Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ 

T. X 

MIASTO I GMINA POLANÓW

2 Spis treści

FUNDACJA „DZIEDZICTWO” 

HISTORIA I KULTURA 

ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ 

TOM X 

MIASTO I GMINA POLANÓW 

Redakcja 

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI 

JAN SROKA 

SŁAWNO–POLANÓW 2010

4 Spis treści 

ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, 

t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region, 

Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456, 

figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries. 

These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania, 

Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also 

human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimpsest 

allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements 

of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g. 

burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic historic 

tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from 

the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The knowledge 

about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it 

as well as create a new social approach to the future. 

© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2010 

© Copyright by Authors 

Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm 

(zbiory prywatne) 

Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska 

Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego 

Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów 

Województwo 

Zachodniopomorskie 

Redaktor: Katarzyna Ceglarz 

Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski 

Wydawca/Herausgeber: 

Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2 

Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8 

www.region.jerk.pl 

ISBN: 978-83-7591-142-8 

Druk/Druck: Totem – Inowrocław

Spis treści 

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobrazie? 

O tradycji i niefrasobliwości ................................ 7 

WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geologicznej 

i morfogenezy krajobrazu ............................... 19 

IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów ............... 39 

ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie. 

O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) . . 117 

ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek ........... 133 

KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Państwowego 

w Koszalinie Oddział w Słupsku ........................ 141 

ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy 

Polanów (wybór) ........................................... 151 

JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700 

Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der 

Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit ............................ 175 

TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie ................... 185 

EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i ikonografia 

gminy Polanów ..................................... 199 

JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania 

w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat .................. 269 

ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 ......... 289 

MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie 

kulturowym gminy Polanów ................................... 305 

KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów ............ 331 

ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 ... 353 

STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945– 

1978 .................................................... 381

6 Spis treści 

MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku 

Staromiejskiego w Polanowie .................................. 421 

Indeks osób .................................................. 435 

Indeks nazw geograficznych ...................................... 447 

Lista adresowa Autorów ........................................ 454

Archeologia w lesie. 

O identyfikacji stanowisk 

archeologicznych w gminie Polanów 

(i nie tylko) 

UKASZ BANASZEK * , WODZIMIERZ RCZKOWSKI ** (POZNA) 

Wstp 

Stanowiska archeologiczne s materialnymi ladami po dzia- 

alnoci czowieka w przeszoci. Problem ich identyfikacji jest istotnym 

elementem postpowania badawczego w archeologii. Rozpoznanie stanowisk 

archeologicznych w danym terenie jest take wanym aspektem 

polityki konserwatorskiej, majcej na celu zarzdzanie dziedzictwem 

archeologicznym. Zidentyfikowane stanowiska archeologiczne maj 

warto nie tylko naukow czy konserwatorsk, lecz mog ponadto zosta 

wykorzystane w celu budowania tosamoci regionalnej. Na ich 

podstawie moliwe jest ksztatowanie emocjonalnych relacji midzy 

mieszkacami a uytkowanym przez nich obszarem oraz poczucia identyfikacji 

z nim (np. Minta-Tworzowska, Oldzki 2006). Jest to wci 

istotny problem na Ziemiach Odzyskanych, gdzie w swoim czasie usilnie 

starano si zerwa z niemieck, czyli obc narodowo przeszoci. 

Wyniki postpowania badawczego w archeologii s cile zalene 

od przyjtych metod oraz waciwoci terenu, na jakim zostay one 

zastosowane. Ponad 150 lat istnienia archeologii jako nauki pozwolio 

na wypracowanie rozmaitych metod badawczych, w tym prospekcyj- 

__________________ 

* Instytut Prahistorii UAM. 

** Instytut Prahistorii UAM, Fundacja „Dziedzictwo”.

118 ukasz Banaszek, Wodzimierz Rczkowski 

nych. Najbardziej znan jest metoda wykopaliskowa, lecz mona j 

zastosowa dopiero wówczas, gdy stanowisko archeologiczne zostao 

wczeniej zidentyfikowane w terenie. Z historii archeologii w rónych 

krajach wynika, e tradycja badawcza ma istotny wpyw na obecn 

praktyk (Trigger 1990). W Polsce od pocztków XX wieku najbardziej 

rozpowszechnion metod prospekcyjn s badania powierzchniowe. 

Pocztkowo okrelane jako „wycieczki terenowe” z czasem przeksztaciy 

si w metod badawcz, o szczegóowo wypracowanej procedurze 

postpowania. Polega ona na poszukiwaniu materialnych pozostaoci 

dziaalnoci kulturowej czowieka (np. fragmentów ceramiki lub narzdzi 

krzemiennych) na powierzchni pól, ich opisie oraz cisej lokalizacji 

na dostpnych mapach (Mazurowski 1980). Materia obecny i widoczny 

na powierzchni jest wynikiem procesów destrukcji zalegajcych 

pod ziemi ladów przeszej dziaalnoci czowieka. 

Wzgldnie wysoka efektywno bada powierzchniowych, rozumiana 

jako odnajdowanie licznych materialnych ladów z przeszoci, 

spowodowaa, e stay si one standardem w polskiej archeologii. 

W konsekwencji polscy archeolodzy nie odczuwali potrzeby rozwijania 

i aplikowania innych metod prospekcyjnych. 

„Archeologia w lesie” jest swego rodzaju metafor pokazujc niejako 

dwa aspekty praktyki badawczej archeologów. Z jednej strony 

wprost odnosi si do prac w lasach, a z drugiej oznacza, e uzyskane 

wyniki ksztatuj sposób interpretowania przeszoci. Maa wydajno 

rozpoznania powierzchniowego w lasach (o powodach poniej) generuje 

obraz osadnictwa archeologicznego skadajcego si ze skupisk oraz 

pustek osadniczych (Ryc. 1). atwo si domyli, e skupiska osadnicze 

pojawiaj si na obszarach, gdzie metoda bada powierzchniowych 

jest efektywna (czyli gównie tam, gdzie znajduj si pola uprawne), 

a pustki osadnicze wystpuj na terenach dzi zalesionych (Tabl. I: A). 

Obrazy przeszoci budowane na tak nierównomierne rozpoznanym 

terenie s nieadekwatne i obcione sabociami metody. Mona zatem 

postawi pytanie: Jak zmieniby si obraz przeszoci, gdyby rozpoznanie 

terenowe byo równomierne? 

Naszym celem jest pokazanie, w jaki sposób zmiana metody moe 

wpyn na zakres rozpoznania stanowisk archeologicznych i w konsekwencji 

na obraz przeszoci. Zastosowanie skuteczniejszej metody 

pozwala uzyska wyniki, które mog w sposób istotny przeksztaci 

dotychczasowe wyobraenia o zasiedleniu i uytkowaniu danego terenu. 

Nie bdziemy jednake wchodzi w interpretowanie przeszoci, 

gdy wymaga to bardziej wnikliwych studiów.

Archeologia w lesie 119 

Ryc. 1. Nierównomierne rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w gminie Polanów 

– skupiska stanowisk wskazuj na obecno pól uprawnych, a obszary pozbawione 

stanowisk na wystpowanie lasów. 

Na podstawie naszego dowiadczenia w prospekcji terenowej na 

obszarze Nadlenictwa Polanów chcemy pokaza zalety i ograniczenia 

innych metod stosowanych w archeologii. Ich efektywno moe by 

istotna w ksztatowaniu polityki konserwatorskiej, wiedzy o przeszo- 

ci oraz wspóczesnego wykorzystywania dziedzictwa archeologicznego, 

w tym budowania wiadomoci o zasobach (por. Tota w tym tomie). 

1. Sowo o archeologii w gminie Polanów 

Szczegóowy tekst o archeologii gminy Polanów przedstawi 

Ignacy Skrzypek (w tym tomie). Mapy przez Niego zaprezentowane 

pokazuj „wyspowy” charakter osadnictwa – widoczne s skupiska


stanowisk z rónych okresów rozdzielone przestrzeniami niezasiedlonymi. 

Jest to widoczne nawet w sytuacji, gdy nie uwzgldnia si wszystkich 

znanych na terenie gminy stanowisk archeologicznych. Uwag 

zwraca, e w rónych okresach skupiska osadnicze zasadniczo lokuj si 

na tych samych obszarach. atwo z tego wysnu wniosek na przykad 

o zwizku osadnictwa z okrelonymi formami geomorfologicznymi. 

Pokazanie tego samego obrazu rozmieszczenia osadnictwa, wzgldem 

obszarów zalesionych, jednoznacznie wskazuje, e jest to efekt 

nierównomiernego rozpoznania terenowego. Pojawia si wic pytanie: 

Czy bardziej równomierne rozpoznanie terenowe jest moliwe? Tereny 

lene w gminie Polanów zajmuj ponad 50% powierzchni. Rozwizanie 

problemu metodycznego moe mie wic fundamentalne znaczenie dla 

oceny wartoci gminnych zasobów dziedzictwa archeologicznego. 

2. Wspóczesna praktyka prospekcji terenowej 

2.1. Badania powierzchniowe typu AZP 

Jak wspomnielimy, badania powierzchniowe s najbardziej 

rozpowszechnion metod prospekcji w polskiej archeologii. W latach 

70. XX wieku metoda ta zostaa przyjta jako standard postpowania 

badawczego i staa si podstaw ogólnopolskiego, niebywale szeroko 

zakrojonego, programu badawczo-konserwatorskiego, znanego jako Archeologiczne 

Zdjcie Polski (Konopka 1981: 6). 

Lata 1975–79 powicono na poszukiwania waciwych form koordynacji 

dziaania i wypracowanie zasad, które wykorzystywayby dotychczasowe 

dowiadczenia bada mikroregionalnych w realizacji programu krajowego. 

W 1978 r. ogólnopolska konferencja archeologów pod kierunkiem prof. 

dra Witolda Hensla przyja zasady opracowania karty ewidencji stanowiska 

archeologicznego. 

Badania powierzchniowe polegaj na przejciu przez dany obszar 

grupy archeologów poruszajcych si tyralier. Poszukuj oni róde 

archeologicznych: 

1) ruchomych, zalegajcych na powierzchni ziemi, 

2) nieruchomych, odznaczajcych si charakterystyczn, wasn form 

krajobrazow. 

Kade miejsce wystpowania substancji zabytkowej (nawet pojedynczy 

fragment ceramiki) jest zaznaczane na mapie w skali 1 : 25 000


(obecnie na mapie 1 : 10 000) oraz wypenia si dla niego Kart Ewidencji 

Stanowiska Archeologicznego, zawierajc podstawowe informacje 

o znalezisku, a take jego kontekcie kulturowym i przyrodniczym. 

Pocztkowe zaoenia programu staray si pogodzi interes archeologów 

zainteresowanych studiami osadniczymi oraz sub konserwatorskich. 

Z praktyki wiemy, e program oprócz wielu zalet ma równie 

sporo ogranicze. Do niewtpliwych zalet naley identyfikacja ogromnej 

liczby stanowisk archeologicznych (dzi na 87% powierzchni kraju 

zidentyfikowanych zostao ponad 435 000 stanowisk). 

Mankamentem praktyki AZP jest brak równomiernego rozpoznania 

terenu. Istniej obszary praktycznie niedostpne (np.: lasy, nieuytki, 

ki, pastwiska, tereny podmoke, zurbanizowane, przemysowe 

itp.), na których trudno jest odkry materia zabytkowy. Równie 

na polach uprawnych nie zawsze moliwe jest zidentyfikowanie materiau 

na powierzchni, co wynika ze stanu wegetacji rónych gatunków 

rolin lub zabiegów agrotechnicznych. Sytuacji nie poprawia fakt, e 

badania AZP z reguy ograniczaj si do jednorazowego wejcia na 

dany teren. W konsekwencji uzyskane wyniki dalekie s od oczekiwa. 

W pewnym stopniu obraz ten moe by peniejszy po przeprowadzeniu 

ponownych bada (takie powtórne rozpoznanie prowadzi si 

ostatnio w Wielkopolsce), lecz i tak nie rozwizuje to problemu obszarów 

niedostpnych. Co wicej moe to jeszcze bardziej znieksztaca 

obraz przeszego osadnictwa (zagszczenie stanowisk na zbadanych po 

raz kolejny terenach w kontracie do obszarów niedostpnych). Ponowne 

przeprowadzenie bada powierzchniowych nie rozwie zatem 

sytuacji w takich gminach, jak Polanów, której znaczca cz powierzchni 

pokryta jest lasami. 

2.2. Archeologiczny rekonesans lotniczy 

Od pocztków XX wieku w archeologii znana jest metoda wykorzystywania 

zdj lotniczych. Co prawda w Polsce jej pierwsze aplikacje 

sigaj lat 20. i 30. XX wieku, to nigdy nie znalaza szerokiego 

zastosowania (Kobyliski 2005). Moliwo uycia zdj lotniczych 

w identyfikacji stanowisk archeologicznych wynika z wpywu zalegajcych 

pod ziemi struktur archeologicznych na wegetacj rolin lub 

zabarwienie ziemi. Natomiast obiekty o zachowanej jeszcze formie 

terenowej (np. nasyp, wa, rów) mona zidentyfikowa poprzez analiz 

rzucanego cienia czy sposobu topnienia niegu (Rczkowski 2002; 2009).


Niewtpliw zalet wykorzystania zdj lotniczych jest to, e pozwalaj 

na: wzgldnie dokadne okrelenie charakteru funkcjonalnego 

substancji zabytkowej znajdujcej si pod powierzchni ziemi (np. 

ziemianki, fundamenty chat, jamy odpadkowe, groby itp.), rozpoznanie 

relacji przestrzennych oraz szczegóow lokalizacj i okrelenie 

zasigu. Takich informacji nie dostarcza materia zebrany w trakcie 

bada powierzchniowych. Dodatkowo interpretacja zdj lotniczych 

umoliwia stwierdzenie stanu zachowania stanowiska archeologicznego. 

S to zatem bardzo przydatne informacje zarówno dla archeologów 

akademickich, jak i sub konserwatorskich. Niewtpliwie maj te 

walor promocyjny i edukacyjny. 

Wielokrotnie udowodniona przydatno zdj lotniczych nie oznacza, 

e sprawdzaj si one zawsze i w kadych okolicznociach. Na ich 

efektywno wpywa wiele czynników, w tym: warunki wegetacji rolin, 

rónorodno upraw (nie wszystkie roliny s równie „wraliwe” 

na zalegajce pod ziemi struktury), warunki wilgotnociowe, typ gleb, 

sposób zagospodarowania terenu itp. Zmienno uwarunkowa klimatycznych 

czy zwizanych z uprawami rolin powoduje, e rekonesans 

lotniczy powinien by powtarzany konsekwentnie przez kilka lat. W kontekcie 

naszego tekstu istotnym ograniczeniem moliwoci wykorzystania 

zdj lotniczych w gminie Polanów jest ich nieefektywno na 

terenach lenych. Mog one dostarczy istotnych informacji o stanowiskach 

pooonych na obszarach uprawnych (podobnie jak AZP), lecz 

struktura lasu (drzewa i poszycie) praktycznie cakowicie maskuje 

powierzchni ziemi. 

2.3. Identyfikacja stanowisk archeologicznych w lasach 

Z powyszych rozwaa wynika, e lasy stanowi istotny problem 

dla efektywnej prospekcji archeologicznej. Wspomniane metody 

przydatne na terenach uprawnych nie zdaj egzaminu na obszarach 

lenych. 

Badania powierzchniowe bazuj na poszukiwaniu materiau lunego 

zalegajcego na powierzchni ziemi. W lesie, z powodów oczywistych, 

nie ma warunków dla takich poszukiwa (poszycie, cióka). 

Sytuacja pozwalajca na efektywne rozpoznanie powierzchni zdarza 

si sporadycznie, gdy nastpuje wyrb lasu i przygotowanie terenu 

pod nowe nasadzenia (w praktyce raz na kilkadziesit lat i to dla stosunkowo 

niewielkich poaci).


To, co z perspektywy standardowych bada powierzchniowych wydaje 

si by ograniczeniem (pug nie wyrzuca na powierzchni materiau 

zabytkowego), w praktyce jest zbawienne dla wielu stanowisk, 

gdy od dziesitek lat nie podlegaj one destrukcyjnej dziaalnoci 

rolniczej. Dziki temu w lasach cigle moliwe jest odkrycie stanowisk 

majcych wasn form krajobrazow (np.: cmentarzyska kurhanowe, 

grobowce megalityczne, way, rowy itp.). Ich identyfikacja nie jest jednak 

atwa, szczególnie w duych kompleksach lenych. Problemy wynikaj 

z utrudnionych warunków ich rozpoznania (np. gsto poszycia, 

wiek lasu, uksztatowanie terenu) (Tabl. I: B) oraz precyzyjnej 

lokalizacji (trudnoci w orientacji w terenie, skala i aktualno map). 

Z powyszych rozwaa wynika, e cho obszary lene mog by 

bardzo bogate w dobrze zachowane stanowiska archeologiczne, to 

w dalszym cigu istnieje wiele ogranicze dla skutecznej prospekcji 

archeologicznej. Zarówno badania powierzchniowe typu AZP, jak i zdjcia 

lotnicze s tu przydatne jedynie w bardzo ograniczonym stopniu. 

Czy oznacza to, i rozpoznanie archeologiczne terenów lenych jest 

niemoliwe? Czy gmina Polanów nigdy nie bdzie dysponowa pen 

informacj o zasobach dziedzictwa archeologicznego? 

3. Panaceum dla gminy Polanów (i nie tylko)? 

Bdc w sytuacji bez wyjcia trzeba si zastanowi nad moliwymi 

rozwizaniami. Nasza propozycja poda w dwóch rozbienych 

kierunkach. Pierwszy wie si z odpowiedzi na pytanie: Kto moe 

dobrze zna las i jego zasoby? Drugi natomiast proponuje zastosowanie 

zaawansowanej technologicznie metody, dla której wspomniane 

ograniczenia s nieistotne. 

3.1. Wspópraca z lenikami 

Odpowied na pierwsze z postawionych pytanie wydaje si by 

wyjtkowo prosta. Takimi osobami s ludzie pracujcy w lesie i zarzdzajcy 

jego zasobami (nadleniczy, leniczy, gajowy, podleniczy, 

stranik leny, drwal itp.). Lenicy niewtpliwie doskonale znaj sytuacj 

w lesie (metaforycznie – kade drzewo). S zatem w stanie rozpozna 

„podejrzane” formy terenowe. To jeszcze nie oznacza, e poprawnie 

identyfikuj je jako obiekty archeologiczne. W tym miejscu


rysuje si bardzo powany problem dla potencjalnej wspópracy archeologów 

z lenikami. Dotyczy on przynajmniej dwóch aspektów: 

1) umiejtnoci interpretacji obserwowanej formy jako obiektu archeologicznego 

(wiedza), 

2) poczucia potrzeby kontaktu z archeologami. 

Obie te kwestie s cile powizane. Lenicy zwykle nie maj merytorycznego 

przygotowania umoliwiajcego poprawn interpretacj 

obserwowanych stanowisk archeologicznych o wasnej formie krajobrazowej. 

Nie chodzi tu oczywicie o ustalenie chronologii obiektu czy jego 

przynalenoci kulturowej, lecz o umiejtno zidentyfikowania go 

jako tworu rk ludzkich. Za przekazanie i upowszechnienie tego typu 

wiedzy odpowiedzialni powinni by archeolodzy. W konsekwencji oznacza 

to przeprowadzenie dodatkowych szkole, majcych na celu przekazanie 

umiejtnoci interpretowania zasobów archeologicznych na 

terenach lenych. Z perspektywy dzisiejszej praktyki wynika, e raczej 

nie jest to moliwe i bardziej powodowane jest sposobem prowadzenia 

polityki konserwatorskiej (utajnianie informacji, ograniczanie dostpu 

spoeczestwa do wiedzy o zasobach, skoncentrowanie si na dziaaniach 

administracyjnych i pomijanie zada edukacyjno-popularyzatorskich) 

ni nastawieniem leników. W konsekwencji trudno oczekiwa, 

e lenicy bd inicjowa kontakty z archeologami, gdy czsto nie 

przynosi to oczekiwanego wyniku, pozytywnej reakcji. Szersze wczenie 

leników w system wymiany informacji o zasobach dziedzictwa 

archeologicznego przyniosoby znaczce, korzystne rezultaty. Wizaoby 

si to z wczeniem wanej grupy spoecznej zainteresowanej tym dziedzictwem 

do zada zwizanych z jego ochron. Dotyczy to moe zabezpieczenia 

stanowisk przez przypadkowe, niewiadome zniszczenie 

wynikajce z prowadzenia gospodarki lenej, a take ograniczenie zagroe 

ze strony „poszukiwaczy skarbów”. 

Wspópraca leników z archeologami istnieje, lecz nie jest to rezultat 

przemylanych dziaa rodowiska archeologicznego. Inicjatywy 

takie opieraj si na indywidualnych kontaktach. Przykadem moe 

by nasza wspópraca z Nadlenictwem Polanów. 

3.2. Nadlenictwo Polanów – archeologiczne Eldorado 

Wkroczenie archeologów do trudno dostpnego lasu byo moliwe 

dziki wspópracy z Panem Tadeuszem Lewandowskim z Nadlenictwa 

Polanów. Ze wzgldu na swoje obowizki regularnie wizytuje


On poszczególne fragmenty lasu. Od dawna by te zainteresowany 

archeologi, co zaowocowao szczególnie „wyczulonym okiem” na „nietypowe” 

formy terenowe znajdujce si w lesie. W ten sposób zidentyfikowa 

wiele rozmaitych stanowisk archeologicznych, gównie cmentarzysk 

kurhanowych z rónych okresów. Tym zasobem wiedzy postanowi podzieli 

si z archeologami i w konsekwencji dosownie „znalelimy si 

w lesie”. 

Wizytacja stanowisk archeologicznych odbya si w listopadzie 

2008 roku oraz w lipcu 2009 roku. Jej celem bya merytoryczna ocena 

charakteru stanowisk oraz ich precyzyjna lokalizacja (Tabl. II: A). 

Zastosowana procedura dokumentacyjna obejmowaa: opis obiektów, 

wykonanie ich zdj oraz lokalizacj z wykorzystaniem odbiornika GPS. 

Zastosowanie odbiornika GPS umoliwio przeprowadzenie rozpoznania 

terenowego pomimo utrudnionego korzystania ze szczegóowych 

i aktualnych map. Pozwolio na okrelenie pozycji w geograficznym 

ukadzie wspórzdnych WGS-84 oraz wysokoci nad poziom 

morza. Precyzja lokalizacji uzaleniona jest od klasy odbiornika oraz 

rodzaju zastosowanej techniki pomiaru (Januszewski 2006). W naszym 

przypadku dokadno pomiaru wynosia od 5 do 10 m. Taka 

precyzja jest niemoliwa podczas pracy wycznie z mapami w skali 

1 : 10 000. Ponadto, uytkownik GPS-u moe korzysta z usug: nawigacji 

(navigation), kierowania (guidance), ledzenia (tracking), kartowania 

(mapping) oraz synchronizacji czasu (timing) (Narkiewicz 

2003). W praktyce umoliwia to nie tylko okrelenie pozycji danych 

stanowisk archeologicznych, ale i zwiksza dokadno nanoszenia ich 

na map (Ryc. 2). Ponadto, trasa, jak si poruszalimy, zostaa równie 

zarejestrowana. Dziki rejestracji przemarszów odbytych wczeniej 

mona pody nimi po raz kolejny, na przykad w celu ponownej 

weryfikacji stanowisk. Mona take zaplanowa kolejne przejcia w taki 

sposób, aby omin miejsca ju przebadane (Tabl. II: B). Poprzez synchronizacj 

czasu w odbiorniku GPS oraz aparacie fotograficznym identyfikacja 

rozmieszczenia, udokumentowanego na zdjciu obiektu w przestrzeni 

nie nastrcza trudnoci (Tabl. III: A, B; Tabl. IV: A, B). 

Sukces naszego wspólnego dziaania nie oznacza, e rozwizany 

zostaje problem prospekcji archeologicznej w lesie. Pozwala ona na 

identyfikacj i dokumentacj stanowisk rozpoznanych przez nie-archeologa. 

Pytaniem bez odpowiedzi pozostaje, ile stanowisk nie zostao 

zaobserwowanych? Oczywicie nie kwestionujemy takiego podejcia 

(wrcz przeciwnie, postulujemy jego kontynuacj), lecz zdajemy sobie 

spraw z jego ogranicze.


Ryc. 2. Lokalizacja kurhanów i cmentarzysk kurhanowych na mapie 1 : 10 000 przy 

uyciu GPS-a 

3.3. Lotniczy skaning laserowy 

Wspóczesna archeologia od kilku lat dysponuje nowoczesn 

metod teledetekcyjn, która pozwala w peni i systematycznie penetrowa 

obszary lene (Holden, Horne, Bewley 2002). Tak metod jest 

lotniczy skaning laserowy ALS (Airborne Laser Scaning) wykorzystujcy 

urzdzenia LiDAR (Light Detection and Ranging). Jest to nowoczesna 

technologia umoliwiajca na uzyskanie informacji o rzebie 

terenu z dokadnoci do kilku centymetrów. Produktami lotniczego 

skaningu laserowego s Numeryczne Modele Terenu (NMT) oraz Numeryczne 

Modele Pokrycia Terenu (NMPT) (Borkowski, Gouch, Wehr 

2006). 

Jest to metoda aktywnej teledetekcji i polega na wykorzystaniu 

urzdzenia wysyajcego i odbierajcego sygnay laserowe (Ryc. 3). 

Urzdzenie rejestrujce wyposaone w odbiornik GPS jest podwieszo-


ne pod poruszajcym si samolotem. Podczas lotu LiDAR wysya 

w rónych kierunkach gst chmur impulsów. Kady impuls odbija 

si echem od obiektów znajdujcych si na jego drodze (np. zabudowa, 

rolin, powierzchni ziemi, linii energetycznych itp.), a cz z nich 

wraca do odbiornika. Miejsce odbicia jest zapamitywane na podstawie 

równa zawierajcych kt wysania promieni, odlego od odbiornika 

(wyliczana na podstawie czasu od wysania impulsu do powrotu 

echa), pozycji odbiornika w momencie rejestracji oraz inercyjnej jednostki 

pomiaru (Doneus i in. 2007). 

Ryc. 3. Model prezentujcy zasad dziaania LIDAR-u 

Liczba impulsów wysyanych w kierunku ziemi pod zrónicowanymi 

ktami jest bardzo liczna. Z tego powodu nie wszystkie echa s 

rezultatem odbicia od punktów pooonych najwyej, czyli najbliej 

odbiornika znajdujcego si ponad badanym terenem. atwo to zilustrowa, 

za przykad biorc zastosowanie tej technologii w lasach. 

Cz impulsów dotrze do koron najwyszych drzew, inne z kolei odbijaj 

si od gazi i krzewów. Jednake niektóre z nich dotr do powierzchni 

ziemi, a po odbiciu zostan zarejestrowane. Póniejsze, gabinetowe 

przetwarzanie danych pozwala na rozpoznanie zarówno


rzeby terenu, dla jakiego przeprowadzone zostay pomiary (utworzenie 

NMT), jak i analiz wszelkich obiektów znajdujcych si na powierzchni 

(opierajc si na NMPT). Innymi sowy, moliwe jest zarówno 

rozpoznanie struktury i wysokoci drzew w lesie, jaki i ich 

wirtualne „wycicie” pozwalajce uzyska obraz rzeby terenu. 

W Europie Zachodniej od kilku lat lotniczy skaning laserowy znajduje 

zastosowanie w archeologii. Aplikacja tej technologii przyniosa 

bardzo dobre poznawczo wyniki, na przykad w Austrii (Doneus, Briese 

2006), Niemczech (Bofinger 2007) czy Irlandii (Corns, Shaw 2008). 

W Polsce po raz pierwszy wykorzystanie LiDAR-u na potrzeby archeologów 

miao miejsce pod koniec 2008 roku, w okolicach Piy 1 . Dziki tej 

metodzie teledetekcyjnej moliwa jest identyfikacja znajdujcych si 

w lasach stanowisk archeologicznych majcych wasn form krajobrazow. 

Za pomoc tej metody mona uzyska informacje dotyczce 

wymiarów obiektu (nawet jeeli jest on stosunkowo niewielki i sabo 

widoczny w terenie) oraz jego lokalizacji (Devereux i in. 2005). 

Uzyskany Numeryczny Model Terenu, wygenerowany na podstawie 

ostatniego echa, nie jest atwym przedmiotem analizy archeologicznej. 

Bardzo trudno jest opierajc si tym sposobie reprezentacji 

terenu odróni na przykad cmentarzysko kurhanowe od nagromadzonego 

chrustu. Chcc to stwierdzi, konieczna jest czsto weryfikacja 

naziemna. Precyzyjna lokalizacja obiektów wymagajcych weryfikacji 

przyspiesza j i ogranicza koszty. 

Jak ju wspomnielimy, metoda ta w polskiej archeologii jest jeszcze 

praktycznie nieobecna. I tu take na pomoc archeologom mog 

przyj lenicy. Wykorzystuj oni LiDAR w inwentaryzacji stanu 

drzewostanów. Na podstawie wygenerowanych NMT oraz NMPT moliwe 

jest bowiem konstruowanie opisów taksacyjnych lasów, które 

mog dotyczy struktury wysokociowej drzewostanów, struktury gatunkowej, 

zapasu drewna i innych (Bdkowski, Brach, Stereczak 

2008). Badania tego typu przeprowadzane s obecnie w wielu nadlenictwach 

na terenie caego kraju, na przykad w nadlenictwie ednia 

(Gajko, Myszkowski, Ksepko 2009). Ten sam zasób danych uzyskanych 

na potrzeby gospodarki lenej jest do wykorzystania przez archeologów 

– lenicy zainteresowani s w szczególnoci pierwszym i kolejnymi 

echami, a archeolodzy echem ostatnim. 

__________________ 

1 Jacek Nowakowski – referat wygoszony na konferencji w Muzeum Archeologicznym 

w Poznaniu w kwietniu 2010 roku.


Zakoczenie 

Podsumowujc, archeologia wci wydaje si by „zagubiona 

w ciemnym lesie”. Jej dotychczasowe metody nie rokuj dobrze na pokonanie 

istniejcych ogranicze. Z naszych dowiadcze w obrbie gminy 

Polanów wynika jednak, i ten stan rzeczy mona zmieni. Bezpo- 

rednia wspópraca w terenie wydaje si by rozwizaniem atwym 

i efektywnym. Przy zaaplikowaniu w niej nowoczesnej technologii dokumentacyjnej 

mona unikn wielu ogranicze charakterystycznych 

dla dotychczasowej praktyki AZP. A jest to znaczcy problem w skali 

kraju, gdy obszary zalesione zajmuj okoo 30% powierzchni Polski. 

W dalszej perspektywie moliwe jest równie podjcie wspópracy 

zwizanej z wykorzystaniem LiDAR-u. Zalety tej nowoczesnej technologii 

dotycz nie tylko identyfikowania stanowisk archeologicznych 

w lesie, lecz równoczenie pozyskiwania szczegóowej informacji o ich 

kontekcie topograficznym, stanie zachowania, potencjalnych zagroeniach. 

Uzyskany NMT pozwala na utworzenie wizualizacji krajobrazu 

kulturowego, które mona wykorzysta w ochronie oraz promocji dziedzictwa 

archeologicznego. 

Bibliografia 

BDKOWSKI K., BRACH M., STERECZAK K. 2008. Numeryczny model terenu obszaru 

zalesionego utworzony na podstawie skanowania laserowego i jego dokadno, 

Roczniki Geomatyki 6(8), 49–53. 

BOFINGER J. 2007. Flugzeug, Laser, Sonde, Spaten – Fernerkundung, und archäologische 

Feldforschung am Beispiel der frühkeltischen Fürstensitze, Esslingen: Baden- 

-Württemberg Landesamt für Denkmalpflege. 

BORKOWSKI A., GOUCH P., WEHR A. 2006. Rejestracja doliny rzeki Widawy z wykorzystaniem 

lotniczego skaningu laserowego, Archiwum Fotogrametrii, Kartografii 

i Teledetekcji 16: 53–62. 

CORNS A., SHAW R. 2008. High resolution LiDAR for the recording of archaeological 

monuments and landscapes, [w:] Advances on Remote Sensing for Archaeology and 

Cultural Heritage Management, (red.) R. Lasaponara, N. Masini. Rome: EARSeL, 

CNR, 99–102. 

DEVEREUX B.J., AMABLE G.S., CROW P., CLIFF A.D. 2005. The potential of airborne 

lidar for detection of archaeological features under woodland canopies, Antiquity 

79: 648–660. 

DONEUS M., BRIESE C. 2006. Digital terrain modelling for archaeological interpretation 

within forested areas using full-waveform laserscanning, [w:] The 7 th International 

Symposium on Virtual Reality, Archaeology and Cultural Heritage VAST 2006, 

M. Ioannides, D. Arnold, F. Niccolucci, K. Mania (red.). Graz: European Association 

for Computer Graphics, 155–162.


DONEUS M., BRIESE C., FERA M., FORNWAGNER U., GRIEBL M., JANNER M., ZINGERLE 

M.C. 2007. Documentation and Analysis of Archaeological Sites Using Aerial Reconnaissance 

and Airborne Laser Scanning, [w:] AntiCIPAting the Future of the 

Cultural Past. XXI th CIPA Symposium, A. Georgopoulos, N. Agriantonis (red.). 

Athens: CIPA http://cipa.icomos.org/fileadmin/papers/Athens2007/FP054.pdf 

GAJKO K., MYSZKOWSKI M., KSEPKO M. 2009 Eksperyment w obrbie Zajma. Lotniczy 

skaning laserowy w urzdzaniu lasu, Geodeta 1(164), 60–62. 

HOLDEN N., HORNE P., BEWLEY R. 2002. High-Resolution Digital Airborne Mapping 

and Archaeology, [w:] Aerial Archaeology. Developing Future Practice, R. Bewley, 

W. Rczkowski (red.). Amsterdam: IOS Press, 173–180. 

JANUSZEWSKI J. 2006. Systemy satelitarne GPS, Galileo i inne, Warszawa: Wydawnictwo 

Naukowe PWN. 

KOBYLISKI Z. 2005. Archeologia lotnicza w Polsce: osiem dekad wzlotów i upadków, 

Warszawa: Pastwowe Muzeum Archeologiczne, IAiE PAN. 

KONOPKA M. 1981. Wprowadzenie, [w:] Zdjcie archeologiczne Polski, M. Konopka 

(red.) Warszawa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Generalny Konserwator Zabytków, 

6–7. 

MAZUROWSKI R. 1980. Metodyka archeologicznych bada powierzchniowych, Warszawa–Pozna: 

Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. 

MINTA-TWORZOWSKA D., OLDZKI . (red.) 2006. Komu potrzebna jest przeszo?, Pozna: 

KNSA. 

NARKIEWICZ J. 2003. Globalny system pozycyjny GPS. Budowa, dziaanie, zastosowanie, 

Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i cznoci. 

RCZKOWSKI W. 2002. Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii, Pozna: Wydawnictwo 

Naukowe UAM. 

RCZKOWSKI W. 2009. Zobaczy ukryte. Zdjcia lotnicze w archeologii, [w:] Studia nad 

dawn Polsk, t. 2, T. Sawicki (red.). Gniezno: Muzeum Pocztków Pastwa Polskiego 

w Gnienie, 133–154. 

TRIGGER B. 1990. A History of Archaeological Thought, Cambridge: Cambridge University 

Press. 

Archäologie im Wald. 

Über die Identifikation der archäologischen Standorte 

in der Gemeinde Polanów (und nicht nur) 

Zusammenfassung 

28,9% der gesamten Landesoberfläche sind Wälder, in der Gemeinde 

Polanów sogar 52%. Die charakteristischen Eigenschaften der Wälder bedeuten 

große Schwierigkeiten in der Identifizierung der archäologischen Standorte. 

Archäologen suchen darum nach methodischen Lösungen.


1978 begann die Realisierung des Programms der AZP mit dem Ziel, alle 

archäologischen Standorte des Landes zu registrieren. Leider hat man bis 

heute, nach 31 Jahren, 10% nicht erfassen können. Frühere Untersuchungsmethoden 

wie z.B. notierte mündliche Überlieferungen oder Flächenuntersuchungen 

sind nicht ausreichend, sehr begrenzt und veraltet. Heute gibt es 

andere Methoden, z.B. Luftaufnahmen. 

Die Möglichkeit, materielle Spuren der Vergangenheit zu beobachten, 

hängt von der Pflanzendecke des Terrains ab. Der vegetierende Zyklus der 

Pflanzenwelt Polens, erlaubt die Untersuchungen nur im Frühjahr und 

Herbst, wenn das Wachstum der Pflanzen gering ist. Falls die Objekte keine 

eigene Landschaftsform besitzen, werden sie im üppigen Pflanzenwuchs des 

Sommers oder im Schnee unentdeckt bleiben. Leider können die Voraussetzungen 

des Programms nicht erfüllt werden, denn 29% der Oberfläche sind 

Wiesen, Weiden, Wälder und Brachland, dadurch mit Hilfe der bisherigen 

Methoden nicht zu Untersuchen. Die Struktur und das Alter der Wälder machen 

Schwierigkeiten bei der Erforschung, z.B. junger Waldbestand. Die 

Landkarten 1 : 10 000 weisen große Fehler auf. Die bisherigen Ergebnisse 

archäologischer Erkundungen sind daher nicht vollständig und wenig glaubwürdig, 

nach wissenschaftlicher Ansicht. 

Die heutige Archäologie arbeitet oft mit Luftaufnahmen. Sie nehmen präzise 

Lokalisierungen der Standorte auf, auch genaues Erkennen der unterirdischen 

Strukturen, so wie räumliche Anordnungen. Das Ergebnis der Luftaufnahmen 

hängt von der Korrelation mit der Pflanzenwelt des Terrains ab. 

In Waldgebieten können sie praktisch nicht angewendet werden, mit Ausnahme 

von Laubwäldern im Winter, aber auch nur dann, wenn die archäologischen 

Standorte eine ausgeprägte Landschaftsform haben. 

Was könnte hier weiterhelfen? Vorschlag: Kontakte zu hiesigen Menschen 

die die Gegend und Wälder gut kennen; Zusammenarbeit mit Förstereien, 

und Waldarbeitern. Persönliche Kontakte zu Vertretern der Förstereien 

haben uns in der Gemeinde Polanów sehr geholfen, z.B. beim Auffinden 

von Hügelgräbern. Ein anderer Vorschlag: Arbeit mit moderner Technologie 

präzise Apparatur, die viele Fehler ausschließt, und vor allem Anwendung 

von Lasergeräten, die die Erdoberfläche mit Genauigkeit von Zentimetern 

registrieren. Wichtig, kann auch in Wäldern angewendet werden. 

In vielen Ländern wird schon lange mit Lasergeräten gearbeitet, in Polen 

erst seit 2008. Die Zukunft der Archäologie in Wäldern liegt in der Zusammenarbeit 

zwischen Archäologen, Förstern und Waldarbeitern.

132 ukasz Banaszek, Wodzimierz Rczkowski

Archeologia w lesie 133


Archeologia w lesie 135

Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?