MateriaÅy - Instytut Ekologii TerenÃ³w UprzemysÅowionych

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 

Krajowy Program Działań na Rzecz Środowiska i Zdrowia 

MATERIAŁY SZKOLENIOWE 

Ocena środowiskowego ryzyka zdrowotnego, 

zarządzanie i nadzór nad ryzykiem oraz 

komunikacja o ryzyku 

Sosnowiec, 11–12 grudnia 2000 

1

Prof. dr hab. Jerzy A. Sokal 

Instytut Medycyny Pracy 

i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu 

ZASADY ZAPOBIEGANIA SKUTKOM ZDROWOTNYM ZANIE- 

CZYSZCZENIA ŚRODOWISKA – ZNACZENIE DOBREJ PRAKTYKI 

ZARZĄDZANIA ZDROWIEM, ŚRODOWISKIEM I BEZPIECZEŃ- 

STWEM 

1. Podstawowe pojęcia i definicje 

Zdrowie 

Środowisko 

Zdrowie środowiskowe 

Stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej, 

a nie tylko brak choroby 

Zespół wszystkich uwarunkowań zewnętrznych, jakim w 

danym czasie podlega badany układ 

Aspekty zdrowia, które zależą od chemicznych, fizycznych, 

biologicznych i społecznych czynników środowiska. Pojęcie 

obejmuje teorię i praktykę oceny, naprawy, kontroli i 

zapobiegania w odniesieniu do tych czynników środowiska, 

które mogą wpływać szkodliwie na zdrowie obecnego pokolenia 

i przyszłych pokoleń. 

Prewencja pierwotna (techniczna) Wyeliminowanie lub ograniczenie szkodliwych czynników 

środowiska 

Prewencja wtórna (medyczna) - 

Wczesna interwencja u osób zagrożonych nie pozwalająca 

na powstanie lub rozwijanie się choroby 

2. Aspekty zdrowotne zanieczyszczenia środowiska 

2.1. Środowisko a zdrowie 

Wiadomo obecnie, że istnieją zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy stanem środowiskiem 

i rozwojem społeczno-gospodarczym kraju oraz stanem zdrowia i jakością życia 

jego obywateli. Szkodliwe czynniki środowiska są powodem przedwczesnych zgonów i zaburzeń 

zdrowia ludności. W krajach mało rozwiniętych dużym problemem są choroby spowodowane 

bakteriologicznym skażeniem wody i żywności. W krajach o rozwiniętym przemyśle powstają 

problemy związane z zanieczyszczeniami chemicznymi powietrza, wody i gleby, narażeniem 

na czynniki fizyczne środowiska oraz gromadzeniem się odpadów. Transgraniczne przemieszczanie 

się zanieczyszczeń zagraża sąsiednim krajom. Istotne zagrożenie stanowi też zła 

jakość zdrowotna środowiska pracy. 

3

Oddziaływanie narażeń środowiskowych na stan zdrowia ludności szacuje się na ogół 

na kilka procent wszystkich czynników wpływających na zdrowie, maksymalnie kilkanaście 

procent na obszarach o wysokim skażeniu. Jednakże Światowa Organizacja Zdrowia uważa, że 

wielkość oddziaływania szkodliwych czynników środowiska na zdrowie jest niedoszacowana, 

głównie z powodu bardzo ograniczonych danych na ten temat. Z drugiej strony te kilka czy 

kilkanaście procent to są konkretne liczby przedwczesnych zgonów i uszkodzeń zdrowia spowodowanych 

zanieczyszczeniem środowiska. Jest to ryzyko, którego mieszkańcy zanieczyszczonych 

obszarów nie mogą uniknąć tak, jak mogą swoją indywidualną decyzją uniknąć na 

przykład zagrożeń zdrowia wynikających z nałogów i niewłaściwego stylu życia. Fakt ten jak 

również brak niezbędnej wiedzy i informacji o skutkach zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska 

powoduje poczucie dużego zagrożenia zdrowia z powodu narażeń środowiskowych. To 

poczucie zagrożenia jest często powodem protestów w przypadku decyzji lokalizacyjnych dotyczących 

zakładów przemysłowych, szlaków komunikacyjnych czy wysypisk śmieci. 

W Polsce zły stan środowiska pracy powoduje rocznie powstawanie około 10 tysięcy 

chorób zawodowych. Liczba tych chorób utrzymuje się w przybliżeniu na tym samym poziomie 

od 20 lat. Świadczy to o braku poprawy warunków pracy oraz braku poprawy skuteczności 

działalności profilaktycznej w zakładach pracy. Choroby zawodowe nie są jedynym skutkiem 

narażeń na szkodliwe czynniki środowiska pracy. Powodują one również tzw. choroby pracozależne 

to znaczy takie, które występują również w populacji nie narażonej zawodowo, ale są 

bardziej częste u pracowników narażonych na szkodliwe czynniki środowiska pracy. Liczba 

tych chorób nie jest w Polsce znana. 

Jeszcze mniej wiemy o skutkach zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska życia w 

Polsce a niektóre istniejące oceny powinny być zweryfikowane zgodnie z obecnie obowiązującymi 

kryteriami. Jednakże istnieją dowody epidemiologiczne, że przy aktualnym poziomie zanieczyszczenia 

środowiska dochodzi do uszkodzeń zdrowia ludności w niektórych regionach 

kraju oraz dowody nadmiernego narażenia ludności na szkodliwe czynniki środowiska w tym 

na czynniki mutagenne i rakotwórcze. 

Negatywne skutki zdrowotne wywołane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego 

mogą dotyczyć kilku milionów mieszkańców Polski. Wyniki najnowszych badań dowodzą, że 

narażenie na dwutlenek siarki i pył atmosferyczny jest – na przykład w aglomeracji katowickiej 

– odpowiedzialne za odpowiednio 10 % i 4 % przedwczesnych zgonów z powodu chorób układu 

krążenia i układu oddechowego. Ponadto wykazano, ze aktualnie występujące stężenia tych 

substancji w powietrzu zwiększają zachorowalność dzieci na choroby układu oddechowego oraz 

powodują wystąpienie zmian czynności tego układu. 

Wśród innych zanieczyszczeń powietrza istotne znaczenie posiadają wielopierścieniowe 

węglowodory aromatyczne, polichlorodwufenyle, azbest, chrom, arsen, odpowiedzialne 

za zwiększenie ryzyka nowotworowego. W byłym województwie katowickim szacunkowa 

liczba dodatkowych zgonów nowotworowych związanych z zanieczyszczeniem środowiska 

kształtuje się na poziomie kilkuset przypadków rocznie. 

Poza zanieczyszczeniem powietrza środowiskowe zagrożenia zdrowia mogą wynikać 

między innymi z obecności substancji szkodliwych w wodzie do picia (chloropochodne węglowodorów 

alifatycznych, ołów, mangan, fluor), lokalizacji składowisk odpadów (różnorodne 

substancje toksyczne) i zanieczyszczenia żywności (np. pestycydy fosforoorganiczne, metale 

ciężkie). 

Narażenie środowiskowe na ołów (powietrze, gleba, żywność, woda) stanowi wciąż 

istotne zagadnienie, zwłaszcza w odniesieniu do stanu zdrowia dzieci. Wyniki badań epidemiologicznych 

wskazują, że w dużych miastach aglomeracji katowickiej i w regionie legnickim 

kilkanaście procent dzieci odznacza się stężeniem ołowiu w krwi uzasadniającym podjęcie interwencji 

medycznej i środowiskowej. Problem dotyczy również innych obszarów, ale dane są 

mniej dokładne i utrudniają określenie jego wielkości w skali kraju. Największe poziomy ołowiu 

we krwi dzieci stwierdza się wokół przemysłowych emitorów ołowiu. 

Nie budzi wątpliwości narastający wpływ alergizujący czynników środowiskowych, ale 

ich skutek zdrowotny w odniesieniu do populacji Polski jest trudny do oszacowania, ze względu 

na brak wystarczających danych, Innymi problemami, wymagającymi podjęcia działań rozpoznawczych, 

są zagadnienia wpływu chemicznych zanieczyszczeń pomieszczeń mieszkalnych na 

4

stan zdrowia oraz potencjalne skutki narażenia na fizyczne czynniki środowiska, między innymi 

na wolnozmienne pola magnetyczne. 

2.2. Niektóre aspekty powstawania środowiskowych uszkodzeń zdrowia 

Jest wiele czynników, które mogą powodować, że takie samo źródło emisji może prowadzić 

do bardzo różnych skutków zdrowotnych jak przedstawiono na Ryc. 1. Pomiary emisji 

nie dają możliwości wiarygodnej oceny skutków zdrowotnych spowodowanych przez emitowany 

czynnik. Dla tej oceny potrzebne są dodatkowe dane i pomiary albo bezpośrednia ocena 

skutków zdrowotnych w badaniach epidemiologicznych. Są to jednak badania drogie i na ogół 

długotrwałe. Nowoczesna metodologia modelowania środowiskowego ryzyka zdrowotnego 

stwarza możliwość uzyskania potrzebnych informacji na temat skutków zdrowotnych zanieczyszczenia 

środowiska szybciej i taniej. Wymaga jednak bardzo specjalistycznego przygotowania 

i obarczona jest znacznie większym błędem niż pomiary bezpośrednie. 

ŻRÓDŁO EMISJI 

Wielkość emisji 

Stężenie w środowisku 

Narażenie ludzi 

Dawka w organizmie 

Wrażliwość indywidualna 

EFEKT ZDRO- 

WOTNY 

Ryc.1. Algorytm środowiskowych uszkodzeń zdrowia 

Skutki zdrowotne zanieczyszczenia środowiska powstają na ogół po pewnym czasie od 

zanieczyszczenia środowiska. Aktualnym przykładem jest nowotwór (międzybłoniak opłucnej) 

powstający w wyniku narażenia na azbest. Powstaje on, bowiem po 30-40 latach od rozpoczęcia 

narażenia. Aktualne skutki zdrowotne mogą być, przeto czasem wynikiem bardzo odległych 

ekspozycji. 

O ile skutki zdrowotne nienowotworowe powstają po przekroczeniu pewnej granicznej 

ilości szkodliwego czynnika środowiska przedostającego się do organizmu i czasu ekspozycji, 

to większość nowotworów środowiskowych może powstać w wyniku każdego, nawet najmniejszego 

narażenia. Można upraszczając powiedzieć, że nie ma bezpiecznego poziomu narażenia a 

zatem i emisji czynników rakotwórczych. Oczywiście ryzyko nowotworowe zmniejsza się w 

miarę zmniejszania się narażenia na czynniki rakotwórcze. 

5

Wyżej wymienione zjawiska, wymienione z konieczności w sposób bardzo skrótowy 

muszą być brane pod uwagę przy konkretnych decyzjach ekologicznych i doborze metod profilaktyki. 

3. Zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska 

Zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska tak, jak zapobieganie 

zanieczyszczeniu środowiska jest bardziej efektywne i tańsze niż leczenie czy naprawa. Aktualnie 

wykazuje to problem azbestu. Przygotowywany w naszym kraju program usuwania azbestu 

i wyrobów zawierających azbest ze środowiska pochłonie olbrzymie środki. Wysokie też będą 

koszty badań i leczenia ludzi poszkodowanych przez azbest, jak również koszty rekompensat za 

powstałe choroby. Problem azbestu nie jest ograniczony do naszego kraju. Miały i mają go kraje 

bardziej rozwinięte niż Polska. 

Zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska obejmuje wiele sposobów 

i metod ukierunkowanych na całą populację, poszczególne grupy określonego ryzyka lub 

pojedyncze osoby. Generalnie dostępne sposoby i metody zapobiegania można zgrupować w 

sposobach (metodach) prewencji pierwotnej (technicznej) ukierunkowanej na szkodliwe czynniki 

środowiska i prewencji wtórnej (medycznej) ukierunkowanej na ludzi zagrożonych tymi 

czynnikami. Nie jest to podział w pełni ostry i zawsze dokonywany. 

Do prewencji pierwotnej przede wszystkim zaliczyć należy wyeliminowanie czynnika 

szkodliwego z technologii, zamianę czynnika bardziej szkodliwego na mniej szkodliwy, normatywy 

ograniczające ilość lub stężenie (natężenie) czynnika szkodliwego w środowisku, utrzymywanie 

czynnika w systemie zamkniętym oraz środki ochrony osobistej (w środowisku pracy). 

Prewencja medyczna obejmuje określenie wielkości środowiskowego ryzyka zdrowotnego 

w konkretnych warunkach narażenia w celu odsunięcia osób najbardziej zagrożonych z 

narażenia (zmiana stanowiska pracy), skrócenia czasu pracy lub przebywania w miejscu zagrożenia, 

podjęcia interwencji środowiskowej, wczesne wykrywanie pierwszych zmian w stanie 

zdrowia w celu przerwania rozwijania się choroby i podjęcia leczenia, edukacja zdrowotna i 

promocja zdrowia. 

Wiele metod prewencji jest wymaganych przez prawo np. normatywy środowiskowe, 

inne stosowane są bez obligacji prawnej np. zasady promocji zasad czystszej produkcji. Typowe 

wymagania prawne w odniesieniu do szkodliwej dla zdrowia substancji chemicznej przedstawia 

Tabela 1. 

Metody prewencji technicznej są, jak sądzę w tym gronie lepiej znane niż metody prewencji 

medycznej. Dlatego przedstawiam niżej przykłady skutecznych programów prewencji 

medycznej w środowisku pracy i życia, których skuteczność została sprawdzona niedawno w 

Polsce. 

6

Tabela 1. Wymagania prawne zapewniające bezpieczne dla zdrowia stosowanie substancji 

chemicznej. 

Surowiec Proces przemysłowy Produkt Odpady 

Klasyfikacja 

i oznakowanie 

Normy ekspozycji 

Organizacja procesu technologicznego 

Klasyfikacja 

i oznakowanie 

Odzyskiwanie 

Ograniczenia stosowania 

/ zakaz 

Biomonitoring 

Ograniczenia emisji (powietrze, 

woda) 

Ograniczenia stosowania 

/ zakaz 

Kontrola usuwania 

odpadów 

Program zapobiegania zawodowym uszkodzeniom słuchu w górnictwie węgla kamiennego 

Program został opracowany przez Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 

w Sosnowcu i wdrożony w jednej ze spółek węglowych w latach 1997-1999. W wyniku 

wdrożenia programu w okresie trzyletnim zachorowalność górników na zawodowe uszkodzenie 

słuchu w tej spółce zmalała o przeszło połowę. W ramach tego programu zrealizowano następujące 

działania: 

1. Analiza zawodowego ryzyka zdrowotnego (uszkodzenia słuchu) i jego uwarunkowań u 

górników w okresie 10 lat. 

2. Gruntowe przygotowanie zakładowych służb BHP i medycyny pracy do realizacji zadań 

programu. 

3. Wyodrębnienie grup górników najbardziej zagrożonych w oparciu o analizę danych nt. 

narażenia i wyników lekarskich badań profilaktycznych. 

4. Zorganizowanie optymalnego zabezpieczenia narządu słuchu górników. 

5. Wdrożenie ukierunkowanego programu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. 

6. Wdrożenie systemu oceny realizacji i skuteczności zadań programu. 

Program zapobiegania środowiskowym zatruciom ołowiem u dzieci 

Program został opracowany przez Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 

w Sosnowcu na podstawie zaleceń Centrum Kontroli Chorób w Atlancie, USA i wdrożony na 

terenach Górnego Śląska w latach 1993-1997. 

Program wdrożono w dużych miastach oraz wokół przemysłowych emitorów ołowiu we 

współpracy i z udziałem zakładów pracy (hut cynku i ołowiu) emitujących ołów do środowiska. 

W wyniku wdrożenia programu ryzyko zatrucia dzieci ołowiem na obszarach objętych programem 

zmniejszyło się, co najmniej dwukrotnie. Dokładne określenie skuteczności programu nie 

jest możliwe z powodu równoległego obniżania przemysłowej emisji ołowiu. W ramach tego 

programu zrealizowano następujące zadania: 

1. Badania przesiewowe zawartości ołowiu we krwi dzieci (biomonitoring). 

2. Identyfikacja, na podstawie w/w badań, dzieci do dalszego monitorowania narażenia na 

ołów oraz dzieci do diagnostyki klinicznej zatrucia ołowiem. 

3. Leczenie dzieci zatrutych ołowiem. 

4. Edukacja zdrowotna i interwencja środowiskowa w przypadkach dzieci zatrutych i zagrożeniach 

zatruciem. 

7

Należy jednoznacznie stwierdzić, że najbardziej skutecznym sposobem wyeliminowania 

skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska jest wyeliminowanie czynnika 

szkodliwego, czyli działania z zakresu prewencji pierwotnej. Jednakże często nie jest to 

możliwe w krótkim czasie. W takich sytuacjach nie można czekać i godzić się z uszkodzeniami 

zdrowia ludności, ale wdrażać programy prewencji medycznej. Taka strategia została ostatnio 

potwierdzona przez Unię Europejską w nowej polityce zdrowia publicznego i w zasadach 

przeciwdziałania chorobom zależnym od zanieczyszczenia środowiska. Zgodnie z tymi 

dokumentami zapobieganie chorobom środowiskowym (zależnym od zanieczyszczenia 

środowiska) powinno uwzględniać zarówno działania zmierzające do zmniejszania 

zanieczyszczenia środowiska, jak i działania z zakresu zdrowia publicznego zmierzające do 

zmniejszenia narażenia ludności oraz ograniczenia skutków zdrowotnych narażeń 

środowiskowych. Nie ma, więc alternatywy; prewencja pierwotna (techniczna) lub prewencja 

wtórna (medyczna), działania z zakresu ochrony środowiska lub działania z zakresu zdrowia 

publicznego. Jest problem doboru najbardziej w danych warunkach właściwego, kosztowo 

efektywnego sposobu zapobiegania skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska. Z tym 

wiąże się konieczność integracji działań z zakresu ochrony środowiska i zdrowia publicznego, 

w tym zintegrowanie zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem. 

4. Dobra praktyka zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem jako narzędzie 

prewencji. 

4.1. Zarządzanie środowiskowym ryzykiem zdrowotnym 

Skuteczne zapobieganie skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia środowiska wymaga 

sprawnego zarządzania środowiskowym ryzykiem zdrowotnym. W krajach demokratycznych, 

zarówno w Unii Europejskiej jak i w USA powszechnie akceptowana jest obecnie podstawowa 

koncepcja zarządzania zwana czasem zasadą „sześciu krzeseł”, jako podstawa odpowiedniej 

legislacji i organizacji zarządzania. Zasadę tę przedstawia schematycznie Ryc.2. 

8

Zasada „SZEŚCIU KRZESEŁ” 

DECYDENT 

Nauka 

Prawo 

Ekonomia 

Opinia 

społeczna 

Komunikacja 

społeczna 

Polityka 

Ryc. 2. Zarządzanie środowiskowym ryzykiem zdrowotnym 

Punktem wyjścia każdej decyzji dotyczącej środowiskowego ryzyka zdrowotnego powinna 

być ocena i charakterystyka tego ryzyka oparta na wiarygodnych danych naukowych, 

zawierająca również zakres i rozmiar niepewności wynikający z braku lub rozbieżności istniejących 

danych. Decyzja musi oczywiście uwzględniać istniejące prawo i przyjętą politykę rozwiązywania 

danego problemu. Skutki ekonomiczne decyzji muszą być znane w oparciu o analizę 

koszty – korzyści i konfrontowane pod względem kosztów i korzyści zdrowotnych z innymi 

możliwościami rozwiązania problemu. Opinia społeczna powinna być uwzględniana a jeśli 

zachodzi potrzeba przekonywana do najskuteczniejszego i najbardziej efektywnego rozwiązania. 

Obecnie w naszym kraju największe potrzeby odnośnie podstaw decyzji w kwestiach 

skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska dotyczą naukowej oceny środowiskowego 

ryzyka zdrowotnego, analizy koszty – korzyści oraz umiejętności komunikacji społecznej w 

tych kwestiach. 

9

4.2. Dobra praktyka zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem 

Podczas III Konferencji Europejskiej nt. Środowiska i Zdrowia, która odbyła się w 

Londynie w czerwcu 1999 r., przyjęto zalecenia dotyczące wdrażania zasad dobrej praktyki 

zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem w zakładach pracy. 

Zalecenia te zostały przygotowane przez Biuro Europejskie Światowej Organizacji 

Zdrowia i opublikowane w dokumencie WHO „W kierunku dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, 

środowiskiem i bezpieczeństwem w przemyśle i innych zakładach pracy”. Dokument ten 

został wypracowany przez zespół z wielu państw europejskich, któremu przewodniczyła Polska. 

Dobra praktyka zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem w zakładzie 

pracy stanowi proces stałej poprawy skuteczności działań w tych dziedzinach poprzez ich integrację 

i podejmowanie również działań, które nie są prawnie wymagane. Celem proponowanych 

zasad zarządzania jest zapewnienie bezpiecznego i zdrowego środowiska pracy, zapewnienie 

czystego środowiska naturalnego i zdrowia ludności poza zakładem, zapewnienie optymalnej 

równowagi pomiędzy interesem ekonomicznym i zdrowotnym zakładu oraz zapewnienie 

zdrowych i przyjaznych dla środowiska jego produktów i usług. 

Koniecznym warunkiem skuteczności zarządzania jest jego integracja w zakładzie pracy 

obejmująca bezpieczeństwo i higienę pracy, medycynę pracy, ochronę środowiska, zdrowie 

środowiskowe i promocję zdrowia. Zintegrowane zarządzanie zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem 

musi być oczywiście częścią zarządzania przedsiębiorstwem. 

Podstawowe elementy dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem 

w przedsiębiorstwie obejmują: 

- politykę przedsiębiorstwa z celami działań i konkretną odpowiedzialnością 

- system i instrumenty zarządzania uzgodnione pomiędzy kierownictwem i pracownikami 

- wskaźniki skuteczności i wydajności przyjętych rozwiązań 

- program edukacji i szkolenia specjalistów i pracowników 

- monitoring i ocenę wyników działań w tym ocenę ekonomiczną. 

Przedstawiane podczas Konferencji w Londynie zalecenia szczegółowe, rozwijane w 

dalszym ciągu w ramach programu międzynarodowego dotyczą przedsiębiorstwa, lecz nie mogą 

one być wdrożone i funkcjonować bez aprobaty i udziału wielu partnerów na szczeblu lokalnym 

i krajowym. Chodzi w szczególności o następujących głównych partnerów: 

- resorty i agencje rządowe 

- władze i agencje lokalne 

- pracownicy i związki zawodowe 

- instytucje finansowe i ubezpieczeniowe 

- służby bezpieczeństwa i higieny pracy, medycyny pracy, ochrony środowiska, zdrowia 

środowiskowego 

- specjaliści i konsultanci 

- instytucje naukowe, edukacyjne i szkoleniowe 

- organizacje pozarządowe oraz stowarzyszenia zawodowe. 

Wspomniany program międzynarodowy, koordynowany przez WHO, będzie wspierał 

wysiłki krajów wdrażających zasady dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i 

bezpieczeństwem. Pomoc może dotyczyć: 

- przygotowania programów krajowych 

- opracowania wskaźników funkcjonowania systemu 

- kształcenia i szkolenia 

- upowszechniania modelowych rozwiązań. 

10

4.3. Możliwości i korzyści wdrożenia w Polsce systemu dobrej praktyki zarządzania 

zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem 

Istnieją dobre doświadczenia wdrażania elementów systemu przez inne kraje 

(Norwegia) lub organizacje (Rada Europejskiego Przemysłu Chemicznego). Zakres wdrożenia 

jest pozostawiony poszczególnym krajom i zakładom pracy. Można liczyć na logistyczne 

wsparcie ze strony istniejącego programu międzynarodowego. W Polsce podejmuje się wiele 

działań zmierzających do wprowadzenia nowoczesnych systemów zarządzania zdrowiem, 

środowiskiem i bezpieczeństwem. Proces jest daleki od zadawalającego zakończenia i dotyczy 

fragmentów systemu (zarządzanie higieną pracy, program czystszej produkcji, EMAS, ISO 

14001). Wydaje się, więc, że propozycje dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i 

bezpieczeństwem mogą i powinny być wykorzystane w naszym kraju i będą prawdopodobnie 

bardzo korzystne w organizowaniu i wdrażaniu programów zapobiegania środowiskowym 

zagrożeniom zdrowia. 

Przepisy prawne regulujące obecnie w Polsce funkcjonowanie służby bezpieczeństwa i 

higieny pracy oraz służby medycyny pracy sprzyjają wdrażaniu w przedsiębiorstwach zasad 

dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem. Rozporządzenie Rady 

Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy zobowiązuje 

służby bhp między innymi do udziału w dokonywaniu oceny ryzyka zawodowego, które 

wiąże się z wykonywaną pracą, współpracy z laboratoriami dokonywania badań i pomiarów 

czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, współpracy z laboratoriami i innymi 

jednostkami zajmującymi się pomiarami stanu środowiska naturalnego, działającymi w systemie 

państwowego monitoringu środowiska oraz współdziałania z lekarzami sprawującymi profilaktyczną 

opiekę zdrowotną nad pracownikami. Natomiast ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o 

służbie medycyny pracy zobowiązuje tę służbę między innymi do rozpoznawania i oceny ryzyka 

zawodowego w środowisku pracy, sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi 

oraz wdrażania programów promocji zdrowia. 

Problematyka wdrażania dobrej praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem 

w zakładach pracy w aspekcie zapobiegania skutkom zdrowotnym zanieczyszczenia 

środowiska została uwzględniona w projekcie Wieloletniego Programu Rządowego 

„Środowisko a Zdrowie”. Projekt ten, po akceptacji przez Komitet Społeczny Rady Ministrów 

jest obecnie rozpatrywany przez Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. 

Praktyczne doświadczenia Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w 

Sosnowcu we wdrażaniu programu zapobiegania zawodowym uszkodzeniom słuchu wykazały, 

że sukces tego programu wynikał z wykorzystania istotnych elementów dobrej praktyki zarządzania 

zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem. W szczególności istotne było zaangażowanie 

kierownictwa spółki węglowej i pracowników w realizacje zadań programu, integracja służb 

bezpieczeństwa i higieny pracy i służb medycyny pracy, udział doświadczonej jednostki naukowo-klinicznej 

oraz gruntowne przygotowanie specjalistyczne wykonawców programu. 

Podobnie istotny był udział służb ochrony środowiska i laboratoriów środowiskowych 

hut cynku i ołowiu we wdrażaniu programów zapobiegania środowiskowym zatruciom ołowiu u 

dzieci. 

Trudności w racjonalnym i efektywnym wdrażaniu dobrej praktyki zarządzania 

zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem mogą wyniknąć ze zbytniego sformalizowania 

procesu wdrażania, niespójności legislacyjnych i organizacyjnych utrudniających zintegrowane 

zarządzanie oraz z niedostatecznego przygotowania służb zdrowia, środowiska i bezpieczeństwa 

w zakładach pracy jak również ogólny niedostatek w kraju specjalistów z tych dziedzin, 

szczególnie higienistów pracy, ergonomistów, specjalistów zdrowia środowiskowego, promocji 

zdrowia, prawników, edukatorów i auditorów. 

11

5. Materiały źródłowe 

1. Słownik terminów stosowanych w toksykologii. 

Polskie Towarzystwo Toksykologiczne, Kraków 1994. 

2. Principles for the Assessment of Risks to Human Health from Exposure to Chemicals. 

Environmental Health Criteria 210, WHO, Geneva, 1999. 

3. General Scientific Principles of Chemical Safety. 

IPCS. Training Module No.4, WHO, Geneva, 2000. 

4. Overview of the environment and health in Europe in the 1990s. 

WHO, 1999. 

5. Health and Environment in Sustainable Development – Five Years after the Earth Summit. 

WHO, Geneva, 1997. 

6. J.A.Sokal et al.: Environmental Pollution and Urban Health, in: Urbanization: 

A Global Health Chollenge, Proceedings of a WHO symposium, Kobe, 1996, pp.159-168, 

WHO, 1996. 

7. J.A.Sokal: Lista zagrożeń – wciąż długa. 

Ekoprofit, 7/8 (34), str.6-9, 1999. 

8. Kierunki badań naukowych w dziedzinie zdrowia środowiskowego – propozycja priorytetów 

w świetle zagrożeń stanu zdrowia w kraju i programów podejmowanych w skali międzynarodowej. 

Materiał Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec, 2000. 

9. Wybrane programy prewencji chorób zawodowych w górnictwie. 

Materiał Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec, 2000. 

10. Decision No 1296/1999/EC of the European Parliament and of the Council of 29 April 1999 

adopting a programme of Community action on pollution-related diseases in the context of 

the framework for action in the field of public health (1999 to 2001). 

Offic.J.Eur.Comm. 22.6.1999. 

11. Programme of Community action in the field of public health (2001-2006) 

(A proposal). 

Commission of the European Communities, Brussels, 2000. 

12. Towards good practice in health, environment and safety management in industrial and 

other enterprices. 

WHO, 1999. 

W opracowaniu wykorzystano również szereg szczegółowych publikacji Instytutu Medycyny 

Pracy i Zdrowia Środowiskowego. 

12

Mgr Janina Wuczyńska 



KRAJOWY PROGRAM DZIAŁAŃ NA RZECZ ŚRODOWISKA 

I ZDROWIA ORAZ PROJEKT ŚWIATOWEJ ORGANIZACJI 

ZDROWIA 

I DUŃSKIEJ AGENCJI OCHRONY ŚRODOWISKA (WHO/DEPA) 

1. Zobowiązania międzynarodowe w dziedzinie zdrowia środowiskowego 

Europejskie Konferencje na temat Środowiska i Zdrowia 

Kilkanaście lat temu, dostrzegając kluczową rolę współpracy i partnerstwa w działaniach 

na rzecz ochrony środowiska i poprawy stanu zdrowia ludności, Światowa Organizacja 

Zdrowia podjęła inicjatywę organizowania cyklicznych konferencji poświęconych problemom 

skutków zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska w Europie. Konferencje, w których uczestniczą 

ministrowie środowiska i zdrowia ze wszystkich krajów europejskich, wytyczają kierunki 

działań w zakresie zdrowia środowiskowego w Europie i opracowują wytyczne odnoszące się 

do priorytetowych problemów zdrowia środowiskowego. Każda konferencja kończy się podpisaniem 

Deklaracji. Do tej pory odbyły się trzy Konferencje Europejskie: 

− Frankfurt 1989 

− Helsinki 1994 

− Londyn 1999 

W wyniku Konferencji w Helsinkach, kraje europejskie zobowiązały się do opracowania i 

wdrażania Krajowych Planów Działań na rzecz Środowiska i Zdrowia. Zgodnie z założeniami 

Konferencji Europejskich, plany takie powinny być wdrażane na poziomie centralnym, lokalnym 

oraz na poziomie kluczowych resortów, których działalność wpływa na stan środowiska i 

jakość zdrowia (Gospodarka, Transport, Rolnictwo, Turystyka). W procesie wdrażania tych 

programów powinno uczestniczyć wielu partnerów, m.in. administracja środowiska i zdrowia, 

instytucje nadzorujące środowisko i zdrowie, sektory gospodarcze, organizacje pozarządowe, 

instytucje naukowe i środki masowej komunikacji. 

Wymogi akcesyjne Unii Europejskiej 

1. Traktat w Maastricht, Artykuł 129 stanowi, że Wspólnota będzie podejmować działania na 

rzecz zapewnienia wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzkiego a wymogi ochrony 

zdrowia powinny być uwzględniane w pozostałych obszarach polityki Wspólnoty. W 

„Komunikacie o zakresie prac w dziedzinie zdrowia publicznego”, opublikowanym przez 

Komisję Europejską w następstwie Traktatu w Maastricht, zagrożenia środowiska naturalnego 

uznane zostały jako jedno z głównych wyzwań dla opieki zdrowotnej państw członkowskich. 

13

2. Traktat z Amsterdamu (1999rok), Artykuł 152 stanowi, że przy formułowaniu i wdrażaniu 

kompleksowej polityki i działań Wspólnoty uwzględniany będzie wymóg uzyskania 

wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludności. Artykuł wprowadza zasadę, że zdrowie 

publiczne jest nieodłączną częścią procesu integracji i spełnia wymóg wielosektorowego 

podejścia do zagadnień zdrowotności. 

3. Decyzja no. 1296/1999/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej w sprawie 

chorób zależnych od zanieczyszczenia środowiska. 

4. Program środowiskowy Unii Europejskiej (propozycja 2000) nadaje wysoki priorytet problematyce 

związku pomiędzy zanieczyszczeniem środowiska a skutkami zdrowotnymi. 

2. Krajowy program działań na rzecz środowiska i zdrowia w Polsce 

W Polsce, podstawowe działania na rzecz środowiska i zdrowia są realizowane w ramach 

Narodowego Programu Zdrowia przyjętego przez Rząd RP w 1996 roku na lata 1996-2005 

(obecnie NPZ jest nowelizowany). Działania te sformułowane są w Celu 8 NPZ: „Zmniejszenie 

narażenia na czynniki szkodliwe w środowisku życia i pracy”. Kierunki działań na rzecz ochrony 

środowiska wytycza Program Polityki Ekologicznej Państwa. 

Zadania wytyczone przez Cel 8 NPZ oraz zobowiązania wynikające z ustaleń Konferencji 

Europejskich na temat Środowiska i Zdrowia realizowane są w Polsce poprzez rządowe programy 

naukowo-wdrożeniowe. 

Program wieloletni „Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy” - 

realizowany od 1995 r. 

Program wieloletni „Środowisko a Zdrowie” opracowany przez Ministerstwo Zdrowia 

we współpracy z Ministerstwem Środowiska, zaplanowany na lata 2000-2003; w chwili obecnej 

w fazie końcowego ustanowienia. 

W 2000 roku, zgodnie z decyzją Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów rozpoczęto 

realizację części zadań wdrożeniowych w oparciu o budżet Ministra Zdrowia i Ministra Środowiska. 

W 2001 roku rozpocznie się realizacja programu naukowego w oparciu o budżet Komitetu 

Badań Naukowych. 

Program ma na celu stworzenie skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym 

zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia 

środowiska i eliminacji negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski. 

Program jest wypełnieniem zobowiązań międzynarodowych w dziedzinie zdrowia środowiskowego 

w naszym kraju. Program „Środowisko a Zdrowie” realizowany jest z pomocą techniczną 

i finansową Projektu WHO/DEPA. 

Program wieloletni „Poprawa stanu zdrowia ludności w Polsce poprzez podnoszenie 

jakości zdrowotnej żywności i racjonalizację sposobu żywienia” - zaplanowany na lata 2000- 

2004, w ustanowieniu. 

Program usuwania azbestu i wyrobów azbestowych (w przygotowaniu) 

3. Projekt Światowej Organizacji Zdrowia i Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska (WHO/ 

DEPA) wspierający wdrażanie krajowych programów działań na rzecz środowiska i zdrowia. 

W 1998 roku Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zaproponowało 

Polsce przystąpienie do międzynarodowego Projektu zainicjowanego przez rząd duński w ramach 

środków pomocowych Duńskiej Agencji Ochrony Środowiska (DEPA). Projekt objął pięć 

14

krajów Europy Środkowej i Wschodniej wybranych przez WHO i DEPA pod kątem planów 

akcesyjnych Unii Europejskiej: Czechy, Estonia, Litwa, Polska i Słowacja. 

Projekt finansowany jest przez DEPA, z koordynacją Biura Europejskiego WHO w Kopenhadze. 

WHO wspiera realizację Projektu poprzez bezpośredni udział swoich ekspertów w poszczególnych 

zadaniach. 

Głównym celem projektu jest wspieranie procesu wdrażania krajowych planów działań na rzecz 

zdrowia środowiskowego w w/w pięciu krajach. 

Cele długoterminowe projektu są następujące: 

• wspieranie przygotowań do integracji z Unią Europejską w dziedzinie zdrowia środowiskowego 

w poszczególnych krajach; 

• wspieranie działań krajów na rzecz poprawy jakości środowiska i stanu zdrowotnego ludności 

w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju; 

• rozwijanie i usprawnienie współpracy międzyresortowej w dziedzinie zdrowia środowiskowego; 

• zapewnienie i rozszerzenie udziału społeczeństwa w procesie wdrażania krajowych programów 

działań na rzecz środowiska i zdrowia. 

Cele krótkoterminowe projektu obejmują: 

• zapewnienie udziału i pomocy ekspertów WHO w realizacji poszczególnych zadań projektu, 

ze szczególnym uwzględnieniem zasad przygotowania i zarządzania projektami w dziedzinie 

zdrowia środowiskowego; 

• wzmocnienie zaplecza specjalistycznego zdrowia środowiskowego poprzez szkolenie i 

doskonalenie specjalistów na poziomie krajowym i lokalnym; 

• stworzenie instrumentów dla aktywnego włączenia wszystkich partnerów wdrażania programu 

działań na rzecz środowiska i zdrowia na poziomie krajowym i lokalnym; 

• opracowanie pakietu priorytetowych projektów w dziedzinie zdrowia środowiskowego w 

każdym kraju, według wytycznych Unii Europejskiej i innych organizacji międzynarodowych. 

Projekt WHO/DEPA został opracowany według wymogów Unii Europejskiej dotyczących 

projektów finansowanych w ramach środków pomocowych. Sposób zarządzania i organizacji 

pracy w ramach projektu jest również opracowany na podstawie wymogów Unii. 

Rozpoczęcie projektu poprzedzone było etapem uzgodnień pomiędzy ministrami środowiska 

i zdrowia w poszczególnych krajach a WHO, których wynikiem było podpisanie w latach 

1998/1999 listów intencyjnych zgłaszających udział krajów w projekcie. W roku 1999 w każdym 

kraju desygnowany został Krajowy Koordynator Projektu oraz Krajowy Kierownik Projektu 

oraz wyznaczona została instytucja wiodąca z Biurem Projektu. 

W Polsce, zgodnie z decyzją Ministra Środowiska i Ministra Zdrowia z grudnia 1998, instytucją 

wiodącą i siedzibą Biura Projektu jest Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 

w Sosnowcu. 

Po zakończeniu uzgodnień i przygotowaniu Dokumentu Programu oraz szczegółowych 

planów pracy w każdym kraju, na początku 2000 roku rozpoczęto realizację projektu zaplanowaną 

na lata 2000-2001. 

Projekt składa się z 6 głównych etapów wdrożeniowych i 15 celów, z których każdy realizowany 

jest poprzez szczegółowe aktywności. 

Zestawienie głównych etapów i celów realizacyjne przedstawia poniższa tabela. 

15

ETAPY WDROŻENIA 

1. Zobowiązanie rządu 

2. Struktura organizacyjna 

3. Wdrożenie projektu przez kluczowych partnerów 

krajowego programu działań na rzecz 

środowiska i zdrowia 

CELE REALIZACYJNE 

PROJEKTU 

1. Akceptacja krajowego programu działań na rzecz 

środowiska i zdrowia. 

2. Powołanie Komitetu Sterującego Programu. 

3. Infrastruktura zarządzania projektem. 

4. Opracowanie planu pracy i harmonogramu. 

5. Opracowanie programu wdrożeniowego z 

uwzględnieniem planów sektorowych. 

6. Szkolenie i doskonalenie specjalistów w zakresie 

zdrowia środowiskowego. 

7. Priorytetowe projekty w dziedzinie zdrowia 

środowiska (krajowe i lokalne). 

8. Legislacja zdrowia środowiskowego 

9. Lokalne plany działań na rzecz środowiska i 

zdrowia. 

10. Oceny oddziaływania środowiska na zdrowie. 

11. Udział opinii publicznej. 

4. Monitoring środowiskowych zagrożeń zdrowiskowych 

zagrożeń zdrowia. 

12. Systemy i wskaźniki monitorowania środowi- 

5. Ocena i wnioski 13. Raport z realizacji projektu - zebranie doświadczeń 

i wnioski. 

6. Aktualizacja 14. Aktualizacja krajowego programu działań na 

rzecz środowiska i zdrowia. 

W realizacji projektu najważniejszym etapem jest Etap 3, którego cele zostały opracowane pod 

kątem wymogów akcesyjnych Unii Europejskiej. Cele Etapu 3 odzwierciedlają priorytetowe 

obszary działań, które powinny być podjęte w dziedzinie zdrowia środowiskowego w każdym 

kraju dla wypełnienia wymagań Unii Europejskiej. 

W procesie realizacji projektu szczególną wagę przywiązuje się do udziału wielu partnerów 

w procesie wdrażania krajowego programu działań na rzecz zdrowia środowiskowego. 

Lista partnerów programu obejmuje: centralną i regionalną administrację środowiska i zdrowia, 

centralną i regionalną administrację gospodarczą, instytucje nadzoru nad środowiskiem i zdrowiem, 

zaplecze naukowe, edukacyjne i szkoleniowe oraz organizacje pozarządowe (szczegółowy 

wykaz w załączeniu). 

W roku 2000 rozpoczęto realizację Etapów 1-4. Wdrażanie każdego celu realizacyjnego 

projektu poprzedzone było szkoleniem zagranicznym wiodących ekspertów krajowych, którzy 

koordynują pracę w ramach poszczególnych celów projektu i przenoszą doświadczenia zebrane 

w trakcie szkoleń międzynarodowych na grunt krajowy i lokalny. 

W 2000 roku odbyły się następujące międzynarodowe seminaria szkoleniowe: 

1. Szkolenie nt. Wskaźników monitorowania środowiskowych zagrożeń zdrowia do wykorzystania 

w krajowych planach działań na rzecz zdrowia środowiskowego. Bilthoven, 

Holandia; 22-24 maj 2000. (1 przedstawiciel Polski) 

16

2. Szkolenie instruktorów w zakresie opracowania projektów i zarządzania projektami 

zdrowia środowiskowego; Kopenhaga, Dania; 13-16 czerwiec 2000. (2 przedstawicieli 

Polski) 

3. Szkolenie instruktorów w zakresie zasad i metod masowej komunikacji i informowania; 

Kiszyniów, Mołdawia; 22-28 czerwiec 2000. (3 przedstawicieli Polski) 

4. Szkolenie nt. Technologii monitoringu; Tallin, Estonia; 10-12 lipiec 2000. 

(2 przedstawicieli Polski) 

5. Seminarium szkoleniowe na temat Ocen oddziaływania środowiska na zdrowie; Dubrovnik, 

Chorwacja; 28 czerwiec-2 lipiec 2000. (1 przedstawiciel Polski) 

6. Szkolenie instruktorów w zakresie opracowania projektów i zarządzania projektami 

zdrowia środowiskowego; Bratysława, Słowacja; 11-13 wrzesień 2000. (2 przedstawicieli 

Polski) 

7. Seminarium szkoleniowe na temat opracowania lokalnych programów działań na rzecz 

zdrowia środowiskowego; Wilno, Litwa; październik 2000 (2 przedstawicieli Polski). 

4. Aspekty akcesyjne Projektu WHO/DEPA 

Projekt WHO/DEPA wspiera przygotowania krajów do integracji z Unia Europejską w 

dziedzinie zdrowia środowiskowego. Wyrazem tego są następujące cechy i elementy realizacyjne 

projektu: 

1. Opracowanie Dokumentu Projektu i zaplanowanie poszczególnych etapów realizacji 

projektu w oparciu o wytyczne i zasady stosowane w Unii Europejskiej. 

2. Wprowadzenie zasad zarządzania, organizacji pracy, sprawozdawczości i rozliczania 

projektu dostosowanych do wymogów Unii Europejskiej. 

3. Dostosowanie głównych celów realizacyjnych projektu do priorytetów akcesyjnych w 

dziedzinie zdrowia środowiskowego, ze szczególnym uwzględnieniem legislacji. 

4. Przygotowanie ekspertów krajowych do opracowania dokumentów projektów oraz 

wdrażania i zarządzania projektami w dziedzinie zdrowia środowiskowego według 

wymogów i kryteriów Unii Europejskiej. 

5. Rozwijanie i doskonalenie zaplecza specjalistycznego w dziedzinie zdrowia środowiskowego 

pod kątem priorytetów akcesyjnych. 

17

Dr Marek Biesiada 

Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego 

w Sosnowcu 

ZASADY OGÓLNE OCENY RYZYKA ZDROWOTNEGO 

METODY OCENY POTENCJALNEGO RYZYKA ZDROWOTNEGO 

Motywacja 

∗ Rosnąca świadomość zagrożeń związanych z zanieczyszczeniem środowiska 

∗ Potrzeba oceny (potencjalnych lub rzeczywistych) problemów zdrowotnych związanych z 

zanieczyszczeniem środowiska 

Ocena Ryzyka (Risk Assessment) 

* dobrze określona procedura postępowania integrująca podstawową wiedzę z zakresu nauk 

medycznych, epidemiologii, toksykologii i nauk środowiskowych 

Odbiorcy 

∗ administracja państwowa - ochrona obywateli 

∗ przemysł - określanie ryzyka zdrowotnego stwarzanego przez zakłady przemysłowe, określone 

procesy technologiczne itp. 

∗ kręgi finansowe 

∗ opinia publiczna 

OCENA RYZYKA W ŚWIETLE REGULACJI PRAWNYCH 

W EUROPIE 

1. Dyrektywa Rady Wspólnoty Europejskiej 92/32/EEC z 5 czerwca 1992 

(nowelizacja dyrektywy 67/548/EEC o ujednoliceniu ustaw, rozporządzeń i zarządzeń dotyczących 

klasyfikacji, opakowania i oznakowania niebezpiecznych substancji) 

art. 16 - obowiązek oceny ryzyka w krajach członkowskich 

2. Dyrektywa 93/97/EEC w sprawie ujednolicenia zasad oceny ryzyka zdrowotnego 

3. Powołanie w Unii Europejskiej Ośrodka Oceny Ryzyka (1997) w ramach Dyrektoriatu 

DGXXIV 

18

W KRAJU 

1. Art.215 znowelizowanego (ust.o zmianie Ustawy Kodeks Pracy z dnia 23.05.1991) Kodeksu 

Pracy - zobowiązanie pracodawcy do informowania pracowników o ryzyku zdrowotnym związanym 

z wykonywaną pracą. 

2. Rozporządzenie MZiOS (Dz.U. nr 121 z dn.11.10.1996) w sprawie czynników rakotwórczych 

w środowisku pracy oraz nadzoru nad stanem zdrowia pracownika. - Pracodawca jest 

zobowiązany informować pracowników o zagrożeniach dla zdrowia spowodowanych przez 

czynniki rakotwórcze oraz podjętych działaniach zapobiegawczych zmniejszających ryzyko. 

Cel Oceny Ryzyka 

* zastosowanie w procesie zarządzania ryzykiem (Risk Management) 

Zarządzanie Ryzykiem 

Risk Management 

∗ sformułowanie problemu w jak najszerszym kontekście (mnogość źródeł narażenia, multimedialność 

dróg narażenia, różne ryzyka z tych samych źródeł etc.) 

∗ analiza ryzyka 

∗ scenariusze interwencyjne 

∗ decyzja (wybór scenariusza) 

∗ wdrożenie decyzji 

∗ ocena efektywności podjętych działań 

∗ ewentualne modyfikacje decyzji lub/i działań 

Rodzaje ryzyka: 

• faktyczne (epidemiologia) 

• potencjalne, przewidywane (ocena ryzyka zdrowotnego, zarządzanie ryzykiem) 

• postrzegane (zarządzanie ryzykiem, komunikowanie o ryzyku) 

Dwie komplementarne strategie oceny ryzyka 

Epidemiologia 

Zalety: 

∗ faktyczne dane dotyczące występowania chorób 

∗ statystyczne związki pomiędzy narażeniem a skutkiem zdrowotnym 

Wady: 

∗ kosztowne badania (duże populacje) 

∗ czasochłonna procedura 

∗ efekty systematyczne (selekcji itp.) 

∗ czynniki zakłócające 

19

KONCEPCJA RYZYKA W EPIDEMIOLOGII 

Pod pojęciem ryzyka R rozumie się prawdopodobieństwo wystąpienia określonych 

(niepożądanych) skutków zdrowotnych w wyniku narażenia na określony czynnik szkodliwy. 

Ilościowo ryzyko jest liczbą niemianowaną z przedziału [0,1] (w epidemiologii często wyrażane 

w procentach). 

Uwaga: 

Ryzyko jest prawdopodobieństwem warunkowym! 

Pokrewnym pojęciem jest szansa (odds) O rozumiana jako O = R / (1-R). Dla zdarzeń 

rzadkich R jest bardzo małe, więc 1- R ≈ 1, wówczas O≈R tzn. szansa jest dobrym przybliżeniem 

ryzyka. 

W badaniach epidemiologicznych punktem odniesienia dla rozważań o ryzyku wystąpienia 

danej choroby jest zapadalność. Współczynnik zapadalności informuje o prawdopodobieństwie 

wystąpienia danej choroby w populacji generalnej. 

Porównanie zapadalności w grupach: narażonej i nienarażonej prowadzi do wyznaczenia ryzyka 

względnego RR. 

RR = R(eksp.)/R(nieksp.) 

RR możemy, więc wyznaczać w badaniach prospektywnych lub retrospektywnych. 

Choroba 

(+) (-) Ogółem 

narażenie (+) a b a+b 

narażenie (-) c d c+d 

Ogółem a+c b+d a+b+c+d 

RR = a*(c+d)/c*(a+b) 

błąd standardowy ryzyka względnego liczymy jako SE(RR) = RR*√(1/a+1/b+1/c+1/d) natomiast 

95% przedział ufności 95%CI(RR) = RR ± (1.96 SE(RR)) 

W badaniach kliniczno-kontrolnych nie posiadamy zazwyczaj informacji o współczynnikach 

zapadalności na dane schorzenie w populacji generalnej. Użyteczną wielkością zastępującą 

wówczas ryzyko względne jest iloraz szans (odds ratio) OR 

Choroba 


narażenie (+) a b a+b 

narażenie (-) c d c+d 

Ogółem a+c b+d a+b+c+d 

OR = (a*d)/(c*b) 

błąd standardowy ryzyka względnego liczymy jako SE(OR) = OR*√(1/a+1/b+1/c+1/d) natomiast 

95% przedział ufności 95%CI(OR) = OR ± (1.96 SE(OR)). 

20

Kolejnym ważnym pojęciem jest ryzyko przypisane AR (attributable risk). Jest to nadwyżka 

zachorowań powiązana przyczynowo z działaniem czynnika ryzyka. AR informuje o ile zmniejszyłaby 

się częstość choroby gdyby działania interwencyjne wyeliminowały czynnik ryzyka 

AR = θ*(RR-1)/ [1+θ*(RR-1)] 

gdzie θ oznacza część populacji całkowitej narażoną na czynnik ryzyka. 

Przykład 

Prospektywne badania (tzw. Framingham study) nad zapadalnością na chorobę wieńcową. W 

ciągu 6 lat przebadano 1329 mężczyzn w wieku 40-59 lat. Badani zostali podzieleni na dwie 

grupy w zależności od poziomu cholesterolu we krwi w badaniu wyjściowym. Wyniki przedstawia 

tabela 

Wyjściowy poziom 

cholesterolu 

Choroba niedokrwienna serca 


>220 mg% 72 684 756 

≤220 mg% 20 553 573 

Ogółem 92 1237 1329 

Zakładamy, że wybrana grupa mężczyzn jest reprezentatywna dla populacji generalnej. 

Pytania: 

1. Ile wynosi ryzyko względne wystąpienia choroby niedokrwiennej serca przy poziomie cholesterolu 

pow. 220 mg% 

2. O ile zmniejszy się zapadalność na chorobę niedokrwienną serca gdy zmniejszymy poziom 

cholesterolu w populacji generalnej poniżej 220 mg% 

Rozwiązanie: 

Ad.1 

Ryzyko względne wynosi: RR = (72/756):(20/573) = 2.71 

Ad.2 

Z założenia reprezentatywności próby θ = 756/1329 = 0.569, a zatem 

AR = 0.569*(2.71-)/[0.569*(2.71 - 10)] = 0.493. 

Błąd standardowy ryzyka przypisanego wynosi: SE(AR) = 0.0975, stąd 

95%CI(AR) = 0.493 ± (1.96 * 0.0975) = [0.302, 0.684] 

oznacza to, że jeżeli uda się obniżyć poziom cholesterolu poniżej 220 mg% w populacji generalnej 

to zapadalność na chorobę wieńcową spadnie od 30% do 68% (przy 5% prawdopodobieństwie, 

że nasze oszacowania są błędne). 

Badania epidemiologiczne mogą też stanowić źródło informacji o tzw. jednostkowym ryzyku 

dodatkowym UR. UR jest pojęciem stosowanym w odniesieniu do chorób nowotworowych i 

oznacza przyrost ryzyka na jednostkę całożyciowego narażenia. Jest ono ważnym pojęciem w 

procedurze oceny ryzyka zdrowotnego, zarówno w warunkach narażenia zawodowego jak i 

środowiskowego narażenia na czynniki szkodliwe. Zakładany jest tu liniowy model tzn. założenie, 

że ryzyko zachorowania na nowotwór jest liniową funkcją narażenia całożyciowego. 

UR = R 0 * (RR-1)/X 

21

gdzie R 0 oznacza ryzyko tła, X - całożyciowe średnie narażenie (średnia stężenia substancji 

szkodliwej C ważona czasem kontaktu), na przykład przy narażeniu zawodowym (8-godzinny 

dzień pracy, 240 dni roboczych w roku) 

X = C*8/24*240/365*(lata narażenia zawodowego)/(oczekiwana długość życia = 70 lat) 

Przykład 

Badania epidemiologiczne pokazują, że zapadalność na raka płuc w Wielkiej Brytanii wynosi 

5.6 na 10000 mieszkańców na rok. Jakie jest szacunkowe całożyciowe ryzyko tła w odniesieniu 

do nowotworu płuc 

Rozwiązanie: 

R 0 = 5.6 * 70/ 10000 = 0.0392 

Ćwiczenie 

Z definicji ryzyka względnego wyprowadzić wzór na ryzyko jednostkowe. 

Rozwiązanie: 

Z definicji RR = R(eksp.)/R 0 . W modelu liniowym R(eksp) = R 0 + UR*X. Podstawiając do definicji 

RR mamy: RR = (R 0 + UR*X)/R 0 = 1 + UR*X/R 0 , co po przekształceniu daje żądany 

wynik. 

Przykład (Vondraček 1963) 

Badania epidemiologiczne dotyczące ryzyka raka płuc u pracowników narażonych zawodowo 

na arsen w powietrzu dały następujący wynik ryzyka względnego RR=2.78. Średni czas narażenia 

pracowników wynosił 25 lat, średnie stężenie As w powietrzu C = 50 µg/m 3 , ryzyko tła 

zostało oszacowane jako R 0 = 0.04. Obliczyć szacunkowe jednostkowe ryzyko dodatkowe UR. 

Rozwiązanie 

Całożyciowe narażenie wynosi: 

X = 50 µg/m 3 * 8/24*240/365*25/70 = 3.9 µg/m 3 

jednostkowe ryzyko dodatkowe wynosi zatem: 

UR = 0.04* (2.78 -1)/3.9 = 1.8 10 -2 (µg/m 3 ) -1 

Modelowanie – metodyka oceny potencjalnego ryzyka zdrowotnego 

Zalety: 

∗ metoda szybka i tania 

∗ stosowalne tam, gdzie nie można przeprowadzić badań doświadczalnych 

∗ idealne dla prowadzenia analiz np. oceny wagi poszczególnych dróg narażenia, porównywania 

różnych scenariuszy naprawczych itd. 

Wady: 

∗ uproszczony opis złożonej rzeczywistości 

∗ parametry wejściowe dla modeli często trudne do wyznaczenia 

∗ groźba niewłaściwego zastosowania: 

- niewłaściwe wartości parametrów 

- wybór nieodpowiedniego modelu 

- nieuwzględnienie zakresu stosowalności modelu 

22

∗ IDENTYFIKACJA ZAGROŻENIA 

∗ OCENA NARAŻENIA 

∗ ZALEŻNOŚĆ DAWKA-ODPOWIEDŹ 

∗ OCENA RYZYKA 

ETAPY OCENY RYZYKA 

IDENTYFIKACJA ZAGROŻENIA 

czy dany związek chemiczny, czynnik fizyczny lub biologiczny stanowi zagrożenie dla zdrowia 

 

Klasyfikacja: 

1. Skala czasowa manifestacji skutków: 

- ostre 

- podostre 

- przewlekłe 

2. Efekt biologiczny: 

- rakotwórcze 

- nie rakotwórcze (toksyczne) 

3. Organy docelowe (krytyczne): 

- nerki 

- płuca 

- wątroba 

- układ krwiotwórczy, etc. 

OCENA NARAŻENIA 

Narażenie - kontakt czynnika chemicznego, fizycznego, biologicznego z organizmem (płuca, 

przewód pokarmowy, skóra, błony śluzowe) 

Ocena narażenia - określenie wielkości, częstości i czasu trwania ekspozycji oraz drogi narażenia 

∗ oszacowanie „dawki” dla oceny ryzyka 

∗ kontrola dotrzymywania normatywów sanitarno-higienicznych potencjalnych źródeł zanieczyszczeń 

∗ ocena alternatywnych scenariuszy naprawczych 

Elementy Narażenia 

∗ Źródło Zanieczyszczenia 

∗ Droga Narażenia 

∗ Receptor 

Drogi Narażenia 

1. Losy substancji pomiędzy źródłem a narażoną osobą (populacją) 

∗ powietrze 

∗ woda (cząstki sedymentu) 

∗ gleba (pył) 

∗ łańcuch pokarmowy 

23

2. Indywidualne Pobranie Substancji 

∗ droga pokarmowa: skażony pokarm, skażona woda (pitna, powierzchniowa), połykanie 

cząstek gleby i pyłu 

∗ droga inhalacyjna: zanieczyszczenia gazowe, cząstki zawieszone 

∗ wchłanianie przez skórę i błony śluzowe 

Idea oszacowania dawki pobranej: 

I [mg/ kg m.c. d] = C x FI x (K x CK) / (MC x T) 

gdzie: 

I - dawka pobrana [mg/(d kg)], 

C - średnie stężenie substancji w danym medium środowiskowym [mg/l], [mg/m 3 ], [mg/kg] 

FI - liczba niemianowana z przedziału od 0 do 1 określająca jaka część faktycznego pobrania 

pochodzi ze skażonego źródła, 

K - wielkość dobowego kontaktu (spożycia wody pitnej [l wody /d], dobowa wentylacja płuc 

[m3/d], dobowe spożycie gleby [mg/d] itp.) 

CK - częstotliwość i czas trwania kontaktu (ile godz. na dobę, przez ile dni w roku, ile lat) - 

zależy od konkretnego scenariusza narażenia, 

MC - średnia masa ciała, 

T - okres uśredniania (przyjmowany najczęściej jako 70 lat - tzw. całożyciowe przewlekłe narażenie). 

Dawkę całkowitą pobraną oblicza się jako sumę dawek pobranych na poszczególnych drogach 

narażenia. Na poziomie dawki całkowitej danej substancji następuje integracja wszystkich dróg 

narażenia na daną substancję. 

Uwagi 

1. Jednostki EF, ED i AT muszą być konsystentne: 

Standardowo: 

[EF] = jednostki przeliczające [CR] na [ED] 

* substancje rakotwórcze: AT = 70 lat x 365 dni 

* substancje niekancerogenne o działaniu przewlekłym AT = ED x 365 dni/rok 

* substancje toksyczne o działaniu ostrym AT = kilka dni 

2. Czynniki narażenia (osobnicze): 

∗ wiek 

∗ płeć 

∗ zawód 

∗ masa ciała (BW) 

- dorośli standardowo 70 kg 

mężczyźni 

78.1 kg 

kobiety 

65.4 kg 

- dzieci do 6 lat 16 kg 

24

DODATKOWE ŹRÓDŁA INFORMACJI 

∗ US EPA 1989 (EPA/600/8-89/043) Exposure Factors Handbook 

∗ Standards zur Expositionsabschatzung, ed. H.Sanguski, Hamburg, 1995 

AF - czynnik absorpcji; 

duża niepewność 

Ocena Dawki Wchłoniętej 

Dawka = Pobór x AF 

np. 

Substancje szkodliwe w glebie i pyle, droga pokarmowa: 

AF = 0.5 - 1.0 (podejście konserwatywne Hawley 1985) 

AF = 0.1 -0.3 (Hwang 1985, Paustenbach et al. 1986) 

wg. ECETOC Report No.40 

droga inhalacyjna, substancje gazowe AF = 0.75 - 1.0 

potrzeba bieżącego przeglądu literatury, baz danych itd. 

ZALEŻNOŚĆ DAWKA - ODPOWIEDŹ 

∗ element rozumowania przyczynowo - skutkowego 

∗ ilościowy opis reakcji na bodziec - punkt wyjścia dla oceny ryzyka 

Źródła informacji 

∗ doświadczalne modele zwierzęce: 

− ekstrapolacja międzygatunkowa (na populację ludzką) różnice fizjologiczne, metaboliczne, 

farmakodynamiczne itd. 

− ekstrapolacja z obszaru wysokich dawek do niskich 

∗ badania epidemiologiczne (narażenie zawodowe) 

− potrzeba ekstrapolacji do obszaru niskich dawek 

− kształt krzywej dawka-odpowiedź 

− przeliczenie na całożyciowe narażenie 

− ryzyko tła (duża niepewność gdy RU niskie) 

∗ Substancje progowe (toksyczne) 

Paradygmat 

Próg - poziom narażenia, poniżej którego odpowiedź toksyczna jest znikoma, gdyż 

homeostatyczne mechanizmy kompensacyjne i adaptacyjne chronią organizm przed 

wystąpieniem uszkodzenia (struktury, funkcji) 

25

Określenie progu - NOAEL, LOAEL 

∗ Substancje bezprogowe (rakotwórcze) 

jedynie zerowe narażenie daje zerowe ryzyko 

− 

− 

− 

określenie nachylenia krzywej dawka-odpowiedź w obszarze niskich dawek (potencja kancerogenna) 

wybór metody ekstrapolacji 

konstruowanie modeli matematycznych 

OCENA POTENCJALNEGO RYZYKA ZDROWOTNEGO 

1. Substancje rakotwórcze: 

Ryzyko indywidualne 

IR = Dawka x UCR 

UCR - jednostkowe ryzyko nowotworowe (nachylenie krzywej dawka-odpowiedź) 

IR < 10 -6 

obszar ryzyka akceptowalnego 

10 -6 < IR < 10 -4 „szara strefa” 

IR > 10 -4 zagrożenie dla zdrowia 

Ryzyko populacyjne 

PR = IR x Liczebność narażonej populacji 

2. Substancje toksyczne 

UF [1,...,10] czynnik niepewności 

Dawka referencyjna 

RfD = NOAEL / (UF x MF) 

∗ różnice podatności wewnątrz populacji 

∗ ekstrapolacja międzygatunkowa 

∗ ekstrapolacja badań z narażeniem podostrym na całożyciowe narażenie 

∗ ekstrapolacja z LOAEL do NOAEL 

MF - czynnik modyfikujący: opinia o jakości danych 

26

Iloraz zagrożenia 

HQ = Dawka / RfD 

HQ > 1 

HQ < 1 

] 

istnieje potencjalne zagrożenie dla zdrowia 

zagrożenie znikome 

ANALIZA CZUŁOŚCI (sensitivity analysis): 

∗ określenie wpływu poszczególnych parametrów na wynik końcowy 

∗ systematyczne zmiany wartości parametru (przy ustalonych pozostałych) 

∗ np. Istotność różnych dróg narażenia 

ANALIZA NIEPEWNOŚCI (uncertainty analysis): 

∗ niepewność - nieznajomość poprawności (dokładności) wyniku np. oceny narażenia, oceny 

ryzyka 

∗ należy odróżnić niepewność od zmienności (np. różnice między osobnicze) 

∗ każda ocena ryzyka (narażenia) powinna być uzupełniona dyskusją niepewności 

METODA „DETERMINISTYCZNA” 

∗ punktowe wartości zmiennych (parametrów) wartości: 

− średnie 

− maksymalne 

− RME (reasonable maximum exposure) 90-95 percentyl narażenia (rekomendacja US EPA) 

∗ wynik (ryzyko, narażenie itp.) prezentowany jako: 

liczba + dyskusja niepewności 

∗ opinia publiczna koncentruje uwagę na wartości liczbowej zapominając o niepewności 

∗ nie wiadomo a priori z jakim prawdopodobieństwem można oczekiwać wyniku z zakresu 

wyznaczonego przez niepewność 

METODA „PROBABILISTYCZNA” 

∗ zmienne i parametry traktowane od początku jako rozkłady 

∗ technika symulacji Monte Carlo - szacowana wielkość (ryzyko, narażenie itp.) jest obliczana 

wielokrotnie przy losowo wybieranych wartościach zmiennych i parametrów (z zakresu ich 

zmienności) 

∗ wynikiem końcowym jest rozkład prawdopodobieństwa (ryzyka, narażenia) 

∗ dostarcza pełniejszej informacji dla odbiorcy 

27

OGRANICZENIA METODY: 

∗ obecnie dostępne programy traktują niepewność i zmienność w ten sam sposób (nie ma możliwości 

ich odseparowania) 

∗ zaniedbanie korelacji pomiędzy zmiennymi może znacząco wpływać na wynik 

∗ ogony symulowanych rozkładów są zazwyczaj czułe na kształt rozkładów wejściowych 

28

Dr hab. Wojciech Mniszek 



NARAŻENIE NA SUBSTANCJE CHEMICZNE W KONTEKŚCIE ZA- 

RZĄDZANIA 

I NADZORU NAD RYZYKIEM 

NARAŻENIE NA SUBSTANCJE CHEMICZNE W KONTEKŚCIE 

ZARZĄDZANIA RYZYKIEM 

Podstawowe definicje: 

NARAŻENIE Uśrednione po czasie trwania kontaktu stężenie czynnika szkodliwego w medium 

środowiskowym, za pośrednictwem, którego miał miejsce kontakt. 

ZAGROŻENIE Rozpoznanie czy dana substancja chemiczna, powodująca narażenie w 

środowisku wywiera szkodliwe działanie biologiczne, jakiego typu skutki zdrowotne występują 

w różnych zakresach wchłoniętych dawek oraz jakie ma właściwości toksyczne. 

RYZYKO Prawdopodobieństwo zaistnienia skutków zdrowotnych spowodowanych narażeniem 

na określoną substancję chemiczną. 

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM Zespół działań zmierzających do wyeliminowania lub 

obniżenia ryzyka do wielkości akceptowalnej. Działania te odbywają się w różnych dziedzinach 

i na różnych poziomach zarządzania. Włącza się tu eliminowanie lub zmniejszanie emisji do 

danego medium środowiskowego np. wprowadzanie małoodpadowych technologii, hermetyzację 

procesów technologicznych, stosowanie urządzeń ograniczających emisję do środowiska, 

także działania organizacyjne, działania w zakresie projektowania urbanistycznego, regulacje 

prawne w ochronie środowiska i wiele innych. 

30



Obszary narażenia środowiskowego: 

Środowisko pracy 

Środowisko mieszkania 

Środowisko komunalne 

31

Środowisko „naturalne” 



Podział substancji chemicznych: 

Charakter chemiczny 

Substancje 

nieorganiczne 

Substancje 

organiczne 

pierwiastki 

chemiczne 

związki 

chemiczne 

związki 

chemiczne 

Postać w warunkach otoczenia 

gazy 

pary 

aerozole 

smoliste 

mgły 

pyły 

roztwory 

zawiesiny 

rozpuszczalniki 

32



Przykłady substancji nieorganicznych 

gazy 

pary 

mgła 

amoniak kwas siarkowy kwas siarkowy 

bromowodór 

kwas azotowy 

chlor 

rtęć 

chlorowodór 

tlenek węgla 

siarkowodór 

pyły 

roztwory 

tlenki metali kwas solny mleko wapienne 

sole roztwory soli, koloidy 

wodorotlenków itp. 

metale 

azbest 

węgiel 

zawiesiny 

Przykłady substancji organicznych 

pary 

mgły 

smoliste 

alkohol etylowy oleje mineralne wielopierścieniowe 

benzen 

węglowodory 

chlorek metylu 

aromatyczne 

chloroform 

cykloheksan 

czterochlorek węgla 

fenol 

formaldehyd 

nafta 

styren 

33



NARAŻENIE NA RTĘĆ 

pary rtęci metalicznej 

nieorganiczne związki rtęci 

organiczne związki rtęci 

ZAWODOWE 

ŚRODOWISKOWE 

elektroliza NaCl 

aldehyd octowy 

suche ogniwa 

lampy jarzeniowe 

termometry i barometry 

lustra 

spalanie paliw 

cementownie 

spalanie odpadów 

hutnictwo żelaza 

metale kolorowe 

motoryzacja 

gabinety dentystyczne 

papier 

środki ochrony roślin 

materiały wybuchowe 

pigmenty 

katalizatory w przemyśle 

34



Emisja rtęci do powietrza w Polsce 

udział poszczególnych źródeł 

17.5% 

33.6% 

10.0% 

15.7% 

6.0% 

12.4% 

elektrownie węg. kam. 

elektrownie weg.brunatn. 

zużycie bezpośrednie 

cementownie 

hutnictwo żelaza 

ald.octowy 

chlor 

lampy produkcja 

lampy 

inne 

35



NARAŻENIE NA OZON 

O 2 

wyładowania 

elektryczne 

w środowisku - elektryczne wyładowania atmosferyczne (burze), reakcje fotochemiczne w 

dolnych warstwach atmosfery 

O 3 

narażenie zawodowe: 

sterylizacja wody 

ozonowanie powietrza (dezodoryzacja) 

bielenie tkanin 

produkcja kwasu azotowego 

utlenianie olejów 

drukarki laserowe 

xerokopiarki 

gabinety rentgenowskie 

36



WŁAŚCIWOŚCI FIZYKO-CHEMICZNE ISTOTNE DLA ROZPRZESTRZENIANIA 

SUBSTANCJI CHEMICZNYCH W ŚRODOWISKU 

• WIDMO ABSORPCYJNE UV-VIS 

• TEMPERATURA TOPNIENIA 

• TEMPERATURA WRZENIA 

• PRĘŻNOŚĆ PAR 

• ROZPUSZCZALNOŚĆ W WODZIE 

• WSPÓŁCZYNNIK ADSORPCJI I DESORPCJI 

• WSPÓŁCZYNNIK PODZIAŁU N-OKTANOL/WODA 

• ZDOLNOŚĆ DO TWORZENIA ZWIĄZKÓW KOMPLEKSOWYCH W WODZIE 

• ROZKŁAD WIELKOŚCI CZĄSTEK 

• HYDROLIZA JAKO FUNKCJA PH 

• STAŁA DYSOCJACJI W WODZIE 

• STABILNOŚĆ TERMICZNA 

• LEPKOŚĆ CIECZY 

• NAPIĘCIE POWIERZCHNIOWE ROZTWORÓW WODNYCH 

• ROZPUSZCZALNOŚĆ W TŁUSZCZACH 

37

Dr Danuta Mielżyńska 



NARAŻENIE NA SUBSTANCJE O DZIAŁANIU RAKOTWÓRCZYM 

- BIOMARKERY NARAŻENIA NA SUBSTANCJE MUTAGENNE 

CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE W NASZYM ŚRODOWISKU 

Źródło ekspozycji 

Ilość zidentyfikowanych 

związków 

Miejsce pracy > 50 

Powietrze atmosferyczne > 60 

Woda do picia > 40 

Żywność > 40 

Dym tytoniowy > 40 

Przykłady 

Azbest, benzen, WWA, tlenek etylenu, 

chlorek winylu, oleje, sadze, 

paki 

Benzen, formaldehyd, WWA, radon, 

ETS 

Benzen, chloroform, WWA, trójchloroetan, 

1,2 dibromo-3 chloropentan 

Aflatoksyny, DDT/DDE, 

N-nitrosodimetylamina, 

4-aminobifenyl, WWA, 

tlenek etylu, benzen, arsen 

PODZIAŁ CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ W PRO- 

CESIE KANCEROGENEZY 

Genotoksyczne: 

działające bezpośrednio 

działające pośrednio, czyli po aktywacji metabolicznej 

Epigenetyczne: 

kokancerogeny 

promotory 

związki cytotoksyczne, hepatotoksyczne, immunosupresyjne, modyfikatory działania 

hormonów 

(Wg Seńczuk, 1995) 

38

RODZAJ WYSTĘPUJACYCH MUTACJI 

Mutacje punktowe lub genowe 

Mutacje chromosomowe w tym inwersja, translokacja, delecja lub duplikacja. Może to być także 

zmiana liczby poszczególnych chromosomów np. monosomie lub polisomie 

Mutacje genomowe ze zjawiskiem poliploidii komórkowej. 

RODZAJ REAKACJI KOMÓRKI NA WYSTĄPIENIE MUTACJI 

Komórka naprawia uszkodzenie przywracając pierwotny stan cząsteczki DNA (eliminacja 

mutacji); 

Komórka umiera (eliminacja mutacji); 

Komórka powiela błędy w czasie replikacji (niewielkie uszkodzenia) lub naprawia 

uszkodzenia DNA (chociaż nie do stanu pierwotnego) (wystąpienie mutacji). 

TEORETYCZNE I EKSPERYMENTALNE PODSTAWY WIĄŻĄCE MUTAGENEZĘ 

Z KANCEROGENEZĄ 

3 większość rakotwórczych związków chemicznych posiada właściwości mutagenne lub po 

zmetabolizowaniu w komórkach ssaków daje mutagenne związki pochodne; 

3 zróżnicowaną wrażliwość poszczególnych gatunków zwierząt, a nawet poszczególnych 

organów na kancerogenezę można przypisać ich zróżnicowanej zdolności do metabolizowania 

związków w reaktywne pochodne oraz ich zróżnicowanej zdolności do naprawy 

uszkodzeń w DNA; 

3 większość typowych guzów nowotworowych powstaje w wyniku klonowania (nieopanowanego 

rozmnażania) pojedynczej, zmutowanej komórki; 

3 bardziej podatni na nowotwory są ludzie z dziedzicznymi defektami 

w systemie naprawy DNA oraz z zespołem chwiejnych chromosomów; 

3 kilka ludzkich nowotworów związana jest z występowaniem określonej mutacji. 

SEKWENCJA WYDARZEŃ MIĘDZY EKSPOZYCJĄ A CHOROBĄ NOWOTWO- 

ROWĄ 

• ekspozycja chemiczna (ekspozycja zewnętrzna) 

• dawka wchłonięta (ekspozycja wewnętrzna) 

• dawka biologicznie skuteczna (efektywna) 

• wczesny skutek biologiczny 

• uszkodzenie funkcji i/lub struktur (narządowe) 

39

• choroba np. nowotwór (obraz kliniczny). 

(wg Legatora et al.,1992) 

BIOMARKERY 

♦ biomarkery ekspozycji są to obecne wewnątrz organizmu mierzalne egzogenne substancje 

lub ich metabolity lub też produkty interakcji między czynnikiem chemicznym 

(ksebiotykiem) i docelowymi komórkami lub cząsteczkami; 

♦ biomarkery skutków to mierzalne biochemiczne, fizjologiczne, behawioralne i inne 

zmiany zachodzące wewnątrz organizmu, które -w zależności od wielkości - mogą być 

rozpoznawane jako łączące się z już obecnymi lub mogącymi się pojawić zaburzeniami 

zdrowotnymi i chorobami; 

♦ biomarkery wrażliwości są wskaźnikami wrodzonej lub nabytej zdolności organizmu do 

odpowiedzi wywołanej ekspozycją na specyficzny ksenobiotyk. 

Substancja rakotwórcza 

Substancja oznaczana 

• Akrylonitryl w moczu 

Akrylonitryl 

• Izotiocyjanina w moczu 

♦ Fenol w moczu 

Benzen 

♦ Benzen we krwi 

♦ Benzen w wydychanym powietrzu 

Mieszaniny WWA • 1-hydroksypiren w moczu 

s Tioetery w moczu 

Różne związki 

s Kwas glukuronowy w moczu 

s Efekt mutagenny w moczu 

BIOMARKERY EKSPOZYCJI - dawka biologicznie skuteczna 

Addukty DNA (krew, tkanka) 

Addukty albuminy (krew) 

Addukty hemoglobiny (krew) 

Addukty w moczu 

BIOMARKERY SKUTKÓW 

• Zmiany cytogenetyczne: 

aberracje chromosomów, SCE, mikrojądra 

• Uszkodzenia DNA: 

„comet assay” 

• Mutacje punktowe: 

HPRT 

• Protoonkogeny 

• Geny supresorowe 

40

• Inne markery nowotworowe: 

CA, CEA, TPA, AFP 

CZYNNIKI RAKOTWÓRCZE A SKUTKI CYTOGENETYCZNE U LUDZI 

Czynnik/ekspozycja 

Obserwacje cytogenetyczne 

CA SCE MN 

Produkcja aluminium - - 

Benzen + 

Smoła węglowa (+) 

Produkcja koksu + 

Cyklofosfamid + + + 

Dym tytoniowy + + + 

Chlorek winylu + (+) 

(wg Kryteria Zdrowia Środowiskowego, tom 155, 1995) 

PRZYKŁADY PROTOONKOGENÓW 

PROTOONKOGEN LOCUS W CHROMOSOMIE Funkcja 

erbB-1 7p12-p13 kinaza białkowa 

fms 5q33-q34 kinaza białkowa 

src 20q12-q13 kinaza białkowa 

mos 8q22 kinaza seryny/treoniny 

sis 22q12.3-q13.1 wiązanie receptora 

Ha-ras-1 11p15.1-p15 wiązanie GTP/ 

aktywność GTPazy 

Ki-ras-2 12p12-ter wiązanie GTP/ 


R-ras 19 wiązanie GTP/ 


fos 14q21-g31 regulator transkrypcyjny 

jun 1p31-p32 regulator transkrypcyjny 

myb 6g22-g24 wiązanie DNA 

myc 8q24 wiązanie DNA 

(wg Harłozińska-Szymara, 1995) 

41

PRZYKŁADY GENÓW SUPRESOROWYCH 

GEN SUPRESO- 

ROWY 

LOCUS 

W CHROMOSOMIE 

PRZYKŁADY 

NOWOTWORÓW 

p53 17p12-13.3 wszystkie typy nowotworów 

Rb1 13q14 siatkówczak, mięsak kostny, rak piersi 

NF1 17q11.2 włókniakonerwiaki 

NF2 22q12 osłoniaki i oponiaki 

WT1 11q13 nerczak płodowy (guz Wilmsa) 

APC 5q21-22 Rak okrężnicy 

DCC 18q21 Rak okrężnicy 

MCC 5q21-22 Rak okrężnicy 

MEN-1 11q13 guzy przytarczyc, trzustki, kory nadnerczy 

MARKER 

NOWOTWOROWY 

PRZYKŁADY MARKERÓW NOWOTWOROWYCH 

RODZAJ ZWIĄZKU 

(wg Harłozińska-Szymara, 1995) 

GÓRNA GRANICA 

WARTOŚCI PRAWIDŁOWEJ 

AFP, alfafetoproteina glikoproteina 10 ng/ml 

CA-125, antygen raka jajnika glikoproteina 65 j.u/ml 

CA-15.3, antygen raka sutka glikoproteina 40 j.u./ml 

CEA, antygen karcinoembrionalny glikoproteina 3 – 5 ng/ml 

TPA, antygen tkankowy polipeptydowy 

polipeptyd 

96 – 320 j.u./l 

BIOMARKERY WRAŻLIWOŚCI 

Nabyte: 

− infekcje 

− dieta niedoborowa 

− hormony 

Dziedziczne: 

− zespół mnogich nowotworów łagodnych lub złośliwych 

− nieprawidłowość mechanizmów naprawy DNA i chromosomów 

− zespół niedoboru odporności 

Polimorfizm genowy: 

− cytochromy P-450 

− acetylotransfertazy 

− transferazy S-glutationowe 

(wg Szymandera, 1994) 

42

Lp. 

Wielopierścieniowy 

węglowodór aromatyczny 

Wzór sumaryczny 

Wzór strukturalny 

Masa cząsteczkowa 

Temperatura 

wrzenia 

[°C] 

1 2 3 4 5 6 

1. Acenaften C 12 H 10 154.2 96.2 

2. Acenaftylen C 12 H 8 154.2 265-275 

3. Fluoren C 13 H 10 166.2 295 

4. Antracen C 14 H 10 178.2 342 

5. Fenantren C 14 H 10 178.2 340 

6. Fluoranten C 16 H 10 202.3 375 

7. Piren C 16 H 10 202.3 404 

8. Chryzen C 18 H 12 228.3 448 

9. Benz(a)antracen C 18 H 12 228.3 437.5 

10. Benzo(a)piren C 20 H 12 252.3 310-312 

11. Benzo(b)fluoranten C 20 H 12 252.3 481.2 

12. Benzo(e)piren C 20 H 12 252.3 492.3 

13. Benzo(k)fluoranten C 20 H 12 252.3 480 

14. Benzo(j)fluoranten C 20 H 12 252.3 480 

15. Dibenz(a,h)antracen C 22 H 14 278.4 269-270 

16. Benzo(g,h,i)perylen C 22 H 12 276.3 500 

17. Indeno(1,2,3-cd)piren C 22 H 12 276.3 530 

→ „bay region” 

43

Dr Ewa Smolik 



NARAŻENIE NA WWA W HUTNICTWIE I PRZEMYŚLE KOKSOW- 

NICZYM 

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne /WWA/ w literaturze angielskiej znane 

pod nazwami: polycyclic aromatic hydrocarbons /PAH/, polynuclear aromatics /PNAs/ lub 

polycyclic organic matter /POM/, stanowią liczną grupę związków zawierających od dwóch do 

kilku, a nawet kilkunastu pierścieni aromatycznych w cząsteczce. Związków tej grupy jest ponad 

sto, lecz z uwagi na ich toksyczność, oddziaływanie na człowieka oraz wielkość dostępnych 

informacji, najczęściej oznaczanych jest 17. Są to: acenaften, acenaftylen, antracen, benzo/a/antracen, 

benzo/a/piren, benzo/e/piren, benzo/b/fluoranten, benzo/j/fluoranten, benzo/k/fluoranten, 

benzo/g,h,i/perylen, chryzen, dibenzo/a,h/antracen, fluoranten, fluoren, fenantren, 

piren i indeno/1,2,3-cd/piren /tabela 1/. 

WWA posiadają rozmaite formy strukturalne charakteryzujące się różnym wzajemnym 

ułożeniem pierścieni benzenowych w cząsteczce. W pewnych molekułach WWA występuje 

tzw. "bay region" /struktura fenantrenu/ - obszar o zwiększonej gęstości elektronowej umożliwiający 

tworzenie się np. adduktów z DNA, przez co związki te mogą oddziaływać na replikację 

komórki. W molekule benzo/a/pirenu "bay-region" występuje pomiędzy węglami 10 i 11, w 

pozostałych WWA w tabeli 1 zaznaczony jest strzałką 

/→/. 

Podkreślić należy, że związki te nie występują pojedynczo, lecz zawsze w mieszaninie. Liczne 

badania potwierdzają, że obecność jednego ze związków z grupy WWA w próbie środowiskowej 

wskazuje na to, że inne związki tej grupy też są obecne. Najlepiej przebadanym węglowodorem 

z grupy WWA jest benzo/a/piren, który ze względu na siłę działania rakotwórczego oraz 

powszechność występowania w środowisku uznany został za wskaźnik całej grupy WWA. 

Wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, występujące w środowisku człowieka, 

pochodzą głównie ze źródeł antropogennych. W aspekcie ogólnego skażenia, ilości WWA pochodzące 

ze źródeł naturalnych i stanowiące "naturalne tło" są niewielkie w porównaniu z ilościami 

będącymi wynikiem działalności człowieka. WWA powstają jako produkty uboczne w 

wielu procesach chemicznych. Zasadniczo każdy proces, związany z silnym ogrzewaniem lub 

niecałkowitym spalaniem związków organicznych, może być źródłem emisji WWA, również 

pozaprzemysłowym /spalarnie odpadów, pożary lasów, spaliny pojazdów mechanicznych/. Odrębnym 

źródłem WWA jest palenie tytoniu, przy czym zarówno bierne jak i czynne palenie jest 

istotnym czynnikiem ryzyka nowotworowego. 

Występowanie WWA we wszystkich elementach środowiska człowieka: w powietrzu, w wodzie, 

w glebie oraz żywności powoduje, że narażenie na ich działanie ma charakter powszechny. 

Dostają się do organizmu ludzkiego różnymi drogami: podczas spożywania pokarmów, drogą 

inhalacyjną oraz przez skórę. Nie ma ilościowych danych na temat absorpcji, dystrybucji i wydalania 

WWA u ludzi. Informacje na powyższy temat pochodzą głównie z badań eksperymentalnych 

na zwierzętach. 

45

Obecność WWA i ich metabolitów w moczu i krwi ludzi w następstwie zawodowej 

ekspozycji inhalacyjnej oraz dermalnej są dowodem na to, że związki te są wchłaniane do organizmu. 

Różnice we wchłanianiu WWA do organizmu wynikają z ich różnej lipofilności. Absorpcja 

wzrasta z większą lipofilnością lub w obecności tłuszczów w układzie pokarmowym. 

Wchłanianie przez skórę okazuje się być szybkie zarówno u ludzi jak i zwierząt. Przy narażeniu 

zawodowym główną drogą wchłaniania WWA do organizmu ludzkiego jest układ oddechowy, 

do którego mniej lotne WWA, w tym benzo/a/piren, dostają się jako aerozole zaadsorbowane na 

cząsteczkach pyłu, najczęściej respirabilnego, natomiast przy narażeniu środowiskowym główną 

drogą wchłaniania WWA jest przewód pokarmowy. 

Przemysł koksowniczy dostarczając koks dla potrzeb hutnictwa, przemysłu paliwowoenergetycznego 

oraz do celów opałowych odgrywa dużą rolę w gospodarce krajowej. Obok 

koksu otrzymuje się cenne produkty uboczne: smołę węglową i gaz koksowniczy. Emitowany 

jest także produkt niepożądany, dymy koksownicze, szkodliwe substancje o złożonym składzie 

chemicznym, które mają działanie rakotwórcze w wyniku narażenia inhalacyjnego. Składnikiem 

dymów koksowniczych są wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. 

Doniesienia literatury światowej wykazują wzrost umieralności z powodu nowotworów płuc 

wśród pracowników przemysłu koksowniczego. Narażenie na dymy koksownicze, zawierające 

w swoim składzie wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne jest główną przyczyną uznania 

przez Międzynarodową Agencję Badań nad Rakiem procesu koksowania węgla kamiennego 

za rakotwórczy dla ludzi. 

W wielu krajach narażenie na lotne związki paku i smoły węglowej, emitowane do powietrza 

stanowisk pracy, kontrolowane jest przez oznaczanie stężeń substancji smołowych w próbce 

pyłu jako frakcji rozpuszczalnej w benzenie lub cykloheksanie. 

Drugim wskaźnikiem zanieczyszczeń powietrza WWA jest stężenie benzo/a/pirenu. Do 1995 

roku tylko trzy państwa /Finlandia, Szwecja i Rosja/ posiadały dopuszczalne stężenie dla BaP 

na stanowiskach pracy. Shabad w 1975 r. zaproponował w ówczesnym Związku Radzieckim 

dla stanowisk pracy wartość 0,15 µg/m 3 , która obowiązuje od 1976 roku. 

W 1995r określono w Polsce wartość NDS dla benzo/a/pirenu na poziomie 

2.0 µg/m 3 . 

Najwyższe dopuszczalne stężenia dla benzo/a/pirenu w różnych krajach. 

Kraj 

Stężenie [mg/m 3 ] 

średnie ważone chwilowe 

Finlandia 0.01 

Szwecja 0.005 0.03 

Rosja 0.00015 

Polska 0.002 

Niemcy* 0.005 

0.002 

Uwagi 

przy produkcji, ładowaniu 

rdzeni paku oraz otoczenia pieców 

koksowniczych 

w innych przypadkach 

* według Technicznie Zalecanych Stężeń 

W ramach realizowanych grantów w Strategicznym Programie Rządowym, przebadano 

krajowe koksownie (1995 – 1997r) oraz krajowe huty (1998–2000r) pod kątem narażenia pracowników 

w tych gałęziach przemysłu. 

Wyniki badań benzo/a/pirenu z 269 próbek całozmianowych pobranych w 7 zakładach 

koksowniczych zawarte są w zakresie od 0.09 do 44.32 µg/m 3 . Oznaczalność metody w warunkach 

poboru prób dozymetrami indywidualnymi wynosi 0.01 µg BaP przy pobraniu 1 m 3 powietrza. 

46

Obserwuje się zróżnicowanie poziomów stężeń BaP na analogicznych stanowiskach pracy 

w różnych zakładach. Analiza wyników z wszystkich badanych zakładów wykazała, że najwyższe 

poziomy stężeń benzo/a/pirenu występują na stropie /śr. stęż. BaP 5.54 µg/m 3 / i po bokach 

baterii /3.11 µg/m 3 /, niższe na dolnej kondygnacji baterii /0.65 µg/m 3 / a najniższe stwierdzono 

na oddziale destylacji węglopochodnych /0.28 µg/m 3 /. 

W ramach projektu SPR-04.10.5 wykonano badania dla oceny narażenia zawodowego na 

wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) pracowników w 5 hutach żelaza i stali, 

w których zatrudnienie stanowi ok. 50 % ogółu zatrudnionych w całym hutnictwie. Badania 

obejmowały WWA w środowisku pracy oraz 1-hydroksypiren w moczu pracowników. W monitoringu 

biologicznym nie rozdzielano populacji na palących i niepalących ze względu na to, że 

większość badanych, zarówno w grupie potencjalnie narażonych, jak i w grupie kontrolnej stanowili 

palcze (ok.80 %). 

Zweryfikowano zatrudnienie w hutnictwie żelaza i stali, które uległo obniżeniu z 76 tys. w roku 

1998 do 55.5 tys. osób, tj o ok. 30 %, wskutek restrukturyzacji tej branży. 

Wyodrębniono 5 rodzajów stanowisk pracy różniących się narażeniem na WWA: aglomerownię 

(spiekalnię), wielkie piece, stalownię, walcownię i elektrociepłownię oraz stanowisko murarza 

przemysłowego, na którym określono najwyższe poziomy badanych parametrów zarówno w 

powietrzu na stanowiskach pracy jak również w badaniach biologicznych. Oszacowane ryzyko 

nowotworowe w całym hutnictwie mieści się w zakresie od 10 -6 do 10 -4 , czyli w obszarze ryzyka 

akceptowalnego w kraju i na świecie. 

Ocena narażenia badanej populacji pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków: 

1. W krajowym przemyśle hutniczym na stanowiskach pracy występują zróżnicowane poziomy 

stężeń benzo(a)pirenu, obejmujące zakres od 0.003 do 4.80 µg/m 3 . Około 2% jednostkowych 

wyników pomiarów stężeń BaP przekracza aktualną krajową wartość NDS dla BaP, tj. 2 

µg/m 3 . 

2. Po analizie wyników stężeń benzo(a)pirenu i dibenzo(a,h)antracenu oraz poziomów stężeń 1- 

hydroksypirenu w moczu badanych pracowników w pięciu zakładach hutniczych obserwuje 

się: 

a. najwyższe narażenie na WWA na stanowiskach pracy murarzy przemysłowych 

na stalowni oraz wytapiaczy (garowych) wydziału wielkich pieców (od 0.5 do 

powyżej 1 NDS dla BaP; mediana powyżej 0.5 proponowanej wartości normatywnej 

dla 1-hydroksypirenu w moczu); 

b. najniższe narażenie na WWA na wydziale elektrociepłowni huty H-1, obu spiekalni 

hut H-1 i H-3 oraz na wydziale walcowni blach grubych huty H-2 

(stwierdzone tylko jakościowo). Pracownicy wydziału elektrociepłowni huty H- 

1 zostali wybrani jako grupa kontrolna w badaniach biologicznych dla populacji 

badanych pracowników w pięciu badanych hutach. 

47

Dr hab. Ryszard Janikowski 

Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych Katowice 

Wszystkie substancje bez wyjątku są truciznami; 

tym co odróżnia truciznę od lekarstwa jest wielkość dawki 

Paracelsus (1493-1541) 

ZARZĄDZANIE I NADZÓR NAD RYZYKIEM 

Wstęp 

„Rak jest bardzo poważnym schorzeniem o katastrofalnych skutkach dla dotkniętej nim 

osoby i jej rodziny, ale stanowi niewielkie zagrożenie dla przetrwania całych populacji zwierząt 

i człowieka. Nowotwory są wprawdzie przyczyną tragedii na poziomie jednostki, tym niemniej 

zdrowa populacja może szybko zastąpić organizmy, które padły ofiarą tej choroby” 1 . 

Środowiskowe doświadczenia agatologiczne wynikające ze znaczącego przyspieszenia, 

zachodzącego w drugiej połowie dwudziestego wieku, rozwoju kulturowego i cywilizacyjnego 

ludzkości zrodziły kilka fundamentalnych refleksji, takich jak: 

jak postępować, aby nie dochodziło do powstania zniszczeń, szkód czy strat, 

jaka jest nasza podstawa stosunku i odpowiedzialności za środowisko, 

jaki dopuszczalny jest poziom ryzyka ekologicznego, 

jaki jest nasz stosunek do sprawiedliwości między- i wewnątrz- pokoleniowej oraz 

etyki globalnej, 

jak wykorzystywać poznane coraz lepiej ekologiczne strategie, mechanizmy czy reguły 

powstałe w trakcie ewolucji życia na Ziemi. 

Refleksje te wzajemnie się warunkują, są ze sobą splecione, każda z nich wypływa z pozostałych, 

a przesłania, które niosą stanowią trwałe podwaliny wyodrębnienia się zarządzania środowiskowego, 

w tym także zarządzania ryzykiem. Opiera się bowiem ono na bazowym fundamencie 

w postaci stwierdzenia - ryzyko środowiskowe powodowane przez poszczególne aktywności 

człowieka jest nieuniknione i zawsze różne od zera (Zięba, 1997; 1998). Tym samym 

celem zarządzania ryzykiem jest maksymalne zmniejszenie tegoż ryzyka w oparciu o dostępne 

zasoby. 

Ryzyko środowiskowe i jego elementy 

Ryzyko oznacza prawdopodobieństwo, że dane zdarzenie lub działanie spowoduje szkody dla 

zdrowia i/lub środowiska (EPA, 1992; Pritchard, 2000). Jednocześnie przez bezpieczeństwo 

będziemy rozumieli akceptowalny poziom ryzyka. 

1 T. Colborn, D. Dumanoski, J.O. Myers (1997) Nasza skradziona przyszłość. Amber, Warszawa. 

49

= 4C10 -6 

Populacja 

Rys. 1 Zobrazowanie istoty ryzyka 

Ryzyko jest pojęciem odnoszącym się do populacji i określa możliwość jak wielu jej osobników 

będzie znajdowało się w danym niekorzystnym stanie. Powszechnie przyjmuje się, że pewien 

poziom ryzyka jest dopuszczalny. Tym samym nie stosowana jest zasada, że wszyscy osobnicy 

z danej populacji muszą być „chronieni” za wszelką cenę. Jest to generalna zasad przyjmowana 

w teorii polityki ekologicznej (Baumol, Oates, 1988) 

Ryzykiem środowiskowym (ekologicznym) określamy prawdopodobieństwo, że substancje 

zanieczyszczające środowisko będą miały wpływ na zdrowie ludzi i/lub funkcjonowanie ekosystemów. 

Elementami ryzyka środowiskowego są: 

źródła, 

ścieżki, 

receptory. 

Źródłami powodującymi powstanie ryzyka są działania, aktywność ludzka powodująca wprowadzanie 

do środowiska substancji chemicznych, a także innych uciążliwości takich jak hałas 

czy promieniowanie nie- i jonizujące. Związki te migrują przez poszczególne komponenty środowiska 

i docierają przez ścieżki narażenia do receptorów. Są nimi populacje ludzkie lub wybrane 

populacje zwierzęce i/lub roślinne. 

Podstawy zarządzania ryzykiem 

Każda rzeczywistość spostrzeżeniowa może być traktowana jako system, który tworzą dwa 

interaktywne podsystemy ( 

Rys. 2), które określimy jako (Janikowski, 1999): 

(pod) system oddziałujący - S P , 

(pod) system poddany oddziaływaniu - S R . 

50

System 

oddziałujący 

(sterujący) 

S P 

P(x, t) R(x, t) 

wejście 

System poddany 

oddziaływaniu 

(sterowany) 

S R 

wyjście 

Rys. 2 Model systemu cybernetycznego 

W ujęciu systemowym zarządzanie może być, zgodnie z paradygmatem sterowania, przedstawione 

jako proces sterowania, albowiem istnieje ścisła analogia pomiędzy podejmowaniem 

decyzji a sterowaniem. Podmiot zarządzania, jako czynnik sterujący, oddziałuje w ramach procesu 

decyzyjnego bezpośrednio i/lub pośrednio na przedmiot zarządzania a ich wzajemne relacje 

mogą być rozpatrywane jako proces sterowania i przedstawione jako system sterowania 

(Rys. 3). 

Podmiot zarządzania ryzykiem, czyli polityczno-administracyjny podsystem sterujący w drodze 

procesu decyzyjnego przekształca determinujące go bodźce, żądania w decyzje, które powinny 

być realizowane przez społeczno-gospodarczo-środowiskowy podsystem sterowany. Innymi 

słowy podsystem sterujący realizuje swoją funkcję poprzez nielosowe, a tym samym programowane 

i komunikowane działania, których celem jest przekształcenie istniejącej rzeczywistości 

w rzeczywistość pożądaną. Podsystem ten służy do kierowania i koordynowania działalności 

pozostałych podsystemów dla realizacji celów całego systemu. 

Paradygmaty 

Zasady 

Wejście 

Nadsystem 

System działania 

Determinanty 

Cele 

PODSYSTEM 

STERUJĄCY 

politycznoadministracyjny 

PODSYSTEM 

STEROWANY 

społecznogospodarczośrodowiskowy 

Wyjście 

PODSYSTEM 

INFORMACJI 

I 

KONTROLI 

Sprzężenie zwrotne 

Rys. 3 Proces sterowania 

Bez zapewnienia sprzężenia zwrotnego, czyli odpowiedniego podsystemu kontroli i informacji 

nie jest możliwe żadne zracjonalizowane sterowanie. Bez dostępu do informacji sprawowanie 

51

funkcji zarządzania nie jest możliwe. Tym samym zasoby informacyjne, nominalne i materialno-energetyczne 

muszą występować - jako czynniki kreujące władzę (sterowanie) - łącznie. 

Zasadniczym celem podsystemu kontroli i informacji jest gromadzenie i przetwarzanie, odpowiednich 

z punktu widzenia podmiotu sterującego, danych; informacji o zmianach zachodzących 

w środowisku oraz o zachowaniu się czynników sprawczych antropopresji. Ponadto w 

przypadku zarządzania realizowanego przez władze publiczne w systemie tym musi być zawarty 

podsystem realizujący działania policyjne, w szczególności sprawdzający realizację uprzednio 

podjętych decyzji. 

Ocena ryzyka 

Ocena ryzyka jest czterokrokową procedurą, którą tworzą: 

identyfikacja zagrożenia, 

ocena dawka-reakcja, 

ocena narażenia, 

charakterystyka ryzyka. 

Identyfikacja zagrożeń polega na zidentyfikowaniu szkodliwych skutków zdrowotnych wywołanych 

narażeniem na dane substancje chemiczne. Szkodliwe skutki mogą występować okresowo 

lub permanentnie oraz mogą stanowić zagrożenie dla życia człowieka (uszkodzenie ośrodkowego 

systemu nerwowego; nowotwór). 

Ocena dawka-reakcja określa relację pomiędzy dawką danej substancji chemicznej a reakcją na 

nią badanej populacji. Relacja dawka-reakcja opisuje w jaki sposób dana wielkość dawki i warunki 

narażenia na badany związek chemiczny wpływają na prawdopodobieństwo i rozmiar 

szkodliwych skutków zdrowotnych (Kryteria zdrowotne środowiska, 1995; 1998). Celem tej 

oceny jest określenie w jaki sposób warunki narażenia na daną substancję chemiczną (dawka, 

droga, częstotliwość, czas trwania, itd) są powiązane z efektami zdrowotnymi jakie ta substancja 

wywołuje. 

Ocena narażenia polega na ocenie wielkości, częstotliwości i długości narażenia organizmu 

ludzkiego na dany związek w środowisku lub na oszacowaniu narażenia jakie mogą wystąpić w 

przyszłości na skutek uwalniania się danej substancji. Dodatkowym elementem oceny narażenia 

jest oszacowanie rozmiaru, natury oraz rodzaju populacji narażonej na daną substancję chemiczną. 

Szczegółowa ocena narażenia obejmować powinna także charakterystykę niepewności 

występujących we wszystkich krokach procedury oceny narażenia. 

Charakterystyka ryzyka jest to zestawienie wszystkich dostępnych informacji i danych na temat 

toksyczności i narażenia. Charakterystyka powinna zawierać sumaryczną ocenę ryzyka powodowanego 

przez dany związek w danych warunkach. Powinna być ona wyrażona kwantytatywnie 

wraz z obiektywnym nietechnicznie wyrażonym opisem ryzyka oraz występującymi niepewnościami 

w gromadzeniu danych i informacji. Powinny być też przedstawione stwierdzenia, 

co do poziomu pewności prezentowanej oceny wraz z pełnym omówieniem istotnych źródeł 

niepewności występujących w procesie tworzenia oceny. 

Komunikacja i percepcja ryzyka 

Komunikacja ryzyka definiowana jest jako dwukierunkowy proces (dialog) stosowany przez 

agendy rządowe lub samorządowe oraz narażoną społeczność mający pomóc w podjęciu 

decyzji, w jaki sposób rozwiązać problem występującego ryzyka środowiskowego. 

Komunikacja ryzyka jest niezwykle istotnym działaniem zarządzania ryzykiem. Polega ono 

przede wszystkim na informowaniu opinii publicznej o ocenie ryzyka, wysłuchaniu reakcji 

ludzi i ich obaw, wyjaśnianiu wszelkiej niepewności oraz włączaniu społeczności do procedury 

decyzyjnej. 

52

Postrzeganie przez opinię społeczną ryzyka opiera się głównie na dwóch czynnikach: 

zagrożeniu, 

wrogim nastawieniu. 

Tworzą one razem relację: 

PERCEPCJA RYZYKA = ZAGROŻENIE + WROGIE NASTAWIENIE. 

Zawsze w przypadku komunikowania ryzyka należy pamiętać o tej relacji. Tylko wtedy, gdy 

występuje jej zrozumienie ze strony zarządzających możliwe jest właściwe komunikowanie o 

ryzyku. Strategia współpracy ze społeczeństwem powinno się opierać na poniższych zasadach 

(EPA, 1992): 

‣ zaakceptuj i włącz do współpracy opinię społeczną jako prawomocnego partnera, 

‣ starannie planuj i oceniaj podjęte kroki, 

‣ wysłuchuj zawsze opinii społecznej w zakresie obaw jakie przejawia, 

‣ bądź uczciwy, szczery i otwarty, 

‣ koordynuj informację i współpracuj z innymi wiarygodnymi źródłami, 

‣ zaspokój potrzeby mediów, 

‣ mów w sposób jasny i z przekonaniem. 

Zarządzanie ryzykiem 

Zarządzanie ryzykiem jest procesem. Celem tegoż zarządzania jest minimalizacja ryzyka 

przy wykorzystaniu dostępnych środków. Zarządzanie to polega na równoważeniu ryzyka 

względem środków, jak również na bilansowaniu ryzyka związanego z podjęciem jednego działania 

a ryzykiem związanym z podjęciem innej aktywności. Może być ono tylko prowadzone 

przez podmioty posiadające trwałą zdolność do świadomego podejmowania suwerennych 

i racjonalnych decyzji i działań. 

Zgodnie z zasadami zarządzania także w przypadku zarządzania ryzykiem konieczny jest odpowiedni 

system kontroli i nadzoru nad ryzykiem. 

Istotę oceny i zarządzania ryzykiem przedstawia poniższy rysunek. 

53

OCENA RYZYKA 

ZARZĄDZANIE RYZYKIEM 

Idendyfikacja 

zagrożenia 

Ocena relacji 

dawka - 

reakcja 

Ocena 

narażenia 

Charakterystyka 

ryzyka 

Decyzja 

prawna 

Analizy 

dodatkowe 

Opcje 

kontroli 

Rys. 4 Ocena i zarządzanie ryzykiem 

Podsumowanie 

Zarządzanie ryzykiem nie jest, w przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych czy krajów Unii 

Europejskiej, jeszcze wymagane przez polskie prawo. Należy jednak podkreślić, że nowe regulacje 

przewidują wprowadzenie ryzyka jako istotnego elementu zarządzania ekologicznego. 

Przykładem może być projekt rozporządzenia ministra środowiska w sprawie standardów czystości 

i dopuszczalnego zanieczyszczenia gruntów. Przewiduje się tam między innymi, że należy 

przeprowadzić analizę i ocenę ryzyka zdrowotnego i środowiskowego uwzględniającą 

wszystkie ścieżki narażenia dla proponowanych w ramach negocjacji sposobów użytkowania i 

zagospodarowania nieruchomości gruntowej w powiązaniu z otoczeniem do 5 km od wyznaczonych 

granic obszaru zanieczyszczonego. 

Istotne zmiany wprowadziła także ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o dostępie do informacji o 

środowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddziaływania na środowisko. Ustawa określa zasady: 

♦ udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, 

♦ udziału społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska, 

♦ postępowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. 

Ustawodawca wskazuje, że organy administracji publicznej są obowiązane udostępniać każdemu 

informacje o środowisku i jego ochronie znajdujące się w ich posiadaniu. Udostępnieniu 

podlegają decyzje ustalające rodzaj i ilość substancji zanieczyszczających dopuszczonych do 

wprowadzania do powietrza, o dopuszczalnym poziomie hałasu przenikającego do środowiska, 

zezwolenia na usunięcie drzew lub krzewów, na zamierzone uwolnienie genetycznie zmodyfikowanych 

organizmów do środowiska w celach eksperymentalnych lub wprowadzenie do obrotu 

produktu zawierającego organizmy genetycznie zmodyfikowane lub składającego się z takich 

organizmów albo ich części, a także wykazy rodzajów i ilości zanieczyszczeń wprowadzonych 

do powietrza oraz decyzje o wymiarze, odroczeniu terminu płatności i rozłożeniu na raty kar 

pieniężnych za naruszanie wymagań ochrony środowiska, polegające na przekroczeniu, co do 

54

odzaju lub ilości substancji dopuszczonych do wprowadzenia do powietrza, określonych decyzją 

właściwego organu i przekroczeniu dopuszczalnego poziomu hałasu, określonego decyzją 

właściwego organu. Stwarza to tym samym pełne podstawy do komunikowania ryzyka 

Zarządzanie ryzykiem jest bardzo istotnym wyzwaniem dla administracji rządowej i samorządowej. 

Wymaga ono bowiem od aktorów tego zarządzania wysokiej wiedzy o istocie ryzyka 

oraz odpowiedniej kultury i sposobów komunikowania ryzyka. Ponadto, a może nade wszystko, 

w zarządzaniu ryzykiem w sposób jawny i bezpośredni operuje się pojęciami takimi jak życie i 

zdrowie co z istoty rzeczy uwrażliwia proces zarządzania. 

Literatura 

Baumol W. J., Oates W. E. (1988) The Theory of Environmental Policy. Cambridge University Press, 

Cambridge. 

Biela A. (1998) Percepcja ryzyka ekologicznego: aspekty metodologiczne i społeczne. (w:) W. Lenart, A. 

Tyszecki (red.) Poradnik przeprowadzania ocen oddziaływania na środowisko. Eko-Konsult, 

Gdańsk. 

EPA (1992) Risk Assessment. EPA/600/M-91/034. United States Environmental Protection Agency, 

Washington. 

Janikowski R. (1999) Zarządzanie ekologiczne. Akademicka Oficyna Wydawnicza PLJ, Warszawa. 

Kryteria zdrowotne środowiska (1995) Biomarkery i ocena ryzyka. Pojęcia i zasady. Tom 155, Instytut 

Medycyny Pracy, Łódź. 

Kryteria zdrowotne środowiska (1998) Ocena ryzyka dla zdrowia ludzi narażonych na substancje chemiczne: 

wyznaczanie wartości wskaźnikowych dla normatywów higienicznych ustalanych na podstawie 

kryteriów zdrowotnych. Tom 170, Instytut Medycyny Pracy, Łódź. 

Pritchard P. (2000) Environmental Risk Management. Earthscan Publications, London. 

Zięba S. (1997) Strategia ograniczenia ryzyka ekologicznego. Człowiek i Przyroda 6, 23–40. 

Zięba S. (1998) Dylematy bezpieczeństwa ekologicznego. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin. 

55

Dr hab.n.med. Krystyna Pawlas 



OCENA NARAŻENIA NA HAŁAS ŚRODOWISKOWY 

We współczesnym świecie hałas stanowi najpowszechniejszy czynnik w środowisku 

tzn. w porównaniu do innych czynników na jego wpływ narażona jest największa liczba osób. 

Głównym źródłem hałasu w środowisku są środki transportu rośnie ich liczba, intensywność 

ruchu kołowego, pomimo iż współczesne nowe samochody w dobrym stanie technicznym są 

coraz cichsze to oblicza się, że na każde 10 lat poziom hałasu w środowisku rośnie średnio o 2 

dB. Hałas pochodzący od transportu drogowego jest bardzo zróżnicowany, gdyż nie jest to tylko 

związane z jakością i stanem technicznym samochodów, ale przede wszystkim ze stanem dróg. 

Biorąc obydwa czynniki pod uwagę najlepsza sytuacja panuje w Skandynawii, gdzie szacuje się 

ze na hałas powyżej 65 dB narażonych jest kilka ok. 5% populacji. 

Według raportu OECD z 1991 w krajach należących do OECD na hałas wytwarzany 

przez środki, transportu (ruch drogowy, kolejowy i powietrzny) przekraczający poziom 65 dB 

narażonych jest ok. 130 mln osób, a ponadto ok. 400 mln osób jest eksponowanych na poziomy 

przekraczające 55 dB, co może wywoływać uczucie dyskomfortu i dyssatysfakcji. Raport 

Światowej Organizacji Zdrowia z 1995 mówi, że w okresie od wczesnych latach 80- tych do 

połowy lat 90 - tych o wzroście w Europie odsetka populacji eksponowanej na hałas przekraczający 

65 dB z ok 15% do 26%. W krajach najbardziej hałaśliwych sięga to ponad 30%. 

Hałas wpływa nie tylko na ludzi, ale i na świat zwierząt, ograniczając coraz bardziej ich 

przestrzeń życiową. Hałas, oprócz oddziaływania na zdrowie mieszkańców, pociąga za sobą 

także poważne konsekwencje ekonomiczne. Na przełomie lat 80-90 społeczny koszt szkód 

spowodowanych hałasem tylko w zachodniej części Niemiec był szacowany na 33 miliardy 

DM. W Holandii nakłady na walkę z hałasem, koszty infrastruktury i akustycznej izolacji, żeby 

wspomnieć tylko najważniejsze wynosiły 70 milionów dolarów, a we Francji nakłady w tym 

czasie wynosiły ok. 630 milionów dolarów 

Według raportu PAN wykonanego pod kierunkiem prof. Sadowskiego na początku lat 

80 - tych w Polsce na hałas komunikacyjny o poziomach pow. 55 dB A narażonych jest ok. 15,5 

mln osób. Według najnowszych danych PIOŚ z drugiej połowy lat 90-tych w Polsce na hałas o 

poziomach przekraczających 55 dB narażonych jest ok. 15 milionów ludzi. Wydaje się jednakże, 

że informacja o wielkości zagrożeniu hałasem jest w wysokim stopniu niedokładna i niezadowalająca 

Wyniki pomiarów hałasu w Polsce są według mojej oceny jednak fragmentaryczne, 

jako że od czasu powstania raportu grupy Sadowskiego liczba pojazdów poruszających się po 

naszych drogach wielokrotnie wzrosła i należałoby oczekiwać raczej także wzrostu odsetka 

populacji nadmiernie obciążonej hałasem. Wydaje się, że jest to problem tkwi między innymi 

także w sposobie prowadzenia tych pomiarów. 

Skutki ekonomiczne hałasu w środowisku w Polsce nie są do tej pory oszacowane stąd 

nieznaczny spadek liczebności populacji zagrożonej nadmiernym hałasem 

W Polsce, podobnie jak w innych krajach w środowisku komunalnym głównym źródłem 

hałasu jest hałas komunikacyjnych (motoryzacyjne, w mniejszym stopniu kolejowy i w 

naszym kraju praktycznie jeszcze ciągle niezwykle ograniczona ekspozycja na hałas lotniczy). 

59

Hałaśliwe samochody nierzadko wytwarzają hałas we wnętrzu 85 - 95 dB., Wcale nie jest rzadkością, 

ze hałas na ruchliwych drogach sięga 90 dB. Głośne są urządzenia zsypowe, kanalizacyjne, 

windy i głośno zamykające się do nich drzwi (poziomu maksymalne przy trzaśnięciu 

przekraczające nawet 100 dB). Izolacyjność akustyczna pionów technicznych często kiepska. 

Do tego można dodać jeszcze wiele źródeł hałasu z jednej strony ułatwiającej nam prace 

domowe ( odkurzacze - go 95 dB, roboty kuchenne i miksery do 85 dB, suszarki, pralki automatyczne, 

lodówki itd.) sprzęt do drobnych napraw i usprawnień domowych (wiertarki udarowe 

i piły tarczowe - do 110 dB), sprzęt audiowizualny. Nieco inny problem stanowią walkmany, 

gdyż na ogół nie oddziaływują na otoczenie, ale mogą stwarzać poważne ryzyko dla słuchu 

użytkowników takiego sprzętu. Można poruszyć kolejne zagadnienie związane z hałaśliwymi 

zabawkami ( np. badania szwedzkie wykazały, ze istnieje wiele zabawek „strzelających” 

wytwarzających poziomy dźwięku nawet przekraczających 100 dB, a różnego rodzaju zabawki 

wybuchające takie jak petardy czy sztuczne ognie mające już i tak ryzyko okaleczenia ciała 

nawet osiągają poziomy ponad 160 dB i niejeden przechodzień, któremu pod nogi z żartu, czy 

głupoty rzucono taką zabawkę doznawał nieraz urazu słuchu objawiającego się głębszym lub 

słabszym ogłuszeniem często z towarzyszącym dzwonieniem w uszach mijającym całkowicie 

lub tylko częściowo. Trudny problem stanowi tzw. sąsiedzki hałas, którego źródłem są przede 

wszystkim w skupiskach mieszkaniowych urządzenia audiowizualne, odgłosy wszelkiej aktywności 

sąsiedzkiej, kroków, ruchu samochodów pod blokami mieszkaniowymi, ale także działalności 

usługowej np. dyskotek, zabaw w restauracjach, działalności produkcyjnej i usługowej 

zwłaszcza tzw. małych przedsiębiorstw często mających swoją lokalizację w - lub pobliżu domów 

mieszkalnych. Ten rodzaj oddziaływania budzi na ogół silne emocje i reakcje społeczne. 

Według badań dr Z. Koszarnego z Państwowego Zakładu Higieny zakłócenia komfortu akustycznego 

w mieszkaniach stwierdza 75 % osób. 

Do tej pory najlepiej rozpoznane są skutki ekspozycji na hałas w obrębie narządy słuchu 

w wyniku ekspozycji na hałas w środowisku pracy. Hałas w środowisku pracy jest nie tylko 

przyczyną uszkodzenia słuchu, ale wpływa także szkodliwie na cały organizm człowieka, 

zwiększa prawdopodobieństwo wypadków oraz pomniejsza efektywność pracy ludzkiej. Pozasłuchowe 

skutki ekspozycji na hałas najczęściej nie są oceniane bezpośrednio, ale wtedy, gdy 

dokonuje się badań porównawczych populacji eksponowanych na hałasy o różnych poziomach 

lub po obniżeniu poziomów ekspozycji na określonych stanowiskach pracy. Obniżenie poziomu 

hałasu w miejscu pracy przynosi nie tylko zysk w postaci zmniejszenia ryzyka utraty słuchu, ale 

także konkretne, choć na ogół nie szacowane zyski w postaci spadku absencji chorobowej, 

wzrostu wydajności i efektywności pracy, jak i zmniejszenia liczby wypadków przy pracy. Obserwacje 

takie wymagają czasu, opanowania warsztatu badawczego i rzetelnych danych wejściowych. 

Problem wpływu hałasu na człowieka w środowisku pozazawodowym jest bardzo złożony 

i niezwykle trudny do badania, co pociąga za sobą wysoki koszt prowadzenia takich prac. 

Dotyczy człowieka jako organizmu biologicznego charakteryzującego się duża zmiennością 

osobniczą we wrażliwości na jego wpływ, ale zależy także od innych okoliczności związanych z 

ekspozycją takich jak forma aktywności podczas ekspozycji (środowisko pracy, wykonywany 

zawód, czas snu, czy odpoczynku i rekreacji). Badania medyczne organizmów wykazały także 

istnienie pozasłuchowych skutków działania energii akustycznej, nawet tych dźwięków, które 

nie są słyszalne. W tym sensie zainteresowanie budzi oddziaływanie hałasu na stan zdrowia, na 

funkcje poszczególnych narządów i układów. Nie mniejsze znaczenie mają skutki wpływu hałasu 

na sprawność umysłową człowieka, w tym także na efektywność i jakość jego pracy oraz 

możliwość wypoczynku, nauki i snu w miejscu zamieszkania. 

Analiza środowiska akustycznego musi brać, zatem pod uwagę nie tylko cechy fizyczne 

hałasu i jego fizjologiczne skutki ale także i psychosocjologiczne konsekwencje włączając w to 

dokuczliwość hałasu. Pod uwagę należy także brać właściwości ludzi, ich wrażliwość indywidualną 

i jej zmienność w zależności od sytuacji, w jakiej hałas występuje. Jakie czynniki modyfikują 

skutki ekspozycji na hałas 

60

O ile zaawansowana jest wiedza dotycząca wpływu intensywnego hałasu na narząd 

słuchu, o tyle ciągle wiele niedomówień jest związanych z hałasem o umiarkowanym poziomie, 

czyli tym jaki występuje w środowisku. Jakie zmiany zdrowia powoduje i czy są inne nieodwracalne 

Ekspozycja na hałas wiąże się z nieprzyjemnymi odczuciami, dyskomfortem, pogorszeniem 

samopoczucia, dyssatysfakcją. Hałas zaburza nam wypoczynek, codzienne aktywności i 

sen 

Badania wykazują , że nie każdy hałas jeśli brać pod uwagę jego poziomy równoważne 

jest taki sam. Inne reakcje wywołuje hałas od źródeł stacjonarnych inne od ruchomych. W 

przypadku źródeł ruchomych najbardziej uciążliwym jest kolejno hałas drogowy przed kolejowym 

i lotniczym. Inne reakcje wywołuje hałas jednorazowy, inne stale źródła hałasu. Zmiany te 

są modyfikowane porą doby. Wieczorem i w nocy reagujemy ostrzej, w dzien. reakcje są stępione, 

jest większa tolerancja dla hałasu. 

Każdy bodziec akustyczny słyszalny przez nasz organizm doprowadza do powstania 

wrażenia słuchowego w ośrodkach słuchowych w mózgu. Przeniesienie bodźca od narządu 

Cortiego do ośrodków słuchowych kory mózgowej zapewnia wieloczłonowa i wielotorowa 

nerwowa droga słuchowa. Anatomiczne połączenia drogi słuchowej umożliwiają bodźcom słuchowym 

oddziaływanie na stan i funkcję narządów wewnętrznych oraz na aktywność układu 

gruczołów o wydzielaniu dokrewnym, wywołując reakcje układu oddechowego, układu krążenia, 

przewodu pokarmowego i wielu innych narządów. W zależności od zaliczenia bodźca 

dźwiękowego do zjawiska negatywnego jak np hałas czy pozytywnego można wywołać reakcje 

pozytywne jak i negatywne. Nieoczekiwane bodźce akustyczne lub informujące o zbliżającym 

się zagrożeniu stawiają nas w stan alertu, wybudzają lub tylko obniżają jakość snu, mogą wywoływać 

różnorakie emocje i nastroje, co jest wykorzystywane np. w filmach poprzez odpowiednia 

kompozycje tzw. muzycznej ścieżki filmowej ( innej w filmach lirycznych, inne horrorach, 

czy filmach o tematyce historycznej), ale także w muzykoterapii. 

Pod wpływem nagłego sygnału, o dużych natężeniach np. w czasie wystrzału, dochodzi 

do skurczu mięśni zmieniających nawet postawę ciała jako objawy lęku. Te same bodźce, które 

wywołują odruchowe skurcze mięśni są również przyczyną reakcji w innych układach organizmu. 

Pod wpływem krótkotrwałych sygnałów dźwiękowych o poziomach przekraczających 75 

dB zmienia się oporność elektryczna skóry jako wyraz pobudzenia systemu nerwowego, zmienia 

się rytm oddechowy (oddechy stają się głębsze i wolniejsze), pojawia się reakcja układu 

krążenia, wyrażająca się przede wszystkim skurczem obwodowych naczyń krwionośnych i 

wzrostem oporów krążenia oraz w mniejszym stopniu zmianami ciśnienia krwi i częstości skurczów 

serca. Równocześnie zmienia się intensywność perystaltyki jelit i żołądka. Stwierdzono, 

że wzrost poziomu natężenia bodźca dźwiękowego zmniejsza częstość perystaltyki jelit a obniżenie 

poziomu bodźca wywołuje skutek przeciwny. Zmienia się też funkcja wydzielnicza żołądka. 

Bardzo liczne są obserwacje reakcji układu gruczołów o wydzielaniu dokrewnym, przemiany 

materii oraz biochemizmu krwi, tkanek i narządów. 

Badania wykazują także, że narażeni na silny hałas zapadają częściej na schorzenia 

układu krążenia i górnych dróg oddechowych i częściej mają problemy z narządem równowagi, 

chorobą nadciśnieniową, chorobą wrzodową żołądka, i wiele innych. W 1983 r WHO uznało 

hałas za jeden z czynników zewnętrznych biorących udział w powstawaniu nadciśnienia tętniczego 

jednakże w tym względzie jest nadal wiele niedomówień. Według coraz liczniejszych 

badań długotrwała ekspozycja na hałas skutkuje z e zwiększonym ryzykiem doznania zawału 

serca. W tym względzie najwartościowsze wyniki uzyskali badacze z Niemiec i Wlk Brytanii 

badając wpływ hałasu drogowego i lotniczego. 

Niekwestionowany przez nikogo jest negatywny wpływ hałasu na sen i jego jakość. 

Zmiany w jakości snu pojawiają się już, gdy poziom hałasu przekroczy i są głębsze oraz prowadza 

do wybudzenia częstszego i coraz większej liczby osób im poziom ten jest wyższy. Gdy 

poziom hałasu przekroczy 55 - 60 dB sen nie osiąga stanu jakości pożądanej dla uzyskania w 

jego wyniku stanu wypoczynku. Najbardziej wrażliwi są w tym względzie ludzie starsi. Nie bez 

61

znaczenia jest tu także czas, w jakim pojawiają się zakłócenia. Najszybciej do wybudzenia dochodzi 

w godzinach wczesnorannych, miedzy 4 - 5 rano. Badania obejmują tutaj zarówno zjawisko 

wybudzania się, zmiany przebiegu snu ze skracaniem lub eliminacja fazy snu głębokiego 

kłopoty z zasypianiem czy zmęczenie po przebudzeniu. Dla wybudzania poziom równoważny 

hałasu stosowany zwykle w pomiarach środowiskowych nie jest najlepszą miarą. W tym przypadku 

zdecydowanie wybudzanie koreluje z wartościami maksymalnymi zdarzeń akustycznych. 

Incydenty wybudzania pojawiają się, gdy hałas przekracza 30 dB w porze nocnej, a jeśli przekracza 

55 dB wybudzanie się jest niezwykle wysoko prawdopodobne. Oblicza się ze nastąpi w 

300 przypadkach na 365. 

Badania prowadzone w niektórych krajach wykazują większe spożycie środków uspakajających 

wśród populacji zamieszkujących w hałaśliwych okolicach, a jak wynika z wstępnych 

raportów badaczy angielskich i niemieckich wśród populacji zamieszkującej hałaśliwe 

miejsca ryzyko powstania zawału jest 3-krotnie wyższe w porwaniu do populacji zamieszkujących 

spokojne okolice. 

Odbiór mowy ulega zakłóceniu, gdy poziom hałasu zaczyna przekraczać 50 - 55 dB. 

Skurcz naczyń krwionośnych pojawia się, gdy hałas przekracza 70 dB. Znużenie hałasem zależy 

od poziomu hałasu z jednej story, a z drugiej od jego źródła. Bardziej nużący jest hałas lotniczy 

nieco mniej drogowy. Znużenie hałasem u osób najwrażliwszych pojawia się, gdy jego poziomy 

w środowisku zaczynają przekraczać poziomy 45 dB i wraz z jego wzrostem coraz większa 

cześć ludności jest hałasem zmęczona. Poziomy hałasu przekraczające 80 dB zwłaszcza, gdy 

trwają dłużej wyzwalają reakcje agresji i wrogości do innych. 

Należałoby także wspomnieć opublikowane wyniki pomiarów hałasu prowadzonych 

przez Państwowy Zakład Higieny w szkołach, pokazujący bardzo zły stan w tym zakresie, będący 

wynikiem przeludnienia szkol i różnych zaniedbań wynikających z ogólnie złego stanu w 

tym resorcie. Badania pokazały, ze podczas przerw poziomy hałasu zbliżają się nawet do 90 dB. 

Z ekspozycja na hałas dzieci niewątpliwie wiąże się ich pobudliwość czy łatwości a raczej trudność 

w uczeniu. W tym względzie wyniki jednoznacznie wskazuje na negatywny wpływ hałasu 

na efekty nauczania, łatwość męczenia się, popełniania większej ilości błędów w wykonywanych 

zadaniach , przyjmowania postaw nieprzyjaznych czy wręcz agresywnych u dzieci. 

W krajach zachodnich wzrost hałasu na jakimś obszarze obniża atrakcyjność tego terenu, 

co wiąże się na ogół ze spadkiem cen na ruchomości i mieszkania zlokalizowane w takim 

obszarze. Z uwagi na stan budownictwa w Polsce i rynek mieszkaniowy mieszkańcy dotknięci 

takim zdarzeniem są na ogół ograniczeni do składania skarg i petycji o interwencje do różnych 

urzędów ( w tym: prezydentów miast, wydziałów ekologii w gminach, Państw. Inspekcji 

Ochrony Środowiska, stacji sanitarno- epidemiologicznych, posłów, radnych, zakładaniu spraw 

sadowych etc.) 

Najbardziej narażeni na hałas w środowisku są mieszkańcy województwa katowickiego 

i dużych miast. Jednakże dotyczy to także wszystkich zamieszkałych w pobliżu ruchliwych 

dróg. Według wspomnianego bardzo już zdezaktualizowanego raportu PAN z lat 80 - tych w 

zależności od uprzemysłowienia w Polsce przekroczenia hałasu w środowisku obejmują od 

kilkunastu procent powierzchni w województwach rolniczych do ponad 40 % w województwie 

katowickim i dużych miastach, co przekłada się na nadmierna ekspozycje mieszkańców od 

około 20 % do ponad 75%. Badania przeprowadzone przez GIG w latach 90 - tych wykazały, że 

podstawowym źródłem hałasu w środowisku komunalnym województwa katowickiego jest 

transport drogowy, jednakże w wielu miastach dochodzi do tego transport kolejowy przebiegający 

przez centralne części miast województwa. Do tego dołącza się także hałas pochodzący z 

przemysłu i drobnych zakładów pracy różnego typu, często lokalizowanych nawet w budynkach 

mieszkalnych. Można oczekiwać pojawienia się nowych źródeł hałasu związanych ze różnego 

rodzaju sportami motorowymi, dalszą mechanizacją domostw, klimatyzacją, lrozwojem otnictwa 

prywatnego i hałaśliwymi sposobami spędzania czasu. 

62

METODY WALKI 

Ochrona przed hałasem w środowisku polega przede wszystkim na nałożeniu ogranicza na 

emisje hałasu przez źródła określone w normatywach i różnych aktach prawnych dotyczących 

ochrony środowiska przed hałasem i ochrony przeciwdźwiękowej pomieszczeń. 

Niewątpliwie pierwszeństwo ma zwalczanie hałasu źródeł, czyli ograniczanie jego emisji. 

Hałas drogowy metody walki: 

• ograniczenie nałożone na źródła -ograniczenie dozwolonego poziomy emitowanego 

przez pojazdy 

• polityka drogowa: opłaty drogowe preferujące tanie środki transportu 

• infrastruktura: ciche nawierzchnie, ekrany akustyczne, lepsza konstrukcja i wytyczanie 

dróg 

• plany przestrzennego zagospodarowania 

Hałas kolejowy : 

• wymiana dieslowskich lokomotyw na elektryczne, ale wzrost prędkości powoduje 

wzrost hałasu, poprawa torowisk i obudowa 

Zalecenia Rady w sprawie Zaostrzenia Polityki Obniżania Poziomu Hałasu; 

W kolejnych raportach (1966, 1974, 1978, 1985, 1986, 1994,1996,1997) na ogół stwierdza się, 

że w zakresie jakości środowiska akustycznego nie ma poprawy a na terenach miejskich pogłębia 

się degradacja akustycznego środowiska zarówno w przestrzeni jak i w czasie 

I tak w raporcie z 1978 roku Rada zaleca np.,: rozwijanie kompleksowych programów obniżania 

hałasu, oraz koordynację istniejących regulacji i działań. W szczególności Państwa Członkowskie 

powinny tworzyć kompleksowe prawa obejmujące wszystkie źródła hałasu oraz sposoby 

działania, nadawania priorytetów obniżaniu hałasów u źródła poprzez normy emisji dla 

produktów, stosowanie właściwych bodźców ekonomicznych i wprowadzania odszkodowań za 

szkody powodowane nadmiernym hałasem, odpowiednie planowanie przestrzenne zwłaszcza 

systemów transportu oraz prowadzeni kampanii walki z hałasem poprzez edukacje informacje, 

promowanie produktów cichych oraz egzekwowanie przepisów. 

Podobne stwierdzenia można znależc w jednym z kolejnych raportów 10 lat później. 

W 1985 roku Rada zalecała określić dopuszczalne poziomy hałasu emitowane przez pojazdy 

silników na poziomie 75 dB dla samochodów osobowych i 80 dB dla pojazdów o przeinaczeniu 

komercyjnym i samolotów. 

Obecnie zagadnień hałasu dotyczy bezpośrednio 35 dokumentów Unii ( dyrektywy Rady i Dyrektywy 

Komisji). Są to 

dyrektywy dotyczące pojazdów drogowych ( samochody i motocykle) związane z zagadnieniami 

homologacji tych pojazdów i określające dopuszczalne poziomy hałasu podczas ruchu pojazdu 

oraz metody badań 

dyrektywy dotyczące samolotów ( poddźwiękowych(, których celem jest wprowadzanie porównywalnych 

wymagań dotyczących emisji hałasu przez poddźwiękowe samoloty napędzane śmigłami 

i odrzutowe 

dyrektywy dotyczące emisji hałasu maszyn i urządzeń budowlanych określających pomiary 

mocy akustycznej emitowanej do środowiska oraz dopuszczalne poziomy mocy akustycznej 

dyrektywy dotyczące hałasu kosiarek do trawy określające pomiary mocy akustycznej emitowanej 

do środowiska oraz dopuszczalne poziomy mocy akustycznej 

dyrektywy dotyczące zmechanizowanego sprzętu domowego - odnoszące się do ujednolicenia 

pomiarów i oceny emisji hałasu sprzętu gospodarstwa domowego 

Przepisy Polskie: 

W zakresie ochrony środowiska przed hałasem ustawa o ochronie środowiska wraz z aktami 

wykonawczymi zobowiązuje wojewodę do dokonywania oceny warunków akustycznych na 

podstawie pomiarów, których będzie dokonywał lub uzyskiwał od PIOŚ-u. W maju 1998 roku 

zmieniono rozporządzenie z 1980 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. 

Rozporządzenie zbliża regulacje prawne w tym zakresie do wymogów obowiązujących 

63

w Unii Europejskiej. W dyrektywach Rady brak jest uregulowań dotyczących akustyki urbanistycznej. 

Różnice i rozbieżności 

Podobnie jak w Unii prawodawstwo dotyczy homologacji pojazdów silnikowych le istnieją 

różnice w warunkach i dokumentacji homologowania takich pojazdów. W zakresie lotnictwa 

- na polskie prawo duży wpływ wywiera potrzeba dostosowywania się do wymogów 

międzynarodowych w przypadku lotów międzynarodowych. W tym zakresie polskie prawo jest 

najmniej rozbieżne z prawodawstwem Unii. Niemniej w samej Unii istnieją duże rozbieżności 

np. w stosowaniu tzw. opłat za hałas w opłatach za lądowanie samolotów. Z 99 krajów stosuje 

się je w 29, a dalszych 27 wprowadzi je w najbliższym czasie. W tym zakresie potrzebne jest 

wdrożenie jednolitego systemu pomiarowo - obliczeniowego do oceny stopnia zagrożenia hałasem 

lotniczym w warunkach lokalnych, wytypowanie lotnisk o największym stopniu zagrożenia 

hałasem, a także typów samolotów oraz opracowanie wytycznych do opracowania koncepcji 

systemów wskaźników globalnych oceny uciążliwości hałasowych lotnisk na podstawie danych 

W Polsce w środowisku pozazawodowym dopuszczalne poziomy hałasu są regulowane 

przez rozporządzenie Rady Ministrów z 1998 r, a w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt 

ludzi przez zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 1996 roku. 

Miary hałasu. 

Oceniając hałas w większości przypadków wyznaczany jest jego poziom równoważny, 

ale nie dla wszystkich jego skutków jest to wielkość najodpowiedniejsza. Do tej pory zatem 

toczą się dyskusje nad wyborem parametrów i wielkości które należy wyznaczać dla scharakteryzowania 

klimatu akustycznego. Dla celów statystycznych niewątpliwie tą wielkością jest właśnie 

poziom równoważny. Jednakże dla pojedynczych wyizolowanych niejako zdarzeń akustycznych 

jak przejazd pociągu czy przelot samolotu itp. Taka wielkością jest ekspozycja na 

hałas SEL uwzględniająca z jednej strony poziom równoważny zjawiska, a z drugiej strony jego 

czas trwania. Regencyjnym czasem trwania stosowanym przy obliczaniu SEL jest 1 sek. W 

uproszczeniu SEL = L eq + 10 log t (w sek). 

W Polsce obecnie stosuje się w zależności od rodzaju źródła hałas poziom równoważny 

dla 16 lub 8 godzin dla pory dziennej i 8 lub 1 godziny dla pory nocnej. Przy czym pora nocna 

jest określana od 22 - 6 ,a dzienna od 6 do 22. W innych krajach bierze się pod uwagę poziomy 

dla 24 godzin, rozróżnia porę dzienna, od wieczornej i nocnej. ISO 1996-2 proponuje wprowadzenie 

3 por oceny i stosowanie poprawek dla poziomu równoważnego w wysokości 5 dB dla 

pory wieczornej i 10 dB dla pory nocnej. 

Badania w przyszłości winny zmierzać do określenia parametrów potrzebnych do oceny hałasu 

środowiskowego, takich, które by pozwalały na trafna ocenę hałasu uwzględniającą wszystkie 

ważne reakcje człowieka na hałas takie jak znużenie i zmęczenie hałasem, zakłócenia snu i inne 

efekty. Parametry te winny być łatwe do wyznaczenia i stosowalne do wszystkich źródeł hałasu. 

Wydaje się, ze winny one z jednej strony odzwierciedlać długoterminową ( roczna) ekspozycje 

na hałas ale także uwzględniać większą wrażliwość dla pory. Wyniki badań wskazują także na 

specjalne potraktowanie pory wieczornej, podczas której hałas zakłóca wiele aktywności człowieka 

takich jak wymogi dla odpowiedniego relaksu bądź zasypiania. 

Nowe zalecenia 

Niedostateczna wiedza na temat oddziaływania hałasu będącą często wynikiem popełniania 

błędów bądź w metodologii prowadzenia takich prac bądź uogólniania wyników badań 

laboratoryjnych na ekspozycje środowiskowe, oraz różnorodność ludzkich reakcji stwarza poważne 

trudności wykorzystywania danych naukowych i ułatwia tworzenie mitów wokół hałasu. 

Niewątpliwie badania wpływu hałasu środowiskowego nie są badaniami prostymi i wymagają 

udziału rożnych dyscyplin nauki: akustyków, psychoakustyków, biostatystyków epidemiologów, 

nauk społecznych i medyków nie można wykluczyć i innych dyscyplin. Przygotowanie 

64

ankiety, która by nie sugerowała zachowań czy oczekiwanych odpowiedzi nie jest wcale sprawą 

łatwą. 

Niewątpliwie niedostatki wiedzy w tym względzie są duże i wymagają dalszych prac tak by 

mogły być wykorzystane przez administracje i polityków. 

Obecnie Unia Europejska jest w przededniu przygotowania nowych uregulowań realizując Future 

Noise Policy European Commission Green Paper w całości poświęconej polityce hałasowej. 

• regulacje metod ocen ekspozycji na hałas, mapowanie ( plany akustyczne ) oraz docelowo 

ustalenie kryteriów oceny 

• ograniczenie hałasu drogowego, w szczególności przez promowanie i stosowanie tzw. cichych 

nawierzchni, wprowadzenie w tym celu instrumentów ekonomicznych oraz uwzględnienie 

w ocenach dróg także emisji hałasu 

• wzmożenie walki z hałasem kolejowym, intensyfikacja badań w tym zakresie i prace nad 

ustaleniem kryteriów 

• zaostrzenie przepisów dotyczących emisji hałasu lotniczego, wprowadzenie instrumentów 

ekonomicznych ( dyrektywa dot. opłat portów lotniczych) , intensyfikacja wykorzystania 

metod planowania przestrzennego 

Głównym celem do osiągnięcia by żaden mieszkaniec UE nie był narażony na hałas o poziomie 

zagrażającym zdrowiu lub jakości życia. 

Ważniejsze przepisy dotyczące ochrony przed hałasem w środowisku zewnętrznym 

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska 31 01.1980 r - tekst jednolity. Dz.U. nr 49 z 

1994r. poz. 196 + zmiany wprowadzone w Dz.U.nr 133 poz. 885 z 1997r. 

Ustawa z dnia 24.07. 1998 r o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów 

administracji publicznej - w związku z reformą ustrojowa państwa Dz. U. nr 106, poz. 668 

Ustawa Prawo budowlane. z dnia 7 lipca 1994 r. Dz.U. nr 89 poz. 414 

Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 7 lipca 1994 r. Dz.U. 89 poz. 415 z poz. 

zmianami 

Ustawa z dnia 27 października 1994 r. o autostradach płatnych (Dz.U. Nr 127, poz. 627 z późniejszymi 

zmianami - wyciąg), 

Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 114, poz. 492 z późniejszymi 

zmianami), 

Rozp. Min. Ochrony Środ., Zasobów Natur. i Leśnictwa z dnia 5 czerwca 1995 r. w sprawie 

wymagań, jakim powinny odpowiadać oceny oddziaływania autostrady na środowisko, grunty 

rolne i leśne oraz na dobra kultury objęte ochroną. Dz.U. nr 64 z 1995r. poz. 332. 

Rozp. Min. Ochrony Środ., Zasobów Natur. i Leśnictwa z dnia 14 lipca 1998 r. w sprawie określenia 

rodzajów inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz ocen oddziaływania 

na środowisko. Dz. U. nr 93 z 1998 r. poz. 589 

Zarządzenie Ministra Ochrony Środ., Zasobów Natur. i Leśnictwa z dnia 14 lipca 1998 r. w 

sprawie inwestycji szczególnie szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz warunków, 

jakim powinna odpowiadać sporządzona przez rzeczoznawcę ocena oddziaływania inwestycji i 

obiektów budowlanych na środowisko. Dz. U. 93 poz. 590 

Rozporządzenie Rady Ministrów z 13 maja 1998 r. w sprawie ochrony środowiska przed hałasem 

i wibracjami. Dz. U. nr 66 poz 436. 

65

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 grudnia 1998 r. w sprawie kar pieniężnych za naruszenie 

wymagań ochrony środowiska oraz rejestru decyzji do- tyczących tych kar (Dz.U. Nr 

162, poz. 1138), 

Rozporządzenie MOŚZNiL z dnia 9 marca 1995 r. w sprawie określenia wymagań, jakim powinna 

odpowiadać prognoza skutków wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania 

przestrzennego na środowisko przyrodnicze (Dz.U. Nr 29, poz. 150), 

Rozp. Min. Ochrony Środ., Zasobów Natur. i Leśnictwa z dnia 9 marca 1995 r. w sprawie wymagań, 

jakim powinny odpowiadać prognoza skutków wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania 

przestrzennego na środowisko przyrodnicze Dz. U. nr 29 poz. 150 

• Wytyczne dla służb ochrony środowiska w zakresie ochrony przed hałasem. wyd. MOŚ ZN i 

L , Warszawa 1996 

• Metody pomiarów hałasu zewnętrznego w środowisku. Biblioteka Monitoringu Środowiska 

wyd. Państwowego Inspektora Ochrony Środowiska, Warszawa 1996 

• Metody prognozowania Hałasu komunikacyjnego Biblioteka Monitoringu Środowiska wyd. 

Państwowego Inspektora Ochrony Środowiska, Warszawa 1996 

• Wskazówki metodyczne opracowania planu akustycznego miasta średniej wielkości Biblioteka 

Monitoringu Środowiska wyd. Państwowego Inspektora Ochrony Środowiska, Warszawa 

1998 

• Zasady kontroli i ewidencji obiektów emitujących hałas Biblioteka Monitoringu Środowiska 


• Zasady prowadzenia przed- i poinwestycyjnego monitoringu hałasu dla tras szybkiego ruchu 

Biblioteka Monitoringu Środowiska wyd. Państwowego Inspektora Ochrony Środowiska, 

Warszawa 1999 

• Stan klimatu akustycznego w kraju w świetle badań WIOŚ Biblioteka Monitoringu Środowiska 


1. PN / ISO 1996.1 Akustyka. Opis i pomiary hałasu Środowiskowego. Podstawowe wielkości 

i procedury 

2. PN/ISO 1996.2 Akustyka. Opis i pomiary hałasu Środowiskowego. Zbieranie danych dotyczących 

sposobu zagospodarowania terenu 

3. PN/ISO 1996.3 Akustyka. Opis i pomiary hałasu Środowiskowego. Wytyczne dotyczące 

dopuszczalnych poziomów hałasu 

4. PN - 87/ B - 02151/01. Akustyka budowlana. Ochrona przed hałasem pomieszczeń w budynkach. 

Wymagania ogólne i środki techniczne ochrony przed hałasem 

5. PN - 87/ B - 02151/02. Akustyka budowlana. Ochrona przed hałasem pomieszczeń w budynkach. 

Dopuszczalne wartości poziomu dźwięku w pomieszczeniach. 

Zalecana literatura 

Materiały I, II, III i IV Koszalińskiej Konferencji Naukowo- technicznej „Hałas- Zdrowie, - 

Profilaktyka. Wyd. Politechnika Koszalińska, 1996, 1997, 1998, 2000 

66

Dopuszczalny poziom dźwięku A w pomieszczeniach przeznaczonych dla przebywania ludzi według 

PN - 87 / B - 021051 / 02. - wybór zalecane przez MZiOS do stosowania w pomieszczeniach przeznaczonych 

na pobyt ludzi ( z 1996 roku) 

Lp 

. 

1 Pomieszczenie mieszkalne 

w budynkach mieszkalnych, 

internatach, hotelach kat S i 

I , domach rencistów i 

domach dziecka, hotelach 

robotniczych 

2 Kuchnie i pomieszczenia 

sanitarne w mieszkaniach 

3 Pokoje w hotelach ket. II i 

niższych 

4 pokoje w domach wczasowych 

5 Pokoje chorych w szpitalach 

i sanatoriach za wyjątkiem 

pokoi w OIOM 

6 pomieszczenia łóżkowe w 

OIOMach 

7 sale operacyjne, pokoje 

przygotowania chorych do 

operacji 

8 gabinety badań lekarskich, 

pomieszczenia psychoterapii 

9 pokoje lekarskie, pokoje 

pielęgniarskie 

10 pokoje dla dzieci w żłobkach 

i w przedszkolach 

Przeznaczenie pomieszczenia 

Dopuszczalny równoważny 

poziom dźwięku 

A hałasu przenikającego 

do pomieszczenia od 

wszystkich źródeł hałasu 

łącznie L A eq , dB 

Dopuszczalny poziom dźwięku A hałasu przenikającego 

do pomieszczenia od wyposażenia technicznego 

budynku oraz innych urządzeń w budynku i poza 

budynkiem 

Średni poziom dźwięku 

A (L am ) (przy hałasie 

ustalonym) lub równoważny 


A (L aeq ) (przy hałasie 

nieustalonym) w dB 

Maksymalny poziom 

dźwięku A (L amax ) (przy 

hałasie nieustalonym), w 

dB 

w dzień w nocy w dzień w nocy w dzień w nocy 

40 30 35 25 40 30 

45 40 40 40 45 45 

45 35 40 30 45 35 

40 - 45 30 - 35 35- 40 25- 30 40 - 45 30 - 35 

35 30 30 25 30 30 

30 30 25 25 30 30 

35 30 35 

35 30 35 

40 30 35 25 40 35 

35 30 35 

11 klasy i pracownie szkolne 40 35 40 

12 sale konferencyjne 40 35 40 

68

Dopuszczalne poziomy hałasu wyrażony równoważnym poziomem dźwięku A w dB w środowisku 

powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego 

przez linie energetyczne oraz starty, ładowania i przeloty statków powietrznych (Rozporządzenie 

Rady Ministrów z 13 maja 1998 r. w sprawie ochrony środowiska przed hałasem i 

wibracjami. Dz. U. nr 66 poz 436.) 

drogi lub linie kolejowe 

pozostałe obiekty i grupy 

źródeł hałasu 

Przeznaczenie terenu pora dnia - 

przedział 

czasu odniesienia 

16 

godz. 

pora nocyprzedział 


8 

godz. 

pora dnia - 

przedział 


8 

godz. dnia 

najmniej 

korzystnych 

pora nocy - 

przedział 


1godz.nocy 

najmniej 

korzystna 

obszary A ochrony uzdrowiskowej, tereny 

szpitali poza miastem 

tereny wypoczynkowo - rekreacyjne poza 

miastem, tereny szpitali w miastach, tereny 

zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, 

tereny o zabudowie związanej ze stałym lub 

wielogodzinnym pobytem dzieci i młodzieży, 

domy opieki 

terenu zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej 

i zamieszkania zbiorowego, terenu 

zabudowy jednorodzinnej z usługami rzemieślniczymi, 

tereny zabudowy zagrodowej 

tereny w strefie śródmiejskiej miast pow. 100 

tys. mieszkańców 

50 40 40 35 

55 45 45 40 

60 50 50 40 

65 55 55 45 

69

Dopuszczalne poziomy dźwięku A hałasu w dB w środowisku powodowanego przez linie energetyczne 

oraz starty, ładowania i przeloty statków powietrznych (Rozporządzenie Rady Ministrów 

z 13 maja 1998 r. w sprawie ochrony środowiska przed hałasem i wibracjami. Dz. U. nr 

66 poz 436.) 

stary ładowania i przeloty statków powietrznych 

linie energetycznerównoważny 


Przeznaczenie terenu 

długotrwały, średni poziom 

dźwięku 

ekspozycyjny 

poziom 

dźwięku 

pora dnia - 

przedział 


16 

godz. 



8 

godz. 

pora nocy pora dnia - 

przedział 


16 

godz. 



8 

godz. 

obszary A ochrony uzdrowiskowej, 

tereny szpitali tereny 

o zabudowie związanej 

ze stałym lub wielogodzinnym 

pobytem dzieci i młodzieży 

oraz domów opieki, 

tereny mieszkaniowej jedno 

- i wielorodzinnej oraz zabudowy 

zagrodowej terenu 

wypoczynkowo - rekreacyjne 

poza miastem 

55 45 83 45 40 

60 50 83 50 45 

70

Dozwolone poziomy dźwięku A hałasu w dB w środowisku powodowanego przez źródła przemysłowe 

w różnych krajach 

Kraj ( pora) 

Wielkość 

oceniana 

Pora dzienna Pora odpoczynku 

Pora nocna 

Punkt pomiarowy 

Austria ( D 6 - 22, N 22 - 6) L r ( L a, eq + 

K) 

50 - 55 40 - 45 pole swobodne 

Belgia ( 1 godzina) 

L 95 

(percentyl 

95) 

45 - 50 40 - 45 30 40 

Chiny L a,eq 55 45 

Dania (D 7 - 18, 18 - 22, N 

22 - 7) 

Francja (D 7- 20, 6-7, 20 - 

22, N 22 - 6) 

Niemcy ( D 6 - 22, N 22 - 

6) 

L r ( L a, eq + 

K) 

L r ( L a, eq + 

K) 

L r ( L a, eq + 

K) 

45 - 50 40 - 45 35 - 40 pole swobodne 

50 - 55 45 - 50 40 - 45 na fasadzie 

domu 

50 - 55 adjustment 6 

dB 

Wielka Brytania ( D 7 - 23, 

N 23 - 7) 

L r ( L a, eq + 

K) 

L 90 + 10 dB 

L 90 + 10 dB 

Japonia ( D7/8-18/20 5/6 - 

7/8, 18/20 21/23, N 21/23 - 

5/6) 

L 50 50 - 60 45 -50 40 - 50 na fasadzie 

domu 

Szwajcaria( D 7 - 19, N 19 - 

7) 

L r ( L a, eq + 

K) 

60 50 pole swobodne 

71

Skala oceny hałasu od komfortu akustycznego do zagrożenia hałasem ( wg. R. Kucharski) 

Skala hałasu 

L aeq, dB 

Dzień 

Noc 

Pełny komfort akustyczny < 50 < 40 

Przeciętne warunki akustyczne 50 - 60 40 - 50 

Zakres występowania uciążliwości hałasu 60 - 70 50 - 60 

Zagrożenie hałasem > 70 >60 

Zalecenia WHO z 1993 r proponują by hałas na zewnątrz budynku 

dla ochrony większości populacji 

nie przekraczał 

nie przekraczał 

50 dB w dzień 

55 dB w dzień 

4 dB w nocy 

Zalecenia Unii Europejskiej z 1991 r proponują następujące graniczne wartości poziomu hałasu 

w pomieszczeniach przeznaczonych : 

do snu 

do odpoczynku 

do pracy umysłowej 

do ogólnej aktywności domowej 

L A,eq = 30 dB 




72

Dr Elżbieta Powązka 



KOMUNIKACJA W ŚRODOWISKOWYM RYZYKU ZDROWOTNYM 

JAKO 

ELEMENT PROGRAMÓW PROMOCJI ZDROWIA 

Promocja zdrowia jest w praktyce medycznej pojęciem stosunkowo nowym. Jej definicja 

została sformułowana w 1986r. w Karcie Ottawskiej w trakcie I Konferencji poświęconej 

promocji zdrowia. Według tej definicji "promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom 

zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem". 

Potrzeba nowego podejścia do spraw zdrowia została wywołana faktem, że w latach 

pięćdziesiątych naszego stulecia medycyna naprawcza zaczęła dotkliwie odczuwać własne 

ograniczenia w rozwiązywaniu narastających problemów zdrowotnych. Potwierdzony empirycznie 

brak związku między zwiększaniem wydatków na medycynę a poprawą stanu zdrowia 

populacji (tzw. anomalia Cochran’a ), doprowadził do poszukiwania nowej strategii działań. 

Czynnikiem decydującym o dalszej poprawie zdrowia okazała się zmiana indywidualnych zachowań 

zdrowotnych – tak zwanego stylu życia. 

W 1974 roku minister zdrowia Kanady, M.Lalonde zaproponował zastosowanie nowego 

modelu teoretycznego dla analizy czynników warunkujących zdrowie. Według niego ogólny 

stan zdrowia jest wypadkową czterech pól zdrowotnych: 

1. czynników wrodzonych, 

2. czynników środowiskowych, 

3. stylu życia oraz 

4. opieki medycznej. 

Przy zastosowaniu modelu Lalonde’a określono procentowy udział poszczególnych pól 

w kształtowaniu zdrowia. Według badań Denver, udział poszczególnych wymienionych czynników 

w kształtowaniu liczby przedwczesnych zgonów na terenie Stanów Zjednoczonych 

przedstawia się następująco: 

styl życia odpowiada za 43% zgonów w wyniku chorób układu krążenia, nowotworów, 

schorzeń naczyniowo-mózgowych oraz wypadków; 

czynniki biologiczne są odpowiedzialne za 27% zgonów z tych przyczyn, 

środowisko za 19%, 

opieka medyczna za 11%. 

Jednocześnie udział stylu życia w zgonach wywołanych schorzeniami nowotworowymi 

został oszacowany na 37%, a w zgonach spowodowanych wypadkami komunikacyjnymi aż na 

69%. Jednocześnie Instytut Medycyny Amerykańskiej Akademii Nauk podaje, że 50% przypadków 

schorzeń przewlekłych w USA jest związanych ze stylem życia. W kontekście przyto- 

73

czonych danych liczbowych promowanie zdrowego stylu życia wydaje się nieocenioną metodą 

poprawy jakości zdrowia społeczeństw. 

Polska jest wciąż jednym z najmłodszych i najprężniej rozwijającym się pod względem 

struktury i dynamiki demograficznej państwem europejskim, jednak stan zdrowia polskiej populacji 

jest zły. Szczególnie zagrożona przedwczesnym zgonem jest populacja mężczyzn w 

wieku produkcyjnym. 

Główną przyczyną przedwczesnych zgonów w naszej populacji są schorzenia układu 

krążenia, które stanowią również najczęściej spotykany powód stałej niepełnej sprawności. Na 

dalszych miejscach pośród przyczyn zgonów znajdują się schorzenia nowotworowe oraz urazy i 

zatrucia. Dążenie do zmniejszenia przedwczesnej umieralności w naszym kraju wymaga nie 

tylko usprawnienia funkcjonowania służby zdrowia, ale również intensywnych, szeroko zakrojonych 

działań z zakresu promocji zdrowia. 

Najistotniejszym dla promocji zdrowia jest pytanie: jak tworzy się zdrowie Jednak daleko 

jeszcze do momentu, w którym to pytanie uzyska pełną odpowiedź ze strony nauki i praktyki. 

Według Karty Ottawskiej zdrowie tworzy się wszędzie tam, gdzie ludzie mieszkają, 

pracują, bawią się i odpoczywają. Istnieje pięć pól, które odgrywają znaczącą rolę w pozyskiwaniu 

zdrowia. Są to: określenie polityki zdrowia publicznego, tworzenie środowisk wspierających 

zdrowie, wzmocnienie działań społecznych na rzecz zdrowia, rozwijanie umiejętności 

osobniczych dotyczących zdrowia oraz reorientacja świadczeń zdrowotnych. 

Promocja zdrowia musi stale stawiać sobie pytania o źródła zdrowia. Należy przy tym 

uważać, aby nie definiować zdrowia jedynie jako nieobecności choroby lub czynników ryzyka 

jej powstawania. Przy takim podejściu (patogenetycznym) próbuje się wyjaśnić, dlaczego ludzie 

zapadają na zdrowiu, dlaczego cierpią na określone choroby. W koncepcji odmiennej (slutogenetycznej) 

badacze zastanawiają się, dlaczego jedni ludzie niezależnie od wieku i potencjału 

zdrowotnego dążą do jego jak najpełniejszego zachowania i poprawy, a inni nie. Wg teoretyka 

promocji zdrowia, Aarona Antonowsky’ego, dopóki w człowieku tli się choć iskierka życia, jest 

on do pewnego stopnia zdrowy. 

W medycynie naprawczej stosuje się rutynowe podejście, ukierunkowane na chorobę i 

jej profilaktykę, stawiające na pierwszym miejscu jednostkę chorobową, a następnym dopiero 

człowieka jako pacjenta. W promocji zdrowia na pierwszym miejscu jest zawsze człowiek wraz 

z historią jego życia. Wg Antonovsky’ego stresory są wszechobecne w życiu człowieka i nie da 

się uniknąć stałego kontaktu z nimi. Efekty tego zetknięcia – patologiczne, neutralne czy 

sprzyjające zdrowiu – zależą od tego w jakim stopniu potrafimy podjąć właściwe działanie. 

Osoba z silnym poczuciem koherencji ze światem zewnętrznym, w konfrontacji ze stresorem 

będzie miała poczucie zrozumienia dla występującej sytuacji i bodźce ze świata zewnętrznego i 

z własnego organizmu będzie odbierała jako jasne i spójne infromacje; doświadczenia życiowe 

będzie odbierała jako wyzwania, którym można stawić czoła – uzyska poczucie zaradności; 

będzie czuła, że warto włożyć wysiłek i zaangażowania dla rozwiązania zaistniałych problemów 

– poczucie sensowności. 

Poczucie koherencji oraz jego stopień zależy od indywidualnych doświadczeń życiowych. 

Jest ono tym silniejsze im bardziej doświadczenia życiowe cechują następujące właściwości: 

− spójność, 

− równowaga między przeciążeniem a niedociążeniem oraz 

− udział w kształtowaniu wyników działania. 

74

Spójność doświadczeń jest czynnikiem warunkującym kształtowanie poczucia zrozumiałości; 

właściwa równowaga między niedociążeniem a przeciążeniem – poczucia zaradności; natomiast 

współudział w decydowaniu o wyniku ( podejmowanie ważnych decyzji) – poczucia sensowności. 

Różnice w kształtowaniu poczucia koherencji są potencjalną przyczyną zróżnicowania 

podejścia do zdrowia poprzez poszczególnych ludzi. Należy się w związku z tym zastanowić, 

jaki czynniki wpływają na powstawanie nierówności w zdrowiu. 

Pierwsza grupa czynników warunkujących nierówności w zdrowiu wynika z przyczyn 

socjalno-ekonomicznych, a także ma źródło w środowisku fizycznym. Bieda, bezrobocie, złe 

warunki mieszkaniowe, szkodliwe warunki pracy, niedostatek pomocy socjalnej i wykształcenia 

oraz zanieczyszczenie środowiska naturalnego stanowią zagrożenia dla zdrowia. Kumulują się 

one w zagrożonych warstwach społecznych uniemożliwiając jednocześnie rozwój postaw 

sprzyjających zdrowiu. W warunkach polskich czynniki te mają tendencję do stałego wzrostu - 

narasta rozwarstwienie dochodów i bezrobocie. 

Do najważniejszych czynników środowiskowych wpływających na stan zdrowia należą 

zanieczyszczenia chemiczne, fizyczne i biologiczne. W ciągu ostatniego dziesięciolecia ich 

wpływ na zdrowie znalazł się w centrum zainteresowania zdrowia publicznego w związku ze 

znacznego stopnia degradacją środowiska naturalnego oraz wzrastającą świadomością społeczną 

związanych ze środowiskiem zagrożeń zdrowotnych. 

W raporcie dotyczącym uwarunkowań nierówności w zdrowiu w populacji dzieci polskich 

jedną z najsilniej różnicujących społecznie zmiennych jest poziom wykształcenia i związana 

z nim kategoria społeczno-zawodowa rodziców. Niższemu poziomowi wykształcenia towarzyszy 

wyższy współczynnik umieralności niemowląt, zwłaszcza z przyczyn egzogennych, a 

także wyższa umieralność dzieci z powodu wypadków, urazów i zatruć. Przeciętny poziom 

umysłowy dziecka stanowi niemal liniową funkcję pozycji społeczno-zawodowej ojca w strukturze 

społecznej. Niewątpliwy wpływ na sytuację zdrowotną, zarówno bezpośredni jak i pośredni, 

mają warunki nauczania w polskiej szkole. Zarówno w mieście, jak i na wsi, jedna trzecia 

szkół nadaje się do kapitalnego remontu, a połowa wymaga remontu bieżącego. Znacznie 

zróżnicowane są możliwości prowadzenia w szkołach zajęć wychowania fizycznego, brakuje 

boisk i sal gimnastycznych. 

Druga grupa czynników przyczynowych różnicujących sytuację zdrowotną to styl życia, 

postawy i zachowania zdrowotne. Większość zachowań niekorzystnie wyróżnia zarówno polskich 

dorosłych, jak i młodzież, na tle innych krajów europejskich. 

Trzecia grupa czynników przyczynowych tkwi w zróżnicowaniu dostępności, zakresu i 

poziomu profilaktyczno-leczniczej opieki zdrowotnej. Szczególną kategorią przyczynową nierówności 

w zdrowiu, dostrzegalną w wielu krajach i coraz bardziej aktualna w Polsce jest choroba. 

Wpływa ona na samego chorego, jak również na jego rodzinę, powodując jej zubożenie w 

sensie dosłownym. 

W podsumowaniu rozważań na temat przyczyn rozwarstwienia zdrowotnego należy 

zwrócić uwagę na kilka faktów. Przede wszystkim wpływ różnych czynników jest powiązany 

ze sobą, a czynniki te zwykle się kumulują w bardziej upośledzonych pod względem socjoekonomicznym 

grupach społecznych. Jednocześnie te same czynniki mogą mieć różne znaczenie 

w różnych regionach i społecznościach lokalnych, z czego wynika potrzeba analizy i tworzenia 

hierarchii ważności poszczególnych uwarunkowań. Zawsze należy jednak mieć na uwadze 

niemożność ścisłego odgraniczenia wpływu tych czynników. Pamiętać należy również, aby 

główny wysiłek skoncentrować na usuwaniu potencjalnie odwracalnych przyczyn nierówności 

w środowiskach gorzej pod tym względem sytuowanych, a nie na przyczynach endogennych 

lub obniżaniu standardu zdrowotnego grup uprzywilejowanych. 

75

MateriaÅy - Instytut Ekologii TerenÃ³w UprzemysÅowionych

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

MateriaÅy - Instytut Ekologii TerenÃ³w UprzemysÅowionych