tlhako ya molaotshepetšo wa polelo ya bosetšhaba - Saps

Kgoro ya Bokgabo le Setšo
TLHAKO YA
MOLAOTSHEPETŠO WA
POLELO YA
BOSETŠHABA
Sengwalwa sa mafelelo
13 Nofemere 2002
#Sepedi

DITENG
PEGOPELE KA TONA YA BOKGABO, SETŠO, SAENSE LE THEKNOLOTŠI
LENANEO LA DIKHUTŠOFATŠO
KAROLO 1 BOITHEKGO LE DIKAGARE
1.1 Matseno
1.2 Kamano ya histori
1.3 Kamano ya semolao
KAROLO 2 DINTLHAKGOLO TŠA MOLAOTSHEPETŠO
2.1 Maikemišetšo
2.2 Metheo
2.3 Mokgwa
2.4 Morero
KAROLO 3 KAGO YA MABOKGONI A BATHO
KAROLO 4 DITSELA TŠA PHETHAGATŠO
LENANENTŠU
#Sepedi

PEGOPELE KA TONA YA BOKGABO, SETŠO, SAENSE LE THEKNOLOTŠI,
NGAKA B S NGUBANE
Polelo ya motho ke “letlalo la bobedi” ka mekgwa ye mentši: leruo la tlhago la motho
yo mongwe le yo mongwe yo a tlwaelegilego, leo re le šomišetšago go hlagiša
ditshepo le ditakatšo tša rena, go hlohlomiša maitemogelo le setšo sa rena, le go
aga setšhaba sa rena le melao yeo e se laolago. Polelo ke yona yeo e re thušago go
šoma bjalo ka batho lefaseng leo le dulago le fetoga. Ka moo tokelo ya motho ya go
šomiša polelo ya gagwe e amogetšwe ka gare ga Molaokakanywa wa rena wa
Ditokelo gomme Molaotheo wa rena o amogela gore dipolelo tša batho ba rena ke
mothopo woo o swanetšego go hlokomelwa.
Gabotsebotse ke ikgantšha ka gore, morago ga tshepetšo ya therišano, mafelelong
re maemong a go tsebagatša tlhako ya molaotshepetšo wa polelo wa Afrika Borwa.
Ye ke pheleletšo ya tshepetšo yeo e thomilego ka 1995 ge ke be ke kgetha
Sehlopha sa Sepane sa Peakanyo ya Polelo (LANGTAG) gore se mphe dikeletšo ka
tlhako ya peakanyo le molaotshepetšo wa polelo wa go tshwaragana. Kgato ye e be
le bohlokwa ka gore (a) ga go na kgotlelelo ya phapano ya polelo gomme
“dipolelodintši e ba bothata bja go tura” bjo bonalago ka go makala a mangwe a
setšhaba sa rena, gape (b) go solwa go oketšegago ga polelotee ka Afrika Borwa go
tšwa go bakgathatema ka go polelo.
Tlhako ya Molaotshepetšo wa Polelo ya Bosetšhaba e theilwe go dipoelo tša
tshepetšo ya rena ya therišano, mmogo ka LANGTAG gomme morago ga moo ka
maiteko a kgoro ya ka ka tšhomišano le Phanele ya ka ya boeletši ka
Molaotshepetšo wa Polelo. Tlhako ya Molaotshepetšo e bohlokwa go taolo ya
methopo ya rena ya polelo ya go fapana le phihlelelo ya nepo ya mmušo ya go
godiša temokrasi, toka, tekatekano le kopano ya setšhaba. Ke ka moya wo gore
kgodišo ya dipolelo tše 11 ka moka tša semmušo tša naga ya rena yeo e
kgonegišitšwego ka gare ga Molaotheo e lego bogareng bja molaotshepetšo.
Tlhako ya Molaotshepetšo ye e lemoga gape taba ya gore mohola wa dipolelo tša
rena o phethwa gabotsebotse ke tšhomišo ya tšona ya sepolotiko le ya leago le ya
ikonomi. Ge polelo e lahlegelwa ke mohola wa yona ka go makala a le maemo a
yona a a fokotšega. Tlhako ya Molaotshepetšo e tšeela hlogong gore re lebane le
tlhotlo ya kloupalaeseišene le gore dipolelo tša rena tša tlhago di swanetše go ba
karolo ya tikologo ya rena ya theknolotši ya go gola ka lebelo. Ka gona, e
ikemišeditše go netefatša ka leswa maemo le tšhomišo ya dipolelo tša tlhago tša
Afrika Borwa.
Ke tshepa gore Maafrika Borwa ka moka a tla amogela Tlhako ye ya
Molaotshepetšo wa Polelo ya Bosetšhaba bjalo ka ya bona. Ke tshepa gore mmogo
re swanetše go netefatša gore molaotshepetšo wo e ba nnete ka maphelong a rena,
gomme e dira gore re ikgogomoše ka le go netefatša ka leswa boitšhupo bja rena
bjalo ka Maafrika Borwa bja go swana bo le tee.
……………
NGAKA B.S NGUBANE, MP
#Sepedi

Lenaneo la dikhutsofatšo
DAC
DoE
DoJ
DPSA
HLT
LiEP
MTEF
NGO
NLS
PanSALB
SADC
SAQA
SASL
SITA
TISSA
Kgoro ya Bokgabo le Setšo
Kgoro ya Thuto
Kgoro ya Toka
Kgoro ya Tirelo ya Setšhaba le Tshepetšo
Ditheknolotši tša Polelo ya Batho
Molaotshepetšo wa Polelo ka Thutong
Tlhako ya Tshenyegelo ya Paka ya Bogareng
Mokgatlo wa go se Laolwe ke Mmušo
Tirelo ya Polelo ya Bosetšhaba
Lekgotla la Dipolelo ka Moka tša Afrika Borwa
Setšhaba sa Tlhabollo ya Afrika ya ka Borwa
Bolaodi bja Mangwalo a Thuto bja Afrika Borwa
Polelo ya Maswao ya Afrika Borwa
Lefelo la Tshedimošo ya Theknolotši la Mmušo
Tirelo ya Botoloki ka Mogala ya Afrika Borwa
#Sepedi

KAROLO 1: BOITHEKGO LE DIKAGARE
1.1 Matseno
1.1.1 Dipolelo tšeo e ka bago tše 25 tša go fapana di bolelwa ka Afrika Borwa, tšeo
e lego gore tše 11 tša tšona di filwe maemo a semmušo ke Karolo 6 ya
Molaotheo, 1996 (Molao wa 108 wa 1996), ka mabaka a gore tšhomišo ya
tšona e akaretša palomoka ya diphesenete tšeo e ka no bago tše 98 tša
setšhaba ka moka.
1.1.2 Dipolelo tše 11 tša semmušo ke isiNdebele, isiXhosa, isiZulu le siSwati (tšeo
di bitšwago dipolelo tša Nguni); Sesotho, Sepedi le Setswana (tšeo di
bitšwago sehlopha sa dipolelo tša Sotho); Tshivenda, Xitsonga, Seisimane le
Seafrikanse.
1.1.3 Afrika Borwa ke naga ya dipolelodintši. Semelo seo se bonalago sa
dipolelodintši ka Afrika Borwa ke nnete ya gore dipolelo tše dintši tša tlhago di
bolelwa go ralala mellwane ya diprofense, gomme di bolelwa ke ditšhaba tša
go tšwa go diprofense tša go fapana.
1.1.4 Ga bjale go na le temogo ye maatla ya tlhokego ya go maatlafatša maiteko a
go tlhabolla dipolelo tšeo pele di bego di beetšwe ka thoko le go tšwetšapele
dipolelodintši ge e le gore Maafrika Borwa a swanetše go lokollwa go
tšhomišo ya dipolelo tša go se be tša tlhago tša rena le tša go ba tša
semmušo.
1.1.5 Go fihla ga bjale, taolo ya phapano ya dipolelo ka Afrika Borwa ya go tla ka
morago ga kgethollo e thatafaditšwe ke tlhokego ya molaotshepetšo wa
polelo wa go hlaloša dilo ka moka, gomme seo se bakile gore go šomišwe
Seisimane le Seafrikanse bjalo ka dipolelo tša go šomišwa kudu ka go
ikonomi-leago le makala a sepolotiki a setšhaba sa rena.
1.1.6 Morago ga mengwaga ye seswai ya temokrasi, Afrika Borwa bjale e fihlile go
ntlha ye bohlokwa ka go histori ya yona. Afrika Borwa e araba phapano ya
rena ya polelo le ya setšo le tlhotlo ya dipolelodintši tša molaotheo, ke ka
baka leo go tsebagaditšwego Tlhako ye ya Molaotshepetšo wa Polelo ya
Bosetšhaba.
1.1.7 Tlhako ya Molaotshepetšo ga e tsenye fela mokgwa wo moswa go
dipolelodintši ka Afrika Borwa, empa e hlohleletša ka maatla tshomišo ya
dipolelo tša tlhago bjalo ka dipolelo tša semmušo go godiša le go hlohleletša
kopano ya bosetšhaba. O tšeela hlogong kamogelo ya bophara ya phapano
ya dipolelo, toka ya leago, motheo wa khumano ye lekalekanago ya ditirelo le
mananeo a setšhaba, le hlompho ya ditokelo tša polelo.
1.1.8 Tokumente ye e hlaloša tlhako ya go kgontšha ya mmušo wa go ba le
dipolelodintši wo kopantšwego ka gare ga tlhako ya Molaotheo.
#Sepedi

1.2 Kamano ya Histori
1.2.1 Go tloga ge Afrika Borwa e thoma go tšewa ke Dutch ka 1652, ka dibaka tša
go latelana tša pušo ya Brithane, Yunione ya Afrika Borwa, le go hlongwa
morago ga Repabliki ya Afrika Borwa, le pušo ya kgethollo, molaotshepetšo
wa polelo wa mmušo le bengmaatla ga se ba kgone go lemoga phapano ya
dipolelo ya Afrika Borwa. Maemo a a bušeditšwe morago ke go tla ga
temokrasi ka 1994 le dipeakanyetšo tša Molaotheo ka go ba semmušo ga
dipolelodintši.
1.2.2 Maemo a a ile a baka gore go be le go se lekalekane ga dipolelo le go rena
ga polelo ye nngwe, moo e lego gore go rena ga Seisimane le Seafrikanse go
hlodile kamano ya go se lekalekane gare ga dipolelo tše le dipolelo tša Afrika.
1.2.3 Ka moo, melaotshepetšo ya bokoloniale ya kgethollo, mmogo le
melaotshepetso ya leago-ikonomi, e bakile gore go be le moakanyetšo wa go
se lekalekane wa dipolelo woo o bego o bontšha dipopego tša go se
lekalekane ga merafe le maemo tšeo Afrika Borwa e tsebegago ka tšona.
1.2.4 Ditiragalo tše ka moka di ile tša tsenya kotsing maemo a go lekana a dipolelo
tša tlhago le dipolelo tša batho ba go fapana ba Afrika le ba dihlopha tše
dingwe tšeo di beetšwego ka thoko go tsenywa Difoa le Difofu – ka go
gatelela dikgolo tša go se kgahliše ka dipolelo tša Afrika, tšeo di sa kgolwego
ke diboledi tša Seisimane le Seafrikanse fela, empa le baboledi ba bantši ba
dipolelo tša Afrika ka botšona.
1.2.5 Maemo a okeditšwe gape ke nnete ya gore dihlongwa tša setšhaba le tša
praebete di rata go tšea dipheto tša polelo tša nakwana tša go ganetšana le
dipeakanyetšo tša semolao le dinyakwa tša go amana le dipolelo ka baka la
melao ya go se bonele kgole ya go ba kgahlanong le tiragatšo ya
dipolelodintši.
1.3 Dikagare tša melaotlhakwa
1.3.1 Karolo ya bo 6 ya Molaotheo e fa tlhakokgolo ya semolao ya dipolelodintši,
tlhabollo ya dipolelo tša semmušo le kgodišo ya hlompho le kgotlelelo ya
phapano ya dipolelo tša Afrika Borwa. E phetha ditokelo tša polelo tša badudi,
tšeo di swanetšego go hlomphiwa ka melaotshepetšo ya polelo.
1.3.2 Molaotheo o gatelela gore dipolelo ka moka tša semmušo di swanetše go
ipshina ka “maemo a go lekana” le go swarwa ka go lekalekana, ka moo go
kaonafatšwe maemo le tšhomišo ya dipolelo tša tlhago, gape mmušo o tšee
dikgato tša melaotlhakwa go laola le go hlokomela tšhomišo ya dipolelo tša
tlhago tša go se holege”.
#Sepedi

1.3.3 Molaotheo o laela phetolo ya maemo a polelo ka go naga ka moka, ka go fa
kamogelo ya leago le ya sepolotiki go dihlopha tša polelo go theilwe go
ditlhoko tša setšhaba tše boletšwego le dihlopha tša go ba le kgahlego”.
1.3.4 Karolo 6(2) ya Molaotheo e nyaka gore go be le mekgwa yeo e swanetšego
go ba gona go hlabolla dipolelo tše tša tlhago.
1.3.5 Karolo 6(3) le (4) di na le dipeakanyetšo tša go amana le dipolelo tša mebušo
ya bosetšhaba le ya profense, moo e lego gore dikgoro tša mmušo di
swanetše go šomiša bonyane dipolelo tše pedi tša semmušo.
1.3.6 Go godiša phapano ya dipolelo go ya pele, karolo 6(5) e kgonegiša go
hlongwa ga Lekgotla la Dipolelo ka Moka tša Afrika Borwa (PanSALB) go
godiša dipolelodintši le go hlokomela tlhabollo le tšhomišo e sego fela ya
dipolelo tša semmušo, empa le dipolelo tša Khoi, Nama le San, mmogo le
(Di)polelo tša Diatla tša Afrika Borwa. Gape PanSALB e tla dira gore go be le
hlompho ya Dipolelo tša Bohwa tšeo di bolelwago ke dikarolo tše dingwe tša
setšhaba sa rena le ya dipolelo tšeo di šomišetšwago mabaka a bodumedi.
1.3.7 Dipeakanyetšo tše dingwe tša maleba tša go amana le merero ya polelo di
dirilwe gongwe ka gare ga Molaotheo. Karolo 9(3) e šireletša kgahlanong le
kgethollo ya go se be ya nnete ka baka la polelo, ge dikarolo 30 le 31(1) di
bolela ka ditokelo tša batho tša bokgathatema le go iphsina ka tša setšo,
bodumedi, le dipolelo. Karolo 35(3) le (4) di bolela ka ditokelo tša polelo tša
baswariwa, bao ba letilego tsheko le basekišwa, go gatelelwa gabotsebotse
tokelo ya teko ya nnete moo ditshepedišo di fetolelwago ka go polelo yeo
motho a ikgethelago yona.
1.3.8 Kgoro ya Thuto e tsebagaditše “Molaotshepetšo wa Polelo ka go Thuto
(LiEP), woo o gatelelago dipolelodintši bjalo ka katološo ya phapano ya ditšo
le karolo ye bohlokwa ya go aga Afrika Borwa ya go se be le kgethollo ya
semorafe. Motheo ke gore polelo ya gae e dule e šomišetšwa go ithuta le go
ruta, empa go hlohleletša baithuti gore ba tsebe le dipolelo tše dingwe.
Molaotshepetšo o bolela ka merero ya go swana le (di)polelo ya go ithuta le
go ruta ka go dikolo tša bohle, lenanethuto la sekolo le mediro ya go amana
le polelo ya dikgoro tša profense tša thuto le mekgatlo ya go laola dikolo.
1.3.9 Molaotheo le melaotlhakwa ye mengwe ya go amana le wona o hlohleletša
kgodišo ya dipolelodintši ka Afrika Borwa. Tlhako ya molaotshepetšo ka moo
e swanetše go kgonegiša ka moo go kgotsofatšago tshepelelano ya
melaotshepetšo ka go ditekanyo tše tharo tša mmušo le go bontšha maemo a
hlakilego a molaotshepetšo go ralala diprofense tše senyane ka moka ka
Afrika Borwa.
#Sepedi

KAROLO 2: DINTLHA TŠE BOHLOKWA TŠA MOLAOTSHEPETŠO
2.1 Maikemišetšo
Molaotshepetšo wa polelo o tšeela hlogong dipeakanyetšo tša Molaotheo ka
dipolelodintši gape di sepelelana le maikemišetšo a mmušo a kgolo ya ikonomi, ya
leago-polotiki le ya thuto. Maikemišetšo a wona ke go-
2.1.1 godiša tšhomišo ya go lekalekana ya dipolelo tša semmušo tše 11;
2.1.2 nolofatša khumano ya go lekalekana ya ditirelo tša mmušo, tsebo le
tshedimošo;
2.1.3 netefatša tokišo ya dipolelo tša tlhago tša semmušo tšeo pele di bego di
beetšwe ka thoko
2.1.4 šimolla le go boloka kamano ye phedilego gabotse ya dipolelodintši le ditšhaba
ka moka tša polelo;
2.1.5 hlohleletša go ithuta dipolelo tše dingwe tša semmušo go godiša kopano ya
setšhaba, le phapano ya polelo le ya setšo; le
2.1.6 go godiša taolo ya dipolelo ye botse gore go be le tshepetšo ya tirelo ya
setšhaba ya go kgontšha go kgona go kgotsofatša ditebelelo le ditlhoko tša
badirelwa.
2.2 Metheo
Molaotshepetšo o theilwe go metheo yeo e latelago:
2.2.1 Boikgafo mo go kgodišo ya tekatekano ya polelo le ditokelo tša polelo bjalo ka
ge go nyakilwe ke mmušo wa temokrasi;
2.2.2 Temogo ya gore dipolelo ke methopo ya go oketša tsebo, bokgoni le
bokgathatema bja botlalo ka go makala a sepolotiki le a leago-ikonomi;
2.2.3 Go šomišana gore go be le kgodišo ya molaotheo ya dipolelodintši;
2.2.4 Thibelo ya tšhomišo ya polelo efe goba efe ka mabaka a tšhomišompe, borena
le kgethollo; le
2.2.5 Kaonafatšo ya peobogareng ya batho ge go ahlaahlwa dikgahlego, ditlhoko le
ditakatšo tša ditšhaba tše dintši tša go fapana ka dipoledišano tša go tšwela pele le
dingangišano.
2.3 Mokgwa
Mokgwa o amogela tšeo di latelago:
#Sepedi

2.3.1 Kgodišo ya dipolelodintši ka Afrika Borwa e nyaka maiteko a go se beele ka
thoko tsebo yeo e lego gona ka setšhabeng moo dipolelo tša semmušo tša tlhago di
tsebegago. Se se tla nolofatšwa ke tšhomišo ya le bokgathatema bja setšhaba ka go
ditshepetšo tša tlhabollo ya polelo.
2.3.2 Go tla holofelwa le go ditsebi tša polelo go thuša tshepetšo ya go tlhabolla
mananeo a dipolelodintši a go šoma ka nyakišišo le phatlalatšo ya dikhumano tša
gona.
2.3.3 Go nolofatša tšhomišano le karolelano ya maikarabelo gare ga dinaga tšeo e
lego maloko a SADC go phakišiša tlhabollo ya polelo.
2.3.4 Go sepetša, ka dikgala tša go kwala, ditebeleloleswa tša molaotshepetšo go
hlokomela tšwelopele ya phihlelelo ya setšhaba sa Afrika Borwa sa go ba sa
dipolelodintši ka botlalo.
2.3.5 Mokgwa wa go thewa go setšhaba mo go kgodišo ya dipolelodintši ke wa go
šomišega bokaone kudu, ge go lebeletšwe go ba le phapano ga Afrika Borwa. E
swanetše go ba mokgwa wa go se be bogareng wa bokgathatema wa peakanyo ya
polelo le tiragatšo ya molaotshepetšo woo o hlokomelago bokgoni gore go be le
tšhutišetšo ya tsebo le mabokgoni.
2.4 Morero wa Molaotshepetšo
Morero goba dipeakanyetšo tša molaotshepetšo ke tše di latelago
2.4.1 Dibopego ka moka tša mmušo (bosetšhaba, profense le mmušoselegae),
mmogo le dihlongwa tša go diragatša maatla a setšhaba goba tša go phethagatša
mediro ya setšhaba go ya ka peomolao di tlangwa ke Tlhako ye ya Molaotshepetšo
wa Polelo.
2.4.2 Ge go godišwa dipolelodintši diprofense di tla dira melaotshepetšo ya tšona ya
go sepelelana le methalohlahli yeo e lego ka gare ga Tlhako ye ya Molaotshepetšo,
go tšeelwa hlogong mabaka a tšona a selete, le ditlhoko tša setšhaba le tšeo se di
ratago, bjalo ka ge go boletšwe ka gare ga Molaotheo.
2.4.3 Mebušo ya gae e tla phetha ka tšhomišo le tšeo di ratwago ke ditšhaba tša
yona ka go tlhako ya molaotshepetšo wa polelo ya profense ya go kgontšha. Ge go
phethilwe ka tšhomišo ya polelo le tšeo setšhaba se di ratago, mebušo ya gae e
swanetše gore e tlhabolle, e gatiše le go diragatša molaotshepetšo wa dipolelodintši
morago ga ditherišano tša bophara le ditšhaba tša yona.
2.4.4 Dipolelo tša semmušo di tla šomišwa bjalo ka ge go hlokega ka ditiragalong ka
moka tša semolao, go balwa le dikgatišo tša Hansard, e le tokelo: Ge fela e le gore
lebakeng la makgotlatheramelao a diprofense, mabaka a selete a tla phetha
(di)polelo tšeo di yo šomišwago.
#Sepedi

2.4.5 Mmušo o tla hlohleletša, gomme mo go kgonegago o tla thekga mekgatlo ya
praebete go tlhabolla le go diragatša melaotshepetšo ya yona ka mokgwa wa go
sepelelana le tlhako ya molaotshepetšo wa polelo ya bosetšhaba.
2.4.6 Go godiša dipolelodintši molaotshepetšo wo o phetha ka tšhomišo ya dipolelo
tša go fapana ka go dipopego tša mmušo ka moo go latelago:
2.4.6.1 (Di)polelo tša go šoma/(Di)polelo tša go rekhotla: Ka kwano, sebopego se
sengwe le se sengwe sa mmušo se swanetše go kwana ka (di)polelo ya go šoma
(ya ka gare le ka ntle ga kgoro ya mabaka a kgokagano): Ge fela e le gore moo go
kgonegago ga go motho yoo a tla ganelwago go šomiša (di)polelo yeo a e ratago.
Ka mabaka a go sepetša dikopano le go dira mediro ye itšego, go swanetše go
dirwa maiteko afe goba afe go šomiša dinolofatši tša nolofatšo ya polelo tša go
swana le/goba botoloki (bja tatelano goba bja sammaletee mmogo le bja tshebelo)
moo e lego gore go a kgonega.
2.4.6.2 Kgokagano le setšhaba: Ka mabaka a poledišano ya mmušo, kgetho ya
modudi e swanetše go šomišwa. Poledišano ya molomo ka moka e swanetše go
direga ka polelo ya semmušo yeo batheeletši ba e ratago. Ge go hlokega, go
swanetše go dirwa maiteko ka moka go šomiša dinolofatši tša nolofatšo ya polelo
tša go swana le botoloki (bja tatelano, le sammaletee, mmogo le botoloki bja mogala
goba bja go sebelwa) moo e lego gore go a kgonega.
2.4.6.2 Dikgatišo tša mmušo: Lenaneo la kgatišo la dipolelodintši tše šomišegago le
swanetše go latelelwa ke dikgoro tša mmušo tša bosetšhaba moo e lego gore ga go
nyakege kgatišo ka dipolelo ka moka tša semmušo tše 11.
2.4.6.3 Moo e lego gore tshepetšo ya mmušo ya go kgontšha le ye hlomamego mo
go tekanyo efe goba efe e nyaka poledišano ya go kwešišega gabotse, e swanetše
go gatišwa ka dipolelo ka moka tša semmušo tše 11, gomme ka diprofenseng, ka
dipolelo ka moka tša semmušo tše boletšwego.
2.4.6.4 Mabakeng ao go wona ditokomane tša mmušo di ka se bego gona ka
dipolelo ka moka tša semmušo tše 11, dikgoro tša mmušo tša bosetšhaba di
swanetše go gatiša ditikomane sammaletee ka bonyane dipolelo tše tshela.
Kgetho ya dipolelo e tla dirwa ka moo go latelago:
Bonyane ye tee go tšwa go sehlopha sa Nguni (isiNdebele, isiXhosa, isiZulu le
siSwati);
Bonyane ye tee go tšwa go sehlopha sa Sotho (Sepedi, Sesotho, Setswana)
Tshivenda;
Xitsonga;
Seisimane; le
Seafrikanse.
2.4.6.5 Motheo wa tšhielano o swanetše go šomišwa ge go kgethwa dipolelo tša go
gatiša ditokomane tša mmušo ka go dipolelo tša Nguni le Sotho.
#Sepedi

2.4.6.6 Kgokagano ya boditšhabatšhaba: Kgokagano ya boditšhabatšhaba ka go
tekanyo ya bosetšhaba ka tlwaelo e tla ba ka Seisimane goba nakwana ka polelo ya
naga yeo e ratwago.
#Sepedi

KAROLO YA 3: KAGO YA BOKGONI BJA BATHO
3.1 Tiragatšo ya molaotshepetšo wa polelo e tla oketša nyako ya mošomo wa
phetolelo le thulaganyo le ditirelo tša botoloki, kudukudu ka dipolelo tša tlhago.
Motheo wa botsebi bja phetolelo ka go dipolelo tše o tla katološwa ka go bobedi
dikgoro tša mmušo le ka go badiredi ba polelo ba ka ntle bjalo ka bafetoledi,
barulaganyi le ditoloki. Tlhoko ye oketšegilego ya ditirelo tša badiredi ba polelo ba
profešenale e tla nyaka hlahlo ya mabokgoni ye nngwe.
3.2 Go hlongwa ga diyuniti tša polelo ka go kgoro ye nngwe le ye nngwe ya mmušo
ka go profense ye nngwe le ye nngwe le gona go tla ba le thulano go morero wa
ditiragalo tša Tirelo tša Polelo tša Bosetšhaba. Tirelo ya Polelo ya Bosetšhaba (NLS)
e tla lebelelwa gore e gokaganye tiragatšo ya molaotshepetšo ka go nolofatša
tlhahlo ya badiredi ba yuniti ya polelo ka go ditiragalo tša peakanyo ya polelo le
thekgo ya mananeo a mošomo a diyuniti tše. NLS e tla rwala gape maikarabelo a
kgokaganyo ya tšwetšopele ya mananeo a hlahlo a bafetoledi, barulaganyi le
ditoloki, le go hloma methalohlahli ya go šoma ka dintlha tša boleng.
3.3. Dikarolo tša tlhamo ya mareo le mareo le tšona di tla amega. Koketšego ya
mošomo wa phetolelo e tla nyaka tlhabollo ye phakišišitšwego ya mareo ka dipolelo
tša semmušo le Panka ya Mareo ya Bosetšhaba yeo e kgonago go humanwa ke
badiredi ba polelo ba mmušo le ba ka ntle.
3.4 Go ba gona ga didirišwa tša Theknolotši ya Polelo ya Batho (mohlala, phetolelo
ya go thušwa ke metšhene, dimemori tša phetolelo, diphošollamopeleto) tša dipolelo
tša tlhago go tla raloka karolo ye kgolo ya thekgo ya ditiragalo tša nolofatšo ya
polelo.
3.5 Dikgetho tša bogolo bja diyuniti tša polelo di tla phethwa gomme tlhahlo ya
mabokgoni ka go karolo ye e tla beelwa pele morago ga ge palo ya dipolelo tša
semmušo tšeo di yo šomišwago e phetilwe. Diyuniti tše di nago le badiredi ba bane
goba go feta ba profešenale, di tla hloka diklereke.
3.6 Kago ya bokgoni ka go dikarolo tše šupilwego tša nolofatšo ya polelo e tla dirwa
mmogo le baabi ba ditirelo ba go swana le dihlongwa tša thuto ya godingwana tša
go ruta mananeo ao a dumeletšwego ke SAQA le dithuto tša polelo, phetolelo le
thulaganyo, peakanyo ya polelo, tlhamo ya mareo le tlhamopukuntšu.
#Sepedi

KAROLO YA 4: DITSELA TŠA PHETHAGATŠO
4.1 Go tsenywa ga molaotshepetšo ka dikgato ka go lebaka le kopana, la bogareng
le le telele ke mokgwatshepetšo wo rategago ka go ditekanyo ka moka.
4.2 Mabapi le dikgatišo tša mmušo, tiragatšo e tla tsenywa ka thepeselo le ka
mokgwa wa go dirišega ke dipopego tša mmušo lebakeng la bonyane mengwaga ye
meraro. Mohola wa go tsenywa ka bonyane ke gore dikgoro di tla tlhabolla bokgoni
ka mokgwa wa go oketšega le go laola tshepetšo ya tiragatšo ka kgontšhago.
4.3 Dipopego tša mmušo di tla ba le nako ya go beakanya ditekanyo tša tšona ka go
oketša dikabo ganyenyane ganyenyane ka go lebaka la MTEF le ditiragalo tša
peakanyo gore di sepelelane le methopo ye nyakegago gore molaotshepetšo o
diragatšwe ka katlego.
4.4 Mekgwa ya tlhokomelo go netefatša boleng bja ditirelo tša phetolelo le
thulaganyo.
4.5 Kgoro ya Bokgabo le Setšo e tla šomišana le PanSALB go hlokomela le go
begela balaodi ba maleba ka kgatelopele ka go dikgala tše boletšwego.
4.6 Tebeleloleswa ya molaotshepetšo e tla direga ka mehla gomme ditigelo tša go
dira diphetošo di tla dirwa moo go nyakegago, gore ditekanyo di kgone go fetolwa go
sepelelana le tšona.
4.7 Infrastraktšha yeo e nyakegago go diragatša molaotshepetšo e tla ba gona.
Yona e tsenya go hlongwa ga diyuniti tša polelo ka go dikgoro ka moka tša
bosetšhaba le ka go diprofense go laola-
• kgokagano ya molomo ya ka gare ga kgoro le ya gare ga dikgoro ka go
makala ka moka a mmušo;
• kgokagano ya go ngwalwa fase ya ka gare ga kgoro le ya gare ga dikgoro ka
go makala ka moka a mmušo
• kgokagano ya molomo le setšhaba;
• kgokagano ye ngwadilwego fase le setšhaba; le
• kgokagano ya boditšhabatšhaba moo go nyakegago.
4.8 Mekgwa ye mengwe ya tiragatšo yeo e tla šomišwago ke Molao wa
Maitshwaro a Polelo wa Badirela Setšhaba, go hlongwa ga Lekgotla la Badiredi
ba Polelo ba Afrika Borwa, Tirelo ya Botoloki bja Mogala ya Afrika Borwa
(TISSA), leanotshepetšo la tlhabollo ya dipolelo tšeo pele di bego di beetšwe ka
thoko le Leanotshepetšo la Ditheknolotši tša Polelo ya Batho.
4.9 Maikarabelo a tlaleletšo a mmušo mabapi le tiragatšo ya molaotshepetšo wa
polelo wa bosetšhaba a ka moo go latelago:
• Go thekga methopo ya batho yeo e nyakegago gore go be le tiragatšo ya
dipolelodintši ye atlegilego.
#Sepedi

#Sepedi
• Go laola profešene ya nolofatšo ya polelo, go ra gore, ka phetolelo,
botoloki le tšwetšopele ya mareo, ka tlhabollo le melaotlhakwa ya maleba.
• Go fa thekgo ya maiteko a phetošo a kgethegilego le/goba mananeo a
dipolelo tša tlhago tše beetšwego ka thoko, go ra gore, dipolelo tša Afrika
le Khoi, San le Nama, mmogo le (di)polelo ya diatla ya Afrika Borwa; le
• Go thekga go rutwa le go ithuta dipolelo ka moka tša semmušo tša Afrika
ka go ditekanyo ka moka tša dikolo.

LENANENTŠU
Dipolelopedi
Tšhomišo ya dipolelo tše pedi (le ge e le gore
botsebi bja tšona ga bo lekane)
Tlhabollo ya polelo
Kgodišo ya polelo ka go e ngwala, go e direla
mareO a amogelegago le tlhalošo ya mediro gore
polelo e kgOne go šomišwa ke
baphatlalatšadikgang, thuto, ditshepetšo tša
semolao le tša tshepedišo, bjbj, le go fa morero wa
kgatišo ya dingwalwa ka kakaretšo
Thulaganyo
Tiro ya go fetola polelo le/goba setaele sa
dingwalwa
Tekatekano
Boleng bja go ba le neete, go se kgethe lehlakore,
tshwaro ya go lekana, seo se tokafetšego le seo se
nepagetšego.
Dipolelodintši tše šomišegago E bolela ka kgetho ya (di)polelo ye itšego ka go
maemo a itšego, ao a phethwago ke dikagare tšeo
polelo e šomišwago ka go tšona, go ra gore,
modiro, batheeletši le molaetša woo e o
Dipolelo tša bohwa
Dipolelo tša go ba le histori ya
go se holege
Ditheknolotši tša polelo ya
batho
Polelo ya tlhago
Botoloki
Temogo ya polelo
Go lekana ga dipolelo
šomišetšwago.
Polelo yeo e sego ya tlhago ya naga empa e tlile le
bafaladi
Ka Afrika Borwa, tše ke dipolelo tšeo di bego di
filwe maemo a fase ke dihlopha tšeo pele di bego di
ena le maatla, gomme tšeo e lego gore ka baka leo,
di be di sa šomišwe goba go tlhabollwa gore di
kgone go šomišwa ke media, thuto (morago ga
thuto ya fase ya ka pela), goba setšhabeng goba
dikarolo tša go ba bohlokwa go tša ikonomi. Thekgo
ye nyenyane e ile ya fiwa tšwetšopele ya mekgwa
ya bokgabo bja molomo ka go dipolelo tše. Di
tsenya dipolelo tša tlhago, dipolelo tša bohwa le
Polelo ya Diatla ya Afrika Borwa (SASL
Tšhomišo ya tsebo mo go tlhabollo ya ditshepetšo
tša khomphuta tšeo di kgonago go lemoga, go
kwešiša, go fetolela le go hlagiša polelo ya batho ka
mekgwa ka moka; go ra gore, tlhabollo ya
mekgwatirišo yeo e kgontšhago batho go
boledišana le dikhomphutha.
Polelo yeo e lego ya naga
Tiro ya go bolela go tšwa go polelo ya mothopo go
ya go polelo yeo go fetolelwago ka go yona.
Tšhišimogelo ya ka moo polelo e šomišwago
setšhabeng, gore bašomiši ba fiwa ditokelo tša
polelo, le gore na polelo e šomišwa bjang go
maatlafatša goba go tšeela maatla.
Go ya ka tlotlego dipolelo ka moka di a lekana.
#Sepedi

Tekatekano ya polelo
Peakanyo ya polelo
Molaotshepetšo wa polelo
Ditokelo tša polelo
Diyuniti tša polelo
Tlhamopukuntšu/Leksikhokrafi
Tshepetšo ya Phetolelo ka
motšhene
Polelo yeo e beetšwego ka
thoko
Polelo ya go ruta
Tshwaro ya go lekana ya dipolelo tše pedi goba go
feta, kudukudu mabapi le dikaroganyo tša semmušo
tša setšhaba tša go swana le melaotlhakwa, toka,
tshepetšo ya setšhaba le taelo.
Toka ya kgonegišo ya dipolelo le/goba tshwaro ya
dipolelo tše pedi goba go feta. Merero ya go swana
le palo ya diboledi le maemo a polelo di ka no
khuetša molaotshepetšo go phetha dikaroganyo tša
tshomišo ya polelo ye itšego. Di ka no ba di sa
lekane. “Mmušo o ka no se kgone go šomiša
dipolelo tša badudi ba wona ka moka gomme ka
baka leo o ka no ikgaoletša go tšhomišo ya dipolelo
tšeo e lego tša wona tša semmušo, goba dipolelo
tše itšego, ka mokgwa wo tee goba wo mongwe”
(Turi, 1993: 14-15)
Peakanyo ya polelo e fa šedi ditharollo tša mathata
a polelo ka go dira maikemišetšo tše dingwe,
mekgwa le ditetelo. Ke ditshepetšo tša go bea
melao le go kaonafatša dipolelo ka tšwetšopele ya
polelo.
Sephetho sa semmušo ka maemo a dipolelo tša go
fapana tšeo di bolelwago ka go ditšhaba tša go
fapana/dipolelodintši, mohlala, gore na ke dipolelo
dife tšeo di tla šomišwago bjalo ka tša selete le gore
maemo a tšona e tla ba afe.
Melao yeo e phethago maemo ao ka go wona
badudi ba ka kgonago go dira dikgetho tša polelo.
Mafelo a mmušo ka go dikgoro le diprofense go
ahlaahla merero ya polelo ye itšego ya kgoro yeo
le/goba profense a go tšwa go Molaotshepetšo wa
Polelo wa Bosetšhaba le go gokagana le dikgoro
tše dingwe tša mmušo ka merero ya polelo.
Tiragalo goba profešene ya go dira dipukuntšu
Ditshepetšo tša dikhomphutha tša go fetolela
dingwalwa tša ilektroniki go tšwa go polelo ye
nngwe go ya go ye nngwe.
Polelo efe goba efe ya semmušo yeo e beetšwego
ka thoko ka go tšhomišo ya semmušo goba yeo
polelo ya yona e sa hlohleletšwego mo go ditiragalo
tša semmušo (mohlala, thuto, tlhokomelo ya
maphelo). Go beelwa ka thoko gantši ke maemo a
fase a polelo mohlomongwe le baboledi. Mohlala,
Xitsonga, Tshivenda, isiNdebele le siSwati di tšewa
gore ke dipolelo tše beetšwego ka thoko ka Afrika
Borwa.
Polelo yeo e rutwago ka go phapošeborutelo bjalo
ka ge go laeditše kharikhulamo le molaotshepetšo
wa polelo. Polelo ya go ithuta ke go sepelela kgole
ganyenyane go tsenya mogopolo wa gore polelo ya
#Sepedi

Dipolelodintši
Polelo ya semmušo
Phetolelo
Mareo
go feta ye tee e ka no ba e šomišwa gomme baithuti
ba ka no ba ba rutwa ka polelo ye nngwe yeo e
sego polelo ya go ruta ya semmušo.
Tshomišo ya dipolelo tše tharo goba go feta ke
motho goba sehlopha sa diboledi go swana le
badudi ba selete se itšego goba setšhaba.
Polelo ya go šomišwa ka go mmušo, dikgotleng tša
molao, thutong, kgwebong, media le ka go
kgwebišano ka kakaretšo.
Tiragalo ya go tloša sengwalwa ka go polelo ya
mothopo go ya go polelo ye nngwe (yeo go
fetolelwago ka go yona) ka mokgwa wa go ngwala
Mareo ao go kwanwego ka wona a go šomišwa ke
bohle ka go karolo ya thuto ye itšego.
Td29
Sep02073
#Sepedi