Magazyn Popularnonaukowy PWSZ w Nysie

Magazyn Popularnonaukowy 

PWSZ w Nysie 

1



Szanowni Czytelnicy, 

W związku z systematycznym 

rozwojem Państwowej 

WyŜszej Szkoły Zawodowej w 

Nysie, a takŜe w oparciu o misję 

uczelni, redakcja czasopisma 

Alma Mater postanowiła wzbogacić 

ofertę gazety, wydając numery 

specjalne poświęcone realizowanym 

przez uczelnie programom 

promującym naukę, doświadczenie 

i przedsiębiorczość. W numerach tych opisane są 

działania związane z Nyskim Festiwalem Nauki oraz 

Festiwalowymi Konferencjami Popularnonaukowymi, 

które odbywają się w dniu otwarcia festiwalu. Ideą konferencji 

jest pokazanie potencjału dydaktyczno-naukowego 

uczelni, w aspekcie moŜliwości jego zastosowania przy 

definiowaniu potrzeb i rozwiązywaniu problemów o zasięgu 

regionalnym i wojewódzkim. 

Kolejną inicjatywą redakcji czasopisma Alma Mater 

jest stworzenie Magazynu Popularnonaukowego IN- 

GENIUM (łac. twórcza inteligencja), który ma celu 

przedstawienie osiągnięć nauki w ujęciu poznawczym i 

empirycznym, wskazując na potrzebę jej systematycznego 

wzbogacania i udoskonalania. Wydawnictwo INGENIUM 

to sposób na promocję nauki, wyzwalania u czytających 

chęci uczenia się i poznawania, a tym samym wskazywania 

na jej uŜyteczność i wręcz niezbędność w codziennym 

Ŝyciu. Wiedza podana w sposób prosty, oczywisty, niekwestionowany 

i sprawdzalny, moŜe budować specyficzny 

klimat akademicki u kaŜdego czytelnika. Magazyn 

tworzą artykuły o charakterze popularnonaukowym opisujące 

ciekawe wydarzenia i osiągnięcia w nauce, odpowiadające 

na często zadawane pytania z danej dziedziny, 

informujące i szkolące, wyjaśniające pojęcia, wskazujące 

na wykorzystanie osiągnięć nauki w codziennym Ŝyciu, 

poruszające problemy historyczne, społeczne i międzynarodowe 

itd. Wartość merytoryczną tworzą nauczyciele 

akademiccy PWSZ w Nysie. 

Idea magazynu wpisuje się w misję uczelni, szczególnie 

uczelni o profilu zawodowym, która wskazuje na 

potrzebę zdobywania wiedzy uŜytecznej. Jest to jednocześnie 

doskonała forma promocji o wysokim ładunku jakości 

potwierdzonym przez uczelnię. Stanowi nową na naszym 

rynku formę promocji nauki i zachęcania w ten 

sposób czytelników do zainteresowania się szeroko pojętą 

nauką i poznawaniem. 

Realizacja załoŜonego celu Magazynu Popularnonaukowego 

INGENIUM sprawi, Ŝe będzie jednym z 

pierwszych tego typu magazynów w akademickiej Polsce. 

Magazyn ma poruszać tematykę nauki i przedsiębiorczości, 

wiąŜąc wiedzę z biznesem. Magazyn umoŜliwi takŜe 

wypowiedź władzom samorządowym, przedsiębiorcom i 

innym jednostkom rządowym i pozarządowym, które w 

jakiś sposób powiązały swoje działania z uczelnią, np. 

poprzez praktyki studenckie, realizowane prace dyplomowe, 

szkolenia organizowane przez instytuty, warsztaty 

tematyczne, i inne formy aktywności naszej akademii w 

otoczeniu społeczno-gospodarczym. Otwarci jesteśmy 

takŜe na pokazanie wdroŜeń, unowocześnień, ekspertyz i 

innych form aktywności badawczej, które zostały wprowadzone 

w przedsiębiorstwach i przy których uczestniczyli 

nasi studenci, absolwenci czy pracownicy. 

dr inŜ. Tomasz Malczyk 

Redaktor Naczelny 

W numerze: 

śywienie – udział w epidemii schorzeń układu krąŜenia oraz narzędzie 

w ich prewencji 

Dr hab. n.med. Z. Ciemniewski........................................................................... 3 

śywienie niemowląt i dzieci, jego wpływ na rozwój i adaptację w Ŝyciu 

osobniczym 

Dr n.med. B. Bucki ................................................................................................ 3 

Cukrzyca jako choroba społeczna 

dr hab.n. med A. Węgiel, prof. PWSZ w Nysie,.............................................. 5 

Zasady racjonalnego Ŝywienia człowieka 

Dr inŜ. J. Wyka..7 

Ze słońcem nie ma Ŝartów 

Dr med. W. Huńka-śurawińska, lek. med. L. Smaczny-Bąk........................ 8 

Cellulit – przyczyny powstawania, fazy rozwoju, rodzaje, terapia- czyli 

wszystko co powinno się wiedzieć na ten temat 

mgr A. Chudy-Olejniczak..................................................................................... 9 

W zdrowym ciele zdrowy duch 

mgr E. Szura.....12 

Wpływ solarium na proces starzenia się skóry 

Lek. med. L. Smaczny–Bąk, Dr n. med. W. Huńka–śurawińska...............13 

SPA (sanus per aquam) uzdrowienie przez wodę 

Mgr H. Racheniuk14 

Czesko-polskie spory światopoglądowe w pierwszej połowie XIX w. 

Prof. Z. Tarajło-Lipowska ..................................................................................15 

Z polskich kresów do Pragi 

Prof. Z. Tarajło-Lipowska ..................................................................................19 

71 lat temu hitlerowskie Niemcy zajęły Sudety – Anschluss 

Dr P. Szymkowicz ...............................................................................................20 

Stalin: długi marsz do supremacji ZSSR w świecie 

Prof. K. Grygajtis22 

Kolegium Redakcyjne: 

Redaktor Naczelny - dr inŜ. Tomasz Malczyk 

Z-ca Redaktora Naczelnego - mgr Agata Krycia-Chomińska 

Rada Redakcji: 

Adjustacja - mgr Ewa Bernat 

Biblioteka - mgr Bogumiła Wojciechowska-Marek 

Sport - inŜ. Mirosław Mazguła 

Adres Redakcji: 

ALMA MATER 

Czasopismo Państwowej WyŜszej Szkoły Zawodowej w Nysie 

48-300 Nysa, ul. Armii Krajowej 7 

tel. 077 448 47 61 

http://www.pwsz.nysa.pl/~promocja/gazeta 

almamater@pwsz.nysa.pl 

Redakcja zastrzega sobie prawo do skracania i 

opracowywania redakcyjnego nadesłanych tekstów. 

Numer zamknięto: 20 maja 2009 r. 

2



NAUKI MEDYCZNE 

Instytut Dietetyki 

śywienie – udział w epidemii schorzeń układu krąŜenia oraz narzędzie w ich prewencji 

Dr hab. n.med. Zbigniew Ciemniewski 

Na początku 20 wieku schorzenia układu krą- 

Ŝenia stanowiły przyczynę nie więcej niŜ 10% 

wszystkich zgonów na całym świecie. Na początku 

21 wieku stanowią przyczynę prawie 

50% zgonów w rozwiniętych krajach i 25% w 

krajach rozwijających się. Oczekuje się, Ŝe 

około roku 2020 umierać rocznie na świecie, z 

ich powodu, będzie około 20 milionów ludzi. 

Co jest powodem tej ogarniającej świat epidemii 

Nie ma wątpliwości obecnie, Ŝe są nim 

zmiany w stylu Ŝycia wynikające ze zmian 

cywilizacyjnych jak równieŜ stale wydłuŜający 

się czas Ŝycia ludzi. Skutki bezpośrednie to 

narastająca stale liczba osób z nadwagą, epidemia 

cukrzycy typu II, rozpowszechnione 

zaburzenia gospodarki lipidowej, nadciśnienie 

a skutki pośrednie to epidemia miaŜdŜycy oraz 

jej powikłań a więc choroby wieńcowej, zawału 

serca, udarów mózgu, niewydolności krąŜenia. 

W krajach Zachodu w ostatnich kilkudziesięciu 

latach a w Polsce od paru lat udało się 

odwrócić tą tendencję. DuŜy wkład w ten efekt 

miało udoskonalenie metod którymi posługuje 

się nowoczesna medycyna w tym przede 

wszystkim rozwój farmakoterapii nadciśnienia, 

wprowadzenie statyn do leczenia hipercholesterolemii, 

burzliwy rozwój kardiologii interwencyjnej 

i kardiochirurgii. Nie ulega jednak 

obecnie wątpliwości, Ŝe znaczącą część tego 

efektu a moŜe nawet jego większość uzyskano 

dzięki wielkiej i skutecznej aktywności prowadzącej 

do ograniczenia presji czynników ryzyka 

takich jak palenie papierosów, mała aktywność 

fizyczna oraz nieprawidłowe Ŝywienie. 

Uruchomione juŜ w latach sześćdziesiątych 

programy skutecznie zmieniające nawyki Ŝywieniowe 

w Finlandii (Karelia) czy w USA a 

potem innych krajach wykazały bez wątpienia, 

Ŝe zachęcanie ludzi do zmiany w sposobie od- 

Ŝywiania prowadzące do zmniejszenia spoŜycia 

nasyconych tłuszczów zwierzęcych, cholesterolu, 

cukrów prostych a jednocześnie zwiększenie 

udziału w codziennej diecie ilości warzyw 

i owoców, orzechów, ryb, olejów roślinnych 

prowadzi do wyraźnego zmniejszenia 

częstości powikłań miaŜdŜycy oraz wydłuŜenia 

ludzkiego Ŝycia. Podobny program realizowany 

jest juŜ od kilkunastu lat w Polsce. Poczynając 

od lat pięćdziesiątych (USA, Finlandia) 

wymienione programy zdrowotne przyczyniły 

się do zmniejszenia śmiertelności z powodu 

schorzeń układu krąŜenia w tych krajach prawie 

o 70%, z czego większość efektu, co potwierdzają 

ostatnie badania publikowane zarówno 

w Europie jak i USA, uzyskano poprzez 

działanie w ramach prewencji pierwotnej. Jednym 

z elementów tych działań jest szeroko 

rozumiana edukacja wszystkich obywateli 

wspierana wysiłkiem Państwa, jak równieŜ 

przygotowanie fachowych pracowników w 

zakresie zdrowia publicznego, dietetyki i innych 

dyscyplin. 

śywienie niemowląt i dzieci, jego wpływ na rozwój i adaptację w Ŝyciu osobniczym 

Dr n.med. Bogusław Bucki 


śywienie jest bardzo waŜnym problemem, 

który w sposób znaczący wpływa na zdrowie i 

długość Ŝycia kaŜdego człowieka. Zdrowe 

odŜywianie to nie tylko slogan reklamowy, ale 

rozległa wiedza jak równieŜ temat wielokierunkowych 

badań prowadzonych w róŜnych 

ośrodkach badawczych na całym świecie. 

Tymczasem praktyczne aspekty tych działań 

nadal są niedoceniane, a co gorsze, niejednokrotnie 

bagatelizowane przez szerokie rzesze 

społeczeństwa często wzbudzając wiele kontrowersji. 

Podejmowane przez róŜne organizacje, 

nie tylko społeczne, projekty popularyzujące 

zasady zdrowego odŜywiania się są często 

nieefektywne, głównie z powodu silnie zakorzenionych 

tradycyjnych i regionalnych przyzwyczajeń, 

ale równieŜ z przyczyn obiektywnych 

wynikających z róŜnych uwarunkowań 

socjoekonomicznych naszego społeczeństwa, 

przez co tylko w niewielkim stopniu przyczyniają 

się one do zmiany złych nawyków Ŝywieniowych. 

Wprowadzenie do codziennej praktyki prawidłowych 

zasad Ŝywienia jest szczególnie waŜnym 

wyzwaniem w przypadku dzieci. Najbardziej 

dobitnym przykładem tych starań jest 

prowadzona od kilkunastu lat kampania mająca 

zmienić przekonania młodych matek, która ma 

je zachęcić do aktywnego karmienia piersią 

niemowląt. Program ten promowany jest m.in. 

3




przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). 

Według promowanych przez nią zaleceń karmienie 

piersią stanowić powinno podstawową 

formę Ŝywienia dzieci do końca 1 roku Ŝycia. 

Jeszcze bardziej „restrykcyjnie” do problemu 

karmienia pokarmem naturalnym podchodzą 

eksperci Światowego Zgromadzenia Zdrowia 

(WHA), zalecający, aby karmienie pokarmem 

naturalnym było jedynym sposobem odŜywiania 

dzieci w pierwszych 6 miesiącach Ŝycia, a 

w kolejnych stanowiło podstawę ich Ŝywienia. 

Z drugiej jednak strony postęp technologiczny 

umoŜliwił opracowanie i wprowadzanie na 

rynek spoŜywczy wysoko przetworzonych 

preparatów zastępujących mleko matki, posiadających 

zbliŜony do niego skład oraz niektóre 

właściwości pokarmu naturalnego. Stanowisko 

prezentowane przez ekspertów Komitetu śywienia 

ESPGHAN potwierdza, Ŝe preparaty do 

początkowego i następnego karmienia niemowląt 

zastępujące mleko matki spełniają juŜ zasadniczo 

podobne kryteria jak pokarm naturalny 

i przy odpowiednim ich doborze mogą być 

stosowane w Ŝywieniu noworodków a nawet 

wcześniaków juŜ od pierwszych godzin ich 

Ŝycia, ale jednocześnie zaznaczają, Ŝe produkty 

te nie mogą w pełni zastąpić karmienia naturalnego. 

W karmieniu piersią oprócz aspektów li tylko 

Ŝywieniowych podkreślany jest równieŜ aspekt 

psychospołeczny, głównie szczególny wpływ 

samego aktu karmienia i bezpośredni kontakt 

matki z oseskiem, na jego rozwój fizyczny i 

psychospołeczny oraz nawiązanie silnych więzi 

emocjonalnych pomiędzy matką i jej dzieckiem. 

Innym bardzo znaczącym dla przyszłego rozwoju 

dziecka, a jednocześnie mało znanym 

zagadnieniem jest wpływ, jaki wywiera sposób 

Ŝywienia niemowląt na dojrzewanie i efektywność 

układu odpornościowego dziecka, szczególnie 

w początkowym okresie jego Ŝycia. 

Równie istotne są spostrzeŜenia dotyczące 

znaczenia prawidłowego odŜywiania dzieci 

dwu i trzyletnich oraz jego wpływ na występowanie 

oraz profilaktykę chorób cywilizacyjnych, 

szczególnie otyłości, miaŜdŜycy, nadciśnienia 

tętniczego, cukrzycy (typu 2) czy alergii 

pokarmowych. 

Rozwiązywanie problemów Ŝywieniowych 

stało się jak widać odrębną nauką wymagającą 

szerokiej wiedzy. Jednocześnie inspiruje badaczy 

oraz producentów preparatów odŜywczych 

dla najmłodszych do poszukiwania kolejnych 

ulepszeń i modyfikacji technologicznych, jeszcze 

bardziej przybliŜających właściwości produkowanych 

mieszanek zastępczych do właściwości 

mleka kobiecego. Wszystko po to, 

aby w jeszcze większym stopniu zapewnić 

prawidłowy i kontrolowany rozwój dzieci, 

szczególnie tych, które z róŜnych względów 

nie mogą być karmione naturalnie. 

Pytania stawiane przez badaczy podczas wieloletniej 

eksploracji powyŜszych zagadnień, 

obejmującej nie tylko zagadnienia teoretyczne, 

ale równieŜ szeroko zakrojone badania kliniczne, 

które doprowadziły do odkrycia przyczyn 

wielu chorób metabolicznych oraz wprowadzenia 

odpowiednich diet eliminacyjnych, wielokrotnie 

teŜ stały się przyczyną rewizji uznanych 

juŜ zaleceń Ŝywieniowych, ostatnio 

wreszcie przyczyniły się do zaobserwowania 

istotnego znaczenia prebiotyków i probiotyków 

dla prawidłowego rozwoju dzieci. 

Ten ostatni problem jest godny szerszego 

omówienia, głównie ze względu na szczególna 

jego wagę dla zdrowia dziecka. Rozwój i adaptacja 

układu odpornościowego dziecka wymagają 

czasu i zaleŜne są od stopniowo dojrzewających 

mechanizmów róŜnicujących się narządów 

tkanki limfatycznej. W pierwszej fazie 

tego procesu istotną rolę spełniają immunologicznie 

aktywne czynniki zawarte w siarze oraz 

mleku kobiecym; przeciwciał klasy sIgA i M, 

IgG, limfo i fagocyty oraz cały panel białek 

uczestniczący w procesach ochronnych, takich 

jak: laktoperoksydaza, lizozym, laktoferyna, 

antyoksydanty, cytokiny i inne, wreszcie krótkołańcuchowe 

kwasy tłuszczowe czy oligosacharydy. 

Szczególną rolę w tym procesie przypisuje 

się naturalnym prebiotykom, oligosacharydom 

zawartym w pokarmie naturalnym, które 

w sposób znaczący wpływają i modyfikują 

fizjologiczną florę jelitową, stymulując wybiórczo 

rozwój róŜnych gatunków saprofitycznych 

bakterii Gram +, beztlenowych jak i tolerujących 

tlen pałeczek i ziarniaków fermentacji 

mlekowej. Bakterie te głównie z rodziny Bifidobacillus, 

a w okresie późniejszym Lactobacillus 

cechuje zdolność beztlenowej fermentacji 

sacharydów, przez co mogą rozwijać się w 

sposób niezaburzony w przewodzie pokarmowym 

noworodka karmionego pokarmem naturalnym. 

Znaczenie ochronne tej ze wszech miar 

poŜądanej bakteryjnej flory jelitowej, polega z 

jednej strony na hamowaniu w przewodzie 

pokarmowym wzrostu bakterii patogennych, z 

drugiej zaś strony na aktywnej stymulacji tkanki 

limfatycznej do wytwarzania własnych przeciwciał, 

które w reakcji odporności krzyŜowej, 

aktywnie chronią rozwijający się organizm 

dziecka przed róŜnymi patogenami,. 

Obok omówionego, ze zrozumiałych względów 

bardzo pobieŜnie, zagadnienia wpływu 

naturalnego sposobu karmienia niemowląt na 

rozwój układu odpornościowego, zaakcentować 

równieŜ naleŜy znaczenie, jakie mają dla 

przyszłych losów rozwijającego się organizmu 

niedobory Ŝywieniowe występujące w róŜnych 

okresach jego Ŝycia. Szczególnie istotne są te 

4




występujące jeszcze przed porodem, w okresie 

prenatalnym, które znacząco mogą obniŜyć 

potencjał rozwojowy zarówno fizyczny jak i 

intelektualny nowonarodzonego dziecka. Powszechnie 

znana jest zaleŜności występowania 

wady rozwojowej cewy nerwowej powstała w 

wyniku niedoboru w diecie przyszłej matki 

kwasu foliowego, która jest przyczyną cięŜkiego 

schorzenia, przepukliny oponowordzeniowej, 

mogącego być powodem niepełnosprawności 

fizycznej, ale takŜe intelektualnej. 

Innym znacząco wpływającym na rozwój 

dziecka, a od dawna znanym zaburzeniem niedoborowym, 

jest niedostateczna ilość w diecie 

niemowlęcia wit.D, w wyniku, której rozwija 

się u dzieci krzywica. 

NiedoŜywienie, kolejny obok niedoborów pokarmowych 

problem, w głównej mierze jest 

odpowiedzialne za zmniejszenie masy ciała 

płodu, noworodka, niemowlęcia a wreszcie i 

dziecka. RównieŜ ono zaburza w duŜym stopniu 

jego prawidłowy rozwój, występując w 

okresie organogenezy, czyli tworzenia się narządów, 

moŜe podobnie jednak diety niedoborowe, 

zaburzać ich prawidłowy rozwój strukturalny, 

podkreślić naleŜy, Ŝe szczególnie w du- 

Ŝym stopniu wpływa na zaburzenie rozwoju 

centralnego układu nerwowego. Jednak niedo- 

Ŝywienie odpowiedzialne jest równieŜ za wtórne 

obniŜenie potencjału układu odpornościowego 

i moŜe przyczyniać się do częstych oraz 

nawracających infekcji. Równie istotny wpływ 

na zdrowie dziecka jak niedoŜywienie czy dieta 

niedoborowa mogą wywierać diety, lub suplementacja 

diety, które w nadmiarze dostarczające 

witamin, mikroelementów czy energii. W 

tym aspekcie szczególnie waŜne jest, aby unikać 

w diecie niemowląt niekontrolowanego, co 

do czasu wprowadzenia, oraz ilości jak i jakości, 

dostarczanych produktów odŜywczych, 

głównie białek, tłuszczów, węglowodanów. 

Takie „beztroskie” odŜywianie dzieci, nieuwzględniające 

motorycznej i czynnościowej 

dojrzałości przewodu pokarmowego, moŜe 

prowadzić do zaburzenia funkcjonowania róŜnych 

narządów wewnętrznych. W tym aspekcie 

istotne jest wczesne wykrycie w badaniach 

przesiewowych lub rozpoznanie po ujawnieniu 

się juŜ pierwszych nieraz bardzo subtelnych 

objawów chorobowych, a następnie odpowiednie 

leczenie dietetyczne, lub powstałych zaburzeń 

oraz nieprawidłowych szlaków metabolicznych 

mogących doprowadzić do cięŜkich 

powikłań ogólnoustrojowych, rozwoju intelektualnego 

a w niektórych przypadkach, nawet 

juŜ w pierwszych tygodniach Ŝycia do śmierci 

dziecka. 

Najczęściej ostatnio obserwowanym a jednocześnie 

powszechnie bagatelizowanym, a w 

niektórych przypadkach wręcz celowo wywołanym 

rodzajem zaburzeń związanych z nieprawidłowym 

odŜywianiem dzieci jest problem 

nadmiernego odŜywienie, czyli hiperalimentacja, 

prowadząca do otyłości dzieci. Nieprzestrzeganie 

podstawowych norm Ŝywieniowych, 

przekarmianie dzieci, zezwalanie na odŜywianie 

się w barach serwujących posiłki typu „Fast 

food” często prowadzi do rozwoju skrajnej 

otyłości dziecięcej. Jej późniejszymi następstwami, 

juŜ w wieku dojrzałym moŜe być rozwinięcie 

się cukrzycy, nadciśnienia, czy wreszcie 

wystąpienia zawału mięśnia sercowego, 

chorób określanych wspólnym mianem „cywilizacyjnych”. 

Jak więc widać nieprawidłowe odŜywianie 

dzieci moŜe wpływać na występowanie róŜnych 

zaburzeń ogólnoustrojowych, manifestujących 

się nie tylko w okresie noworodkowym 

czy niemowlęcym, ale równieŜ i później, w 

wieku dojrzałym. W efekcie ujawnienia się 

tych skutków, często dochodzi do znacznego 

ograniczenia zdolności manualnych czy potencjału 

intelektualnego dziecka, przez co moŜe w 

sposób istotny ogranicza jego aktywność fizyczną, 

oraz wpływać na jego adaptację do 

Ŝycia, nie tylko w okresie dorastania. Niestety 

ma równieŜ swoją projekcję w okresie późniejszym, 

m.in. w wyniku zwiększonej zachorowalności 

i umieralności, ale znacznie częściej 

przez ograniczenie jakości oraz długości Ŝycia 

osobniczego. Przestrzeganie zaleceń dietetycznych 

w karmieniu dzieci, wyuczenie u nich 

prawidłowych nawyków Ŝywieniowych jest jak 

widać istotnym elementem odpowiedzialności, 

jaka spoczywa na rodzicach i opiekunach, 

wpływającym zasadniczo na kształtowanie się 

ich osobowości i zdrowia. 


Cukrzyca jako choroba społeczna 

dr hab.n. med Antoni Węgiel, prof. PWSZ w Nysie, konsultant wojewódzki w dziedzinie diabetologii 

Cukrzyca jest to grupa chorób metabolicznych 

charakteryzująca się hiperglikemią (podwyŜszone 

stęŜenie glukozy we krwi) wynikającą z 

defektu wydzielania i/lub działania insuliny. 

Przewlekła hiperglikemia wiąŜe się z uszkodzeniem, 

zaburzeniem czynności i niewydolnością 

róŜnych narządów – serca i naczyń 

krwionośnych, oczu, nerek i nerwów. Cukrzyca 

5




jest chorobą, która trwa od momentu powstania 

przez całe Ŝycie chorego z reguły przez kilkadziesiąt 

lat. Jest ona jednym z głównych bezpośrednich 

i pośrednich sprawców inwalidztwa 

i wcześniejszej umieralności a więc wielkich 

strat indywidualnych, społecznych i produkcyjnych. 

Leczenie cukrzycy pochłania wiele 

wysiłków i nakładów co powoduje Ŝe choroba 

ta jest nie tylko bardzo powaŜnym problemem 

indywidualnym chorego ale takŜe jednym z 

głównych problemów zdrowotnych współczesnych 

społeczeństw i państw. 

Cukrzyca zaliczana jest do chorób społecznych, 

gdyŜ dotyczy 5 – 6% ogólnej populacji a 

chorobowość w populacjach świata ciągle rośnie. 

Jest chorobą postępującą i trwającą do 

końca Ŝycia. W proces leczenia wciągnięta jest 

rodzina pacjenta i niejednokrotnie takŜe środowisko 

pracy. 

Według danych WHO dziś na świecie mamy 

220 mln chorych na cukrzycę a w roku 2025 

będzie ich 360 mln. Kryteria rozpoznawania 

zaburzeń gospodarki węglowodanowej: 

• Prawidłowa glikemia na czczo 60 – 99 

mg/dl (3.4 – 5.5 mmol/l 

• Nieprawidłowa glikemia na czczo 100 – 

125 dl ( 5.6 – 6.9 mmol/l) 

• Nieprawidłowa tolerancja glukozy – w 2 

godzinie po doustnym obciąŜeniu 75.0 g 

glukozy (test tolerancji glukozy - TTG ) 

glikemia 140 - 199 mg/dl ( 7.8 -11 mmol/l 

• Stan przedcukrzycowy – nieprawidłowa 

glikemia na czczo lub nieprawidłowy TTG 

• Cukrzycę rozpoznajemy się gdy stwierdzamy 

objawy hiperglikemii (pragnienie, wielomocz) 

i glikemię przygodną ≥ 200 mg/dl ( 

11,1 mmol/I ) lub 2-krotnie glikemię na 

czczo ≥126 mg (7.0 mmol/l, albo glikemię 

w 2 godzinie TTG ≥ 200 mg/dl ( 11,1 

mmol/I ). 

Podział cukrzycy w oparciu o etiologię: 

• Cukrzyca typu 1 – insulinozaleŜna, 

• Cukrzyca typu 2 z przewagą insulinooporności 

lub defektu wydzielania insuliny, 

• Inne określone typy cukrzycy, 

• Cukrzyca cięŜarnych – obejmuje nieprawidłową 

tolerancję glukozy i cukrzycę. 

Amerykańskie Towarzystwo Diabetologiczne 

ADA w roku 1997 obniŜyło wartość graniczną 

glikemii na czczo < 110 mg/dl (6.1 mmol/l) 

dlatego, Ŝe powyŜej tej wartości znamiennie 

wzrastało ryzyko retinopatii i nefropatii a w 

roku 2004 obniŜyło granicę prawidłowej glikemii 

na czczo < 100mg/dl. Odezwały się głosy 

krytyki, Ŝe zmiana kryteriów indukuje 

,,sztucznie” pandemię cukrzycy. 

Przyczyny wzrostu chorobowości cukrzycy 

typu 2 to: 

• obniŜenie progu glikemii na czczo, 

• zamiana stylu Ŝycia z agrokultury na styl 

zachodni w krajach rozwijających się, 

• styl Ŝycia w krajach rozwiniętych – ograniczenie 

wysiłku fizycznego, dieta bogatokaloryczna 

prowadząca do otyłości brzusznej, 

hiperlipidemii i cukrzycy, 

• wydłuŜenie przeciętnego trwania Ŝycia i 

przeŜycia chorych na cukrzycę. 

Ocena chorobowości cukrzycy wg. WHO wymaga 

wykonania testu tolerancji glukozy tak w 

badaniach klinicznych jak i epidemiologicznych. 

NaleŜy pamiętać, Ŝe osoby starsze mają 

częściej nieprawidłowe wyniki w 2 godzinie 

TTG niŜ na czczo. 

ObniŜenie progu glikemii na czczo decydującej 

o rozpoznaniu cukrzycy spowodowało 2 – 3 

krotne zwiększenie chorobowości – potwierdzone 

badaniami DETECT 2. W wielu badaniach 

stwierdzono, Ŝe wartość glikemii pozwalająca 

na rozpoznanie cukrzycy współistnieje z 

większym ryzykiem chorób układu krąŜenia i 

Ŝe ryzyko to wzrasta juŜ przy niŜszej glikemii. 

Śmiertelność z powodu cukrzycy typu 1 w 

ciągu pierwszych 20 lat wynosi 3 – 6% i jest 5 

razy większa u męŜczyzn i 12 razy większa u 

kobiet w porównaniu z ogólną populacją. Największą 

przyczyną zgonów chorych z cukrzycą 

typu 1 są choroby układu krąŜenia 44%, krańcowa 

niewydolność nerek 21% oraz w nieco 

mniejszym odsetku niedokrwienie mózgu. 

Choroba niedokrwienna serca jest główna 

przyczyną przedwczesnej śmierci u chorych 

z cukrzycą typu 1. U chorych z nefropatią cukrzycową 

ryzyko zgonu z powodu choroby 

niedokrwiennej serca jest wielokrotnie większa 

niŜ u chorych bez proteinurii. 

Wg WHO w roku 2002 z powodu chorób układu 

krąŜenia zmarło 17 mln, 7 mln z powodu 

nowotworów, 4 mln z powodu przewlekłych 

chorób płuc i blisko 1 mln z powodu cukrzycy. 

Wskaźnik umieralności na cukrzycę jest niedoszacowany, 

gdyŜ w ewidencji chorych często 

pomija się rozpoznanie cukrzycy jako przyczyny 

wyjściowej, wtórnej lub towarzyszącej. 

U chorych na cukrzycę typu 2 ryzyko choroby 

niedokrwiennej serca wzrasta 2 - 4-krotnie i z 

tego powodu zwiększa się umieralność. 

Zmniejszenie zapadalności na choroby układu 

krąŜenia moŜe wpłynąć na zmniejszenie umieralności 

z powodu cukrzycy. Dotychczasowe 

wyniki badania CACTI potwierdzają kluczową 

rolę hiperglikemii w progresji subklinicznej 

miaŜdŜycy w naczyniach wieńcowych. Ocena 

dotychczasowych metod leczenia wykazała 

obecność, u znacznego odsetka chorych, nieleczonych 

zaburzeń lipidowych i nieskutecznego 

leczenia nadciśnienia tętniczego. Intensywne 

leczenie hiperglikemii umiarkowanie zmniejsza 

ryzyko powikłań typu makroangiopatii w porównaniu 

z mikroangiopatią, najprawdopodob- 

6




niej ze względu na wieloczynnikowy rozwój 

powikłań naczyniowych. Badania epidemiologiczne 

jednak wskazują, Ŝe wyrównanie glikemii 

i utrzymanie stęŜenia hemoglobiny glikowanej 

< 7% (= średnie stęŜenie glukozy w 

okresie ostatnich 3 miesięcy) jest konieczne dla 

uniknięcia lub zminimalizowania przewlekłych 

powikłań cukrzycy typu 2. 

W ostatnich latach umieralność z powodu chorób 

układu krąŜenia u osób bez cukrzycy 

zmniejszyła się. U chorych na cukrzycę nie 

uległa zmianie, a nawet wykazuje tendencje 

wzrostowe. 

Zadania w zakresie prewencji cukrzycy to: 

wczesne wykrywanie choroby, szybkie podjęcie 

skutecznej terapii i zapobieganie powikłaniom. 

Prewencja pierwotna - w celu wczesnego wykrywania 

cukrzycy bezobjawowej WHO zaleca: 

wykonywanie oznaczenia glikemii na czczo 

u wszystkich osób > 45 roku Ŝycia, powtarzanie 

tego badania co 3 lata i zaleca się ponadto 

poszukiwanie cukrzycy w grupach ryzyka. 

Leczenie cukrzycy to nie tylko cel dla kaŜdego 

chorego – to takŜe istotny cel społeczny i państwowy. 

Prewencja drugorzędowa - to skuteczna 

terapia. Wykazano, Ŝe leczenie intensywne, 

kompleksowe, specjalistyczne - jest finansowo 

bardziej opłacalne niŜ leczenie insuliną w ramach 

opieki powszechnej. W odniesieniu do 

cukrzycy typu 2 wykazano, Ŝe podwyŜszenie 

odsetka hemoglobiny glikowanej zwiększa 

wzrost kosztów 2 krotnie, a podwyŜszenie np. 

z poziomu 8% do 10% zwiększa koszt leczenia 

nawet 3 krotnie. 

W badaniach UKPDS wykazano, Ŝe w cukrzycy 

typu 2 obniŜenie hemoglobiny glikowanej z 

7.9% do 7.0% zmniejsza występowanie 

wszystkich powikłań cukrzycy o 12%. 

Dowiedziono teŜ, Ŝe dodatkowe rozpoczęcie 

intensywnej terapii nadciśnienia tętniczego u 

tych chorych i redukcja ciśnienia krwi do poziomu 

144/82 mmHg powoduje zmniejszenie: 

wszystkich powikłań cukrzycy o 24%, zgonów 

związanych z cukrzycą o 32%, udarów mózgu 

o 44%, niewydolności krąŜenia o 37%. 

Dane amerykańskie wykazują, Ŝe koszt opieki 

zdrowotnej jednego chorego na cukrzycę jest 

prawie 4 krotnie wyŜszy niŜ osób nie mających 

cukrzycy. 

W Polsce pomimo zainteresowania tym problemem, 

brak jest dobrze policzonych kosztów 

cukrzycy. W pojęciu kosztów cukrzycy naleŜy 

uwzględnić teŜ sytuacje nie rzutujące na bezpośrednie 

i pośrednie koszty finansowe. Są to 

koszty wynikające z gorszych warunków Ŝycia 

chorych na cukrzycę, gorszego wykształcenia, 

czy gorszej jakości Ŝycia. 

Wg. Prof. dr. hab. Jana Tatonia byłego krajowego 

konsultanta w dziedzinie diabetologii w 

Polsce Ŝyje: 

• z cukrzycą - ok. 2.0 mln osób - ok. 5% 

ludności Polski 

• z cukrzycą utajoną - ok. 1.0 mln osób – ok. 

2.5% ludności Polski 

• ze stanem przedcukrzycowym (hiperglikemia 

na czczo i/lub upośledzony test tolerancji 

glukozy) - ok. 4.0 mln osób - ok. 

10% ludności Polski. 

Prof. dr. hab. Jan Tatoń postuluje: potrzebę 

wprowadzenia Narodowego Programu Prewencji 

Cukrzycy Typu 2 uzasadniając, Ŝe prewencja 

cukrzycy to jednocześnie prewencja 

schorzeń układu sercowo- naczyniowego, retinopatii, 

nefropatii, neuropatii i stopy cukrzycowej. 

Propagowanie wiedzy o cukrzycy, edukacja 

lekarzy, pielęgniarek i pacjentów, wdraŜanie 

zachowań prozdrowotnych, prowadzenie badań 

profilaktycznych w grupach ryzyka, kompleksowe 

leczenie cukrzycy i zespołów z nią skojarzonych 

- prowadzą do ograniczenia chorobowości 

i zmniejszenia częstości cięŜkich powikłań 

cukrzycy a tym samym do redukcji kosztów 

ich leczenia. 

Zasady racjonalnego Ŝywienia człowieka 

Dr inŜ. Joanna Wyka 

Racjonalny sposób Ŝywienia na kaŜdym etapie 

Ŝycia, od pierwszych dni, poprzez wiek dziecięcy, 

młodzieńczy, dojrzały, aŜ do późnej 

starości jest niezwykle waŜny dla pełnego 

wzrostu, rozwoju, stanu zdrowia, dobrej wydajności 

pracy, kondycji oraz samopoczucia. 

Całodzienne Ŝywienie powinno uwzględniać 

zapotrzebowanie organizmu na wszystkie waŜne 

dla zdrowia składniki odŜywcze oraz energię 

w zaleŜności od wieku, płci, aktywności 


fizycznej, ale takŜe stanu zdrowia człowieka. 

Odpowiednio dobrana i zbilansowana dieta 

moŜe zapobiegać lub ograniczać rozwój niezakaźnych 

chorób metabolicznych, do których 

zaliczana jest m.in. cukrzyca, ale i otyłość, 

choroba niedokrwienna serca, choroba nowotworowa, 

nadciśnienie tętnicze. 

O stanie zdrowia człowieka decydują cztery 

zasadnicze czynniki: styl Ŝycia, warunki śro- 

7




dowiskowe, genetyczne oraz poziom opieki 

zdrowotnej. 

Styl Ŝycia w najwyŜszym stopniu (60%) wpływa 

na zdrowie człowieka, z nim związane są 

trzy podstawowe elementy: 

prawidłowy sposób Ŝywienia – dostosowany 

do potrzeb organizmu, 

aktywność fizyczna – uprawianie sportu 

oraz aktywny odpoczynek, 

umiejętność radzenia sobie ze stresem. 

styl Ŝycia 

60% 

czynniki 

genetyczne 

10 % 

środowisko 

10% 

opieka 

zdrowotna 

20% 

Rys. 1 Czynniki wpływające na stan zdrowia człowieka 

wg Jędrychowskiego W.: Epidemiologia wprowadzenie i metody 

badań. PZWL, Warszawa, 1999 

Racjonalny sposób Ŝywienia, łączy w sobie nie 

tylko prawidłową ilość i wzajemne proporcje 

składników odŜywczych w całodziennej racji 

pokarmowej, ale równieŜ regularne spoŜywanie 

posiłków, z odpowiednią częstotliwością. W 

diecie kaŜdego człowieka i na kaŜdym etapie 

Ŝycia niezwykle istotna jest prawidłowa podaŜ 

energii, jak i stały dowóz dostosowanych do 

potrzeb organizmu ilości węglowodanów, białek 

i tłuszczów, a takŜe optymalne dostarczanie 

niezbędnych witamin i składników mineralnych. 

Produkty spoŜywcze wykorzystywane w codziennym 

Ŝywieniu pomimo, Ŝe zaspakajają 

głód, nie są jednakowo cenne dla naszego organizmu. 

Jeden produkt nie jest w stanie dostarczyć 

wszystkich niezbędnych składników 

odŜywczych, dlatego tak waŜne jest urozmaicanie 

codziennych posiłków. Mleko i produkty 

mleczne są waŜnym źródłem pełnowartościowego 

białka, wapnia oraz witaminy B 2 (ryboflawiny); 

produkty węglowodanowe (kasze, 

ryŜ, pieczywo, makarony) stanowią podstawowe 

źródło energii, są bogate w składniki mineralne 

i błonnik pokarmowy. Owoce i warzywa 

to źródło biopierwiastków, błonnika pokarmowego, 

a takŜe witamin. Mięso, drób, jaja natomiast 

stanowią źródło pełnowartościowego 

białka, tłuszczu, Ŝelaza oraz witamin A, B 1 , B 2 , 

PP. 

śywność jest dla organizmu człowieka wyłącznym, 

pierwotnym źródłem energii niezbędnej 

do zachowania podstawowych funkcji 

Ŝyciowych, jak i wykonywania codziennej 

pracy. Głównym składnikami dostarczającymi 

energii w diecie są węglowodany i tłuszcze. 

Składnikami słuŜącymi do budowy stale regenerujących 

się tkanek organizmu - mięśni, 

kośćca, krwi - są białka i niektóre składniki 

mineralne, głównie Ŝelazo i wapń. Witaminy 

i składniki mineralne pełnią w organizmie 

szczególne funkcje regulacyjne, wpływają korzystnie 

na przemianę materii i energii. 

Wszystkie te makro- i mikroskładniki odŜywcze 

są dla człowieka niezbędne, a ich brak w 

diecie moŜe być przyczyną niedoborów w organizmie, 

które objawiają się zaburzeniami 

funkcji narządów, tkanek, systemu enzymatycznego, 

hormonalnego i pogarszają ogólny 

stan zdrowia. 

Zdolność efektywnego wykorzystania składników 

diety przez organizm jest zaleŜna od doboru 

produktów, ich obróbki kulinarnej, ale równieŜ 

od stanu psychicznego, w jakim spoŜywamy 

posiłki oraz czasu, który na nie poświęcamy. 

Koniecznie naleŜy wygospodarować w 

ciągu dnia czas na przygotowanie potraw i na 

spoŜycie ich w spokoju fizycznym, psychicznym, 

w miłej atmosferze, dokładnie przeŜuwając 

kaŜdy kęs. Ułatwia to procesy trawienia i 

wpływa korzystnie na przyswajanie składników 

odŜywczych. 

OdŜywianie zgodne z zaleceniami, świadomość 

wpływu diety na zdrowie, a takŜe wyrobienie 

prawidłowych nawyków Ŝywieniowych juŜ od 

najmłodszych lat ma istotny wpływ na zachowanie 

pełni zdrowia i sił witalnych na długie 

lata Ŝycia. Starajmy się, więc zmienić swoje 

przyzwyczajenia Ŝywieniowe na takie, które 

sprzyjają zdrowiu, Ŝyjmy aktywnie, a zaprocentuje 

to dobrą kondycją, dłuŜszym okresem 

Ŝycia w komforcie psychicznym, bez chorób i 

zaburzeń w funkcjonowaniu naszego organizmu. 

Ze słońcem nie ma Ŝartów 

Dr med. Wiesława Huńka-śurawińska, Lek. Lilianna Smaczny-Bąk 

Instytut Kosmetologii 

Latem pokusa kąpieli słonecznych jest duŜa i 

wiele osób marzy o pięknej opaleniźnie. W 

dzisiejszych czasach opalona skóra jest oznaką 

sprawności fizycznej, zdrowia i podnosi naszą 

atrakcyjność. Ale czy to jest zdrowe Niestety 

nie. Nadal pomimo duŜo większej wiedzy na 

temat szkodliwości opalania korzystamy ze 

słońca w nadmiarze. Musimy pamiętać o tym, 

8




Ŝe promieniowanie słoneczne przyspiesza starzenie 

się skóry. MoŜe równieŜ doprowadzić 

do powstania lub uaktywnienia zmian nowotworowych 

skóry poprzez wnikanie głęboko w 

skórę i powodowanie jej uszkodzenia. 

Jakie zatem środki ostroŜności powinniśmy 

zachować podczas opalania OtóŜ najwaŜniejsza 

jest ochrona skóry kremami z filtrem hamującym 

przenikanie promieni słonecznych. 

Zaczynamy od kremów z duŜym filtrem, a 

potem stopniowo moŜna zmniejszać jego stę- 

Ŝenie. Kremy naleŜy dobierać indywidualnie 

do typu skóry. Przy jasnej skórze zastosowanie 

małego filtra nie daje Ŝadnej ochrony. Najlepsze 

do ochrony są gęste kremy o faktorze 50- 

60. Ponadto co 2 godziny i po kaŜdej kąpieli 

naleŜy ponownie skórę posmarować. Równie 

istotny jest czas opalania- naleŜy zacząć od 

kilkunastu minut. Niemałe znaczenie ma chowanie 

się przed słońcem w godzinach 11-15, 

zakładanie czapek z daszkiem , okularów przeciwsłonecznych 

i bawełnianych koszulek, chociaŜ 

pomimo powszechnego mniemania o całkowitej 

ochronie przed słońcem, bawełniana 

koszulka chroni nas jedynie w 40-50%. 

Większość osób uwaŜa, Ŝe naleŜy przygotować 

skórę opalaniem w solarium- nic bardziej błędnego! 

Solarium ma takie same działanie niekorzystne 

jak słońce i równie jak ono uszkadza 

skórę pomimo informacji o zastosowanych 

filtrach. Niektórzy bezwzględnie powinni unikać 

słońca. Są to osoby z bardzo jasną karnacją, 

uczuleni na słońce, chorzy na choroby 

serca, nowotwory, kobiety w ciąŜy, osoby z 

bardzo duŜą ilością znamion barwnikowych, a 

takŜe osoby pobierające leki z grupy fotouczulających. 

UwaŜać powinny równieŜ osoby z 

grupy ryzyka, to znaczy rodziny chorych na 

nowotwory skóry. Kolejne grupy osób, które 

powinny unikać słońca, to dzieci i osoby starsze. 

W dzisiejszych czasach dermatolodzy 

bardzo często spotykają się ze skutkami nadmiernego 

opalania. Pierwszy efekt nierozsądnych 

kąpieli słonecznych to rumień i oparzenie 

słoneczne, czyli zaczerwienienie i pieczenie 

skóry. Później przy częstych i długich ekspozycjach 

na słońce dochodzi do przyspieszonego 

starzenia się skóry- skóra staje się gruba, 

sucha, szorstka, gdyŜ promienie słoneczne 

przyspieszają rogowacenie naskórka. Najgroźniejszym 

skutkiem opalania moŜe być rozwój 

nowotworu złośliwego (czerniaka). 

Dlatego apelujemy do wszystkich: opalajcie się 

rozsądnie i z właściwą ochroną! 


Cellulit – przyczyny powstawania, fazy rozwoju, rodzaje, terapia- czyli wszystko co powinno się 

wiedzieć na ten temat 

mgr Anna Chudy-Olejniczak 

Cellulit to problem prawie kaŜdej z nas. Ten 

defekt kosmetyczny moŜna nazwać chorobą 

XXI wieku, dotyczącą ok. 80 % kobiet. Cellulit 

u męŜczyzn zdarza się rzadziej i dotyczy 

zwłaszcza męŜczyzn z niedoborem androgenów. 

Fizjologia kobiet sprzyja powstawaniu cellulitu. 

Tkanka tłuszczowa u kobiet, stanowi o 12 % 

więcej niŜ tkanka tłuszczowa u męŜczyzn. 

Ma to związek z naszą budową i moŜliwością 

bycia w ciąŜy. 

W tkance podskórnej znajdują się komórki 

tłuszczowe zwane adipocytami. Niektóre z tych 

komórek magazynują nadmierne ilości kwasów 

tłuszczowych, tłuszczu i wody, co powoduje 

zmianę ich wielkości i kształtu. Na skórze uwidacznia 

się to jako nierówności wyglądające 

jak „skórka pomarańczy”. Z wiekiem liczba 

tych komórek wzrasta , a skóra staje się nierówna, 

twarda, a w niektórych miejscach nawet 

bolesna. 

Mówi się, Ŝe cellulit jest związany z nadwagą. 

Jest to błędne stwierdzenie, poniewaŜ cellulit 

to zmiana w budowie tkanki podskórnej, a 

nadwaga to zmiana w ilości komórek tłuszczowych. 

Poza specyficzną budową kobiecej tkanki, jest 

wiele innych przyczyn powstawania cellulitu. 

Jedną z nich jest brak ruchu, który powoduje 

niedokrwienie tkanek, a w związku z tym prowadzi 

do nadmiernego odkładania w komórkach 

produktów przemiany materii. 

Do powstawania cellulitu przyczyniają się 

równieŜ hormony. 

Estrogen powoduje zatrzymanie wody w ustroju, 

oraz rozszerzenie naczyń krwionośnych i 

zwiększenie ich przepuszczalności; progesteron 

wpływa na rozciągliwość tkanki łącznej; folikulina 

zwiększa zdolność organizmu do gromadzenia 

wody i tłuszczu; adrenalina powoduje 

zatrzymanie wody w organizmie, oraz spowalnia 

proces spalania tłuszczu. 

W związku z wpływem hormonów na skłonności 

do tworzenia cellulitu, na dolegliwość tą 

naraŜone są osoby, w których gospodarka hormonalna 

została „ rozchwiana”. 

Do osób takich zaliczamy: kobiety w ciąŜy, 

kobiety przyjmujące tabletki antykoncepcyjne i 

inne leki hormonalne, osoby w okresie dojrze- 

9




wania oraz menopauzy, oraz osoby naraŜone na 

stres. 

Do czynników zewnętrznych mających 

wpływ na powstawanie cellulitu, moŜna zaliczyć: 

noszenie obcisłych ubrań mające wpływ na 

mikrokrąŜenie; noszenie niewygodnego obuwia, 

oraz butów na wysokim obcasie; płaskostopie 

stanowiące przeszkodę w prawidłowym 

obiegu krwi i limfy; wysoka temperatura która 

moŜe wywołać negatywne zmiany w krąŜeniugorące 

kąpiele, pomieszczenia, opalanie, 

uŜywki: alkohol i nikotyna wpływające niekorzystnie 

na obieg limfy, oraz zaburzające procesy 

filtracji w naczyniach krwionośnych; kawa 

wypłukuje składniki mineralne; leki, narkotyki 

i słodycze oraz alkohol mają zły wpływ na 

wątrobę, powodując jej osłabienie. 

W powstawaniu cellulitu moŜna wyróŜnić 4 

fazy: 

Faza I-skóra jest pozornie gładka , nie widać 

Ŝadnych zmian, występuje nadmierna przepuszczalność 

naczyń krwionośnych; na skórze 

ujętej palcami pojawiają się nieliczne grudki 

Faza II - pogarsza się mikrokrąŜenie , a gdy 

naciśniemy skórę pojawiają się na niej pofałdowania; 

podczas leŜenia skóra jest gładka, a 

w pozycji siedzącej oraz przy napięciu mięśni 

widoczne są na niej nierówności; skóra staje 

się mniej elastyczna. 

Faza III- skóra traci spręŜystość, a zmiany 

mają wyraźny wygląd pomarańczowej skórki w 

pozycji stojącej, siedzącej i leŜącej. Przy dotyku 

odczuwalne są ziarnistości. 

Faza IV- guzki są dobrze wyczuwalne, skóra 

przy dotyku jest bolesna, cellulit jest widoczny 

na pierwszy rzut oka. Faza ta moŜe powodować 

długotrwałe zmiany w obrębie skóry prowadzące 

do stanu zapalnego tkanki podskórnej 

zwanego cellulitisem. Jest to juŜ nie przypadłość, 

lecz choroba z którą musimy się udać do 

specjalisty. 

JeŜeli chodzi o rodzaje cellulitu to moŜemy 

wyróŜnić trzy typy : 

Ceel luul litt wooddnnyy związany jest z nadmiernym 

gromadzeniem wody. Klientka mająca ten typ 

celulitu moŜe skarŜyć się na uczucie cięŜkości, 

oraz na obrzęki. Najlepszą terapią w tym przypadku 

jest sport. Podczas ruchu mięśnie kurczą 

się, naciskając na komórki i powodując 

usuwanie z nich wody. Ruch to największy 

wróg cellulitu, dlatego pływaj, tańcz, spaceruj, 

uprawiaj jogging , szybki marsz, jazdę na rowerze 

i gimnastykę w wodzie . 

NaleŜałoby równieŜ zmniejszyć ilość przyjmowanej 

w pokarmach soli, która powoduje zatrzymanie 

wody w organizmie. 

Ceel luul litt tłt 

łuusszzcczzoowyy związany jest z występującymi 

w tkance podskórnej zrazikami tłuszczowymi, 

które pełnią funkcje zbiorników energii. 

Gromadzą one cukier i kwasy tłuszczowe, a 

następnie tworzą z nich związki zwane trójglicerydami. 

Po pewnym czasie związki te rozpadają 

się i zostają usunięte, jednak gdy rozpad 

jest nieprawidłowy, część tych substancji zostaje 

w komórce. Komórka taka zaczyna rosnąc , 

powiększać się, a jej ucisk na tkanki moŜe powodować 

ból. Gdy komórek takich jest więcej 

zaczynają one tworzyć grupy, wyglądające na 

zewnątrz jak „ skórka pomarańczy”. 

Ceel luul litt ccyyrrkkuul laaccyyj jnnyy jest to połączenie celulitu 

wodnego z tłuszczowym. Jest to najczęściej 

występujący rodzaj celulitu. 

W terapii antycellulitowej moŜna wyróŜnić 

wiele metod. NaleŜą do nich metody medyczne, 

kosmetologiczne oraz fizjoterapeutyczne. 

Do najwaŜniejszych metod medycznych 

zaliczyć moŜna liposukcję, polegającą na chirurgicznym 

usunięciu komórek tłuszczowych. 

Nie polecałabym tej metody ze względu na 

duŜe ryzyko powikłań, ból, oraz obowiązek 

noszenia specjalnej bielizny obkurczającej 

nawet przez kilka miesięcy po zabiegu. Przed 

planowanym zabiegiem naleŜy wykonać 

wszystkie badania ogólnoustrojowe, a podczas 

zabiegu pacjentka zostaje poddana narkozie. 

Do innych metod medycznych zaliczamy 

elektrolipolizę, czyli metodę polegającą na 

kuracji prądem, w miejscu objętym cellulitem. 

Metodę tę stosuje się by zmniejszyć obwód 

poszczególnych części ciała, np. bioder, ud, 

czy pośladków i wyeliminować występowanie 

cellulitu w tym miejscu. Podczas zabiegu lekarz 

wprowadza w skórę równolegle do siebie 

cienkie igły, które podłączone są do elektrod, a 

te z kolei do generatora prądu. W miejscu zabiegowym 

powstaje mikromasaŜ wewnętrzny, 

który powoduje wypchnięcie nadmiaru wody z 

tkanek. 

Jako udoskonalenie liposukcji wprowadzono 

zabieg zwany lipoplaning lub lipoklazją ultradźwiękową. 

Zabieg jest podobny do liposukcji, 

z tym Ŝe w kaniuli wprowadzanej do skóry 

klientki, umieszczona jest sonda ultradźwiękowa 

powodująca rozbijanie komórek tłuszczowych. 

Kolejnym zabiegiem jest mezoterapia, czyli 

zabieg polegający. na wstrzyknięciu mieszaniny 

róŜnych leków lub substancji w skórę objętą 

10




celulitem, w celu pobudzenia miejscowej 

przemiany materii. 

Do metod kosmetycznych zaliczyć moŜna 

drenaŜ limfatyczny. 

DrenaŜ limfatyczny jest to jedna z najbardziej 

popularnych metod w walce z celulitem. Jest to 

rodzaj masaŜu, który moŜna wykonywać ręcznie 

lub przy uŜyciu specjalistycznych, nowoczesnych 

urządzeń. Podczas tego masaŜu wykonuje 

się rytmiczny ucisk na tkanki, stymulujący 

przepływ limfy. 

MasaŜ próŜniowy to kolejna metoda poprawiająca 

napięcie skóry oraz ujędrniająca i wzmacniająca 

tkankę łączną. MasaŜ próŜniowy powoduje 

detoksykację organizmu, oraz usuwanie 

nadmiaru płynu z komórek. 

Kolejnym sposobem walki z cellulitem jest 

algoterapia. Algi ze względu na swoje wszechstronne 

działanie mają zastosowanie w wielu 

kuracjach, równieŜ w kuracji antycellulitowej. 

Algi ułatwiają resorpcję tłuszczów. W miejscach 

dotkniętych cellulitem, wzmacniają 

tkankę oraz naturalne mechanizmy ochronne w 

skórze; w składzie swym posiadają kwas alkinowy, 

który jest substancją oczyszczającą 

tkankę ze szkodliwych produktów przemiany 

materii; nawilŜają skórę, mają właściwości 

regenerujące, uzupełniają braki składników 

odpowiedzialnych za wygląd skóry; mają działanie 

odtruwające, oraz oczyszczające. 

Body wrapping to zabieg polegający na wmasowaniu 

specjalnego preparatu zawierającego 

składniki aktywne przyspieszające spalanie 

tłuszczu w komórkach. Następnie ciało klienta 

owija się specjalnymi bandaŜami lub folią . 

Zawijanie rozpoczyna się od dołu ku górze, 

powodując równieŜ efekt drenaŜu limfatycznego. 

Podczas zabiegu dochodzi do zwiększenia 

jędrności i gładkości skóry, oraz uwolnienia z 

organizmu szkodliwych toksyn. 

Do zabiegów kosmetycznych moŜemy równieŜ 

zaliczyć mezoterapię bezigłową, oraz radiofrekwencję. 

Mezoterapia bezigłowa jest to metoda wykorzystująca 

zjawisko elektroporacji. Podczas 

zabiegu wprowadza się w głębiej połoŜone 

warstwy skóry i tkanki podskórnej koktajl substancji 

aktywnych, za pomocą specjalnej fali 

elektromagnetycznej występującej w postaci 

impulsów. 

Radiofrekwencja- to zabieg wykorzystujący 

energię fal radiowych, które są falami elektromagnetycznymi 

wytwarzanymi przez prąd. 

Fale te powodują efekt termiczny, mający na 

celu przegrzanie tkanek na poziomie skóry 

właściwej. Pod wpływem zwiększonej temperatury, 

komórki skóry pobudzają się do pracy. 

Fale radiowe powodują równieŜ lipolizę, czyli 

rozpad komórek tłuszczowych. 

Do metod fizjoterapeutycznych zaliczamy 

masaŜ, podczas którego zostaje pobudzony 

przepływ krwi i limfy, przyspieszone usuwania 

toksyn w organizmie i przyspieszone spalanie 

tłuszczów. 

Elektrostymulacja jest kolejnym przykładem 

zastosowania fizykoterapii w walce z cellulitem. 

Jest to metoda, w której przy pomocy prądu 

wywołuje się skurcz mięśni, wzmacniając je, 

powodując szybsze usuwanie produktów przemiany 

materii i usuwanie toksyn. 

Ultradźwięki to drgania mechaniczne, które 

wykorzystuje się w kosmetologii do zabiegu 

sonoforezy, czyli wprowadzania składników 

aktywnych. RównieŜ składników antycellulitowych. 

W walce z cellulitem naleŜy pamiętać, Ŝe 

wybranie jednej z metod nie da widocznego 

rezultatu. NaleŜy dbać o dobrą kondycję fizyczną, 

zdrową dietę, oraz pielęgnację kosmetyczną 

Wojna z celulitem- wygrana zaleŜy od Ciebie. 

Zaczynamy walkę! 

Krok 1. Wyeliminuj zjawisko zatrzymania wody 

w organizmie! Najprostszy sposób to popijanie 

herbatek łagodnie moczopędnych. 

Krok 2. Zapobiegaj wolnym rodnikom- środki 

wyłapujące wolne rodniki to witamina A,C,E, 

oraz beta –karoten. Jedz marcheweczki! 

Krok 3. Wypijaj przynajmniej 1,5 litra wody 

mineralnej dziennie- raczej niegazowanej! 

Krok 4. Smaruj miejsca objęte celulitem specjalnymi 

preparatami kosmetycznymi! 

Krok 5. Zmień dietę! Od dzisiaj twoja dieta 

powinna być uboga w tłuszcz a bogata w błonnik 

i witaminy. Unikaj tłustych mięs, spoŜywania 

cukru, mąki, ostrych potraw, soli, octu. 

Unikaj potraw smaŜonych i wysoko przetworzonych( 

konserwy); wołowinę i wieprzowinę 

zastąp rybami i drobiem. Powinnaś pić duŜo 

soków z warzyw i owoców oraz wodę mineralną 

i ziołowe herbatki.(z pokrzywy i skrzypuusuwają 

toksyny z organizmu). 

Jedz duŜo warzyw! Wszystkie zawierają waŜne 

mikro i makroelementy oraz witaminy. WaŜnym 

elementem naszej diety powinny być równieŜ 

owoce zawierające enzymy, które pobudzają i 

polepszają przemianę materii. Takie enzymy 

posiadają grejpfruty oraz ananasy . 

śyczę powodzenia i wytrwałej pracy !!! 

11





W zdrowym ciele zdrowy duch 

mgr Ewa Szura 

Aktywność ruchowa towarzyszy człowiekowi 

kaŜdego dnia- w czynnościach domowych, 

w pracy zawodowej, w czasie wolnym, 

w szkole. MoŜe ona być spontaniczna, przejawiająca 

się w grach, zabawach ruchowych, 

tańcu oraz codziennej lokomocji lub zorganizowana, 

prowadzona przez konkretną osobę 

(trenera, instruktora, nauczyciela), która odpowiednio 

dozuje obciąŜenia. 

Aktywność ruchowa jest podstawowym elementem 

prawidłowego rozwoju, stymuluje 

procesy zachodzące w organizmie, jest naturalną 

potrzebą w rozwoju człowieka. Kształtuje 

prawidłową postawę ciała, rozwój motoryczny, 

pozwala gromadzić nowe doświadczenia Ŝyciowe, 

ułatwia integrację społeczną, stanowi 

podłoŜe radości, zadowolenia i twórczego rozwoju. 

Styl Ŝycia, wpływ aktywności ruchowej i 

innych czynników na zdrowie dzieci, młodzie- 

Ŝy i dorosłych stanowi ciekawe zagadnienie i 

jest przedmiotem wielu cennych analiz i krytyki 

w Polsce i za granicą. Większość publikacji 

fizjologicznych, medycznych, pedagogicznych 

i socjologicznych potwierdza pozytywny 

wpływ ruchu na zdrowie człowieka (zwiększenie 

odporności układu immunologicznego, 

polepszenie przepływu krwi przez naczynia 

krwionośne, zmniejszenie ciśnienia tętniczego, 

redukcja zbędnych kilogramów itd.). Aktywność 

ruchowa ma duŜe znaczenie w Ŝyciu kaŜdego 

człowieka i dlatego naleŜy ją upowszechniać 

juŜ od najmłodszych lat. Na uwagę zasługuje 

ruch w aspekcie psychologicznym i emocjonalnym 

z tego względu, iŜ wprawia w dobry 

nastrój, redukuje stres i napięcie, pozwala przyjemnie 

spędzić wolny czas, ułatwia nawiązywanie 

kontaktów, dodaje wiary w siebie, a to 

wszystko podwyŜsza jakość Ŝycia. 

Właściwe 

od- 

Ŝywianie 

Kontrola 

masy 

 

ciała 

Radzenie 

sobie 

ze stresem 

 

 

Nie naduŜywanie 

uŜywek 

Nie palenie 

tytoniu 

Aktywność fizyczna 

Dostateczna 

ilość 

snu 

Osoby systematycznie ćwiczące zwykle 

mniej palą, rzadziej naduŜywają alkoholu oraz 

innych substancji uzaleŜniających, lepiej śpią i 

odŜywiają się. Aktywność fizyczna jest podstawowym 

determinantem sprawności i wydolności 

fizycznej, które są ściśle związane ze 

zdrowiem. Biorąc pod uwagę owe stwierdzenie 

moŜna śmiało wywnioskować, Ŝe moŜe być 

ona jak najbardziej traktowana jako miernik 

zdrowia. Nie bez powodu jej monitorowanie 

mieści się w narodowych programach zdrowia 

wielu krajów zachodnich. W Polsce równieŜ 

doceniono jej znaczenie dla zdrowia, bowiem 

18 celów operacyjnych Narodowego Programu 

Zdrowia zwiększenia aktywności fizycznej 

ludności znalazło się na pierwszym miejscu. 

Jest to bardzo waŜne w sytuacji nasilenia negatywnych 

zachowań w naszym społeczeństwie 

(np. palenia tytoniu, naduŜywania alkoholu). 

WaŜne równieŜ z tego względu, Ŝe zmiana 

stylu Ŝycia z nieaktywnego fizycznie na aktywny 

wydaje się łatwiejsza, prostsza i tańsza 

niŜ zmiana innych czynników ryzyka. Apel o 

zwiększenie aktywności fizycznej dotyczy 

wszystkich, a zwłaszcza osób dorosłych, poniewaŜ 

pod jej wpływem w organizmie zachodzą 

zmiany, które w konsekwencji prowadzą 

do lepszej jakości Ŝycia, niŜszego ryzyka chorób 

i dają większą szansę na dłuŜsze Ŝycie. 

O aktywności fizycznej pisało wielu autorów. 

Problem ten jest bardzo powszechny i 

często badany w Polsce i za granicą. Pisze się o 

niedoborze, o jej nadmiarze i aktywności fizycznej 

utrzymywanej na odpowiednim poziomie. 

Brane są pod uwagę przede wszystkim 

skutki aktywnego i nieaktywnego trybu Ŝycia. 

Naukowcy podają, Ŝe nie tylko niedostatek 

aktywności fizycznej, ale i jej nadmiar, moŜe 

być przyczyną wielu zaburzeń i zwiększonego 

ryzyka chorób. Brak prowadząc do niŜszego 

poziomu wydolności fizycznej, staje się przyczyną 

przewlekłego zmęczenia, złego samopoczucia, 

a nawet zaburzeń nerwicowych. 

Według ostatnich badań z dziedziny psychologii 

klinicznej, wśród destrukcyjnych 

emocji najgroźniejszą okazuje się złość. Jest 

ona równie toksycznym czynnikiem ryzyka 

chorób jak np. palenie tytoniu. Odpowiedni 

wysiłek fizyczny moŜe zaspokoić nie tylko 

pewne potrzeby emocjonalne, ale takŜe regulować 

poziom emocji niekorzystnych dla 

zdrowia. 

UwaŜa się, Ŝe brak aktywności fizycznej 

jest jednym, (obok np. podwyŜszonego stęŜenia 

niektórych frakcji cholesterolu we krwi, 

nadciśnienia tętniczego krwi, otyłości) z czynników 

chorób układu krąŜenia. 

12




Nieaktywny fizycznie styl Ŝycia, jak i niski 

poziom wydolności układu krąŜenia, to pierwszorzędne 

czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej 

mięśnia sercowego. Brak aktywności 

jest wręcz głównym i niezaleŜnym czynnikiem 

tej choroby. 

Pamiętajmy, Ŝe zmiany w organizmie pod 

wpływem zwiększonej aktywności fizycznej w 

konsekwencji prowadzą do lepszej jakości 

Ŝycia, niŜszego ryzyka chorób i dają większą 

szansę na dłuŜsze Ŝycie. 

Wpływ solarium na proces starzenia się skóry 

Lek. med. Lilianna Smaczny – Bąk, Dr nauk med. Wiesława Huńka – śurawińska 


Solarium to w skrócie urządzenie elektryczne 

wyposaŜone w źródła światła czyli świetlówki i 

promienniki światła ultrafioletowego umoŜliwiające 

terapię selektywną wiązką promieni 

UV. 

Przez długi czas uwaŜano, Ŝe tylko promieniowanie 

UVB odpowiada za szkodliwe zmiany 

zachodzące w skórze. Z tego powodu solaria, w 

których wykorzystuje się głównie promieniowanie 

UVA traktowano jako bezpieczną formę 

opalania. Obecnie wiadomo juŜ, Ŝe zarówno 

promieniowanie UVA i UVB powoduje szereg 

zmian degeneracyjnych w skórze. 

Starzenie się skóry jest nie tylko bezpośrednim 

wynikiem upływającego czasu, ale równieŜ 

wynikiem działania na nią czynników zewnętrznych 

i wewnętrznych. SkaŜenie środowiska, 

palenie papierosów, promieniowanie 

UV sprawiają, Ŝe nasza skóra starzeje się szybciej 

niŜ przewidziała to natura. 

Dlatego wiedza na temat fotostarzenia się skóry 

i umiejętność dbania o nią to bardzo waŜne 

aspekty decydujące o naszym wyglądzie. 

Opalenizna uwaŜana za przejaw zdrowia jest w 

rzeczywistości reakcją obronną naszego organizmu 

na nadmiar promieniowania ultrafioletowego. 

Promienie UV nie tylko przyspieszają proces 

starzenia się skóry, ale powodują równieŜ takie 

zniszczenia które bez jego nadmiernego udziału 

prawdopodobnie nie miałyby miejsca. Na 

efekty fotostarzenia zapracowujemy sobie latami, 

gdyŜ w miarę upływu czasu dochodzi do 

sumowania się nawet niewielkich codziennych 

dawek promieniowania UV. Często nie zdajemy 

sobie sprawy, Ŝe opalając się intensywnie 

w solarium czy na słońcu niszczymy swoją 

skórę i doprowadzamy do przedwczesnego jej 

starzenia się. 

Wiele osób korzystających z solarium sądzi, Ŝe 

sztuczne opalanie jest bezpieczniejsze dla skóry 

gdyŜ pozwala uniknąć oparzeń. 

Nic bardziej błędnego. Sztuczne promienie 

niszczą skórę bardziej niŜ słońce. Aby skóra 

zbrązowiała musi pochłonąć gigantyczną dawkę 

promieniowania. W ciągu kilkunastominutowej 

sesji w solarium skóra otrzymuje dawkę 

promieni UVA równą tej jaką otrzymuje się po 

całodniowym pobycie na słońcu. W solarium 

nie stosuje się teŜ Ŝadnych kremów ochronnych 

przed promieniami. Kosmetyki solaryjne chronią 

jedynie skórę przed wysuszeniem, podraŜnieniem, 

przyspieszają proces brązowienia 

skóry, czyli skracają jedynie czas opalania. 

Promienie UV są aŜ w 80% przyczyną przyspieszonego 

starzenia się skóry. PoniewaŜ 

promienie UVA sięgają aŜ do poziomu skóry 

właściwej wywołują niekorzystne zmiany w 

fibroblastach. Następuje uaktywnienie metaloproteinaz, 

uwolnienie duŜej ilości wolnych 

rodników. Wszystko to przyczynia się do niszczenia 

włókien kolagenowych i elastyny, a co 

za tym idzie utratę elastyczności i jędrności 

skóry. 

Dochodzi do zaburzenia działania melanocytów, 

co prowadzi do pojawiania się ciemnych 

nieregularnych plam na częściach ciała najczęściej 

poddawanych działaniu słońca. Pojawiają 

się plamy soczewicowate, ciemnieją piegi i 

zwiększa się ich ilość. Pojawiają się ogniska 

nadmiernego rogowacenia, rozszerzają się i 

pękają drobne naczynka (teleangiektazje). Potęguje 

się ryzyko rozwoju nowotworu skóry. 

Wszystkie te czynniki powodują, Ŝe skóra staje 

się sucha, nadmiernie zrogowaciała, mniej 

elastyczna. Traci swoją jędrność i spręŜystość. 

Tworzą się głębokie zmarszczki, bruzdy, trwałe 

przebarwienia. Stają się widoczne teleagiektazje. 

Spustoszenie jakie czyni w skórze promieniowanie 

ultrafioletowe trudno jest naprawić. 

Wymaga to wielomiesięcznych zabiegów w 

gabinetach kosmetycznych i dermatologicznych. 

Po długotrwałym leczeniu moŜemy uzyskać 

zanik płytszych zmarszczek, zmniejszenie 

przebarwień i częściowe zwiększenie elastyczności 

skóry. 

Korzystając z solarium pamiętajmy, Ŝe nie ma 

bezpiecznego opalania ani zdrowej opalenizny. 

Być moŜe poznanie negatywnych skutków 

działania promieni UV zmusi nas do zastanowienia 

się nad kaŜdą minutą spędzoną na słońcu 

bądź w solarium. 

13





SPA (sanus per aquam) uzdrowienie przez wodę 

Mgr Henryk Racheniuk 

Zdrowie nie jest stanem trwałym, który 

niezaleŜnie od naszego postępowania nie 

ulega pogorszeniu. NaleŜy o nie dbać, pielęgnować 

je, troszczyć się o nie i wzmacniać 

je w kaŜdej sytuacji, dbając o zachowanie 

równowagi między aktywnością zawodową 

a wypoczynkiem. 

Coraz więcej osób podejmuje świadome 

działania w celu zachowania jak najlepszego 

stanu zdrowia, utrzymania dobrej 

kondycji fizycznej i psychicznej. Jest to wynik 

światowego trendu społeczeństw o wysokim 

poziomie rozwoju cywilizacyjnego. 

Coraz częściej zdajemy sobie sprawę, 

Ŝe zdrowie jest jedną z podstaw osiągnięcia 

i trwania sukcesu, m.in. zawodowego. 

Wzrasta tendencja do coraz to nowych 

terapii opartych na wykorzystaniu 

pierwotnych i naturalnych złóŜ między innymi 

hydroterapii (wody), peloidy(błota), 

aromatoterapia, krenoterapia(spoŜywanie 

wód mineralnych) i wielu innych. w celu 

poprawienia, ugruntowania lub wzmocnienia 

stanu zdrowia. 

Hydroterapia jednak nie jest współczesnym 

wynalazkiem jest jedna z najstarszych 

działów fizjoterapii. Woda stosowana 

była od najdawniejszych czasów nie tylko w 

celach estetyczno-higienicznych. Dlatego 

nie moŜna historii wodolecznictwa oddzielić 

od historii balneoterapii. Świadczą o tym 

chociaŜby wzmianki w tak przekazach historycznych, 

jak księga Wedy czy Genesis. 

Wielką uwagę do kąpieli przykładali staro- 

Ŝytni Rzymianie i Grecy, którzy dla celów 

leczniczych wykorzystywali gorące źródła. 

Kąpiel parową znali juŜ Sumerowie, Egipcjanie, 

Fenicjanie, Chińczycy, Aztekowie, 

Wikingowie i Słowianie. 

W pierwszej połowie XIX wieku w 

Gräfenbergu (Jeseniku) niedalekim sąsiedztwie 

Nysy Vincenz Priessnitz, przypomniał 

zapomnianą metodę leczenia polegającą na 

oblewaniu pacjentów wodą, stosowaniu 

niewyszukanej, poŜywnej diety i ćwiczeń 

fizycznych. ChociaŜ od dawna przed nim 

znane były lekarzom korzyści płynące ze 

stosowania zimnej wody w terapii, to jednak 

Priessnitzowi naleŜy przypisać zasługi w 

upowszechnianiu zapomnianej metody leczenia 

i wprowadzeniu uzasadnionych technicznych 

modyfikacji, które, uznane przez 

medycynę, mogłyby zostać ujęte w racjonalny 

system leczenia. Na drodze prób 

Priessnitz stworzył terapię fizykalną i w 

miarę nabywania doświadczeń coraz częściej 

stosował ją u chorych psychicznie. W 

ten sposób w Gräfenbergu, dzisiejszym Jeseniku, 

powstało nie tylko pierwsze sanatorium 

lecznicze na świecie stosujące eksperymentalną 

i indywidualną fizjoterapię, ale 

takŜe pierwsze sanatorium lecznicze chorób 

psychicznych. Na początku działania 

Priessnitza zmierzały do stosowania hydroterapii 

we wszystkich chorobach, na które 

ówczesna medycyna nie posiadała skutecznego 

leku. W latach czterdziestych XIX w. 

w utworzonym przez Priessnitza Domu 

Uzdrowiskowym wyraźnie przewaŜały osoby 

ze stanami określanymi "słabością nerwową". 

Odegrały tutaj znaczącą rolę, takŜe 

dokładnie opracowana metodyka leczenia 

Sebastiana Kneippa, której tradycja zapoczątkowana 

była w Wörishofen w 1855 roku. 

W Wörishofen istnieje do dziś rozwinięty 

zakład badaczy, wchodzący w skład zakładów 

uniwersyteckich w Monachium. Aktualnie 

siedem duŜych ośrodków uzdrowiskowych, 

120 sanatoriów, w których stosuje 

się w hydroterapii metodę Kneippa wykorzystaną 

przede wszystkim w prewencji 

schorzeń somatycznych i psychicznych. Sanatoria 

o imieniu Priessnitza znajdują się na 

terenie Niemiec, jak równieŜ Danii. 

Współczesna hydroterapia oparta jest 

w duŜym stopniu na tradycyjnych metodach 

leczniczych Prisznitza i Kneipa a nawet stosowana 

w pierwotnej formie do dnia dzisiejszego. 

Na podstawie doświadczeń naszych 

przodków oraz badaniach zostały opracowane 

takŜe współczesne metody hydroterapeutyczne 

o działaniu relaksującym, hartującym, 

regeneracyjnym i pobudzającym. 

C.D.N. 

W drugiej części artykułu zostaną przedstawione 

tradycyjne i współczesne metody hydroterapeutyczne 

wraz z zastosowaniem praktycznym 

domowym i uzdrowiskowymw poszczególnych 

jednostkach chorobowych. 

14



NAUKI HUMANISTYCZNE 

Instytut Neofilologii 

Czesko-polskie spory światopoglądowe w pierwszej połowie XIX wieku 

Prof. Zofia Tarajło-Lipowska 

Na pierwszą połowę XIX wieku przypada 

okres tzw. „odrodzenia narodowego” w Czechach, 

w których przedtem juŜ od 300 lat panowali 

Habsburgowie, a od 200 lat były one 

składnikiem austriackiej monarchii. Jest to 

okres, kiedy Polacy właśnie stracili państwowość 

- ta świadomość była wtedy świeŜa i 

owocowała powstaniami przeciw zaborcom, 

natomiast w Czechach dąŜność do samodzielności 

narodowej prawie zanikła. Przyjmuje się, 

Ŝe ostatnim narodowym zbrojnym wystąpieniem 

była bitwa na Białej Górze w 1620 roku, 

zakończona klęską tzw. stanów czeskich (a 

ściślej czeskich i częściowo niemieckich protestantów). 

Od ostatnich dziesiątek lat XVIII wieku następuje 

proces odtwarzania czeskiego narodu 

(choć na razie nie mówi się o narodzie – nazywa 

się je „społeczeństwem czeskim”), polegający 

na tworzeniu ogólnego literackiego języka 

czeskiego i nadrabianiu braków w literaturze 

czeskiej, przy czym wzorców dla tej literatury i 

języka poszukiwano w przechowanym jeszcze 

na wsiach czeskim folklorze i zapoŜyczano teŜ 

z sąsiednich języków i literatur słowiańskich, a 

takŜe przypominano dawną czeską historyczną 

świetność. Działaczy tego ruchu „odrodzeniowego” 

nazywano „budzicielami narodowymi”. 

Proces odnowy zapomnianego prawie czeskiego 

narodu został zdynamizowany dzięki rzekomemu 

„odkryciu” przez filologa i archiwistę 

Václava Hankę zabytków języka staroczeskiego, 

nazywanych dziś Rękopisami Zielonogórskim 

i Królowodworskim, co było - jak się 

wiele lat później okazało – fałszerstwem. Spełniły 

jednak swój „patriotyczny” cel: wśród 

społeczeństwa wzbudziły zainteresowanie czeską 

sprawą, a wśród innych Słowian, np. Rosjan 

czy Polaków, wzbudziły respekt – dowodziły 

bowiem wówczas rzekomej wielkości i 

wyjątkowo długiej tradycji czeskiej kultury. 

Jednym z języków i literatur, z których Czesi 

wtedy wiele zaczerpnęli, był język i literatura 

polska (przy czym naleŜy zaznaczyć, Ŝe w 

jakimś sensie spłaciliśmy wtedy dług, bowiem 

do XVI wieku to właśnie my wiele zapoŜyczyliśmy 

z czeskiego piśmiennictwa i kultury). 

Rodzące się powoli czeskie społeczeństwo 

obserwowało teŜ polskie Ŝycie narodowe: lata 

trzydzieste w czeskim środowisku niemieckiej 

w większości Pragi przebiegały m.in. pod znakiem 

pogłosów polskiego powstania listopadowego. 

Podobnie jak w wielu krajach niemieckich 

popularne były wówczas tzw. "Polenlieder" 

(pieśni o narodowym zrywie Polaków), 

po czesku śpiewano piosenkę "Patrz, męŜnie 

zaczęła Warszawa. Spiesz, Prago, śpiesz, i 

naśladuj ją" (tłumaczenie cytatów - ZTL). Wielu 

czeskich dziewiętnastowiecznych budzicieli 

narodowych deklarowało sympatie do Polaków, 

na przykład do bohatera Tadeusza Kościuszki, 

o czym pisze w swoich młodzieńczych 

artykułach czeski polityk i historyk František 

Palacký, nazwany potem nieco patetycznie 

„ojcem narodu czeskiego”. 

Wkrótce jednak Czechów i Polaków poróŜniły 

dwie główne kwestie: stosunek do Rosji, którą 

czeskie słowianofilskie hasła umieszczały 

wśród przyjaciół, i to przyjaciół najwaŜniejszych, 

oraz stosunek do narodowego czynu 

zbrojnego, czyli do powstań narodowych i 

rewolucji społecznych. W latach popowstaniowych 

w Czechach przewaŜał pogląd, Ŝe 

spór między Polakami i Rosjanami to „spór 

między braćmi”, a ich walka zbrojna to „słowianobójstwo”, 

czyli bratobójstwo. WaŜny był 

teŜ solidaryzm warstw społecznych: „uświadomieni 

narodowo” Czesi, którzy często pochodzili 

z wiosek czy z biedniejszej warstwy 

mieszczańskiej, przykro odczuwali dominację 

bogatych, utytułowanych, sprawujących władzę 

austriackich Niemców (tym bardziej Ŝe 

administracja i szkolnictwo były niemieckie), 

któremu (w ich pojęciu) w będącej pod austriackim 

panowaniem Galicji odpowiadał 

podział na ubogich ukraińskich chłopów i gnębiących 

ich polskich panów. 

Słowianofilskie hasła były obecne równieŜ w 

polskiej literaturze i prasie tego okresu, a nawet 

w wielu przypadkach decydowały nawet o 

samookreśleniu się (np. dla członków galicyjskiej 

grupy literackiej „Ziewonia”, a częściowo 

teŜ w romantycznym mesjanizmie). Mimo tego 

w pierwszej połowie XIX wieku istniała wzajemna 

niezgoda co do podstawowych zasad, 

którymi kierowało się polskie i czeskie społeczeństwo, 

oba bowiem ustalały sobie inne cele 

i róŜniły się w poglądach na środki prowadzące 

do ich realizacji. 

Skoncentrujemy się tu zwłaszcza na dwóch 

przypadkach sporów światopoglądowych: na 

czeskiej krytyce sądów Adama Mickiewicza, 

skądinąd czczonego przez Czechów za jego 

poezję, oraz na polsko-czeskiej polemice z 

1848 roku, prowadzonej przez Karla Havlíčka 

Borovskiego, czeskiego poetę i publicystę, 

przeciw redaktorowi krakowskiej gazety „Jutrzenka”, 

Aleksandrowi Szukiewiczowi, późniejszemu 

redaktorowi krakowskiego „Czasu”. 

15




Pierwszym polskim bohemistą (krytycznym 

bohemistą, dodajmy) był prawdopodobnie 

Adam Mickiewicz, bo w cyklu wykładów paryskich 

omawiał najnowsze sukcesy czeskiej 

literatury, a przede wszystkim obszernie analizował 

poemat Jana Kollára „Córa Sławy”, 

oparty na koncepcji podobnej do „Boskiej komedii” 

Dantego, w którym Kollár poetycko 

wyraził hasło „słowiańskiej wzajemności” . 

Czescy słowianofile uwaŜali Słowiańszczyznę 

za jeden naród, podzielony na kilka „plemion”, 

a Mickiewicz dostrzegał w niej antagonizm 

dwóch idei, róŜnicę tradycji religijnych i politycznych, 

odróŜniał rosyjską gałąź Słowian od 

polsko-czeskiej, jak ją nazywał. Uniwersalizm 

Mickiewicza zakładał wolność dla wszystkich 

narodów, bez rozróŜnienia „zasługi”. „Wzajemność 

słowiańska” Jana Kollára dystrybuowała 

piekło i raj tylko dla narodów wybranych 

według wspomnianego kryterium plemiennego 

oraz pozytywnego lub negatywnego 

stosunku do idei „słowiańskiej wzajemności”. 

W drugim, rozszerzonym wydaniu „Córy Sławy” 

Mickiewicz jako „niewzajemnik z ParyŜa” 

znalazł się więc w Piekle, a nie w Niebie lub 

choćby Czyśćcu. 

W swoim odwoływaniu się do Rosji czescy 

budziciele liczyli na wsparcie dąŜeń narodowych 

przez wielkie państwo rosyjskie, którego 

przypomnienie w XIX wieku czescy politycy 

wykorzystywali jako straszak na Habsburgów. 

Natomiast zbytnie odwoływanie się do związków 

z Polską mogło nieść podejrzenie, Ŝe chodzi 

o jakąś czeską niesamodzielność kulturową, 

gdyŜ w polskiej prasie od czasu do czasu wyra- 

Ŝano poglądy, Ŝe czescy budziciele powinni 

dołączyć do Polaków (ze strony czeskiej teŜ 

zdarzały się takie pomysły, np. myśl „budziciela” 

Josefa Jungmanna, aby przyjąć wspólny 

język dla Polski, Czech i Moraw). 

Mickiewicz w swoich paryskich wykładach 

stwierdził, Ŝe u Czechów nadmiernie rozwinął 

się rozum i pochłonął inne zmysły, tzn. uczuciowość. 

W ówczesnym społeczeństwie czeskim 

estetyka romantyzmu nie znalazła zrozumienia, 

dominowały tu jeszcze kryteria klasycystyczne 

i nowszy gust biedermeierowski, co 

wynikało z jednej strony z pewnego zapóźnienia, 

zrozumiałego w przypadku ratowania ginącej 

kultury, ale takŜe z wielowiekowej rywalizacji 

z Niemcami: oficjalnie odrzucano bowiem 

to, co niemieckie, ale nowe trendy europejskie 

w większości przechodziły przez 

Niemcy lub w nich powstawały. Wydźwięk 

pojęcia „romantyzm” był raczej negatywny, a 

patos, wysoki ton, demonstracja siły uczucia, 

czym charakteryzowała się twórczość Mickiewicza, 

bywały odbierane jako „przesada”. Obowiązywała 

zasada, Ŝe twórczość ludowa jest na 

najwyŜszym poziomie artystycznym, a dła 

sztuki najbardziej poŜądana była zrozumiałość 

i prostota. 

Winę za upadek narodowy Czechów polski 

wieszcz widzi w renegacji religijnej, odejściu 

od wspólnoty katolickiej (chodzi o husytyzm) – 

wśród budzicieli natomiast dominuje pogląd, 

Ŝe husytyzm był dla narodu czeskiego najwspanialszym 

i bohaterskim okresem, a upadek 

narodu spowodowali przede wszystkim Niemcy 

i dynastia Habsburgów, wspierana przez 

zakon jezuitów. Czesi teŜ czuli się uraŜeni 

opinią Mickiewicz, Ŝe są „słowiańskimi Niemcami”, 

poniewaŜ podstawą ideową ruchu „odrodzeniowego” 

było przekonanie o duŜej róŜnicy 

między nimi a Niemcami. Kamieniem 

obrazy musiał być takŜe polski mesjanizm, 

który opierał się na przeświadczeniu o specjalnej 

misji narodu polskiego i jego nadrzędności 

moralnej. 

Podobnie jak Mickiewicz widzi Czechów Edmund 

Chojecki, równieŜ paryski emigrant polityczny. 

W dwutomowym dziele Czechia i Czechowie 

na końcu pierwszej połowy XIX wieku 

wydanym w Berlinie w roku 1850 charakteryzuje 

czeskie odrodzenie w następujący sposób: 

„Literatura czeska ma mniejszy „połysk” niŜ 

dzieje tego narodu, jednak z grobu wstała 

wcześniej niŜ znów wystąpiła na scenę historia. 

Jeśli weźmiemy pod uwagę dzieje po bitwie na 

Białej Górze musimy powiedzieć „Finis Bohemiae” 

bez Ŝadnego wskrzeszenia”. 

Polacy nie mogli zrozumieć, Ŝe Czesi nie idą 

taką drogą, jak oni, np. Chojecki nikłość, jak 

sądził, rezultatów w procesie odtwarzania narodu 

czeskiego, przypisywał brakowi narodowego 

wieszcza. (Dodajmy, Ŝe kandydat na 

takiego wieszcza wtedy istniał, choć go nie 

zdąŜono wtedy rozpoznać i docenić – był nim 

poeta Karel Hynek Mácha, zmarły jako 26-letni 

młodzieniec, a teraz ceniony jako jeden z największych 

czeskich poetów.) 

Aby udowodnić, Ŝe Mickiewicz nie bardzo 

Czechów rozumiał, odwołajmy się do jego 

interpretacji fragmentu „Córy Sławy“ (bogini 

Sława jest tu wyimaginowanym słowiańskim 

bóstwem i od niej wywodzi się nazwa Słowian). 

Kollár pisze, Ŝe naleŜy sobie stawiać 

„małe“ zadania, dopasowywać je do pozycji, 

jaką się zajmuje, wielkim bowiem bywa się 

zarówno w roli króla, jak i w roli sługi. Nawet 

będąc skromnym pasterzem moŜna dla ojczyzny 

bardziej się zasłuŜyć niŜ sławny wódz Jan 

Žižka z Trocnova, dowodzący oddziałami husytów. 

W wykładach paryskich Adam Mickiewicz 

interpretuje to jako wezwanie do czynu 

narodowego, zapowiedź przyszłej zbrojnej 

konfrontacji (cytuję): „Kollár [...] mówiąc o 

przemocy panującej nad plemieniem słowiańskim 

i o głuchym oporze, który ojczyźnie jego 

lepszą gotuje przyszłość, powiada nie zatrwo- 

16




Ŝony potęgą, jaką rozporządza Austria: Nieraz 

pasterz ze swego szałasu moŜe oddziałać na 

rzesze ludu w sposób nieodparty i bardziej 

skuteczny niźli wódz, który w obozie układa 

plany”. 

ZauwaŜmy charakterystyczną zmianę: w oryginale 

u Kollára pasterz pracuje „dla ojczyzny”, 

a u Mickiewicza „oddziałuje na rzesze 

ludu”. Pasterzowi z cichej chatki Mickiewicz 

nadał więc cechy emisariusza-agitatora, jakiegoś 

księdza Robaka, a historyczną postać Žižki 

zaktualizował, czyniąc z niej bezosobowego - 

na razie - „wodza”, który „układa plany” (moŜe 

wręcz plany buntu lub rewolucji – świadczyłyby 

o tym słowa polskiego interpretatora, Ŝe 

Kollár jest „nie zatrwoŜony”). Mickiewicz 

zapowiada więc paryskim słuchaczom przyszłą 

„wielkość” czeskich czynów, przeciwnie niŜ 

czyni to Kollárowski oryginał, radzący „poprzestawać 

na małym”. 

Na uwagę zasługuje przewrotny sens wypowiedzi 

Kollára, porównującej pasterza ze słynnym 

wodzem i w konsekwencji odwracającej 

oparty na hierarchii społecznej porządek logiczny: 

wydawałoby się, Ŝe wódz jest waŜniejszy 

dla ojczyzny, ale skromny pasterz moŜe 

więcej dla niej zrobić. Warunkiem tego „więcej” 

jest pilna praca, trwanie na swoim miejscu 

i przykrawanie zamiarów do swych moŜliwości. 

O przykrawanie zamiarów do moŜliwości wyraźnie 

mówi druga strofa cytowanego wiersza: 

„szaleństwem jest chęć, aby zmierzyć niewprawną 

ręką tor KsięŜyca”. Pozostając wśród 

spraw kosmosu, przypomnijmy Mickiewiczowskie 

wezwanie do pchnięcia Ziemi na 

nowe tory, wyraŜone w „Odzie do młodości”. 

DostrzeŜemy tu wyraźny i charakterystyczny 

przykład rozbieŜnego stosunku czeskiej i polskiej 

tradycji myślowej do celów „wielkich”. 

Innym ciekawym przykładem polemiki między 

polskimi i czeskimi patriotami jest utarczka 

między Karlem Havlíčkem Borovským na 

stronach redagowanej przez niego gazety 

Národní noviny a radykalnym dziennikiem 

krakowskim Jutrzenka, który wychodził w 

latach 1848-1949 (dla porządku dodajmy, Ŝe 

nie chodzi tu o warszawską Jutrzenkę wydawaną 

przez Rosjanina Dubrowskiego). Atak 

Havlíčka był skierowany nie tylko przeciw 

Jutrzence, ale równieŜ przeciw polskiemu charakterowi 

narodowemu, przy czym ostrość tego 

osądu moŜe być częściowo usprawiedliwiona 

faktem, iŜ gazety galicyjskie bardzo ostro krytykowały 

ówczesne poczynania czeskich polityków. 

Zarówno Národní noviny Havlíčka jak i Jutrzenka, 

ówcześnie redagowana przez Aleksandra 

Szukiewicza, który specjalizował się w 

pisaniu komentarzy politycznych, powstały w 

wyniku Wiosny Ludów w roku 1848 wskutek 

tymczasowej likwidacji cenzury prewencyjnej, 

tzn. ich istnienie było ściśle związane z aktualną 

polityką władz austriackich. Gazeta Havlíčka 

reprezentowała poglądy liberałów, dalekich 

od radykalizmu i popierających umiarkowaną 

politykę Františka Palackiego, który w planowanym 

wielonarodowym państwie słowiańskim 

w swoich planach politycznych nie brał 

pod uwagę zjednoczenia Polski. Havlíček był 

publicystą o zacięciu polemicznym: brał stronę 

Polaków, jeśli oponentami byli Niemcy, ale w 

sporach polsko-rosyjskich był często przeciw 

Polakom, na przykład w rosyjskim carze widział 

obrońcę interesów chłopskich przed uciskiem 

polskiej szlachty. 

Karel Havlíček Borovský, który jako młody 

człowiek czytał polskich romantyków i miał 

wielu polskich kolegów wśród studiujących w 

Pradze Polaków, podjął się agitacji do uczestnictwa 

w Zjeździe Słowiańskim w Pradze w 

roku 1848. Po powrocie z Krakowa w Národních 

novinách wydrukował artykuł „Rząd austriacki 

a Polacy”, w którym o Polakach pisze 

dosyć ironicznie, chwaląc „ostroŜnych”, którzy 

bez niepotrzebnych rewolucyjnych ataków 

chcieliby połączyć siły polskie, czeskie i Słowian 

południowych, ale krytykując tych, którzy 

marzą o odnowieniu dawnej Polski, bez 

pewności, czy się to powiedzie. 

Krakowski dziennik Jutrzenka w artykule Czesi 

i ich dąŜenia odparował, Ŝe dla Czechów 

hasła słowianofilskie są obroną przed germanizacją, 

natomiast dla Polaków takie hasła są 

perspektywą knuta moskiewskiego. Redakcję 

Jutrzenki rozczarowało teŜ czeskie negatywne 

stanowisko w sprawie powstania w Wiedniu 

(liberałowie czescy potępiali drogę rewolucyjną). 

Kluczową kwestią była perspektywa runięcia 

monarchii austriackiej, co wtedy nie 

było w czeskim interesie, Polacy natomiast na 

tym budowali swoje plany. Polaków, pisała 

Jutrzenka, nie zadowala „garść swobód narodowych” 

lub „funkcja kata jako nagroda za 

pozwolenie noszenia miecza”. 

Havlíček odpowiedział w artykule pt. Słowianie 

w rewolucji wiedeńskiej. Głównie tu szło o 

ostry atak na Polaków, którym zarzuca renegację, 

niesolidaryzowania się z innymi Słowianami. 

Polacy przyjaźnią się z Węgrami, bratają 

się nawet z „frankfurtystami” (Niemcami), 

zamiast dąŜyć do pozyskania Ŝyczliwości Czechów. 

Polska szlachta (chłopi są zbyt mało 

wykształceni, Ŝeby byli uświadomieni narodowo, 

a mieszczanie to śydzi) z braku innego 

zatrudnienia myśli tylko o powstaniu zbrojnym, 

a jej Ŝywiołem jest rewolucja i anarchia. 

Jutrzenka na to odpowiada, Ŝe stanowisko Czechów 

jest „wstrętne i słuŜalcze” a Węgrzy ponoć 

przyrzekli, Ŝe nigdy nie będą uciskać Ŝad- 

17




nych narodów słowiańskich. W tym „raju słowiańskim”, 

który opisał nam Kollár, brak jest 

ludzi czynu. 

W odpowiedzi Havlíček przetłumaczył na czeski 

i wydrukował cały ten artykuł i dołączył do 

niego ironiczny komentarz polegający na obronie 

przez atak. Trafnie wyśmiał naiwność polskiego 

publicysty, Ŝe Węgrzy dotrzymają słowa 

Kossutha i zmienią swój stosunek do Słowaków 

i Słowian południowych. Polacy sympatyzują 

z Węgrami, poniewaŜ mają z nimi 

wspólny cel: a mianowicie tak jak Węgrzy 

uciskają Słowaków i Rumunów, tak Polacy – 

Litwinów i Rusinów. Dlatego właśnie Polacy 

nigdy nie dosięgną upragnionej wolności, poniewaŜ 

innym ją zabierają! Pogląd, Ŝe Polska 

trzyma ster moralności w słowiańskim świecie, 

to iście szlachecka buta i pycha, komentuje 

Havlíček. My, Czesi, którzy najwięcej zrobiliśmy 

dla myśli słowiańskiej wzajemności, jesteśmy 

skromniejsi. Polacy tylko myślą o swojej 

zabawie i zabawie swych dan, a poza tym 

układają na wiatr plany rewolucji, a lud opijają 

„gorzałką”. 

Dodajmy, Ŝe Havlíček często dawał wyraz 

poglądowi, Ŝe wyŜsza moralnie jest ta kultura, 

która ma cel dydaktyczny i pragmatyczny, Ŝe 

dominuje ona nad kulturą skierowaną na prze- 

Ŝycie uczuciowe i estetyczne. Wydaje się, Ŝe 

ten pogląd w czeskiej kulturze dominuje do 

dzisiaj, chociaŜ jej całej oczywiście nie wyczerpuje. 

Polska odpowiedź Jutrzenki była poniekąd 

mniej gwałtowna: polemista chwali się, Ŝe 

Polacy nigdy nie musieli starać się o uświadomienie 

narodowe. Choć przyznaje, Ŝe polska 

szlachta nie dość dba o wykształcenie ludu, 

zbytnio zajmuje się powstaniami, to dodaje, Ŝe 

to nie Czesi powinni ją krytykować, poniewaŜ 

takich problemów jeszcze nie mają: „Kto się 

jeszcze nie urodził lub nie obudził ze snu, nie 

mógł popełnić grzechu”. Przejawy egzystencji 

czeskiego narodu ograniczają się do kilku 

słowników, twierdzi autor (co przypomina 

twierdzenie Mickiewicza o Czechach jako „narodzie 

filologów”). 

Porównywanie dziewiętnastowiecznych "racji 

polskich" i "racji czeskich" jest jednak pozbawione 

podstaw, poniewaŜ z obu stron nie ma 

równowaŜnych sobie subiektów. W ocenach 

czeskich Polacy są jakby "oskarŜani", Ŝe w ich 

skład socjalny wchodzi szlachta. Społeczeństwo 

polskie miało zróŜnicowaną strukturę 

klasową, zgodną z ówczesną sytuacją historyczną, 

więc nie moŜna go porównywać z jednowarstwową 

grupą Czechów, którzy skądinąd 

stanowili składnik wieloklasowego społeczeństwa 

Bohemii, poza wąsko rozumianą kulturą 

funkcjonowali w tym pełnym rozwarstwieniu. 

Później sytuacja uległa zmianie, czyli polskie 

społeczeństwo trochę się "spłaszczyło", przynajmniej 

w sensie uczestnictwa w kulturze, a 

czeskie bardziej się zróŜnicowało, np. zróŜnicowało 

się majątkowo, więc "racje" kaŜdej ze 

stron, jako złoŜone z interesów róŜnych grup 

społecznych, stały się w większym stopniu 

porównywalne. 

Jest równieŜ waŜne, w jakim stopniu stanowiska 

polemiczne i nastroje występujące wewnątrz 

danego społeczeństwa były generowane 

i manipulowane z zewnątrz: dla austriackiego 

rządu było korzystne podkreślanie złego stosunku 

polskiej szlachty do chłopów, poniewaŜ 

to miało odstraszać czeskich budzicieli (divide 

et impera), a negatywny przykład Polaków 

wielokrotnie Czechom słuŜył do „zaklinania 

ducha rewolucyjnego” (jak to wyraził czeski 

polonista Karel Krejčí). 

MoŜna by rzec, Ŝe tendencja do „zaklinania 

ducha rewolucyjnego” polskim negatywnym 

przykładem przetrwała niemal do dziś: przypomnijmy 

tu lata 1981- 1989, kiedy to czeskie, 

komunistyczne wtedy jeszcze gazety podkreślały, 

jak wiele stracili ci „buntowniczy” Polacy 

(strajki, bieda, puste sklepy, Polacy u nas 

wykupią towary, itp.). 

Te dwa przykłady polemiki między naszymi 

narodami, choć przypadają na czasy od nas 

odległe, to ilustrują i wyjaśniają w pewnym 

stopniu podstawowe róŜnice w naszej narodowej 

samoświadomości: my, Polacy jesteśmy 

dumni z naszych romantycznych zrywów narodowych 

(„mierz siły na zamiary”), a oni, 

Czesi, są dumni ze swego realistycznego 

pragmatyzmu („szaleństwem jest mierzenie 

niewprawną ręką biegu KsięŜyca”). 

Przedostało się to nawet do języka, do konotacji 

takich określeń, jak "romantyzm, romantyczny" 

i "realizm, realistyczny". Słowa te w 

czeszczyźnie w znaczeniu potocznym, nie terminologicznym, 

mają zabarwienie wartościujące. 

"Romantyczny" znaczy często tyle co "naiwny, 

skazany na niepowodzenie, niepowaŜny". 

Pozytywna konotacja "realizmu", mieszcząca 

się równieŜ w innych systemach językowych, 

np. w polskim, w czeskich warunkach 

nabiera jeszcze mocniejszych barw, konsoliduje 

naród np. w stosunku do "niepoprawnie romantycznych 

Polaków”. 

Współcześni Czesi jednak, jak wiemy, ostro i 

dowcipnie umieją dostrzec i skomentować 

sami siebie. Słynny „Jára da Cimrman”, zmistyfikowana 

postać czeskiego geniusza, stworzona 

przez współczesnych humorystów Zdeňka 

Svěráka i Ladislava Smoljaka, w jednym z 

filmów poucza swoich rodaków: „Przyjmujmy 

tylko takie zadania, z którymi sobie poradzimy”. 

18




Instytut Neofilologii 

Z polskich kresów do Pragi 

prof. Zofia Tarajło-Lipowska 

W Polsce nieznana, w Czechach zapomniana – 

tak moŜna by rzec o polskiej szlachciance z 

kresów, Honoracie z Wiśniowskich Zapovej, 

która naleŜała do grona czeskich pisarek, a 

nawet działaczek czeskiego tzw. odrodzenia 

narodowego, a ponadto zalicza się ją do prekursorek 

ruchu feministycznego w Czechach. 

Honorata Wiśniowska urodziła się w roku 1825 

w Śniatyniu nad Prutem w rodzinie Wiśniowskich 

herbu Prus, a jej stryjem był Teofil Wiśniowski, 

emisariusz Towarzystwa Demokratycznego 

Polskiego, swego czasu czczony jako 

męczennik za wolność ojczyzny, bo w 1847 

roku został oskarŜony o antypaństwowe spiski 

polityczne i stracony na szubienicy we Lwowie. 

PoniewaŜ Honorata wychowywała się w patriotycznym 

polskim domu szlacheckim (choć 

jej rodzice nie mieli własnego majątku ziemskiego, 

ojciec Jan był tylko dzierŜawą) i bywała 

w arystokratycznych salonach, więc tym 

bardziej musi dziwić jej zakrawające na mezalians 

wczesne małŜeństwo z austriackim urzędnikiem 

Karlem Zapem z praskiej rodziny 

mieszczańskiej, który co prawda działał w kółku 

czeskich „budzicieli narodowych”, ale przez 

polskie, galicyjskie środowisko szlacheckie 

zapewne musiał być postrzegany jako Niemiec. 

Honorata i Karel, który przybrał drugie, tak 

zwane ”patriotyczne” imię Ladislav, poznali 

się w domu jej rodziców: Marty i Jana Wiśniowskich 

w Zabłotowie, gdzie Karel Zap 

kontrolował odprowadzanie podatków. Niespełna 

czternastoletnią, niezwykle powaŜną i 

uzdolnioną dziewczynkę zainteresowała lektura 

Karla – ku zaskoczeniu całej rodziny było to 

czeskie tłumaczenie GraŜyny Mickiewicza, 

podczas gdy mało kto w Galicji wówczas wiedział, 

Ŝe naród czeski zaczął się odradzać. 

Dwudziestosiedmioletni wówczas Karel zaproponował 

urodziwej Honoracie (była ponoć 

czarnowłosa, czarnooka i nadzwyczaj zgrabna), 

Ŝe nauczy ją czeskiego. Rozwinęła się oŜywiona 

korespondencja Honoraty z Karlem, który 

był dla niej, jak to określił czeski badacz 

Edvard Jelínek "gorliwym piastunem duchowego 

rozwoju swojej młodziutkiej, idealnie 

niewinnej narzeczonej". Dodajmy tu, Ŝe historię 

swojej wielkiej miłości Zap zawarł w obyczajowo-etnograficznym 

dziele PodróŜe i wędrówki 

po ziemi galicyjskiej. 

Szesnastoletnia Honorata wychodzi za mąŜ za 

Karla Zapa, ale tuŜ przed ślubem dostaje list od 

stryja Teofila (list zachowany w dziale rękopisów 

wrocławskiej biblioteki Ossolineum), w 

którym stryj jej przypomina m.in. o obowiązku 

patriotycznego wychowania dzieci, zwłaszcza, 

Ŝe po ślubie trafi do środowiska mieszczańskiego, 

które nie wyznaje tych samych narodowych 

wartości, co szlachta. 

Zapowie zrazu zamieszkali we Lwowie. Na 

młodym Karlu czeskim pisarzu Karlu Havlíčku 

Borovskim, który w trakcie podróŜy do Rosji 

kilka tygodni spędził we Lwowie u Zapów, 

Honorata, wówczas siedemnasto- i półletnia 

(jak oblicza Karel), będąca juŜ matką półrocznej 

Bronisławki, robi tak duŜe i pozytywne 

wraŜenie, Ŝe – jak pisze w liście do przyjaciela 

- teŜ chciałby się oŜenić, bowiem (cytuję) "jakie 

to byłoby pociągające zostać panem takiego 

dumnego, pańskiego stworzenia!". 

Po kilku latach Zapowie przenoszą się do Pragi. 

Honorata pełni obowiązki matki, Ŝony i 

pani domu, wchodzi w środowisko Ŝon i córek 

czeskich „budzicieli narodowych” - jest przera- 

Ŝona miałkością rozmów i plotek tych pań, ich 

ubóstwem duchowym, brakiem patriotyzmu 

(pisze o tym w swych wspomnieniach czeska 

pisarka Karolína Světlá), ale teŜ naraŜa się na 

pomówienia o „zbyt pański”, wyniosły sposób 

bycia. PoniewaŜ dorównuje (przynajmniej dorównuje!) 

męŜowi zdolnościami, ambicjami i 

głębią duchową, więc sama tworzy i pisze po 

czesku oraz przekłada z polskiego na czeski. 

UwaŜa się jakby trochę za „apostoła polskości” 

i tak jest postrzegana, zwłaszcza podczas marcowej 

Wiosny Ludów w roku 1848: znajomym 

Czechom poŜycza Ŝyciorys Kościuszki, opowiada 

o swoim stryju-męczenniku, poŜycza 

polską konfederatkę na wzór do uszycia „słowiańskiego 

nakrycia głowy”, na balach „słowiańskich” 

zachwyca tańczeniem mazura. 

Publikuje po czesku szkice etnograficzne, obrazki 

z Ŝycia Hucułów i Rusinów znad Prutu, 

skąd sama pochodziła, opisy obrzędów świątecznych 

w Polsce, odcinkową powieść z Ŝycia 

polskiej szlachty pt. Paní starostka Międzyřecká 

(w umieszczonym w niej przypisie podaje 

dokładną receptę na polski bigos!). Tłumaczy i 

publikuje drobne wiersze czy bajki umoralniające 

(np. Ignacego Krasickiego), z większych 

utworów przekłada kilka sztuk Józefa Korzeniowskiego. 

Grane były one przez wiele dziesięcioleci, 

zwłaszcza w czeskich teatrach prowincjonalnych 

(chociaŜ na afiszach jako tłumacza 

często podawano nazwisko małŜonka 

Karla Ladislava Zapa, aby im dodać splendoru). 

19




W ciągu 14 lat swego małŜeństwa Honorata 

urodziła siedmioro dzieci, z których czworo, 

m.in. mała Bronisławka, zmarło we wczesnym 

dzieciństwie. Wielka miłość czeskiego „budziciela” 

i Polki-Słowianki, jak z emfazą wypowiadali 

się niektórzy czescy badacze, przyniosła 

jej rozczarowanie – mąŜ był oschły i nie 

rozumiał jej, o czym pisze w nie wysłanych 

listach do rodziców i brata w Galicji (na marginesie 

umieszczała wstrząsające w swej wymowie 

dopiski, Ŝe napisanych listów nie wyśle, 

bo nie chce swej galicyjskiej rodziny zmartwić). 

Cierpiała teŜ z powodu obcości i nieprzychylności 

otoczenia i trapiło ją zdrowie - 

gruźlica, pogarszająca się takŜe wskutek niedostatku 

materialnego, na który skarŜy się w listach, 

choć rodzina z Galicji wspomagała ich, 

np. udzielając Zapom poŜyczek. 

W czeskiej literaturze Honorata z Wiśniowskich 

Zapová znalazła miejsce przede wszystkim 

jako autorka traktatu pedagogicznego pt. 

Nezabudky, čili dar našim pannám, czterokrotnie 

wydawanego w latach 1859 - 1870. Traktat 

ten jest adaptacją dzieła Klementyny z Tańskich 

Hoffmannowej pt. Pamiątka po dobrej 

matce, rezultatem pedagogicznych zainteresowań 

Honoraty, która postanowiła w Pradze 

załoŜyć szkołę dla dziewcząt. Honorata zdała 

potrzebne państwowe egzaminy pedagogiczne 

(na podstawie specjalnego zezwolenia urzędowego 

zdawała je po czesku – była zresztą jedyną 

czeską budzicielką narodową, który nie 

umiała po niemiecku!) i wśród sprzyjających 

czeskiemu ruchowi narodowemu arystokratów 

zebrała trochę pieniędzy na otwarcie szkoły i 

internatu. Pieniądze otrzymywała równieŜ od 

krewnych i znajomych z Galicji, bowiem w 

załoŜeniu w Pradze miała powstać pensja 

kształcąca dziewczęta z rodzin polskich i czeskich. 

Jednak równolegle z postępami w tej 

sprawie zdrowie Honoraty pogarszało się: nowo 

otwartą pensję odwiedziła na kilka dni 

przed śmiercią, tylko po to, aby ją rozwiązać, 

bo czując juŜ się bardzo źle, nie widziała moŜliwości 

kontynuacji przedsięwzięcia. 

Sprawa pensji dla dziewcząt wiąŜe się teŜ z 

pierwszą kobiecą organizacją załoŜoną przez 

Honoratę wespół z kilkoma innymi praŜankami, 

a mianowicie Spolkiem Slovanek (Związkiem 

Słowianek). Honorata pełniła tam funkcję 

"jednatelki", czyli rzeczniczki (jako jedna z 

niewielu członkiń znała czeski równieŜ w piśmie), 

działała bardzo ofiarnie, prowadziła 

dokumentację i korespondencję związku, ale tu 

teŜ spotkały ją przykrości - uwikłano ją w jakieś 

plotki i pomówienia. Spolek Slovanek się 

rozpadł i w końcu przestał działać, pozostał 

jednak w historii jako pierwsza czeska organizacja 

kobieca. 

Honorata ponoć szerzyła polskie ”pańskie” 

maniery, np. swobodnie konwersowała z męŜczyznami, 

co w praskich mieszczańskich środowiskach 

było wówczas nie do przyjęcia. 

Oboje z męŜem prowadzili coś w rodzaju salonu 

towarzyskiego dla czeskich budzicieli, a z 

tych spotkań rozwinęły się ponoć niektóre czeskie 

patriotyczne organizacje, np. Komitet Archeologiczny. 

Po śmierci w roku 1856 Honorata z Wiśniowskich 

Zapová została pochowana (ponoć na 

własne Ŝyczenie) na przykościelnym cmentarzu 

w dzielnicy Prosek w Pradze. Jej nazwisko 

pamiętają niestety tylko nieliczni specjaliści od 

czeskiej dziewiętnastowiecznej literatury. 

Instytut Historii 

71 lat temu hitlerowskie Niemcy zajęły Sudety – Anschluss 

dr Paweł Szymkowicz 

71 lat temu, na początku października 

1938 r., doszło zajęcia Sudetów przez hitlerowskie 

Niemcy. Za zgodą wielkich mocarstw, 

Anglii i Francji, które po I wojnie światowej 

miały strzec wersalskiego ładu w Europie, 

Czechosłowacja musiała oddać znaczną część 

swego terytorium. Niewiele osób wie, Ŝe w 

tych dniach, do największych napięć na czesko-niemieckim 

pograniczu, dochodziło na 

odcinku powiatu nyskiego. 

Według spisu z 1930 roku na 14,7 mln 

mieszkańców Czechosłowacji, 3,2 mln stanowili 

Niemcy, co stanowiło blisko 22% ogółu 

ludności kraju. Z tej liczby aŜ 3 mln Niemców 

zamieszkiwało rejon Sudetów. Na terenie gminy 

Zlate Hory w 1930 r. Ŝyło 9240 Niemców i 

188 Czechów. Dysponujący tek duŜą liczebnością 

Niemcy sudeccy odgrywali duŜą rolę w 

Ŝyciu politycznym regionu i kraju. Sytuacja 

uległa jednak diametralnej zmianie po dojściu 

do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera. Konrad 

Henlein załoŜył Partię Niemców Sudeckich 

(Sudetendeutsche Partei - SdP), która szybko 

stała się narzędziem Hitlera wykorzystywanym 

do destabilizacji Czechosłowacji. Partia Henleina 

szybko przyjęła nazistowski charakter, 

zyskując sobie swymi nacjonalistycznymi hasłami 

duŜe poparcie wśród Niemców sudeckich. 

W wyborach parlamentarnych 1935 roku 

odniosła duŜy sukces zdobywając aŜ 44 mandaty. 

Stała się w ten sposób drugą siłą poli- 

20




tyczną w kraju, po partii chłopskiej, która miała 

tylko jednego posła więcej. 

Z powodu zwiększającego się hitlerowskiego 

zagroŜenia i działaniami lokalnej henleinowej 

"piątej kolumny", 23 września 1936 

roku rząd czechosłowacki powołał specjalną 

jednostkę graniczną - StraŜ Obrony Państwa 

(Stráž obrany státu - SOS). Podlegała centralnie 

Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, natomiast 

w terenie Starostom Powiatowym. Rekrutowano 

do niej głównie celników, dotychczasowych 

funkcjonariuszy straŜy granicznej i 

policjantów z przygranicznych miejscowości. 

Granicy od Kralík do Krnova pilnowały dwa 

bataliony SOS, pierwszy z dowództwem w 

Šumperku pilnował jej odcinka od Kralik po 

Šerak i drugi "boskovicki", który miał pilnować 

granicy na reszcie powiatu jesenickiego, w 

tym na głuchołaskim pograniczu i tak zwanym 

"cyplu osobłodzkim", czyli klina terytorium 

czechosłowackiego na północny-wschód od 

linii Kopa Biskupia - Mesto Albrechtice. Funkcjonariusze 

SOS pilnowali głównie: stacje kolejowe, 

kolejowe węzły oraz przejścia drogowe 

w tym , w: Javorniku, Vidnavie, Mikulovicach 

i Osobłodze całodobowo. O znaczeniu powołania 

Stráž obrany státu, moŜe świadczyć fakt, Ŝe 

od 16 września 1938, po zdelegalizowaniu 

partii Henleina jako wrogiej państwu czechosłowackiemu, 

w powiatach oddalonych od 

granicy nie doszło do groźniejszych incydentów, 

natomiast na pograniczu SOS toczyła 

niewypowiedzianą wojnę ze zwolennikami 

SdP. Przez całe lato 1938 roku przez granicę 

przemycano duŜą ilość broni. Na przykład 12 

sierpnia, w przygranicznej Vidnavie, czechosłowaccy 

celnicy w przybyłym z Niemiec niewielkim 

samochodzie cięŜarowym, znaleźli 40 

karabinów maszynowych z amunicją. Sprawa 

ta wzbudziła wielkie poruszenie w całej Czechosłowacji 

i była jednym z powodów rozwiązania 

SdP. 

Rozwiązanie partii Henleina, spowodowało 

ucieczkę do pobliskiej Rzeszy szeregu jej 

funkcjonariuszy, którzy w obawie przed represjami, 

opuszczali ČSR wraz z całymi rodzinami. 

„W długich kolumnach ciągnęli uciekinierzy 

przez dworzec w Głuchołazach a zwłaszcza 

przez Ondřejovice do Rzeszy” – zapisano w 

jesenickiej kronice, dodając jednocześnie -[...] 

W Głuchołazach niemieccy funkcjonariusze bez 

ogródek otwierali wagony zapraszając jadących 

tam Niemców sudeckich do siebie. W Ondřejovicach 

uciekinierzy przechodzili do Rzeszy 

na oczach bezsilnych czeskich pograniczników”. 

Tych, który przekroczyli granicę legalnie, 

kierowano do przejściowych obozów w 

Podlesiu, Konradowie, Pokrzywnej i Głuchołazach, 

gdzie między innymi zakwaterowano ich 

w hotelu na stadionie miejskim i schronisku 

młodzieŜowym (dzisiejszej „Harcówce”). 

MęŜczyźni kierowani byli następnie do wojskowych 

obozów Freikorpsu, gdzie umundurowano 

ich w uniformy SA i szkolono do przeprowadzania 

akcji terrorystycznych. Takie 

obozy szkoleniowe istniały między innymi w 

Głuchołazach, Konradowie i Nowym Świętowie. 

22 września, wyćwiczonych na terenie 

Niemiec grupy dywersyjne, przybyły do miejscowości 

połoŜonych na pograniczu. Oddziały 

SOS, które i tak od kilku dni naraŜone były na 

ostrzał z drugiej strony granicy, nie mając zgody 

na odpowiedzenie ogniem, wycofane zostały 

na linię: Vápenná - Široký Brod - Rejviz - 

Krnov, pozostawiając bez walki wszystkie 

tereny na północ od niej. RównieŜ 22 września, 

duŜa, 150 osobowa grupa Niemców, uzbrojonych 

w ręczne karabiny, granaty i pistolety, 

znalazła się na przejściu granicznym na drodze 

z Głuchołaz do Zlatych Hor. Niemcy dobrze 

wiedzieli, Ŝe Czesi nie będą się bronić, zgodnie 

z rozkazem dr Kožiny, szefa tamtejszego komisariatu 

policji, wydanym na polecenie ministra 

spraw wewnętrznych. Szef czechosłowackiego 

MSW, zarządził bowiem, aby w przypadku 

ataku henleinowców, Ŝaden z funkcjonariuszy 

nieopuścił posterunku lecz jednocześnie nieuŜył 

broni. Bez jednego wystrzału, 50 osobowa 

grupa weszła do budynku celnego rozbrajając 

przebywających tam dziewięciu funkcjonariuszy 

policji i straŜy celnej. 

Fot. 1. 6 października 1938 r. wojska niemieckie 

przekraczają granicę pomiędzy Jarnołtówkiem i 

Zlatymi Horami (zdjęcie udostępnione przez 

Městské muzeum w Zlatých Horach) 

Tego samego dnia doszło do akcji Freikorpsu 

równieŜ po drugiej stronie Kopy Biskupiej, 

w: Jindřichovie i Osobłodze. Tutaj dywersanci 

obsadzili wszystkie przejścia graniczne i 

urzędy celne, natomiast w Liptániu koło Osobłogi 

doszło do walk, podczas których zginęło 

czterech celników. Zamknięto równieŜ trasę 

kolejową do Jesenika przez Głuchołazy, dzięki 

czemu trzydziestu dywersantów mogło wyciągnąć 

z pociągu grupę policjantów jadącą na 

21




słuŜbę do Jindřichova. Wszyscy zostali aresztowani 

i odstawieni w głąb Niemiec. Oprócz 

nich z "cypla osobłodzkiego" do obozów jenieckich 

w Rzeszy zabrano 20 funkcjonariuszy 

SOS. 

Fot. 2. Pokrzywna (6 października 1938 r.) Wojska 

niemieckie kierują się z Prudnika do Zlatych 

Hor (zdjęcie udostępnione przez Městské muzeum 

w Zlatých Horach) 

23 września prawie cały powiat jesenicki 

mógł znajdować się pod kontrolą Freikorpsu. 

Niemcy bali się jednak zapuszczaćdalej. Jeden 

z ich oddziałów działał na rubieŜy: Černa Voda 

– Supikovice – Hradec – Široký Brod – Ondřejovice 

– Zlate Hory. Liczył 1200 dobrze 

uzbrojonych ludzi. Pierwszymi posunięciami 

tworzonych niemieckich władz, było aresztowanie 

czeskich urzędników i odesłanie ich do 

obozów dla internowanych utworzonych w 

okolicy Głuchołaz, wśród nich znalazł się równieŜ 

wspomniany juŜ dr Kožina. W sumie z 

terenu całego powiatu jesenickiego internowano 

80 osób. Wszyscy po wejściu w Ŝycie postanowień 

układu monachijskiego, zostali odesłani 

do okrojonej Czechosłowacji. 

Tego samego dnia doszło do akcji freikorpsu 

równieŜ po drugiej stronie Kopy Biskupiej, 

w: Jindřichovie i Osobłodze. Tutaj dywersanci 

obsadzili wszystkie przejścia graniczne i urzędy 

celne, natomiast w Liptániu koło Osobłogi 

doszło do walk podczas których zginęło czterech 

celników. Zamknięto równieŜ trasę kolejową 

do Jesenika przez Głuchołazy, dzięki 

czemu trzydziestu dywersantów mogło wyciągnąć 

z pociągu grupę policjantów jadącą na 

słuŜbę do Jindřichova. Wszyscy zostali aresztowani 

i odstawieni na teren Niemiec. Oprócz 

nich z "cypla osobłdzkiego" do obozów jenieckich 

w Rzeszy zabrano 20 funkcjonariuszy 

Stráž obrony státu. 

W dniach 23 i 24 września oddziały SOS 

zgrupowały się gównie w Dolni Lipovej i Jeseniku, 

gdzie znajdowały się najwaŜniejsze siły 

obronne tym w tym powiecie. Podobnie było z 

czechosłowackimi funkcjonariuszami z osoblaskiego, 

którzy zgrupowali się w Vrbnie pod 

Pradziadem i Karlovicach. Wytyczoną przez 

nich linię: Vapenna - przełęcz Na Pomezi - 

Pisečna - Rejviz - Hanušovice, oddziałom 

Freikorpsu pomimo licznych starań nie udało 

się przekroczyć. Do najcięŜszych walk doszło 

23 września o Vapenną, gdzie przesunięto oddziały 

SOS z Dolni Lipovej. Nie przyniosły 

one jednak większych zmian w sytuacji, która 

juŜ nie zmieniła się do 6 października, czyli 

wkroczenia na te tereny oddziałów Wehrmachtu, 

zgodnie z postanowieniami układu monachijskiego. 

Literatura: 

1. Petr Procházka: Příběhy z pohraničí, Jeseník 

2007. 

2. František Spurný: Henleinovský puč na 

Jesenícku, w: Severní Morava nr 11, Šumperk 

1965 r. 

3. František Spurný: Stráž obrany státu na 

severní Moravě a ve Slezsku, w: Severní 

Morava nr 55, Šumperk 1988 r. 

Instytut Historii 

Stalin: długi marsz do supremacji ZSSR w świecie 

Prof. Krzysztof Grygajtis 

Widmo krąŜy po Europie – widmo komunizmu 

K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, luty 1848 r. 

Doktrynalne uwarunkowania ekspansji 

Sowiecką doktrynę ekspansji kształtowała 

ideologia partii bolszewickiej. Jej ideową bazą 

pozostawało doświadczenie rewolucyjne poszczególnych 

działaczy politycznych i wynikające 

stąd róŜnice w ujmowaniu rzeczywistości, 

programy działania, hierarchie wartości oraz 

ich socjalne i narodowe usytuowanie. Natomiast 

społeczne zaplecze tworzyła „postępowa” 

inteligencja, opętana „katastroficznymi 

wizjami oraz stanami depresyjnego przygnębienia”. 

Lewica rewolucyjna, mesjasz „radośnie 

oczekiwanej rewolucji”, znajdowała w imperium 

rosyjskim korzystne dla siebie warunki 

działania. Na kartach historii zapisała się So- 

22




cjaldemokratyczna Partia Robotników Rosji 

(SDPRR), w szczególności jej skrzydło rewolucyjne, 

które dało początek międzynarodowemu 

ruchowi komunistycznemu. Charakter 

frakcji bolszewickiej SDPRR oraz jej wewnętrzny 

rozwój sytuowały ją wśród sekt religijnych, 

jakich było w owym czasie wiele w 

Rosji. Lumpenproletariackie pochodzenie 

członków określało oblicze partii, które 

wzmacniało rynsztokowy język dyskursu politycznego 

oraz prostackie normy politycznych 

zachowań. W warstwie ideowej program bolszewików 

stanowił zaprzeczenie polityki Piotra 

Stołypina, premiera Rosji w latach 1905-1911, 

dąŜącego do osiągnięcia wewnętrznego ładu 

jako warunku zbudowania podstaw trwałej 

modernizacji państwa. 

Kształtowana w partii bolszewickiej przez 

W. I. Lenina psychoza zagroŜenia tworzyła 

swego rodzaju barierę odgradzającą ten ruch od 

reszty europejskiej lewicy. Od tego czasu mo- 

Ŝemy mówić o nieustannie towarzyszącej komunistom 

skazie psychicznej – chorobliwym 

lęku przed otwieraniem się na świat, o kłamstwie 

jako o sposobie na przetrwanie oraz o 

nigdzie nie spotykanej nienawiści do warstw 

społecznych, narodów, instytucji demokratycznych 

i do politycznych przeciwników. Do nienawiści 

równoznacznej z wyrokiem śmierci dla 

przeciwnika – instytucji i człowieka. Konsekwencją 

takiego myślenia była barbaryzacja 

doktryny i Ŝycia partyjnego, uniemoŜliwiające 

trwałe zaistnienie bolszewickiej partii-sekty 

wśród europejskich partii socjalistycznych, 

brak szacunku dla odmiennych poglądów, wymuszanie 

jednomyślności oraz dyktatorskie 

rządy Uljanowa i jego najbliŜszych współpracowników 

w organizacji. Wytyczną politycznego 

działania bolszewików stało się kłamstwo, 

które przybrało formę komunistycznego 

światopoglądu. 

Z punktu widzenia doktryny bolszewickiej 

istnienie „nowego świata” było zdeterminowane 

obecnością jego antytezy. Dla zdefiniowania 

sytuacji potrzebne było „my” i „nasz wróg”, z 

którym łączył się świat będący przestrzenią 

wojny – „wojny aŜ do ostatecznego zwycięstwa”, 

co M. Frunze ujął w następujących słowach: 

„Jesteśmy partią klasy, idącej na podbój 

świata”. Nie bez przyczyny Feliks Perl na łamach 

„Przedświtu” ostrzegał, iŜ „sądzimy, Ŝe 

właśnie rosyjski ruch robotniczy najdłuŜej mo- 

Ŝe błąkać się po manowcach, bardzo niski poziom 

rozwoju mas robotniczych, naiwność 

polityczna inteligencji – wszystko to do optymizmu 

usposabiać nie powinno. Jest to szkodliwe 

złudzenie wmawiać w siebie i w innych, 

Ŝe ruch rosyjski ma juŜ wyraźnie określoną i 

zasadniczą tendencję”. 

Podstawę sowieckiego programu politycznego 

względem Europy i Azji stanowiła bolszewicka 

doktryna wojny zaczepnej, tworząca 

ideowy fundament, „aby na jej podstawie 

przygotować Armię Czerwoną do bezlitosnego 

starcia ze światem burŜuazyjnym”. Wskazywała 

ona, Ŝe „celem socjalizmu jest nie tylko 

zniesienie rozdrobnienia ludzkości na małe 

państwa i w ogóle odosobnienia narodów, nie 

tylko zbliŜenie, lecz takŜe zlanie się narodów”. 

„Skrajna i niezmienna agresywność imperium 

stalinowskiego – według M. Sołonina – nie 

znajdowała wyrazu i potwierdzenia (…) w 

ogromnej Armii Czerwonej (…), lecz w zupełnie 

czymś innym. Na przykład w tym, Ŝe w 

godle państwowym ZSRS sierp i młot pokrywały 

całą kulę ziemską, na której granic «państwa 

proletariatu» nie zaznaczono nawet cieniutką 

linią”. I zaraz Sołonin dodawał, Ŝe 

„agresywność państwa stworzonego przez Lenina 

i Stalina wyrastała z jawnej, demonstracyjnej 

samowoli i bezprawia w polityce wewnętrznej 

(…). Agresywność imperium stalinowskiego 

kształtowała się dzięki niepowstrzymanej 

państwowej propagandzie, która 

dniem i nocą wmawiała społeczeństwu – 

przede wszystkim Ŝołnierzom Armii Czerwonej 

– Ŝe ma ona nie tylko prawo, ale i obowiązek 

(…) zbrojnie «pomóc» w ustanowieniu 

sowieckich porządków w kaŜdym kraju, który 

wskaŜę im władza”. 

Konsekwencją tak zarysowanych aspiracji 

był obraz bolszewickiego imperium: „czerwonego 

środka”, czyli bolszewickiej Rosji oraz 

„czerwonego buforu” – złoŜonego z niepodległych 

państw o ustroju sowieckim. Środkiem 

słuŜącym realizacji ─ wojna, jako metoda gry o 

panowanie nad światem, której istotę Stalin 

wyjawił 5 V 1941 r. podczas spotkania z absolwentami 

wyŜszych sowieckich uczelni wojskowych, 

wskazując na dynamiczny charakter 

sowieckiej doktryny państwowej, na „obowiązek 

przejścia od polityki do wojennych działań 

ofensywnych”. 

Kierownictwo bolszewickie zaraz po przewrocie 

komunistycznym uznało, a moŜna to 

dostrzec w wypowiedziach Lenina, Stalina i 

Trockiego, Ŝe wraz z upadkiem Rosji carskiej 

powstał nowy porządek międzynarodowy. śe 

celem komunistów ma być destabilizacja społeczna 

i polityczna Europy oraz wypieranie 

mocarstw kolonialnych z Azji. Siłą napędową 

tej polityki miała być w wymiarze globalnym 

„rewolucja socjalna”. Nowy globalny cel strategiczny 

juŜ wkrótce miał się wyłonić samoistnie 

i niespodziewanie dla większości polityków. 

Zaczepny charakter bolszewickiej strategii 

wojskowej nakładał się na bolszewicką ideę 

ekspansji globalnej, w której rolę szczególną 

23




odgrywały Niemcy, Chiny, Iran i brytyjskie 

Indie. Z tych teŜ względów godne zapamiętania 

jest to, iŜ załoŜenie w 1920 r. Komunistycznej 

Partii Chin pozostawało dziełem agentów Moskwy. 

Równie interesujące są początki komunistycznej 

agentury w Iranie. WaŜnym momentem 

w jej dziejach pozostają tajne rokowania z 

Bolszewią w latach 1920-1921, w wyniku których 

rosyjscy komuniści zobowiązali się do 

nieprzeprowadzania w Persji rychłej rewolucji. 

WaŜne znaczenie w relacjach irańskosowieckich 

miał Kongres Narodów Wschodu 

w sowieckim Baku w 1920 r., który zdecydował 

o mniej rewolucyjnej taktyce irańskiej 

partii komunistycznej. Lenin Iranowi szykował 

komunistyczną dyktaturę poprzez udział 

„czerwonych” w rządzie wraz z siłami niekomunistycznymi, 

co nastąpiło w maju 1921 r. 

ZagroŜenie bolszewizacją minęło wraz z usunięciem 

z rządu komunistów pod koniec 1921 

r. Nie uchroniło to jednak Iran przed wywrotowymi 

działaniami bolszewików inspirujących 

rewoltę w perskim AzerbejdŜanie. 

Ekspansja Rosji Sowieckiej wiązała się tak- 

Ŝe z zagadnieniem siły więzi ideologicznej 

pomiędzy bolszewikami a europejskimi partiami 

komunistycznymi, która decydowała o 

spoistości ruchu komunistycznego i o moŜliwościach 

eksportu rewolucji z Bolszewii. 

Główny ośrodek polityczny od początku był 

jednocześnie waŜnym centrum ideologicznym, 

rozprzestrzeniającym idee komunizmu jako 

wspólnej dla wszystkich narodów europejskich 

ideologii. Sięgnijmy do wystąpienia G. Zinowiewa 

z 22 IX 1923 r., gdzie czytamy: 

„Międzynarodowe znaczenie rewolucji proletariackiej 

w Niemczech jest od początku 

większe, aniŜeli rewolucji rosyjskiej. Niemcy 

w znacznie większym niŜ Rosja stopniu są 

krajem przemysłowym. Niemcy połoŜone są 

pośrodku Europy (…). Głównym wrogiem 

niemieckiej rewolucji będzie burŜuazyjna Polska. 

Powodem tego, iŜ polska burŜuazja będzie 

najzacieklejszym wrogiem jest nie tylko fakt, 

Ŝe francuski imperializm dąŜy do uczynienia z 

Polski wykonawcy swoich kontrrewolucyjnych 

idei, lecz i ta równieŜ okoliczność, Ŝe polska 

burŜuazja doskonale pojmuje trudności swego 

przyszłego połoŜenia pomiędzy sowieckimi 

Niemcami a sowiecką Rosją, stąd teŜ walczyć 

będzie z odwagą straceńca (…). Niemiecka 

rewolucja pomoŜe rewolucji rosyjskiej odnieść 

ostateczne zwycięstwo na froncie budowy gospodarki 

socjalistycznej, tym samym stworzyć 

niewzruszoną podstawę dla zwycięstwa socjalistycznej 

gospodarki w całej Europie”. 

Za puentę tego wystąpienia naleŜałoby 

uznać myśl, iŜ „wraz z niemiecką rewolucją 

przybliŜa się wielkimi krokami rewolucja w 

Europie, a tym samym rewolucja światowa”. 

Do podobnych wniosków doszedł Stalin, który 

3 VII 1924 r. na posiedzeniu polskiej komisji 

Kominternu dowodził: 

„Problem niemiecki. Po kwestiach „rosyjskich” 

ma on największe znaczenie, gdyŜ po 

pierwsze, sytuacja rewolucyjna jest w Niemczech 

daleko bardziej dojrzała, aniŜeli w kaŜdym 

innym europejskim kraju, po drugie, poniewaŜ 

zwycięstwo rewolucji w Niemczech 

oznacza zwycięstwo w całej Europie. Jeśli 

gdzieś w Europie rozpali się rewolucyjny płomień, 

to tylko w Niemczech. Tylko Niemcy 

zapewniają zwycięstwo rewolucji w skali międzynarodowej”. 

„Niemcy – pisała Aino Kuusinen – połoŜone 

w środku Europy, potęga przemysłowa, 

uwaŜane były od dawna za klucz do rewolucji 

światowej, a za rzecz jak najsłuszniejszą uznawano, 

Ŝe powinna ona wybuchnąć w ojczyźnie 

Marksa i Engelsa. Ale prócz tego rodzaju argumentów 

teoretycznych i emocjonalnych były 

teŜ waŜniejsze podstawy, by wybrać Niemcy 

na poligon doświadczalny dla teorii Lenina. Od 

zakończenia wojny istniały tam dobrze zorganizowane 

ugrupowania skrajnie lewicowe, 

które teraz wysuwały się coraz bardziej na plan 

pierwszy i zaostrzały kryzys w kraju przez 

wywoływanie destrukcyjnych sporów, o czym 

przekonałam się sama przed opuszczeniem 

Berlina w drodze do Moskwy. Po roku 1919 

Lenin, który przekonany był o kluczowej roli 

Niemiec, wysłał do Berlina kilku swych najbardziej 

zaufanych doradców, aby obserwowali 

sytuację i zalecili sposób działania (…). Otto 

[Kuusinen – K. G.] opowiadał mi, Ŝe nigdy nie 

spodziewał się jakiegoś trwałego pomyślnego 

wyniku chaotycznych i źle zorganizowanych 

prób rewolucyjnych na tak małych obszarach 

jak Węgry, Bułgaria i Bawaria, podzielał jednak 

optymizm i entuzjazm co do rewolucji 

obejmującej całe Niemcy, której, jak się wydawało, 

moment właściwy juŜ nadszedł. Był 

przekonany, Ŝe po objęciu władzy przez komunistów 

w Niemczech państwa sąsiednie nie 

powinny juŜ sprawiać trudności. To przeświadczenie 

i wiara w bliskie, a nieuchronne skomunizowanie 

Europy stały się «artykułem wiary» 

w Moskwie i nie budziły u nikogo powaŜniejszych 

wątpliwości”. W przypadku Azji „Komintern 

śledził sytuację w Chinach i Indiach, a 

w 1926 r. [Otto – K.G.] Kuusinen osobiście 

objął przewodnictwo zespołu studiów do spraw 

Dalekiego Wschodu. Chiny przewidywano na 

teatr kolejnego powaŜnego zamachu Kominternu; 

panował tam taki chaos, iŜ wydawało się, 

Ŝe istnieją wszelkie szanse na utworzenie Chińskiej 

Republiki Sowieckiej”. 

Bolszewikom w ZSSR zaleŜało na tym, aby 

w Europie Niemcy a w Azji Chiny i Indie były 

24




mniej lub bardziej świadomym pomocnikiem 

w przekształcaniu obu kontynentów według 

scenariusza moskiewskiego. Gdy chodzi o 

interesy tych państw, nie było mowy o partnerstwie. 

Kraje te nie mogły być partnerem dla 

komunistycznej Rosji, gdyŜ byłyby uzaleŜnione 

od ZSSR pod kaŜdym względem, przede 

wszystkim politycznym i militarnym. Były 

jeszcze inne aspekty stosunku Bolszewii do 

Niemiec, Chin i Indii. Jednym z najwaŜniejszych 

był sowiecki program światowej rewolucji 

komunistycznej, której waŜną częścią pozostawała 

sowiecka doktryna wojenna. 

„W kwestii autorstwa fundamentów sowieckiej 

doktryny wojennej – pisała Natalia 

Kuleszowa – rodzima historiografia [sowiecka 

i rosyjska – K.G.] w róŜnych okresach oddawała 

pierwszeństwo to Leninowi, to Stalinowi, 

zawsze dostrzegając przy tym powaŜny wkład 

M. W. Frunzego w opracowanie doktryny. Na 

przełomie lat 80. i 90. decydującą rolę przyznano 

temu ostatniemu. «Podstawy sowieckiej 

doktryny wojennej – konstatował A. A. Kokoszyn 

– zostały połoŜone w latach 20., w pierwszej 

kolejności dzięki M. W. Frunzemu». Decydujące 

znaczenie miał jego artykuł Jednolita 

doktryna wojenna i Armia Czerwona, opublikowany 

w lipcu 1921 r.” 

Republika Sowiecka i „nowe” horyzonty 

Rysujące się począwszy od 1921 r. uspokojenie 

sytuacji międzynarodowej wokół ZSSR 

stawiało kierownictwo kompartii w dość kłopotliwej 

sytuacji. Wojna ideologiczna nie została 

wygrana. Najgroźniejszy przeciwnik, 

jakimi były demokratyczne państwa Europy, 

nie został pokonany. Komunizmu nie udało się 

przenieść poza Rosję, mimo krótkiego epizodu 

na Węgrzech. W tej sytuacji władzom na 

Kremlu pozostawało albo pogodzić się z poraŜką, 

albo nie rezygnując z zamiaru wzniecenia 

bolszewickich rebelii w Europie obrać kurs 

obliczony na współpracę z Republiką Weimarską, 

celem obalenia „ładu wersalskiego”, czego 

symbolem stało się Rapallo. 

Przypominająca obóz warowny Republika 

Sowiecka mogła istnieć tylko w sytuacji oblę- 

Ŝenia: w czasie proklamowanej przez bolszewików 

nieuchronności wojny z międzynarodowym 

imperializmem, którą uzasadniało „kapitalistyczne 

okrąŜenie”. MoŜliwość przetrwania 

we wrogim sobie środowisku społecznym 

Rosji była niewielka. Józef Stalin uwaŜał, Ŝe 

„socjalizm” moŜe przetrwać w jednym kraju, 

tylko wówczas, kiedy dotrwa do kolejnej wojny. 

Dlatego racjonalnym wyjściem z zaistniałej 

sytuacji była bolszewizacja i militaryzacja społeczeństwa, 

budowa nowych fabryk, które miały 

przyciągnąć ze wsi do miast najbardziej 

mobilne jednostki, podporządkowanie gospodarki 

potrzebom wojska, upolitycznienie armii, 

powiększanie szeregów policji politycznej oraz 

jej nieograniczone kompetencje w sferze Ŝycia 

społecznego ludności Rosji. Partia potrzebowała 

„sanacji”. W sytuacji narastającego buntu 

społecznego konieczne było dobrze zorganizowane 

kierownictwo z ściśle określonym centrum 

decyzyjnym. Partia w nowej „porewolucyjnej” 

rzeczywistości aby przetrwać szybko 

zerwała z dotychczasową mocno ograniczoną 

formułą organizacji politycznej i przekształciła 

się w armię jednoosobowo kierowaną przez W. 

I. Lenina. Obiektywnie w WKP(b) nigdy nie 

zaistniały warunki dla kolektywnego sprawowania 

władzy. Na zgubne skutki konsylializmu 

w rosyjskiej partii komunistycznej niejednokrotnie 

zwracał uwagę Uljanow podkreślając 

płynące stąd zagroŜenia. 

Po zakończeniu wojny z Polską bolszewicy 

usiłowali jeszcze wzniecać powstania zbrojne 

w róŜnych częściach Europy, co przy zauwa- 

Ŝalnym odpływie „fali rewolucyjnej” przynosiło 

kompromitację „czerwonego” podziemia. 

Stabilizacja polityczna w Europie po 1923 r. 

wymuszała na kierownictwie partii komunistycznej 

zmianę taktyki. Zadanie ułatwiała 

mała aktywność polityczna Francji i Wielkiej 

Brytanii w Europie Środkowej. Wyeliminowanie 

Niemiec w 1918 r. spośród mocarstw europejskich 

podziałało dezintegrująco na wspólnotę 

zachodnią, co ujawniło Locarno. W porę 

jednak nie dostrzeŜono istoty Rapalla i nowej 

dynamiki relacji niemiecko-sowieckich. Sukces 

Berlina był tym większy, Ŝe otwierał perspektywy 

przezwycięŜenia skutków przegranej w 

1918 r. wojny. 

Bolszewizm, tworzący napięcia w sytuacji 

wewnętrznej w państwach europejskich i w 

Azji stawał się nowym, globalnym zagroŜeniem 

dla bezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego. 

Do czasu zakończenia wojny z oddziałami 

„białych” stosunki z Chinami w polityce 

bolszewików nie odgrywały znaczącej 

roli. Dopiero po włączeniu do Rosji w 1922 r. 

komunistycznej Republiki Dalekiego Wschodu 

problem Chin w polityce Kremla nabrał znaczenia, 

co juŜ na początku tego roku zapowiadał 

Zjazd Narodów Dalekiego Wschodu mający 

zjednoczyć ruchy antykolonialne i antyimperialistyczne. 

We wspomniane działania wpisywało 

się wspieranie chińskich ugrupowań 

komunistycznych. Zachętą do angaŜowania się 

sowieckich towarzyszy w sprawy Państwa 

Środka tworzyła postawa chińskich polityków 

proponujących bolszewikom zabór Mongolii 

Zewnętrznej i Sinciangu. Być moŜe te oto zachęty 

sprawiły, Ŝe sowieckie Politbiuro uchwaliło, 

iŜ „naleŜy zdecydowanie poprzeć narodowców 

(Kuomintang – K.G.)” posługując się 

25




„pieniędzmi z rezerwowych funduszy Kominternu”. 

Decyzję podpisał Stalin, który w tym 

czasie zaczął interesować się Chinami. W 1923 

r. Stalin umieścił tam swojego człowieka jako 

politycznego doradcę przy Sun Zhongshanie. 

Nadzieje na zmianę układu sił w regionie w 

Berlinie i w Moskwie niosła rozwijająca się 

współpraca szybko wracających do sił Niemiec 

i komunistycznej Rosji. W nurt podwaŜania 

systemu wersalskiego wpisywała się seria wykładów 

Józefa Stalina wygłoszonych na Uniwersytecie 

im. Swierdłowa w kwietniu 1924 

pod wspólnym tytułem O podstawach leninizmu 

zapowiadająca przemiany w polityce zagranicznej 

ZSSR – tymczasowe odejście od jej 

wymiaru globalnego, która nieuchronnie orientowała 

ją na Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię. 

W to miejsce za sprawą genseka pojawiła 

się polityka w wymiarze regionalnym, wyróŜniająca 

się autonomicznym charakterem poszczególnych 

kierunków działalności zewnętrznej 

Moskwy. Logiczną konsekwencją 

stało się zróŜnicowanie stosunku Kremla do 

poszczególnych państw Europy Zachodniej, 

USA, Chin i Japonii. W sferze ideologicznej 

wypowiedź O podstawach leninizmu pozostawała 

próbą modernizacji jeśli nie reinterpretacji 

koncepcji politycznych, gospodarczych i społecznych 

W. I. Lenina. W wymiarze praktycznym 

oznaczało to zwielokrotnienie od 1924 r. 

zaangaŜowania Moskwy w sprawy Chin przez 

finansowanie formowanej przez Kuomintang 

armii oraz akademii wojskowej, zorganizowanej 

na wzór sowiecki, w których pracowało 

wielu sowieckich doradców. Dla sowieckich 

towarzyszy Kuomintang nie pozostawał jednak 

partią proletariatu. W „rewolucyjnej” strategii 

Moskwy był to twór względem którego Kreml 

nakazywał chińskim komunistom zachować 

organizacyjną niezaleŜność i jednocześnie ów 

skutecznie infiltrować. 

Lata 1924-1931 znamionują zmianę taktyki 

kierownictwa sowieckiej partii komunistycznej 

względem Europy i Azji a praca Stalina O podstawach 

leninizmu pozostawała odwaŜną próbą 

uporania się z problemem „eksportu” rewolucji. 

Unaoczniała ona aspiracje genseka w sprawach 

polityki zagranicznej. Uzasadniała teŜ 

potrzebę większej kontroli Kominternu, którego 

działalność w nowej sowieckiej rzeczywistości 

powinna była słuŜyć interesom partii i 

państwa sowieckiego, a ściślej samemu Stalinowi. 

Zasadnicza teza głoszonych przez genseka 

„prawd” pozostawała niezmienna aŜ do jego 

śmierci: „jeśli wojna się zacznie – pisał on w 

1925 r. – to nam nie wypadnie siedzieć z zało- 

Ŝonymi rękami, nam wypadnie wystąpić, ale 

wystąpić jako ostatni. I my wystąpimy po to, 

Ŝeby rzucić decydujący cięŜar na szalę, cięŜar, 

który mógłby przewaŜyć”. Znaczenie tej wypowiedzi 

trudno przecenić. W powyŜszym 

stwierdzeniu krył się zamysł Stalina przyspieszenia 

wybuchu światowej rewolucji komunistycznej. 

Droga do światowej konfrontacji 

zbrojnej miała prowadzić m.in. poprzez wojnę 

domową, co juŜ w maju 1923 r. postulowali 

względem kierownictwa KPCh sowieccy towarzysze, 

Ŝeby ci „przeprowadzili chłopską rewolucję 

rolną przeciw pozostałościom feudalizmu”. 

Nie przeszkodziło to oczywiście bolszewikom 

zawrzeć w 1924 r. porozumienia z 

Chinami, w którym Mongolię Zewnętrzną 

uznali oni za integralną część Chin. Z pozoru 

korzystna dla Chińczyków umowa w rzeczywistości 

umoŜliwiała odbudowę wpływów sowieckich 

w MandŜurii. Pokazywała, Ŝe Rosja 

Stalina pozostaje takim samym imperialistą 

względem Chin jak imperium carów. Dla zabezpieczenia 

zdobyczy w Państwie Środka 

Kreml w styczniu 1925 r. podpisał odpowiednie 

porozumienie z Japonią. 

W wymiarze spraw wewnętrznych wspomniana 

wypowiedź eksponowała zwierzchnictwo 

partii nad siłami zbrojnymi, w których 

wpływy mieli przeciwnicy Stalina. Zdawała się 

sugerować, Ŝe to kierownictwo polityczne będzie 

miało decydujący głos w sprawach wojny. 

Uzasadniała podporządkowanie polityki zagranicznej 

ZSSR strategii geopolitycznej partii. 

Innymi słowy postulowała ona skoncentrowanie 

pełni władzy w najwyŜszych organach 

WKP(b), w których władza genseka nieustannie 

rosła. 

W 1924 r. o przejęciu pełni władzy po 

zmarłym „wodzu” gensek mógł jedynie marzyć. 

Inna rzecz, Ŝe bez wsparcia F. DzierŜyńskiego 

i bez manifestowania Ŝydostwa Trockiego 

trudno byłoby w kierownictwie kompartii 

o znaczący sukces. Stalin, który nie posiadał 

„siłowego” zaplecza skazany był na tworzenie 

koalicji z silniejszymi od siebie bolszewickimi 

dygnitarzami. Alians z DzierŜyńskim niewątpliwie 

go wzmocnił względem pozostałych 

towarzyszy z dyrektoriatu. Okazją do rozpoznania 

sił przeciwnika stała się reforma wojska 

przeprowadzana w latach 1924-1925. W RK- 

KA zetknął się on z wpływami Tuchaczewskiego, 

który po śmierci Frunzego został szefem 

sztabu Armii Czerwonej (1925-1928). 

Pierwsza klęska Tuchaczewskiego przyszła 

wraz z obradami XIII zjazdu kompartii, kiedy 

stronnicy Stalina przeforsowali konieczność 

wzmocnienia elementów komunistycznych w 

armii, co w języku bolszewickiej nowomowy 

oznaczało większą kontrolę kierownictwa 

WKP(b) nad siłami zbrojnymi. Ale nie tylko 

autorytet Tuchaczewskiego draŜnił genseka. 

Nowy szef sztabu przemawiał jak polityk. W 

1926 r. zaprezentował się on równieŜ jako strateg 

umiejętnie łączący wiedzę o wojsku z dok- 

26




tryną komunistyczną. W politycznym organie 

Armii Czerwonej „Wojennyj Wiestnik” dowodził, 

Ŝe „powinniśmy pamiętać o uchwałach 

XIV zjazdu partii, które stawiają przed nami 

zadanie uprzemysłowienia kraju (….). Wybuch 

wojny naleŜy przewidzieć juŜ w czasie pokoju 

(…) i trzeba się do niej odpowiednio przygotować”. 

W 1928 r. przygotował nawet w tej 

sprawie memoriał, który odrzucił Stalin. 

Gensek nigdy nie wybaczył M. Tuchaczewskiemu 

jego politycznych ambicji. Umocniwszy 

się tylko we władzach kompartii Stalin 

doprowadził do szybkiego odwołania tego oficera 

ze stanowiska szefa sztabu, któremu teraz 

powierzono dowództwo wojsk Leningradzkiego 

Okręgu Wojskowego. Starcie obu bolszewików 

nie dawało większych szans na zwycięstwo 

Tuchaczewskiemu. Stalin „był to człowiek 

ostroŜny, wyrachowany i przygotowujący 

swoje ciosy z dobrze przemyślaną i cierpliwą 

chytrością; czasem znów był on brutalny i uderzał 

zaskakująco szybko (…). Wydawał się 

zaprzysięŜony swojemu misterium i dla swojej 

sztuki uwodzenia zdawał się przedkładać 

błyszczącą noc legendy nad zbyt jasne światła 

wystąpień publicznych”. 

Rok 1924 przyniósł redukcję Armii Czerwonej 

o blisko 90% stanu osobowego, do 

562 000 oficerów i Ŝołnierzy, jak się rychło 

okazało tymczasową. Względy bezpieczeństwa 

oraz kryzys gospodarki komunistycznej nie 

pozwalały na więcej. Pozostawało powoli i 

systematycznie szykować się do walki o władzę. 

Jej zapowiedź odnajdujemy w przemówieniu 

Stalina z 26 I 1924 r. na posiedzeniu 

Ŝałobnym II Ogólnozwiązkowego Zjazdu Rad, 

na którym „w imieniu partii” stwierdzał: „odchodząc 

od nas, nakazał nam towarzysz Lenin 

wzmacniać i rozszerzać Związek Republik. 

Przysięgamy ci, towarzyszu Leninie, Ŝe wykonamy 

z honorem równieŜ i to twoje przykazanie!” 

Gensek widział siebie w roli jedynego 

spadkobiercy „wodza” rewolucji. 

„Genialny uczeń” 

Śmierć W. I. Lenina w 1924 r. wzmogła w 

ZSSR walkę o władzę, rozpoczynając proces 

odsuwania od wpływów na partię i państwo 

czołowego bolszewickiego ideologa Lwa 

Trockiego. „Sprzątanie” po Lwie Dawidowiczu 

Bronsteinie rozpoczęto od powołania speckomisji 

do przeglądu działalności resortu obrony. 

„Wnioski komisji wojskowej, która przeprowadziła 

kontrolę resortu obrony, legły u podstaw 

późniejszych reform w siłach zbrojnych”. 

Tak twierdzi G. śukow. Ale prawda jest bardziej 

skomplikowana. Stronników Trockiego z 

armii zdołała wyeliminować dopiero „wielka 

czystka” lat 1937-1938. 

Z punktu widzenia strategii geopolitycznej 

Kremla zasadniczym celem władz ZSSR w 

czasach dyktatury W. I. Lenina i po jego 

śmierci stało się uzyskanie znaczącej pozycji 

wśród mocarstw europejskich. Wyrazem tych 

aspiracji pozostawało wmanewrowanie Rzeszy 

Niemieckiej w konflikt z państwami zachodnimi, 

co w dalszej perspektywie miało przynieść 

Sowietom zwycięską wojnę i rozwiązanie 

problemów wewnętrznych. 

Dość czytelne pozostawały teŜ zamiary 

Kremla w Chinach. W kierownictwie sowieckiej 

kompartii obowiązywała opcja wspierania 

Kuomintangu jako organizacji bezpośrednio 

nieidentyfikującej się z komunistyczną Rosją. 

Ze współpracy z Chinami Sowiety wyciągały 

niebagatelne korzyści. Zdołały tam umieścić 

swoich konsultantów, w tym doradców wojskowych, 

co stwarzało gwarancje na szybkie 

polityczne podporządkowanie tego państwa 

Moskwie. Łatwo w tym było rozpoznać późniejszą 

taktykę Stalina względem państw Europy 

Środkowej i Bałkanów. Polityka przejmowania 

przez chińskich komunistów władzy 

w Kuomintangu w 1926 r. zaczęła przynosić 

sprzeciw jego wybitnych członków. 

W sferze spraw bieŜących najwaŜniejsze dla 

przyszłości komunistycznego reŜimu w Rosji 

było unikanie napięć i zaburzeń społecznych, 

które stanowiłyby zagroŜenie dla jego władzy, 

co moŜna było osiągnąć poprzez pogłębianą 

indoktrynację. Dlatego teŜ „sferze nadbudowy” 

czy „lewicowej frazy”, jak określał to Stalin, na 

uŜytek międzynarodowego ruchu komunistycznego 

i na potrzeby polityki wewnętrznej, 

chodziło o zdobycie dowodu słuszności tworzonych 

„przepowiedni”, a przez to uzyskanie 

uzasadnienia, Ŝe „idea walki klasowej” pozostaje 

dominującym czynnikiem w polityce, 

ekonomii oraz w Ŝyciu codziennym. 

Trudno pisać historii sowieckiego 

komunizmu nie mając tego na uwadze i w równym 

stopniu nie sposób pojąć moŜliwości adaptacyjnych 

komunizmu w Rosji oraz jego 

swoistej dynamiki bez odwoływania się do tej 

„metafizyki”. Stworzony przez bolszewików 

system aby przetrwać musiał nieustannie 

„pączkować”, przy czym kierunki tej ekspansji 

nie mogły być obojętne. Rola jaka w tym przypadła 

ideologii była mała, niekiedy wprost 

znikoma. To Stalin jako sowiecki dyktator, a 

nie jako pierwszy interpretator „naukowego 

światopoglądu”, podejmował waŜne decyzje 

dla przyszłości sowieckiego państwa. Przemiany, 

jakie za sobą pociągnął pucz bolszewicki w 

Rosji, nie był dziełem ideologów, lecz polityków 

i Ŝołnierzy, wynikiem zaś tego podział 

świata na komunistyczny Wschód i demokratyczny 

Zachód, nie mające ze sobą wiele 

27




wspólnego. Ów stan separacji zakończył się 

dopiero u schyłku XX w. 

Wyraźne oznaki formowania się stalinowskiej 

doktryny wojennej zawierają wypowiedzi 

genseka, wygłaszane na róŜnych forach kompartii 

począwszy od schyłku 1926 r. Stalin 

widział siebie w roli sprawcy urzeczywistnienia 

zamierzeń Lenina. W swoich wystąpieniach 

brał on za punkt wyjścia znane tezy Lenina o 

prawidłowościach rewolucji proletariackiej, jej 

„siłach napędowych” i roli partii komunistycznej. 

Dalszy etap rozwijania przez niego koncepcji 

polegał na poddaniu leninowskiej idei 

rewolucji socjalistycznej swoistej obróbce, 

gdzie jawił się jako pierwszy i najwaŜniejszy 

interpretator wypowiedzi „wodza” (u schyłku 

1926 r. sekretarz generalny o sobie napisał: 

„Stalin nigdy nie pretendował do czegoś nowego 

w teorii, a walczył jedynie o to, by ułatwić 

pełny tryumf leninizmu w naszej partii”). 

Zasadnicze tezy programu zdradza wystąpienie 

dyktatora z 7 XII 1926 r., w którym 

gensek analizując sytuację polityczną wokół 

ZSSR zwracał uwagę na zaleŜności pomiędzy 

zadaniami proletariatu Bolszewii i pozostałych 

państw świata. Z tego wyciągał wniosek, Ŝe 

„zwycięstwo rewolucji proletariackiej w jednym 

kraju jest nie celem samym w sobie, ale 

środkiem i podporą dla rozwoju i zwycięstwa 

rewolucji we wszystkich krajach” i najwaŜniejsze 

– Ŝe „rewolucja w ZSSR jest częścią rewolucji 

światowej, jej początkiem i jej bazą rozwojową”. 

Stalin wskazywał na istnienie kapitalistycznego 

okrąŜenia Związku Sowieckiego oraz na 

sposób jego przezwycięŜania przez „wzywanie 

proletariuszy poszczególnych krajów, by przygotowywali 

się do nadchodzącej rewolucji, by 

bacznie śledzili bieg wydarzeń i by byli gotowi 

przy sprzyjających warunkach samodzielnie 

przerwać front kapitału, zdobyć władzę i podwaŜyć 

podstawy kapitalizmu światowego”. 

Gensek przekonywał, Ŝe „linia naszej partii jest 

linią zmierzającą do wzmocnienia rewolucyjnego 

nacisku na własną burŜuazję i do pobudzenia 

inicjatywy proletariuszy poszczególnych 

krajów”. Z wypowiedzi wynikało, Ŝe 

klasa robotnicza miała się szykować do zbrojnego 

wystąpienia, mając w perspektywie rewolucję 

światową. „W wypadku odwleczenia się 

rewolucji światowej – Stalin ostrzegał ─ pozycja 

taka moŜe doprowadzić tylko do ciągłych 

ustępstw z naszej strony na rzecz elementów 

kapitalistycznych naszej gospodarki i koniec 

końców – do kapitulanctwa i defetyzmu”. W 

podobnym tonie wypowiadał się M. Tuchaczewski. 

Jego wypowiedzi były jednak dla 

odbiorców bardziej konkretne, pozbawione 

kamuflaŜu, tak charakterystycznego dla wystąpień 

Stalina. Szerokim partyjnym gremiom 

Tuchaczewski mógł imponować rewolucyjną 

przeszłością jak i znawstwem problemów wojska. 

Ale realne zagroŜenie niosły dopiero przyjaźnie 

relacje Tuchaczewskiego z czołowymi 

bolszewikami, których Stalin starał się odsunąć 

od władzy. 

Aktywizacja ZSSR w polityce międzynarodowej 

przyszła wraz z przejmowaniem przez 

Stalina władzy w WKP(b) co miało miejsce w 

latach 1926-1927. Polityką sowiecką względem 

Chin Stalin kierował osobiście. W odpowiedzi 

na zerwanie z komunistami przez Czang 

Kaj-szeka w kwietniu 1927 r. gensek polecił 

kierownictwu KPCh utworzyć własną armię i 

opanować część terytorium Chin celem stworzenia 

tam bazy potrzebnej dla realizacji komunistycznego 

podboju Państwa Środka. 

Opracowany w Moskwie plan wojny domowej 

zakładał skierowanie komunistycznego wojska 

na południe Chin celem odebrania broni przesłanej 

statkami z ZSSR, załoŜenie tam bazy 

wojennej oraz wywołanie powstania chłopskiego 

w Hunanie i w trzech sąsiednich prowincjach. 

Powstanie to rychło zakończyło się 

klęską „z powodu absurdalnej i brutalnej taktyki 

Moskwy” eksponującej „zabijanie wszystkich 

wrogów klasowych i niszczenie ich domów” 

co doprowadziło do zrównania z ziemią 

przez komunistów dwóch chińskich miasteczek. 

Nie udała się próba wzniecenia komunistycznego 

puczu w Kantonie w grudniu 1927 r. 

Bezprzykładne ingerowanie Sowietów w sprawy 

Kuomintangu doprowadziły do konfliktu w 

stosunkach sowiecko-chińskich. Pod koniec 

lutego 1928 r. upadła komunistyczna baza Hailufeng 

. „W czasie jej dwumiesięcznego istnienia 

– pisali J. Chang i J. Halliday – region 

tej tzw. Małej Moskwy – był tam nawet plac 

Czerwony z kopią kremlowskiej bramy – stał 

się miejscem rzezi, którą kierował krwioŜerczy 

Peng Pai. Wymordowano tam ponad dziesięć 

tysięcy ludzi; «reakcyjne wsie zostały zrównane 

z ziemią»”. 

Ucywilizowanie walki politycznej w Chinach 

przyszło wraz z kolejnymi klęskami komunistów. 

Stalin zwrócił się w kierunku Mao, 

gdyŜ „bardzo potrzebował zwycięzcy – kogoś z 

inicjatywą, a nie tylko ślepego wykonawcy 

rozkazów”. 

W Europie sposobność do zamanifestowania 

pokojowych intencji ZSSR dawała IV sesja 

Komisji Przygotowawczej Światowej Konferencji 

Rozbrojeniowej (30 XI-3 XII 1927 r.), w 

której wzięła udział sowiecka delegacja kierowana 

przez Maksyma Litwinowa. Wystąpienie 

szefa sowieckiego przedstawicielstwa poza 

nachalną demagogią (wg J. Stalina „jasna i 

uczciwa deklaracja tow. Litwinowa na temat 

całkowitego rozbrojenia”) nie zawierało niczego, 

nad czym moŜna byłoby powaŜnie się za- 

28




stanawiać. W przypadku ZSSR w omawianym 

czasie mieliśmy do czynienia z zadziwiającym 

rozejściem się rzeczywistych zagroŜeń bezpieczeństwa 

Sowietów i kwestii ich postrzegania 

przez Kreml. Analizując wypowiedzi czołowych 

przywódców Bolszewii moŜna dojść do 

zadziwiających wniosków. Dlatego teŜ na 

szczególną uwagę zasługuje wystąpienie Józefa 

Stalina na XV zjeździe WKP(b) z 3 XII 1927 

r., krytycznie oceniającego działalność Ligi 

Narodów w sprawie pokoju, rozbrojenia i redukcji 

zbrojeń. Nie przeszkodziło to Sowietom 

wspierać tego wszystkiego, co osłabiało Europę. 

Okazję dały narodziny tzw. paktu Brianda- 

Kelloga (27 VIII 1928 r. ─ Traktat o wyrzeczeniu 

się wojny), dotyczącego potępienia i wyrzeczenia 

się wojny jako narzędzia polityki i 

zobowiązania się do regulowania i rozstrzygania 

sporów międzynarodowych wyłącznie na 

drodze pokojowej. JeŜeli juŜ nie same postanowienia 

to dobór sygnatariuszy z punktu widzenia 

Kremla był interesujący: USA, Wielka 

Brytania, Francja, Niemcy, Włochy, Japonia i 

Polska. Przedstawiciele ZSSR swój podpis pod 

dokumentem złoŜyli juŜ 6 IX. Trudno uwierzyć, 

Ŝeby Stalin nie umiał ocenić znaczenia 

porozumienia, które osłabiały zastrzeŜenia 

Wielkiej Brytanii, Francji i Polski. 

Bardziej natomiast interesujący jest sowiecki 

kontekst bolszewickiej polityki rozbrajania 

Europy. Sięgnijmy do uchwał XV zjazdu 

WKP(b), który się odbył w 1927 r.: 

„Uwzględniając niebezpieczeństwo zbrojnego 

napadu państw kapitalistycznych na nasze 

państwo proletariackie, przy opracowywaniu 

planu pięcioletniego naleŜy koniecznie zwrócić 

maksimum uwagi na kwestię jak najszybszego 

rozwoju tych gałęzi gospodarki narodowej w 

ogóle, a przemysłu w szczególności, które muszą 

odegrać główną rolę w zakresie zabezpieczenia 

obrony i gospodarczej stabilizacji kraju 

na wypadek wojny”. 

Znajomość sowieckiej retoryki pozwala 

precyzyjnie określić adresata oraz przesłanie 

dokumentów kompartii. Odbiorcami formułowanych 

zawoalowany sposób pogróŜek były 

Stany Zjednoczone i Wielka Brytania oraz ich 

sojusznicy, wśród których Kreml zawsze 

umieszczał Polskę. Ze uchwały wynikało 

ostrzeŜenie dla obu „imperialistycznych” mocarstw, 

Ŝe ZSSR jest zdecydowane rozwijać 

program zbrojeń aby móc w ten sposób lepiej 

radzić sobie z niespokojnym otoczeniem. W 

zapowiedzi przygotowania pięcioletniego planu 

rozwoju gospodarczego moŜna było równieŜ 

dostrzec elementy kampanii propagandowej, 

czyniące z uchwały waŜne wydarzenie w 

dziejach Związku Sowieckiego. 

Nie moŜemy teŜ w tym wystąpieniu nie widzieć 

fragmentu szerszej gry geostrategicznej 

Moskwy rozumianej jako dąŜenie do uczynienia 

z Bolszewii równorzędnego partnera dla 

obu mocarstw. Wśród koniecznych warunków 

partnerstwa znajduje się ekwiwalentny stosunek 

potencjałów. Rosja Sowiecka u schyłku 

trzeciej dekady XX w. była terytorialnym i 

ludnościowym gigantem, lecz przemysłowym i 

militarnym „średniakiem”, zdolnym prowadzić 

zwycięskie wojny z takimi państwami jak Finlandia 

czy Rumunia. W tej sytuacji rzeczą najzupełniej 

prawidłową było zaproponowanie 

państwom europejskim przyjęcie wspólnej 

strategii obrony, której załoŜenia i instrumenty 

paradoksalnie umoŜliwiłyby skuteczne zmierzenie 

się z zagroŜeniami ze strony potencjalnych 

przeciwników ZSSR. Sekretarz generalny 

kompartii dostrzegał teŜ potrzebę stosowania 

układu w płaszczyźnie współdziałania wszystkich 

państw europejskich. Widział w niej najlepszy 

sposób osłabiania brytyjsko-francuskiej 

dominacji w Europie poprzez jego sprowadzenie 

do kwestii siły zbrojnej. Mniemał, Ŝe rozbrojenie 

pozbawi państwa Ententy atrybutów 

mocarstwowości. ZSSR świadome swej słabości 

umiały wyciągać wnioski z zaistniałej sytuacji 

międzynarodowej. 

Tylko niewiele rządów zdawało sobie sprawę 

z faktu, iŜ Moskwa prowadzi w Europie 

grę: głośno i z przekonaniem wzywa do rozbrojenia, 

a przy okazji podsyca sprzeczności 

interesów poszczególnych państw kontynentu 

oraz poprzez kominternowską agenturę 

wzmacnia napięcia wewnętrzne. Wspomniane 

działania kaŜą twierdzić, Ŝe naczelnym zadaniem 

sowieckiej polityki zagranicznej pozostawał 

aksjomat stopniowego przekształcania 

układu sił globalnych z konstrukcji wielobiegunowej 

na dwubiegunową a z czasem na jednobiegunową. 

Potwierdza to, iŜ Stalin usiłował 

wykorzystać Niemcy do budowy świata dwubiegunowego. 

W sztuce kamuflaŜu sowiecka 

dyplomacja nie miała sobie równych. 

Wielopłaszczyznowy charakter działań 

Kremla skutecznie zaciemniał jego strategię, co 

przyczyniło się do niezaistnienia w europejskiej 

polityce międzynarodowej pojęcia komunistycznej 

Rosji jako wspólnego wroga. Po 

blisko następnych dwudziestu latach mieliśmy 

do czynienia z ponownym pojawieniem się 

tego zwornika i jego metodycznym rozmiękczaniem 

przez proklamowaną w Moskwie politykę 

„odpręŜenia”. 

Trudno powiedzieć czy w owym czasie Waszyngton 

i Londyn miały świadomość istoty 

prowadzonych przez ZSSR działań, tego, Ŝe 

nie jest moŜliwe dojście do porozumienia z 

partnerem, którego celem pozostawała marginalizacja 

polityczna jeśli nie likwidacja obu 

państw. 

29




Pakt Brianda-Kelloga jak i zapowiedź 

przedterminowej ewakuacji Nadrenii (16 IX 

1928 r.), która wzmacniała Niemcy redukując 

dotychczasowe bezpieczeństwo Francji i Polski 

idealnie wpisywały się w sowiecki program 

destabilizacji Europy. 28 XII 1928 r. M. Litwinow 

zaproponował wspaniałomyślnie posłowi 

RP w Moskwie S. Patkowi „propozycję przezwycięŜenia 

kryzysu we wzajemnych rokowaniach 

na temat paktu o nieagresji poprzez wykorzystanie 

faktu, iŜ oba państwa przystąpiły 

do paktu Brianda-Kelloga”. Na Dalekim 

Wschodzie Stalin równieŜ zamyślał o podobnych 

działaniach co w Europie. JednakŜe inicjatywa 

sowiecka spotkała się z nieprzychylnym 

przyjęciem ze strony Japończyków. Dalsze 

ruchy sowieckiej dyplomacji wskazywały 

na starannie przemyślany program rozbrajania 

Zachodu w sytuacji rozpoczęcia przez Stalina 

(od 1928 r.) niespotykanej dotąd w świecie 

budowy przemysłu wojennego. 

W 1927 r. na XV zjeździe kompartii za 

sprawą genseka z WKP(b) usunięto „starą 

gwardię”, w sumie 75 działaczy. Pełniejszy 

obraz politycznej strategii sowieckiego dyktatora 

dawała dopiero wypowiedź prasowa z 6 

XI 1927 r. Międzynarodowy charakter rewolucji 

październikowej, w której wskazał na 

szczególną rolę ZSSR w świecie. We wspomnianym 

artykule napisał, iŜ „sam fakt istnienia 

«państwa bolszewickiego» nakłada cugle 

siłom reakcji ułatwiając klasom uciskanym 

walkę o swoje wyzwolenie”. Stalin dowodził, 

iŜ teŜ z tej przyczyny „Moskwa jest schroniskiem 

i szkołą dla rewolucyjnych przedstawicieli 

podnoszącego się proletariatu”. W rzeczywistości 

jego myśl imperialna opierała się 

na niejednorodnych załoŜeniach filozoficznych 

i skutkowała koncepcjami eklektycznymi, których 

spójność pozostawiała wiele do Ŝyczenia. 

Sądząc, Ŝe ideologia bolszewicka prowadzi do 

poznania ogólnych tendencji rozwoju społeczeństw, 

a takŜe praw, które nimi rządzą, bolszewicy 

wskazywali na jeszcze jeden rodzaj 

korzyści wynikających z rozwijania doktryny, 

na moŜliwość przewidywania przyszłości. 

Odkrycie tych praw było u komunistów 

równoznaczne z realizacją marzeń o moŜliwościach 

wyznaczenia biegu wydarzeń w przyszłości. 

W omawianej broszurze nie bez przyczyny 

pojawia się teza, Ŝe rewolucja październikowa 

róŜni się od pozostałych przewrotów 

tym, iŜ „stawia ona sobie za cel nie zastąpienie 

jednej formy wyzysku inną formą wyzysku 

(…), lecz zniesienie wszelkiego wyzysku 

człowieka przez człowieka, zniesienie wszelkich 

grup wyzyskiwaczy, ustanowienie dyktatury 

proletariatu”. Analizując znaczenie rewolucji 

bolszewickiej Stalin napisał, Ŝe: 1. „Przerwała 

front imperializmu światowego”, 2. 

„PodwaŜyła imperializm nie tylko w głównych 

ośrodkach jego panowania, nie tylko w «metropoliach». 

Uderzyła równieŜ na tyły imperializmu, 

w jego peryferie, podwaŜając panowanie 

imperializmu w krajach kolonialnych i zaleŜnych”, 

3. Uderzając w państwa kolonialne oraz 

w ich kolonie „postawiła przez to pod znakiem 

zapytania samo istnienie kapitalizmu światowego 

jako całości”; 4. W swoim oddziaływaniu 

wyszła ona poza sferę stosunków ekonomicznych 

i społeczno-politycznych, Ŝe rewolucja 

październikowa „jest to równocześnie rewolucja 

w umysłach, w ideologii klasy robotniczej”. 

Na XV zjeździe WKP(b) 3 XII 1927 r. Stalin 

wygłosił bodaj najwaŜniejsze podówczas 

swoje przemówienie programowe. Analiza 

sytuacji międzynarodowej, jaką przeprowadził, 

sprowadzała się do stwierdzenia, iŜ naleŜy 

„dyskontować sprzeczności w obozie imperialistów, 

odwlec wojnę «wykupując się» kapitalistom 

i przedsięwziąć wszelkie środki w celu 

utrzymania stosunków pokojowych”. I zaraz 

dodawał, Ŝe „bardzo wiele zaleŜy od tego, czy 

uda się nam odwlec wojnę ze światem kapitalistycznym, 

która jest nieunikniona, którą moŜna 

jednak odwlec albo do chwili, kiedy dojrzeje 

rewolucja proletariacka w Europie, albo do 

chwili, kiedy dojrzeją całkowicie rewolucje 

kolonialne, albo wreszcie do chwili, kiedy kapitaliści 

pokłócą się między sobą o podział 

kolonii”. Było to niewątpliwie pokłosie jego 

przegranej w Chinach. Konsekwencją zmian w 

sposobie prowadzenia przygotowań do światowej 

rewolucji komunistycznej było zorganizowanie 

przez Stalina pod Moskwą VI zjazdu 

KPCh, co by świadczyło o znaczeniu, jakie 

gensek przypisywał Państwu Środka. J. Chang i 

J. Halliday twierdzą, Ŝe w czasie pobytu w 

Sowietach chińscy delegaci przeszli przeszkolenie 

wojskowe. Przygotowano teŜ szczegółowe 

plany wojskowe. Finansowe wsparcie 

przedsięwzięcia zagwarantowano poprzez fałszowanie 

pieniędzy, którym zajął się sekretarz 

generalny WKP(b). Trudno orzec jak daleko 

poszły zmiany w taktyce chińskich komunistów. 

NaleŜy się domyślać, iŜ Kreml zastosował 

klasyczną metodologię walki rewolucyjnej: 

uspokojenie sytuacji politycznej w Europie 

naleŜało „zrównowaŜyć” znaczącą „aktywnością” 

w Azji, co uwidoczniły działania Mao u 

schyłku 1928 r., kiedy „zaczął planować wymarsz 

z kraju bandytów w celu opanowania 

nowych terenów i przejęcia kolejnych oddziałów”. 

Doprawdy dziwna wydaje się zbieŜność 

pomiędzy większą aktywnością wojskową Mao 

a sowieckimi działaniami na Dalekim Wschodzie. 

Fatalna dla Chin decyzja o przejęciu Kolei 

Wschodniochińskiej w 1929 r. sprawiła, Ŝe 

30




na Kremlu odŜyły plany aneksji MandŜurii, 

która była ZSSR niezbędna dla trwałego zatrzymania 

przy Sowietach Syberii. Stalin planował 

komunistyczne powstanie w Harbinie 

oraz „utworzenie rewolucyjnego rządu”, który 

miał „zmasakrować – według niego – właścicieli 

ziemskich”. W listopadzie 1929 r. wojska 

sowieckie wkroczyły do MandŜurii. Jej zajęcie 

przez Sowietów wydawało się być ryzykowne 

w obliczu coraz większej aktywności Japończyków 

w Chinach. Wariant z chińskimi komunistami 

okazał się w tej sytuacji rozwiązaniem 

optymalnym. 9 X sowieckie politbiuro w 

tej sprawie wypowiedziało się w sposób nad 

wyraz jednoznaczny: „«regiony Mao Zedonga» 

stanowią kluczowy obszar działań partyzanckich 

w związku z kryzysem w MandŜurii”. W 

1930 r. Kreml powaŜnie rozmyślał o utworzeniu 

komunistycznego państwa w Chinach, co w 

czasie narastającej rywalizacji z Japonią umoŜliwiało 

konfrontację z tym państwem bez anga- 

Ŝowania w nią Związku Sowieckiego. Odwołanie 

się do wariantu z bolszewicką Republiką 

Dalekiego Wschodu było mistrzowskim wyjściem 

z zaistniałej sytuacji. 

Imperializm Stalina stał się dogmatem polityki 

sowieckiej okresu międzywojennego. 

Uwidoczniony w doktrynie komunistyczny 

ekspansjonizm niewiele szkodził w sytuacji 

stosunkowo niewielkiej siły raŜenia Armii 

Czerwonej. Według G. śukowa w 1928 r. na 

wyposaŜeniu sowieckich sił zbrojnych znajdowało 

się 1000 starego typu samolotów bojowych, 

200 czołgów i samochodów pancernych, 

350 samochodów cięŜarowych i 700 osobowych, 

najprawdopodobniej, jak się nam wydaje, 

zrabowanych polskiej, niemieckiej i rosyjskiej 

arystokracji oraz 67 traktorów na gąsienicach. 

Stąd logicznym następstwem rozwijania 

koncepcji „eksportu” rewolucji stała się kwestia 

przyspieszonej w ZSSR budowy przemysłu 

zbrojeniowego, za którym to przedsięwzięciem 

wypowiedział się obradujący w 1927 r. XV 

zjazd WKP(b). 

W kręgach sowieckiej armii – jak odnotował 

to Gieorgij śukow – „sprawa była zresztą 

oczywista, Ŝe jedynie stworzenie w kraju nowoczesnego 

przemysłu moŜe zapewnić Radzieckim 

Siłom Zbrojnym nowoczesne uzbrojenie. 

Tylko industrializacja mogła zagwarantować 

zdolność obronną (czytaj: ekspansję! – 

K.G.) Kraju Rad. O wszystkim miała zadecydować 

technika. Nasze ówczesne kierownictwo 

wojskowe nie myliło się co do przewidywań w 

tej dziedzinie – prawidłowo oceniało charakter 

i specyfikę przyszłej wojny”. śukow nie 

wspomniał, Ŝe inicjatorem tych przedsięwzięć 

był Tuchaczewski. 

Z szefostwa sztabu Tuchaczewski odszedł 

w 1928 r., co stworzyło Stalinowi okazję do 

stopniowej rozprawy z tym ambitnym oficerem. 

Pierwsze uderzenie nastąpiło w 1930 r. 

kiedy to gensek winą za klęskę pod Warszawą 

obarczył dowódcę Leningradzkiego Okręgu 

Wojskowego. Zaraz po tym zostali aresztowani 

i zesłani wykładowcy w Akademii Wojskowej 

im. Frunzego, którym po jakimś czasie pozwolono 

wrócić. 

W połowie 1929 r. KC WKP(b) podjął 

uchwałę O stanie obronności kraju, która formułowała 

zasady i sposoby gruntownej rekonstrukcji 

wszystkich rodzajów sił zbrojnych 

Armii Czerwonej, co w praktyce oznaczało 

przyspieszenie procesu przezbrajania wojsk 

sowieckich. G. śukow twierdzi, Ŝe do 1929 r. 

Sowiety nie miały ani zakładów produkujących 

czołgi, ani teŜ „naleŜycie przygotowanej kadry 

konstruktorów”, uniemoŜliwiających przekształcenie 

wojsk sowieckich w nowoczesną, 

ofensywną armię. 

W 1931 r. juŜ po faktycznym przejęciu 

przez Stalina w ZSSR władzy dyktatorskiej w 

Moskwie rozpoczęto opracowywanie pierwszego 

pięcioletniego planu rozwoju sił zbrojnych 

. Skutkiem wspomnianych reform był 

wzrost stanu osobowego Armii Czerwonej z 

562 000 w końcu 1924 r. do 885 000 oficerów i 

Ŝołnierzy w 1933 r. 

W 1931 r. z inicjatywy sowieckiego dyktatora 

powołano do Ŝycia Instytut Marksa- 

Engelsa-Lenina, zajmujący się teorią uogólniającą 

procesy przejścia od kapitalizmu do socjalizmu, 

badający przesłanki tego przejścia, a 

takŜe prawidłowości formowania się klasowych 

sił rewolucji społecznej. W gruncie rzeczy 

była to placówka quasi-wywiadowcza, 

analizująca sytuację wewnętrzną w poszczególnych 

państwach oraz relacje międzynarodowe 

w świecie dla potrzeb bieŜącej polityki 

zagranicznej Kremla. 

Wypływanie na głębokie wody 

Przejęcie przez Stalina bezpośredniego nadzoru 

nad sowiecką polityką zagraniczną sygnalizowało 

usunięcie w 1930 r. Gieorgija Cziczerina 

z urzędu ludowego komisarza spraw 

zagranicznych. Nowym komisarzem spraw 

zagranicznych został Maksym Litwinow. W 

rzeczywistości politykę zagraniczną ZSSR 

wyznaczały nie rząd sowiecki a Biuro Polityczne 

WKP(b), gdzie najwaŜniejszymi członkami 

byli Stalin i Mołotow. 

Sowieckie niepowodzenia w Chinach uaktywniło 

politykę Moskwy w Europie. Zachętę 

do aktywizacji politycznej Kremla w Europie 

stanowiła rywalizacja włosko-francuska o państwa 

leŜące nad Dunajem, w którą w 1931 r. 

postanowiły się włączyć Niemcy. Stalin niewątpliwie 

chciał, Ŝeby nad Dunajem rozpoczę- 

31




ła się nowa wojna, co odciągnęłoby ewentualnych 

wrogów Bolszewii od angaŜowania się w 

sprawy wewnętrzne ZSSR. W tę wojenną politykę 

Kremla w sposób mało dla nas czytelny 

wpisuje się pakt o nieagresji pomiędzy ZSSR a 

Polską. Nie popełnimy błędu jeŜeli wskaŜemy 

na odniesienia do sytuacji wewnętrznej w 

ZSSR i do obaw Stalina co do postawy władz 

Rzeczypospolitej. Szukanie modus vivendi z 

Polską to równieŜ skutek zacieśniającej się 

współpracy polsko-japońskiej i agresji japońskiej 

w MandŜurii. 

W latach trzydziestych XX w. obserwujemy 

stopniowe odchodzenie bolszewików od kanonu 

tworzenia szerokich koalicji międzynarodowych 

na rzecz bardziej czytelnych relacji: 

ZSSR – Francja i Czechosłowacja jako alternatywy 

dla układu Niemcy i Polska oraz ZSSR – 

Niemcy jako przeciwwagi dla koalicji Wielka 

Brytania i Stany Zjednoczone. 

Od początku lat trzydziestych władze ZSSR 

umacniały swe wpływy w Sinciangu i jak 

twierdzi Jerzy Zdanowski szczególnie w północnej 

części prowincji. Latem 1931 r. władze 

Sinciangu podpisały z Sowietami stosowny 

układ handlowy dający bolszewikom dostęp do 

rynku prowincji. W 1932 r. w róŜnych miejscowościach 

prowincji zostały otwarte sowieckie 

przedstawicielstwa handlowe. Jaki wpływ 

na polityczną stabilność w tym rejonie Chin 

miała obecność Sowietów moŜna się tylko 

domyślać. Potwierdzenie secesjonistycznych 

działań Kremla w tej części Chin przynosi analiza 

postaw politycznych sowieckiej prasy. 

Zdaniem J. Zdanowskiego sowiecka „propaganda 

pisała wówczas, Ŝe burzliwe wydarzenia 

w Sinciangu są rezultatem knowań Wielkiej 

Brytanii, która dąŜy do dezintegracji Chin i 

oderwania od nich Tybetu i utworzenia w Turkiestanie 

Wschodnim separatystycznego państwa 

muzułmańskiego, które byłoby de facto 

brytyjskim protektoratem”. Kremlowskim propagandzistom 

najwyraźniej zabrakło konceptu 

potrzebnego do uzasadnienia kolejnej secesji z 

terytorium Państwa Środka (wcześniej Tuwa i 

Mongolia Zewnętrzna). W sumie Moskwie 

udało się tam wyeliminować jedynie wpływy 

brytyjskie. Na kolejne próby oderwania Sinciangu 

od Chin przyszła kolej dopiero w 1945 

r., kiedy na Kremlu sposobiono się do wydzielenia 

z Państwa Środka oprócz Turkiestanu 

Wschodniego takŜe Mongolii Wewnętrznej i 

MandŜurii. 

Tymczasem na Dalekim Wschodzie 18 IX 

1931 r. wojska japońskie wkroczyły do MandŜurii, 

co zrazu wykorzystali chińscy komuniści 

i zamiast wesprzeć wojska Czanga przystąpili 

do poszerzania terytorialnych zdobyczy. 7 

XI 1931 r. na tzw. terenach wyzwolonych proklamowali 

oni powstanie „czerwonego” państwa. 

Plany Stalina w Chinach zdawały się 

spełniać. Starannie przygotowywana przez 

genseka wojna per procura z Japonią stała się 

faktem po tym jak 15 IV 1932 r. komuniści 

chińscy ogłosili manifest w tej sprawie. Zdaniem 

J. Changa i J.Halliday „deklaracja ta miała 

charakter czysto propagandowy. Minęło 

jeszcze pięć lat, nim [chińska – K.G.] Armia 

Czerwona po raz pierwszy otworzyła ogień do 

Japończyków (z wyjątkiem MandŜurii, gdzie 

organizacja partyjna była pod kontrolą Moskwy, 

nie zaś Ruijinu. Była to jedna z najdłuŜszych 

«śmiesznych wojen» w historii. W rzeczywistości 

oświadczenie KPCh było raczej 

deklaracją wojny z Czang Kai-szekiem niŜ z 

Japonią”. Kunktatorstwo Mao dziwnie nie spotykało 

się z krytyką Józefa Stalina, który potrzebował 

go do realizacji sowieckich interesów 

w Chinach. Instrukcja jaka napłynęła z 

Moskwy, prawdopodobnie autorstwa samego 

sekretarza generalnego WKP(b), nakazywała: 

„postarajcie się przekonać go do walki jak towarzysz 

towarzysza. Jesteśmy przeciw odwołaniu 

Mao Zedonga z armii w chwili obecnej, 

jeśli podporządkuje się dyscyplinie”. 

MoŜliwości oddziaływania Sowietów na 

towarzyszy chińskich były ograniczone. Stalin 

nie posiadał w Chinach człowieka, który byłby 

tam równie skuteczny co Mao. Musiał więc go 

tolerować do czasu znalezienia następcy. Nawiązał 

więc w 1932 r. stosunki dyplomatyczne 

z rządem Czanga, co pozwoliło bolszewikom 

wyekspediować do Chin swoich agentów. 

Ocieplenie relacji z Czangiem miało swoje 

continuum. Na początku 1934 r. z inspiracji 

Kremla Mao został pozbawiony funkcji przewodniczącego 

Rady Komisarzy Ludowych. 

U schyłku 1931 r. i na początku 1932 r. 

Kreml wystąpił do władz japońskich z propozycją 

zawarcia paktu o nieagresji. Wydawać się 

mogło, Ŝe Moskwa stara się zawrzeć takie 

układy ze wszystkimi jej sąsiadami. Postawę 

Sowietów determinowała nie chęć utrzymania 

pokoju, lecz trudności wewnętrzne spowodowane 

brutalnie prowadzoną w ZSSR kolektywizacją 

oraz nieudana industrializacja. Propozycjom 

pokojowym Kremla towarzyszyło powiększanie 

na Dalekim Wschodzie armii, tworzenie 

nowej floty wojennej oraz kuriozalna w 

XX w. inicjatywa sformowania Specjalnego 

Korpusu Kołchoźniczego liczącego 60 000 

Ŝołnierzy-kołchoźników. Stalin najwyraźniej 

obawiał się przegranej wojny z Japonią, której 

skutki mogły wywołać podobne reakcje w 

ZSSR jak te w Rosji w 1905 r. 

W lutym 1933 r. Japończycy uderzyli z 

MandŜurii w kierunku Pekinu. W tym samym 

teŜ czasie utworzyli oni państwo MandŜukuo, 

które stosunkowo szybko zostało uznane przez 

ZSSR. Stalin najwyraźniej brał pod uwagę 

32




moŜliwy atak Japończyków na Sowiety, co w 

sytuacji forsowanej w ZSSR kolektywizacji 

rolnictwa groziło bolszewikom totalną klęską. 

W tej sytuacji naleŜało poszukać sojusznika. 

Nadzieje na zawiązanie się antyjapońskiej koalicji 

stwarzało nawiązanie w 1933 r. stosunków 

dyplomatycznych pomiędzy USA a ZSSR 

oraz rozmowa M. Litwinowa z F. D. Rooseveltem, 

która nie przyniosła oczekiwanych na 

Kremlu rezultatów. 

26 I 1934 r. w Referacie sprawozdawczym 

na XVII zjazd WKP(b) Stalin zaprezentował 

swoją wizję polityki zagranicznej ZSSR. W 

wystąpieniu jego autor dokonał przeglądu ówczesnej 

sytuacji międzynarodowej kładąc 

szczególny nacisk na zagroŜenie ZSSR przez 

„siły międzynarodowego imperializmu”. Analizując 

miejsce Związku Sowieckiego w opisywanej 

przez siebie międzynarodowej rzeczywistości 

gensek wskazywał na waŜne punkty 

odniesienia polityki zagranicznej Kremla. 

Jednym z celów tego wystąpienia było teŜ 

przedstawienie róŜnic w podejściu Sowietów 

świata zachodniego. Innym stało się uzasadnianie 

ewolucji priorytetów sowieckiej polityki 

antagonizowania państw europejskich. 

W definiowaniu przez Stalina zagroŜeń 

Związku Sowieckiego na pierwszym miejscu 

znalazł się „rozpracowywany” wróg wewnętrzny, 

którym kolektywnie stali się ci 

członkowie KC WKP(b), którzy nie zgadzali 

się z polityką gospodarczą i społeczną sekretarza 

generalnego kompartii. Istotą tak sprokurowanego 

exposé było przekonanie o niemoŜności 

pokonania ZSSR siłami zewnętrznymi, 

co mogło sugerować, Ŝe niebezpieczeństwo 

czai się wewnątrz: „Nie ulega wątpliwości – 

mówił na zjeździe sowiecki dyktator – Ŝe druga 

wojna przeciw ZSSR doprowadzi do zupełnej 

klęski napastników, do rewolucji w szeregu 

krajów Europy i Azji i do rozgromienia rządów 

burŜuazyjno-obszarniczych tych krajów”. Ocena 

zagroŜeń ZSSR stała w pewnej sprzeczności 

z diagnozą Tuchaczewskiego i popierających 

go „starych” bolszewików, dla których priorytetem 

była wojna ofensywna. Mówił on o tym 

na tym samym zjeździe kompartii, co w jeszcze 

większym stopniu mogło zirytować Stalina . 

Wskazując na zaostrzanie się sytuacji politycznej 

w państwach kapitalistycznych Stalin 

wymienił kraje, które jego zdaniem w największym 

stopniu zagraŜają pokojowi, czyli de 

facto ZSSR. Były to Japonia, USA, Wielka 

Brytania, Francja i Niemcy. Wśród wspomnianych 

państw „ciemnym jądrem” kapitalizmu 

były Stany Zjednoczone oraz Anglia. Te same 

Stany Zjednoczone, które w planach Stalina 

miały wystąpić w roli sojusznika przeciw Japonii. 

Nieco inne miejsce w tak opisanym 

przez genseka świecie zajmowały Niemcy, 

Japonia i Chiny. Sowiecki dyktator obu tym 

państwom z racji kolizji ich interesów z interesami 

USA i Wielkiej Brytanii wyznaczył rolę 

lodołamacza, tarana niszczącego wspomniane 

bastiony imperializmu. Polsce przypadła rola 

„oddziału czołowego w razie najazdu wojennego 

na ZSSR”. 

30 I 1934 r. tezy wystąpienia Stalina w formie 

bardziej rozwiniętej znalazły się w wystąpieniu 

zjazdowym ludowego komisarza obrony 

Klimenta Woroszyłowa. Byłoby ryzykowne 

sądzić, iŜ ten prymitywny politruk i półanalfabeta, 

był zdolny do jakichś głębszych analiz 

sytuacji międzynarodowej. Właściwym autorem 

przemówienia był Stalin. Zatrzymajmy się 

chwilę nad tym wystąpieniem. 

„Daleki Wschód zamroczony jest chmurami, 

z których w kaŜdej chwili moŜe rozpętać 

się burza wojenna. Pomimo wysiłków naszych 

dyplomatów nie zdołaliśmy dotychczas przekonać 

kół rządzących w Japonii, iŜ pokój jest 

lepszy od wojny i Ŝe wojna z nami bolszewikami 

w nowoczesnych warunkach nie byłaby 

sprawą łatwą ani prostą dla japońskich imperialistów. 

Wojna będzie drogo kosztować swoich 

sprawców. Nasi sąsiedzi z Dalekiego Wschodu, 

którzy zamierzają łatwo skorzystać cudzym 

kosztem, powinni mieć to na uwadze”. 

Moment w jakim pojawiły się te 

groźby nie był absolutnie przypadkowy. Na 

Dalekim Wschodzie Armia Czerwona posiadała 

przewagę nad Japończykami. Skutki ataku 

Sowietów na MandŜurię byłyby duŜo bardziej 

dotkliwe dla Tokio niŜ japońskiego na ZSSR. 

Poza tym wszystko inne dalekie było od prawdy 

jak i to, Ŝe to, Ŝe Japonia chce wojny. Na 

wojnę przeciw Japonii szykował się Stalin, 

gdyŜ pozwalała ona rozwiązać wiele wewnętrznych 

problemów Bolszewii. 

Stalinowi do wojny potrzebne były oddane 

mu dowództwo armii oraz dobrze wyszkolony i 

świadom swojej misji Ŝołnierz. Oddane dowództwo 

gwarantowali mu ludzie, których 

kariery przypadły na czasy po śmieci Lenina. 

Gensek nie był pewien wierności sowieckich 

komunistów pochodzenia Ŝydowskiego, często 

zasłuŜonych bolszewików, którzy w komunistycznym 

aparacie władzy zajmowali wysokie i 

odpowiedzialne stanowiska. Sposobność do 

antysemickiej czystki dało zabójstwo Siergieja 

Kirowa w 1 XII 1934 r., co znalazło swój wyraz 

w prześladowaniach w ZSSR przez Stalina 

tzw. trockistów, zinowiewowców i bucharinowców. 

Na Kremlu obawiano się ich sprzeciwu 

wobec aliansu z Hitlerem „aby wyrównać 

drogę w stronę paktu, w stronę wojny przeciw 

Zachodowi”. Zwróćmy uwagę na wypowiedź 

M. Litwinowa z 25 XII 1937 r., iŜ „Kreml 

przedsięwziął kontakty w celu zapoczątkowania 

zbliŜenia niemiecko-sowieckiego” oraz na 

33




jej polityczny kontekst, w historiografii określany 

jako „wielka czystka”. 

Stalin trzymał się zasady, Ŝe do odpowiednich 

zadań potrzebni są odpowiedni ludzie. 

Wystarczy sięgnąć do jego pracy O podstawach 

leninizmu, gdzie przeczytamy: „Zdobycie 

i utrzymanie dyktatury proletariatu jest niemoŜliwe 

bez partii, silnej swą zwartością i 

Ŝelazną dyscypliną. Lecz Ŝelazna dyscyplina w 

partii jest nie do pomyślenia bez jedności woli, 

bez całkowitej i bezwzględnej jedności działania 

wszystkich członków partii”. śelazną dyscyplinę 

Stalinowi udało się dość szybko narzucić 

partii i społeczeństwu. Gorzej gensekowi 

poszło z jednością woli i z jednością działania. 

26 X 1932 r. na spotkaniu z literatami w domu 

M. Gorkiego dyktator wyjawił przed pisarzami 

swoje oczekiwania: „Nasze czołgi nie są nic 

warte – przekonywał ─ jeśli dusze, które mają 

je prowadzić są z gliny. Dlatego powiadam: 

produkcja dusz jest waŜniejsza od czołgów…”. 

Jedność działania miała przynieść dopiero 

„wielka czystka”. 

Przełomowym momentem dla realizacji dalszych 

politycznych planów Stalina była śmierć 

S. Kirowa, która dała początek „wielkiej czystce”. 

Nie było ono przypadkowe z uwagi na 

umacniającą się pozycję Kirowa w kompartii 

oraz na jego przyjaźń z Tuchaczewskim, którą 

Stalin mógł odbierać jako śmiertelne zagroŜenie 

dla swojej władzy. Marszałek (od 1935 r.) 

miał sporo okazji do naraŜenia się gensekowi. 

ZagroŜenie japońskie zmusiło Stalina do powołania 

Tuchaczewskiego na zastępcę ludowego 

komisarza obrony oraz na szefostwo zbrojeń, 

co skutkowało dalszymi memoriałami słanymi 

do KC WKP(b) w sprawach przezbrojenia 

armii. Trudno wątpić, Ŝe ambitny oficer widział 

się w roli wodza naczelnego w przyszłej 

wojnie. Niepokój genseka mogła teŜ wywoływać 

przyjaźń Tuchaczewskiego z I. Jakirem, 

którego wpływy w KC WKP(b) w latach trzydziestych 

niepomiernie wzrosły. 

Przekształcenie światowego systemu 

kapitalistycznego w kierowaną z Kremla federację 

republik komunistycznych uznano w 

1935 r. w Moskwie za decydujący czynnik 

polityki międzynarodowej. Tworzenie przyczółków 

komunizmu potraktowano jako akcję 

zmierzającą do nadania dynamizmu wszystkim 

„procesom rewolucyjnym”, co moŜna było 

dostrzec we wspieraniu przez Stalina wywrotowej 

działalności komunistów w Chinach. 

Wiele przemawia za tym, iŜ przejawem tych 

działań stało się podpisane w listopadzie 1934 

r. tajne porozumienie Sowietów z Mongolią, 

które moŜemy łączyć z serią incydentów zbrojnych 

z początku 1935 r. na granicy MRL i 

MandŜukuo. W tym samym czasie doszło do 

sprzedaŜy przez Moskwę MandŜukuo Kolei 

Wschodniochińskiej, co w załoŜeniach miało 

poprawić relacje sowiecko-japońskie. W rzeczywistości 

polityka japońska Stalina zmierzała 

do „wyciszenia” odcinka japońskiego z myślą 

o przygotowaniach do agresji. 1 VI 1935 r. 

został sformowany Zabajkalski Okręg Wojskowy, 

który w momencie konfliktu byłby 

przekształcony we front dalekowschodni. Dowódcę 

okręgu W. Blüchera gensek mianował 

marszałkiem jako jedynego oficera z pokaźnej 

grupy dowódców liniowych. O przygotowaniach 

Stalina do ataku na Japonię w swoich 

memuarach wspomina Jerzy Bordziłowski, 

który na potwierdzenie swoich słów przytacza 

informacje o rozkazie swych przełoŜonych 

rozpoznania przepraw przez Ussuri. J. Wojtkowiak 

twierdzi, Ŝe o szykowanej agresji przeciw 

Japonii świadczyły ogromna koncentracja 

na Dalekim Wschodzie sowieckich wojsk pancernych 

oraz przechwałki Stalina o rychłym 

odzyskaniu przez ZSSR południowego Sachalina. 

Zdaniem tego badacza „moŜna na tej podstawie 

wnioskować, Ŝe przyszła wojna z Cesarstwem 

juŜ w połowie lat trzydziestych zaczęła 

się jawić przywódcom radzieckim jako okazja 

do rewizji terytorialnego status quo”. 

12 III 1936 r. ZSSR i Mongolska Republika 

Ludowa podpisały jawny juŜ układ, w którym 

„obie strony zobowiązały się do podejmowania 

wspólnych działań w wypadku zaistnienia 

groźby ataku trzeciego państwa na jedną z nich 

i niesienia sobie wszelkiej pomocy, gdyby atak 

taki nastąpił”. Pakt miał obowiązywać przez 10 

lat. Zaraz po nim pojawiły się w Mongolii oddziały 

Armii Czerwonej. Była to ze strony 

Kremla demonstracja wskazująca, iŜ Japonia 

nie moŜe liczyć na dalsze ustępstwa na Dalekim 

Wschodzie ze strony ZSSR. Tę nadzwyczajną 

asekurację sowiecki protektorat brał się 

z obaw Kremla co do dalszej japońskiej ekspansji 

w północnych Chinach. W rzeczywistości 

obie strony zdawały się zaświadczać, iŜ w 

sprawach Chin ich stanowisko nie uległo zmianie, 

Ŝe gotowe są nawet do konfliktu zbrojnego 

w sytuacji naruszenia ich chińskich interesów 

przez przeciwnika. Były to oczywiście pogróŜki. 

Sowieckie przygotowania do uderzenia na 

MandŜurię spowolniały niewątpliwie problemy 

genseka w partii. Nie moŜna odrzucić myśli, iŜ 

zauwaŜalny brak konsekwencji w polityce antyjapońskiej 

Stalina wynikał z braku rozpoznania 

przez genseka siły opozycji wewnątrzpartyjnej. 

Było to o tyle groźne dla Stalina, iŜ istniał 

całkiem realnie sojusz pomiędzy częścią 

aparatu partyjnego a armią uosabiany przez 

Kirowa i Tuchaczewskiego. Japończycy teŜ nie 

posiadali wystarczająco silnej armii by szybko 

i skutecznie rozprawić się na Dalekim Wschodzie 

z Sowietami. Świadomość tego faktu była 

34




przyczyną, iŜ Tokio nie zdecydowało się w 

relacjach z ZSSR na wojnę. Obu stronom pozostawało 

więc kontynuowanie dotychczasowej 

gry. Japończycy nieustannie powiększali 

swe zdobycze w Chinach oraz wpływy w Azji. 

Sowieci nadal zajmowali się eliminowaniem 

japońskiego eksportu z azjatyckich rynków i 

wojną z Tokio prowadzoną per procura, rękoma 

Mao Tse-tunga. 

Skuteczność sowieckich działań w Państwie 

Środka w niebagatelnym stopniu zaleŜała od 

postawy chińskich komunistów. Tymczasem 

fakty wskazują na próby wyrwania się władz 

KPCh spod kurateli Kremla. Zaczęło to skutkować 

tym, iŜ sekretarz generalny WKP(b) 

zmuszony był prowadzić w Chinach grę obliczoną 

nie tyle na wspieranie KPCh, ile przeciw 

niej, czego wyrazem pozostawała „polityka 

równych odległości” względem Mao i Czang 

Kai-szeka. RównieŜ ze strony Czanga istniały 

oczywiste przesłanki do szukania porozumienia 

z Kremlem, poniewaŜ Chinom, podobnie jak i 

Sowietom, „zagraŜała” Japonia. Konflikt Stalina 

z KPCh pogłębiało to, iŜ chińskim komunistom 

przydzielono w Moskwie rolę dywersanta 

organizującego akcje na tyłach wojsk japońskich. 

Korzystając z sowieckiej broni Mao Tsetung 

wolał jednak załatwiać własne sprawy niŜ 

wypełniać dyrektywy Kremla. Stąd teŜ zamiast 

walczyć z armią japońską bił się on z wojskami 

Czanga, co przynosiło mu większe polityczne 

korzyści. 

W sprawach Chin od 1935 r. widać 

było, Ŝe rozpoczęto realizowanie planu stworzenia 

bazy dla chińskich komunistów w pobli- 

Ŝu granic ZSSR. Nie zlokalizowano jej w MandŜurii, 

na obszarze okupacji japońskiej, lecz z 

dala od japońskiego protektoratu, w pobliŜu 

pozostającego we faktycznym władaniu Sowietów 

Sinciangu. Stalin nie Ŝyczył sobie konfliktów 

z Tokio. O ponagleniach Stalina by chińscy 

komuniści „zbliŜyli się do Związku Sowieckiego” 

informował Mao w połowie października 

1935 r. Wysłannik Kremla wskazywał 

na Mongolię Zewnętrzną, od której miała 

się rozpocząć operacja „połączenia się ze 

Związkiem Sowieckim”. 18 X Czang zaproponował 

Stalinowi „tajny traktat wojskowy” z 

Rosją, który miał być wymierzony tylko w 

Japonię. W odpowiedzi usłyszał, Ŝe wpierw 

naleŜy „unormować stosunki z KPCh”, co 

wskazywało na zamysł Kremla równego traktowania 

obu klientów Moskwy. Politykę Stalina 

w Chinach znamionowała chęć utrzymania 

równowagi sił pomiędzy armiami Mao i Czanga. 

Nie było to łatwe z uwagi na przewagę 

Czanga, którą gensek minimalizował w swoisty 

dla siebie sposób – poprzez więzienie syna 

Czanga, Jiang Jingguo. Tymi działaniami Stalin 

chciał uniemoŜliwić Japończykom inwazję 

na ZSSR, wciągając Tokio w wojnę na rozległym 

terytorium Chin. Jednocześnie Moskwa 

robiła wszystko by rozbudzić antyjapońskie 

nastroje w Państwie Środka, a przez co ukryć 

swoje prawdziwe cele. 

Związki Tuchaczewskiego ze „starą” bolszewicką 

gwardią, w której wielu miało Ŝydowskie 

pochodzenie, równieŜ nie nastrajało 

przyjaźnie genseka, uprawdopodobniając myśl 

o bonapartyjskim przewrocie. Niepokój Stalina 

budziły teŜ kontakty marszałka z uczestnikami 

wojny w Hiszpanii, co mogło między innymi 

mieć wpływ na przeniesienie w 1937 r. Tuchaczewskiego 

z Moskwy do Kujbyszewa na stanowisko 

dowódcy NadwołŜańskiego Okręgu 

Wojskowego skąd trafił wraz z całą rodziną do 

więzienia. 

Sowiecki dyktator, jak łatwo odgadnąć, nie 

był zainteresowany powrotem do sytuacji międzynarodowej 

z czasów sprzed I wojny światowej 

i do strategii wojennej lat 1914-1917. 

Wiktor Suworow problem ujmuje następująco: 

JeŜeli Tuchaczewski, Jakir i Primakow forsowali 

ogólne załoŜenia wojenne sprzed dwudziestu 

laty, to on, Stalin, „postanowił tego 

scenariusza nie powtarzać. Obmyślił wszystko 

o wiele lepiej. Nie ukrywał zresztą swoich 

planów. Zamierzał przystąpić do wojny ostatni 

i dopiero wtedy, «kiedy kapitaliści pokłócą się 

między sobą»”, co w pewnym stopniu wyjaśniałoby 

konflikt z Tuchaczewskim i jego 

sprzymierzeńcami w armii i w kompartii. Ale 

dopiero bezwzględność z jaką Stalin zniszczył 

rodzinę marszałka wskazuje jak bardzo obawiał 

się on Tuchaczewskiego. 

Orientacja Stalina na wojnę miała 

swoje powaŜne następstwa w wewnętrznej 

sytuacji ZSSR. Wymagało to skierowania 

przez kompartię energii społecznej ku celom 

wojennym. Do wojny nieustannie odwoływała 

się doktryna komunistyczna, eksponując zewnętrzne 

i wewnętrzne zagroŜenie „ojczyzny 

światowego proletariatu”. Odwracanie uwagi 

społeczeństwa od najwaŜniejszych spraw w 

państwie opłaciło się komunistom. Zmniejszało 

ono stopień niezadowolenia społecznego, co 

przysparzało władzy wymiernych korzyści. 

Przygotowania do wojny w ZSSR były o tyle 

„uzasadnione”, Ŝe od 1936 r. „zbrojny pokój” 

stawał się rzeczywistością dla ówczesnej 

Europy. Niemieckie i sowieckie zbrojenia narzucały 

państwom europejskim konieczność 

zbrojnego pogotowia. O wojnie nie pozwalała 

zapomnieć moskiewska „Prawda”, która zajmując 

się wyszukiwaniem „wrogów pokoju” 

18 II 1936 r. usiłowała dowieść, Ŝe zagroŜenie 

dla ZSSR moŜe przyjść z Łotwy, Ŝe „faszystowska 

Łotwa moŜe być uwaŜana za agencję 

nazizmu w Europie Wschodniej” oraz za „jeden 

z etapów w przygotowywanym ataku prze- 

35




ciwko ZSSR”. W maju tego roku Andriej śdanow 

wyjaśniał rządom państw bałtyckich, posługując 

się pokrętną komunistyczną retoryką, 

Ŝe „pragniemy [ZSSR – K.G] Ŝyć w pokoju z 

państwami bałtyckimi, ale jeśli te kraje będą 

tolerować próby wykorzystania ich terytorium 

przez wielkich awanturników w celu realizowania 

podejrzanych projektów, wówczas będziemy 

zmuszeni powiększyć nasze okno od 

strony Europy przy pomocy Armii Czerwonej”. 

Interesujące wyjaśnienie wspomnianych 

wydarzeń przynosi Mój wiek Aleksandra Wata. 

„RóŜnie tłumaczono zwroty w polityce i zagranicznej, 

i wewnętrznej Stalina – pisał Wat. 

MoŜe najinteligentniejszą dla mnie odpowiedź 

usłyszałem od osoby, która raczej była stalinówką. 

To była Estera StróŜecka, która w ogóle 

mieszkała we Francji, przyjechała legalnie 

do Polski […]. Zracjonalizowała politykę stalinowską 

w sposób najbardziej przekonujący. Po 

prostu mówiła, Ŝe Stalin przewiduje słusznie, 

Ŝe jeszcze w bieŜącej dekadzie wybuchnie 

wojna światowa i Ŝe wszystkie zwroty jego 

polityki tłumaczą się tym, Ŝe on chce uniknąć 

wojny, wpłynąć na to, Ŝeby się przekształciła w 

wojnę między państwami kapitalistycznymi, w 

ich wojnę wewnętrzną. Nawet posuwała się do 

tego stopnia – a to było na pewno juŜ na początku 

wojny hiszpańskiej – Ŝe tym właśnie 

tłumaczyła politykę Stalina w stosunku do 

Hiszpanii”. 

Wydarzenia w Hiszpanii stały dla Stalina 

doskonałą okazją do przetestowania kadry oficerskiej 

w warunkach autentycznej wojny. 

Hiszpańska wojna domowa umoŜliwiała takŜe 

„wykorzystanie” bezproduktywnych z punktu 

widzenia interesów ZSSR niesowieckich komunistów 

Ŝyjących w Sowietach z zasiłku 

Kominternu. Zdaniem P. de Villemaresta 

„wojna w Hiszpanii była tylko dywersją, która 

pozwoliła pogrzebać w niej aktywistów Międzynarodówki, 

bezwarunkowych antyfaszystów”. 

Wiele trafnych w tej sprawie spostrze- 

Ŝeń zawiera inna wypowiedź Aleksandra Wata, 

którą tu przedstawiamy. 

„Stalinowi na pewno nie chodziło o usadowienie 

się w Hiszpanii, bo nie liczył na to, 

Ŝe moŜe być komunistyczne państwo w Hiszpanii. 

Wszystkie jego akcje, to znaczy bardzo 

jawne poparcie, wysyłanie doradców, wojska, 

generałów, rozstrzeliwanie anarchistów, we 

wszystkim tym prawdopodobnie chodziło o 

podhecowanie zachodnich państw kapitalistycznych: 

z jednej strony wciągnąć Francję i 

Anglię do wojny z Niemcami i Włochami, 

choć chyba na to nie liczył; ale nie licząc na to, 

łatwo kompromitował te państwa demokratyczne, 

nieinterwencja je kompromitowała. 

Gdyby było inaczej, pomagałby Hiszpanii w 

sposób bardziej zamaskowany, nie afiszowałby 

się z taką pomocą komunistyczną”. 

Przygrywkę do „wielkiej czystki” przyniósł 

odbywający się w styczniu 1934 r. XVII zjazd 

kompartii. Poprzedziło je złowróŜbne wystąpienie 

programowe sowieckiego dyktatora 

dowodzącego potrzeby przeprowadzenia w 

organach kompartii „przeglądu kadr” pod kątem 

ich ideologicznej ortodoksji. „Rozumie się 

– zapewniał Stalin – Ŝe przeŜytki te [kapitalizmu] 

nie mogą stanowić podatnego gruntu dla 

oŜywienia ideologii rozgromionych grup antyleninowskich 

w głowach poszczególnych 

członków naszej partii. Dodajcie do tego niezbyt 

wysoki poziom teoretyczny większości 

członków naszej partii, słabość pracy ideologicznej 

organów partyjnych (…) a zrozumiecie, 

skąd bierze się w głowach poszczególnych 

członków partii ta gmatwanina w szeregu zagadnień 

leninizmu, która przenika nieraz do 

naszej prasy i która ułatwia oŜywienie resztek 

ideologii rozgromionych grup antyleninowskich. 

Oto dlaczego nie moŜna mówić, Ŝe walka 

jest skończona i Ŝe polityka ofensywy socjalizmu 

nie jest juŜ potrzebna”. 

„Czystkę” w armii poprzedziło aresztowanie 

13 VII 1935 r. komkora G. Gaja. Punktem 

kulminacyjnym wydarzeń stało się w 1937 r. 

plenum lutowo-marcowe WKP(b), które za 

sprawą Stalina zalegalizowało „wymiatanie” w 

kompartii, wojsku i w NKWD. „Postępowanie 

Stalina – jak sugeruje Wiktor Suworow – w tej 

sytuacji naleŜy ocenić bez emocji. Wódz zmierzał 

do zniszczenia swoich wrogów politycznych”. 

Zdaniem pisarza pozbywanie się dowódców-politruków 

z Armii Czerwonej stanowiło 

jeden ze znaczących etapów przygotowań 

do planowanej wojny. „Odmładzanie” wojska 

zakończyło się jeszcze w 1938 r. Wiele wyjaśnia 

pamiętnik mówiony A. Wata. „Pamiętam 

doskonale takie prywatne zebranie u senatora 

Boguszewskiego […]. Więc u niego odbyło się 

takie zebranie z Duraczem, profesorem Wolnej 

Wszechnicy […]. Duracz był świeŜo po podró- 

Ŝy do Sowietów i tłumaczył procesy [polityczne 

– K.G.] w tym sensie: . 

O tym, Ŝe procesy były sfingowane, w tych 

sferach nie mówiono”. Potwierdzenie tych 

słów przyniosła Historia WKP(b). Krótki kurs 

autorstwa Józefa Stalina, który w 1938 r. dowodził, 

iŜ „druga wojna imperialistyczna w 

rzeczywistości juŜ się zaczęła”. Uzupełnienie 

wywodu znajdujemy w zapisie rozmowy W. 

Mołotowa z V. Kreve-Mickievičiusem, która 

odbyła się w nocy z 2 na 3 VII 1940 r., kiedy to 

najbliŜszy współpracownik Stalina oświadczył, 

Ŝe „genialny Lenin nie mylił się, twierdząc, Ŝe 

druga wojna światowa pozwoli bolszewikom 

zdobyć władzę w całej Europie, podobnie jak 

36




pierwsza wojna światowa pozwoliła im przejąć 

ster rządów w Rosji”. 

Nie miejsce tu na powtarzanie naiwnie 

formułowanych przez badaczy oskarŜeń 

względem Stalina. Logika znanych przedsięwzięć 

sowieckiego dyktatora pozostawała 

spójna. Zdaniem A. Zambrowskiego Stalin 

zniszczył wówczas struktury WKP(b) ukształtowane 

w okresie przed 1924 r. i zastąpił je 

nowymi, w których ulokował wychowane po 

wojnie pokolenie bolszewików. 

Stan badań pozwala przyjąć, Ŝe zasadniczym 

celem działań genseka było „dokończenie” 

rewolucji bolszewickiej. Sowiecki dyktator 

„przeciwstawiał rewolucję Lenina swojej 

własnej” i wiele uczynił, by tak się właśnie 

stało. Wytrwałość, z jaką zdecydowany był 

forsować swoje plany, do dziś wzbudza podziw. 

Interesująco wypada sposób realizacji 

zamierzeń: debaty na temat polityki partii, innymi 

słowy, uzasadnianie kaŜdej decyzji politycznej 

odwołaniem do doktryny, którą sam 

nieustannie kształtował. „Odgadując motywy 

Stalina – pisał A. Bullock – moŜna przypuszczać, 

Ŝe był on gotów ponieść ryzyko drastycznego 

osłabienia zdolności obronnej kraju, aby 

zdobyć pewność, Ŝe w wypadku wojny i ewentualnie 

początkowych poraŜek nie pojawi się 

Ŝadna grupa generałów, która mogłaby skorzystać 

z okazji i obalić go”. 

Szeroko omawiana w literaturze naukowej 

„wielka czystka” miała charakter wojny frakcji-gangów, 

w której zwycięzcą przez następnych 

blisko dziesięć lat pozostawał Stalin. Stanowiła 

ona jeden z etapów przygotowań genseka 

do wojny światowej. UmoŜliwiała ona 

wprowadzenie do najwaŜniejszych instytucji w 

państwie ludzi, którzy swój awans zawdzięczali 

sekretarzowi generalnemu. Była to swoista 

wymiana kadr, którą w warunkach demokracji 

rozwiązywały dymisje. 

W państwie totalitarnym, brutalnie rządzonym 

przez polityczne gangi uosabiane frakcjami 

partyjnymi, zastępowanie kadr jednej kliki 

przez drugą stanowiło przedsięwzięcie trudne, 

nastręczające niemało kłopotów. „Rozsądnym” 

wyjściem z sytuacji były w tych warunkach 

kończące się egzekucją oskarŜenia o zdradę 

gangu, świadomie, z całym cynizmem nazywanego 

partią polityczną. 

„Czystki” prowadziły do umocnienia władzy 

przez Stalina oraz do wzruszenia bazy 

nomenklatury partyjnej, która teraz miała zostać 

poddana absolutnej władzy sekretarza 

generalnego. Gensek liczył, Ŝe w ten sposób 

podetnie korzenie swoim politycznym konkurentom. 

Nie przewidział, Ŝe generująca kryzys 

ZSSR pionowa struktura uzaleŜnień w obrębie 

struktur partyjnych, wojskowych i policyjnych 

będzie aŜ tak silna. Nie przewidział, Ŝe w tak 

patologicznym środowisku, jakim pozostawały 

komunistyczne struktury władzy, uśmiercany 

gang szybko zastąpią następne. 

Rozpoczęte przez Stalina „oczyszczanie” 

sowieckich sił zbrojnych nie osłabiało znacząco 

ich siły bojowej. W. Suworow twierdzi, Ŝe 

ją wzmocniło, oddając dowództwo w ręce pokolenia, 

które ukształtował Związek Sowiecki. 

Pozbywając się z armii „zasłuŜonych” bolszewików, 

agitatorów, którym partia komunistyczna 

powierzyła nadzór nad siłami zbrojnymi, 

sowiecki dyktator faktycznie ją unowocześniał, 

szykując do nowych wyzwań. W opinii 

W. Suworowa Armia Czerwona pod starym 

kierownictwem pozostawała niezdolna do działań 

ofensywnych nowego typu. Stalin problem 

ujmował subtelniej, wskazując, Ŝe Armia 

Czerwona Ŝyje przeszłością sprzed dwudziestu 

laty. Innymi słowy, Ŝe nie jest instytucją kierowaną 

w sposób profesjonalny. G. śukow w 

memuarach rozpisuje się o nieustannym szkoleniu 

korpusu oficerskiego. Postalinowska propaganda 

zwraca uwagę na ujemny wpływ 

„czystek” na rozwój Armii Czerwonej. Wspomnienia 

marszałka G. śukowa wskazują na coś 

przeciwnego: na jej zdynamizowany od 1937 r. 

rozwój. 

Znajomość przez genseka sytuacji w siłach 

zbrojnych ZSSR sprawiała, Ŝe nakazem chwili 

stała się ich reforma, którą przeprowadził „po 

swojemu”, wykrywając „trockistowską konspirację 

w armii”. Szybkie procesy, zeznania wymuszane 

torturami, wreszcie natychmiastowe 

wykonywanie na skazanych wyroków, wskazywało, 

iŜ gensek powaŜnie obawiał się buntu 

armii, ostatniego bastionu „starych bolszewików”. 

Zaskakujący jest sposób, w jakim rozprawił 

się on juŜ nie tyle z Michaiłem Tuchaczewskim, 

ile z jego rodziną. Według Alana 

Bullocka Stalin „sam wydał polecenie zlikwidowania 

Ŝony Tuchaczewskiego, jego dwóch 

braci i jednej z sióstr, wywózki do łagrów 

trzech pozostałych sióstr oraz internowania, 

jako «społecznie niebezpiecznej», jego córki 

Swietlany, kiedy ukończyła siedemnaście lat”. 

Zwiększona aktywność Kremla w 

Europie jaką obserwujemy w 1936 r. wymusiła 

na Sowietach ustępstwa w Chinach względem 

Czang Kai-sheka. 15 VIII depesza z Moskwy 

nakazała przywódcom KPCh by przestali uwa- 

Ŝać Czanga za wroga: „Jest błędem odnosić się 

do Czang Kai-sheka tak samo jak do Japończyków 

(…).Musicie podjąć starania o przerwanie 

wrogich działań między Armią Czerwoną 

i armią Czang Kai-sheka oraz o zawarcie 

porozumienia (…) w celu podjęcia wspólnej 

walki z Japończykami”. Stalin, który brał pod 

uwagę moŜliwość niemiecko-japońskiego 

okrąŜenia ZSSR, bardzo chciał w Chinach 

mieć silnego alianta. Domagał się więc od 

37




chińskich komunistów bezwzględnego wsparcia: 

„naleŜy wszystko podporządkować sprawie 

polityki antyjapońskiej”. Na początku 

września 1936 r. zgodził się on na duŜą dostawę 

broni do Chin. 25 XI 1936 r., kiedy Niemcy 

i Japonia podpisywały Pakt Antykominternowski 

gensek polecił G. Dymitrowowi by ten 

przekonał kierownictwo KPCh, iŜ musi zaprzestać 

walkę z Czangiem. „Potrzebujemy (…) 

rządu ocalenia narodowego w Chinach – miał 

powiedzieć Stalin. – Opracujcie plan…”. W 

połowie grudnia 1936 r. Stalin domagał się od 

Mao dostosowania własnych celów do polityki 

międzynarodowej Kremla. 

W początkach 1937 r. Stalin wreszcie 

zmusił Mao do podporządkowania się dyrektywom 

Moskwy. Nie oznacza to, iŜ towarzysze 

chińscy z zachwytem przyjęli decyzje Moskwy. 

Wręcz przeciwnie. Mao potraktował 

zmianę kursu jako manewr taktyczny. Sukces 

genseka w Chinach był oczywisty. Nieposłusznego 

przywódcę KPCh Stalin mógł teraz dyscyplinować 

z pomocą wdzięcznego Czanga, 

któremu po jedenastu latach zwrócił przetrzymywanego 

w ZSSR syna. Ten zaś rewanŜował 

się gensekowi m.in. wyciszeniem nastrojów 

antysowieckich w Kuomintangu. W świetle 

późniejszych faktów nie trudno było zrozumieć 

wszystkie te działania Kremla ukierunkowane 

na wojnę japońsko-chińską. Odpowiedni moment 

nadszedł 7 VII 1937 r., gdzie pod Pekinem, 

w miejscu zwanym Mostem Marco Polo, 

doszło do walk pomiędzy wojskiem chińskim i 

japońskim. MoŜna było się domyślać, Ŝe Sowietom 

zaleŜało na zrealizowaniu „chytrego 

planu pokrzyŜowania japońskich zamiarów 

ograniczenia pola walki wyłącznie do północnych 

Chin”. J. Chang i J. Halliday nie bez podstaw 

twierdzą, Ŝe Stalin „teraz uaktywnił 

uśpionego agenta komunistycznego w sztabie 

armii chińskiej i doprowadził do wybuchu regularnej 

wojny w Szanghaju. Japonia została 

wciągnięta w walkę na rozległych terenach 

Chin, co uniemoŜliwiło jej zaatakowanie 

Związku Sowieckiego. Uśpionym agentem był 

generał Zhang Zhizhong, dowódca garnizonu 

w Szanghaju i Nankinie”. Wymuszona przez 

sowieckiego agenta na Czangu wojna z Japończykami 

skutkowała tysiącami zabitych Ŝołnierzy. 

Stalinowi udało się zlikwidować japońskie 

zagroŜenie, co miał potwierdzić w rozmowie z 

politykiem francuskim Leonem Blumem sowiecki 

komisarz (minister) spraw zagranicznych 

Maksim Litwinow. Powiedział on, Ŝe „on 

[Litwinow] i Związek Sowiecki bardzo się 

cieszą, Ŝe Japonia zaatakowała Chiny [i dodał], 

Ŝe Związek Sowiecki ma nadzieję, iŜ wojna 

pomiędzy Chinami i Japonią będzie trwała jak 

najdłuŜej”. 

21 VIII 1937 r. Stalin podpisał z Czangiem 

pakt o nieagresji i zaczął dostarczać do Chin 

jego wojskom broń. Jednocześnie udzielił on 

Czangowi wysokiego kredytu na zakup sowieckiej 

broni, w tym tysiąca samolotów. Jednocześnie 

gensek nakazał chińskiej Armii 

Czerwonej włączyć się do walk nakazując kierownictwu 

KPCh współpracę Kuomintangiem. 

W listopadzie 1937 r. Stalin wysłał do Chin 

przedstawiciela Chin w Kominternie Wang 

Minga, który miał dopilnować odpowiedniego 

zaangaŜowania Mao w wojnę z Japonią. Przed 

wyjazdem do Chin gensek powiedział mu, Ŝe „ 

główną sprawą obecnie jest wojna [z Japonią]…. 

Gdy z tym skończymy, zajmiemy się 

kwestią, jak walczyć między sobą [tzn. „czerwonymi” 

przeciw Czangowi]”. Pod koniec 

stycznia 1938 r. Stalin wysłał do Chin swojego 

przedstawiciela z ogromnymi pieniędzmi na 

formowanie kolejnych komunistycznych dywizji 

do walki z Japończykami. Jego Ŝyczeniem 

było by po stronie Kuomintangu walczyły „nie 

trzy, lecz trzydzieści dywizji”. Było to trudne 

do wykonania z uwagi na nieustanne sabotowanie 

przez Mao poleceń Kremla. Od 1939 r. z 

polecenia Mao ponownie rozpoczęto agresywną 

politykę względem Kuomintangu. 

Wojna japońsko-chińska spowodowała 

równieŜ napływ do Mongolii kolejnych jednostek 

sowieckiej Armii Czerwonej. Było to o 

tyle uzasadnione, iŜ w we wspomnianej wojnie 

ZSSR zajął zdecydowanie antyjapońskie stanowisko 

a sowieccy lotnicy brali bezpośredni 

udział w walkach z Japończykami. MoŜna odnieść 

wraŜenie, Ŝe Stalinowi jakby zaleŜało na 

sprowokowaniu wojny z Japonią, co ułatwiała 

uchwała sowieckiego politbiura O Mongolii z 

14 VIII 1937 r. W opisane działania Kremla 

wpisują się represje NKWD względem przedstawicieli 

dyplomatycznych ZSSR w Mongolii 

i oficerów Armii Czerwonej oraz tajemnicza 

śmierć mongolskiego ministra obrony, którego 

szybko zastąpił mongolski faworyt Stalina. J. 

Wojtkowiak uwaŜa, iŜ „najbardziej prawdopodobnym 

ich uzasadnieniem jest zgłaszanie 

przez te środowiska zastrzeŜeń co do zasadności 

tak znacznego zaangaŜowania sił zbrojnych 

ZSSR na terenie Mongolii”. 

Wydarzenia w Chinach – jak się wydaje – 

miały swoje następstwa w brytyjskiej polityce 

europejskiej. Jej interesującym przykładem 

pozostawała wizyta w Berlinie lorda Halifaxa 

(17-21 XI 1937 r.), usiłującego poznać stosunek 

Hitlera do ZSSR. Trudno uwierzyć, iŜ Brytyjczycy 

nic nie wiedzieli o napływie wojsk 

sowieckich do Mongolii i o szykowanej na 

Kremlu konfrontacji z Japonią. Wizyta Halifaxa 

w Berlinie zdaje się wskazywać, iŜ Londyn 

powaŜnie brał pod uwagę alians sowieckoniemiecki. 

Bez tego trudno sobie wyobrazić 

38




przyzwolenie Anglików na ewentualne zmiany 

granic w Europie Środkowej. 

Tymczasem na Dalekim Wschodzie Stalinowi 

udało się stworzyć potęŜną siłę uderzeniową 

zagraŜającą wojskom japońskim w 

MandŜurii, w której słuŜyło 333 tysiące Ŝołnierzy 

i oficerów (1 I 1938 r.). Miało to niewątpliwie 

związek ze specjalnym sowieckim dokumentem 

z marca 1937 r., autorstwa A. Łapina 

O problemach obrony sowieckiego Dalekiego 

Wschodu, przewidującego prewencyjny atak 

Armii Czerwonej na MandŜurię. Wojnę prewencyjną 

z Japonią brał równieŜ pod uwagę B. 

Szaposznikow, który w notatce dla K. Woroszyłowa 

O najbardziej prawdopodobnych 

przeciwnikach ZSSR jako bazę wyjściową do 

uderzenia na MandŜukuo wskazywał Mongolię. 

Za ofensywnym charakterem sowieckich 

wojennych przygotowań w Mongolii przemawiają 

decyzje bolszewickiego politbiura z 14 

VIII 1937 r. mówiące o stworzeniu w MRL baz 

dla lotnictwa bombowego ZSSR. 

W drugiej połowie 1938 r. Japończycy nie 

byli juŜ w stanie odnieść znaczącego zwycięstwa 

w Chinach. Zdaniem J. Wojtkowiaka 

„front uległ znacznej stabilizacji i stało się 

jasne, Ŝe wojna wkroczyła w przewlekłą fazę i 

na jej rozstrzygnięcie będzie trzeba jeszcze 

długo poczekać”. Według tego badacza „taki 

obrót sprawy był bardzo korzystny dla ZSSR. 

Konflikt trwał nadal, a Japonia nie była w stanie 

zagrozić w powaŜniejszy sposób Ŝywotnym 

interesom radzieckim”. Kreml święciła tryumfy. 

I oto w tym właśnie czasie w Moskwie pojawił 

zamysł przetestowania armii japońskiej, z 

czym naleŜałoby wiązać nieustannie udoskonalany 

na polecenie Stalina plan wielkiej wojny 

imperialistycznej, który zakładał przed uderzeniem 

na Europę „neutralizację” Japonii poprzez 

rozbicie jej sił zbrojnych w MandŜurii oraz w 

Chinach. Wstępem do wojny (tak, jak to miało 

miejsce na terytorium Polski w latach 1940- 

1941) okazała się wielka deportacja z rejonów 

przygranicznych do Kazachstanu i Uzbekistanu 

ludności koreańskiej, którą z polecenia Stalina 

przeprowadzono wczesną jesienią 1937 r. Dnia 

1 VII 1938 r. z polecenia Stalina doszło do 

przekształcenia dalekowschodniego okręgu 

wojskowego we Front Dalekowschodni. Zdaniem 

J. Wojtkowiaka „z tego właśnie okresu (z 

marca 1938 r.- K.G.) pochodzą niedawno opublikowane 

dokumenty które świadczą o tym, Ŝe 

w wypadku zagroŜenia konfliktem zbrojnym z 

Japonią Związek Radziecki gotów był podjąć 

kampanię uprzedzającą spodziewany cios i 

rozpocząć działania wojenne na terenie MandŜurii, 

nim siły japońskie dokonają pełnej koncentracji”. 

8 VII 1938 r. prawdopodobnie z inspiracji 

Stalina, a na pewno z jego wydatnym wsparciem, 

doszło do incydentu nad jeziorem Chasan. 

Nie ma potrzeby powtarzania za J. Wojtkowiakiem 

przebiegu zdarzenia. Warte uwypuklenia 

jest zaangaŜowanie genseka w pogłębianie 

konfliktu z Japonią poprzez zachęcanie 

Blüchera do zdecydowanych działań względem 

przeciwnika, by ten nie unikał okazji do starcia 

się z Japończykami. 4 VIII K. Woroszyłow 

postawił w stan gotowości bojowej sowieckie 

lotnictwo i flotę wojenną operującą na Oceanie 

Spokojnym. 

Sowiecki atak na MandŜurię rozpoczął się 6 

VIII od uderzeń lotnictwa Związku Sowiekiego 

na cele w MandŜurii i Korei. I choć walki z 

Japończykami trwały zaledwie do 11 VIII Stalin 

osiągnął niezaprzeczalny sukces. Tokio 

miało się przekonać o sile wojennej ZSSR i o 

specyficznej determinacji Kremla w rozwiązywaniu 

spornych problemów z Japonią. J. Wojtkowiak 

twierdzi, Ŝe „demonstracja siły poprzez 

sprowokowanie zbrojnej konfrontacji z Japończykami 

była najprawdopodobniej spowodowana 

chęcią zabezpieczenia interesów radzieckich 

na Dalekim Wschodzie przed spodziewaną, 

bardzo powaŜną rozgrywką w Europie. 

Pomyślny przebieg walk nad Chasanem (nie 

sposób przypuszczać, by Stalin w swych kalkulacjach 

brał pod uwagę poraŜkę) mógł być w 

tym bardzo pomocny”. Dość zagadkowo prezentuje 

się kwestia utrzymującego się stanu 

silnego napięcia w relacjach sowieckojapońskich, 

co J. Wojtkowiak tłumaczy zamysłem 

Kremla przysparzania Tokio coraz to 

nowych kłopotów. Szykując rapprochement w 

stosunkach z Niemcami Moskwa starała się nie 

dopuścić do pogłębienia przez Japonię antysowieckiego 

aliansu z III Rzeszą. 

Sowieckie działania na Dalekim Wschodzie 

latem 1938 r. miały swoją kontynuację w Europie. 

Enuncjacja W. Potiomkina co do moŜliwości 

przeprowadzenia IV rozbioru Polski 

(luty i 4 X 1938 r.), groźby pod adresem Polski 

z związku ze sprawą Zaolzia, mobilizacja w 

sowieckich graniczących z Polską okręgach 

wojskowych jesienią 1938 r. były wystarczającym 

dowodem na szykowanie się Moskwy do 

wojny w Europie. Zapowiedzią przygotowywanej 

przez Kreml agresji okazały się wypowiedzi 

sowieckiego ambasadora w Londynie 

Iwana Majskiego co do moŜliwości zbliŜenia z 

Niemcami. M. Kornat twierdzi, Ŝe jesienią 

1938 r. „wszystkimi moŜliwymi środkami poszukiwano 

na Kremlu dróg do Berlina”. 

Stalin i Hitler 

Uzyskanie przez Adolfa Hitlera urzędu 

kanclerskiego było przesądzone. W 1932 r. 

komuniści niemieccy na polecenie Kremla 

zawiązali w Prusach koalicję z NSDAP, która 

39




umoŜliwiła nazistom przejęcie władzy w Republice 

Weimarskiej. Stalin był zainteresowany 

obaleniem Republiki Weimarskiej, której 

istnienie nie przyspieszało urzeczywistniania 

celów światowej komunistycznej rewolucji. 

Plan Stalin polegał na nieustannym wzmacnianiu 

nazistów poprzez destabilizowanie państwa 

oraz poprzez walkę z niemiecką socjaldemokracją, 

w której gensek dostrzegał politycznego 

konkurenta. 

Interesujący był stosunek genseka do III 

Rzeszy, którą usiłował on podporządkować 

interesom politycznym Kremla. W tej sprawie 

wiele mówi wystąpienie bliskiego współpracownika 

genseka W. Mołotowa z 21 I 1933 r., 

który oświadczył, Ŝe „Niemcy mają szczególne 

miejsce w naszych [międzynarodowych] stosunkach. 

Z Niemcami mieliśmy i mamy najsilniejsze 

powiązania gospodarcze. Nie jest to 

przypadek. Wynika to ze wzajemnych interesów 

obu krajów”. Oświadczenie Mołotowa 

eksponowało szczególne zainteresowanie 

Kremla Niemcami, z którymi wiązano nadzieje 

na zwycięstwo światowej rewolucji komunistycznej. 

Konsekwencją takiego sytuowania 

kwestii niemieckiej stało się pozyskanie nazistowskiej 

III Rzeszy dla planów politycznych 

Moskwy. 

„Zasadą polityki radzieckiej – pisał E. Topitsch 

– było (…) i pozostawało przeciwdziałanie 

jakiemukolwiek zbliŜeniu Niemiec do 

Zachodu. Z tego względu liberalna demokracja 

weimarska nie była zbytnio po myśli Kremla, 

ze szczególną nienawiścią atakował on umiarkowanych 

niemieckich socjaldemokratów. 

Sięgało to aŜ do pośredniego co najmniej 

wspomagania narodowego socjalizmu. MoŜliwe, 

Ŝe Moskwą kierowała nadzieja, iŜ «faszyzm» 

jako najwyŜsze stadium «kapitalizmu» 

prowadzić będzie do «dialektycznego skoku» 

w komunizm, ale było moŜe tak, Ŝe zmierzano 

po prostu do wewnętrznego rozchwiania Niemiec 

jako warunku przejęcia władzy. Pokojowo 

nastawiona [sic!] Republika Weimarska 

musiała się wreszcie jawić jako nieprzydatna w 

roli instrumentu rozpętania «drugiej wojny 

imperialistycznej». W tym względzie moŜna 

było juŜ więcej oczekiwać od Hitlera. Stalin 

praktykował więc z początku zdumiewającą 

powściągliwość wobec Niemiec hitlerowskich, 

mimo Ŝe narodowosocjalistyczny terror szczególnie 

silnie dotykał komunistów”. 

Stosunków sowiecko-niemieckich po 1933 

r. nie oŜywiło wsparcie Stalina udzielone Hitlerowi 

w 1932 r. P. de Villemarest twierdzi, Ŝe 

Stalin popierał Hitlera w jego walce o władzę 

w Niemczech. To by uzasadniało tezę o potraktowaniu 

przez Kreml NSDAP jako siły, która 

pozwoliłaby pchnąć niemieckiego „lodołamacza” 

na państwa Europy Zachodniej. Potwierdzenie 

tezy zawiera wystąpienie W. Mołotowa 

z 28 XII 1933 r., w którym konstatował, Ŝe 

„Nasze stosunki z Niemcami zajmowały zawsze 

szczególne miejsce (…).ZSSR nie ma Ŝadnych 

racji, aby zmieniać swoją politykę pod 

tym względem”. Następnego dnia M. Litwinow 

mówił, Ŝe „Jesteśmy złączeni z Niemcami od 

dziesięciu lat szerokimi więzami ekonomicznymi 

i politycznymi (…). I Niemcy, i my odnieśliśmy 

ogromne korzyści z tych dobrych 

stosunków (…) i moŜemy tylko wygrać, postępując 

tak dalej”. JednakŜe sedno stosunku Stalina 

do Hitlera zawierała wypowiedź D. Manuilskiego, 

który miał twierdzić, Ŝe „Hitler jest, 

nie wiedząc o tym, naszym jedynym sprzymierzeńcem. 

Zniszczy on aparat państwa i utoruje 

w ten sposób drogę rewolucji komunistycznej”. 

W końcu stycznia 1933 r. gensek wobec kierownictwa 

Kominternu dowodził, Ŝe „zdobycie 

władzy przez Hitlera nie oznacza przegranej 

partii komunistycznej ani klasy pracującej”. 

Nieco później miał on stwierdzić, Ŝe Hitler jest 

„lodołamaczem rewolucji” . Nie wziął on jednak 

pod uwagę tego, Ŝe Hitler nie będzie zainteresowany 

współpracą z „Rosją Ŝydowskobolszewicką”. 

Stosunek kanclerza Rzeszy 

Niemieckiej do ZSSR nie zamykał drogi późniejszym 

porozumieniom z Kremlem. Dla Hitlera 

głównym wrogiem Niemiec pozostawała 

Francja, z którą nieprzypadkowo w 1935 r. 

Sowiety zawarły odpowiedni sojusz. 

W kwestii relacji z III Rzeszą Adolfa Hitlera 

waŜne było wystąpienia Stalina z 26 I 1934 

r., kiedy mówił on, Ŝe „dalecy jesteśmy od 

tego, aby zachwycać się reŜymem faszystowskim 

w Niemczech. Ale nie chodzi tu o faszyzm 

choćby dlatego, Ŝe faszyzm na przykład 

we Włoszech nie przeszkodził ZSSR w ustaleniu 

jak najlepszych stosunków z tym krajem. 

Nie chodzi równieŜ o rzekome zmiany w naszym 

ustosunkowaniu się do traktatu wersalskiego. 

Nie my, którzyśmy doświadczyli na 

sobie hańby pokoju brzeskiego, będziemy 

śpiewali hymny na cześć traktatu wersalskiego”, 

co moŜna było odebrać jako próbę nawiązania 

dobrych relacji z Niemcami. 

W 1935 r. Stalin niezadowolony z postawy 

Hitlera przystąpił do nakręcania spirali zagro- 

Ŝenia wojennego w Europie. Było to genialne 

posunięcie, które naleŜałoby rozpatrywać w 

kontekście wydarzeń na i po XVII zjeździe 

WKP(b). Gensek posługując się G. Dymitrowem 

starał się przekonać towarzyszy co do 

racji własnej polityki względem Niemiec uzasadniając 

to tym, iŜ „faszyzm, który powstał w 

wyniku rozkładu systemu kapitalistycznego, 

działa w ostatecznym rezultacie jako czynnik 

jego dalszego rozkładu”. I Ŝeby nie było jakichkolwiek 

wątpliwości wyjaśniał, Ŝe „nasza 

walka z barbarzyńskim faszyzmem nie ozna- 

40




cza, iŜ staliśmy się zwolennikami obłudnej i 

przekupnej burŜuazyjnej demokracji. Tak, nie 

jesteśmy demokratami! […] Celem naszej walki 

z faszyzmem nie jest ustanowienie burŜuazyjnej 

demokracji, ale wywalczenie władzy 

sowieckiej”. 

Sowieckie przygotowania do inwazji na Europę 

nie stanowią jakiejkolwiek tajemnicy. 

Sporo tych informacji w róŜnych wystąpieniach 

Stalina. NaleŜy na nie patrzeć jako na 

precyzyjnie opracowaną strategię ukrytą w 

„rewolucyjnym” słowotoku, który pozostawał 

czytelny jedynie dla wąskiego grona wtajemniczonych. 

Istotne dane na temat wyznaczników 

początku inwazji sowieckiej na Europę zawierał 

referat sprawozdawczy genseka na XVII 

zjazd WKP(b) określający doktrynalne podstawy 

agresji. Decydujące w niej było zaostrzanie 

się stosunków między państwami 

kapitalistycznymi oraz wzrost napięć wewnątrz 

tych państw. Dalszymi wyznacznikami stawały 

się wzrost zbrojeń oraz przygotowania wojny 

imperialistycznej, które moŜemy odnieść do 

ZSSR. Wywoływanie napięć międzynarodowych 

poznaliśmy poprzez słynne wystąpienie 

Stalina na XVIII zjeździe WKP(b). Kreowanie 

niepokojów społecznych w poszczególnych 

państwach było duŜo łatwiejsze. Metody podsycania 

napięć zawierają wystąpienia Stalina a 

w szczególności przemówienie Dymitrowa na 

VII kongresie Kominternu wygłoszone 2 VIII 

1935 r. 

W ramach podsycania napięcia w Europie 

Stalin skierował uwagę na Francję. Kreml 

szybko wynegocjował francusko-sowiecki pakt 

o pomocy wzajemnej i współpracy, który został 

podpisany 2 V 1935 r. Zaraz potem sfinalizowano 

układ czechosłowacko-sowiecki (16 V 

1935 r.). PrzedłuŜono teŜ pakty o nieagresji na 

lat dziesięć z Litwą, Łotwą i Estonią, które juŜ 

po pięciu latach Moskwy nie obowiązywały. 

Podobnie postąpiono z Finlandią. Sowietów nie 

przeraziło powstanie Ententy Bałtyckiej (12 IX 

1934 r.) choćby dlatego, Ŝe przewidywała ona 

wzajemną pomoc, ale tylko „polityczną i dyplomatyczną”. 

Wyrazem oceny politycznej 

aliansu był komentarz o Entencie Bałtyckiej w 

„Le Temps” (5 XII 1934 r.), wskazujący, Ŝe 

„wysiłek w kierunku współpracy narzucał się 

jako oczywisty, bo te trzy państwa zagroŜone 

są w równym stopniu wpływami propagandy 

niemieckiej, stawiającej sobie, jak wiadomo, za 

cel uczynienie z państw bałtyckich pośredniej 

lub bezpośredniej bazy wypadowej Niemiec w 

ich Drang nach Osten”. Byłoby dziwne, gdyby 

autorem tych słów nie był sam Stalin. 

Sowiecki dyktator powaŜnie nie traktował 

retoryki politycznej kanclerza III Rzeszy. W 

nazizmie najwyraźniej dostrzegał on sojusznika 

w walce z międzynarodową burŜuazją, co w 

sowieckiej nowomowie wskazywało na Wielką 

Brytanię i na Stany Zjednoczone. Wystąpienie 

szefa sowieckiej kompartii podczas XVII zjazdu 

WKP(b) z 26 I 1934 r. przynosiło częściowe 

wyjaśnienie istoty tej „antyburŜuazyjnej” polityki. 

„Nie mieliśmy – mówił gensek – orientacji 

na Niemcy, tak samo jak nie mieliśmy 

orientacji na Polskę i na Francję. Orientowaliśmy 

się w przeszłości i orientujemy się obecnie 

na ZSSR i tylko na ZSSR. I jeŜeli interesy 

ZSSR wymagają zbliŜenia z tymi czy innymi 

krajami, które nie są zainteresowane w naruszaniu 

pokoju, decydujemy się na to bez wahania”, 

co moŜna było odebrać jako kolejną ofertę 

adresowaną do Niemiec. Stalin nie był zainteresowany 

trwałymi aliansami z mocarstwami 

europejskimi ─ z Wielką Brytanią i Francją. 

Inaczej traktował on relacje z III Rzeszą Niemiecką, 

która w owym czasie w retoryce 

Kremla pojawiała się jako państwo pokojowe. 

W 1935 r. M. Tuchaczewski ogłosił pracę 

Plany wojenne dzisiejszych Niemiec, w której 

„wskazał na groźbę hitleryzmu i dowodził, Ŝe 

Hitler usypia czujność Francji, aby nie dać jej 

powodu do powiększenia zbrojeń, Ŝe dąŜenia 

imperialistyczne Hitlera mają nie tylko ostrze 

antyradzieckie, Ŝe dojrzewają równieŜ plany 

rewanŜu skierowane w stronę Zachodu”. Nie 

przypadła ona do gustu genekowi. Naruszała 

bowiem utrwalony w ZSSR kanon politycznych 

zachowań. Stalinowi wydawało się, Ŝe 

marszałek głosząc własnej strategię wpisuje się 

w krytykę jego polityki międzynarodowej. 

Stalin zabiegał o poprawę relacji gospodarczych 

z III Rzeszą Niemiecką, co dawało mu 

sposobność do dalszej modernizacji sowieckiego 

przemysłu cięŜkiego i sowieckiej armii. 

Wiele w omawianej sprawie wyjaśnia notatka 

ministra Józefa Becka z rozmowy z Hermanem 

Göringiem z 1936 r.: „Odnośnie stosunków z 

Sowietami, p. Göring zaznaczył, Ŝe po zawarciu 

ostatniego układu clearingowego sowieckoniemieckiego 

delegacja sowiecka z p. Kandelakim 

na czele usilnie starała się o przyjęcie 

przez niego, co wreszcie nastąpiło. W rozmowie 

podkreślała ona chęć polepszenia stosunków 

z Niemcami przez zaprzestanie ataków 

prasowych, a konkretnie zaproponowała zakup 

kilku okrętów wojennych w Niemczech i materiału 

wojennego. RównieŜ dała do zrozumienia, 

Ŝe Stalin w przeciwieństwie do Litwinowa 

odnosi się pozytywnie do Niemiec. P. Göring 

wysłuchał tego oświadczenia i zreferował o 

nim Kanclerzowi, który energicznie wystąpił 

przeciwko sugestiom. Niemniej p. Göring stawia 

sobie pytanie, jakie są pobudki, które pchają 

Sowiety w tym kierunku”. 

W sferze strategiczno-wojskowej relacji 

sowiecko-niemieckich Kreml dostrzegał sposobność 

do gospodarczego uzaleŜnienia III 

41




Rzeszy od ZSSR aczkolwiek wykorzystanie 

siły ekonomicznej do rozprawy z przeciwnikiem 

zalecał juŜ W. I. Lenin. Postulaty „wodza” 

rewolucji z powodzeniem realizował Stalin 

w sytuacji nowego „otwarcia” na Niemcy, 

począwszy od kwietnia 1939 r. 

W 1936 r. w Hiszpanii i we Francji do władzy 

doszły tzw. Fronty Ludowe („przedłuŜone 

ramię Moskwy”). Odpowiedzią na wspomniane 

wydarzenia stał się pakt antykominternowski 

jaki 25 XI 1936 r. podpisały III Rzesza 

Niemiecka i Japonia, który w tajnym dodatkowym 

protokole zobowiązywał strony do 

współpracy przeciw ZSSR. 

Wojna domowa w Hiszpanii pozostawała 

zastępczą konfrontacją między Niemcami i 

ZSSR przed 22 VI 1941 r. Z woli Stalina stała 

się ona poligonem dla setek sowieckich 

„ochotników” nabierających doświadczenia w 

oddolnych „rewolucjach ludowych”, które 

miały towarzyszyć inwazji Armii Czerwonej 

na Europę. Nie zmienia to jednak naszego 

wcześniej wyraŜonego przekonania, iŜ decydującym 

dla zaangaŜowania się Stalina na Półwyspie 

Iberyjskim był zamysł „czystki” w siłach 

zbrojnych, których zdolność bojową osłabiały 

ulokowanych w armii tysiące zasłuŜonych w 

rewolucji i w wojnie domowej „starych” bolszewików. 

Rok 1938 dla sowieckiej wierchuszki na 

Kremlu jawił się jako pierwszy rok światowej 

wojny imperialistycznej proklamowanej przez 

Stalina w 1937 r. W kreowaną na Kremlu psychozę 

wojenną wpisywały się insynuacje moskiewskiej 

„Prawdy”, Ŝe Polska zagraŜa niepodległości 

Litwy i Łotwy, mając za sobą 

obietnice niemieckie „w sprawie koncesji w 

państwach bałtyckich w zamian za oddanie 

[Niemcom – K. G.] Gdańska”. Absurdalność 

oskarŜeń głównego organu prasowego sowieckiej 

kompartii była oczywista. Podobnie jak 

zamiar wytworzenia napięcia w relacjach polsko-litewskich. 

Proklamowana przez Kreml 

wojna imperialistyczna wymagała potwierdzenia. 

I trudno za takie nie było uznać wzmacnianie 

przez Sowietów własnej rozlokowanej na 

Dalekim Wschodzie armii. 

Mniej spektakularne wydarzenia towarzyszyły 

przygotowaniom Stalina do wojny w 

Europie. U schyłku 1937 r. w gabinetach dyplomatycznych 

pojawiły się informacje o moŜliwości 

poprawy relacji sowiecko-niemieckich. 

W końcu 1938 r. problem ujawnił się w wypowiedziach 

prasowych emigrantów rosyjskich. 

To, Ŝe nie wzbudził on czujności polskiego 

MSZ nie dziwi skoro Sowietom udało się pozyskać 

do współpracy szefa Wydziału 

Wschodniego MSZ ppłk. T. Kobylańskiego i 

Ŝonę ministra Mirosława Arciszewskiego. 

W 1938 r. kanclerz III Rzeszy zaczął przygotowywać 

się do ostatecznego starcia z Francją. 

24 X 1938 r. Hitler poprzez swego ministra 

spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa 

ujawnił swój plan podporządkowania Polski 

polityce Niemiec, co skutkowało konsultacjami 

polsko-sowieckimi w Moskwie prowadzonymi 

w końcu października (juŜ po rozmowie Ribbentropa 

z Lipskim) i w listopadzie 1938 r. W 

praktyce „wbrew intencji [polskiego MSZ] po 

raz kolejny zostało podwaŜone przekonanie 

Berlina, Ŝe sojusz z II Rzeczypospolitą na antysowieckiej 

płaszczyźnie jest tylko kwestią czasu”. 

Okres po Monachium skutkował większą 

aktywnością Sowietów względem Niemiec, co 

eksponowały starania Moskwy co do starań o 

znalezienie modus vivendi z III Rzeszą. Pierwszym 

widocznym znakiem tych starań było 

wyciszenie w prasie sowieckiej krytyki Niemiec. 

Na kolejne nie trzeba było długo czekać. 

Tymczasem Kreml, nie zorientowany w faktycznym 

stanie stosunków niemiecko-polskich, 

jeszcze w lutym 1939 r. szykował plany działań 

zbrojnych na wypadek wspólnej akcji wojskowej 

Polski i III Rzeszy Niemieckiej przeciw 

ZSSR. 

Cała naprzód! 

10 III 1939 r. Stalin na XVIII zjeździe 

WKP(b) wygłosił referat, w którym przedstawił 

Hitlerowi propozycję nowego „uregulowania” 

stosunków ZSSR z III Rzeszą Niemiecką. 

Nie byłoby w tym niczego szczególnego gdyby 

nie to, iŜ w styczniu 1939 r. gensek przystąpił 

do całkowitego przestawiania przemysłu na 

potrzeby wojny. Podczas zjazdu szef partii 

mówił, Ŝe naleŜy dopomóc wszystkim uczestnikom 

wojny „aby głęboko ugrzęźli w otmęcie 

wojny, skrytego zachęcania ich do tego, pozwolenia 

im, aby się wzajemnie osłabili i wyczerpali, 

a potem, gdy dostatecznie osłabną – 

wkroczenia na widownię ze świeŜymi siłami, 

wystąpienia, oczywiście, w «interesie pokoju» 

i podyktowania swoich warunków osłabionym 

uczestnikom wojny”. 

Wspomnianym przedsięwzięciom towarzyszyła 

militaryzacja partii komunistycznej, w 

której na początku 1939 r. zaczęto tworzyć 

wydziały wojskowe. Jednocześnie ówczesna 

prasa partyjna rozpisywała się o nadchodzącej 

wojnie, wojnie „wyzwoleńczej”, czyli o prewencyjnym 

uderzeniu na wroga. 

15 III Niemcy wkroczyli do Czechosłowacji 

a 28 III M. Litwinow wręczył w Moskwie posłowi 

estońskiemu notę, w której „zapewniono 

(…) wprawdzie o woli – w razie potrzeby – 

praktycznego udowodnienia przez Związek 

Radziecki, jaką wagę przywiązuje on do niena- 

42




ruszonej suwerenności i bytu państwa estońskiego, 

jego niezaleŜności ekonomicznej i politycznej, 

ale równocześnie stwierdzano niedopuszczalność 

ograniczenia tej integralności 

poprzez dobrowolny czy zawarty pod presją 

układ przyznający państwu trzeciemu jakiekolwiek 

uprawnienia czy ustępstwa dotyczące 

terytorium lub praw w portach”. Notę podobnej 

treści otrzymał poseł łotewski. Z omawianym 

wydarzeniem związana jest informacja rosyjskiego 

tygodnika „Ogoniok” sugerująca pierwszą 

wizytę J. von Ribbentropa w Moskwie 30 

III 1939 r. 

Skutek tych jak i późniejszych działań 

Kremla był taki, Ŝe państwa bałtyckie zaczęły 

szukać wsparcia w Rzeszy, co usankcjonował 

Hitler w swoim wystąpieniu z 28 IV 1939 r. 

Podpisane w Berlinie 7 VI 1939 r. z Łotwą i 

Estonią układy o nieagresji nie spełniały jeszcze 

podstawowych wymogów bezpieczeństwa. 

Ale i to juŜ irytowało Kreml. Następnego dnia 

po podpisaniu wspomnianych układów londyński 

„Times” opublikował przedruk artykułu z 

moskiewskiej „Prawdy”, w którym znalazło się 

stwierdzenie, Ŝe „w tej części Europy [Północno-Wschodniej] 

nie ma juŜ miejsca dla państw 

neutralnych, niezdolnych do skutecznej obrony 

własnej neutralności”. Konkluzja owej wypowiedzi 

była taka, Ŝe „ich aktualna sytuacja 

wskazuje na to, Ŝe ulegają wpływom niemieckim, 

a tak być nie moŜe”. Stalin zapowiadał 

Niemcom, Ŝe w wypadku wojny polskoniemieckiej 

zajmie on państwa bałtyckie. Co 

do zachowania się Sowietów w sytuacji inwazji 

III Rzeszy na Polskę przezornie milczał, oczekując 

propozycji Hitlera. Wiktor Suworow ma 

rację, wskazując na Stalina jako na siłę sprawczą 

II wojny światowej. „Przed samą śmiercią 

– wspominał Aleksander Wat – na XIX zjeździe, 

przecieŜ to on [Stalin] sformułował program 

o koegzystencji i moŜliwości pokoju, 

mianowicie, Ŝe wojna państw kapitalistycznych, 

imperialistów ze Związkiem Sowieckim 

wcale nie jest nieunikniona, Ŝe moŜna jej łatwo 

uniknąć, natomiast nieuniknione będą wojny 

imperialistów między sobą. To jest stalinowska 

doktryna, kwestia zawarcia sojuszu z Hitlerem 

teŜ na tym polegała”. 

Na tym samym zjeździe WKP(b) marszałek 

K. Woroszyłow informował jego uczestników, 

iŜ w latach 1934-1938 liczebność Armii Czerwonej 

wzrosła ponad dwukrotnie, a motoryzacja 

osiągnęła 260% wzrostu. Park czołgowy 

prawie się podwoił, a jego siła ognia wzrosła 

prawie czterokrotnie oraz Ŝe odnotowano znaczące 

powiększenie się siły bojowej lotnictwa. 

JeŜeli wystąpienie Stalina z 10 III 1939 r. 

jedynie przybliŜa nas do sowieckiej strategii 

geopolitycznej, to raport ambasadora RP we 

Francji Juliusza Łukaszewicza z 20 IV 1939 r. 

w pełni wyświetla stanowisko Kremla w najwaŜniejszych 

sprawach międzynarodowych. 

Przywołajmy je: 

1. Stalin jest przekonany, Ŝe państwa 

kapitalistyczne kierując się ideą „wykupienia 

się od Hitlera” są zainteresowane skierowaniem 

go na Wschód, w stronę ZSSR. Stalin 

Ŝywi wielką nieufność do Chamberlaina i francuskich 

polityków Bonneta i Daladiera. 

2. ZSSR obawia się, Ŝe jeŜeli zwiąŜe 

się wojskowo-sojuszniczymi zobowiązaniami 

gwarancyjnymi z państwami, które mogą być 

napadnięte przez Niemcy, to będzie zmuszony 

przyjąć na siebie cięŜar głównego uderzenia 

niemieckiego, a w tych warunkach wojna koalicji 

przeistoczy się w wojnę sowieckoniemiecką. 

Stąd naleŜałoby ustanowić normy 

współpracy ZSSR z Wielką Brytanią i Francją. 

Przygotowaniem takiej współpracy powinna 

się zająć konferencja wspomnianych mocarstw 

europejskich. 

3. NajwyŜsze czynniki ZSSR nie widzą 

moŜliwości podporządkowania w sprawach 

wojennego prawa karnego przebywającej na 

terytoriach państw sojuszniczych Armii Czerwonej 

miejscowym sądom wojskowym. „Warunki 

techniczne pozostawania oddziałów Armii 

Czerwonej na obcym terytorium wymagają 

zasadniczego i dokładnego określenia”. 

4. ZSSR uwaŜa, Ŝe przygotowywanemu 

układowi nie trzeba nadawać charakteru antyniemieckiego, 

Ŝe „naleŜy nadać paktowi o pomocy 

wzajemnej charakter «uniwersalnego 

paktu ogólnego bezpieczeństwa», który by 

mógł być zastosowany wszędzie”, czyli w Europie 

i na Dalekim Wschodzie. Stalin chciałby 

otrzymać od Wielkiej Brytanii i Francji gwarancje 

bezpieczeństwa na wypadek agresji ze 

strony Japonii. 

5. „Na Stalina wywiera jak najgorsze 

wraŜenie stanowisko Warszawy, która rządowi 

ZSSR stawia «niedorzeczne zarzuty» chęci 

«wykorzystania wojny celem wywołania światowej 

rewolucji»”. 

6. Stalin nie zgodzi się na rezygnację z 

dotychczasowych priorytetów sowieckiej polityki 

międzynarodowej nawet „drogą podpisania 

z ZSSR paktu obronnego”. 

7. Stalin pozostaje świadomy faktu, Ŝe 

władze III Rzeszy Niemieckiej „uwaŜają sowiecko-niemiecką 

umowę o nieagresji i arbitraŜu 

za obowiązującą i gotowe są potwierdzić 

ten swój punkt widzenia w sposób jak najbardziej 

formalny”. 

Kreml miał niewątpliwie problemy ze zrozumieniem 

istoty brytyjskich gwarancji dla 

Polski. Zdaniem S. Dębskiego „w Moskwie 

interpretowano początkowo brytyjskie gwarancje 

jako posunięcie bezpośrednio wymierzone 

nie tylko w III Rzeszę, ale równieŜ w ZSSR, 

43




nie wykluczano, Ŝe mają one za zadanie asekurować 

Polskę i Rumunię przed ewentualnym 

niebezpieczeństwem nadciągającym zarówno z 

Zachodu, jak i ze Wschodu”. Ten sam badacz 

twierdzi, Ŝe „strona sowiecka najpóźniej w 

drugiej połowie kwietnia 1939 r. miała juŜ 

wyrobiony pogląd na temat moŜliwych niemieckich 

intencji i zdawała sobie sprawę z 

otwierającej się szansy na zwrot w stosunkach 

niemiecko-sowieckich”. 

Spór w Ludowym Komisariacie Spraw Zagranicznych 

o stosunek ZSSR do Niemiec znalazł 

swój finał podczas moskiewskiej narady 21 

IV 1939 r., doprowadzając do ustąpienia ze 

stanowiska za sprawą Stalina dotychczasowego 

szefa LKSZ Maksyma Litwinowa (3 V) oraz 

ambasadora sowieckiego w Berlinie Aleksieja 

Mierkałowa (5 V). Uzasadniając dymisję Litwinowa 

Stalin w specjalnej depeszy skierowanej 

do sowieckich ambasadorów stwierdził, iŜ 

przyczyną odejścia Litwinowa był „powaŜny 

konflikt” między szefem LKSZ a Mołotowem, 

który powstał przez nielojalność Litwinowa 

wobec Rady Komisarzy Ludowych, co oczywiście 

nie odpowiadało prawdzie. 

Przypatrując się sowieckim przygotowaniom 

do wojny warto zwrócić uwagę na wizytę 

sowieckiego wicekomisarza spraw zagranicznych 

W. Potiomkina w Turcji, na Bałkanach 

oraz w Polsce w końcu kwietnia i na początku 

maja 1939 r., który „rozpoczął w Ankarze rokowania 

o pakt o wzajemnej pomocy między 

Związkiem Sowieckim i Turcją”, co w załoŜeniach 

miało zabezpieczyć ZSSR przed agresją 

niemiecką. W rzeczywistości wizyta Potiomkina 

niosła z sobą moŜliwość wciągnięcia Turcji 

do wojny europejskiej. Wizyta sowieckiego 

ministra nieprzypadkowo przypadła na kilka 

dni przed podpisaniem deklaracji o wzajemnej 

pomocy między Wielką Brytanią a Turcją (12 

V 1939 r.). 

PowaŜne obawy Stalina budziło zachowanie 

się Japonii w szykowanym przez Kreml konflikcie 

europejskim. Argumentu do rozpoczęcia 

działań wojennych nad rzeką Chałchin-goł 

dostarczyli Niemcy prowadząc w 1939 r. z 

Włochami i z Japonią rokowania w sprawie 

tzw. paktu stalowego, zobowiązującego strony 

do udzielenia sobie wzajemnej pomocy wojskowej, 

w razie gdyby któraś ze stron układu 

znalazła się w konflikcie z jakimś mocarstwem. 

Na reakcję Stalina nie trzeba było długo 

czekać. 11 V (lub 12 V) na granicy mongolsko-mandŜurskiej 

doszło do walk sprowokowanych 

przez oddziały mongolskie. 17 V do 

akcji wkroczyły oddziały Armii Czerwonej. 

Cel nowej sowieckiej prowokacji względem 

Japonii wydawał się oczywisty: wyraźne określenie 

układu sił przed wybuchem wojny w 

Europie. 

Latem 1939 r. pojawiło się w rozmowach 

przedstawicieli ZSSR z wysłannikami Wielkiej 

Brytanii i Francji Ŝądanie przyznania Sowietom 

„wolnej ręki” w sprawie państw bałtyckich 

i Finlandii. Znacznie większe profity dawało 

jednak Stalinowi paktowanie z Niemcami. „Na 

bliską metę – napisał Paweł Zaremba – sojusz z 

Niemcami lub choćby neutralność w konflikcie 

Niemiec z resztą Europy dawały Rosji korzyści 

bezpośrednie w postaci podziału Europy 

Wschodniej na strefy interesów, co w praktyce 

oznaczało rozbiór Polski i zabór krajów bałtyckich 

z moŜliwością zaborów na Bałkanach. Te 

korzyści stwarzały wystarczającą bazę do dalszej 

ekspansji w momencie uznanym przez 

Związek Sowiecki za dogodny. Kluczowym 

zagadnieniem była tu likwidacja państwa polskiego 

jako najsilniejszego elementu ładu pokojowego 

w tej części Europy. Likwidacja 

państwa polskiego była teŜ podstawowym dezyderatem 

Niemiec, zarówno jako zapewnienie 

sobie terenu eksploatacji, jak i jako zabezpieczenie 

sobie tyłów w walce z demokracjami 

zachodnimi”. 

Na początku lipca 1939 r. do Kijowskiego 

Specjalnego Okręgu Wojskowego przesłano 

dyrektywy informujące tamtejsze dowództwo, 

Ŝe „gdyby wojna miała zostać narzucona przez 

imperialistów takŜe Związkowi Sowieckiemu, 

to natychmiast będzie przeniesiona na terytorium 

nieprzyjaciela […]. Dlatego w wypadku 

wojny «cała praca polityczna» będzie prowadzona 

na nieprzyjacielskim terytorium”. I tu 

zalecenie: „w jednostkach Kijowskiego Okręgu 

Wojskowego propagandziści powinni swobodnie 

władać jednym z trzech języków: polskim, 

rumuńskim lub niemieckim”. Dyrektywa zdawała 

się wskazywać, iŜ w sytuacji wojny polsko-niemieckiej 

ZSSR się do niej włączy, niezaleŜnie 

od niemieckiej akceptacji przedsięwzięcia, 

z zamiarem objęcia sowiecką okupacją 

wschodnich terytoriów Polski. 

W 1939 r. wytworzył się w Europie kwartet 

mocarstw: Niemcy, ZSSR, Wielka Brytania i 

Francja. Na Dalekim Wschodzie potęgą pozostawała 

Japonia. Ze względu na szybki wzrost 

siły III Rzeszy i Japonii aktualności nabierało 

niebezpieczeństwo zawiązania się koalicji 

wspomnianych państw „z” albo „przeciw” 

Moskwie. Wyznaczało to władzom na Kremlu 

zadanie: nie dopuścić do powstania antysowieckiego 

przymierza. Stąd płynął nakaz pozyskania 

do koalicji z Niemcami choćby jeszcze 

jednego mocarstwa. W grę wchodziła tylko 

Japonia, z którą Kreml próbował porozumieć 

się z pomocą III Rzeszy. Alians Sowietów z 

Wielką Brytanią na Kremlu nie brano pod 

uwagę, gdyŜ Londyn nie godził się na zachwianie 

równowagi politycznej na kontynencie 

europejskim. 

44




Uderzenie sowieckie na Japonię i pakt z Hitlerem 

poprzedziło jedno z najbardziej tajemniczych 

wydarzeń w historii ZSSR: posiedzenie 

Biura Politycznego WKP(b) 19 VIII 1939 r., co 

w 1993 r. potwierdził płk. D. Wołkogonow, 

który oglądał protokoły z tego posiedzenia. 

Jednym ze skutków posiedzenia tego gremium 

był ogromny wzrost liczby sowieckich dywizji 

i korpusów, co wiązało się z rozpoczętą 2 IX 

1939 r. tajną mobilizacją. Zdaniem W. Suworowa 

„19 VIII 1939 r. Stalin rozkazał podwoić 

liczbę dywizji piechoty. W chwili wydania 

tego rozkazu Armia Czerwona i tak miała więcej 

dywizji niŜ którakolwiek armia na świecie. 

Rozkaz ich podwojenia oznaczał, Ŝe zakończył 

się okres przedmobilizacyjny . Rozpoczęła się 

mobilizacja”. 

Niezwykle interesującym w tej sprawie pozostaje 

przemówienie Stalina wygłoszone 19 

VIII 1939 r. na posiedzeniu Biura Politycznego 

WKP(b). To precyzyjna wykładnia celów politycznych 

Kremla jakie zamierzano zrealizować 

w stosunkach z Niemcami. Treść tego wystąpienia 

jest na tyle szokująca, iŜ zdaniem wielu 

badaczy nie mogła być przez to prawdziwa. 

Tymczasem przemówienie to ma własną sygnaturę 

archiwalną a przez to moŜliwe jest 

dotarcie do oryginału. Zaprzeczając istnieniu 

tego dokumentu musielibyśmy podwaŜyć inną, 

skądinąd znaną wypowiedź Stalina z 1937 

(druk: 1938 r.) o tym, iŜ druga wojna imperialistyczna 

się rozpoczęła. Treść przemówienia 

wypełnia program podbojów oraz charakterystyka 

metod przeprowadzenia przedsięwzięcia, 

które odpowiednio zaplanowane stwarzało 

szansę na szybką bolszewizację Europy z pomocą 

Niemiec i niszczonej przez komunistów 

od wewnątrz Francji. I choć uwaga Stalina we 

wspomnianym wystąpieniu była skoncentrowana 

na Europie trudno mieć wątpliwości, Ŝe 

mniej oświetlonym przez genseka celem była 

grabieŜ terytoriów wchodzących w skład imperium 

brytyjskiego. 

Neutralizowanie Japonii przez Kreml rozpoczęła 

ofensywa G. śukowa we wschodniej 

Mongolii 20 VIII 1939 r. Stało się to w sytuacji 

braku bezpośredniego zagroŜenia Syberii przez 

Japończyków. Na Kremlu wiedziano, Ŝe atak 

japoński na sowiecki Daleki Wschód jest niemoŜliwy 

z uwagi na stosunkowo niewielkie 

wojska lądowe tego państwa oraz przez wzgląd 

na niemoŜność szybkiej eksploatacji syberyjskich 

bogactw naturalnych, których wydobycie 

w ówczesnych warunkach było niezwykle trudne. 

WraŜenie na Japończykach wywarła wiadomość 

o planowanej w najbliŜszych godzinach 

podróŜy von Ribbentropa do Moskwy, co 

wiązało się z pogwałceniem przez III Rzeszę 

Niemiecką art. 1 tajnego dodatkowego porozumienia 

do paktu antykominternowskiego. 25 

VIII Tokio oświadczyło, Ŝe „wszelkie przygotowania 

do przekształcenia paktu antykominternowskiego 

w sojusz wojskowy zostają przez 

stronę japońską zaniechane”.4 IX ambasador 

Cesarstwa Japonii otrzymał z Tokio polecenie 

rozpoczęcia negocjacji w sprawie zakończenia 

konfliktu nad Chałchin-goł a 7 IX premier tego 

kraju wyraził pragnienie utrzymania pokojowych 

stosunków z ZSSR . 

Trudno było sobie wyobrazić większą radość 

Stalina. Podpisując pakt z Hitlerem Sowiety 

zyskiwały naprawdę wiele. Niemcy traciły 

sojusznika na Dalekim Wschodzie. Berlin 

zamykał sobie drogę do pokojowych rokowań 

z Polską wystawiając się na nieuchronny konflikt 

z Wielką Brytanią i Francją. Oddalały się 

w związku z tym obawy Moskwy na pojawienie 

się jakiegoś modus vivendi pomiędzy Wielką 

Brytanią a III Rzeszą. Szansą porozumienia 

Londyn-Berlin było wyrzeczenie się przez 

Niemcy dalszej ekspansji i zachowanie w Europie 

status quo, co w ówczesnej sytuacji okazało 

się juŜ niemoŜliwe. W Azji Stalin odnosił 

jeszcze większe korzyści. Japonia została zmuszona 

do szukania porozumienia z ZSSR oraz z 

Wielką Brytanią i USA, co chwilowo na Kremlu 

brano za sukces. W dalszej perspektywie 

związanie się Tokio z państwami koalicji antyniemieckiej 

zagraŜało Sowietom oraz uniemoŜliwiało 

przyjęcie przez Tokio polityki antyzachodniej 

i zwrócenie jej ekspansji w kierunku 

Azji Południowej. 

Rokowania z Wielką Brytanią i Francją w 

Moskwie prowadzone latem 1939 r. miały doprowadzić 

do wciągnięcia obu europejskich 

mocarstw do wojny z Niemcami. 19 VIII Stalin 

przekonywał politbiuro, Ŝe w interesie ZSSR 

jest, „by Niemcy prowadziły wojnę z Zachodem 

jak najdłuŜej” i w związku z tym „zadaniem 

ZSSR było – zdaniem sowieckiego dyktatora 

– dopomóc Niemcom gospodarczo, dostarczając 

im Ŝywności i surowców”. 

Zawarty w Moskwie 23 VIII 1939 r. pakt 

Hitler-Stalin został przez obie strony porozumienia 

potraktowany jako „manewr taktyczny”. 

Dla Hitlera „waŜny był wówczas jedynie 

wydźwięk propagandowy i efekt zaskoczenia, 

wynikający z nieoczekiwanego zwrotu sytuacji 

politycznej po podpisaniu przez III Rzeszę 

układu o nieagresji z ZSSR”. Gensek szykował 

się do wojny światowej. Pojawiające się po 

stronie niemieckiej wątpliwości specjalnie nie 

mąciły radości z osiągniętego sukcesu. „MoŜe 

to wcale nie jest szczęście dla Niemiec” – 

napisał po finalizacji paktu z sowieckim dyktatorem 

F. W. von der Schulenburg ambasador 

III Rzeszy Niemieckiej w ZSSR. W. Suworow 

zwraca uwagę na inny aspekt gry Stalina. To 

mianowicie okrąŜenie Niemiec nie sowieckimi 

45




a brytyjskimi siłami, izolacja i uzaleŜnienie 

Hitlera od dostaw surowców strategicznych z 

ZSSR, za które Niemcy musieli Sowietom 

płacić nowoczesnymi technologiami i sprzętem 

wojennym. Strategiczne kalkulacje genseka 

stały się czytelne dopiero w 1940 r. 

1 IX 1939 r. rozpoczęła się II wojna światowa. 

Wczesnym rankiem armia niemiecka 

uderzyła na Polskę. 7 IX, jak podają to K. Grünberg 

i J. Serczyk, Stalin przyjął w obecności 

Mołotowa i śdanowa szefa Kominternu Dymitrowa, 

któremu przedstawił załoŜenia ideologiczne 

prowadzonej przez Kreml polityki zagranicznej. 

Na spotkaniu oświadczył, Ŝe: „Nie 

mamy nic przeciw temu, Ŝeby państwa biorące 

udział w wojnie osłabiły się wzajemnie. W 

szczególności pragnęlibyśmy, aby Niemcy 

zdestabilizowały najbogatsze państwa kapitalistyczne, 

zwłaszcza Anglię”. W sprawie polskiej 

– jak zanotował to Dymitrow ─ „Stalin 

wypowiedział się juŜ wtedy za całkowitą likwidacją 

Polski, którą nazwał państwem faszystowskim, 

ciemięŜącym Ukraińców i Białorusinów”. 

We wrześniu Rada NajwyŜsza ZSSR 

uchwaliła Ustawę o powszechnym obowiązku 

słuŜby wojskowej. 

Przed świtem 17 IX wojska sowieckie przekroczyły 

granicę z Polską nie napotkawszy 

znaczącego oporu wojsk polskich. Pierwszy 

sowiecki komunikat wojenny z 18 IX 1939 r. 

informował o zajęciu Baranowicz, Mołodeczna, 

Równego, Dubna, Tarnopola i Kołomyi, w 

której do godzin porannych 17 IX przebywał 

marszałek Edward Rydz-Śmigły. Ukrywaniu 

prawdziwych celów przystąpienia ZSSR do 

wojny słuŜyło sowieckie uzasadnienie inwazji 

osobiście napisane przez Stalina: 

„W celu uniknięcia wszelkiego rodzaju pogłosek 

o zadaniach wojsk radzieckich i niemieckich 

działających w Polsce, rząd ZSRR i 

rząd Niemiec oświadczają, Ŝe działania tych 

wojsk nie zmierzają do jakiegokolwiek celu 

kolidującego z interesami Niemiec albo Związku 

Radzieckiego i sprzecznego z duchem i 

literą paktu o nieagresji, zawartego między 

Niemcami i ZSSR. Odwrotnie, zadanie tych 

wojsk polega na tym, aby przywrócić w Polsce 

ład i spokój, naruszone przez rozpad państwa 

polskiego, i dopomóc ludności Polski w przebudowie 

warunków swojego istnienia państwowego”. 

W następnych dniach wojny dyplomacja 

ZSSR i Niemiec gorączkowo poszukiwały 

uzasadnienia dla likwidacji państwa polskiego. 

W telegramie z 20 IX 1939 r. ambasadora III 

Rzeszy w Moskwie dla władz w Berlinie czytamy, 

iŜ „Mołotow oświadczył mi dziś, Ŝe rząd 

radziecki uwaŜa, iŜ obecnie dla niego, jak i dla 

rządu Niemiec dojrzała chwila do ostatecznego 

określenia struktury terytoriów polskich. W 

związku z tym Mołotow dał do zrozumienia, Ŝe 

pierwotny zamiar, jaki miał rząd radziecki i 

osobiście Stalin, dopuszczenia do istnienia 

resztek Polski, teraz ustąpił miejsca zamiarowi 

podziału Polski wzdłuŜ linii Pisa – Narew – 

Wisła ─ San. Rząd radziecki pragnie bezzwłocznie 

rozpocząć rozmowy na ten temat i 

przeprowadzić je w Moskwie”. 

Wyraźny sygnał dalszej parcelacji środkowoeuropejskiej 

strefy bezpieczeństwa przyniósł 

kolejny telegram von der Schulenburga z 

25 IX: 

„Stalin i Mołotow poprosili, bym przybył 

na Kreml dziś o godzinie 20. Stalin oświadczył, 

co następuje. Przy ostatecznym uregulowaniu 

kwestii polskiej trzeba unikać wszystkiego, co 

w przyszłości moŜe spowodować zadraŜnienia 

miedzy Niemcami i Związkiem Radzieckim. Z 

tego punktu widzenia uwaŜa on za niesłuszne 

pozostawienie niepodległej resztki państwa 

polskiego. Proponuje on zatem: z terytorium na 

wschód od linii demarkacyjnej całe województwo 

lubelskie i część województwa warszawskiego, 

która dochodzi do Bugu, powinny być 

dołączone do naszej porcji. Za to zrzekamy się 

pretensji do Litwy. Stalin wskazał na tę propozycję 

jako na przedmiot przyszłych rokowań z 

Ministerstwem Spraw Zagranicznych Rzeszy i 

dodał, Ŝe – jeŜeli zgadzamy się – to Związek 

Radziecki bezzwłocznie zabierze się do rozwiązania 

problemu państw bałtyckich w myśl 

Protokołu z 23 VIII i spodziewa się w tej sprawie 

całkowitego poparcia rządu niemieckiego. 

Stalin z naciskiem wskazał na Estonię, Łotwę i 

Litwę, ale nie wspomniał o Finlandii”. 

27 IX na zaproszenie rządu ZSSR do Moskwy 

przybył von Ribbentrop, który jeszcze 

tego samego dnia odbył na Kremlu ponad 

dwugodzinne spotkanie ze Stalinem i Mołotowem, 

podpisując 28 IX 1939 r. Niemieckoradziecki 

układ o przyjaźni i granicy między 

ZSSR i Niemcami oraz dołączone tajne protokoły. 

Podział Europy Wschodniej kończyło 

wspólne oświadczenie, w którym oskarŜono 

rządy Wielkiej Brytanii i Francji, iŜ „ponoszą 

odpowiedzialność za kontynuowanie wojny”, a 

takŜe zawarto jednoznaczną sugestię o ewentualnym 

współdziałaniu Berlina i Moskwy 

(„Rządy Niemiec i ZSSR będą się konsultowały 

ze sobą w sprawie niezbędnych posunięć”) 

w sytuacji trwania wojny przeciw III Rzeszy 

Niemieckiej wypowiedzianej przez oba zachodnioeuropejskie 

mocarstwa 3 IX 1939 r. 

29 IX 1939 r. nad Sanem pojawił się w generalskim 

mundurze Nikita S. Chruszczow z 

zadaniem przeprowadzenia inspekcji. Nie miejsce 

tu na opis pobytu tego sowieckiego dygnitarza. 

W. Suworow zauwaŜył, Ŝe ten późniejszy 

następca Stalina na urzędzie szefa partii komunistycznej 

spoglądając na niemiecki brzeg rzeki 

46




wypowiedział następujące słowa: „Nasza armia 

to armia wyzwolicielka, i ta myśl powinna 

całkowicie wypełniać świadomość kaŜdego 

naszego Ŝołnierza i dowódcy. To powinno wyznaczać 

mu postępowanie na terytorium Polski. 

No, a Niemcy. Nie będziemy im narzucać, jak 

się mają zachowywać. JeŜeli nie zwycięŜy u 

nich rozsądek, będą mogli mieć Ŝal wyłącznie 

do siebie…”. W. Suworow twierdzi, Ŝe 

„Chruszczow na nowej radziecko-niemieckiej 

granicy nie mówił wcale o obronie, lecz o nadchodzącej 

godzinie odwetu”. 

We wrześniu 1939 r. Sowiety podjęły rokowania 

z Japonią, w których jednym z najwaŜniejszych 

tematów pozostawała przyszłość 

Chin. Zdaniem J. Chang i J. Halliday w Chinach 

„Stalin rzeczywiście myślał o powtórzeniu 

polskiego scenariusza”. Dla Mao taka sytuacja 

stwarzała nadzieję, Ŝe po zajęciu części 

Państwa Środka przez Sowietów Stalin powierzy 

jemu władzę na obszarach okupowanych 

przez ZSSR. PowaŜnym problemem dla Sowietów 

pozostawały ogromne wpływy niemieckie 

w Iranie oraz sympatie Rezy-szaha dla Niemców, 

które zlikwidowała interwencja sowiecko-brytyjska 

w sierpniu 1941 r. 

Na wojnę! 

Wcielany przez Stalina w Ŝycie od 1939 r. 

sowiecki program opanowania Europy Środkowej 

stawiał przed jej twórcami zadanie wytworzenia 

jednobiegunowego układu sił na 

kontynencie. Centralne miejsce miało przypaść 

ZSSR. Strategia Kremla w tym okresie zmierzała 

do dokonaniu takich zmian w środowisku 

międzynarodowym, które w stopniu moŜliwie 

maksymalnym miały usunąć zagroŜenia dla 

interesów i bezpieczeństwa ZSSR w Europie i 

w Azji. Stalin i jego doradcy byli świadomi, iŜ 

moŜna to osiągnąć poprzez działania prewencyjne 

do jakich naleŜałoby zaliczyć uderzenie 

na Polskę, państwa bałtyckie oraz Finlandię, a 

wreszcie przez inwazję na III Rzeszę Niemiecką. 

Były przynajmniej trzy przyczyny tego 

stanu rzeczy: dąŜenie do uniemoŜliwienia 

Niemcom podporządkowania całej Europy 

(innymi słowy utrzymanie zaleŜności gospodarczej 

III Rzeszy od ZSSR względnie państw 

kontrolowanych przez Moskwę), konieczność 

zapewnienia sobie baz do ataku na posiadłości 

zamorskie Wielkiej Brytanii oraz odcięcie Zachodu 

od surowców energetycznych na Bliskim 

Wschodzie. Charakter polityki zagranicznej 

Stalina-Mołotowa nie odzwierciedlał wyłącznie 

ich ideologicznych preferencji, co dostrzegł 

Milovan Djilas oskarŜając sowieckiego 

dyktatora o to, iŜ był on w większym stopniu 

następcą rosyjskich carów i depozytariuszem 

ich imperialnej polityki niŜ „wodzem” komunistycznej 

rewolucji. 

Program sowieckich podbojów, na kierunku 

zachodnim, juŜ na wstępie zakładał uzyskanie 

szerokiego dostępu do Bałtyku, wspólną granicę 

z Niemcami kosztem Polski oraz wpływy w 

Finlandii, w Turcji i na Bałkanach. Kierunek 

bałkański pod względem gospodarczym był dla 

Sowietów bardziej obiecujący niŜ zachodni z 

uwagi na rumuńską ropę naftową oraz mięso i 

zboŜe. I podobnie jak poprzedni przybliŜał 

Sowiety od południowego wschodu do granic 

Rzeszy Niemieckiej. 

Do podboju państw bałtyckich Stalin przystąpił 

w połowie września 1939 r. Uczynił to 

po tym, kiedy 16 IX zakończyły się walki z 

Japończykami w Mongolii. Sowieckie działania 

poprzedziły intensywne konsultacje niemiecko-sowieckie 

z 3 IX, 9 IX, 10 IX, 14 IX, 

16 IX i 17 IX 1939 r. Zmiany polityczne na 

obszarze Międzymorza sowiecka propaganda 

przedstawiała jako wydarzenia jednostkowe 

bez jakiegokolwiek odniesienia do programu 

opanowania przez Kreml Europy Środkowo- 

Wschodniej. Stąd teŜ na Zachodzie – jak napisał 

Henryk Batowski – „powszechne zainteresowanie 

budziło stanowisko Związku Radzieckiego” 

– jako powszechnie mało zrozumiałe. 

„Rządowe koła ZSRR potrafiły zająć stanowisko 

absolutnej rezerwy i nie spieszyły się z 

wyraŜaniem swoich poglądów”, co tamtejszym 

rządom nie ułatwiało identyfikacji celów wojennych 

ZSSR. 

Istotę działań Kremla wyjawiała wypowiedź 

prasowa szefa Kominternu G. Dymitrowa Wojna 

a klasa robotnicza krajów kapitalistycznych, 

zawierająca „ocenę charakteru toczącej się 

wojny i uzasadnienie konieczności zmiany 

dotychczasowej strategii politycznej międzynarodowego 

ruchu komunistycznego oraz nowe 

wytyczne dla partii komunistycznych”. Dymitrow, 

posługując się wysoce pokrętną aczkolwiek 

czytelną dla Kremla komunistyczną retoryką, 

napisał, Ŝe rozpoczęta wojna stanowi 

„prostą kontynuację walki między mocarstwami 

kapitalistycznymi o nowy podział świata, o 

panowanie nad światem” oraz Ŝe „ze swego 

charakteru i istoty wojna obecna, z obydwóch 

wojujących stron, jest wojną imperialistyczną, 

niesprawiedliwą, niezaleŜnie od oszukańczych 

haseł, którymi klasy rządzące wojujących 

państw kapitalistycznych starają się zasłaniać 

przed masami ludowymi swoje prawdziwe 

cele”. Szef Kominternu starał się udowodnić, 

Ŝe „imperialiści wojujących krajów rozpoczęli 

wojnę o nowy podział świata, o panowanie nad 

światem, skazując na wyniszczenie miliony 

ludzi. Klasa robotnicza powołana jest do tego, 

aby połoŜyć kres tej wojnie po swojemu, w 

swoim interesie, stwarzając tym samym nie- 

47




zbędne przesłanki do zlikwidowania głównych 

przyczyn rodzących imperialistyczne wojny”. 

Od strony propagandowej poczynania 

Kremla względem Polski miały wyglądać na 

tworzenie baz obronnych przeciw nazistowskim 

Niemcom. W rzeczywistości szło o coś 

więcej, czego Hitler się nie domyślał aŜ do 

zakończenia kampanii wojennej na Zachodzie 

wiosną 1940 r., do posłuŜenia się III Rzeszą 

Niemiecką jako „lodołamaczem”, rozbijającym 

ład wersalski w Europie. Skutkiem znanych 

porozumień Stalina z Hitlerem było zaprzestanie 

prowadzenia w ZSSR propagandy antynazistowskiej. 

W swej niezrozumiałej jeszcze 

polityce, jak podaje to Miedwiediew „Stalin 

wysłał do wszystkich partii komunistycznych 

instrukcję, według której powinny one były 

szybko przerwać walkę przeciw faszystowskim 

Niemcom. Wymieniał imperializm francuskoangielski 

jako głównego agresora i jako główny 

cel propagandy komunistycznej…”. Dla 

komunistów z obszarów zajętych przez III 

Rzeszę porozumienie oznaczało przekazanie 

ich w ręce niemieckie. 

Likwidacja środkowoeuropejskiego buforu 

wymagała równieŜ aneksji przez ZSSR państw 

bałtyckich, co w dotychczasowej polityce 

Kremla nie stanowiło jakiegoś znaczącego 

novum. Szykując się do opanowania wschodniego 

wybrzeŜa Bałtyku Kreml przystąpił do 

zastraszania Estonii. 19 IX 1939 r. ambasador 

Estonii w Moskwie otrzymał od Mołotowa 

„powaŜne ostrzeŜenie” dla swoich władz oraz 

został poinformowany, Ŝe flota bałtycka ZSSR 

rozpoczęła poszukiwania na estońskich wodach 

terytorialnych łodzi podwodnej ORP „Orzeł”. 

Niemcy, dotychczasowy sojusznik Estonii, 

sugerowały akceptację Ŝądań sowieckich. 22 

IX 1939 r. rządy Niemiec i ZSSR ustanowiły 

linię demarkacyjną, która następnie stała się 

granicą sowiecko-niemiecką. Jacek Ślusarczyk 

twierdzi, Ŝe w dniach 23-28 IX 1939 r. na łamach 

prasy sowieckiej drukowano mapkę z 

przebiegiem ustalonej 22 IX linii demarkacyjnej. 

24 IX Mołotow rozpoczął wymuszanie na 

Estończykach zgody na załoŜenie w Estonii 

sowieckich baz morskich i lotniczych. Porozumienie 

w tej sprawie podpisano w Moskwie 

28 IX 1939 r., w tym samym dniu co sowiecko-niemiecki 

pakt w sprawie Polski i Litwy. W 

nagrodę za uległość III Rzeszy Niemieckiej 

Stalin wielkodusznie pozwolił Estonii zawrzeć 

umowę handlową z Niemcami, do których 

Tallin kierował 70% eksportu, licząc niewątpliwie 

na nieuchronny krach gospodarczy III 

Rzeszy w momencie wstrzymania dostaw z 

ZSSR. 

25 IX 1939 r. podczas spotkania na Kremlu 

Stalina i Mołotowa z von der Schulenburgiem 

przywódcy ZSSR zaproponowali Niemcom 

województwo lubelskie za „zrzeczenie się pretensji 

do Litwy” oraz za przyzwolenie na „rozwiązanie 

problemu państw bałtyckich w myśl 

Protokołu z 23 sierpnia”. Stalin na spotkaniu 

„nie wspomniał o Finlandii”. 28 IX 1939 r. 

doszło w Moskwie do podpisania niemieckosowieckiego 

układu o przyjaźni i granicy, 

sankcjonującego propozycję Stalina z 25 IX. 

Dołączony do układu tajny dodatkowy protokół 

potwierdzał przejście Litwy do sowieckiej 

strefy wpływów. Była to wyraźna kapitulacja 

Berlina względem Kremla, jeŜeli weźmiemy 

pod uwagę starania III Rzeszy Niemieckiej z 

wiosny 1939 r. co do gospodarczego związania 

z sobą gospodarki Litwy oraz wobec faktu 

złoŜenia Litwie konkretnych zapewnień przez 

Ribbentropa co do przyjaźni i wsparcia ze strony 

Niemiec. Pod względem militarnym wymiana 

Lubelszczyzny na Litwę była wielkim 

sukcesem Stalina i Mołotowa. Litwa stanowiła 

geograficzny klin zbliŜony ku głównym miastom 

sowieckiej Rosji, którymi były Leningrad 

i Moskwa. 

Zaraz po podpisaniu paktu z Niemcami, począwszy 

od 30 IX, Stalin przystąpił do podporządkowywania 

ZSSR Łotwy. 4 IX, nieświadomy 

zdrady łotewski minister spraw zagranicznych 

poprosił posła niemieckiego w Rydze 

o „wyjaśnienie zamiarów Rzeszy wobec Łotwy, 

na co poseł potwierdził waŜność podpisanego 

7 VI 1939 r. niemiecko-łotewskiego paktu 

o nieagresji”. 11 IX Łotwa przeprowadziła 

częściową mobilizację swojej armii, być moŜe 

dostrzegając ruch wojsk sowieckich za swoją 

wschodnią granicą. 5 X 1939 r. władze łotewskie 

zgodziły się na sowiecki protektorat . 

Podbój Litwy przez ZSSR rozpoczął się od 

3 X 1939 r. Mało zrozumiałe wydają się ustępstwa 

Berlina w sprawach tego państwa, będącego 

waŜnym eksporterem Ŝywności do Niemiec. 

Henryk Batowski twierdzi, Ŝe „w interesie 

ZSSR z wszelką pewnością nie leŜało popadnięcie 

Litwy w zaleŜność od Niemiec, a to 

byłoby naturalnym następstwem przyjęcia pomocy 

od Rzeszy w akcji przeciw Polsce. Wiadomo, 

Ŝe w hitlerowskim MSZ przygotowano 

juŜ wtedy projekt układu, który miano narzucić 

Litwie i który, gdyby go istotnie podpisano, 

uczyniłby z Litwy kraj całkowicie podporządkowany 

Niemcom na wzór Słowacji”. 

Poza zagadnieniami terytorialnymi 

„rokowania” litewsko-sowieckie objęły sprawę 

stacjonowania na Litwie 35-tysięcznego garnizonu. 

Podpisany 10 X 1939 r. układ z ZSSR 

dawał sowieckiemu dyktatorowi szerokie moŜliwości 

wpływania tam na bieg wydarzeń w 

korzystnym dla siebie kierunku. 3 X Mołotow 

informował ambasadora III Rzeszy Niemieckiej 

von der Schulenburga, Ŝe władze ZSSR 

48




zamierzają przekazać Litwie zdobyte na Polsce 

Wilno wraz z okolicami, dając jednocześnie 

swojemu rozmówcy do zrozumienia, Ŝe Litwini 

będą zmuszeni odstąpić Niemcom tereny na 

wschód od Szeszupy. „Rosjanom – jak pisze 

Andrzej Kastory – przypaść miała więc rola 

dobroczyńcy, a Niemcom rabusia”, o co Sowieci 

starannie zadbali w rozmowach z przedstawicielami 

władz Republiki. Wspomniany 

badacz twierdzi, Ŝe „Mołotow w istocie uczynił 

wszystko, aby zdyskredytować politykę niemiecką 

w oczach Litwinów”. 3 X 1939 r. Stalin 

informował ministra Urbšysa, Ŝe porozumiał 

się z Niemcami, w wyniku czego większa 

część Litwy przypadła ZSSR, a niewielkie 

pograniczne obszary (od Szaków i Pilwiszek 

wraz z Wiłkowyszkami po Sejny, które „na 

wypadek rozlokowania [na Litwie] sił Armii 

Czerwonej nie będzie okupowane”) III Rzeszy, 

za które po 15 VI 1940 r., na mocy tajnego 

porozumienia z 10 I 1941 r., Niemcy otrzymały 

od ZSSR odszkodowanie 7,5 mln dolarów w 

złocie. 

Likwidacja przez Stalina rękoma niemieckimi 

„polskiego buforu” wskazywała na istnienie 

zaplanowanej przez genseka serii działań 

pośrednich. Opanowanie przez Kreml państw 

bałtyckich oddawało ZSSR nadzór nad morskimi 

dostawami surowców strategicznych ze 

Skandynawii do Rzeszy. Kolejnym posunięciem 

Moskwy było rozciągnięcie kontroli, 

poprzez Finlandię, nad transportem ze Szwecji 

do Niemiec rud Ŝelaza oraz zamiar wejścia w 

posiadanie fińskiego drewna, miedzi, molibdenu 

i niklu (w Finlandii pozostawały kopalnie 

niklu – okolice Petsamo/Pieczengi). 

Sowieckiemu dyktatorowi w 1939 r. nie 

udało się objąć kontrolą rumuńskich terenów 

roponośnych, czemu przeszkodziła pogłębiająca 

się współpraca rumuńsko-niemiecka. E. 

Weizsäcker w piśmie z 26 IX 1939 r. w sprawie 

rozpoczynających się rokowań sowieckoniemieckich 

w Moskwie wskazywał na potrzebę 

uzyskania od LKSZ zapewnienia, Ŝe „Rosja 

nie naruszy pokoju na Bałkanach i nie podejmie 

akcji w Besarabii dopóki, dopóty Anglia 

nie wystąpi zbrojnie na Bałkanach”. MoŜna 

było w tych niemieckich działaniach dostrzec 

swoistą bezradność, ale teŜ wymuszanie na 

Stalinie przestrzegania istniejącego status quo 

zdawało się świadczyć o niezrozumieniu w 

Berlinie pragmatyki politycznej Kremla. Wiele 

Niemcy zapewne u Mołotowa nie załatwili, 

skoro w 1940 r. Hitler wprowadził do Rumunii 

Wehrmacht, dla obrony szybów naftowych, 

oficjalnie przed brytyjskimi agentami, faktycznie 

chroniąc je przed okupacją ze strony ZSSR. 

WaŜne miejsce w polityce sowieckiej zajmowała 

Turcja, która z racji swojego geograficznego 

połoŜenia stała na przeszkodzie sowieckiej 

obecności na Morzu Śródziemnym. 

Przez swoją niezaleŜną od Moskwy politykę 

Kreml postrzegał ją w gronie największych 

wrogów ZSSR, co Sowietom nie przeszkadzało 

publicznie deklarować przyjaźni względem 

tego państwa. Jeszcze w czasach caratu, podobnie 

jak w przypadku Polski, w sposób najzupełniej 

powaŜny zamyślano w St. Petersburgu 

o rozparcelowaniu Turcji, na co w 1915 r. 

car Mikołaj II uzyskał zgodę Ententy. W okresie 

międzywojennym relacje sowiecko-tureckie 

charakteryzowały się zróŜnicowaną amplitudą 

wzajemnego „zaufania”. Kreml wspierając 

politycznie Kemala Paszę wysyłał Turkom 

„czerwoną agenturę”. Władze kemalistowskie 

w rewanŜu topiły ją w morzu. 

W 1939 r. nad Turcją zawisła groźba wojny. 

Najazd sowiecki na Polskę wywołał w Ankarze 

przeraŜenie. Skutkiem gorączkowych narad w 

tutejszych gremiach była podróŜ ministra 

spraw zagranicznych Şükrü Saraçoglu do Moskwy 

w końcu września 1939 r. Zbiegła się ona 

z wizytą w ZSSR Joachima von Ribbentropa. 

Pertraktacje sowiecko-tureckie nie doprowadziły 

do poddania się Turków moskiewskiemu 

dyktatowi. Bezpośrednią konsekwencją rozmów 

było przystąpienie w 1939 r. przez władze 

tureckie do fortyfikowania granic z Sowietami. 

19 X 1939 Turcja podpisała z Wielką 

Brytanią i Francją traktat przewidujący udział 

tych mocarstw w jej obronie. 

31 X 1939 r. Wiaczesław Mołotow występując 

na sesji Rady NajwyŜszej ZSSR nazwał 

agresję na Polskę „uderzeniem”, które doprowadziło 

do rozbicia „pokracznego bękarta traktatu 

wersalskiego”. To cyniczne i pełne nienawiści 

do Polski i Polaków wystąpienie szefa 

sowieckiej dyplomacji sankcjonowało naruszanie 

przez Stalina zasad prawa międzynarodowego 

i elementarnych norm człowieczeństwa. 

„Mołotow wykluczył moŜliwość odbudowania 

«byłego państwa polskiego» i wezwał rządy 

Anglii i Francji do zaprzestania «agresywnej» 

wojny, którą prowadzą przeciwko Niemcom, i 

do zawarcia pokoju”. 

Nie powiódł się zamiar szybkiego podporządkowania 

ZSSR niezaleŜnej dotąd Finlandii. 

W czerwcu 1939 r. Stalin wezwał dowódcę 

Leningradzkiego Okręgu Wojskowego i 

„szczegółowo wprowadził go w sprawy ogólnej 

sytuacji politycznej i opowiedział o obawach 

w związku z antysowiecką linią rządu 

fińskiego”. Podczas narady sowiecki dyktator 

miał powiedzieć, Ŝe „latem moŜna oczekiwać 

powaŜnych akcji ze strony Niemiec”, które 

„nieuchronnie dotkną albo wprost, albo pośrednio 

nas i Finlandię”. W lipcu 1939 r. w 

dowództwie Leningradzkiego Okręgu Wojskowego 

rozpoczęto szykować plan działań 

wojennych przeciw temu państwu jako jeden z 

49




fragmentów większego konfliktu z III Rzeszą 

Niemiecką. 

Na początku października 1939 r. poseł fiński 

w Berlinie próbował poznać stanowisko 

niemieckiego MSZ w sprawie ekspansji sowieckiej 

nad Bałtykiem, sugerując Ŝe Finlandia 

nie ulegnie Ŝądaniom Rosjan. W Helsinkach 

najwyraźniej jeszcze nie wiedziano, Ŝe pakt 

Ribbentrop-Mołotow na Ŝyczenie Kremla 

Niemcy rozciągnęli na Finlandię. Jeszcze przed 

rozmowami sowiecko-fińskimi rozpoczętymi 

11 X ambasador III Rzeszy Niemieckiej w 

Helsinkach telegrafował do Berlina prosząc o 

wsparcie Finów, gdyŜ w przypadku wojny z 

ZSSR zostaną przerwane dostawy do Niemiec 

Ŝywności, drewna, miedzi i molibdenu. Opuszczający 

ZSSR ambasador Rzeczypospolitej 

Wacław Grzybowski podczas swej podróŜy do 

Finlandii widział wojsko sowieckie, które 

„spotykane po drodze robiło bardzo ujemne 

wraŜenie pod względem uzbrojenia i wyekwipowania”. 

Wojna sowiecko-fińska wybuchła 30 XI 

1939 r. i trwała bez mała cztery miesiące, aŜ do 

12 III 1940 r. W sprawie wojny i pokoju z Finami 

Kreml postępował z niezwykłą przebiegłością. 

W lutym 1940 r. ambasador sowiecki 

w Londynie na polecenie Mołotowa wystąpił 

wobec Wielkiej Brytanii z propozycją, by Londyn 

podjął się mediacji między ZSSR i Finlandią. 

Tymczasem Amerykanie zdecydowanie 

potępili agresora, co spowodowało zaostrzenie 

polityki sowieckiej względem USA. Rząd brytyjski 

uchylił się od mediacji. Za cenę wielkich 

ofiar udało się Finom zachować niepodległość, 

co nie pozostało bez wpływu na aktualne podówczas 

plany włączenia tego państwa do przestrzeni 

geopolitycznej ZSSR. 

Polityczna strategia Stalina z wiosny 1940 

r. zdaje się wskazywać na uleganie przez sowieckiego 

dyktatora sugestiom własnej antyzachodniej, 

a w szczególności antybrytyjskiej 

propagandy. Ale to tylko część prawdy. Na 

początku 1940 r. kierownictwo sowieckiej 

kompartii szykowało się do wyprawy na Afganistan, 

Iran oraz Indie Brytyjskie. Przeszkodą 

była trwająca jeszcze wojna z Finlandią, ale juŜ 

po jej zakończeniu „napięcie w stosunkach 

między ZSSR a mocarstwami zachodnimi – jak 

napisał W. A. NiewieŜyn – sięgnęło zenitu. 

Niewykluczone było, iŜ dojdzie do otwartego 

konfliktu zbrojnego”. Termin wyprawy był 

optymalny logicznie rzecz biorąc: niemiecka 

wyprawa na Francję oraz wiosna na suchym 

stepie kazachskim i na pustyniach sowieckiej 

Azji Centralnej. Celem planowanego współdziałania 

sowiecko-niemieckiego miała być 

utrata przez Brytyjczyków Bliskiego Wschodu, 

basenu Morza Śródziemnego oraz Kanału Sueskiego”. 

Wiele wskazuje na to, iŜ Stalin na 

przełomie 1939 i 1940 r. montował wielką 

koalicję wojenną ZSSR, Niemcy, Japonia i 

Włochy przeciw koalicji Wielkiej Brytanii i 

Francji, uzasadniając iŜ „racja stanu ZSSR i 

Niemiec wymaga rozbicia Imperium Brytyjskiego”. 

I tylko to moŜe tłumaczyć przetrzymywanie 

przez genseka gen. G. śukowa na 

Dalekim Wschodzie aŜ do początków maja 

1941 r. Kolejna niewiadoma wiąŜe się z miesięcznym 

pobytem tegoŜ w Moskwie. 

W Chinach tymczasem Stalin stopniowo redukował 

pomoc dla Czang Kai-szeka. Nie 

obawiał się on juŜ specjalnie japońskiego zagroŜenia. 

Na Kremlu zwycięŜyła koncepcja 

niezaostrzania stosunków z Japonią, zwłaszcza, 

Ŝe pogłębiał się kryzys w relacjach japońskoamerykańskich. 

W Moskwie obiecywano sobie, 

Ŝe nadciągający konflikt Japonii z USA 

skłoni ją do jeszcze bardziej ugodowej postawy 

wobec ZSSR. Przystępując do wstępnych pertraktacji 

na temat układu o nieagresji z Japonią 

Mołotow mówił o zaprzestaniu udzielania pomocy 

Chinom, co miało nastąpić z końcem 

1939 r. Jednocześnie gensek w swoich działaniach 

na Dalekim Wschodzie, mając na uwadze 

dobre relacje z Tokio, starał się nie podejmować 

Ŝadnych decyzji sugerujących jakąkolwiek 

współpracę z USA. 

W końcu maju 1940 r. Stalin na szefa Kijowskiego 

Specjalnego Okręgu Wojskowego, 

największego i strategicznie najwaŜniejszego w 

ZSSR, wyznaczył zwycięzcę ze wschodniej 

Mongolii G. śukowa. Wybór nie był przypadkowy. 

Pojawia się pytanie o przyczyny tak 

zaskakującego awansu tego oficera. CzyŜby na 

Kremlu zmieniono priorytety: Bałkany zamiast 

Azji Sowiecki dyktator na najbardziej dlań 

obiecujący odcinek frontu zachodniego dla 

szykowanej wyprawy na Zachód wyznaczył 

zwycięzcę z nad rzeki Chałchin-goł. Doświadczenie 

z kampanii wschodniomongolskiej G. 

śukowa było dla J. Stalina bezcenne. Przed 

nominacją śukowa dyktator sprawdzał kompetencje 

kandydata, zgłębiając jego koncepcje 

prowadzenia wojny ofensywnej. 

W odpowiedzi na objęcie sowiecką kontrolą 

bałtyckiego szlaku dostaw rudy Ŝelaza ze 

Szwecji do Niemiec (zwycięska dla ZSSR 

wojna sowiecko-fińska) wojska III Rzeszy 9 IV 

1940 r. uderzyły na Danię i Norwegię z zamiarem 

zajęcia portu w Narviku, celem zabezpieczenia 

alternatywnej drogi dostaw ze Skandynawii 

surowców strategicznych dla niemieckiego 

przemysłu. Zdaniem Ernsta Topitscha 

Niemcy oddali „Związkowi Radzieckiemu 

niespodziewaną i niezmiernie doniosłą przysługę, 

a mianowicie wyeliminowali militarnie 

na kontynencie jego najwaŜniejszych rywali – 

mocarstwa zachodnie”. 13 IV 1940 r. Moskwa 

50




zaŜądała od Hitlera gwarancji dla neutralności 

Szwecji. 

Kreml nie zgłaszał zastrzeŜeń do anglofrancuskiej 

akcji w Szwecji. Moskiewskie votum 

separatum dotyczyło Finlandii (jej włączenie 

do akcji miałoby wskazywać, Ŝe ma ona 

antysowiecki charakter). Po zakończeniu wojny 

z ZSSR Finlandia wystąpiła do pozostałych 

państw skandynawskich z propozycją zawarcia 

sojuszu nordyckiego, co spotkało się ze zdecydowanym 

sprzeciwem Moskwy. Jesienią 1940 

r. Finowie zaproponowali Szwedom zawarcie 

unii państwowej, co wywołało gniew Kremla. 

Z wojną fińską wiąŜe się specjalne zwołane 

w marcu 1940 r. posiedzenie KC WKP(b) oraz 

powołanie 8 V 1940 r. S. Timoszenki dotychczasowego 

dowódcy Kijowskiego Specjalnego 

Okręgu Wojskowego na stanowisko ludowego 

komisarza obrony. W czerwcu 1940 r. został 

przygotowany nowy plan operacyjny przeciw 

Niemcom i Japonii zatytułowany O załoŜeniach 

strategicznego rozwinięcia Sił Zbrojnych 

Związku Radzieckiego na Zachodzie i Wschodzie 

kraju w latach 1940 i 1941.18 IX z polecenia 

Stalina wspomniany plan operacyjny 

trafił do najwaŜniejszych oficerów Armii 

Czerwonej. 

Zmiana strategii Józefa Stalina względem 

Niemiec zaznaczyła się wyraźnie późną wiosną 

1940 r. w stosunku władz sowieckich do niewymordowanych 

w ZSSR polskich oficerów. 

W Griazowcu – zdaniem Daniela Bargiełowskiego, 

powołującego się na relacje Kazimierza 

Rosen-Zawadzkiego: Berling, „aluzje [czynił] 

o przyszłości Polski, o wojnie ewentualnej 

sowiecko-niemieckiej, ale takie... bardzo mgliste”. 

Gen. Janusz śegota-Januszajtis miał zaraz 

po upadku Francji w czerwcu 1940 r. na Łubiance 

wygłosić prelekcję „o moŜliwościach 

wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej i o niemieckich 

koncepcjach strategicznych w takiej 

wojnie”, gdzie słuchaczami byli Beria, Mierkułow 

i około 150 oficerów NKWD i Armii 

Czerwonej. 26 VI 1940 r., juŜ po klęsce Francji, 

ukazało się w Moskwie Rozporządzenie 

Prezydium Rady NajwyŜszej ZSSR O przejściu 

na 8-godzinny dzień pracy, na 7-dniowy tydzień 

pracy i o zakazie samowolnego odejścia 

robotników i pracowników administracji z 

przedsiębiorstw i instytucji. Zdaniem Daniela 

Bargiełowskiego „taka decyzja świadczy 

wszak wymownie o tym, Ŝe Bolszewia przestawiała 

się juŜ wtedy na wojenny rytm”. 

Nadzieje Stalina na rozpalenie „wojny imperialistycznej” 

niosło uderzenie niemieckie na 

Belgię, Holandię i Francję w maju 1940 r. W 

Moskwie prawdopodobnie oczekiwano na długotrwałą 

i krwawą wojnę podobną do tej z lat 

1914-1918. Ku zaskoczeniu Stalina siły zbrojne 

III Rzeszy w ciągu sześciu tygodni zakończyły 

kampanię francuską. Na Kremlu powiało 

grozą! Niemiłym zaskoczeniem dla Stalina 

stało się zintensyfikowanie działań japońskich 

w Państwie Środka. W maju 1940 r. „rozpoczęła 

się krytyczna faza wojny chińskojapońskiej”. 

Na Ŝądanie Japonii Francja i 

Wielka Brytania czasowo pozbawiły Chiny 

dostępu do morza zwiększając w ten sposób 

szanse japońskie na wygraną z Czangiem, co 

mogło skutecznie pogmatwać realizowaną 

przez Kreml strategię. Sytuację polityczną w 

tamtym rejonie dodatkowo komplikowała gra 

Mao usiłującego wciągnąć ZSSR do wojny z 

Japonią. Sowiecki ambasador w Chinach A. 

Paniuszkin donosił do Moskwy, iŜ „Mao liczy, 

Ŝe jeśli wybuchnie wojna domowa, Rosjanie 

poprą KPCh”. Jednocześnie bezskutecznie 

domagał on się od Sowietów wsparcia celem 

zadania wojskom Kuomintangu „potęŜnego 

uderzenia”. Nie mogąc się doczekać pomocy 

Kremla Mao na początku października 1940 r. 

uderzył na wojska Czanga zadającym im powaŜne 

straty . 

W czerwcu 1940 r., wykorzystując zaanga- 

Ŝowanie Niemiec w wojnie z Francją, Stalin 

przeprowadził inkorporację Litwy, Łotwy i 

Estonii do ZSSR. Wstępem do aneksji była 

wzmoŜona aktywność pozostających w podziemiu 

partii komunistycznych, wzywających 

narody do obalenia „faszystowskich dyktatur” i 

do zastąpienia ich „demokratycznymi rządami 

ludowymi”. Kolejny etap przygotowań do likwidacji 

państw bałtyckich stanowiły sowieckie 

prowokacje i wyczekiwanie sposobnej 

chwili na uderzenie, które nastąpiło wobec 

Litwy 14 VI 1940 r. W tym dniu wojska niemieckie 

zajęły ParyŜ . Likwidacja przez Kreml 

niepodległości Łotwy wypadła 16 VI, kiedy 

premierem Francji w miejsce ustępującego 

Paula Reynauda został marszałek Philippe Petain. 

16 VI Sowieci przystąpili do likwidacji 

państwa estońskiego. 

Problem Besarabii i północnej Bukowiny w 

działaniach sowieckiej dyplomacji nie pojawił 

się nagle. 23 III 1940 r. Mołotow w Radzie 

NajwyŜszej ZSSR oświadczył, Ŝe Sowiety w 

dalszym ciągu czekają na załatwienie kwestii 

Besarabii, której aneksji przez Rumunię Moskwa 

nigdy nie uznała. 3 VI 1940 r. Wiaczesław 

Mołotow próbował poznać stanowisko 

Niemiec w sprawie Bałkanów. Odpowiedź, 

jaka nadeszła z Berlina 16 VI, w trakcie niemiecko-włoskiej 

konferencji gospodarczej w 

Rzymie oraz w czasie wojny z Francją, wskazywała, 

Ŝe Niemcy nie są zainteresowane państwami 

bałkańskimi pod względem terytorialnym, 

lecz tylko gospodarczo oraz Ŝe stosunek 

Berlina do Moskwy w sprawach bałkańskich 

określa porozumienie moskiewskie z 23 VIII 

1939 r. 

51




23 VI 1940 r. Mołotow w rozmowie z Schulenburgiem 

oświadczył, Ŝe kwestię Besarabii 

ZSSR stara się rozwiązać drogą pokojową, ale 

„zamierza uŜyć siły, jeŜeli rząd rumuński odrzuci 

porozumienie pokojowe”. Sowiecki rozmówca 

ambasadora Rzeszy stwierdził, Ŝe 

Kreml interesuje równieŜ rumuńska Bukowina, 

„na której zamieszkuje ludność ukraińska”. 

W tym samym czasie kiedy ZSSR przybli- 

Ŝał swoje granice do rumuńskich pól naftowych, 

Stalin szykował się do podjęcia akcji 

przeciw Iranowi, do opanowania tamtejszych 

obszarów roponośnych. 

Aneksja części Rumunii przez Sowiety 

(28/29-30 VI 1940 r.), poprzedzona ultimatum 

Kremla z 27 VI 1940 r. (w tym czasie wojska 

niemieckie docierają do granicy hiszpańskiej), 

sprawiła, Ŝe 1 VII 1940 r. Bukareszt zrzekł się 

przyjętych w kwietniu 1939 r. gwarancji brytyjsko-francuskich. 

„Wyzwolenie” Besarabii i 

północnej Bukowiny prowadził gen. G. śukow 

ściągnięty z Mongolii na początku maja 1940 r. 

W stolicach państw „osi” Ŝądania sowieckie 

przyjęto z niedowierzaniem. Zdaniem Bogdana 

Koszela „ultimatum radzieckie było zaskoczeniem 

dla Rzymu i Berlina, choć moŜliwość tę 

brano wcześniej pod uwagę. W nowej sytuacji 

największe niebezpieczeństwo zagraŜało rumuńskim 

polom naftowym. Stąd teŜ w Berlinie 

uwaŜano, Ŝe nie wolno doprowadzić do eskalacji 

konfliktu, który zahamowałby wydobycie 

ropy naftowej. Dlatego teŜ dnia 27 VI Ribbentrop 

telefonicznie powiadomił posła niemieckiego 

W. Fabriciusa, by Rumunia pogodziła się 

z utratą północnej Bukowiny i Besarabii”. 

Dopiero teraz wydarzenia uległy przyspieszeniu. 

2 VII 1940 r. rząd rumuński zwrócił się 

z prośbą do Niemiec o wysłanie do Bukaresztu 

niemieckiej misji wojskowej. 15 VII rumuński 

minister spraw zagranicznych w telegramie do 

Ribbentropa wyraził pragnienie swego rządu 

zacieśnienia stosunków z Niemcami we 

wszystkich dziedzinach. 21 VII 1940 r. Hitler 

przedstawił niemieckim generałom swoją koncepcję 

wojny z ZSSR. 30 VIII Rumunia otrzymała 

gwarancje niemiecko-włoskie chroniące 

ją przed dalszymi sowieckimi aneksjami. 

Podboje sowieckie z okresu późnej wiosny 

1940 r. Stalin 9 IX skwitował stwierdzeniem, 

Ŝe „z punktu widzenia uniwersalnego zmagania 

pomiędzy siłami socjalizmu i kapitalizmu 

ZSSR wypełnia doniosłe zadanie. Rozszerzamy 

front socjalizmu i skracamy front kapitalizmu”. 

Na Kremlu zbyt szybko zaczęto przeceniać 

własną pozycję oraz lekcewaŜyć potęgę 

Niemiec. Wiosną 1940 r. gensek uruchomił 

mechanizm obronny III Rzeszy wymuszając na 

Hitlerze rozpoczęcie przygotowań do inwazji 

na ZSSR. 

W połowie 1940 r. Stalin uzyskał niemal 

idealną pozycję wyjściową do ataku na III Rzeszę 

Niemiecką, którą za wszelką cenę starał się 

zachować w 1941 r. R. Conquest twierdzi, Ŝe 

„podczas gdy Stalin miał wszelkie powody, by 

unikać starcia z Niemcami albo odkładać je, 

jak długo się da, Hitler przeciwnie. Jego wywiad 

wojskowy ocenił, Ŝe Armia Czerwona 

jest groźnym przeciwnikiem, któremu brakuje 

wprawdzie odpowiedniego dowodzenia na 

wszystkich szczeblach, ale w ciągu zaledwie 

kilku lat moŜe to zostać nadrobione. Z niemieckiego 

punktu widzenia znaczyło to, Ŝe 

Rosję naleŜy zaatakować jak najszybciej”. 

Gieorgij śukow we Wspomnieniach i refleksjach 

napisał, Ŝe latem i jesienią 1940 r. prowadził 

w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym 

intensywne szkolenie bojowe, co miało 

związek z jego propozycjami zmian w planach 

wojennych ZSSR z 18 IX 1941 r. Rzecz 

charakterystyczna, inspekcja G. śukowa oraz 

ćwiczenia dowódczo-sztabowe były skoncentrowane 

w sąsiedztwie Generalnej Guberni, w 

rejonie Tarnopola, Lwowa, Włodzimierza Wołyńskiego 

i Dubna. 

Zmiana kursu 

W sierpniu 1940 r. Komintern otrzymał od 

Stalina polecenie wycofania się z proniemieckiej 

pozycji. Wywiad ZWZ donosił, Ŝe istnieje 

instrukcja kierownictwa Międzynarodówki 

Komunistycznej z sierpnia 1940 r., nakazująca 

„przygotowanie ludzi do moŜliwości zmiany 

taktyki ZSSR względem Niemiec, zmiany z 

kursu pokojowo-przyjaznego na wrogi i wojenny”. 

W sferze doktrynalnej zwiastuny zmian 

ujawniono stosunkowo późno. Stało się to dopiero 

czerwcu 1941 r. 

„Polityka zagraniczna Związku Sowieckiego 

nie ma nic wspólnego z pacyfizmem, z dą- 

Ŝeniem do osiągnięcia pokoju (…). Leninizm 

uczy, Ŝe kraj socjalizmu, korzystając ze sprzyjającej 

sytuacji międzynarodowej, powinien i 

ma obowiązek wziąć na siebie inicjatywę ofensywnych 

działań wojennych przeciwko otoczeniu 

kapitalistycznemu w celu rozszerzenia 

frontu socjalizmu. Do niedawna ZSRS nie 

mógł przystąpić do takich działań ze względu 

na słabość militarną. Ale teraz ta słabość minęła. 

W tej sytuacji hasło Lenina «na cudzej ziemi 

bronić własnej ziemi» moŜe w kaŜdej chwili 

zmienić się w działanie praktyczne”. 

W sierpniu 1940 r. ujawnianie przez Kreml 

takiego sposobu postrzegania rzeczywistości 

międzynarodowej w Europie groziło dla ZSSR 

powaŜnymi konsekwencjami. Nie było więc 

interesu w nagłaśnianiu zmian w strategii. 

Bezprzykładne zwycięstwo III Rzeszy Niemieckiej 

nad Francją na tyle zaniepokoiło Sta- 

52




lina, iŜ prawie równocześnie z klęską ParyŜa 

przystąpił on do prac przygotowawczych do 

wojny prewencyjnej przeciw Hitlerowi. ZauwaŜmy, 

Ŝe zawarte w wypowiedzi postulaty 

naleŜy odnosić do zdarzeń poprzedzających 22 

VI 1941 r., w tym do kluczowych w tej sprawie 

wydarzeń na Bałkanach. MoŜna dyskutować, 

na ile racjonalne były te zamysły Kremla z 

punktu widzenia kryterium koszt-rezultat. 

Przytoczona nieco wcześniej wypowiedź z 

punktu widzenia opisu sowieckiej strategii 

geopolitycznej koresponduje z inną, którą 

chcielibyśmy teraz przypomnieć. Warto ją 

umieścić w we właściwym dla niej kontekście, 

na który złoŜył się zaostrzający kryzys gospodarczy 

wywołany gospodarką wojenną, długi 

międzynarodowe, postępująca pauperyzacja 

społeczeństwa i konflikty wewnętrzne o charakterze 

społecznym. Kryzys wiary w komunizm 

dał początek renesansu „idei narodowej”. 

„Nasza partia i rząd sowiecki walczą nie o 

pokój dla świata, lecz łączą hasło pokoju z 

interesami socjalizmu, z zadaniem obrony racji 

stanu ZSRS (…). Gdziekolwiek i w jakikolwiek 

warunkach Armia Czerwona będzie toczyć 

wojnę, zawsze jej natchnieniem będą interesy 

Ojczyzny, zadanie umacniania siły i potęgi 

Związku Sowieckiego. I dopiero w miarę 

rozwiązywania tego podstawowego zadania 

Armia Czerwona wykona swoje internacjonalistyczne 

obowiązki”. 

W końcu września 1940 r. G. śukow uzyskał 

informację o planowanej na początek października 

naradzie ścisłego kierownictwa kompartii 

oraz wyŜszej kadry dowódczej Armii 

Czerwonej. Wiele wskazuje na to, Ŝe śukow w 

ten sposób nawiązuje do rozesłanego we wrześniu 

1940 r. dokumentu z 18 IX 1940 r. O zało- 

Ŝeniach strategicznego rozwinięcia Sił Zbrojnych 

Związku Radzieckiego na zachodzie i na 

wschodzie kraju w latach 1940 i 1941, będącego 

podstawą zamierzonej narady dowództwa 

Armii Czerwonej. śukow podaje, Ŝe jesienią 

1940 r. gruntownie zmieniono plan operacyjny 

wojny z Niemcami przyznając priorytet uderzeniu 

z kierunku południowo-zachodniego, z 

Ukrainy. Nie informuje on, iŜ zmiany w planie 

wojny pozostawały jego dziełem, które Stalin 

chciał przedyskutować z dowódcami Armii 

Czerwonej. Planowane uderzenie miało odciąć 

Niemcy od węgierskiego zboŜa, rumuńskiej 

ropy naftowej oraz jugosłowiańskiego węgla 

kamiennego. „Bez tych, tak Ŝyciowo waŜnych 

zasobów – mówił Stalin ─ Niemcy faszystowskie 

nie będą w stanie prowadzić długotrwałej, 

na szeroką skalę zakrojonej wojny”. Według G. 

śukowa przyjęte załoŜenia operacyjne pozostały 

niezmienione aŜ do najazdu Niemiec na 

ZSSR. „Stalin – jak twierdzi śukow – był dla 

nas wielkim autorytetem i nikomu wtedy nawet 

nie przychodziło do głowy wątpić w słuszność 

jego sądów i oceny sytuacji. Przypuszczenia 

Stalina, aczkolwiek nie pozbawione podstaw, 

nie uwzględniały jednak hitlerowskiej koncepcji 

wojny błyskawicznej przeciwko Związkowi 

Radzieckiemu”. W swoich memuarach śukow 

wspomina, Ŝe w październiku 1940 r. podjęto 

decyzję o przeprowadzeniu wielkiej gry operacyjno-strategicznej 

przeciw Niemcom oraz Ŝe 

otrzymał tam zadanie przygotowania do 1 XI 

referatu Charakter współczesnych operacji 

zaczepnych, który miał zostać wygłoszony na 

konferencji wojennej w końcu grudnia 1940 r. 

Zarządzona na październik przez genseka narada 

odbyła się ostatecznie w końcu grudnia. 

Sowieckie przygotowania do uderzenia na 

Niemcy dokumentuje plan rozbudowy i dozbrojenia 

Armii Czerwonej, opracowany wiosną 

i latem 1940 r. Dnia 26 X 1940 r. został on 

zaakceptowany przez Stalina i natychmiast 

zaczęto go wcielać w Ŝycie. 

W październiku 1940 r. płk Zygmunt Berling 

został poinformowany w Griazowcu, Ŝe 

zostaje przeniesiony do Moskwy, gdzie był 

przepytywany (bo nie przesłuchiwany!) przez 

generała NKWD w sprawie powstania w ZSSR 

armii polskiej, oczywiście walczącej przeciw 

Niemcom u boku Armii Czerwonej. Podobnie 

o swojej rozmowie z Berią napisze gen. Boruta-Spiechowicz 

(data spotkania: 4 X 1940 r.). 

W tej samej sprawie Beria rozmawiał jeszcze z 

gen. Wacławem Przeździeckim w nocy z 12 na 

13 X 1940 r. 

Wiele niewyjaśnionych spraw w stosunkach 

niemiecko-sowieckich wiąŜe się z listopadową 

wizytą Wiaczesława Mołotowa w Berlinie (12 

– 13 XI 1940), którą Stalin zamierzał wykorzystać 

dla większego zaangaŜowania III Rzeszy 

w wojnę z Wielką Brytanią. W działaniach 

sowieckich poprzedzających 22 VI 1941 r. 

moŜna dostrzec realizowaną z Ŝelazną konsekwencją 

sowiecką politykę maskowania i dezinformacji. 

Przyjazd Mołotowa do Berlina w 

połowie listopada 1940 r. oficjalnie miał na 

celu „dalsze polepszenie stosunków” między 

ZSSR i III Rzeszą Niemiecką, których podstawą 

pozostawało „rozgraniczenie długotrwałych 

interesów wzajemnych”. Z treści archiwalnej 

spuścizny po Hitlerze wynikało, Ŝe chodziło o 

„przegląd polityki” obu państw, co sugerował 

list Ribbentropa do Stalina z 13 X 1940 r. W 

praktyce pismo ministra spraw zagranicznych 

Rzeszy, swoiste przynaglenie do rozmów 

przywódców obu państw, jawiło się jako uzasadnienie 

podejmowanych przez III Rzeszę 

działań politycznych i militarnych w Skandynawii 

i na Bałkanach w 1940 r. List zawierał 

wyjaśnienie, Ŝe berlińskie Trójporozumienie z 

27 IX 1940 r. nie jest skierowane przeciw 

ZSSR (30 IX 1940 r. Sowieci odmówili przy- 

53




stąpienia do paktu) oraz zachętę do parcelowania 

świata na strefy interesów pomiędzy cztery 

wielkie mocarstwa: Niemcy, Włochy, Japonię i 

ZSSR. W piśmie znalazła się propozycja pracy 

nad „uzgodnieniem naszej wspólnej polityki” 

oraz wstępnych rozmów nad podziałem świata. 

Odpowiedź Stalina z 22 X 1940 r. na długi list 

Ribbentropa była znacząco lakoniczna i eksponowała 

jedynie problem „trwałej podstawy 

rozgraniczenia długofalowych interesów wzajemnych”. 

Celem zleconej przez Stalina wizyty Mołotowa 

mogła być takŜe nie tyle kwestia podziału 

świata na strefy interesów pomiędzy Niemcy, 

Włochy, Japonię i ZSSR, co poznanie najbliŜszych 

planów Hitlera. Zastanawia, iŜ zakres 

tematyczny prowadzonych w Berlinie negocjacji 

wskazywał na rosyjskie próby uwikłania 

Niemiec w spory niemiecko-sowieckie na kierunku 

o drugorzędnym znaczeniu dla Kremla. 

Ribbentrop, nie znając prawdziwych intencji 

Stalina, w rozmowie z Mołotowem dowodził, 

Ŝe Niemcy z Rosją juŜ rozgraniczyły w Europie 

swoje strefy wpływów. Nie przeszkodziło to 

Mołotowowi drąŜyć problematyki bałkańskiej. 

Moskwie chodziło o skupienie uwagi Berlina 

na południu Europy. Najlepiej do tego nadawały 

się rozmowy o Bułgarii i Turcji. W sprawie 

republiki tureckiej niemiecki minister spraw 

zagranicznych dowodził, Ŝe potrzebne jest jej 

zbliŜenie do czterech mocarstw na bazie 

„wspólnej platformy” oraz jej „absolutna neutralność”. 

Ribbentrop „uwaŜa za celowe, aby 

Rosja, Niemcy i Włochy określiły wspólną 

politykę wobec Turcji, aby ten kraj dobrze się 

spisał we własnych oczach i zerwał związki z 

Anglią”, co sprawi, Ŝe wspomniane państwo 

wejdzie do koalicji i stanie się jej częścią. 

Oznaczało to, Ŝe Niemcy nie Ŝyczą sobie podporządkowania 

Turcji ZSSR i jedyna rzecz, w 

której gotowi są ustąpić, to zgoda na zrównowaŜone 

wpływy Rosji, Niemiec i Włoch w 

republice. 

W kwestii Morza Czarnego stanowisko 

Niemiec było takie, Ŝe „na Morzu Czarnym 

Rosja Radziecka i państwa przylegające [czarnomorskie] 

powinny mieć określone przywileje 

w porównaniu z innymi krajami świata”, co 

wskazywało na plany Stalina uczynienia z tego 

akwenu wewnętrznego morza ZSSR. Przy 

gwarantowanej równowadze sił w Turcji 

Kreml praktycznie niczego w ten sposób nie 

zyskiwał. Hitler obawiał się, Ŝe Stalin podkopując 

suwerenność Turcji szybko zawładnie 

Bałkanami. W listopadzie 1940 r. w Niemczech 

złoŜył wizytę premier Bułgarii, podczas 

której doświadczył nacisków Berlina w sprawie 

przystąpienia Bułgarii do „paktu trzech”. 

Na Bliskim i Środkowym Wschodzie III Rzesza 

deklarowała brak zainteresowania ekspansją 

sowiecką ku Zatoce Perskiej i Morzu Arabskiemu. 

Odpowiadając na propozycje Ribbentropa 

Mołotow wskazał, Ŝe „ustalenie w ubiegłym 

roku [1939 r.] tych stref wpływów było jedynie 

rozwiązaniem częściowym, z wyjątkiem kwestii 

fińskiej, którą on [Mołotow] omówi szczegółowo 

później, robiącym wraŜenie przestarzałego 

i bezuŜytecznego na tle nowych okoliczności 

oraz wydarzeń [porozumienie niemieckofińskie 

o tranzycie wojsk niemieckich z 12 IX 

1940 r.]. W związku z tym Rosja przede 

wszystkim chce dojść do wzajemnego rozumienia 

się z Niemcami”. 

Przełomu w stosunkach sowieckoniemieckich 

nie przyniosło równieŜ spotkanie 

Mołotowa z Hitlerem w dniu 12 XI 1940 r. W 

sprawie Bałkanów kanclerz dowodził przed 

Mołotowem, Ŝe „Niemcy nie miały na przykład 

Ŝadnych interesów politycznych na Bałkanach, 

lecz w dobie obecnej są zmuszone do aktywizowania 

tam swej działalności celem zapewnienia 

sobie określonych surowców. Przyczyną 

tego są wyłącznie interesy wojenne”, przy 

czym Führer wskazał na Rumunię, której bezpieczeństwu 

mogą zagrozić brytyjskie bazy w 

Grecji. Zabierając głos Mołotow zwrócił uwagę 

na przykład Finlandii oraz na potrzebę 

szczegółowego omówienia interesów rosyjskich 

na Bałkanach i nad Morzem Czarnym, w 

Bułgarii, Rumunii i Turcji a takŜe w kwestii 

pojęcia „Nowy Ład w Europie” oraz „przestrzeni 

wschodnioazjatyckiej”. 

Tłumacz Mołotowa Walentin BierieŜkow 

twierdzi, Ŝe podczas rozmowy Hitler zaproponował 

Sowietom podział świata po zwycięstwie 

nad Wielką Brytanią. W. BierieŜkow 

twierdzi, Ŝe kanclerz namawiał by Kreml zainteresował 

się „obszarami leŜącymi na południe 

od granicy państwowej – w kierunku Oceanu 

Indyjskiego. Otwarłoby to państwu radzieckiemu 

dostęp do nie zamarzających portów” 

Jego zdaniem Mołotow, który sztywno trzymał 

się instrukcji Stalina zaproponował zmianę 

porządku omawianych spraw i zaczął domagać 

się od Hitlera wyjaśnień w sprawach Bałkanów 

i Finlandii, co oczywiście, nie zostało w wystarczającym 

stopniu uwzględnione. 

13 XI 1940 r. doszło do drugiego spotkania 

Hitlera z Mokotowem. Według W. BierieŜkowa 

Mołotow otrzymał od Stalina drugą instrukcję, 

która zabraniała mu omawiania z Hitlerem 

sprawy podziału „probrytyjskiego mienia”. 

Stąd teŜ pierwszym tematem rozmów 

była Finlandia. I tu kanclerz wytknął Rosjanom 

zajęcie części ziem fińskich. Następnie przypomniał 

Sowietom zabór rumuńskiej Bukowiny. 

W sprawie Finlandii kanclerz stwierdził, Ŝe 

„realna sytuacja jest następująca: w myśl porozumień 

niemiecko-rosyjskich Niemcy uznają, 

54




Ŝe pod względem politycznym Finlandia stanowi 

dla Rosji pierwszorzędny interes i znajduje 

się w strefie jej wpływu. Jednak Niemcy 

muszą uwzględnić dwa momenty: 1. Póki toczy 

się wojna, Niemcy są zainteresowane w 

otrzymywaniu z Finlandii niklu oraz drewna i 

2. Nie Ŝyczą sobie na Morzu Bałtyckim Ŝadnych 

nowych konfliktów, które jeszcze bardziej 

ograniczą ich swobodę poruszania się w 

jednym z niewielu regionów Ŝeglugi handlowej, 

które jeszcze są otwarte dla Niemiec”, co 

moŜna było odczytać jako przestrogę daną 

Sowietom, by nie wyprawiali się ponownie 

przeciw Finlandii. W sprawie Bukowiny szybko 

osiągnięto consensus. Według Hitlera „chęć 

Niemiec do uniknięcia wojny z nieprzewidzialnymi 

skutkami na Morzu Bałtyckim nie 

narusza porozumień niemiecko-rosyjskich, 

według których Finlandia wchodzi w strefę 

wpływów Rosji. Gwarancje dane na Ŝyczenie i 

prośbę rządu rumuńskiego nie naruszyły porozumień 

co do Besarabii”. Mołotow przed Hitlerem 

dowodził, Ŝe ZSSR absolutnie nie zgadza 

się na „pobyt wojsk niemieckich w Finlandii i 

przeprowadzanie w tym kraju demonstracji 

politycznych skierowanych przeciwko rosyjskiemu 

rządowi radzieckiemu”. Mołotow zaznaczył, 

Ŝe rozwiązanie kwestii Finlandii wyobraŜa 

sobie na wzór uregulowań w państwach 

bałtyckich i w Besarabii, na co Hitler ripostował, 

Ŝe wojna z Finlandią moŜe doprowadzić 

do napięcia w stosunkach sowieckoniemieckich. 

Następnie za sprawą Mołotowa powrócono 

do kwestii Rumunii. „Związek Radziecki wyraził 

swe niezadowolenie [wobec] Rumunii z 

tego powodu, Ŝe ta przyjęła gwarancje Niemiec 

i Włoch bez konsultacji z Rosją”. Zdaniem 

przedstawiciela ZSSR „rząd radziecki juŜ dwukrotnie 

wyraŜał swą pozycję [swe stanowisko] 

i odniósł wraŜenie, Ŝe gwarancje są skierowane 

przeciwko interesom Rosji Radzieckiej, «jeŜeli 

moŜna się wypowiedzieć otwarcie». Dlatego 

powstaje kwestia zniesienia tych gwarancji”, 

przeciw czemu Hitler stanowczo zaoponował. 

Problem Bułgarii w stosunkach niemieckosowieckich 

mogły wyjaśnić wizyta premiera 

Bułgarii w Berlinie oraz przybycie do Sofii 

przedstawicieli sowieckiego MSZ z propozycją 

bardzo korzystnego dla Bułgarii układu o wzajemnej 

pomocy, a takŜe rozmowa Wiaczesława 

Mołotowa z Georgijem Dymitrowem, w której 

na stwierdzenie szefa Kominternu, Ŝe kierowana 

przezeń organizacja prowadzi działania 

mające na celu „rozłoŜenie niemieckich wojsk 

okupacyjnych w róŜnych krajach” miał on 

usłyszeć: „Oczywiście, musimy to robić. Nie 

bylibyśmy komunistami, gdybyśmy trzymali 

się innego kursu. Tylko robić to trzeba bez 

hałasu...”. 

W czerwcu 1941 r. Hitler ujawnił, Ŝe Mołotow 

miał w Berlinie wysuwać postulat usytuowania 

baz sowieckich nad Bosforem i Dardanele, 

czemu Sowieci gorąco zaprzeczali 22 VI i 

27 VII 1941 r. T. Schaetzel twierdzi, Ŝe ambasador 

III Rzeszy w Turcji F. von Papen zaproponował 

Turkom płytę z nagraniem rozmów 

berlińskich Mołotowa. Były minister spraw 

zagranicznych Rumunii G. Gafencu twierdzi, 

Ŝe Mołotow w sprawie cieśnin tureckich miał 

oświadczyć, Ŝe Rosja zawsze tam miała powaŜne 

interesy, przez co sowiecki komisarz 

spraw zagranicznych „z góry przeciwstawił się 

(…) wszelkim próbom transakcji i wszelkim 

nowym propozycjom, które Rzesza mogła w 

tej sprawie uczynić Rosji”. W ocenie Gafencu 

„między dwoma wielkimi mocarstwami w 

równej mierze Ŝadnymi rozszerzenia się i 

otwarcia nowych dróg do innych mórz, nie był 

moŜliwy Ŝaden kompromis ani Ŝaden podział 

wpływów w rejonie cieśnin”. 

Berlińskie rozmowy Mołotowa uwzględniały 

równieŜ kwestie wewnątrzchińskie, znacząco 

obciąŜające relacje sowiecko-japońskie. W 

kwestii chińskiej plan Stalina polegał na powstrzymywaniu 

chińskich komunistów przed 

atakowaniem wojsk Kuomintangu. W stosunku 

do Czanga Kreml przyjął taktykę chronienia go 

przed wojskami Mao oraz szukania odpowiedniego 

porozumienia z Japonią. W obliczu ewidentnej 

niesubordynacji Mao wobec Moskwy 

postawa Czanga w rozgrywkach z chińskimi 

komunistami nabierała ogromnego znaczenia. 

MoŜna było dostrzec, Ŝe to Kuomintang a nie 

KPCh były bardziej wiarygodnym sprzymierzeńcem 

Stalina w Chinach i to armia Czanga 

duŜo lepiej niŜ wojska Mao realizowała strategię 

geopolityczną Moskwy na Dalekim 

Wschodzie. W tej sytuacji optymalnym rozwiązaniem 

chińskiego konfliktu było zakończenie 

wojny Kuomintangu z Japonią, do którego 

to przedsięwzięcia Stalin chciał wciągnąć 

III Rzeszę Niemiecką i Włochy. Hitler nie wyraŜał 

zainteresowania sprawami Chin najpewniej 

odczytując intencje Sowietów jako próbę 

wciągnięcia Niemiec w konflikt na Dalekim 

Wschodzie. Stanowisko Japonii w tej sprawie 

było takie, Ŝe ZSSR musi powstrzymać antyjapońskie 

działania komunistów chińskich oraz 

uznać status quo w Chinach. Wydawać się 

mogło, Ŝe Stalin poniósł klęskę. Tak moŜna 

było przypuszczać jeszcze w 1940 r. 

BierieŜkow twierdzi równieŜ, Ŝe postępu w 

rokowaniach z Niemcami nie uczyniły rozmowy 

Mołotowa z Ribbentropem. I zaraz dodaje, 

Ŝe „Hitler traktował spotkanie berlińskie jedynie 

jako jeszcze jeden manewr – jako manewr 

mający na celu uśpienie czujności Związku 

Radzieckiego” . Podobnie postąpił Stalin. 

55




Braku sukcesów negocjacjach z III Rzeszą 

Niemiecką i z Japonią umocnił Stalina w przekonaniu 

o potrzebie wspierania Czanga. „Waszym 

zadaniem jest związanie rąk japońskiego 

agresora w Chinach” – powiedział gensek gen. 

W. Czujkowowi przed jego wyjazdem do 

Czanga. Drugie z poleceń jakie ów generał 

otrzymał na Kremlu było zbadanie, czy „z wojskowego 

punktu widzenia chińscy komuniści 

są w stanie przejąć władzę po pokonaniu Japonii”. 

Natomiast Mao Stalin nakazywał: „Obecnie 

starajcie się zyskać na czasie, manewrujcie 

i targujcie się z Czang Kai-szekiem na wszelkie 

sposoby w sprawie wycofania się waszych sił z 

centralnego regionu Chin (…). Jest waŜne, 

Ŝebyście nie inicjowali działań zbrojnych 

[przeciw Czangowi]…”. 

Dopełnieniem listopadowych pertraktacji w 

Berlinie pozostawała propozycja podziału „starego” 

kontynentu przygotowana na Kremlu w 

listopadzie 1940 r. i przesłana do Berlina 26 

XI, mająca zachęcić Niemców do bardziej zdecydowanych 

działań przeciw Brytyjczykom, 

których kolonie w Azji stanowiłyby dla Kremla 

nie lada problem. ZauwaŜmy, Ŝe 25 XI Stalin 

w obecności Mołotowa, Dymitrowa i Diekanozowa 

miał stwierdzić, Ŝe „niesłusznie byłoby 

uwaŜać Anglię za rozbitą. Posiada ona znaczne 

siły w basenie Morza Śródziemnego. Stoi bezpośrednio 

nad Cieśninami. Po zajęciu wysp 

greckich Anglia wzmocniła swe pozycje równieŜ 

i w tym rejonie”. 

Hitler nie odpowiedział na propozycje Stalina. 

Wizyta W. Mołotowa w Berlinie prowokuje 

badaczy do stawiania pytań o jej istotę. 

„Jak wiadomo – pisał E. Topitsch ─ wysłannik 

Stalina przedstawił wtedy nie tylko daleko 

idące Ŝądania, ale ujawnił teŜ wykraczające 

poza nie odległe cele, które praktycznie zmierzały 

do tego, by z Niemiec zrobić satelitę 

Związku Radzieckiego. Wskutek tego Hitler 

został co najmniej zasadniczo utwierdzony w 

swoich planach zaatakowania Rosji”. To co 

Topitsch nazywa ujawnieniem odległych celów 

moŜna byłoby odczytywać równieŜ jako 

ostrzeŜenie przed pertraktowaniem z Stalinem, 

jako sygnał wskazujący na „kryzys zaufania” z 

sowieckim politbiurze. 

Zmiany w stosunkach sowiecko-chińskich 

nastąpiły na przełomie listopada i grudnia 1940 

r., co wiąŜemy z fiaskiem wizyty Mołotowa w 

Berlinie i z zintensyfikowaniem przygotowań 

Kremla do inwazji na Niemcy. Nie bez znaczenia 

dla dalszych planów Kremla miało zbliŜenie 

niemiecko-japońskie i zastój w rozmowach 

z Japonią na temat paktu o nieagresji. Z polecenia 

Stalina Chiny otrzymały sowieckie przestarzałe 

samoloty, wojskowe cięŜarówki i inny 

sprzęt wojenny. Pomoc dla Chin brała się z 

obaw genseka co do moŜliwości zaangaŜowania 

USA w sprawy Państwa Środka w sytuacji 

wybuchu wojny japońsko-amerykańskiej. 

Pierwsze zwiastuny wzrastającego zainteresowania 

Waszyngtonu sprawami tego państwa 

pojawiły się po tym, jak uchwalonym przez 

Kongres Lend-Lease Act objęto Chiny. 

W dniu 13 IV 1941 r. Sowieci podpisali z 

Japończykami w Moskwie pakt o neutralności 

wykluczający pomoc ZSSR dla Chin. 

„Naprzód towarzysze!” 

„Przymiarki” do wojny z Niemcami rozpoczęto 

na specjalnej moskiewskiej naradzie 

wyŜszej kadry dowódczej Armii Czerwonej, 

rozpoczętej 23 XII 1940 r. i trwającej bez przerwy 

dziewięć dni aŜ do 31 XII 1940 r. Zwróćmy 

uwagę na teksty wystąpień czołowych strategów 

sowieckich: gen. G. śukow – Charakter 

współczesnych operacji zaczepnych, gen. P. 

Rygaczow – Wojska lotnicze w operacji zaczepnej 

i w walce o panowanie w powietrzu, 

gen. A. Smirnow ─ Działania dywizji piechoty 

w natarciu i obronie, gen. D. Pawłow ─ O 

uŜyciu zmechanizowanych związków taktycznych 

we współczesnej operacji zaczepnej. Nie 

wiedzieć czemu gen. I. Tiuleniew miał wystąpienie 

O charakterze współczesnej operacji 

obronnej. Na uwagę zasługuje jej podsumowanie. 

„Wszyscy zabierający głos w dyskusji – 

napisał G. śukow – łącznie z podsumowującym 

naradę ludowym komisarzem obrony, byli 

zgodni co do tego, Ŝe jeśli Niemcy faszystowskie 

rozpoczną wojnę przeciwko Związkowi 

Radzieckiemu, to będziemy mieli do czynienia 

z najsilniejszą armią Zachodu”. Pominięto, o 

czym przypomniał marszałek K. Mierieckow, 

Ŝe „jeŜeli rozpocznie się wojna z Niemcami 

(…) będziemy walczyć na jego terytorium i za 

cenę niewielkiego przelewu krwi rozgromimy 

wroga potęŜnym uderzeniem”. Wśród kadr 

partyjnych panowało przekonanie, Ŝe w razie 

wybuchu wojny Armia Czerwona w ciągu sześciu 

tygodni znalazłaby się w Berlinie. 

1 I 1941 r. wszyscy uczestnicy konferencji 

zostali wezwani do Stalina. 2 I rozpoczęła się 

gra wojenna. „Za podstawę sytuacji strategicznej 

– zdaniem śukowa – wzięto przypuszczalne 

wydarzenia, które mogły rozwinąć się na 

zachodniej granicy w wypadku agresji Niemiec 

na Związek Radziecki”. śukow w swoich memuarach 

nie wspomniał o drugiej styczniowej 

grze wojennej, która przyniosła mu stanowisko 

szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. 

Sowiecki dyktator zdecydowany był uderzyć 

na Europę od strony Bałkanów. W tej sytuacji 

na znaczeniu zyskiwał Kijowski Specjalny 

Okręg Wojskowy. PoniewaŜ inwazja miała 

wyjść z Ukrainy, więc stanowisko głównodo- 

56




wodzącego przypadło szefowi Kijowskiego 

Specjalnego Okręgu Wojskowego. 

Podsumowanie gry wojennej odbyło 

się na Kremlu z udziałem Stalina. Dla gen. G. 

śukowa owo spotkanie zdecydowało o awansie 

od 1 II 1941 r. na szefa Sztabu Generalnego 

Armii Czerwonej. W ocenie Józefa Stalina gen. 

G. śukow gwarantował pomyślny przebieg 

sowieckich przygotowań do inwazji na III Rzeszę 

Niemiecką. śukow wspomina, Ŝe od lutego 

do kwietnia na polecenie Stalina przeprowadzał 

korektę planu operacyjnego przeciw Niemcom. 

O przygotowaniach genseka do uderzenia na 

Niemcy napisał marszałek A. Wasilewski, Ŝe 

„w styczniu 194 r., kiedy zbliŜanie się wojny 

wyczuwało się juŜ wyraźnie, podstawowe elementy 

planu operacyjnego zostały sprawdzone 

w wojennej grze strategicznej z udziałem najwyŜszych 

dowódców sił zbrojnych”. 

Przygotowaniom do wojny była poświęcona 

XVIII Wszechzwiązkowa Konferencja 

WKP(b) obradująca w dniach 15-20 II 1941 r. 

Przyjęty tam plan gospodarczy na 1941 r. zakładał 

znaczny wzrost produkcji przemysłu 

zbrojeniowego. 8 III zreorganizowano Ludowy 

Komisariat Obrony Narodowej, a w kwietniu w 

jednostkach piechoty wprowadzono etaty czasu 

wojennego. Zmodernizowano proces nauczania 

w podległej gen. G. śukowowi Akademii Sztabu 

Generalnego, w której przygotowywano 

kadrę dowódczą kładąc nacisk na ofensywną 

strategię wojenną. 

W sprawie sowieckiej inwazji na III Rzeszę 

Niemiecką pojawiają się pewne wątpliwości. 

To teza M. Sołonina twierdzącego, iŜ śukow i 

Timoszenko zamierzali „najdłuŜej jak moŜna 

odwlec napaść Związku Sowieckiego na Europę”, 

narzucając gensekowi „gigantyczny program 

reorganizacyjny i przezbrojenia armii”, 

przez co „skłaniali go do przeniesienia daty 

ataku na Europę na coraz to dalsze terminy”. 

Na poparcie swej tezy M. Sołonin przytoczył 

niepublikowaną notatkę marszałka śukowa, 

który wątpił w siłę Armii Czerwonej i w jej 

zdolność przeciwstawienia się Wehrmachtowi. 

Zamysł ataku na III Rzeszę utajniono na 

Kremlu tak głęboko, Ŝe nie wtajemniczono w 

sprawę nawet G. Dymitrowa, którego 29 III 

1941 r. W. Mołotow zapewniał, Ŝe ZSSR kontynuuje 

„nieagresywną politykę wobec Niemców” 

i to juŜ po zamachu stanu w Jugosławii z 

26 na 27 III 1941 r. Według G. śukowa pod 

koniec marca 1941 r. rozpoczęto w ZSSR kolejną 

tajną mobilizację. Powołanych do wojska 

kierowano do przygranicznych okręgów wojskowych. 

Ciekawą informację podaje w swoich 

Wspomnieniach Ŝołnierza gen. Hans Guderian, 

który opisał wizytę rosyjskiej komisji wojskowej 

w Niemczech wiosną 1941 r., przybyłą tu 

w celu obejrzenia szkół wojskowych i fabryk 

czołgów, zbieŜną w czasie z formowaniem w 

ZSSR frontów zachodnich. Innym przejawem 

przygotowań Stalina do ataku na Niemcy było 

skoncentrowanie pod granicą z III Rzeszą du- 

Ŝych zgrupowań wojsk sowieckich w formie 

dwóch rzutów. 

Szykowaniu się genseka do ataku na zachodniego 

sąsiada towarzyszyła gra dyplomatyczna 

Kremla obliczona na dalsze wikłanie 

Hitlera w wojnę z Wielką Brytanią. Znamienna 

dla tej sprawy jest przechwycona przez Niemców 

depesza sowieckiego Komisariatu Spraw 

Zagranicznych z 8 III 1941 r., wskazująca na 

sposób postępowania Kremla w sprawach bałkańskich. 

Przypominała ona, Ŝe układ niemiecko-sowiecki 

z 1939 r. „jest konieczny do osiągnięcia 

najpilniejszego celu, a mianowicie 

zniszczenia Imperium Brytyjskiego”. W stosunku 

do innego waŜnego filaru kapitalizmu, 

do USA, Mołotow stwierdzał, Ŝe „znajdziemy 

juŜ środki i metody, by skłonić kierownictwo 

amerykańskie do błędnych decyzji, które przyniosą 

nam korzyść”. W związku z czym E. 

Topitsch zapytuje: Czy Mołotow robi tu aluzję 

do działalności agentów wpływu w otoczeniu 

Roosevelta 

Istnieje pewien logiczny ciąg zdarzeń pozwalający 

z duŜą precyzją ocenić sowieckie 

przygotowania do podboju Europy w 1941 r. 

Pierwsza wiązała się z nominacją gen. śukowa 

na stanowisko szefa Sztabu Generalnego Armii 

Czerwonej. Kolejne, to m.in. zgoda Stalina z 

końca marca 1941 r. na uzupełnienie 500 tysiącami 

rezerwistów stanu osobowego dywizji 

piechoty w przygranicznych okręgach wojskowych. 

Po kilku dniach śukow otrzymał z 

Kremla akceptację decyzji o powołaniu dodatkowych 

300 tysięcy rezerwistów do m.in. odwodu 

Naczelnego Dowództwa. Zwiększenie 

produkcji czołgów nastąpiło juŜ jesienią 1940 

r., z tym Ŝe najwyŜsze władze sowieckie teraz 

decydują się na dodatkową ich produkcję na 

PowołŜu i na Uralu, dokąd nie mogły dotrzeć 

samoloty niemieckie. W lutym 1941 r. jeszcze 

raz opracowano plan organizacji wojsk pancernych 

i zmechanizowanych, co zaowocowało 

decyzją Stalina o szybkim sformowaniu 20 

korpusów zmechanizowanych. Uczestniczący 

w przygotowaniach do wojny z Niemcami 

dowódca Zachodniego Okręgu Wojskowego 

(Białoruś) w meldunku z 18 II 1941 r. teraz juŜ 

intensywniej dobijał się o przydział środków na 

prace drogowe: „UwaŜam – pisał on do Stalina 

– iŜ zachodni teatr działań wojennych powinien 

być koniecznie przygotowany w ciągu 1941 r. 

Dlatego teŜ rozciąganie budowy dróg na kilka 

lat jest rzeczą absolutnie niedopuszczalną”. I 

miał rację, co potwierdził w swoich wspomnieniach 

śukow. 

57




W wyniku zakulisowych działań sowieckiemu 

dyktatorowi udało się wciągnąć Belgrad 

(rozciągnąć front wojny) do gry przeciw Niemcom. 

Przeprowadzony 26 III 1941 r. zamach 

stanu skutkował deklaracją nowych władz Jugosławii 

wystąpienia przeciw III Rzeszy i 

Włochom w obronie Grecji oraz „paktem przyjaźni” 

pomiędzy ZSSR i Jugosławią (5 IV 1941 

r.), którego istotą pozostawało porozumienie o 

charakterze wojskowym. A. Eden, który zapewne 

nie rozumiał działań politycznych Moskwy, 

omawiane wydarzenie skomentował 

następująco: „Było jednak rzeczą zdumiewającą, 

Ŝe Stalin, który dotychczas okazywał tyle 

ostroŜności i unikał kaŜdego posunięcia, nie 

będącego po myśli Hitlera, nagle zdecydował 

się na krok tak wyzywający chociaŜ bezskuteczny. 

Musiało to wydłuŜyć listę pretensji 

Hitlera wobec Kremla”. I zaraz dodawał, Ŝe 

„później, w czasie wojny, zapytałem Stalina o 

powody tej decyzji. Odpowiedział, Ŝe nie zawierała 

Ŝadnego ryzyka, gdyŜ Rosjanie byli juŜ 

wówczas bez mała pewni, Ŝe zostaną napadnięci”, 

co zdziwiło rozmówcę genseka, albowiem 

dyktator w 1941 r. nie dawał wiary, jak twierdzi 

minister, informacjom o przygotowaniach 

Niemiec do wojny z ZSSR. Sowiecki dyktator 

nie skłamał, gdy mówił o ryzyku wojny z 

Niemcami. 

6 IV 1941 r. wojska III Rzeszy Niemieckiej 

uderzyły na Jugosławię. Po zajęciu Belgradu 

przez Niemcy Stalin wycofał 9 V swe uznanie 

dla nowych władz i usunął z Moskwy poselstwo 

jugosłowiańskie pod pretekstem, Ŝe kraj 

ten „utracił suwerenność”. Od tego czasu nieomal 

całe Bałkany znalazły się pod kontrolą 

państw Osi. Nie wykluczamy, iŜ utrata przez 

Stalina jugosłowiańskiego przyczółka mogła 

skutkować korektą planu wojennego a w konsekwencji 

mogła doprowadzić do przesunięcia 

sowieckiego uderzenia na III Rzeszę Niemiecką 

z początków czerwca na pierwsze dni lipca 

1941 r., co wiązało się z przyznaniem priorytetu 

głównego uderzenia juŜ nie z Bałkanów a z 

Białorusi. Nie moŜemy pominąć i innych dodatkowych 

przyczyn, jak choćby ewentualne 

niedociągnięcia w formowaniu tzw. drugiego 

rzutu armii. 

Utrata „przyczółka” bałkańskiego bynajmniej 

nie zmartwiła Stalina Na naradzie wyŜszego 

dowództwa Armii Czerwonej gensek akcentował 

swój optymizm dowodząc, Ŝe „nasza 

armia mocno stanęła obiema nogami na torach 

nowej, prawdziwie sowieckiej, nowoczesnej 

armii (…). Pokonaliśmy nie tylko Finów, zwycięŜyliśmy 

równieŜ ich europejskich nauczycieli 

– pokonaliśmy niemiecką technikę obronną, 

pokonaliśmy angielską technikę obronną, 

pokonaliśmy francuską technikę obronną. Pokonaliśmy 

nie tylko Finów, ale i technikę przodujących 

krajów Europy. Nie tylko technikę 

przodujących państw Europy, pokonaliśmy ich 

taktykę i ich strategię (…). Rozbiliśmy technikę, 

taktykę i strategię przodujących państw 

Europy, których przedstawiciele byli nauczycielami 

Finów. Na tym polega nasze największe 

zwycięstwo”. 

Przygotowaniom do inwazji towarzyszyły 

działania osłaniające. W sferze politycznej było 

to porozumienie z Japonią w sferze gospodarczej 

skwapliwe wywiązywanie się z podpisanych 

z Rzeszą umów gospodarczych. 

Wiosną 1941 r. doszło do porozumienia na 

linii Moskwa-Tokio. Szykowana przez Stalina 

wojna na Zachodzie, z czym była związana 

ewakuacja dywizji syberyjskich do Europy, nie 

słuŜyła bezpieczeństwu ZSSR na Wschodzie. 

Nie moŜna teŜ powiedzieć, Ŝe i Japonia nie 

potrzebowała spokoju na granicach północnych. 

13 IV 1941 r. w Moskwie, w obecności 

Stalina, podpisano pakt o neutralności z Japonią. 

W ten oto sposób nawiązano niejako do 

układu Rosji carskiej z Japonią z 1916 r., wymierzonego 

przeciw Stanom Zjednoczonym. 

Takie przynajmniej moŜemy odnieść wraŜenie 

z zapewnień Stalina złoŜonych ministrowi 

spraw zagranicznych Japonii, Ŝe jest „przekonanym 

zwolennikiem osi i przeciwnikiem Anglii 

i Ameryki”. Nie moŜemy teŜ bagatelizować 

i tej wypowiedzi genseka, Ŝe „Rosja Sowiecka 

nigdy nie miała dobrych stosunków z Wielką 

Brytanią i nigdy ich mieć nie będzie”, co w 

naszym przekonaniu stanowiło jawną zachętę, 

Kremla, ba, ponaglenie, do agresji Japonii w 

Azji Południowej. 

W tym czasie ponownie zmodyfikowano 

plany operacyjne Armii Czerwonej. śukow 

wydarzenie umieszcza w okresie luty-kwiecień. 

Wiele wskazuje na to, Ŝe 15 V 1941 r. definitywnie 

zakończono w Sztabie Generalnym 

Armii Czerwonej poprawianie planu zniszczenia 

głównych sił niemieckich za pomocą prewencyjnego 

uderzenia oraz dokumentu o charakterze 

ogólnym Uwagi o strategicznym rozwinięciu 

sił zbrojnych Związku Sowieckiego na 

wypadek wojny z Niemcami i ich sojusznikami. 

Do istnienia planu pośrednio Stalin przyznał 

się 5 V 1941 r., kiedy to wezwał wojskowych, 

„by przejść od obrony do «wojennej polityki 

działań zaczepnych»”. Szef sowieckiej kompartii 

miał poinformować absolwentów akademii 

wojskowych, Ŝe ZSSR szykuje inwazję 

na Niemcy w sierpniu 1941 r. Tak przynajmniej 

w 1943 r. twierdził Joachim von Ribbentrop. 

5 V 1941 r. Józef Stalin zastąpił Wiaczesława 

Mołotowa na stanowisku przewodniczącego 

Rady Komisarzy Ludowych ZSSR. 12 V 

1941 r. ambasador III Rzeszy von der Schulenburg 

w raporcie do Berlina napisał: „nie widzę 

58




ani jednego problemu, który dotyczyłby wewnętrznej 

sytuacji ZSSR i był na tyle powaŜny, 

Ŝe mógłby skłonić Stalina do takiego kroku. Z 

duŜo większym przekonaniem powiedziałbym, 

Ŝe skoro Stalin zdecydował się objąć najwyŜsze 

stanowisko w państwie, to przyczyn nale- 

Ŝałoby szukać przede wszystkim w polityce 

zagranicznej”. 

Przygotowując korpus oficerski do wojny 5 

V 1941 r. Stalin powiedział: „Pozwólcie mi na 

poprawkę. Pokojowa polityka zapewnia naszemu 

krajowi pokój. Pokojowa polityka, to 

piękna sprawa. Do pewnego czasu realizowaliśmy 

linię obrony – mianowicie do czasu, zanim 

nie przezbroiliśmy naszej armii, nie wyposaŜyliśmy 

jej w nowoczesne środki walki. Natomiast 

teraz, gdy dokonaliśmy rekonstrukcji 

naszej armii, nasyciliśmy ją środkami technicznymi 

niezbędnymi do prowadzenia współczesnej 

wojny, gdy nabraliśmy siły – teraz czas 

przejść od obrony do natarcia. Realizując obronę 

naszego kraju, mamy obowiązek działania w 

sposób ofensywny. Obowiązek przejścia od 

obrony do polityki wojennych działań ofensywnych. 

Musimy w duchu ofensywności 

przebudować nasze wychowanie, naszą propagandę, 

agitację, naszą prasę. Armia Czerwona 

jest armią nowoczesną, a armia nowoczesna – 

to armia ofensywy” (burzliwe oklaski!). M. 

Sołonin przywołuje inny mniej znany fragment 

ówczesnego wystąpienia Stalina, w którym 

miał stwierdzić, Ŝe „czy Niemcy tego chcą czy 

nie, wojna Związku Sowieckiego z Niemcami 

– będzie”. 

Tego samego dnia do Zachodniego, Kijowskiego 

i Leningradzkiego Okręgu Wojskowego 

dostarczono dyrektywy określające działania 

zgrupowanych tam wojsk w momencie podjęcia 

działań ofensywnych przeciw Rzeszy. 13 V 

1941 r. Sztab Generalny wydał dyrektywę w 

sprawie przesunięcia wojsk sowieckich z NadwołŜa 

i z Uralu na zachód, co nie powinno 

dziwić skoro według marszałka A. Wasilewskiego 

„plan operacyjny przeciwko Niemcom 

istniał i został opracowany w Sztabie Generalnym, 

a takŜe uszczegółowiony przez dowodzących 

wojskami i sztabami zachodnich przygranicznych 

okręgów wojskowych Związku Sowieckiego”. 

Zgłębiając istotę zaangaŜowania genseka w 

przygotowania do sowieckiej inwazji na III 

Rzeszę Niemiecką warto odwołać się do 

stwierdzeń marszałka Wasilewskiego, który w 

swojej ocenie wydarzeń sprzed rozpoczęcia 

agresji niemieckiej wskazywał, według Sołonina, 

Ŝe „Stalin prowadził własną aktywną grę i 

nie zamierzał oddawać przeciwnikowi inicjatywy 

w wyborze czasu i miejsca zadania 

pierwszego ciosu. Dziś moŜna juŜ z całą pewnością 

stwierdzić, Ŝe włączenie do Regulaminu 

bojowego tezy, Ŝe «wojnę będziemy prowadzić 

ofensywnie, w najbardziej zdecydowanym celu 

całkowitego rozgromienia przeciwnika na jego 

własnym terytorium», wcale nie było zabiegiem 

propagandowym, ale odzwierciedleniem 

planów strategicznych najwyŜszych władz 

wojskowo-politycznych”. MoŜna przy tej okazji 

postawić inną jeszcze tezę: wojna z Niemcami 

miała ułatwić gensekowi zastąpienie dotychczasowych 

kadr dowódczych nowymi. 

Trudno sobie wyobrazić aŜeby sowiecki dyktator 

inną miarę stosował do policji politycznej a 

jeszcze inną do armii, ze strony której obawiał 

się zamachu. 

W pierwszych dniach maja personel sowieckiej 

ambasady w Berlinie otrzymał polecenie 

„zająć się dokładnym zbadaniem, opracowaniem 

i podsumowaniem wszystkich związanych 

z przygotowaniami Hitlera do wojny na 

wschodzie danych i informacji, jakimi dysponowała 

nasza ambasada. Pod koniec maja sporządzony 

został szczegółowy projekt raportu 

(…). Wniosek polegał na jasnym stwierdzeniu, 

Ŝe etap praktycznych przygotowań Niemiec do 

napaści na Związek sowiecki jest juŜ zakończony”. 

I zaraz BierieŜkow podaje, Ŝe w 1941 

r. do Berlina „jak gdyby nic szczególnego nie 

działo się” z ZSSR „przybywali niemalŜe codziennie 

wciąŜ nowi radzieccy pracownicy, 

częstokroć z licznymi rodzinami”, co doskonale 

maskowało rzeczywiste intencje Stalina. 

15 V 1941 r. śukow na polecenie Stalina 

przygotował uzasadnienia dla szybkiego uderzenia 

prewencyjnego na III Rzeszę. Dokument 

stanowił streszczenie poglądów, a ściślej wytycznych 

Stalina, co do kwestii sposobu prowadzenia 

wojny z Niemcami. Odnosił się on 

do problemu moŜliwości militarnych ZSSR w 

konfrontacji z III Rzeszą. Przypomnijmy, Ŝe 

wiosną 1941 r. ZSSR skoncentrował na granicy 

zachodniej 170 dywizji i 2 brygady, zaś Niemcy 

5 V 1941 r. na swojej granicy wschodniej 

mieli ich tylko do 107 (w tym 5 dywizji w Finlandii). 

W dokumencie znalazła się konkluzja, 

Ŝe „Niemcy w chwili obecnej trzymają swoją 

armię zmobilizowaną, z rozwiniętymi tyłami, 

moŜe ona wyprzedzić nas w przeformowaniu 

się w szyk bojowy i dokonać niespodziewanego 

ataku”. 19 V 1941 r. gen. G. śukow wręczył 

Stalinowi zmodernizowany plan ataku na 

Niemcy. 

Sowieckie uderzenie na III Rzeszę Niemiecką 

miało nastąpić, jak się przypuszcza 12 

VI 1941 r. SłuŜyła temu narada u Stalina 24 V 

1941 r., podczas której „cała dokumentacja – 

według A. Wasilewskiego – dotycząca planów 

operacyjnych została przekazana przez Sztab 

Generalny dowództwu i sztabom odpowiednich 

okręgów wojskowych”. Uściśleniu terminu 

wybuchu wojny słuŜy kwestia powołania do 

59




Ŝycia „wyzwoleńczej” armii fińskiej, którą na 

Kremlu rozpatrywano na dwadzieścia dni przed 

zaplanowaną wojną. Ze wspomnianą naradą 

naleŜałoby powiązać decyzję politbiura z 4 VI 

1941 r. z terminem wykonania do 1 VII w 

sprawie „utworzenia w ramach Armii Czerwonej 

jednej dywizji strzeleckiej ze składem osobowym 

narodowości polskiej i znającym język 

polski”. 

Nie znamy przyczyny odłoŜenia przez Stalina 

terminu uderzenia na Niemcy. Nie nastąpiło 

to 24 V. Wiele przemawia za tym, Ŝe termin 

przesunięcia inwazji na III Rzeszę dokonał się 

na skutek skarg dowódcy Frontu Zachodniego 

gen. D. Pawłowa skazanego na śmierć w lipcu 

1941 r., któremu Stalin nie mógł wybaczyć 

inspiracji odłoŜenia inwazji na hitlerowską III 

Rzeszę. O odłoŜeniu inwazji na Niemcy mogła 

zdecydować kondycja sowieckiego lotnictwa o 

czym dyktator został poinformowany w 

„przeddzień wybuchu wojny”. Kompromitację 

sowieckiej obrony przeciwlotniczej przyniósł 

15 V 1941 r. przelot niemieckiego samolotu z 

okupowanej Polski do Moskwy. Rozprawę z 

dowództwem sił powietrznych rozpoczęto 

prawie natychmiast. 

Problem „polskiej” dywizji strzeleckiej nie 

pojawił się nagle. Trudno uwierzyć, iŜ nie był 

on dyskutowany na naradzie 24 V 1941 r. 

Gensek odkładając termin najazdu RKKA 

na Niemcy zdawał się na opinię swoich wojskowych 

doradców, którym powierzył zbadanie 

kwestii gotowości sił zbrojnych ZSSR do 

wojny. 11 VI śukow odwołał rozkaz przesunięcia 

oddziałów Armii Czerwonej na pozycje 

bojowe. Prawdopodobną przyczyną cofnięcia 

rozkazu były braki w wyszkoleniu i w sprzęcie 

jakie dostrzeŜono w przeddzień ataku na Rzeszę. 

Wspomniane niedostatki miały być usunięte 

do końca miesiąca, co w przybliŜeniu zapowiadało 

inwazję na nazistowskie Niemcy na 

początek lipca 1941 r. 13 VI 1941 r. według W. 

Suworowa na Białoruś przybyli z tajną misją 

sowieccy marszałkowie z zadaniem ponownego 

skontrolowania przygotowań Armii Czerwonej 

do uderzenia. Być moŜe pierwsza kontrola 

wypadła niezadowalająco albo teŜ z jakichś 

względów nie spotkała się z akceptacją 

Stalina. 14 VI Timoszenko najprawdopodobniej 

powiadamiał dowódców frontów zachodnich 

o wstrzymaniu uderzenia. 

Wizyta u A. Wyszyńskiego ambasadora 

Stafforda Crippsa 5 VI 1941 r. posłuŜyła Stalinowi 

do zaakcentowania względem Niemiec 

woli Moskwy pogorszenia stosunków z Wielką 

Brytanią. Treści rozmowy poŜegnalnej nie 

znamy. 13 VI 1941 r. agencja TASS opublikowała 

komunikat autorstwa Stalina, informujący, 

Ŝe „pogłoski, jakoby Niemcy zamierzały 

złamać pakt i zaatakować ZSSR, są pozbawione 

wszelkich podstaw […] stanowią niezręczny 

manewr propagandowy sił wrogich Związkowi 

Sowieckiemu i Niemcom, a zainteresowanych 

w rozszerzeniu wojny”. I dalej pojawiała się 

informacja, Ŝe „letnie powołanie pod broń rezerwistów 

Armii Czerwonej na nadchodzące 

manewry nie mają innego celu poza szkoleniem 

rezerwistów i wypróbowaniem pracy 

kolejnictwa, co ma miejsce co roku, wobec 

czego przedstawianie tych kroków jako nieprzyjaznych 

wobec Niemiec jest co najmniej 

absurdem”.Ten sam komunikat TASS-a zaprzeczał 

teŜ spotkaniu ambasadora brytyjskiego 

Crippsa z najwyŜszymi czynnikami sowieckimi. 

Inaczej sprawę przedstawił emigracyjny historyk 

Władysław Pobóg-Malinowski. „Stalin, 

wg Crippsa, «wojny się boi» i gotów jest do 

«bardzo daleko idących ustępstw»”. Zdaniem 

W. Poboga-Malinowskiego S. Cripps uzyskał 

zapewnienie zmiany stosunku Stalina do sprawy 

polskiej: „sytuacja moŜe się zmienić radykalnie” 

oraz zwrócił się z prośbą do władz 

polskich w Londynie o „najpoufniejsze zakomunikowanie 

mu nazwisk osób, cieszących się 

zaufaniem rządu polskiego, a znajdujących się 

obecnie w Rosji, względnie pod okupacją sowiecką 

(…), które na wypadek zmiany orientacji 

sowieckiej w stosunku do Polski mogłyby 

być w odpowiedni sposób zuŜytkowane”. Dość 

dziwnie brzmią te słowa w sytuacji, kiedy 

znamy (pełną) treść notatki A. Wyszyńskiego. 

14 VI 1941 r., czyli w dzień po dementi co 

do wizyty Crippsa na Kremlu, opublikowano 

oświadczenie sowieckiej agencji prasowej 

TASS „wzywające Niemcy do wznowienia 

rozmów z ZSSR na temat stosunków dwustronnych”. 

Retoryka Kremla podpowiada coś 

zgoła innego. D. Wołkogonow twierdzi, iŜ 

„Stalin i Mołotow uwaŜali, Ŝe jeśli Berlin zgodzi 

się na takie rozmowy, to moŜna je będzie 

rozciągnąć do czterech sześciu tygodni, a tym 

samym uniknąć inwazji w 1941 r. Stalin nie 

bez podstaw uznał, Ŝe Hitler nie zdecyduje się 

rozpocząć wojny pod koniec lata, a tym bardziej 

jesienią”. 

Informacje W. Poboga-Malinowskiego naleŜy 

jednak traktować powaŜnie. Wpisują się 

one w coraz bardziej czytelny dla badaczy scenariusz 

zastosowanej względem Hitlera taktyki 

Kremla. M. Sołonin uwaŜa, Ŝe Stalin szykując 

się do uderzenia na III Rzeszę Niemiecką miał 

zamiar posłuŜyć się rozmowami na temat „stosunków 

dwustronnych”. Wspomniany badacz 

problem ujmuje następująco: 

„Za swoistą «osłonę» operacyjną rozwinięcia 

Armii Czerwonej (według bardzo słusznej 

definicji profesora Kilina) posłuŜyły polityczne 

negocjacje z delegacją fińską, które w październiku 

i listopadzie 1939 r. toczyły się w 

60




Moskwie przy udziale Stalina i Mołotowa. To 

nieprawdopodobne, ale prawdziwe. Według 

takiego mniej więcej scenariusza władze kremlowskie 

zamierzały rozpocząć wojnę przeciwko 

Niemcom. Opracowanie poszczególnych 

konkretnych planów operacji osłony mobilizacji 

i rozwinięcia nie zaczęło się we wrześniu 

1939 r. (…), nie późną jesienią roku 1940, 

kiedy juŜ na całego wypracowywano plany 

natarcia na Kraków, Katowice i wszędzie dalej 

– ale dopiero w maju 1941 r.!”. 

M. Sołonin twierdzi, Ŝe w maju 1941 r. Stalin 

doszedł do wniosku, Ŝe inwazji wojsk niemieckich 

na Wielką Brytanię w najbliŜszym 

czasie nie będzie. Badacz ten sugeruje, iŜ 

wcześniej do takich wniosków doszli sowieccy 

sztabowcy. W dyrektywie opracowania planu 

rozwinięcia strategicznego armii Zachodniego 

Specjalnego Okręgu Wojskowego z kwietnia 

1941 r. znalazł on zdanie: „moŜliwe jest przejście 

przeciwnika do ofensywy, zanim zakończymy 

własne ześrodkowanie”. Dalsze instrukcje, 

w sposób nie budzący wątpliwości, mówiły 

o działaniach osłonowych zabezpieczających 

szykowane uderzenie na Niemcy. Jeszcze bardziej 

interesujący jest fakt, iŜ następnego dnia 

po wspomnianej naradzie u genseka, rząd 

ZSSR 25 V 1941 r. wydał kolejną uchwałę o 

odbudowie rejonów umocnionych Linii Stalina. 

W tej sytuacji moŜliwe a nawet logiczne byłoby 

szukanie przez Stalina sposobów osłabienia 

niemieckiego uderzenia na ZSSR, na co 

pośrednio wskazywałaby informacje W. Poboga-Malinowskiego. 

Nie mamy podstaw by je 

kwestionować. To raczej historycy sowieccy 

kłamią! To w Moskwie drukuje się ocenzurowane 

źródła z myślą by pasowały do tezy o 

ZSSR jako o pokojowym mocarstwie. A te 

„dziwne” decyzje w kwestii polskiej „Popełniliśmy 

błąd mordując polskich oficerów” – 

dało się słyszeć z ust sowieckich decydentów. 

Zastanawiające i nie pasujące do strategii 

Kremla. śeby mogła powstać „polska” dywizja 

naleŜało wpierw pozabijać autentycznie polskich 

oficerów po tym, jak nie udało się przekształcić 

Finlandii w Fińską SSR. Polskę miała 

zastąpić Polska SSR, którą Stalin powołał do 

Ŝycia 24 V 1941 r.„Polska” dywizja strzelecka 

nie musiała być stricte dywizją liniową lecz 

mogła być jednostką desantową, którą naleŜało 

przerzucić na obszar niemieckiej okupacji w 

pierwszych dniach wojny. Władza, jeŜeli miała 

być autentyczna musiała wyłonić się z ludu, 

który mieli tworzyć polskojęzyczni Ŝołnierze 

Armii Czerwonej. 

19 VI 1941 r. w ZSSR rozpoczęła się tajna 

mobilizacja. Według odtajnionych w 1996 r. 

dokumentów wynika, Ŝe dowódcy poszczególnych 

frontów mieli przybyć na stanowiska 

dowodzenia najpóźniej 22 VI 1941 r. Jawna 

mobilizacja powszechna miała się rozpocząć 

23 VI 1941 r. Nie przesądza to faktu, iŜ jeszcze 

przed inwazją niemiecką na zachodniej granicy 

ZSSR istniały juŜ gotowe do wojny fronty. 21 

VI na Kremlu podjęto decyzję o utworzeniu w 

Brańsku jeszcze jednego frontu – Rezerwowego, 

którego dowództwo powierzono marszałkowi 

Budionnemu. M. Sołonin twierdzi, Ŝe 

wprowadzanie w Ŝycie „planu osłony” miało 

miejsce w dniach 19-20 VI a jego wykonanie 

21-22 VI 1941 r. 

Istnieje jeszcze inny dokument tamtej epoki: 

wypowiedź Stalina O artykule Engelsa 

„Polityka wewnętrzna caratu rosyjskiego”, 

opublikowana w moskiewskiej „Prawdzie” w 

przededniu 22 VI 1941 r. Wspomniane wystąpienie 

sowieckiego dyktatora – według W. A. 

NiewieŜyna – naleŜy do najbardziej zagadkowych 

publicznych wypowiedzi Stalina, informowało 

w zawoalowanej formie o rzeczywistych 

zamiarach kierownictwa WKP(b). 

O przygotowaniach ZSSR do wojny pisał 

gen. S. Rowecki do Londynu 23 VI 1941 r. 

przekazując wiadomość o koncentracji wojsk 

sowieckich przy zachodnich granicach ZSSR 

od końca kwietnia 1941 r. Aresztowanego we 

Lwowie w końcu stycznia 1941 r. płk L. Okulickiego 

przesłuchiwał gen. Iwan Sierow. 

Wczesną wiosną 1941 r. Sowieci zaproponowali 

Okulickiemu dalsze dowodzenie ZWZ, ale 

juŜ pod kontrolą NKWD. Władze ZSSR były 

najwyraźniej zainteresowane wykorzystaniem 

polskiego podziemia do walki przeciw Niemcom. 

Istnieje jeszcze jeden dokument potwierdzający 

zamysł Stalina co do inwazji na Niemcy. 

To depesza J. von Ribbentropa do ambasadora 

III Rzeszy na Węgrzech z 15 VI 1941 r. informująca 

o „wielkiej koncentracji wojsk rosyjskich 

przy wschodniej granicy niemieckiej”. 

We wspomnianym piśmie Ribbentrop instruował, 

Ŝe „Węgry muszą poczynić kroki ku 

zapewnieniu bezpieczeństwa swych granic”. 

Jakby wbrew oczywistym faktom 21 VI z 

Kremla do ambasady sowieckiej w Berlinie 

nadeszła depesza z poleceniem „wystąpienia 

wobec rządu Rzeszy z jeszcze jednym démarche, 

które zawierać miało propozycję wspólnego 

przedyskutowania stanu stosunków radziecko-niemieckich”. 

Zdaniem W. BierieŜkowa 

„w ten sposób rząd radziecki dawał Niemcom 

do zrozumienia, Ŝe wiadomo mu o koncentracji 

wojsk niemieckich na naszej granicy i 

Ŝe wszczęcie awantury wojennej brzemienne 

byłoby w groźne następstwa” . 

W ostatniej depeszy kierowanej do Moskwy, 

do ambasadora von der Schulenburga 

(21 VI 1941 r.), Ribbentrop o sowieckich działaniach 

względem Niemiec pisał, Ŝe „polityce 

61




tej [Stalina – K.G.] towarzyszyła stale wzrastająca 

koncentracja wojsk rosyjskich, które były 

na całym froncie od Morza Bałtyckiego do 

Czarnego”, Ŝe „od początku tego roku nasila 

się groźba bezpośrednio dla terytorium Rzeszy. 

Otrzymane kilka dni temu komunikaty nie 

budzą wątpliwości co do agresywnego charakteru 

tych koncentracji wojsk rosyjskich i uzupełniają 

obraz nadzwyczaj napiętej sytuacji 

wojennej”. 

22 VI 1941 r. armia niemiecka uderzyła na 

Związek Sowiecki. Nie było w tym nic z zaskoczenia. 

Iwan Bagramian napisał, Ŝe od północy 

22 VI z Moskwy słano nad granicę niemiecką 

zawiadomienia o ataku wojsk III Rzeszy 

22 lub 23 VI: „Dyrektywa Ŝądała, by 

wszystkie jednostki wojskowe postawiono w 

stan gotowości bojowej”. 

3 VII 1941 r. Józef Stalin w transmitowanym 

na cały Związek Sowiecki wystąpieniu 

radiowym informował mieszkańców Związku 

Sowieckiego: „Wróg jest okrutny i bezwzględny. 

Stawia on sobie za cel zagarnięcie naszych 

ziem, zroszonych naszym potem, zagarnięcie 

naszego zboŜa i naszej nafty – płodów naszej 

pracy. Stawia on sobie za cel przywrócenie 

władzy obszarników, przywrócenie caratu, 

unicestwienie kultury narodowej i narodowej 

państwowości Rosjan, Ukraińców, Białorusinów, 

Litwinów, Łotyszów, Estończyków, Uzbeków, 

Tatarów, Mołdawian, Gruzinów, Ormian, 

AzerbejdŜan i innych wolnych narodów 

Związku Radzieckiego, zgermanizowanie ich, 

przekształcenie ich w niewolników niemieckich 

ksiąŜąt i baronów. Tak więc, chodzi o 

Ŝycie lub śmierć państwa radzieckiego, o Ŝycie 

lub śmierć narodów ZSRR, chodzi o to, czy 

narody Związku Radzieckiego pozostaną wolne, 

czy teŜ dostaną się w niewolę…” 

Przesłanie Stalina było czytelne. ZagroŜenie 

Związku Sowieckiego przez Niemcy stanowi 

polityczne wyzwanie dla Stanów Zjednoczonych 

i Wielkiej Brytanii, które będą musiały 

się zdecydować, czy dla Europy okaŜe się korzystniejsza 

klęska ZSSR czy jego przetrwanie 

jako waŜnego koalicjanta w walce z III Rzeszą. 

Sowiecki dyktator starał się uświadomić zachodnim 

politykom, Ŝe w przypadku przegranej 

Sowietów Europa pozostanie osamotniona 

wobec Hitlera. Nie było przypadku, iŜ wśród 

narodów ZSSR Stalin wymienił Litwinów, 

Łotyszy i Estończyków, dając do zrozumienia 

mocarstwom zachodnim, Ŝe rozwiązanie obu 

tych problemów będzie kluczowe dla weryfikacji 

postaw Zachodu, przy czym o ile pierwszy 

z nich określi obecne jak i przyszłe relacje 

z ZSSR, o tyle drugi pozostanie probierzem 

„szczerości” intencji politycznych względem 

Moskwy. 

Swoiste podsumowanie dotychczasowej polityki 

Kremla względem III Rzeszy Niemieckiej 

przyniosło wystąpienie Stalina na uroczystym 

posiedzeniu Moskiewskiego Sowietu 

Deputowanych 6 XI 1941 r. Dziwne to exposé, 

którego wyróŜnikiem było rozpaczliwe poszukiwanie 

usprawiedliwienia dla polityki dotychczasowej 

Kremla. Stanowiło ono publiczne 

credo, wyznanie wiary, najwaŜniejszej właściwości 

kaŜdego „świadomego” komunisty, w 

europejską antynazistowską rewolucję, kierowaną 

z Moskwy: 

„Póki ludzie Hitlera zajmowali się złoŜeniem 

pokawałkowanych w wyniku traktatu 

wersalskiego Niemiec, póty cieszyli się poparciem 

niemieckiego narodu, owładniętego myślą 

przywrócenia krajowi dawnej chwały. Gdy 

zadanie to zostało wykonane, a ludzie Hitlera 

podąŜyli drogą imperializmu, drogą rabunku 

obcych krajów i podporządkowania obcych 

narodów (…), w niemieckim narodzie pojawił 

się silny opór przeciw kontynuowaniu wojny, 

ruch na rzecz zakończenia tej wojny (…). I 

tylko hitlerowskie błazny nie potrafią zrozumieć, 

Ŝe nie tylko europejskie, lecz i niemieckie 

zaplecze jest dla niemieckich wojsk prawdziwym 

wulkanem, mogącym lada chwila wybuchnąć 

i pogrzebać hitlerowskich awanturników”. 

62

Magazyn Popularnonaukowy PWSZ w Nysie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?