FUREMIWEKHE YA PHOLISI YA LUAMBO YA LUSHAKA - Saps

Muhasho wa Vhutsila na Mvelele
FUREMIWEKHE YA
PHOLISI YA LUAMBO YA
LUSHAKA
D=irafuthi ya u Fhedza
13 Lara 2002
Furemiwekhe ya Pholisi ya Luambo ya Lushaka

ZWI RE NGOMU
MARANGAPHAND=A NGA MINISITA WA VHUTSILA, MVELELE,
SAINTSI NA THEKHINOLODZHI
MUTEVHE WA DZIAKHIRONIMI
KHETHEKANYO YA 1
MUTHEO NA VHUNGOMU
1.1 Marangaphand=a
1.2 D=ivhazwakale
1.3 U ya nga vhusimamilayo
KHETHEKANYO YA 2
ZWITEN

MARANGAPHAND=A NGA MINISITA WA VHUTSILA, MVELELE, SAINTSI NA THEKHINOLODZHI,
DOKOTELA VHO-NGUBANE
Luambo lwa muthu kanzhi ndi tshithu tsha vhut=hogwa nga nd=ila dzo fhambanaho: ndi tshithu
tsha tsiko tshine muthu mun

nga u t=avhanya. Iyi furemiwekhe ya pholisi I d=o khwat=hisedza tshiimo na tshumiso ya nyambo
dzapo dza Afurika Tshipembe.
Ndi na fulufhelo =la uri vhadzulapo vhot=he vha Afurika Tshipembe vha d=o t=anganedza iyi
furemiwekhe sa yavho. Ndi fulufhela uri nga u shumisana, ri tea u vhona uri iyi pholisi I a ri
shumela na u d=ikukumusa ngayo na u bvisela khagala zwine ra vha zwone sa vhadzulapo vha
Afurika Tshipembe.
…………………………..
DOKOTELA VHO - R B S NGUBANE, MP
Furemiwekhe ya Pholisi ya Luambo ya Lushaka

Furemiwekhe ya Pholisi ya Luambo ya Lushaka

MUTEVHE WA DZIAKHIRONIMI
DAC
DoE
HLT
LiEP
MTEF
Linganelaho
NLS
PanSALB
SADC
SAQA
SALS
TISSA
Muhasho wa Vhutsila na Mvelele
Muhasho wa Pfunzo
Thekhinolodzhi dza Nyambo dza Vhathu
Luambo kha Pholisi ya Pfunzo
Furemiwekhe ya Tshelede yo Shumiswaho ya Tshifhinga tsho
Tshumelo ya Nyambo dza Lushaka
Bodo Nyangaredzi ya Nyambo dza Afurika Tshipembe
Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Afurika Tshipembe
Ndaulo ya Ndalukano dza Afurika Tshipembe
Luambo lwa Zwand=a lwa Afurika Tshipembe
Tshumelo ya Vhud=ologi nga Lut=ingo ya Afurika Tshipembe
Furemiwekhe ya Pholisi ya Luambo ya Lushaka

KHETHEKANYO YA 1: MUTHEO NA VHUNGOMU
1.1 Marangaphand=a
1.1 Nyambo dzo fhambanaho dzine dza ambiwa Afurika Tshipembe dzi
henefha kha 25 u ya kha 30. Kha dzenedzo dza 11 dzo netshedzwa
tshiimo tsha tshiofisi u ya nga Khethekanyo 6 ya Ndayotewa (Mulayo
wa vhu 108 wa 1996), vhunga tshumiso yadzo I tshi angaredza 98%
ya vhathu vhot=he.
1.2 Nyambo dza 11 dza tshiofisi ndi Tshindevhele, Tshithoza, Tshizulu na
Tshiswazi (Dzine dza wela nga fhasi ha Tshigwada tsha Nyambo dza
Tshinguni); Tshisuthu, Tshisuthu tsha Devhula, Tshitswana (dzine dza
wela nga fhasi ha Tshigwada tsha Nyambo dza Tshisuthu); Tshivend=a ,
Tshitsonga, Tshiisimane na Tshivhuru.
1.3 Ngauralo, Afurika Tshipembe ndi shango =la nyambo nnzhi. Tshit=aluli
tsha vhut=hogwa nga ha nyambo nnzhi Afurika Tshipembe ndi tsha uri
vhunzhi ha nyambo dzapo dzi a ambiwa na kha man

1.2.1 U bva tshee ha swika Madatshi Afurika Tshipembe nga 1652, nga
zwifhinga zwa muvhuso wa Mabirithishi nga u tevhekana, Yunioni ya
Afurika Tshipembe na u thomiwa kana u simiwa ha Riphabuliki ya
Afurika Tshipembe na muvhuso wa khethululo, pholisi ya luambo ya
muvhuso na vharangaphand=a vho kundwa u vhona phambano ya
nyambo dza Afurika Tshipembe. Izwi zwo shanduka nge ha vha na
demokirasi nga 1994 na zwo netshedzwaho kha Ndayotewa zwa
malugana na nyambo nnzhi dza tshiofisi.
1.2.2 Zwe zwa buliwa afho nt=ha zwo ita uri hu vhe na u sa lingana ha
nyambo na u shumiseswa ha dzin

thudzelwa kule ho sedzwa “t=hod=ea dzo buliwaho dza zwitshavha na zwi
tan

KHETHEKANYO YA 2: ZWITEN< WA ZWIHULWANE ZWA PHOLISI
2.1 Zwipikwa
Pholisi ya luambo I dzhiela nt=ha zwo netshedzwaho nga ndayotewa zwa
malugana na nyambo nnzhi nahone I shumisana na ndivho dza muvhuso dza
zwa ikonomi, zwa matshilisano na zwa politiki na dza nyaluwo ya pfunzo.
Ndivho dzayo ndi dza u –
2.1.1 alusa kana u t=ut=uwedza tshumiso ya nyambo dza tshiofisi dza 11;
2.1.2 t=ut=uwedza uri hu vhe na tswikelelo nga u lingana kha tshumelo dza
muvhuso, nd=ivho na mafhungo;
2.1.3 khwinifhadza nyambo dzapo dza tshiofisi dze kale dza vha dzo
thudzelwa kule na dzin

2.3.1 u t=ut=uwedza nyambo nnzhi Afurika Tshipembe zwi t=od=a u d=inetisa hune
ha katela nd=ivho ine ya vha hone kha zwitshavha hune nyambo dzapo
dza tshiofisi dza vha dzone dza vhut=hogwa. Izwi zwi d=o t=ut=uwedzwa
nga tshumiso na nga u shela mulenzhe ha vhadzulapo kha maitele a
mveledziso ya luambo.
2.3.2 U thola vhad=ivhi vha luambo uri vha thuse kha maitele a u bveledza
mbekanyamushumo dza u shumisa nyambo nnzhi nga u ita risetshe na
u phad=aladza mawanwa kana mvelelo.
2.3.3 U t=ut=uwedza tshumisano na u sielisana vhud=ifhinduleli vhukati ha
mashango a re mirad=o ya SADC u itela u t=avhanyisa mveledziso ya
luambo.
2.3.4 U ita tsedzuluso dza pholisi u itela u t=ola mvelaphand=a malugana na u
vha tshitshavha tsha Afurika Tshipembe tshi re na nyambo nnzhi.
2.3.5 U t=anganedza uri nd=ila ine ya shumiswa nga vhadzulapo ya u t=ut=
uwedza nyambo nnzhi ndi yone ya vhut=hogwa, ho lavheleswa
phambano khulwane ine ya vha hone kha tshitshavha tsha Afurika
Tshipembe. I tea u vha nd=ila ine ya shumiswa hot=he nahone ya
vhushela mulenzhe kha u pulana luambo na tshumiso ya pholisi ine ya t=
anganyisa zwavhud=i vhukoni ha thekhinikhala ha u pfukhisa nd=ivho na
vhukoni.
2.4 Tshikoupu
2.5 Tshikoupu tsha pholisi
Tshikoupu tsha pholisi tshi nga nd=ila I tevhelaho:
2.4.1 Zwivhumbeo zwot=he zwa muvhuso (muvhuso wa lushaka, wa vund=u
na wapo), khathihi na zwin

Hansard, vhunga zwo fanela: Tenda kha vhusimamilayo ha mavund=u ,
nyimele ya vha yone ine ya d=o ta uri ndi nyambo dzifhio dzine dza d=o
shumiswa.
2.4.5 Muvhuso u d=o t=ut=uwedza, na u thusa hune zwa vha zwo tea, mabindu
a phuraivete u bveledza na u shumisa pholisi dzavho dza luambo dzine
dza tshimbilelana na furemiwekhe ya pholisi ya luambo ya lushaka.
2.4.6 U t=ut=uwedza nyambo nnzhi, iyi pholisi I ta tshumiso ya nyambo dzo
fhambanaho kha zwivhumbeo zwa muvhuso nga nd=ila I tevhelaho:
2.4.6.1 Nyambo dzine dza shumiswa/ nyambo dza u rekhoda:
Tshivhumbeo tshin

• Luambo luthihi u bva kha Tshigwada tsha Tshisuthu
(Tshisuthu tsha Devhula, Tshisuthu, Tshitswana);
• Tshivend=a
• Tshitsonga
• English (Tshiisimane)
• Afrikaans (Tshivhuru)
2.4.6.6 Hu d=o shumiswa mulayo wa u sielisana musi hu tshi nangiwa
nyambo malugana na u and=adzwa ha man

sedzulusa mupelet=o wa nyambo dzapo zwi d=o thusa nga maand=a kha u
konadzisa luambo.
3.5 Muelo wa yuniti dza luambo u d=o tiwa nahone hu d=o thomiwa nga
vhugudisi ha vhukoni kana zwikili kha i=li sia ho lavheleswa nomboro ya
nyambo dza tshiofisi dzine dza d=o shumiswa. Hune yuniti ya vha I na
vhashumi vha phurofeshinala vhana kana u fhira, hu d=o t=od=ea dzikilaka
3.6 U bveledza vhukoni ha u konadzisa luambo kha masia o buliwaho hu
d=o itwa nga tshumisano na vhanetshedzi vha tshumelo vha no nga sa
vha zwiimiswa zwa theshiari zwine zwa netshedza mbekanyamushumo
dzo tendelwaho nga SAQA na khoso dza zwa luambo, vhufhinduleli na
vhukhakhululi, vhud=ologi, vhupulani ha luambo, theminogirafi na
lekizikhogirafi.
KHETHEKANYO YA 4: ZWITIRATHEDZHI ZWA U SHUMISA
4.1 U thoma u shumiswa ha pholisi nga u tevhekana ha tshifhinga
tshipfufhi, tsha vhukati na tshilapfu ndi tshitirathedzhi tshine tsha
takalelwa kha levhele dzot=he.
4.2 Kha nyand=adzo dza muvhuso, tshumiso I d=o itwa nga nd=ila yavhud=i
nga zwivhumbeo zwa muvhuso tshifhinga tshine tsha lingana min

• Vhudavhidzani ha u n

Nd=ila yo teaho ya u shumisa nyambo
nnzhi
Nyambo dza vhufa
Nyambo dze kale dza vha dzo
thudzelwa kule
Thekhinolodzhi dza Nyambo dza
Vhathu
Nyambo dzapo
Vhud=ologi
U d=ivhadza vhathu nga ha zwa
luambo
U lingana ha nyambo
zwithu fhasi;
Zwi amba u nanga nyambo kana
luambo kha tshiimo tsho tiwaho, zwi
tshi laulwa nga fhethu hune luambo
lwa shumiswa hone, tsumbo,
mushumo, vhathetshelesi na
mulaedza zwine zwa d=o shumiswa.
Nyambo dzine dza si vhe dzapo dzo
d=aho na dzit=hund=u
Afurika Tshipembe, idzi nyambo ndi
dze dza vha dzi tshi dzhielwa fhasi
nga muvhuso wo fhiraho. Nga
mulandu wa zwenezwo, dzo vha dzi
sa shumisiwi kana u bveledziswa uri
dzi shumisiwe kha midia, pfunzo (nga
murahu ha pfunzo ya u thoma ya
tshikolo ya phuraimari), kana kha
masia a muvhuso kana a ikonomi a
vhut=hogwa. Ho netshedzwa thikhedzo
t=hukhu malugana na mveledziso ya
vhutsila ha u amba kha idzi nyambo.
Dzi katela nyambo dzapo, nyambo
dza vhufa na SASL.
Tshumiso ya nd=ivho ya luambo kha
mveledziso ya sisiteme ya
khomphwutha ine I nga kona u d=ivha,
na u pfesesa na u bveledza nyambo
dza vhathu nga zwivhumbeo zwot=he;
ndi uri u bveledziswa ha zwishumiswa
zwine zwa d=o ita uri vhathu vha kone
u davhidzana na khomphwutha.
Luambo lwa shango =lene=lo
Nyito ya u fhindulela u bva kha lun

Ndingandinganyo ya nyambo
Vhupulani ha luambo
Pholisi ya luambo
Pfanelo dza luambo
Yuniti dza nyambo
Lekizikhogirafi
Sisiteme dza vhufhinduleli ha
mutshini
ndaela.
U konadziswa ha nyambo nga nd=ila
kwayo kana kufarelwe kwa nyambo
mbili kana u fhira nga nd=ila kwayo.
Zwithu zwi no nga sa nomboro ya
vhaambi na tshiimo tsha luambo zwi
nga t=ut=uwedza pholisi kha u ta masia
a tshumiso ya luambo lwonolwo.
Tshumiso yeneyo I nga kha d=i vha I
sa linganiho. “ Muvhuso u nga si kone
u shumisa nyambo dzot=he dza
vhadzulapo, fhedzi u nga shumisa
fhedzi luambo/nyambo lwa/dza
tshiofisi, kana dzin

Luambo lwo thudzelwaho kule
Luambo lwa u shumiswa kha u gudisa
(luambo lwa u guda)
Nyambo nnzhi
Luambo lwa tshiofisi
Vhufhinduleli
Theminolodzhi
Luambo lwa tshiofisi lune lwa si
shumisiwe kha zwa tshiofisi kana lune
tshumiso yalwo ya si t=ut=uwedzwe kha
zwa fomala (tsumbo, pfunzo, t=
hogomelo ya mutakalo). U thudzelwa
kule kanzhi hu ambiwa u dzhielwa
fhasi ha luambo khathihi na vhaambi
vhalwo. Tsumbo, Tshitsonga,
Tshivend=a, Tshindevhele na Tshiswazi
dzi dzhiiwa sa nyambo dzo
thudzelwaho kule Afurika Tshipembe.
Luambo lwa u gudisa kilasini sa zwe
zwa sumbedziswa zwone kha
kharikhulamu na pholisi ya luambo.
Luambo lwa u guda lu nga katela uri
hu nga kha d=i shumiswa nyambo dzi
no fhira nthihi nahone vhagudiswa
vha nga shumisa lun