LETLHOMESO LA BOSETÅ HABA LA PHOLISI YA PUO - Saps

Lefapha la Botsweretshi le Setso
LETLHOMESO LA
BOSETŠHABA
LA PHOLISI YA PUO
Paakanyotlhomo ya Makgaolakgang
13 Ngwanatseele 2002
#Setswana

DITENG
KETAPELE KA TONA YA BOTSWERETSHI, SETSO, SAENSE LE
THEKENOLOJI
LENANE LA DIAKERONIMI
KAROLO YA 1
MAITSHETLEGO LE BOKAO
1.1 Matseno
1.2 Bokao jwa Histori
1.3 Bokao jwa Peomolao
KAROLO YA 2
DINTLHAKGOLO TSA PHOLISI
2.1 Maikaelelo
2.2 Ditheo
2.3 Mokgwa
2.4 Sekoupu
KAROLO YA 3
KAROLO YA 4
KAGO YA BOKGONI JWA BATHO
MAANO A TIRAGATSO
LENANE LA MAREO
#Setswana

KETAPELE KA TONA YA BOTSWERETSHI, SETSO, SAENSE LE
THEKENOLOJI, NGK B S NGUBANE
Puo ya motho ke “karolo ya motho” ka mekgwa e mentsi; mpho ya tlholego ya motho
yo mongwe le yo mongwe, e re tlhagisang ditsholofelo le megopolo ya rona, go
tlhagisa dikakanyo le mesola ya rona, go sekaseka maitemogelo le ditso tsa rona, le
go aga setšhaba sa rona le melao e e se laolang. Ke ka puo re dirang jaaka batho
mo lefatsheng le le fetogetseng ruri. Tshwanelo ya go dirisa dipuo tsa semmuso tse
re di ratang ka jalo e amogetswe mo Molaotlhomong wa Ditshwanelo, mme le
Molaotheo wa rona o amogela gore dipuo tsa batho ba rona ke didiriswa tse di
tshwanetseng go somarelwa.
Ke motlotlo thata ka gore, morago ga thulaganyo ya ditherisano tse di tseneletseng,
kwa bofelong re kgona go itsise letlhomeso la pholisi ya puo la Aforika Borwa. Se ke
konotelo ya thulaganyo e e simolotseng ka 1995, fa ke ne ke supa Setlhopha sa
Thulaganyo sa Puo (LANGTAG) go nkeletsa ka ga letlhomeso la pholisi le leano le
le kitlaneng la puo. Kgato e e ne e le botlhokwa ka ntata ya go tlhoka go
itshokelana ga dipharologano tsa dipuo, mme go nna teng ga “tiriso ya dipuo tse
dintsi ke bothata jo bo tlhwatlhwagodimo” jo bo bonagalang mo maphateng a
mangwe a setšhaba, le koketsego ya ngongorego go tswa go beng ba puo ka ga
mokgwa wa tiriso ya puo e le nngwe mo Aforika Borwa.
Letlhomeso la Bosetšhaba la Pholisi ya Puo le ikaegile ka poelo ya thulaganyo ya
ditherisano tsa rona, ka LANGTAG le ka maiteko a Lefapha la me ka tirisano le
Phanele Keletso ka ga Pholisi ya Puo. Letlhomeso la pholisi le botlhokwa mo
tsamaisong ya dipuo tsa rona tse di farologaneng le phitlhelelo ya mmuso ka
maikaelelo a ona go tsweletsa demokerasi, bosiamisi, tekatekano le kopano ya
setšhaba. Ke ka mowa o e leng gore tsweletso ya dipuo tsotlhe tse di 11 tsa
semmuso tsa naga ya rona jaaka go tlhagisitswe ke Molaotheo go nna botlhokwa
mo pholising.
Letlhomeso la Pholisi gape le amogela ntlha ya gore mosola wa dipuo tsa rona o
tlhomamisiwa segolo thata ke tiriso ya tsona mo ekonoming, mo loagong le mo
polotiking. Fa puo e latlhegelwa ke mosola mo mefameng e, maemo a puo a fela.
Letlhomeso la Pholisi gape le lemoga gore re lebagane ke kgwetlho ya bogotlhe jwa
lefatshe le gore dipuo tsa rona tsa tlhago di tshwanetse go nna karolo ya tikologo e
e golang ya thekenoloji. Ka moo le ikaelela go netefatsa maemo le tiriso ya dipuo
tsa tlhago tsa Aforika Borwa.
Ke solofela gore maAforika Borwa otlhe a tla amogela Letlhomeso le la Bosetšhaba
la Pholisi ya Puo jaaka la bone. Ke dumela gore rotlhe re tshwanetse ke go
netefatsa gore pholisi e nna nnete mo matshelong a rona,le go netefatsa mokgwa
wa maAforika Borwa o o tshwanang o le esi mme e re dire motlotlo.
……………………
Ngk B S Ngubane
________________________________________________________________
Letlhomeso la Bosetšhaba la Pholisi ya Puo – 2002
#Setswana

LENANE LA DIAKERONIMI
DAC
DoE
HLT
LANGTAG
LiEP
MTEF
NLS
PanSALB
SADC
SAQA
SASL
TISSA
Lefapha la Botsweretshi le Setso
Lefapha la Thuto
Dithekenoloji tsa Puo ya Setho
Setlhopha sa Tiro ya Thulaganyo ya Puo
Puo mo Pholising ya Thuto
Letlhomeso la Ditshenyegelo tsa Nakwana
Tirelo ya Dipuo tsa Bosetšhaba
Lekgotla la Dipuo Tsotlhe tsa Aforika Borwa
Setšhaba sa Tlhabololo ya Aforika Borwa
Bothati jwa Borutegi jwa Aforika Borwa
Puo ya Diatla ya Aforika Borwa
Tirelo ya Aforika Borwa Thanolelo ka Mogala
#Setswana

KAROLO YA 1: MAITSHETLEGO LE BOKAO
1.1 Matseno
1.1.1 Bokana ka 25 jwa dipuo di buiwa mo Aforika Borwa, tse di 11 tsa tsona di
neeilwe maemo a semmuso go ya Karolo 6 ya Molaotheo wa 1996 (Molao
No. 108 wa 1996), ka mabaka a gore tiriso ya tsona e akaretsa bokana ka
98% tsa setšhaba sotlhe.
1.1.2 Dipuo tse di 11 ke Setebele, Sethosa, Sezulu le Seswati ( tse di itsegeng
jaaka setlhopha sa dipuo tsa Senguni); Sesotho, Sepedi le Setswana (tse di
itsegeng jaaka setlhopha sa dipuo tsa Sotho); Sevenda, Setsonga,
Seesimane le Seburu.
1.1.3 Aforika Borwa ke naga ya dipuo tse dintsi. Ntlha e e gakgamatsang ka ga
tiriso ya dipuo tse dintsi mo Aforika Borwa ke lebaka la gore dipuo tse di
mmalwa tsa tlholego di buiwa go kgabaganya melelwane ya diporofense, e e
kopanetsweng ke ditšhaba tse di tswang mo diporofenseng tse di
farologaneng.
1.1.4 Gone jaanong go na le temogo e e tiileng ya botlhokwa jwa go matlafatsa
maiteko a go tlhabolola dipuo tsa tlholego tse pele di neng di ikgatholositswe
le go tsweletsa tiriso ya dipuo tse dintsi fa e le gore maAforika Borwa a
tshwanetswe go gololwa go tswa mo go ikaegeng ka tiriso ya dipuo tse e
seng tsa tlholego jaaka dipuo tse di tlhagelelang ka magetla tsa semmuso.
1.1.5 Go fitlha gompieno tsamaiso ya dipharologano tsa dipuo mo Aforika Borwa ya
morago ga tlhaolele e dirilwe bothata ke go tlhokega ga pholisi e e tlhaloganyegang
sentle, jo bo lebisang kwa tirisong ya Seesimane le Seburu jaaka
dipuo tse di tlhagelelang ka magetla mo mefameng ya loago, ekonomi le
sepolotiki mo setšhabeng sa rona
1.1.6 Morago ga dingwaga di le 8 tsa demokerasi, Aforika Borwa jaanong e fitlhile
mo setlhoeng sa bothata mo historing ya yona.MaAforika Borwa a tshwanetse
go tsibogela dipharologano tsa dipuo le setso sa bona le dikgwetlho tsa tiriso
ya dipuo tse dintsi, ke ka moo go tlhagisitsweng Letlhomeso le la Bosetšhaba
la Pholisi ya Puo.
1.1.7 Letlhomeso la Pholisi ga le tlhotlheletse fela molebo o mošwa mo tirisong ya
dipuo tse dintsi mo Aforika Borwa, fela le rotloetsa tiriso ya dipuo tsa tlholego
jaaka dipuo tsa semmuso le go gatelela le go tsweletsa kitlano ya setšhaba.
Le akanyetsa kamogelo e e sephara ya dipharologano tsa dipuo, tshiamo ya
loago, theo ya phitlhelelo ya ditirelo le manane a setšhaba ka tekatekano, le
tlotlo ya ditshwanelo tsa puo.
1.18 Tokomane e, e tlhagisa letlhomeso le le kgontshang tebang le thulaganyo e
e kitlaneng ya tiriso ya dipuo tse dintsi go ya ka Molaotheo.
#Setswana

1.19 Bokao jwa Histori
1.19.1 Fa e sale go tswa ka kgorogo ya Maholannere mo Aforika Borwa ka 1652, ka
dipaka tsa tatelano tsa puso ya Boritani, Kopano ya Aforika Borwa, le go
theiwa ga puso ya kgethololo le Rephaboliki ya Aforika Borwa go fitlha go
goroga demokerasi ka 1994 le dikaelo tsa Molaotheo ka ga tiriso ya dipuo tse
dintsi tsa semmuso, pholisi ya mmuso ya puo le babusi ba ba maatla ba
reteletswe ke go amogela dipharologano tsa puo.
1.19.2 Maemo a, a tlhodile go se lekalekane ga dipuo mme phekeetso ya
Seesimane le Seburu e tlhodile dikamano tse di sa lekalekaneng magareng
ga dipuo tse le dipuo tsa maAforika.
1.19.3 Ka jalo, dipholisi tsa puo tsa bokoloniale le kgatelelo, ga mmogo le dipholisi
tsa sepolotiki, loago le ekonomi, di tlhodile tlhatlhamano ya dipuo, go se
lekalekane go go bontshiseng ditlhopha tsa go se lekalekane ga bomorafe le
ditlhopha tse di sa lekalekaneng mo setšhabeng sa Aforika Borwa.
1.19.4 Ditiro tsotlhe tse di tlhodile ditlamorago tsa maemo a dipuo tsa tlholego le
mefuta e e farologaneng ya dipuo tsa maAforika le ditlhopha tse dingwe tse di
kgaphetsweng thoko tse di akaretsang Disusu le Difofu – go etleetsa
megopolo e e fosagetseng ka ga dipuo tsa seAforika , megopolo e e sa
tshwarwang fela ke babui ba Seesimane le Seburu, fela le ke babui ba bantsi
ba dipuo tsa seAforika.
1.19.5 Maemo a, a etegediwa ke ntlha ya gore ditheo tsa setšhaba le tsa poraefete
di na le mokgwa wa go tsaya ditshwetso tsa nakwana tse di kgatlhanong le
dikaelo tsa molaotheo le ditlhokego tse di amanang le dipuo ka ntlha ya go
bonela fa gaufi le mekgwa ya tsamaiso e e kgatlhanong le tiriso ya dipuo tse
dintsi.
1.20 Bokao jwa Peomolao
1.20.1 Karolo 6 ya Molaotheo e tlamela letlhomeso lelegolo la semolao la tiriso ya
dipuo tse dintsi, tlhabololo ya dipuo tsa semmuso le tsweletso ya tlotlo le
itshokelano ya dipharologano tsa dipuo tsa Aforika Borwa. E tlhomamisa
ditshwanelo tsa puo tsa baagi, tse di tshwanetseng go tloliwa ka dipholisi tsa
puo tsa bosetšhaba.
1.20.2 Molaotheo o gatelela gore dipuo tsotlhe tsa semmuso di tshwanetse “ go
newa tlotlomatso e e lekanang” e bile di tshwanetse go tsewa ka tekatekano,
ka go dira jalo go tsholediwa maemo le tiriso ya dipuo tsa tlholego, le puso e
dirisa peomolao le dikgato tse dingwe go laola le go tlhokomela tiriso ya
dipuo tsa tlholego tse di kgapetsweng kwa thoko.
1.20.3 Molaotheo o laela gore go nne le diphetogo mo mabakeng a puo go ralala
naga, o neela kamegelo ya loago le ya sepolotiki go ditlhopha tsa dipuo tse
go fitlheng jaanong di ntseng di ikgatholositswe ka ntlha ya “ditlhokego tse di
tlhagisitsweng tsa setšhaba le ditlhopha tse di nang le kgatlhego”.
#Setswana

1.20.4 Karolo 6(2) ya Molaotheo e batla mekgwa e e ka tsentshwang tirisong go
tlhabolola dipuo tse tsa tlholego.
1.20.5 Karolo 6(3) le (4) e na le ditshiamelo tse di amanang le puo tebang le puso ya
bosetšhaba le dipuso tsa diporofense, fa mafapha a puso a tshwanetseng go
dirisa bonnye dipuo di le pedi tsa semmuso.
1.20.6 Go tsweletsa dipharologano tsa puo go ya pele, karolo 6(5) e letla go
tlhamiwa ga Lekgotla la Dipuo Tsotlhe tsa Aforika Borwa (PanSALB) go
tsweletsa tiriso ya dipuo tse dintsi le go tlhokomela tlhabololo le tiriso e seng
fela ya dipuo tsa semmuso, mme le dipuo tsa seKhoi,seNama le seSan,
gammogo le Puo ya Diatla ya Aforika Borwa kgotsa Dipuo tsa Diatla tsa
Aforika Borwa. Gape PanSALB e tla rotloetsa tlotlo ya Dipuo tsa Ngwao-
Boswa tse di buiwang ke dikarolo dingwe tsa setšhaba le dipuo tse di
dirisediwang mabaka a bodumedi.
1.20.7 Ditshiamelo tse dingwe tse di malebana le mabaka a puo di dirwa felo
gongwe mo Molaotheong. Karolo 9(3) e sireletsa kgatlhanong le kgethololo
e e sa siamang ka ntlha ya mabaka a puo, fa karolo 30 le 31 (1) e bua ka ga
ditshwanelo tsa batho go ya ka setso, bodumedi le go nna le seabe mo puong
le boithabiso. Karolo 35(3) le (4) e bua ka ga ditshwanelo tsa puo tsa batho
ba ba tshwerweng, ba ba tlhatlhetsweng le ba ba latofaditsweng ka kgatelelo
e e rileng ka ga tshwanelo ya tsheko e e lolameng le ditsamaiso di dirwa
kgotsa di ranolelwa mo puong e motho yoo a e itlhophelang.
1.20.8 Lefapha la Thuto (DoE) le tlhagisitse “ Pholisi ya Puo mo Thutong (PPT) e e
gatelelang tiriso ya dipuo tse dintsi jaaka katoloso ya dipharologano tsa setso
le karolo e e tletseng ya go aga Aforika Borwa e e se nang bomorafe. Theo e
e botlhokwa ke go tshola puo ya kwa gae ya moithuti mabapi le thuto le go
ithuta, gape le go rotloetsa baithuti go ithuta dipuo tse dingwe. LiEP e dirana
le dintlha tse di jaaka (di)puo tsa thuto le go ithuta mo dikolong tsa setšhaba,
kharikhulamo ya sekolo,le ditiro tse di amanang le mafapha a thuto a
diporofense le makgotlatsamaiso a dikolo.
1.20.9 Molaotheo le peomolao tse di amanang di rotloetsa tsweletso ya tiriso ya
dipuo tse dintsi mo Aforika Borwa. Letlhomeso le la pholisi ka jalo le
tshwanetse go akaretsa tetlanyo ya pholisi ya dipuo mo maemong a mararo a
mmuso le go tlhalosa mabaka a a tlhomameng ka ga pholisi maemo le tiriso
ya dipuo tsa tlholego tsa semmuso mo diporofenseng tsotlhe tse di robongwe
mo Aforika Borwa.
#Setswana

KAROLO YA 2: DINTLHAKGOLO TSA PHOLISI
2.1 Maikaelelo
Pholisi ya puo e akanyetsa ditshiamelo tsa molaotheo ka ga tiriso ya dipuo tse dintsi,
mme e dumalana le maikemisetso a mmuso tebang le kgolo ya ekonomi, loago,
polotiki le thuto. Maikaelelo a yona ke go –
2.1.1 tsweletsa tekatekano ya tiriso ya dipuo tse di 11 tsa semmuso;
2.1.2 bebofatsa phitlhelelo e e lekanang ya ditirelo tsa mmuso, kitso le
tshedimosetso;
2.1.3 netefatsa paakanyo tebang le dipuo tsa tlholego tsa semmuso tse pele di
neng di kgaphetswe kwa thoko.
2.1.4 simolola le go tsweletsa tiriso e e matlhagatlhaga ya dipuo tse dintsi le batho
ba dipuo tsotlhe;
2.1.5 rotloetsa go ithuta ga dipuo tse dingwe tsa semmuso tsa tlholego go
tsweletsa tshwaragano ya setšhaba, le dipharologano tsa puo le setso; le
2.1.6 tsweletso ya tsamaiso e e siameng ya puo go direla setšhaba ka bokgoni go
kgotsofatsa ditsholofelo le ditlhokego tsa badirelwa.
2.2 Ditheo
Pholisi ya puo e ikaegile ka ditheo tse di latelang:
2.2.1 Boineelo mo tsweletsong ya tekatekano ya puo le ditshwanelo tsa puo jaaka
di tlhokwa ke thulaganyo ya demokerasi;
2.2.2 Kamogelo ya gore dipuo ke didiriswa tsa go oketsa kitso, botswerere le go
nna le seabe ka botlalo mo mefameng ya sepolotiki, ekonomi le loago;
2.2.3 Go dira ka tshwaragano go tsweletsa tiriso ya dipuo tse dintsi go ya ka
molaotheo;
2.2.4 Go kganela tiriso ya puo nngwe ka maikaelelo a go ja ntsoma, go fekeetsa le
go kgetholola; le
#Setswana

2.2.5 Tlhatlosa maemo a batho mo go itepatepanyeng le dikgatlhegelo, ditlhokego
le diphegelelo tsa ditlhopha tsa dipuo tse di farologaneng ka dipuisano le
dikganetsano tse di tsweletseng.
2.3 Mokgwa
Mokgwa o amogela tse di latelang:
2.3.1 Tsweletso ya tiriso ya dipuo tse dintsi mo Aforika Borwa e batla maiteko a a
sa nyatseng kitso e e leng teng mo setšhabeng mo dipuo tsa tlhago tsa
semmuso di tlhagelelang thata. Se se tla bebofadiwa ke tiriso le go akaretsa
setšhaba jaaka badirammogo mo thulaganyong ya tlhabololo ya puo.
2.3.2 Go tlilwe go solofelwa go dirisa baitsianape ba puo go thusa thulaganyo ya
tlhabololo ya manane a tiriso ya dipuo tse dintsi ka ditlhotlhomiso le
phasalatso ya diphitlhelelo.
2.3.3 Go bebofatsa tirisano le go amogetsana maikarabelo magareng ga maloko a
SADC go tlile go itlhaganedisa tlhabololo ya puo.
2.3.4 Go tlile go tlhokagala go sekaseka dipholisi, ka dipaka tse di siameng, go
tlhokomela kgatelopele go ya kwa go nneng setšhaba sa Aforika Borwa se se
dirisang dipuo tse dintsi ka botlalo.
2.3.5 Mokgwa o o itshetlegileng ka setšhaba mo tsweletsong ya tiriso ya dipuo tse
dintsi ke ona o o siameng thata, go lebeletswe setšhaba sa Aforika Borwa sa
merafe e mentsi. Go tshwanetse ga nna le mokgwa o o phatlaletseng o go
tsewang karolo tebang le paakanyong ya puo le tiragatso ya pholisi e e
kokoanyang botswerere jwa setegeniki tebang le phetisetso ya kitso le
bokgoni.
2.4 Sekoupu sa pholisi
Sekoupu kgotsa ditshiamelo tsa pholisi ke tse di latelang:
2.4.1 Mekgatlho yotlhe ya mmuso (bosetšhaba, porofense le pusoselegae),
gammogo le ditheo tse di nang le dithata mo setšhabeng kgotsa tse di dirang
ditiro tsa setšhaba go ya ka peomolao, di tshwerwe ke Letlhomeso le la
Pholisi ya Puo.
2.4.2 Mo tsweletsong ya dipuo tse dintsi diporofense di tla itlhamela dipholisi tsa
tsone go latela dikaelo tsa Letlhomeso le la Pholisi, go akanyediwa maemo a
tsona a kgaolo, le ditlhokego le dikeletso tsa setšhaba jaaka di tlhalositswe ke
Molaotheo.
2.4.3 Dipusoselegae di tla tlhomamisa tiriso ya puo le dikeletso tsa setšhaba ka
thuso ya letlhomeso la pholisi ya puo la porofense. Mo tlhomamisong ya puo
le dikeletso tsa setšhaba, dipusoselegae, ka ditherisano le setšhaba ka
#Setswana

ophara, di tshwanetse go tlhabolola, go phasalatsa le go diragatsa pholisi
ya tiriso ya dipuo tse dintsi.
2.4.4 Dipuo tsa semmuso di tlile go dirisiwa mo ditirong tsotlhe tsa
kokoanopeomolao, go akaretsa phasalatso ya diHansard, jaaka ntlha ya
tshwanelo, ka go tlhokega, ntle le fa e le gore mo mabakeng a
dikgotlapeomolao tsa diporofense, maemo a kgaolo a tla tlhomamisa (di)puo
tse di tshwanetseng go dirisiwa.
2.4.5 Mmuso o tla rotloetsa, mme fa go tlhokagalang wa tshegetsa dikgwebo tsa
poraefete go tlhabolola le go diragatsa dipholisi tsa tsona tsa puo ka tumalano
le letlhomeso la bosetšhaba la pholisi ya puo.
2.4.6 Go tsweletsa tiriso ya dipuo tse dintsi pholisi e e tlhomamisa tiriso ya dipuo
tse di farologaneng mo mekgatlhong e e farologaneng ya mmuso ka mokgwa
o o latelang:
2.4.6.1 Dipuo tsa tiro/dipuo tsa rekoto: Ka tumalano, mokgatlho mongwe le
mongwe wa mmuso o tshwanetse go dumalana ka (di)puo tsa tiro (tebang
le mabaka a tlhaeletsano ka fa gare le magareng ga mafapha), Ntle le fa
e le gore fa go kgonagalang ga go na motho ope yo o tla kganelwang go
dirisa puo e a e ratang. Mo mabakeng a go tsamaisa dikopano kgotsa go
dira ditiro tse di rileng go tshwanetse ga tsewa matsapa go dirisa
dibebofatsi tsa puo jaaka phetolelo le/kgotsa thanolelo ka (tatelano,
segongwe, gammogo le thanolelo ka go seba) fa go ka kgonagalang.
2.4.6.2 Tlhaeletsano le setšhaba: Mabapi le kwalelano ya semmuso, go
tshwanetse ga dirisiwa puo e moagi a itlhophelang yona. Tlhaeletsano
yotlhe ya puisano ka molomo e tshwanetse go dirwa ka puo ya semmuso
ya bareetsi. Fa go tlhokega, go tshwanetse ga tsewa matsapa go dirisa
dibebofatsi tsa puo jaaka thanolelo ka (tatelano, segongwe, mogala le
thanolelo ka go seba) fa go ka kgonagalang.
2.4.6.3 Diphasalatso tsa mmuso: Lenane la phasalatso ya tiragatso ya dipuo
tse dintsi le tshwanetse go latelwa ke mafapha a mmuso wa bosetšhaba
mo mabakeng ao e leng gore ga a tlhoke phasalatso ka dipuo tsotlhe tse
di 11 tsa semmuso.
2.4.6.4 Fa tiragatso e e bokgoni le e e tlhomameng ya mmuso mo maemong afe
kapa afe e tlhokang tlhaeletsano ya tshedimosetso e e feleletseng, e
tshwanetse go phasaladiwa ka dipuo tsotlhe tse di 11 tsa semmuso,
mme, kwa diporofenseng, ka dipuo tsotlhe tsa semmuso tse di
laoletsweng kwa porofenseng.
2.4.6.5 Mo mabakeng a e leng gore dikwalo tsa mmuso ga di ka ke tsa bonwa ka
dipuo tsotlhe tse di 11 tsa semmuso, mafapha a mmuso wa bosetšhaba a
tshwanetse go phasalatsa dikwalo ka nako e le nngwe bonnye ka dipuo
di le thataro. Tlhopho ya dipuo e tla dirwa ka tsela e e latelang:
#Setswana

● Bonnye puo e le nngwe go tswa mo setlhopheng sa Nguni
(Setebele, Sethosa, Sezulu le Seswati)
● Bonnye puo e le nngwe go tswa mo setlhopheng sa Sotho (Sepedi,
Sesotho, Setswana);
● Sevenda
● Setsonga
● Seesimane; kgotsa
● Seburu
2.4.6.6 Mokgwa wa thefosano o tshwanetse go dirisiwa fa go tlhophiwa dipuo tsa
go phasalatsa dikwalo tsa mmuso ka dipuo tsa Nguni le tsa Sotho.
2.4.6.7 Tlhaeletsano ya boditšhabatšhaba: Tlhaeletsano ya mmuso kwa
maemong a boditšhabatšhaba ka tlwaelo e tla nna Seesimane kgotsa ka
puo e e ratwang ke naga e e amegang.
KAROLO YA 3: KAGO YA BOKGONI JWA BATHO
3.1 Go tsenngwa tirisong ga pholisi ya puo go tlile go oketsa tlhokego ya tiro ya
go fetolela le tseleganyo gammogo le ditirelo tsa boranoledi, segolo thata mo
dipuong tsa tlholego. Karolo e e botlhokwa ya boitseanape jwa phetolelo mo
dipuong tse e tla tshwanelwa ke go atolosiwa mo mafapheng a mmuso le mo
setheong sa poraefete, sekao: badiri ba nakwana ba puo jaaka bafetoledi,
batseleganyi le baranoledi ba tla tshwanelwa ke go tlhabololwa. Koketsego ya
tlhokego ya ditirelo tsa badiri ba porofešenale ba puo e tla batla katiso ya
boitseanape go ya pele.
3.2 Go tlhomiwa ga diyuniti tsa puo mo lefapheng lengwe le lengwe la mmuso wa
bosetšhaba le kwa porofenseng nngwe le nngwe go tla nna le tlhotlheletso
mo sekoupung sa ditiro tsa Tirelo ya Dipuo tsa Bosetšhaba (TDB). TDB e tlile
go batlega go golaganya tsamaiso ya tiragatso ya pholisi ya puo ka go
bebofatsa katiso ya badiri ba yuniti ya dipuo mo ditirong tsa thulaganyo ya
puo le tshegetso ya manane a ditiro tsa diyuniti tse. Gape TDB e tla rwala
maikarabelo a go gokaganya tlhabololo ya manane a katiso ya bafetoledi,
batseleganyi le baranoledi, le go tlhoma dikaelo tsa tiro ya boleng.
3.3 Dikarolo tsa thulaganyo le tlhopho ya mafoko, gammogo le mareo le tsona di
tla amega. Koketsego ya tiro ya go fetolela e tla batla itlhaganediso ya
tlhabololo ya mareo mo dipuong tsa semmuso le ya Sefalana sa Mareo sa
bosetšhaba se se fitlhelelwang ke badiri ka puo ba mmuso le ba nakwana.
#Setswana

3.4 Go nna teng ga didiriswa tsa Thekenoloji ya Puo ya Batho (TPB) (sekai:
phetolelo e e dirwang ke motšhini, megopolo ya phetolelo, dibaakanya
mopeleto) tebang le dipuo tsa tlholego go tla nna le seabe se segolo mo
tshegetsong ya go bebofatsa ditiro tsa puo.
3.5 Bogolo jwa diyuniti tsa puo bo tlile go tlhomamisiwa, mme dikatiso tsa
boitseanape mo mofameng o, di tlile go nna botlhokwa morago ga palo ya
dipuo tsa semmuso tse di tshwanetseng go dirisiwa e sena go sekasekiwa.
Diyuniti tse di nang le badiri ba le bane kgotsa go feta ba porofešenale, di tlile
go tlhoka gore di nne le ditlelereke.
3.6 Kago ya bokgoni mo dikarolong tse di amegang tsa go bebofatsa puo go tla
diragala ka dipuisano le batlamedi ba ditirelo jaaka ditheo tsa thuto e
kgolwane tse di rutang manane le dirutwa tse di rebotsweng ke SAQA tsa tiro
ka puo, bofetoledi le botseleganyi, thanolelo, thulaganyo ya puo, tlhopho le
thulaganyo ya mareo le thuto ka ga dithanodi.
#Setswana

KAROLO YA 4: MAANO A TIRAGATSO
4.1 Go tsenngwa tirisong ga pholisi kgato ka kgato mo pakeng e khutshwane, e e
mo magareng le paka e telele ke leano le le rategang mo maemong otlhe.
4.2 Tebang le diphasalatso tsa mmuso, tiragatso e tla tsenngwa tirisong ke
mekgatlho ya mmuso ka mokgwa o o ka fetolwang le o o kgonagalang mo
sebakeng sa dingwaga di le tharo bonnye. Molemo wa go tsenya tirisong ka
mokgwa wa kgato ka kgato ke gore mafapha a tlile go kgona go tlhabolola
koketso ya bokgoni le go laola thulaganyo ya tiragatso ka botswerere.
4.3 Mekgatlho ya Mmuso e tla nna le nako ya go rulaganya ditekanyetsokabo ya
yona ka go oketsa dikabelo tsa yona ka iketlo mo pakeng ya MTEF le go
rulaganya ditiro go ya ka didiriswa tse di batlegalang tebang le tiragatso e e
atlegileng ya pholisi.
4.4 Go tla tlhabololwa tlhokomelo ya mekgwa ya go netafatsa boleng jwa ditirelo
tsa phetolelo le tseleganyo.
4.5 Ka tirisano le PanSALB, Lefapha la Botsweretshi le Setso le tla tlhokomela
kgatelopele le go begela bothati jo bo maleba ka dipaka tse di maleba.
4.6 Ditshekatsheko tsa pholisi di tla dirwa ka tlhomamo mme go tla dirwa
dikatlanegiso tebang le diphetogo fa go tlhokagalang gore tekanyetsokabo e
lekanyetswe ka tshwanelo.
4.7 Mafaratlhatlha a a tlhokagalang go diragatsa pholisi a tla tsenngwa tirisong.
Se se tlile go akaretsa go tlhomiwa ga diyuniti tsa puo mo mafapheng otlhe a
bosetšhaba le kwa diporofenseng go laola –
● tlhaeletsano ka puisano ya molomo mo teng le fa gare ga mafapha mo
maemong otlhe a mmuso;
● tlhaeletsano e e kwadilweng mo teng le fa gare ga mafapha mo maemong
otlhe a mmuso;
● tlhaletsano le setšhaba ka puisano ya molomo;
● tlhaeletsano e e kwadilweng le setšhaba; le
● tlhaeletsano ya boditšhabatšhaba fa go maleba.
4.8 Mekgwa e mengwe ya tiragatso e e tla dirisiwang ke Molawana wa Maitsholo
wa Badiredipuso, go tlhomiwa ga Khansele ya Aforika Borwa ya Badiri ka
Puo, Tirelo ya Thanolelo ka Mogala ya Aforika Borwa (TTMAB), leano la
tlhabololo ya dipuo tse pele di neng di kgaphetswe kwa thoko le DPS.
#Setswana

4.8.1 Maikarabelo a mangwe a mmuso tebang le go tsenngwa tirisong ga pholisi
ya puo ya bosetšhaba ke a a latelang:
● Tshegetso ya tlhabololo ya badiri ba ba tlhokegang go tsenya tirisong
dipuo tse dintsi.
● Taolo ya go bebofatsa porofešene ya puo, k.g.r. phetolelo, thanolelo le
mareo, ka tlhabololo le peomolao e e maleba.
● Tshegetso ya maiteko a a kgethegileng a paakanyo le/kgotsa manane a
dipuo tsa tlholego tse di neng di kgaphetswe kwa thoko, k.g.r. dipuo tsa
seAforika le dipuo tsa seKhoi, seSan le seNama, ga mmogo le Dipuo tsa
Diatla tsa Aforika Borwa; le
● Tshegetso ya go ithuta le go ruta dipuo tsotlhe tsa semmuso tsa Aforika
Borwa kwa mephatong yotlhe ya sekolo.
#Setswana

LENANEFOKO
Kitso/Tiriso ya
Dipuo tse pedi
Mokgwa wa go dirisa dipuo tse pedi (le fa tota di sa itsiwe
sentle ka bobedi)
Tlhabololo ya puo
Tseleganyo
Tekano
Tiragatso ya dipuo
tse dintsi
Dipuo tsa ngwaoboswa
Dipuo tse pele di
neng di
ikgatholositswe
Dithekenoloji tsa
Puo ya Setho
Tsweletso ya puo ka mokwalo, tlhomamiso le katoloso ya
ditiro gore puo e kgone go ka dirisiwa mo dithulaganyong tsa
bobegakgang, thuto, semolao le tsamaiso, j.j., le go tlamela
sekoupu sa phasalatso ya dikwalo mo puong eo.
Tiro ya go siamisa puo le /kgotsa setaele mo ditemaneng tse
di kwadilweng.
Boleng jwa tshiamo, go se tseye letlhakore; go tsewa ka
tekatekano; se se tshwanetseng le se se siameng.
Go kaya go tlhopho ya (di)puo e e rileng mo maemong a a
rileng, e ikaegile ka maemo a puo e dirisiwang mo go one,
k.g.r. tiro, bareetsi le molaetsa o e o dirisetswang.
Dipuo tse di sa tlholegang mo nageng e, mme di tlisitswe ke
bafaladi
Ka bokao jwa mo Aforika borwa, tse ke dipuo tse di neng di
neetswe maemo a a kwa tlase ke ditlhopha tse di maatla tsa
pele, mme tse ka jalo di neng di sa dirisiwe kgotsa go
tlhabololwa go ka dirisiwa mo tirong ya bobegakgang, thuto (
morago ga sekolo sa poraemari) kgotsa mo setšhabeng
kgotsa mo maemong a a botlhokwa a ekonomi. Tshegetso ya
tlhabololo ya dipuo tse e ne e le e nnye. Di akaretsa dipuo tsa
tlhago, dipuo tse di tswang kwa ntle le SASL.
Tiriso ya kitso ya puo go tlhabolola dithulaganyo tsa
khomphiutara tse di ka lemogang, tsa tlhaloganya, tsa tlhalosa
le go tlhagisa puo setho ka mekgwa yotlhe; k.g.r. tlhabololo ya
didiriswa tse di dirang gore go kgonagale go gore batho ba
golagane ka dikhomphiutara.
Puo ya tlhago Puo e e tlholegileng mo nageng e.
Boranoledi
Mokgwa wa go fetolela se se builweng ka puo ya ntlha mo
puong ya bobedi.
Temogo ya puo Go itse mokgwa o puo e dirisiwang ka one mo setšhabeng,
gore a na badirisi ba puo ba neilwe ditshwanelo tsa bone tsa
puo, le gore puo e dirisiwa jang go maatlafatsa kgotsa go
amoga babui maatla.
Tekatekano ya puo
Tekano ya puo
Tebang le molaotheo, dipuo tsotlhe di tshwanetse go bona
tlotlo e e lekalekanang , segolo thata ka mabaka a semmuso
jaaka peomolao, bosiamisi, tsamaiso le taelo ya setšhaba.
Tshiamo ya tlamelo ya puo le/kgotsa tsholo ya dipuo tse pedi
kgotsa go feta. Dintlha tse di jaaka palo ya babui le maemo a
puo di ka tlhotlheletsa pholisi go tlhomamisa mabaka a tiriso
ya puo e e rileng. Tiriso e e ka tswa e sa lekane. “ Puso e ka
se kgone go dirisa dipuo tsotlhe tsa baagi botlhe ba yona,
mme e ka itekanyetsa fela mo go diriseng (di)puo tsa/ya yona
ya/tsa semmuso, ka mokgwa mongwe.” (Turi, 1993:14 – 15)
#Setswana

Thulaganyo ya puo
Pholisi ya puo
Ditshwanelo tsa
puo
Diyuniti tsa puo
Lekisekhokerafi
Dithulaganyo tsa
phetolelo ka
metšhini
Puo e e
ikgatholositsweng
Sediriswa sa go
ruta
(puo ya go ithuta)
Tiriso ya dipuo tse
dintsi
Puo ya semmuso
Phetolelo
Mareo
Thulaganyo ya puo e lebile ditharabololo tsa mathata a puo ka
maikemisetso, mekgwa le dipoelo tse dingwe. E akaretsa
dithulaganyo tsa go laola le go tokafatsa dipuo ka tlhabololo
ya puo.
Tshwetso/molawana wa semmuso ka ga maemo a dipuo tse
di farologaneng tse di buiwang mo merafeng ya dipuo tse di
tlhakatlhakaneng/dipuo tse dintsi, sekai ke puo efe e tla nnang
puo ya bosetšhaba kgotsa ya semmuso, ke dipuo tse dife tse
di tla dirisiwang jaaka dipuo tsa kgaolo le gore maemo a tsone
e tla nna afe.
Melao e e tlhomamisang maemo a mo go one baagi ba ka
itlhophelang puo.
Dikemedi tsa mmuso mo mafapheng le mo diporofenseng go
dirana le dintlha tsa puo ya lefapha leo/kgotsa porofense eo
go tswa mo Pholising ya Bosetšhaba ya Puo le go
ikgolaganya le mafapha a mangwe ka ga dintlha tsa puo.
Tiro kgotsa porofešene ya go tlhama dithanodi.
Dithulaganyo tsa khomphiutara tse di fetolelang ditemana tsa
eleketeroniki go tswa puong e nngwe go ya go e nngwe.
Puo nngwe le nngwe ya semmuso e e kgaphetsweng kwa
thoko mo tirisong ya semmuso kgotsa e e leng gore tiriso ya
yona e a kganelwa mo mabakeng a a dirisang melawana
(sekai: thuto, tlhokomelo ya boitekanelo). ‘’Go kgaphelwa kwa
thoko’’ gantsi go kaya maemo a a kwa tlase a puo, gongwe le
babui ba yone. Sekai: Setsonga, Sevenda, Setebele le
Seswati di tsewa jaaka dipuo tse di kgaphetsweng kwa thoko
mo Aforika Borwa.
Puo e e dirisiwang mo phaposiborutelong jaaka e kailwe ke
kharikhulamo le pholisi ya puo. ‘’Puo ya go ruta’’ e kaya go
suta go se kae go akaretsa mogopolo o o reng go feta puo e
le nngwe di ka dirisiwa, mme baithuti ba ka fitlhelela e nngwe
go na le ya semmuso.
Tiriso ya dipuo tse tharo kgotsa go feta ke motho a le mongwe
kgotsa setlhopha sa dibui jaaka baagi ba kgaolo kgotsa
setšhaba se se rileng.
Puo e e dirisiwang mo mmusong, dikgotlatshekelo, thuto,
kgwebo le bobegakgang.
Mokgwa wa go fetolela se se kwadilweng ka puo ya ntlha kwa
puong ya bobedi ka go kwala.
Mareo a setegeniki a a tlhomamiseditsweng thuto e e rileng.
(22337 – A-MB –2002-11-13)
__________________________________________________________________
Letlhomeso la Bosetšhaba la Pholisi ya Puo
Td33
Tsw068
#Setswana

#Setswana