pełna wersja do pobrania

PROT. STOM., 2005, LV, 6
Analiza podłoża protetycznego u pacjentów geriatrycznych pod
kątem możliwości wykonania protez pokrywających
Analysis of prosthetics foundation in geriatric patients in aspect of overdenture
application
Honorata Krawczykowska, Halina Panek, Sławomir Makacewicz
Celem pracy była analiza podłoża protetycznego u
pacjentów geriatrycznych pod kątem możliwości zachowania
uzębienia resztkowego i wykonania protez
pokrywających w ramach profilaktyki zaniku wyrostka
zębodołowego. Badaniem objęto wyselekcjonowaną
grupę 70 pacjentów z uzębieniem resztkowym. Średnia
liczba zachowanych zębów u badanych pacjentów
wynosiła 4,2. Do określenia rodzaju braków zębowych
wykorzystano klasyfikację wg Eichnera. Kondycję
kości wyrostka zębodołowego wokół zachowanych
zębów oceniano za pomocą wskaźnika ARPA. Ocenie
klinicznej poddano również stan miazgi oraz tkanek
twardych zębów, a także przeanalizowano stan higieny
jamy ustnej i użytkowanych uzupełnień protetycznych.
Na podstawie przeprowadzonej analizy określono zakres
koniecznego przygotowania przedprotetycznego i
wskazano na możliwość zachowania uzębienia naturalnego
celem ich wykorzystania do podparcia protez typu
overdentures.
The aim of the study was to analyse the prosthetic
foundations of geriatric patients in aspect of maintaining
their residual dentition and performing the overdentures
to prevent the further alveolar ridge atrophy. The
study was carried out in a selected group of 70 patients,
aged between 55 and 85 years, referred for consultation
and treatment to our clinic. The mean number of natural
teeth in a single patient was 4,2. The ARPA index
was used to evaluate a degree of residual ridge atrophy
around the maintained teeth. Moreover, the dental pulp
vitality was evaluated as well as the status of hard dental
tissues, hygiene of the mouth and prostheses worn
by patients. The results of the study enabled to establish
the range of needed preprosthetic procedures and possibility
of maintaining the natural dentition for support
of overdentures.
HASŁA INDEKSOWE:
uzębienie resztkowe, gerostomatologia, protezy pokrywające
KEY WORDS:
residual dentition, geriatric dentistry, overdenture
Wprowadzenie i cel pracy
Postęp nauk medycznych, w tym rozwój metod
profilaktyki i propagowanie zdrowego stylu
życia sprawia, że obok innych państw również i
Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej AM
we Wrocławiu
Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek
Adres autorów: 50-425 Wrocław ul. Krakowska 26
Polska wkracza w sferę starzenia się społeczeństwa.
Prognozy na 2030 rok, opublikowane w raporcie
„An Aging World 2001” mówią o 25% obywateli
z przekroczonym 65 rokiem życia i 5,5% żyjących
dłużej niż 80 lat (5). W świetle tego starzenie się
i starość nabiera szczególnego wymiaru. Jedną z
najpowszechniejszych udręk tego okresu życia są
niedomagania stomatologiczne, w szczególności z
zakresu protetyki stomatologicznej. Stan jamy ustnej,
zwykle mocno nadgryzionej przysłowiowym
„zębem czasu”, ciągle jeszcze w wyraźny sposób
zdradza wiek kalendarzowy pacjenta. Utrata zę-
424

Gerostomatologia
bów odbija się ujemnie nie tylko na estetycznym
wyglądzie twarzy, lecz również zaburza prawidłową
funkcję poszczególnych elementów układu stomatognatycznego,
a także prowadzi do zaburzeń ze
strony przewodu pokarmowego, co w konsekwencji
rzutuje na zły stan zdrowia całego organizmu
(1, 2, 5, 15).
Dominującą cechą stanu zdrowia narządu żucia
ludzi w podeszłym wieku jest uzębienie resztkowe
i zredukowane lub całkowite bezzębie (2, 3, 6, 7).
Tak więc protezy dentystyczne stanowią zwykle
nieodłączny atrybut starszych pacjentów. Jednym
z głównych kryteriów względnego zadowolenia i
optymizmu charakteryzujących jakość życia jest
utrzymanie pełnego zdrowia i funkcjonalnego uzębienia
zapewniającego korzyści socjalne i biologiczne
w zakresie estetyki, komfortu żucia, smaku
i mowy. W tym aspekcie wielu polskich i zagranicznych
naukowców zajmujących się problemami
geriatrii zgodnie podkreśla znaczenie zachowania
uzębienia resztkowego jak najdłużej, gdyż umożliwia
to wykonanie protez nieosiadających, np. typu
overdentures (4, 6, 13, 14).
Celem pracy była analiza podłoża protetycznego
i użytkowanych dotychczas uzupełnień protetycznych
w grupie pacjentów geriatrycznych w aspekcie
możliwości zachowania uzębienia naturalnego
pod kątem ich wykorzystania do podparcia protez
typu overdentures.
Materiał
Materiał badań stanowiła wyselekcjonowana grupa
pacjentów geriatrycznych z uzębieniem resztkowym,
którzy zgłaszali się do Katedry i Zakładu
Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu celem
konsultacji i leczenia protetycznego. Opieką
objęto 70 osób. W większości byli to pacjenci z
wyższym wykształceniem, ale o niedostatecznej
edukacji prozdrowotnej. Wśród badanych było 40
kobiet i 30 mężczyzn. Wszystkich pacjentów podzielono
na trzy grupy wiekowe: I grupę stanowiły
osoby od 50 do 60 roku życia, II grupę – pacjenci
w wieku od 60 do 70 lat, zaś III grupę – seniorzy
powyżej 70 lat. Najliczniejszą, 50 osobową grupę,
stanowili pacjenci między 60 a 70 rokiem życia
(tab. I). Pacjenci zakwalifikowani do leczenia wyrażali
pisemną zgodę na zaproponowane postępowanie
stomatologiczne. Na planowane badania uzyskano
także pisemną zgodę Komisji Etyki Badań
Naukowych przy AM we Wrocławiu.
Metoda
U wszystkich pacjentów przeprowadzono badanie
podmiotowe, które uwzględniało dokładne zapoznanie
się z kondycją psychofizyczną pacjentów,
ze zwróceniem szczególnej uwagi na ich motywację
do leczenia i oczekiwania z nim związane. W
trakcie wywiadu uzyskiwano także informacje na
temat przeszłości protetycznej pacjentów, uwzględniając
stan, rodzaj i czas użytkowania wcześniej
wykonanych uzupełnień. Badanie przedmiotowe
dotyczyło oceny liczby, rozmieszczenia oraz stanu
klinicznego zachowanych zębów pod kątem możliwości
ich dalszego wykorzystania do podparcia
protez pokrywających. Oceniano również stan higieny
jamy ustnej i dotychczas użytkowanych uzupełnień
protetycznych. W ramach badań dodatkowych
dokonano oceny żywotności miazgi i kontrolę
radiologiczną kostnego podłoża protetycznego celem
oceny stopnia jego zachowania i wykluczenia
patologii w okolicy okołowierzchołkowej zachowanych
zębów.
W dalszym etapie postępowania u wszystkich
pacjentów wykonano wyciski anatomiczne szczęki
i żuchwy celem przygotowania modeli i wzorników
diagnostycznych, które pozwalały na analizę
warunków przestrzennych we wstępnie ustalonym
pionowym i poziomym położeniu żuchwy wobec
T a b e l a I . Podział pacjentów ze względu na płeć i wiek
Płeć
Wiek w latach
50 - 60 61 – 70 > 70
Razem
Kobiety 7 28 3 38
Mężczyźni 7 22 3 32
Razem 14 50 6 70
425

H. Krawczykowska i inni
szczęki. W przypadkach uzasadnionych (np. przy
dużej dysproporcji szczękowo-żuchwowej) modele
wraz z wzornikami umieszczano w artykulatorze
Quick-Master, który indywidualnie programowano
za pomocą pomiarów łukiem twarzowym i rejestracji
dotylnej mięśniowej pozycji żuchwy.
Na podstawie badania przedmiotowego i badań
dodatkowych oraz wyników analizy modeli diagnostycznych
określono zakres koniecznego do leczenia
za pomocą protez pokrywających przygotowania
przedprotetycznego, w tym chirurgicznego,
zachowawczego lub periodontologicznego.
Wyniki badań
Rodzaj braków zębowych u leczonych pacjentów
określono posługując się klasyfikacją braków uzębienia
wg Eichnera. Z danych zawartych w tabeli
II wynika, że ponad połowa pacjentów (52,85%)
wykazywała braki C-2 (jeden łuk bezzębny, a drugi
uzębiony), a tylko 8 badanych zgłosiło się do leczenia
z brakami B-1 do B-4 (przeciwstawne kontakty
nie występują we wszystkich czterech strefach
podparcia). Średnia liczba zachowanych zębów w
grupie badanych wynosiła 4,2. Do najczęściej zachowanych
zębów należały kły (n=168) i w dalszej
kolejności – zęby przedtrzonowe (n =70) oraz
siekacze (n = 54) (tab. III). Liczba zachowanych
zębów w żuchwie była ośmiokrotnie większa aniżeli
w szczęce. Suma zachowanych przed sanacją
jamy ustnej zębów u wszystkich pacjentów wynosiła
292.
Stan kliniczny pozostałych w jamie ustnej zębów
oceniano na podstawie 4- stopniowej skali ruchomości
zębów wg Entina, gdzie:
0 = stan prawidłowy;
I = widoczna i wyczuwalna ruchomość w kierunku
wargowo-językowym;
II = widoczna i wyczuwalna ruchomość jak w
stopniu I oraz w kierunku odśrodkowo-dośrodkowym;
III = poza ruchomością jak w stopniu II, ruchomość
w kierunku pionowym.
Badanie wykazało, że prawie 1/3 zębów (n=91)
była w I i II stopniu rozchwiania, z czego połowę
stanowiły zęby przedtrzonowe, zaś III stopień
ruchomości odnotowano w przypadku 47 zębów.
Prawie połowa zachowanych zębów (n=154) nie
wykazywała patologicznej ruchomości, przy czym
w większości dobrą kondycję wykazywały kły w
żuchwie (n=148) (tab. IV).
Celem dokonania oceny radiologicznej wyrostka
zębodołowego wokół zachowanych zębów posłużono
się wskaźnikiem ARPA w zakresie wartości
od 0 do 4, gdzie:
0 = stan prawidłowy;
1 = brzeg wyrostka zębodołowego w odległości
1 mm od granicy szkliwa i cementu;
2 = krawędź wyrostka zębodołowego w górnej
połowie długości korzenia;
3 = krawędź wyrostka zębodołowego w dolnej
połowie długości korzenia;
4 = krawędź wyrostka zębodołowego w dolnej
ćwiartce długości korzenia.
T a b e l a I I . Podział pacjentów ze względu na klasyfikację braków uzębienia wg Eichnera
Klasyfikacja wg Eichnera B-1 do B4 C-1 C-2 Razem
n pacjentów 8 25 37 70
% pacjentów 11,43 35,71 52,86 100,00
T a b e l a I I I . Rodzaj i liczba zachowanych zębów w jamie ustnej
Rodzaj zachowanych zębów w szczęce w żuchwie Razem
Siekacze 12 42 54
Kły 15 153 168
Przedtrzonowce 8 62 70
Razem 35 257 292
426

Gerostomatologia
T a b e l a I V. Podział zębów ze względu na stopień ruchomości
Rodzaj zębów
Stopień ruchomości wg Entina Brak patologii ruchomości
I - II º III º
Razem
Siekacze 25 25 4 54
Kły 20 0 148 168
Przedtrzonowce 46 22 2 70
Razem 91 47 154 292
T a b e l a V. Liczba i rodzaj zębów z próchnicą z uwzględnieniem jej lokalizacji
Rodzaj zębów
koronowej
Próchnica dotycząca części
korzeniowej
koronowo -
korzeniowej
Zęby wolne od
próchnicy
Siekacze 10 20 19 5 54
Razem
Kły 48 72 38 10 168
Przedtrzonowce 14 10 20 26 70
Razem 72 102 77 41 292
T a b e l a V I . Liczba i rodzaj użytkowanych dotychczas uzupełnień protetycznych
Rodzaj uzupełnień n pacjentów n protez
Protezy częściowe osiadające górne i dolne 24 48
Proteza całkowita górna i częściowa dolna 37 76
Brak uzupełnień 8 0
Razem 69 124
W analizowanym materiale nie stwierdzono stanu
wyrostka zębodołowego wokół zachowanych
zębów odpowiadającego wartościom 0 lub 1 wg
ARPA. Wokół większości zębów stwierdzono natomiast
różne stopnie zaniku kości wyrostka zębodołowego,
przy czym najczęściej (n=200 zębów) rejestrowano
stopień 2 wg wskaźnika ARPA. Stopień 4
w/w wskaźnika występował w okolicy korzeni 47
zębów, w przypadku których odnotowano III stopień
rozchwiania wg Entina.
Ocena stanu miazgi zachowanych zębów wykazała,
że 85 zębów wykazywało ujemny test na żywotność.
Spośród tej liczby 35 zębów wymagało
ponownego leczenia endodontycznego, co potwierdzono
badaniem radiologicznym.
Ocenie klinicznej poddano również stan twardych
tkanek zębów. Badanie wykazało, że spośród
292 zachowanych zębów aż 251 dotkniętych było
procesem próchnicowym. Wśród nich blisko połowa
(n=102) wykazywała próchnicę cementu korzeniowego,
72 zęby – próchnicę tylko w części koronowej
zęba, zaś 77 zębów – próchnicę zarówno
części koronowej, jak i korzeniowej (tab. V).
W badaniu stomatologicznym zwracano również
uwagę na stan podłoża śluzówkowego. Wśród najczęściej
spotykanych typów zapaleń błony śluzowej
jamy ustnej dominowały urazowe owrzodzenia,
spowodowane najczęściej tarciem płyty protezy
podczas przesuwania się, latami użytkowanych
przez pacjentów, niestabilnych uzupełnień protetycznych.
Stan ten stwierdzono u 30 pacjentów.
W trzech przypadkach odnotowano występowanie
nadziąślaka szczelinowego, przy czym patologia
ta występowała u pacjentów z brakami C–2 wg
Eichnera i użytkujących tylko górne protezy całkowite.
U 12 pacjentów z protezami częściowymi
427

H. Krawczykowska i inni
osiadającymi stwierdzono ponadto przewlekłe nieżytowe
zapalenie dziąsła wokół zębów filarowych.
Było to spowodowane, z jednej strony, nieprawidłowym
przyleganiem klamer do powierzchni zębów
i ich bezpośrednim traumatycznym oddziaływaniem
na przyzębie brzeżne, zaś z drugiej strony
– pośrednim oddziaływaniem klamer na przyzębie
w wyniku zwiększonej w tym obszarze akumulacji
dental i denture plaque.
Dokonano również oceny użytkowanych przez
pacjentów uzupełnień protetycznych. Większość leczonych
(89%) użytkowało ruchome protezy osiadające.
Z tabeli VI wynika, że 24 pacjentów użytkowało
górne i dolne częściowe protezy osiadające,
38 pacjentów – całkowite i częściowe protezy osiadające,
a tylko 8 (11%) pacjentów nie użytkowało
żadnych uzupełnień. Z przeprowadzonego wcześniej
wywiadu odnośnie subiektywnej oceny przez
pacjentów dotychczas użytkowanych uzupełnień
wynikało, że główne przyczyny niezadowolenia
dotyczyły słabej stabilizacji protez na podłożu, co
znacznie utrudniało żucie pokarmów, a ponadto –
częstego pękania i łamania się płyty protezy w okolicy
zębów filarowych i związanego z tym dyskomfortu
psychicznego. Ponadto część pacjentów (n =
40) uskarżała się także na dolegliwości bólowe w
okolicy przyzębia brzeżnego i twardych tkanek zębów
w wyniku urazowego oddziaływania elementów
retencyjnych protez. Czas użytkowania uzupełnień
protetycznych wahał się od 4 do 20 lat.
Higienę jamy ustnej i protez oceniono stosując 3
stopniową skalę:
– bardzo dobra – brak dental i denture plaque;
– dobra – śladowe ilości dental i denture plaque;
– dostateczna – obecność dental i denture plaque
oraz resztek pokarmowych.
W chwili zgłoszenia się do leczenia tylko w 25%
przypadków stan higieny był bardzo dobry, u 52%
– dobry, a w 23% – dostateczny. Wszyscy pacjenci
zostali umotywowani do leczenia oraz uzyskali
słowną i pisemną instrukcję dotyczącą higieny jamy
ustnej i protez.
Dyskusja
Z naszej codziennej praktyki klinicznej oraz badań
wielu autorów wynika, że wśród pacjentów
geriatrycznych zgłaszających się do leczenia protetycznego
dużą grupę stanowią osoby z uzębieniem
resztkowym, które wg klasyfikacji Eichnera
mieści się w grupach C-1 (uzębienie resztkowe
szczęki i żuchwy bez wzajemnych kontaktów)
i C- 2 (jeden łuk bezzębny, a drugi uzębiony).
Według badań WHO z 1995 roku średnia liczba
zachowanych zębów w populacji ludzi starszych
w Polsce wynosiła 6,6 zęba, na Węgrzech – 7,3, w
Niemczech -7,2, w Austrii – 11,9, a we Włoszech
aż 13,0 (5). Natomiast średnia liczba zachowanych
zębów w naszych badaniach wynosiła zaledwie
4,2. Wyniki te mogą wskazywać na pewne
ułomności istniejącego w Polsce systemu uprawnień
do świadczeń stomatologicznych. Ustalona
w wyniku analizy podłoża protetycznego liczba
zachowanych w jamie ustnej zębów u badanych
pacjentów w porównaniu z wynikami uzyskanymi
przez autorów za granicą może świadczyć o tym,
że tendencja do usuwania zębów w Polsce nadal
wzrasta, co jest zjawiskiem wysoce niekorzystnym.
Również badania epidemiologiczne nadzorowane
przez WHO wykazały małą efektywność
opieki stomatologicznej nad osobami w wieku podeszłym.
Stwierdzono, że wskaźnik struktury zabiegów
u pacjentów na przestrzeni ostatnich dwudziestu
lat życia jest bardzo wysoki (97,7%), co
w praktyce oznacza przewagę zabiegów ekstrakcji
nad leczeniem i zachowaniem często ostatnich już
zębów w jamie ustnej pacjenta (8, 10, 12).
Najczęściej zachowanymi zębami u badanych
przez nas pacjentów były kły w żuchwie i/lub
szczęce, oraz kolejno przedtrzonowce i siekacze
dolne. Dane te korelują z wynikami badań innych
autorów (3, 6, 10). Stan kliniczny zachowanych
zębów nie był jednak zadawalający. Wskutek starczego
zaniku przyzębia (atrophia senilis periodonti)
dochodziło do wydłużania się koron klinicznych
zębów, a odsłonięta szyjka anatomiczna
zęba była najczęstszym miejscem ataku bakterii
próchnicotwórczych. Warunkami sprzyjającymi
temu zjawisku była zwykle słaba kondycja psychofizyczna
pacjentów, co przejawia się często w
osłabieniu bądź braku zręczności manualnej koniecznej
do utrzymania prawidłowej higieny jamy
ustnej i protez (9, 11, 12, 16). Przeprowadzona
przez nas ocena kliniczna aktualnie użytkowanych
przez pacjentów płytowych protez osiadających,
uwzględniająca warunki zwarcia, oddziaływanie
428

Gerostomatologia
na podłoże śluzówkowo-kostne oraz wygląd estetyczny
pacjenta, wykazała ich niepełnowartościowość,
a nawet bezużyteczność. Dane te są zgodne
z obserwacjami wielu innych autorów, którzy
również potwierdzili niską wartość funkcjonalną
protez osiadających ze względu na niefizjologiczny
sposób przenoszenia sił żucia i powodowanie
patologicznych zmian w podłożu protetycznym.
Dane z wywiadu, a także liczba i czas użytkowania
częściowych protez osiadających oraz stan kliniczny
zachowanych zębów w badanej przez nas
grupie pacjentów wskazuje, że pacjenci ci w swojej
przeszłości stomatologiczno-protetycznej nie
spotkali się z alternatywnymi metodami leczenia
protetycznego.
Analizowana przez nas grupa pacjentów została
zakwalifikowana do dalszego leczenia z zastosowaniem
protez typu overdentures, co wiązało się
z koniecznością przeprowadzenia przygotowania
przedprotetycznego, w zakres którego wchodziło:
wykonanie modeli i wzorników diagnostycznych
oraz ustalenie wysokości i przebiegu protetycznej
płaszczyzny zwarcia, skrócenie koron klinicznych
zębów, wykonanie zabezpieczeń powierzchni skróconych
zębów za pomocą indywidualnych nakładów
metalowych lub standardowych zaczepów protetycznych.
W badanej grupie pacjentów wykonano
łącznie 114 protez pokrywających. Obserwacja kliniczna
pacjentów wykazała, że śluzówkowo-ozębnowy
charakter przenoszenia sił żucia przez protezy
pokrywające przyczynił się istotnie do opóźnienia
destrukcyjnych procesów w przyzębiu zębów
filarowych.
Wnioski
Analiza podłoża protetycznego przeprowadzona
w grupie pacjentów geriatrycznych wykazała,
że w wielu przypadkach, pomimo słabej często
kondycji nielicznych zachowanych zębów naturalnych,
istnieje możliwość ich pozostawienia jako
filarów pod protezy typu overdentures. Mimo
rozwoju dziedziny implantologii protetycznej uzasadnione
jest szczególnie u pacjentów geriatrycznych
dążenie do pozostawienia w jamie ustnej naturalnych
wszczepów pod postacią odpowiednio
przygotowanego uzębienia resztkowego możliwie
jak najdłużej.
Piśmiennictwo
1. Budtz-Jorgensen E.: Prosthodontics for the
Elderly. Quint. Publish. Co, Inc, Chicago-Berlin-
London 1999, 23-48. – 2. Dadun-Sęk A.: Wybrane zagadnienia
z gerostomatologii. Wrocł. Stomat., 1983,
87–94. – 3. Dadun-Sęk A.: Ocena wyników leczenia
protetycznego pacjentów z uzębieniem resztkowym.
Prot. Stom., 1983, 33, 2, 121-125. – 4. Dolder
E., Geering A., Kundert M., Kelsey Ch. C.: Complete
denture and overdenture Prosthetics. Thieme Medical
Publ. Inc., New Jork 1993. – 5. Kaczmarek U., Pregiel
B., Skałecka-Sądel A.: Morfologiczne i czynnościowe
zmiany jamy ustnej związane z fizjologicznym procesem
starzenia się ustroju. Wrocł. Stomat., 1992, 193-
-199. – 6. Krawczykowska H.: Zastosowanie całkowitych
protez pokrywających w protetycznym leczeniu
pacjentów z uzębieniem resztkowym i zredukowanym.
Praca doktorska. AM Wrocław 2000. – 7. Korzon T.,
Szczęsna I.: Starzenie się człowieka w świetle nauk stomatologicznych.
Wiad. Lek., 1971, XXIV, 2, 122-123.
– 8. Kulikowska J.: Spostrzeżenia kliniczne na temat
wykorzystania pojedynczych zębów w protetyce. Prot.
Stom., 1972, 22, 1, 27-31. – 9. Locker D., Slade G. D.,
Leake J. L.: Prevalence of an associated with root decay
in older adults in Canada. J. Dent. Res., 1989, 68, 768-
-772. –10. Malejewska D. i in.: Stan uzupełnień protetycznych
oraz potrzeby leczenia protetycznego wybranej
grupy osób w zaawansowanym wieku. Prot. Stom.,
1987, XXXVII, 5, 229.
11. Prymas A.: Próchnica cementu korzeniowego –
epidemiologia, czynniki ryzyka, zapobieganie. Poznań.
Stomat., 2001, XXVIII, 141-144. – 12. Pasterniak M.:
Ocena stanu uzębienia za pomocą wskaźnika PUW u
ludzi w podeszłym wieku. Czas. Stomat, 1997, L, 5,
310–312. – 13. Ray A., Walters D.: Vertical alveolar
bone changes related to overdenture abutment teeth. J.
Prosthet. Dent., 1987, 57, 309–314. – 14. Spiechowicz
E., Stendera P.: Planowanie leczenia protetycznego –
usuwać czy pozostawić korzenie zębów o znacznie zredukowanej
powierzchni ozębnej? W: Sympozjum pt.:
Postępy w diagnostyce, leczeniu i rehabilitacji układu
stomatognatycznego i XVI Konferencja Naukowa
Sekcji Protetyki PTS. 24-26.04.1997, Warszawa 1997,
99. – 15. Stawiński K.: Choroby stomatologiczne wieku
starczego. Czas. Stomat., XXXVI, 5, 382–385. – 16.
Vehkalahti M., Vribic V. L., Peric L. M., Matvoz E. S.:
Oral hygiene and root caries occurrence in Slovenian
adults. Int. Dent. J., 1997, 47, 26-31.
Otrzymano: 6.I.2005 r.
429