marshman, op.cit.; J. Kozłowski, 

op.cit.; Metafory polityki, red. B. Kaczmarek, 

Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001. 

20 Por. Ch. Tilly, Social Movements. 1768–2004, Paradigm 

Publishers, Boulder Co. 2004; D. della Porta, 

M. Diani, op.cit. 

21 Por. np. P. Drewe, What future for the Nation State 

or What Nation State for the Future, w: Futurology – The challenges 

of the XXI century, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, 

Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis University, 

Nowy Sącz 2008; J. Attali, op.cit. 

22 Zob. Rozwój regionalny – polityka regionalna – studia 

regionalne, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2011 

(w przygotowaniu). 

168 

balnej zależą (podobnie zresztą jak we wszystkich 

poprzednich okresach historycznych) od 

zdolności poszczególnych społeczeństw, ich 

kultur i gospodarek oraz aparatów politycznych 

i naukowych do tworzenia i propagowania nowych 

(innowacyjnych) form i treści wiedzy. Nie 

inaczej jest w przypadku naszego kraju. Jednak 

bez wyzwolenia twórczej wyobraźni, której 

świadectwem jest, między innymi, pojawianie 

się i krążenie w przestrzeni publicznej nowych 

wiodących metafor ucieleśniających cele i wartości 

rozwoju społecznego, trudno uzasadnić 

nadzieję choćby na proponowany „skok cywilizacyjny” 

Polski w XXI wieku 23 . 

Poniższym refleksjom, zawierającym się 

w ramach metaforycznego pytania Quo vadis 

Polonia?, przyświecają dwa cele operacyjne. 

Pierwszym jest zachęcenie kół naukowych i eksperckich 

do podjęcia prac nad sformułowaniem 

szerzej zakrojonego, interdyscyplinarnego programu 

badań nad scenariuszami przyszłości 

Polski, który zdołałby przezwyciężyć dość typowe 

dla dotychczasowej praktyki koncentrowanie 

się na opracowywaniu wąsko wyspecjalizowanych, 

cząstkowych i często nadmiernie 

technokratycznych ekspertyz trudnych nie tylko 

do zakomunikowania społeczeństwu, ale nawet 

nieraz do pogodzenia ze sobą nawzajem na 

gruncie koniecznej, całościowej syntezy – przy 

ponownym podkreśleniu wagi, jaką metafory 

(i odniesienia do wartości) odgrywają w myśleniu 

o rzeczywistości społecznej i tworzeniu wiedzy 

24 . Drugim celem jest zaapelowanie do polskich 

elit, zwłaszcza politycznych, o rzeczywiste 

zaangażowanie się w myślenie o przyszłości 

polskiego społeczeństwa i państwa oraz podjęcie 

autentycznej debaty nad przyszłością Polski 

– nie tylko odbywanej w zaciszu gabinetów 

23 Por. Polska 2030…, op.cit.; A. Kukliński, Program 

„Przyszłość Regionów” w XXI wieku. Doświadczenia i perspektywy, 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 

2009; A. Kukliński, Od gospodarki opartej na wiedzy do 

gospodarki opartej na mądrości, Warszawa 2010. 

24 Por. J. Mucha, Uspołeczniona racjonalność technologiczna. 

Naukowcy z AGH wobec cywilizacyjnych wyzwań 

i zagrożeń współczesności, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 

2009.

z wybranymi ekspertami czy podczas konferencji 

naukowych otwartych dla nieco szerszego 

grona uczestników. Chodzi o myślenie praktykowane 

w szerszej przestrzeni publicznej oraz 

o debatę wzbogaconą o impulsy o charakterze 

metaforycznym, zdolną rozpalić wyobraźnię 

społeczną i uruchamić energię społeczeństwa. 

Nie mamy przy tym wątpliwości, że jednym 

z warunków powodzenia działań, o które apelujemy, 

włącznie ze skutecznym wprowadzeniem 

do dyskursu publicznego wyników prac naukowych 

i badawczych oraz nowych politycznych 

metafor, jest uzdrowienie sytuacji w środkach 

masowego przekazu, które stały się przecież 

dla przeważającej większości ludzi głównym 

kanałem dystrybuowania i wytwarzania wiedzy 

o świecie, włącznie ze światem lokalnym. 

Media publiczne w demokratycznym państwie 

powinny przede wszystkim realizować publicznie 

użyteczne funkcje informacyjne, edukacyjne, 

pedagogiczne i deliberacyjne. Formatowana 

przez rynek rozrywka i wszechobecny, podszyty 

manipulacją marketing, czy reklama nie są 

w stanie zastąpić funkcji krystalizowania się poinformowanej 

opinii publicznej, wprowadzania 

do obiegu metafor generujących projekty przebudowy 

społecznej i ich ścierania się ze sobą 

w debacie ukierunkowanej na dobro wspólne 25 . 

2. Quo vadis Polonia? 

Każde społeczeństwo ma swój własny sposób 

oglądania triady przeszłość – teraźniejszość 

– przyszłość. Są społeczeństwa, w których dominuje 

myślenie przyszłościowe. Przykładem 

takich społeczeństw okazała się w XX wieku 

Finlandia. Są też społeczeństwa zdominowane 

25 O funkcjonalnej słabości platform i mechanizmów 

debaty publicznej w naszym kraju świadczy 

choćby obecna debata nad OFE – tocząca się na łamach 

„Gazety Wyborczej” i na forach internetowych żywa 

dyskusja, często zawierająca ważne treści merytoryczne, 

nie jest dostępna w swej istocie szerszej opinii publicznej, 

czego dowodzą sondaże ogólnopolskie wskazujące 

na brak zrozumienia przedmiotu tej debaty przez 

ogół społeczeństwa. 

przez myślenie historyczne, które, jak się dotychczas 

wydaje, bardziej odpowiada duchowi 

kultury polskiej. W rozwĳaniu dyskusji nad metaforycznym 

pytaniem Polonia quo vadis? chodzi 

między innymi o znalezienie odpowiedzi na 

pytanie, jak wyjść poza ograniczenia paradygmatu 

myślenia historycznego i rozwinąć w Polsce 

kulturę myślenia przyszłościowego. 

Niestety, w chwili obecnej, zmiażdżonej 

zgiełkiem rzeczywistych i pozornych problemów 

przeszłości i dnia dzisiejszego, często nie 

ma miejsca dla refleksji długookresowej nad 

kierunkiem i uwarunkowaniami rozwoju Polski. 

Tymczasem to właśnie dziś, jak wskazywaliśmy 

wyżej, wykuwają się zręby nowego ładu 

globalnego i nowych form organizowania się 

jednostek i społeczeństw. Nie biorąc aktywnego 

udziału w tych procesach, nie antycypując 

ich i nie przygotowując własnych scenariuszy 

działań, mogących zmobilizować endogeniczne 

zasoby społeczne na rzecz wspólnego dobra, istnieje 

zagrożenie, że Polska sama releguje się na 

margines nowego ładu, tracąc niedawno odzyskany 

potencjał swej niezależnej podmiotowości 

politycznej i społecznej 26 . 

Jednak Polska nie jest, rzecz jasna, „kryształowym 

pałacem” 27 , w którym panują temperatury 

niezależne od europejskiego i globalnego 

otoczenia. W takim kontekście, obok czynników 

endogenicznych, trzeba myśleć o egzogenicznych 

uwarunkowaniach odpowiedzi na pytanie 

Polonia quo vadis? Pierwszym kręgiem uwarunkowań 

egzogenicznych jest Unia Europejska. 

Silna Unia będzie elementem nowego globalnego 

centrum, które ukształtuje się w XXI wieku. 

Słaba Unia będzie zmarginalizowanym elementem 

nowej globalnej peryferii. Z kolei siła i słabość 

Unii zależna będzie również od stanowiska 

zajmowanego w tej kwestii przez Polskę – co 

w paradoksalny sposób znów łączy uwarunkowania 

wewnętrzne z zewnętrznymi. Jeżeli 

26 A. Kukliński, Program „Przyszłość Regionów”…, 

op.cit., s. 4–5. 

27 Por. P. Sloterdĳk, Czy Polacy odnajdą szczęście, 

Dziennik Europa, Warszawa 2008. 


169 

Część IV 



Część IV 



Unia XXI wieku nie przemówi jednym głosem, 

przestanie być podmiotem globalnej gry; może 

to jednocześnie oznaczać dalszą marginalizację 

Polski. 

Drugim kręgiem uwarunkowań egzogenicznych 

pytania Polonia quo vadis? są wspomniane 

już na wstępie uwarunkowania globalne. 

Jesteśmy świadkami jednej z najgłębszych 

transformacji w dziejach świata. Upada porządek 

globalny, ukształtowany w zasadniczych 

zrębach po II wojnie światowej, którego logika 

została znacząco przekształcona w latach 80 i 90 

XX wieku. Upada w znacznej mierze na skutek 

nieprzewidzianych bądź wymykających się kontroli 

tradycyjnych aktorów politycznych konsekwencji 

tychże przekształceń. Bardzo mgliście 

rysują się kontury nowego porządku globalnego, 

który, przy braku innowacyjnych rozwiązań 

politycznych i społecznych, może równie łatwo 

przekształcić się w globalny chaos 28 . 

W obliczu tych dwóch kręgów uwarunkowań, 

zarysowuje się wyraźna asymetria: silnemu 

oddziaływaniu sceny globalnej na scenę 

polską nie odpowiada siła oddziaływania Polski 

na scenę globalną. Tak wygląda sytuacja 

w kategoriach oddziaływania bezpośredniego. 

W kategoriach oddziaływania pośredniego, tj. 

poprzez siłę (bądź słabość) Unii Europejskiej, 

globalna rola Polski może rysować się w zupełnie 

innych kategoriach – pod warunkiem, że 

nasz kraj będzie dysponował śmiałą, ale zarazem 

możliwą do realizacji w tych warunkach, 

wizją strategicznego rozwoju, a także wolą jej 

wdrażania i wiedzą, jak tego dokonać 29 . To jest 

rzeczywiste wyzwanie stojące przed Polską już 

teraz. Najbliższym sprawdzianem gotowości 

podjęcia tego wyzwania będzie prezydencja 

polska w Unii Europejskiej w 2011 r. 

W związku z tym trzeba nieustannie podejmować 

trud przekonywania polskich elit politycznych, 

gospodarczych i naukowych, jak rów- 

170 


29 Por. Futurology – The challenges of the XXI century, 

red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu-National 

Louis University, Nowy Sącz 2008, s. 5–6. 

nież szerokich kręgów polskiego społeczeństwa, 

że sztuka i umiejętność myślenia długookresowego 

i odwaga zadawania pytań wymagających 

wykuwania nowych wiodących metafor 

mają kluczowe znaczenie także dla procesów 

podejmowania decyzji hinc et nunc. Dlatego też 

pojawia się tu teza, że polskie nauki społeczne, 

a zwłaszcza ekonomia, socjologia i politologia, 

powinny poważnie potraktować pytanie: Polonia 

quo vadis? Nie można bez końca gubić się 

w gąszczu pytań szczegółowych. Trzeba wreszcie 

zapytać frontalnie: „Dokąd idziesz Polsko?” 

Jest to pytanie metaforyczne i holistyczne tj. takie 

pytanie, które „chwyta” istotne cechy struktury 

i dynamiki danego obiektu studiów. Tym 

obiektem studiów jest Polska. Quo vadis? jest 

pytaniem dynamicznym: „dokąd idziesz” to 

pytanie interpretujące trajektorię myślenia na 

osi przeszłość – teraźniejszość – przyszłość. Jest 

to wreszcie pytanie teleologiczne, pytanie o cel 

drogi, w którego kontekście warto przywołać 

ostrzeżenie rzymskiego filozofa Seneki: Ignoranti 

quem portus petat nullus ventus suus est 30 . 

Udzielanie odpowiedzi na tego rodzaju 

frontalne, metaforyczne i holistyczne pytania 

wymaga zaangażowania się w myślenie o przyszłości, 

które w gruncie rzeczy obejmuje trzy 

typy procesów: 

• kształtowanie przyszłości, która jest możliwa, 

• przewidywanie przyszłości, która jest prawdopodobna, 

• pragnienie przyszłości, która jest pożądana. 

Inaczej mówiąc, ważnym elementem 

myślenia futurologicznego są interakcje między 

tym, co możliwe, tym, co prawdopodobne i tym, 

co pożądane 31 . Jest jasne, że tym, co może efektywnie 

spajać te trzy typy procesów i zapewniać 

ich wzajemną komplementarność, jest ich genetyczne 

pokrewieństwo z jakąś nadrzędną, 

wiodącą metaforą będącą źródłem wspólnych 

kategorii, w jakich postrzega się rzeczywistość 32 . 

30 Z łac. temu, kto nie wie do jakiego portu zmierza, 

żaden wiatr nie sprzyja. 

31 Por. P. Drewe, op.cit. 

32 Por. J. Kozłowski, op.cit.

3. Dotychczasowe 

doświadczenia inijatywy 

Quo vadis Polonia 

Mimo pewnej dozy pesymizmu, warto wspomnieć 

o dotychczasowych doświadczeniach 

inicjatywy Quo vadis Polonia. Pytanie Polonia quo 

vadis zostało podjęte m.in. przez afiliowany przy 

Ministerstwie Rozwoju Regionalnego Program 

Przyszłość Regionów (Regio Futures) w roku 

2009, kiedy to A. Kukliński z inicjatywy Ministerstwa 

przygotował studium pt. Rola projektu 

Polonia quo vadis w rozwoju Programu Regio Futures. 

Opracowanie to było próbą naszkicowania 

problematyki i metodologii programu prac studyjnych, 

które podejmą realizację projektu Polonia 

quo vadis ze szczególnym naciskiem na poziom 

regionalny. Program ten częściowo został 

zrealizowany, czego rezultatem jest tom 4 Serii 

REDEFO, opublikowany przez Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego w 2009 r. 33 W tomie tym 

testuje się koncepcję Quo vadis nie tylko w kontekście 

doświadczeń Polski, lecz także Słowenii, 

Flandrii, Finlandii, Uralu i Piemontu. Wydaje 

się, że ten nurt studiów porównawczych powinien 

być kontynuowany. 

Z zadowoleniem można również odnotować, 

że w latach 2008–2010 pojawiło się w Polsce 

kilka nowych ośrodków dedykowanych myśli 

strategicznej, które w pewnym stopniu podjęły 

i rozwinęły inicjatywę Polonia quo vadis. Trzeba tu 

wymienić przede wszystkim Trzy Konferencje 

Krakowskie z lat 2008–2009–2010. Pokłosiem tych 

konferencji są zbiory interesujących opracowań 

podejmujących różnorodną problematykę w ramach 

wzajemnie powiązanych trajektorii Mundus 

quo vadis, Europa quo vadis, Polonia quo vadis 34 . 

Z kolei w Warszawie, w roku akademickim 

2009–2010 rozwinęło działalność Forum Myśłi 

33 Zob. Regions in the Perspective… op.cit. 

34 Zob. np. Polonia quo vadis? red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, J. Woźniak, Małopolski Urząd Marszałkowski, 

Kraków 2010. 

Strategicznej zorganizowane przez Polskie Towarzystwo 

Ekonomiczne i Polskie Towarzystwo 

Wspólpracy z Klubem Rzymskim. Działalność 

tego Forum będzie kontynuowana w roku akademickim 

2010–2011. Przedłużeniem dzialalności 

Forum są publikacje ukazujące się pod jego egidą 35 . 

Last but not least trzeba wspomnieć o dwóch 

inicjatywach ośrodka dolnośląskiego. Chodzi 

o coroczne konferencje w Krzyżowej, które popularyzują 

problematykę Polonia quo vadis w szerokich 

kręgach społecznych, samorządowych, 

akademickich i biznesowych. Na uwagę zasługuje 

również dolnośląska konferencja międzynarodowa 

– „Europa quo vadis”, która odbyła się 

10–13 czerwca 2010 r. we Wrocławiu 36 . 

Z zadowoleniem można 

również odnotować, że w 

latach 2008–2010 pojawiło 

się w Polsce kilka nowych 

ośrodków dedykowanych 

myśli strategicznej, które 

w pewnym stopniu podjęły 

i rozwinęły inicjatywę 

Polonia quo vadis 

Te przykłady pokazują, że koncepcja Quo vadis 

może stać się przedmiotem szerszego zainteresowania 

w kręgach myśli naukowej, samorządowej 

i społecznej. Ponadto, istniejący dorobek 

konferencyjno-publikacyjny pozwala również 

podjąć próbę sformułowania trzech kluczowych 

pytań dookreślających zakres problematyki objętej 

ramami metaforycznego pytania Quo vadis. 

Te pytania w odniesieniu do sytuacji Polski 

mogą brzmieć następująco: 

I. Jak kształtować myśl strategiczną polskich 

elit politycznych i polskiego społeczeństwa 

in toto? 

35 Por. Biuletyn PTE, nr 1(45); Biluetyn PTE, nr 3(47). 

36 Zob. Polonia Quo Vadis?Lower Silesian Conference, 

red. Kukliński, Muszyński, Roman, Waszkiewicz, Marshal’s 

Office of Lower Silesia, Lower Silesian Foundation 

for Regional Development, Wrocław 2010. 


171 

Część IV 



Część IV 



172 

Pytanie: Polsko, dokąd idziesz? jest wielkim, 

holistycznym wyzwaniem dla naszej wiedzy 

i wyobraźni, w sytuacji, gdy myślenie futurologczne 

stanowi jedynie marginalny wycinek 

refleksji historycznej. Ukształtowanie kultury 

myślenia strategicznego polskiego społeczeństwa 

i jego elit jest poważnym wyzwaniem naszych 

czasów. 

II. Jak ocenić Wielką Transformację Polski 

w latach 1990–2010? 

Polskie społeczeństwo powinno dysponować 

wiedzą, wolą i umiejętnością dokonania oceny 

wielkiej transformacji Polski, która zrealizowała 

się w czasie ostatniego dwudziestolecia. Trzeba 

widzieć sukcesy i blaski tej transformacji: odzyskaną 

niezależność, przedsiębiorczy geniusz 

polskiego społeczeństwa, polskiej gospodarki, 

nauki, kultury i państwa w zakresie adaptowania 

się do nowych warunków tworzonych przez 

globalną gospodarkę rynkową i europejską demokrację 

parlamentarną. Trzeba widzieć sukces 

geopolityczny Polski w uzyskaniu pełnego 

członkostwa w Unii Europejskiej i w NATO. 

Jednak długa lista nawet największych 

sukcesów nie może eliminować z pola naszego 

widzenia bilansu słabości i niewykorzystanych 

szans tej unikalnej sytuacji historycznej. Tymczasem 

można w tym kontekście wymienić 

choćby tylko 3 problemy: 1) imitacyjny a nie 

innowacyjny charakter polskiej transformacji; 

2) niedostatek wielkiej myśli strategicznej 

i prorozwojowej, m.in. w zakresie treści i sposobu 

przeprowadzenia procesów prywatyzacji; 

3) brak decydującego sukcesu w zakresie tworzenia 

w Polsce nowoczesnego społeczeństwa 

informacyjnego oraz przyszłościowej gospodarki 

opartej na wiedzy. 

III. Czy możliwy jest skok cywilizacyjny Polski 

w latach 2010–2030? 

W optymistycznej interpretacji historii Polski 

XXI wieku to dwudziestolecie będzie przełomowe; 

dokona się w jego trakcie skok cywilizacyjny 

naszego kraju. Polska wejdzie do grona wysoko 

rozwiniętych, kreatywnych społeczeństw, 

w których będą rozwĳały się zaawansowane 

formy społeczeństwa informacyjnego i autentycznej 

gospodarki opartej na wiedzy. Polska 

przełamie tysiącletnią tradycję funkcjonowania 

na pozycji kraju będącego częścią Europy peryferyjnej, 

stając się widocznym elementem europejskiego 

centrum. 

Ten skok cywilizacyjny może być tylko osiągnięciem 

społeczeństwa dynamicznego i innowacyjnego, 

które będzie wyłaniało władze 

publiczne obdarzone wolą i zdolnością długookresowego 

myślenia strategicznego, promujące 

politykę prorozwojową oraz efektywnie lokujące 

Polskę w wyższych przedziałach rankingów 

europejskich i globalnych. To nie jest wizja utopĳna. 

To jest wizja, która została skutecznie zrealizowana 

przez Finlandię w latach 1990–2010. 

Próbę uzasadnienia optymistycznej wizji 

rozwoju Polski znajdujemy na kartach już 

wspominanego rządowego raportu Polska 2030 

– Wyzwania Rozwojowe 37 . Nie może to jednak być 

optymizm bezkrytyczny. Studium Polska 2030 

zawiera analizę 10 wyzwań rozwojowych. Wynika 

z niego, że bez sprostania tym wyzwaniom 

nie stworzymy pomyślnej przyszłości Polski. 

Z uwagi na rangę tego studium, warto wymienić 

wskazane w nim 10 wyzwań rozwojowych 

i zachęcić do ich wnikliwego przemyślenia, 

włącznie z proponowanymi sposobami radzenia 

sobie z tymi wyzwaniami: 

• Wyzwanie 1: Wzrost i konkurencyjność 

• Wyzwanie 2: Sytuacja Demograficzna 

• Wyzwanie 3: Wysoka aktywność zawodowa 

oraz adaptacyjność zasobów pracy 

• Wyzwanie 4: Odpowiedni potencjał infrastruktury 

• Wyzwanie 5: Bezpieczeństwo energetyczno-klimatyczne 

• Wyzwanie 6: Gospodarka oparta na wiedzy 

i rozwój kapitału intelektualnego 

• Wyzwanie 7: Solidarność i spójność regionalna 

• Wyzwanie 8: Poprawa spójności społecznej 

• Wyzwanie 9: Sprawne państwo 

• Wyzwanie 10: Wzrost kapitału społecznego 

Polski 

37 Polska 2030…, op.cit.

Polska przełamie 

tysiącletnią tr adycję 

funkcjonowania na pozycji 

kraju będącego częścią 

Europy peryferyjnej, stając 

się widocznym elementem 

europejskiego centrum 

elit, intelektualnych i politycznych. Jednym ze 

wskaźników tej kondycji jest bez wątpienia 

zdolność (lub jej brak) wykuwania nowych metafor 

ogniskujących myślenie o celach i kierunkach 

rozwoju państwa i społeczeństwa, które 

ułatwiają zmobilizowanie poparcia społecznego 

dla realizacji tych celów. 

Podsumowanie 

Trzeba jednak również zastanowić się nad 

wyzwaniami wynikającymi z wizji pesymistycznej, 

tj. wizji, w której społeczeństwo polskie 

w nurcie dominującym będzie społeczeństwem 

stagnacyjnym, nieskłaniającym się ku innowacyjnemu 

myśleniu i twórczemu działaniu. Warto 

w tym kontekście przytoczyć dwie niepokojące 

tezy Jadwigi Staniszkis, przedstawione 

podczas Drugiej Konferencji Krakowskiej: 

• Po pierwsze – „grozi nam, że osiądziemy na 

mieliźnie równowagi, na niższym poziomie 

budowanej rzeczywistości, jeszcze mniej 

nasyconej nowoczesną techniką i jeszcze 

mniej wykorzystującej intelektualny potencjał 

społeczny”; 

• Po drugie – „postkomunistyczne kraje muszą 

odnaleźć na nowo wewnętrzne sprężyny 

funkcjonowania. Inaczej grozi im trwały 

strukturalny regres”. 

A zatem skok cywilizacyjny Polski w latach 

2010–2030 nie jest automatycznym werdyktem 

wynikającym z przesądzonej realizacji zaakceptowanych 

już wizji optymistycznych. Skok cywilizacyjny 

może być udziałem dynamicznego 

i innowacyjnego społeczeństwa. Natomiast społeczeństwo 

stagnacyjne osiądzie na mieliźnie 

rozwoju na niższym poziomie i nie dokona skoku 

cywilizacyjnego. W tym drugim przypadku 

Polska może pozostać przez następne kilkaset 

lat fragmentem europejskiej peryferii. 

Los cywilizacyjnego skoku Polski pozostaje 

więc w rękach całego polskiego społeczeństwa, 

które może wybrać dynamiczną lub stagnacyjną 

ścieżkę rozwoju. Dokonanie tego wyboru zależy 

z kolei silnie od kondycji i postawy polskich 

W warunkach trwającej rekonfiguracji porządku 

globalnego i dekompozycji narodowych i lokalnych 

ładów społecznych, Polski nie stać na 

niemyślenie o jej własnej przyszłości. Nie stać jej 

tym bardziej, im bardziej polskie społeczeństwo 

i polskie państwo odczuwają ambicję, by dokonać 

„skoku cywilizacyjnego” przenoszącego 

Polskę z peryferii bliżej centrum dynamiki światowej, 

a przynajmniej europejskiej. Wybór tej 

opcji bądź opowiedzenie się za strategią mniej 

lub bardziej zręcznej imitacji egzogenicznych 

trendów rozwojowych, podobnie jak określenie 

dróg realizacji każdej z tych opcji, jest kluczowym 

i naglącym problemem polskiej sceny naukowej, 

społecznej i politycznej XXI wieku. 

Ten problem powinien być przedmiotem interdyscyplinarnego 

programu studiów, przede 

wszystkim obejmujących dziedzinę ekonomii, 

socjologii i polityki. Jednak ten problem 

powinien również zająć prominentne miejsce 

w świadomości polskiego społeczeństwa, gdyż 

w ostatecznej instancji to właśnie ono musi 

sprostać wyzwaniom XXI wieku. Odpowiedzialność 

za zadanie dotarcia do świadomości 

społeczeństwa spoczywa głównie na elicie politycznej, 

dysponującej możliwościami tworzenia 

ram dla debaty publicznej i wzbogacania tej debaty 

nowymi, pobudzającymi do przyszłościowych 

rozwiązań metaforami pożądanego ładu 

społecznego. 

W tym kontekście należy stawiać pytania 

frontalne i holistyczne, mogące pobudzić procesy 

myślenia metaforycznego i pracę wyobraźni 

politycznej i społecznej. Takim pytaniem jest 

właśnie pytanie Polonia quo vadis. 


173 

Część IV 



Polskie Towarzystwo 

Współpracy 


w latach 2007−2011 

Doświadczenia i perspektywy 


ANEKS 

Wprowadzenie 

Opracowanie to jest próbą panoramicznego spojrzenia 

na doświadczenia Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim w okresie 

kadencji obecnego Zarządu Towarzystwa 

(od 14.11.2007 r. do 31.01.2011 r.). 

To jest główny nurt opracowania, które jednak 

obejmuje również niektóre wcześniejsze 

wydarzenia istotne dla interpretacji działalności 

Towarzystwa w latach 2007–2011. Przyjmujemy 

następującą sekwencję tematyczną opracowania: 

I. Misja Klubu Rzymskiego 

II. Misja Towarzystwa 

III. Udział Towarzystwa w dyskusji na temat 

Programu Klubu Rzymskiego. Nowe ścieżki 

rozwoju świata 

IV. Współpraca Towarzystwa z European Support 

Centre of the Club of Rome w Wiedniu 

V. Forum Myśli Strategicznej jako główne osiągnięcie 

Towarzystwa w latach 2007–2011 

VI. Propozycja zorganizowania w roku 2011 

Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej 

VII. Benefaktorzy Towarzystwa w latach 2007– 

–2011 

VIII. It was a long way 

I. Misja Klubu Rzymskiego 

Klub Rzymski publikując w roku 1972 Granice 

wzrostu 1 stał się ważnym elementem światowej 

opinii publicznej. Publikacja była wyzwaniem 

dla ówczesnej wiedzy konwencjonalnej 

i poprawności politycznej. Przedstawiała 

przemawiały charyzmatycznym językiem 

losów świata. Publikacja odniosła olbrzymi 

sukces w kategoriach publikacji konferencyjnej 

oraz kultury i nauki 2 . Klub Rzymski nie 

osiągnął jednak skali globalnego sukcesu politycznego 

w sensie skłonienia wielkich organizacji 

międzynarodowych do podjęcia real- 

1 D.L. Meadows et alia, The limits to growth, Universe 

Books, New York 1972. P. Krugman chyba nieświadomie 

wskrzesił język Granic wzrostu publikując opinię: The finite 

Word, IHT, December 28, 2010. 

2 Por. W. Świtalski, The Meaning and Nature of the 

Turning Point, w: Turning points in the transformation of the 

global scene, eds A. Kukliński, B. Skuza, The Polish Association 

for the Club of Rome, Warsaw 2006. Artykuł 

W. Świtalskiego ukazał się jako odrębna odbitka przygotowana 

i rozpowszechniona przez European Support 

Centre of the Club of Rome, Vienna 2007. 

174

nych decyzji, które mogły zmienić ekologiczne 

losy świata. 

Klub Rzymski w latach 1972–2010 utrzymał 

w znacznym stopniu swoją pozycję jako innowacyjnego 

ośrodka globalnej myśli strategicznej. 

Zwierciadłem tej myśli jest 40 Raportów 

Klubu Rzymskiego opublikowanych w latach 

1972–2010 3 . 

Nowy etap rozwoju Klubu Rzymskiego 

otwiera sformułowany w roku 2008 Program 

„New Path of World Development”. Program 

ten słusznie znalazł się w polu widzenia naszego 

Towarzystwa, gdyż zasługuje na zainteresowanie 

i trwałe poparcie, pomimo, że nie potrafił 

przemówić językiem wielkiego charyzmatu. 

II. Misja Polskiego 

Towarzystwa Współpracy 


W moim przekonaniu Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem Rzymskim z pewnymi 

znamionami sukcesu realizuje potrójną misję: 

Primo, misję interpretacji oraz dyfuzji ideologii 

Klubu Rzymskiego oraz osiągnięć tego 

Klubu jako globalnego think tanku refleksji strategicznej. 

Secundo, misję promowania rozwoju polskiej 


Tertio, misję udziału w sieciach europejskich 

i globalnych organizowanych przez Sekretariat 

Generalny Klubu Rzymskiego oraz przez 

Wiedeński Ośrodek Klubu Rzymskiego. 

W tym kontekście warto przypomnieć dwa 

ważne wydarzenia: 

1. Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim zorganizowało w roku 1988 

w Warszawie Pierwszy Kongres Krajowych 

Towarzystw Klubu Rzymskiego. Konferencja 

ta była wielkim sukcesem naszego 

3 Por. U. Meller, The Club of Rome AT the Millenium 

threshold, w: Globalization - Experiences and prospects, eds 

H. Bunz, A. Kukliński, F. Ebert Stiftung, Rewasz 2001. 

Towarzystwa jako jednego z pionierów 

promowania idei Krajowych Towarzystw 

Klubu Rzymskiego. Ta idea jest ważnym elementem 

obecnej, wielostronnej działalności 

Wiedeńskiego Ośrodka Klubu Rzymskiego. 

Klub Rzymski w latach 

1972–2010 utrzymał w 

znacznym stopniu swoją 

pozycję jako innowacyjnego 

ośrodka globalnej myśli 

strategicznej. Zwierciadłem 

tej myśli jest 40 R aportów 

Klubu Rzymskiego 

opublikowanych 

w latach 1972–2010 

2. Związek Banków Polskich Klub Polska 2015 

Plus 25 października 2007 r. zorganizował 

Jubileusz XX-lecia Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim. Jubileusz 

obejmował prezentacje oraz dyskusje nad 

referatem K. Rybińskiego pt. Węzły Gordyjskie 

XXI wieku 4 . 

III. Udział Towarzystwa 

w dyskusji na temat 

Programu Klubu 

Rzymskiego − Nowe 

ścieżki rozwoju świata 

W dniach 24–25 października 2008 r. Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego przy współpracy 

Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem 

Rzymskim zorganizowało w Warszawie ciekawą 

4 Por. P. Opala, K. Rybiński, Goridan Knots of the 21 st 

century, w: The Individuality of a Scholar and Advancement of 

Social Science, eds A. Gąsior-Niemiec, J. Niżnik, Rewasz, 

Pruszków 2008, Project financed by Scandia Życie Towarzystwo 

Ubezpieczeń SA. 

ANEKS 


175

Aneks 

ANEKS 

konferencję międzynarodową 5 . Pierwszy panel 

tej konferencji był poświęcony Programowi 

Klubu Rzymskiego: „New Path of World Development”. 

Przedmiotem panelu było inspirujące 

wystąpienie Sekretarza Generalnego Klubu 

Rzymskiego dr Martina Leesa. 

Pogłębioną interpretację tego Programu 

przyniosło spotkanie Forum Myśli Strategicznej 

z dnia 22 marca 2010 r. obejmujące referat 

Zdzisława Sadowskiego pt. Nowe ścieżki rozwoju 

świata – Program Klubu Rzymskiego 6 . 

W ten sposób Program Klubu Rzymskiego 

stał się elementem polskiej sceny naukowej 

i inspirującym wyzwaniem intelektualnym 

i pragmatycznym dla naszego Towarzystwa. 

Jestem przekonany, że wyzwanie to zostanie 

podjęte przez nowy Zarząd Towarzystwa wybrany 

w dniu 31.01.2011 r. 

IV. Wspópraca Towarzystwa 

z European Support Centre 

of the Club of Rome 

w Wiedniu 

Najważniejszym przejawem tej współpracy była 

Konferencja międzynarodowa zorganizowana 

w Wiedniu przez Wiedeński Ośrodek Polskiej 

Akademii Nauk, przez Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem Rzymskim oraz przez 

Wiedeński Ośrodek Klubu Rzymskiego – Konferencja 

„The Future of Europe Sustainable Development 

and Economic Growth?” odbyła się 

12–13 września 2007 r. W grudniu 2007 r. ukazał 

się ciekawy tom postkonferencyjny 7 . 

W kontekście kadencji lat 2007–2011 utrzymywaliśmy 

żywe i efektywne więzi współpracy 

z dr Thomasem Schauwerem, dyrektorem 

Ośrodka Klubu Rzymskiego. Potencjał tych 

kontaktów jest ogromny i nie został w pełni wykorzystany 

przez kadencję lat 2007–2011. 

Konferencja 

międzynarodowa 

zorganizowana w Wiedniu 

przez Wiedeński Ośrodek 

Polskiej Akademii Nauk, 

przez Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem 

Rzymskim oraz przez 

Wiedeński Ośrodek Klubu 

Rzymskiego – Konferencja 

„The Future of Europe 

Sustainable Development and 

Economic Growth?” odbyła 

się 12–13 września 2007 r. 

Jestem przekonany, że nowy Zarząd urzeczywistni 

wizje pełnego wmontowania Towarzystwa 

w sieciową strukturę narodowych towarzystw 

Klubu Rzymskiego. 

V. Forum Myśli Strategicznej 

jako główne osiągnięcie 

Towarzystwa 

w latach 2007−2011 

5 The future of Regions in the perspective of global change, 

eds P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Ministry of 

Regional Development, Warsaw 2008, s. 173. 

6 Z. Sadowski, Nowe ścieżki rozwoju świata. Program 

Klubu Rzymskiego, PTE Polskie Towarzystwo Współpracy 

z Klubem Rzymskim, Biuletyn, Forum Myśli Strategicznej. 

Doświadczenia i perspektywy, Wydanie specjalne, 

październik 2010, s. 9. 

7 The future of Europe, Sustainable development and Economic 

growth. Scientific centre of the Polish Academy of Sciences 

Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim oraz Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 

postanowiło podjąć wyzwanie naukowe 

i pragmatyczne przezwyciężenia negatywnych 

zjawisk tworzonych przez długotrwały deficyt 

in Vienna Austrian Chapter, eds A.J. Nadolny, T. Schauer, Polish 

Association. European Support Centre, Vienna 2007. 

176

myśli strategicznej w Polsce. To jest misja Forum 

Myśli Strategicznej funkcjonującego pod 

auspicjami Polskiego Towarzystwa Współpracy 

z Klubem Rzymskim oraz Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego. 

Lata 2008–2010 były polem skutecznej realizacji 

tej misji. Odbyło się 20 spotkań Forum starannie 

dokumentowanych ogólnie dostępnymi 

publikacjami, które docierają do szerokiego kręgu 

odbiorców przełamując konwencję dyskusji 

zamkniętych w wąskich gronach naukowych 

i politycznych. Te spotkania i publikacje wzbogacają 

zasoby polskiej myśli strategicznej. Warto 

z tego punktu widzenia spojrzeć na treść dwóch 

publikacji, które utrwalają i popularyzują dorobek 

Forum Myśli Strategicznej: 

1. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

przy udziale Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim, 

Forum myśli strategicznej. Doświadczenia i perspektywy, 

wydanie specjalne, październik 

2010. 

2. Forum Myśli Strategicznej na spotkanie z enigmą 

XXI wieku, Warszawa, luty 2011. 

(…) przezwyciężenie 

negatywnych zjawisk 

tworzonych przez 

długotrwały deficyt 

myśli strategicznej w 

Polsce – to jest misja 

Forum Myśli Strategicznej 

funkcjonującego pod 

auspicjami Polskiego 

Towarzystwa Współpracy 

z Klubem Rzymskim oraz 

Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego 

Treść 20 spotkań Forum oraz treść dwóch 

publikacji jest próbą interpretacji trajektorii 

tworzenia i rozwoju myśli strategicznej. 

Trajektoria przedmiotowa obejmuje refleksje 

strategiczne w układzie Mundus quo vadis? 

Europa quo vadis? Polonia quo vadis? W tym układzie 

posłużono się inspiracyjną metaforą węzłów 

gordyjskich. Ten układ nawiązuje również 

do trzech najnowszych publikacji, które ukazały 

się na scenie polskiej 8 . 

Trajektoria podmiotowa obejmuje interpretację 

myśli strategicznej takich podmiotów 

jak: Unia Europejska, OECD, Klub Rzymski, 

Kancelaria Premiera Rady Ministrów, Ministerstwo 

Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Małopolskie Obserwatorium 

Polityki Rozwoju. 

Myślenie strategiczne jest zawsze myśleniem 

podmiotowym. Ten nurt interpretacyjny 

jest dobrze reprezentowany w pracach Forum 

Myśli Strategicznej. Forum w moim przekonaniu 

stworzyło mocny przyczółek dla nowego 

zarządu Towarzystwa w zakresie promowania 

kultury myślenia strategicznego w Polsce. 

VI. Propozycja zorganizowania 

w roku 2011 Kongresu 

Polskiej Myśli Strategicznej 

W Publikacji Na spotkanie z Enigmą XXI wieku 

przedstawiono propozycje zorganizowania 

w roku 2011 Kongresu Polskiej Myśli Strategicznej 

jako wspólnej inicjatywy Polskiego Towarzystwa 

Ekonomicznego i Polskiego Towarzystwa 

Współpracy z Klubem Rzymskim. Być 

może jest to myśl utopĳna pozbawiona szans 

realizacji. Warto jednak rozpatrzyć tę propozycję 

jako próbę stworzenia przełomu w domenie 

kultury myśli strategicznej w Polsce. 


eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WBS-NLU, Nowy 

Sącz 2010. Por. również Polonia Quo Vadis?, red. A. Kukliński, 

K. Pawłowski, J. Woźniak, Małopolskie Obserwatorium 

Polityki Rozwoju, Kraków 2010; Europa Quo 

Vadis. Marshal’s Offi ce of Lower Silesia, eds A. Kukliński, 

J. Muszyński, G. Roman, J. Waszkiewicz, Lower Silesian 

Foundation for Regional Development, Wrocław 2010. 

ANEKS 


177

Aneks 

ANEKS 

VII. Benefaktorzy 

Towarzystwa 

w latach 2007−2011 

Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem 

Rzymskim, podobnie jako wiele Towarzystw 

tego typu, nie może istnieć tylko na podstawie 

opłat członkowskich, które niewątpliwie są 

wyjściowym elementem finansowania i rozwoju 

działalności Towarzystwa. 

Istnienie i rozwój Towarzystwa w latach 

2007–2011 było możliwe dzięki życzliwości gremium 

benefaktorów. 

Trzeba tu wymienić przede wszystkim Polskie 

Towarzystwo Ekonomiczne, które udostępniło 

swoje piękne sale dla spotkań Towarzystwa. 

PTE było również najważniejszym partnerem 

Towarzystwa w organizacji Forum Myśli Strategicznej. 

Wyrazy uznania należy skierować 

również do Uniwersytetu Warszawskiego, który 

w ramach bardzo małego czynszu stwarzał 

podstawy lokalowe funkcjonowania sekretariatu 

Towarzystwa. 

Istnienie i rozwój 

Towarzystwa w latach 

2007–2011 było możliwe 

dzięki życzliwości gremium 

benefaktorów: 

Polskie Towarzystwo 

Ekonomiczne 

Uniwersytetu 

Warszawskiego 

Skandia Życie, Insurance 

Consulting Services 

Wyższa Szkoła Ekonomi 

i Innowacji w Lublinie, 

Infacom – Wrocław, 

Enrico Pavoni 

– Fiat Polska, 

Krzysztof Rybiński 

Najważniejszym i kluczowym benefaktorem 

finansowym były instytucje reprezentowane 

przez Bogusława Skuzę (Skandia Życie, Insurance 

Consulting Services). 

Do grona sponsorów finansowych Towarzystwa 

należały następujące osoby i instytucje: 

1. Wyższa Szkoła Ekonomi i Innowacji w Lublinie, 

2. Infacom – Wrocław, 

3. Enrico Pavoni – Fiat Polska, 

4. Krzysztof Rybiński. 

Wszystkim benefaktorom chciałbym złożyć 

wyrazy podziękowania i wdzięczności. 

VIII. It was a long way − 

zamknięcie trzech 

kadencji sprawowania 

funkcji przewodniczącego 

Towarzystwa 

(20.05.1999 r.−31.01.2011 r.) 

Data 31.01.2011 r. zamyka długi, może zbyt 

długi okres sprawowania przeze mnie funkcji 

przewodniczącego Towarzystwa. Służyłem Towarzystwu 

według najlepszej wiedzy i sumienia. 

Dziękuję wielkiemu Gremium Przyjaciół 

i Współpracowników, którzy umożliwili 

mi sprawowanie tej funkcji. Mam nadzieję, 

że te trzy kadencje zostaną per saldo dobrze 

odnotowane w dziejach Towarzystwa. Zdaję 

sobie sprawę z moich licznych słabości w sprawowaniu 

funkcji przewodniczącego. Proszę 

o ocenę tych słabości w kontekście warunków 

miejsca i czasu. 

Moje opracowanie chciałbym zakończyć 

optymistycznym akcentem. Vivant sequentes. Całym 

sercem życzę Towarzystwu i jego nowemu 

Zarządowi (w następnej kadencji lat 2011–2015) 

osiągnięcia bardzo wielu sukcesów w procesie 

umacniania polskiej i globalnej tożsamości Towarzystwa 

jako ważnego ośrodka myśli strategicznej 

o przyszłości Polski, Europy i świata. 

178

Opinie wydawnicze 

dotyczące Biuletynu 

„(…) Przedstawiony do opinii zbiór tekstów z zakresu myśli strategicznej jest – z założenia 

– przeglądem niektórych ujęć i teorii oraz komentarzy do wybranych publikacji 

istotnych dla tej problematyki. Zważywszy na dotkliwy w Polsce niedostatek wysiłku 

intelektualnego w tej dziedzinie teksty te z pewnością mogą stać się zaczynem 

poważnej refleksji o strategicznych problemach Polski i świata. Oddają one spore 

zasoby niezbędnej wiedzy, ale pokazują także konieczność sięgania po wyobraźnię. 

Nie ulega wątpliwości, że przedstawiona do zaopiniowania praca zbiorowa zasługuje 

na publikację. (…)” 

z recenzji Józefa Niżnika 

Instytut Filozofii i Socjologii, Polska Akademia Nauk 

„(…) Przygotowanie do druku w dużym nakładzie Biuletynu specjalnego PTE pt.: 

„Polska myśl strategiczna. Na spotkanie z enigmą XXI wieku” uważam za bardzo 

uzasadnioną i udaną inicjatywę, szczególnie aktualną w momencie poprzedzającym 

objęcie przez Polskę prezydencji w Radzie Unii Europejskiej. Powinien on trafić i 

spotkać się z zainteresowaniem szerokiego grona odbiorców – zwłaszcza polityków, 

dziennikarzy, pracowników nauki studentów oraz działaczy społeczności lokalnych. 

(…)” 

z recenzji Juliusza Kotyńskiego 

Akademia Finansów w Warszawie 


179

Bibliografia 

Aghion B., Dawatripont M., Hoxby C., Mas-Calell A., Sapir A., Higher aspirations: An agenda for reforming. 

European Universities, Breugel Blue Print, Series, vol. 5, Brussels 2008. 

Akerlof G.A., Shiller R.J., Animal Spirits: How Human Psychology Drives the Economy, and Why It Matters 

for Global Capitalism, Princeton University Press, New Jersey 2009. 

Arthur W.B., Increasing Returns and Path Dependence in the Economy, Michigan University Press, Ann 

Arbor 1994. 

Attali J., Historia przyszłości, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2008. 

Attali J., Survivre aux crises, Fayard, Paris 2009. 

Bałtowski M., Gospodarka socjalistyczna w Polsce. Geneza, rozwój, upadek, WN PWN, Warszawa 2009. 

Bard A., Netokracja i konsumtariat, czyli nowy podział społeczny w epoce internetu, http://www.teberia.pl/ 

news.php?id=5250, 2006. 

Bard A., Söderqvist J., Netokracja: Nowa elita władzy i życie po kapitalizmie, Wydawnictwa Akademickie 


Bauman Z., Globalization: the Human Consequences, Polity, Cambridge1998. 

Beck U., Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, Scholar, Warszawa 2002. 

Beck U., Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Wydawnictwo Naukowe 

Scholar, Warszawa 2005. 

Bhagwati J., In Defense of Globalization, Oxford University Press, New York 2004. 

Bihr A., Nowomowa neoliberalna, Książka i Prasa, Warszawa 2008. 

Biuletyn PTE, wydanie specjalne, Warszawa, październik 2010. 

Biuletyn PTE, wydanie specjalne, Warszawa, kwiecień 2011. 

Bofinger P., Czeka nas epokowa zmiana, „Tygodnik Forum” 2008, nr 41. 

Bofinger P., Ist der Markt noch zu retten? Warum wir jetzt einen starken Staat brauchen, Econ Verlag, Düsseldorf 

2009. 

Bogle J., Dość. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu i życia, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 

2009. 

Bogle J.C., Enough. True Measures of Money, Business, and Life, Wiley, New York 2009. 

Bounfour A., Edvinsson L., Intellectual capital for communities, Butterworth Heinemann, 2005. 

Braudel F., Historia i trwanie, Czytelnik, Warszawa 1999. 

Bronowski J., Potęga wyobraźni, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1987. 

Bush V., As We May Think, „The Atlantic Monthly” 1945, No 176. 

180

Burzyński W., Polska Wschodnia: założenia konstrukcji i elementy banku danych strategicznych, w: Strategiczna 

problematyka rozwoju Polski Wschodniej, red. D. Błaszczuk, M. Stefański, Wyższa Szkoła 

Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Lublin 2010. 

Castells M., End of Millenium: The Information Age, vol. 1, 2, 3, Blackwell, Oxford U.K 2000. 

Castles S., Miller M., The Age of Migration, Palgrave, Macmillan, Basingstoke, Basingstoke 2009. 

Celińska-Janowicz D., Miszczuk A., Płoszaj A., Smetkowski M., Aktualne problemy demograficzne regionu 

Polski wschodniej, „Raporty i analizy EUROREG” 2010, nr 5. 

Chojnicki Z., Wiedza dla gospodarki w perspektywie OECD, w: A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy. 

Wyzwania dla Polski XXI wieku, KBW, 2001. 

Cochrane’s Response to Paul Krugman, in Economics, http://modeledbehavior.com/2009/09/11/john- 

-cochrane-responds-to-paul-krugman-full-text/ (2009, September 11 th ). 

Creative Environments: Issues of Creativity Support for the Knowledge Civilization Age, eds A.P. Wierzbicki, 

Y. Nakamori, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 2007. 

Czapiński J., Kapitał do pomnożenia, Seminarium „Kapitał społeczny w rozwoju regionalnym” zorganizowane 

przez Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, „Tygodnik Powszechny” 

2009, nr 50. 

Czym jest a czym nie jest „społeczna gospodarka rynkowa“. Meandry interpretacyjne. Rozmowa E. Mączyńskiej 

i P. Pysza z dr Horstem Friedrichem Wünsche – dyrektorem zarządzającym Fundacji im. Ludwiga Erharda, 

„Nowe Życie Gospodarcze” 2007, nr 5. 

Dahlman C.J., Routi J., Anttila P.Y., Finland as a knowledge Economy. Elements of success and lessons learned, 

Report of the World Bank, Washington DC 2006. 

Davies N., Europe, Oxford University Press, Oxford 1996. 

Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Znak, Kraków 1998. 

Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce, Ernst&Young, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, 

listopad 2009. 

Domański B., Historia i przyszłość europejskich regionów – w poszukiwaniu nowych podejść, w: Problematyka 

przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, red. P. Jakubowska, A. Kuklinski, 

P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. 

Domański B., Miejsce Małopolski na mapie ekonomicznej Europy XXI wieku, w: Przyszłość Europy – Wyzwania 

globalne – Wybory strategiczne, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Rewasz, Nowy Sącz 2007. 

Domański B., Guzik R., Gwosdz K., Micek G., Rozwój i struktura regionu w perspektywie długiego trwania 

– przypadek Małopolski, w: Polonia quo vadis? red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, 

Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2010. 

Drewe P., Quo vadis European Union. Uncertainties ask for scenarios, w: Turning points in the transformation 

of the global scene, eds A. Kukliński B. Skuza, The Polish Association for the Club of Rome, 

Warsaw 2006. 

Drewe P., What future for the Nation State or What Nation State for the Future, w: Futurology – The challenges 

of the XXI century, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Wyższa Szkoła Biznesu-National Louis 

University, Nowy Sącz 2008. 

Durand G., L’imaginaire Essai sur les scienes et la philosophie de l’image, Hatier, Paris 1994. 

Ekonomia niepewności. Z Romanem Frydmanem o tym, dlaczego ekonomiści wciąż się mylą, rozmawia J. Żakowski, 

„Polityka”, 8.03. 2008, nr 10(2644), wyd. 14, Niezbędnik Inteligenta. 

Endogenous factors in development of the Eastern Poland, red. M. Stefański, Innovatio Press Wydawnictwo 

Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010. 

Enn J.C., Gordon T.J., State of the Future, American Council for UNU, Washington, D.C. 2005. 

Erhard L., Wohlstand für Alle, Econ Verlag, Duesseldorf 1957. 


181

Europa Quo Vadis. Lower Silesia Conference. Marshal’s Office of Lower Silesia, eds A. Kukliński, J. Muszyński, 

G. Roman, J. Waszkiewicz, Lower Silesian Foundation for Regional Development, 

Wrocław 2010. 

European Commission, Third European Report on science and technology indicators, Brussels 2003. 

Europejskie wyzwania dla Polski i jej regionów, red. A. Tucholska, EUROREG, Ministerstwo Rozwoju 


Failures at the top, “The Economist” 2007, May 3 rd . 

Eastern Europe’s economic woes. Down In the dumps. The ex-communism economies have not collapsed, but 

finding new ways to catch up with the West may be hard, “The Economist”, November 7 2009. 

Ferry M., Rozwój polityki regionalnej w Polsce 2008–2009, Fragment opracowania EoRPA 09/3m, w: Rozwój 

regionalny w Europie. Polityka regionalna w kontekście kryzysu i nowych wyzwań, Raport EoRPA 

3/2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010. 

Foresight regionalny i technologiczny. Pierwsze doświadczenia polskich regionów, red. A. Klasik, T. Markowski, 

Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa 2010. 

Frydman R., Goldberg M.D., Imperfect Knowledge Economics: Exchange Rates and Risk, Princeton University 

Press, New Jersey 2007. 

Futurology. The challenges of the XXI century, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WSB-NLU, Nowy Sącz 

2008. 

Gaczek W.M., Gospodarka oparta na wiedzy w regionach europejskich, Studia KPZK PAN, Warszawa 2009. 

Galar R., Konflikt naszych czasów: Homo oeconomicus versus Homo sapiens, t. 3, Konferencji Polonia Quo 

Vadis?, Kraków 2010. 

Galar R., Regiony dla przyszłych pokoleń, w: Polska wobec wyzwań cywilizacji, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, 

J. Woźniak, Kraków 2009. 

Galbraith J.K., Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, PWE, Warszawa 1992. 

Galbraith J.K., Gospodarka niewinnego oszustwa. Prawda naszych czasów, MT Biznes, Warszawa 2005. 

Garton Ash T., Free World, Random House, New York 2004, vide polskie wydanie, Teczka. Historia 

osobista, Znak, Kraków 2006. 

Gąsior-Niemiec A., The problem of Eastern Poland – a holistic approach, w: Endogenous factors in development 

of the Eastern Poland, red. M. Stefański, University of Economics and Innovation in Lublin, 

Lublin 2010. 

Giddens A., Socjologia, WN PWN, Warszawa 2004. 

Global Political Economy, red. J. Ravenhill, Oxford University Press, Cambridge 2009. 

Globalizacja Warszawy. Strategiczny problem XXI wieku, red. A. Kukliński, Rewasz, Polskie Towarzystwo 

Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 2004. 

Gomułka S., Krugman, diagnozując przyczyny kryzysu, pomĳa znaczące zjawiska, „Obserwator 

Finansowy”, 24.11.2009, http://www.obserwatorfinansowy.pl/2009/10/15/wywiad-z-prof-gomolka/?k=debata 

Gospodarka oparta na wiedzy. Perspektywy Banku Światowego, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2003. 

Gospodarka oparta na wiedzy. Wyzwania dla Polski XXI wieku, red. A. Kukliński, KBN, Warszawa 2001. 

Gorzelak G., Jałowiecki R., Kukliński A., Zienkowski L., Europa Środkowa 2005: perspektywy rozwoju, 

Komitet Prognoz „Polska w XXI wieku” przy Prezydium PAN, EUROREG, Warszawa 1995. 

Grosse T.G., Finnish and American experiences and innovative economy development opportunities in Eastern 

Poland, w: Endogenous factors in development of the Eastern Poland, red. M. Stefański, University of 

Economics and Innovation in Lublin, Lublin 2010. 

Grosse T.M., Innowacyjna gospodarka na peryferiach?, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007. 

Held D. i in., Global Transformations: Politics, Economics and Culture, Polity, Cambridge, Cambridge 1999. 

182

Hall P., Taylor R., The Potential of Historical Institutionalism, „Political Studies” 1998, nr 46(5). 

Harvey D., Neoliberalizm. Historia katastrofy, Książka i Prasa, Warszawa 2008. 

Hazlitt H., Ekonomia w jednej lekcji, Znak-Signum, Kraków 1993. 

Häntzschel J., Nie jesteśmy centrum wszechświata, Stany Zjednoczone budzą się z rojeń o własnej wielkości 

i wszędzie czyhających wrogach i przeżywają szok, „Tygodnik Forum” 2008, nr 30. 

Higher Education to 2030, vol. 2, Globalization OECD, Paris 2009. 

Hungtington S.P., Zderzenie cywilizacji, Muza, Warszawa 2004. 

Jakobsen M.H., Marshman S., Bauman’s Metaphors: The Poetic Imagination in Sociology, „Current Sociology” 

2008, No 56. 

Jakubowska P., Kukliński A., Żuber P., Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, 


Jałowiecki B., Terytorium Polski w ostatnich dwóch stuleciach, w: Problematyka przyszłości regionów. W poszukiwaniu 

nowego paradygmatu, red. P. Jakubowska, A. Kuklinski, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju 


Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Znak, Kraków 2005. 

Janicki W., Łucjan K., Contemporary borders of Eastern Poland on historical maps, w: Strategiczna problematyka 

rozwoju Polski Wschodniej, red. D. Błaszczuk, M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii 

i Innowacji w Lublinie, Lublin 2010. 

Kaletsky A., Capitalism 4.0, „The Birth of a New Economy”, Bloomsbery, London–Berlin–New York– 

Sydney 2010. 

Kaartemo V., Kaivo-oja J., Finlandia 2050 w perspektywie zmian globalnych, w: Rozwój regionalny – polityka 

regionalna – studia regionalne, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa 2011 (w przygotowaniu). 

Kołodko G.W., Wędrujący świat, Prószyński i S-ka, Warszawa 2008. 

Komisja Europejska, Komunikat Komisji. Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego 

rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna. 

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., DzU, nr 78, poz. 483. 

Kozłowski J., Świat człowieka, świat metafor, 2008, http://forumakademickie.pl/fa/2008/05/swiat- 

-czlowieka-swiat-metafor/ 

Koźmiński A.K., Jak stworzyć gospodarkę opartą na wiedzy? w: Strategia rozwoju Polski u progu XXI wieku, 

Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, Warszawa 2001. 

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego. 2010–2020 Regiony, miasta, obszary wiejskie, Ministerstwo Rozwoju 

Regionalnego, Warszawa, 13 lipca 2010. 

Krasner S., Approaches to the State: Alternative Conceptions and Historical Dynamics, „Comparative Politics” 

1984, No 16. 

Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, 

t. 1, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2009. 

Krugman P., How Did Economists Get It So Wrong? “New York Times” 2009, September 2nd. 

Krugman P., It’s the stupidity economy, http://krugman.blogs.nytimes.com/, 2009, November 13. 

Krugman P., The finite Word, IHT, December 28, 2010. 

Krugman P., The Return of Depression Economics and the Crisis of 2008, W.W. Norton & Co Inc., New 

York 2008. 

Kukliński A., Czy katastrofa cywilizacji zachodniej jest nieuniknionym werdyktem XXI wieku, w: Kreatywna 

i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, 

Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2009. 


183

Kukliński A., Ekspertyza. Wizje i strategie rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce, Ministerstwo Nauki 

i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, marzec 2010. 

Kukliński A., Enigma XXI wieku, „Forum Myśli Strategicznej PTE”, październik 2010, nr 4, wydanie 

specjalne. 

Kukliński A., Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju, w: Rozwój, 

region, przestrzeń, red. G. Gorzelak, A. Tucholska, Akademia Rozwoju Regionalnego, EURO- 

REG, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007. 

Kukliński A., Małopolska – perspektywy skoku cywilizacyjnego. Dwa dwudziestolecia, Warszawa–Kraków 

2010. 

Kukliński A., Od gospodarki opartej na wiedzy do gospodarki opartej na mądrości. Na spotkanie z enigmą XXI 

wieku, Biuletyn PTE, Warszawa 2011. 

Kukliński A., Problem Polski Wschodniej. Doświadczenia i perspektywy, w: Strategiczna problematyka rozwoju 

Polski Wschodniej, red. D.J. Błaszczuk, M. Stefański, Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe 

Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010. 

Kukliński A., Proces tworzenia polskiego systemu regionalnej myśli strategicznej, w: Rozwój regionalny, polityka 

regionalna, studia regionalne – nowe wyzwania, red. P. Artymowska, A. Kukliński, P. Żuber, 

Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, luty 2011. 

Kukliński A., Procesy tworzenia polskiego systemu regionalnej myśli strategicznej. Przyczynek do dyskusji, 


Kukliński A., Program przyszłość regionów, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, wrzesień 

2010. 

Kukliński A., Program Przyszłość Regionów XXI wieku. Doświadczenia i perspektywy, Ministerstwo Rozwoju 


Kukliński A., Lusiński C., Pawłowski K., Towards a new creative and innovative Europe, WSB-NLU, 


Kwiatkowski E., Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszłej i obecnej, Kraków 1932. 

Lach Z., Łaszczuk A., Skrzyp J., Odporność układu polskiej przestrzeni na zakłócenia zewnętrzne – przestrzenne 

i terytorialne uwarunkowania obronności i bezpieczeństwa państwa, Akademia Obrony 

Narodowej w Warszawie, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom.../polska.../Lach2.pdf, 

3.01.2011. 

Lakoff G., Johnson M., Metafory w naszym życiu, Aletheia, Warszawa1988. 

Le temps de utopies, “Le Monde diplomatique”, Septembre 2010, No 112. 

Leith W., Still looking for a free lunch, “The Guardian” 2008, December 27th. 

Lessig L., Free Culture: the Nature and Future of Creativity, Penguin Books, London 2004 (wyd. polskie 

Wolna kultura, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2005). 

Lewis M., The Big Short: Inside the Doomsday Machine, W.W. Norton & Company, New York 2010. 

Lucas R., Robert Lucas on economics, “The Economist” 2009, August 6th. 

Maddison A., The World Economy. A millenial perspective and historical statistics, OECD Development 

Centre, Paris 2006. 

Małopolskie miasta – funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, red. B. Domański, A. Noworól, Małopolskie 


Mączyńska E., Dylematy kształtowania społeczno-gospodarczego ładu przyszłości, w: Co ekonomiści myślą 

o przyszłości, PAN, Warszawa 2009. 

Mączyńska E., Ekonomia a przełom cywilizacyjny. Pytania otwarte, Studia Ekonomiczne, INE PAN, Warszawa 

2009 

184

Mączyńska E., Ład gospodarczy. Pochwała „ordo”, w: Liberalizm we współczesnej gospodarce, red. 

W. Jarmołowicz, M. Ratajczak, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań 2008. 

Meadows D.L. et alia, The limits to growth, Universe Books, New York 1972. 

Measuring what matters, „The Economist”, 19.09.2009. 

Meller U., The Club of Rome AT the Millenium threshold, w: Globalization – Experiences and prospects, eds 

H. Bunz, A. Kukliński, F. Ebert Stiftung, Rewasz, Warszawa 2001. 

Metafory polityki, red. B. Kaczmarek, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2001. 

Mickiewicz A., Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego, A. Pinard, Paryż 1832. 

Misiąg W., Tomalak M., Analiza i ocena sytuacji województwa małopolskiego jako podmiotu transferu środków 

publicznych oraz prognoza finansowa dla regionu na lata 2010–2015, ekspertyza na zlecenie 

Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2009. 

Miszczuk A., Dlaczego Polska Wschodnia jest peryferyjna?, w: Strategiczna problematyka rozwoju Polski 

Wschodniej, red. D. Błaszczuk, M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie, 

Lublin 2010. 

Młodzież przedmaturalna jako nieodkryty potencjał polskiej myśli strategicznej, red. A. Kukliński, Oficyna 

Wydawnicza Rewasz, Pruszków 2010. 

Morawski W., Konfiguracje globalne, struktury, agencje, instytucje, PWN, Warszawa 2010. 

Mucha J., Uspołeczniona racjonalność technologiczna. Naukowcy z AGH wobec cywilizacyjnych wyzwań i zagrożeń 

współczesności, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2009. 

Musso P., Ponthou L., Seulliet E., Fabriquer de futur, L’imaginaire ou servicee de l’innovation, Village Mondial, 

Paris 2005. 

Myrdal G., Asian Drama. An Inquiry into the poverty of nations, vol. 1, Penguin Books, Middlesex 1968. 

OECD, Strategic Response to the Financial and Economic Crisis. Contributions to the global effort, OECD, 

Paris 2009. 

OECD, Territorial Education Reviews: Poland, Paris 2007. 

Opala P., Rybiński K., Goridan Knots of the 21 st century, w: The Individuality of a Scholar and Advancement 

of Social Science, eds A. Gąsior-Niemiec, J. Niżnik, Rewasz, Pruszków 2008. 

Orłowski W., Skok cywilizacyjny Polski 2010–2030 – realna szansa czy iluzja, w: Polonia quo vadis?, red. 

A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium Polityki 

Rozwoju, Kraków 2010. 

Ostler N., The Last Lingua Franca: English until the Return of Babel, Walker and Comapany 2010, 

„The Economist”, December 18 2010. 

Ostrom E., Understanding institutional diversity, Princeton, Oxford 2005. 

Papuzińska M., Dwie drogi szkolnictwa wyższego, „Polityka”, 20.02.2010, nr 8. 

Pauli G., The Blue Economy, 10 Years, 100 Innovations, 100 Million Jobs, Paradigm Publications, Taos, 

New Mexico 2010. 

Perspectives on global development 2010. Shifting Wealth, OECD Development Centre, Paris 2010. 

Piasecki R., Woroniecki J., Plan Marshalla – II faza, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 4. 

Piskozub A., Kierunek – rok dwutysięczny, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1976. 

Polonia quo vadis?, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 3, Biblioteka Małopolskiego Obserwatorium 


Europa Quo Vadis? Lower Silesian Conference, red. Kukliński, Muszyński, Roman, Waszkiewicz, Marshal’s 

Office of Lower Silesia, Lower Silesian Foundation for Regional Development, Wrocław 2010. 

Polska 2030 – wyzwania rozwojowe, red. M. Boni, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów RP, Warszawa 2009. 

Polska wobec wyzwań cywilizacji XXI wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, t. 2, Biblioteka 

Małopolskiego Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2009. 


185

Polskie Szkolnictwo Wyższe. Stan uwarunkowania perspektywy, Wydawnictwa UW, Warszawa 2009. 

Pomian K., Europa i jej narody, tłumaczenie M. Szpakowska, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2004. 

Porta della D., Diani M., Ruchy społeczne. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 

Kraków 2009. 

Problematyka Przyszłości Regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmatu, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, 

P. Żuber, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2008. 

Przeglądy Terytorialne OECD: Polska, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, OECD, 2008. 

Putman R.P., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Znak, Kraków 1995. 

Pysz P., Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, WN PWN, Warszawa 2008. 

Raport Roczny nr 5, red. A. Binda, Małopolskie Obserwatorium Rozwoju Regionalnego, Kraków 2009. 

Regions in the Perspective of Global Change, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Part I , Part II, 

Ministry of Regional Development, Warsaw 2009. 

Reich R.B., Supercapitalism. The Transformation of Business, Democracy, and Everyday Life, A.A. Knopf, 


Rola wyższych uczelni w Europie wiedzy, Komunikat Komisji Wspólnot Europejskich, Bruksela, 

5.02.2003. 

Roubini N., Mim S., Economics – a Crash Course in the Future of Finance, The Penguin Press, New York 2010. 

Rozmowa Jacka Żakowskiego z Robertem J. Shillerem, „Polityka”, 5.07.2009, Niezbędnik Inteligenta. 

Rószkiewicz M., Węziak D., Wodecki A., Kapitał intelektualny Lubelszczyzny – propozycja operacjonalizacji 

i pomiaru, „Studia Regionalne i Lokalne” 2007, nr 2(28), http://www.studreg.uw.edu.pl/ 

pdf/2(28)_2007/Roszkiewicz_2_2007.pdf, 20.01.2011. 

Rybiński K., Opala P., Gordian Knots of the XXI century, w: Futurology. The challenges of the XXI century. 

Reupus, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WSB-NLU, Nowy Sącz 2008. 

Sachs J., Ekonomista, o niesprawiedliwych społeczeństwach, wywiad J. Żakowskiego, „Polityka”, 10.01.2009. 

Sachs J., Koniec z nędzą. Zadanie dla naszego pokolenia, WN PWN, Warszawa 2006. 

Sadowski Z., Nowe ścieżki rozwoju świata. Program Klubu Rzymskiego, PTE Polskie Towarzystwo Współpracy 

z Klubem Rzymskim, Biuletyn, Forum Myśli Strategicznej. Doświadczenia i perspektywy, 

Wydanie specjalne, październik 2010. 

Schumpeter J.A., Kapitalizm socjalizm demokracja, PWN, Warszawa1995. 

Science-Technology-Economy, ed. A. Kukliński, Science and Government Series, vol. 3, State Committee 

for Scientific Research, Rewasz, Publishing House, Warsaw 1991. 

Sielski D., Sprawozdanie z konferencji „Gospodarka oparta na wiedzy” Droga, z której nie można zejść, Kancelaria 

Prezesa Rady Ministrów, Warszawa, 24.04.2001. 

Skidelsky R., Keynes versus the Classics: Round 2, Robert Skidelsky’s official website, 2009, October 13 th . 

Sloterdĳk P., Czy Polacy odnajdą szczęście, Dziennik Europa, Warszawa 2008. 

Society-Science-Government, ed. A. Kukliński, Science and Government Series, vol. 2, State Committee 


Southern Italy – Eastern Germany – Eastern Poland. The Triple Mezzogiorno?, red. A. Kukliński, E. Malak- 

-Pętlicka, P. Żuber, Ministry of Regional Development, Warsaw 2010. 

Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce, red. E. Mączyńska, 

P. Pysz, PTE, Warszawa 2003. 

Spotkania z utopią w XX i XXI w., red. P. Żuk, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008. 

Staniszkis J., Nie zmarnujmy kryzysu. Polska w XXI wieku, „Tygodnik Powszechny”, 5.07.2009. 

Staniszkis J., Władza globalizacji, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003. 

Stark R., The victory of Reason. How Christianity led to freedom capitalism and western success, Random 

House, New York 2005. 

186

Stefański M., Świat jest płaski czy kolczasty, czyli jak wspierać innowacyjność w regionie lubelskim?, w: Wspieranie 

procesów innowacyjnych w gospodarce regionu, red. M. Stefański, Wyższa Szkoła Ekonomii 

i Innowacji w Lublinie, Lublin 2009. 

Stiglitz J., Freefall. Jazda bez trzymanki, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010. 

Stiglitz J.E., Szalone lata dziewięćdziesiąte, WN PWN, Warszawa 2006. 

Strategiczna problematyka rozwoju Polski Wschodniej, red. D.J. Błaszczuk, M. Stefański, Innovatio Press 

Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji, Lublin 2010. 

Strategia rozwoju Szkolnictwa Wyższego 2010–2020. Projekt Środowiskowy, Wydawnictwa UW, Warszawa 

2009. 

Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do roku 2020, Ernst&Young, Instytut Badań nad Gospodarką 

Rynkową, luty 2010. 

Streit M.E., Wolfgang K., Das institutionelle Fundament von Freiheit und Wohlstand – Lektionen der „Freiburger 

Schule“, w: Freiburger Beiträge zur Ordnungsökonomik, red. M.E. Streit, Tübingen 1995. 

Sulmicka M., Priorytety i cele rozwojowe do roku 2020 w kontekście aktualizacji średniookresowej strategii 

rozwoju kraju, Ekspertyza, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_rozwoju/srk/ 

ekspertyzy_aktualizacja_srk__1010/strony/ekspertyzy_srk_.aspx, 25.01.2011. 

Sztompka P., Trauma wielkiej zmiany. Społeczne koszty transformacji, Instytut Studiów Politycznych 

PAN, Warszawa 2005. 

Sztompka P., Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Znak, Kraków 2007. 

Świtalski W., The Meaning and Nature of the Turning Point, w: Turning points in the transformation of the 

global scene, eds A. Kukliński, B. Skuza, The Polish Association for the Club of Rome, Warsaw 

2006. 

Tackling the Jobs Crisis, The Labour Market and Social Policy Response, OECD, Paris 28–29.09.2009. 

Taleb N.N., The Black Swan. The impact of Highly importable, Random House, New York 2007. 

Tapscott D., Williams A., Wikinomia. O globalnej współpracy, która zmienia wszystko, Wydawnictwa Akademickie 


The Atlantic Community. The Titanic of the XXI century?, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WBS-NLU, 


The future of Europe, Sustainable development and Economic growth. Scientific centre of the Polish Academy of 

Sciences in Vienna Austrian Chapter, eds A.J. Nadolny, T. Schauer, Polish Association. European 

Support Centre, Vienna 2007. 

The Future of European Regions, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Ministry of Regional Development, 

Warsaw 2007. 

The future of Regions in the perspective of global change, eds P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, Ministry 

of Regional Development, Warsaw 2008. 

The knowledge society, International Social Science Review, nr 171, March 2001. 

The knowledge-Based Economy. The global Challenges of the 21 st Century, eds A. Kukliński, W. Orłowski, 

Science and Government Series, vol. 4, State Committee for Scientific Research, Rewasz, 

Publishing House, Warsaw 2000. 

The new Encyclopedia Britannica, vol. 12, p. 220 15 th , Chicago 1991. 

Thurow L.C., Przyszłość kapitalizmu: Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra, Wydawnictwo 

Dolnośląskie, Wrocław 1999. 

Tilly Ch., Social Movements. 1768–2004, Paradigm Publishers, Boulder Co. 2004. 

Toffler A., Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 1998. 

Toffler A., Toffler H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Zysk i S-ka, Poznań 1996. 

Toffler A., Zmiana władzy. Wiedza, bogactwo i przemoc progu XXI stulecia, Zysk i S-ka, Poznań 2003. 


187

Towards a New Creative and innovative Europe, eds A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, Rewasz, 


Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, DzUrz UE, C 310, t. 47, 16.12. 2004 r. 

Traktat z Lizbony zmieniający traktat o Unii Europejskiej i traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, 

podpisany w Lizbonie dnia 13 grudnia 2007 r. zmiany wprowadzone do traktatu 

o Unii Europejskiej i traktatu ustanawiającego wspólnotę europejską, DzUrz UE, C 306, t. 50, 

17 grudnia 2007 r., art. 2, ust. 3. 

Transformation of Science in Poland, ed. A. Kukliński, Science and Government Series, vol. 1, State Committee 


Tuck R., Historia, w: Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, red. R.E. Goodin, P. Pettit, przełożyli 

C. Cieśliński, M. Poręba, Książka i Wiedza, Warszawa 1998. 

Wallerstein I., Koniec świata jaki znamy, Scholar, Warszawa 2004. 

Waszkiewicz J., Dolny Śląsk 2050 szkic problemowo-monograficzny. Problematyka przyszłości regionów. 

W poszukiwaniu nowego paradygmatu, Regio Forum MRR, Warszawa 2008. 

Waszkiewicz J., Tezy o kapitale moralnym jako podstawie długotrwałego rozwoju Dolnego Śląska, Problematyka 

przyszłości Regionów. W poszukiwaniu nowego paradygmaty, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 


Waszkiewicz J., Two examples of stimulating social participation in strategic decisions and the growth of regional 

social capital – the Lower Silesian Case, The Future of European Regions, Ministry of Regional 

Development, Warsaw 2007. 

Waszkiewicz J., Muszyński J., Słowo od Inicjatorów – Dolny Śląsk 2020 – dobre miejsce do życia, Dolnośląskie 

Forum Polityczne i Gospodarcze, Wrocław 2006. 

Węgleński P., Jaka strategia dla szkół wyższych – polemika, „Polityka”, 20.03.2010, nr 12. 

What went wrong with economics. And how the discipline should change to avoid the mistakes of the past, “The 

Economist”, 16.07.2009. 

Wierzbicki A.P., Nowa Futurologia, http://www.pte.pl/pliki/2/11/Nowa_Futurologia.pdf 

Wierzbicki A.P., Polska na drodze do społeczeństwa informacyjnego w początkach XXI wieku, „Przegląd 

Telekomunikacyjny” 1998. 

Wierzbicki A.P., Warunki kreatywności i innowacyjności dla Europy i Polski, w: Kreatywna i innowacyjna 

Europa wobec wyzwań XXI wieku, red. A. Kukliński, K. Pawłowski, J. Woźniak, Biblioteka Małopolskiego 


Wierzbicki A.P., Nakamori Y., Creative Space: Models of Creative Processes for the Knowledge Civilization 

Age, Springer Verlag, Berlin–Heidelberg 2006. 

Wierzbicki A. et. alia, The New Era of Knowledge Civilization and its episteme, w: Futurology. The challenges 

of the XXI century. Reupus, eds A. Kukliński, K. Pawłowski, WSB–NLU, Nowy Sącz 2008. 

Wojtyna A., Współczesna ekonomia – kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradygmatu? „Ekonomista” 

2008, nr 1. 

Wolff M., Wenn der Markt versagt, “Financial Times Deutschland“, 10.01.2008. 

World Bank, Global Economic Prospects, World Bank, Washington DC 2006. 

World Development Report – Reshaping Economic Geography, The World Bank, Washington DC 2009. 

World Energy Outlook 2010. Synteza, IEA, Paryż 2010, passim. 

Woroniecki J., Future-Oriented Studies on Globalisation: OECD Untapped Potential, w: The Future of European 

Regions, red. P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber, MRR, Warszawa 2007. 

Woroniecki J., Key Global Challenges of XXI Century: OECD Perspective and Response, w: The Atlantic 

Community. The Titanic of the XXI Century ? red. A. Kukliński, K. Pawłowski, Wyższa Szkoła 

Businessu – National-Louis University, Nowy Sącz 2010. 

188

Woroniecki J., OECD on the Threshold of XXI Century: Its Glorious Past, On-Going Reform – and Prospects, 

w: The Knowledge-Based Economy. The Global Challenges of the 21 st Century, red. A. Kukliński, 

W.M. Orłowski, Committee for Scientific Research, Warsaw 2000. 

Woźniak J., O nowy model rządzenia w polskich regionach, w: Jak uczynić regiony motorami rozwoju i modernizacji 

Polski, red. J. Szomburg, Polskie Forum Obywatelskie, Instytut Badań nad Gospodarką 

Rynkową, Gdańsk 2009. 

Woźniak J., Obserwatoria rozwoju regionalnego jako element systemu strategicznego zarządzania regionem, 

Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2009. 

Woźniak J., Spójność czy konkurencyjność? Polityka rozwoju polskich regionów, w: Rozwój regionalny Polski 

w warunkach reformy europejskiej polityki spójności w latach 2007–2013, Biuletyn nr 231, PAN 

KPZK, Warszawa 2007. 

Wpływ emigracji zarobkowej na gospodarkę Polski, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007. 

Wpływ funduszy Unii Europejskiej na saldo migracji wewnętrznych i zewnętrznych w Polsce, Ministerstwo 

Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 2009. 

Założenia aktualizacji i uzupełnienia Strategii rozwoju społecznogospodarczego Polski Wschodniej do roku 

2020, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, marzec 2010. 

Zamorski K., Dziwna rzeczywistość. Wprowadzenie do ontologii historii, Księgarnia Akademicka, Kraków 

2008. 

Zarycki T., Orientalism and image of Eastern Poland, w: Endogenous factors in development of the Eastern 

Poland, red. M. Stefański, University of Economics and Innovation in Lublin, Lublin 2010. 

Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego krytyki, red. E. Majewska, J. Sowa, Ha!Art, Kraków2007. 


189

O autorach 


prof. dr hab., rektor Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie; od lutego 2011 r. prezes 

Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim; członek Komitetu Prognoz Polska 2000+ 

przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk 

j.auleytner@wsptwp.eu 


dr w Instytucie Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur 

w.burzynski@gmail.com 

Roman Galar 

dr hab. inż. prof. w Politechnice Wrocławskiej 

rbg@life.pl 

Anna Gąsior-Niemiec 

dr, socjolog i filolog, obecnie adiunkt w Katedrze Politologii Uniwersytetu Rzeszowskiego; główne 

zainteresowania naukowe: nowe modele rządzenia w Unii Europejskiej, polityka regionalna, polityka 

rozwoju, analiza dyskursu 

agniemiec@gmail.com 

Mirosław Grochowski 

dr na Wydziale Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego; Instytut Geografii 

i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk; Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego 

w Warszawie 

mgrochow@uw.edu.pl 


prof. nauk ekonomicznych, geograf ekonomiczny o specjalizacji gospodarka przestrzenna i polityka 

naukowa; w latach 1999–2011 prezes Polskiego Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim; 

dyrektor Ośrodka Badań Regionów Europejskich (Research Centre for European Regions) RECiFER 

w Wyższej Szkole Biznesu – National-Louis University w Nowym Sączu; członek honorowy „Akademie 

für Raumforschung und Landesplanung” w Hanowerze; członek „International Academy of 

Regional Development and Cooperation” w Moskwie; przewodniczący zespołu V „Europa 2050” 

Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” 

mkordzialek@uw.edu.pl 

190


prof. w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, politolog, dyplomata, 

były dyrektor Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, doradca ministra obrony narodowej 

oraz prezydenta Bronisława Komorowskiego ds. międzynarodowych 

roman.kuzniar@interia.pl 


dr hab. prof. nadz. w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, kierownik Katedry Zarządzania Finansami 

Przedsiębiorstwa; pracownik naukowy Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii 

Nauk; prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego 

zk@pte.pl 


inż. i matematyk, menedżer, polityk, były wojewoda wrocławski; członek Loży Założycieli Business 

Centre Club; właściciel zajmującej się m.in. doradztwem biznesowym firmy Infrakom Sp. z o.o., 

prezes Dolnośląskiej Fundacji Rozwoju Regionalnego, prezes Stem Cells Spin SA 

j.muszynski@forum.pl 


mgr dziennikarstwa, współpracuje z Instytutem Łączności – Zakładem Zaawansowanych Technik 

Informacyjnych w Warszawie, w którym przygotowuje materiały do pracy doktorskiej pt. Wpływ 

współczesnych technik informacyjnych na poziom rozwoju rekreacji i powszechnego sportu w Polsce, traktowanej 

jako system regionów 

WojciechBronislaw.Rzucek@telekomunikacja.pl 


dr prof. w Wyższej Szkole Ekonomii i Innowacji w Lublinie, dziekan Wydziału Ekonomii 

marianstefanski@wp.pl 


dr hab. nauk o polityce; adiunkt w Katedrze Współczesnych Systemów Politycznych Instytutu Nauk 

Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego; wicedyrektor Instytutu 

Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego; prowadzi 

Katedrę Polityki Europejskiej w Klubie Jagiellońskim; ekspert Instytutu Kościuszki; w latach 2007– 

2008 podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych a następnie w Urzędzie Komitetu 

Integracji Europejskiej; doradca strategiczny frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów 

w Parlamencie Europejskim 

krzysztof.szczerski@uj.edu.pl 


prof. zw. dr hab., wiceprzewodnicząca polskiego oddziału Stowarzyszenia Kultury Europejskiej 

(SEC); członek Związku Literatów Polskich, Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Związku Nauczycielstwa 

Polskiego, Internationale Gesellschaft „System der Philosophie”; była sędzina Trybunału 

RP i senator V kadencji; wykładowca na Uniwersytecie Warszawskim 

mariaszyszkowska@wp.pl 


191


polityk, działacz katolicki, szef ekspertów ”Solidarności”, poseł na Sejm I, II i III kadencji, senator 

I i V kadencji, wicemarszałek Senatu I kadencji, do 2009 r. poseł do Parlamentu Europejskiego, prezes 

Stowarzyszenia „Metropolia Warszawa” 

Andrzej@wielowieyski.eu 


prof. zw. w Instytucie Łączności – Państwowym Instytucie Badawczym; wiceprzewodniczący Komitetu 

Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN; redaktor Biuletynu „Przyszłość – Świat, 

Europa, Polska” tegoż Komitetu; członek Institute of Electrical and Electronics Engineers i Polskiego 

Towarzystwa Współpracy z Klubem Rzymskim; wykładowca Wyższej Szkoły Techniczno-Ekonomicznej 

w Warszawie 

A.Wierzbicki@itl.waw.pl 


dr hab., były ambasador Polski przy OECD w Paryżu; rektor Akademii Dyplomatycznej 

jan.woroniecki@msz.gov.pl 


pełnomocnik Zarządu Województwa Małopolskiego ds. planowania strategicznego; wicedyrektor 

Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego 

jwoz@malopolska.mw.gov.pl 

Tomasz Zegar 

mgr w Uniwersytecie Warszawskim; koordynator projektu „Trendy Rozwojowe Mazowsza” w Mazowieckim 

Biurze Planowania Regionalnego 

tzegar@mbpr.pl 

Książka przedstawia ewolucję studiów nad przyszłością na 

świecie, których intensywny rozwój w ostatnim okresie stał 

się jednym z ważnych nurtów współczesnej nam cywilizacji. 

Na tym tle autor próbuje odpowiedzieć na pytanie jak 

przedstawiają się studia w Polsce. Niestety diagnoza ta 

wypada dla nas niekorzystnie. Mamy w Polsce do czynienia 

z kryzysem myślenia o przyszłości. A jak stwierdza w recenzji 

niniejszej książki Profesor Zdzisław Sadowski „Doświadczenie 

uczy, że prowadzenie rzetelnych studiów nad przyszłością 

staje się coraz bardziej niezbędne wobec gromadzących 

się zagrożeń i niepewności. Nie było tak kiedyś, gdy można 

było liczyć na spokojny rozwój w wyniku spontanicznego 

funkcjonowania gospodarki rynkowej. 

Dziś ta sama gospodarka rynkowa osiągnęła stadium, 

w którym jej działanie prowadzi do autodestrukcji i tworzy 

konieczność dopracowania się metod rozumnego sterowania 

gospodarką i rozwojem społecznym. To zaś wymaga 

racjonalnego myślenia o przyszłości w coraz dłuższym 

horyzoncie czasowym.” 

192

Ekonomii nie można zrozumieć 

bez znajomości jej historii, 

z czego naukowcy dobrze zdają 

sobie sprawę. Jednak dzieje teorii 

ekonomicznych nie zawsze były 

popularną i wdzięczną dziedziną 

badań. Napisano wiele książek 

na ten temat – i to książek 

o niemałych walorach naukowych 

– i wszyscy ekonomiści wiele zawdzięczają ich autorom. 

Ale w dążeniu do naukowej perfekcji czy w obawie przed 

krytyką profesjonalistów najlepsi nawet uczeni rozpisywali się 

szeroko nie tylko na temat problemów ważnych, lecz również 

mniej istotnych. (…) Wiele z tego, co na temat historii myśli 

ekonomicznej dotąd napisano, było niesłychanie nudne. Wielu 

uczonych uważa, że wszelka udana próba przedstawiania 

myśli w sposób żywy, zrozumiały i interesujący jest przejawem 

niedostatecznej erudycji. Za takim puklerzem chronią się 

nieodmiennie ci, którym się najtrudniej wypowiadać w sposób 

logiczny i przystępny. Powyższe uwagi wyjaśniają cel, jaki mi 

przyświecał przy pisaniu tych dziejów. Starałem się ukazać 

ekonomię jako odbicie świata, w którym się rozwijały określone 

teorie ekonomiczne. 

(fragment książki)

POLSKA MYÅL STRATEGICZNA - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

POLSKA MYÅL STRATEGICZNA - Polskie Towarzystwo Ekonomiczne