Kilimo bora cha zao - Ministry Of Agriculture, Food and Cooperatives

JAMHURI YA MUUNGANO WA TANZANIA 

WIZARA YA KILIMO, CHAKULA NA USHIRIKA 

Kilimo BORA cha 

zao la Soya 

IDARA YA MAENDELEO YA MAZAO 

Sehemu ya Uendelezaji wa Mazao 

kijitabu hitimisho.indd 1 

5/17/06 11:36:00 PM


5/17/06 11:36:01 PM

KILIMO BORA CHA 

ZAO LA SOYA 

Kimeandikwa na :- 

Bw. Beatus A. Malema 

Bibi Judith M. Kitivo 

Wizara ya Kilimo, Chakula na 

Ushirika, 

Sehemu ya Uendelezaji Mazao (CPS) 

Dar es Salaam 


Ushirika, 

Sehemu ya Uendelezaji Mazao (CPS) 

Dar es Salaam 

Dkt. Catherine S. Madata Wizara ya Kilimo, Chakula na 

Ushirika, 

Kituo cha Utafiti Kanda ya 

Nyanda za Juu Kusini, 

Uyole- Mbeya 

Dkt. Fidelis A. Myaka 


Ushirika, 

Kituo cha Utafiti Kanda ya 

Mashariki, 

Ilonga- Kilosa 

i 


5/17/06 11:36:02 PM

Kilimo Bora cha Zao la Soya, 

Kimetayarishwa na kutolewa na: 

Wizara ya Kilimo, Chakula na Ushirika. 

S.L.P. 9192, Dar - es- salaam, Tanzania. 

Toleo ya Kwanza 2006 

Kwa ushauri zaidi wasiliana na: 

Idara ya Maendeleo ya Mazao, 

Sehemu ya Uendelezaji Mazao, 

S. L. P. 9192, Dar es Salaam, Tanzania 

Simu: 022 2864899 

Fax: 022 2864899 

Barua pepe: cps@kilimo.go.tz 

Tovuti: www.agriculture.go.tz 

Mkurugenzi wa Utafiti wa Kilimo, 

Kanda ya Nyanda za Juu Kusini, 

S.L.P. 400, Mbeya, Tanzania. 

Simu: 025 2510062/2510363 

Fax: 025 2510065 

Barua pepe: uyole@ud.co.tz 

Mkurugenzi wa Utafiti, 

Kanda ya Mashariki, 

Sanduku la Pekee, Kilosa, Tanzania. 

Simu: 023 2623201 

Fax: 023 2623284 

Barua pepe: ilonga@africaonline.co.tz 

Michoro na Usanifu 

Comic Media Group, S. L. P. 3204 Morogoro, Tanzania 

ii 


5/17/06 11:36:02 PM

YALIYOMO 

Kilimo Bora cha Soya 

UTANGULIZI 

i 

iv 

SURA YA KWANZA: HISTORIA, UMUHIMU NA AINA ZA SOYA 

Historia ya zao la Soya nchini Tanzania 1 

Umuhimu wa zao la Soya 2 

Aina za Soya 3 

SURA YA PILI: MAZINGIRA, MVUA NA RUTUBA YA UDONGO 

Mazingira na mikoa inayofaa kilimo cha soya 5 

Mahitaji ya Mvua 7 

Rutuba ya Udongo na Mahitaji ya Mbolea 7 

SURA YA TATU: UTAYARISHAJI NA UTUNZAJI WA SHAMBA LA SOYA 

Kutayarisha shamba 9 

Mbegu 9 

Wakati wa kupanda 11 

Nafasi ya kupanda 12 

Palizi 14 

SURA YA TANO: WADUDU, MAGONJWA NA WANYAMA 

WAHARIBIFU 

Wadudu 17 

Magonjwa 17 

Wanyama waharibifu 18 

SURA YA SITA: KUVUNA, KUPURA NA KUHIFADHI SOYA 

Kuvuna 19 

Kupura 19 

Kuhifadhi 22 

SURA YA SABA: MAVUNO NA MAPATO YATOKANAYO NA SOYA 

Mavuno 22 

Mapato 23 

KIAMBATANISHO : Wastani wa gharama na faida za 

uzalishaji wa soya ukilinganisha na mazao mengine 24 

MAREJEO 26 

iii 


5/17/06 11:36:03 PM

UTANGULIZI 

Zao la soya lina protini nyingi yenye ubora wa hali ya juu kuliko 

iliyoko katika aina nyingine ya mazao ya mimea. Kiasi cha protini 

katika soya inazidi hata kiasi cha protini katika nyama, mayai 

na maziwa. Sifa nyingine za zao la soya ni pamoja na kuwa na 

mafuta yasiyo kuwa na lehemu (cholesterol), uwezo wa mmea wa 

soya kuongeza mbolea aina ya nitrojeni kwenye udongo, gharama 

ndogo za uzalishaji ukilinganisha na mazao mengine, uwingi wa 

protini unaoweza kuondoa utapiamlo hususani kwa watoto na 

kinga kwa magonjwa ya kansa, shinikizo la damu na kuwaongezea 

nguvu wagonjwa wa UKIMWI na magonjwa mengine. Aidha, 

uwezo wa soya kustawi katika maeneo yanayostawisha mahindi 

na maharage unamaanisha kwamba zao hilo linaweza kulimwa 

sehemu nyingi nchini Tanzania. Sifa hizo zimefanya zao la soya 

kuwa muhimu katika chakula cha binadamu na mifugo na katika 

kutengeneza bidhaa mbalimbali za vyakula na madawa. 

Pamoja na manufaa hayo ya zao la soya, zao hilo halifahamiki 

kama ilivyo mazao mengine mfano maharage na mahindi. Wakulima 

wengi hawazijui kanuni za kilimo bora cha soya. Hii inatokana 

na kutojua umuhimu wa zao hilo na hivyo kutotilia maanani 

katika kulilima na kulitumia kuboresha afya na kipato hasa katika 

ngazi ya kaya. 

Lengo kuu la kijitabu hiki ni kuwafahamisha wakulima, maafisa 

ugani na wadau wengine faida zinazotokana na uzalishaji na 

matumizi ya soya. Pia kijitabu hiki kina lengo la kuhamasisha 

wakulima na kuendeleza uzalishaji na matumizi ya zao hilo 

lililoingizwa nchini kwa mara ya kwanza mwaka wa 1907. Ni 

matarajio ya Wizara ya kuwa wakulima na wadau wengine 

watafaidika kwa kutumia kijitabu hiki kwa ajili ya kuendeleza na 

kuongeza uzalishaji, tija na matumizi ya soya hapa nchini. 

iv 


5/17/06 11:36:04 PM

SURA YA KWANZA 

HISTORIA, UMUHIMU NA AINA ZA SOYA 

Historia ya zao la Soya nchini Tanzania 

Soya (Glycine max) ni zao la jamii ya mikunde. Zao hilo asili yake 

ni nchi ya China ambako lilianza kulimwa takribani miaka 4800 

iliyopita. Zao la soya liliingizwa nchini Tanzania mwaka wa 1907 

katika maeneo ya Amani mkoani Tanga. Kati ya miaka ya 1930 

na 1960, kilimo cha soya kilipanuka na kuenea hadi maeneo ya 

Nachingwea mkoa wa Mtwara, Kilosa mkoa wa Morogoro na 

Peramiho mkoa wa Ruvuma. Kuenea kwa zao hilo katika maeneo 

hayo kulitokana na msukumo wa mashirika ya Overseas Food 

Co-operation – (OFC), State Trading Cooperation (STC), General 

Agricultural Production for Export – (GAPEX) na 

National Milling 

Corporation – (NMC). Mashirika hayo yalisafirisha soya kwenda 

katika nchi za Japan na Singapore. 

Kwa kuwa uzalishaji wa zao hilo katika mikoa hiyo ulilenga soko 

la nje, wananchi hawakufundishwa matumizi yake na kwa sababu 

hiyo baada ya mashirika hayo kuacha biashara ya zao hilo kilimo 

cha soya kilififia hadi mwishoni mwa miaka ya 1980 na mwanzoni 

mwa miaka ya 1990 ambapo uzalishaji ulianza tena baada ya jamii 

kuhamasika katika matumizi ya soya hasa katika kutengeneza 

vyakula vya watoto. 

1 


5/17/06 11:36:04 PM

Umuhimu wa zao la Soya 

Soya ni zao lenye virutubisho vingi vya aina ya protini ikilinganishwa 

na virutubisho vya aina hiyo katika mazao mengine ya mimea na 

hata katika baadhi ya vyakula vinavyotokana na wanyama kama 

nyama na mayai na maziwa. Sifa hizo za soya zinafanya zao hilo, 

kuwa na umuhimu wa kipekee katika kutengeneza vyakula vya 

binadamu na mifugo na matumizi katika viwanda vya madawa 

na matumizi mengineyo. 

Mafuta yatokanayo na soya hayana 

lehemu (cholesterol) na hivyo kuwa na sifa ya kuboresha afya ya 

walaji. Zifuatazo ni faida za kutumia soya:- 

i. Soya ina virutubisho vingi na vilivyokamilika vya aina ya 

protini ambayo ni muhimu katika kuboresha lishe na afya kwa 

binadamu na mifugo; 

ii. Soya ni chanzo rahisi na chenye gharama nafuu cha protini 

ambacho hata mtu wa kipato cha chini anaweza kumudu kwa 

kuwa zao hilo linaweza kulimwa maeneo mengi hapa nchini; 

iii. Kwa kuwa soya ina kiasi kikubwa cha protini ikilinganishwa 

na nyama na mayai na maziwa, inasaidia kupunguza kasi ya 

mashambulizi ya vijidudu vya maradhi mbalimbali ikiwa ni 

pamoja na magonjwa ya kansa, moyo, na kuwaongezea nguvu 

wagonjwa hasa wa UKIMWI; 

iv. Soya ni zao muhimu kwa watu wa kipato cha chini katika 

kuondoa utapiamlo hususani kwa watoto kwa kuwa hawawezi 

kumudu gharama za vyanzo vingine vya protini kama nyama 

na mayai; 

v. Kutokana na uwingi wa protini, matumizi ya soya kwa watoto 

yanasaidia viungo kukua kwa haraka; 

vi. Soya hurutubisha udongo kwa kutumia njia ya nitrogen 

fixation. Kwa hiyo ni zao linalofaa kutumika katika kilimo cha 

mzunguko (crop rotation) na katika kurutubisha ardhi ; 

2 


5/17/06 11:36:05 PM

vii. Soya huongeza kipato na ni zao linaloweza kuchangia katika 

kuondoa umaskini kwa mkulima kutokana na gharama ndogo 

za uzalishaji. Aidha, ni zao linaloweza kuondoa umaskini 

kwa watengenezaji wa vyakula vya binadamu na mifugo, 

wafanyabiashara na wafugaji na kutoa ajira kwa rika zote 

yaani vijana na wazee, vijijini na mijini; na 

viii. Utafiti wa hivi karibuni unaonyesha kuwa mafuta ya soya 

yanaweza kutumika kwa kuendeshea mitambo yaani bio-fuel 

na bio-diesel. 

Aina za Soya 

Kuna aina mbalimbali za soya; aina zilizozoeleka Tanzania ni 

pamoja na Bossier, Uyole soya 1, Ezumu Tumu, Delma Hermon, 

Duiker na Kaleya. Kila aina inahitaji mazingira na hali ya hewa inakoweza 

kustawi, kukomaa kwa muda maalum na kutoa mavuno 

mazuri. Hata hivyo Bossier ni aina ambayo hustawi katika maeneo 

mengi nchini. Kwa wastani, aina mbalimbali za soya huchukua 

wastani wa miezi mitatu hadi saba kukomaa kutegemea na 

aina, mahali ilikopandwa na utunzaji katika shamba. 

3 


5/17/06 11:36:06 PM

4 


5/17/06 11:36:06 PM

SURA YA PILI 

MAZINGIRA, MVUA NA RUTUBA YA UDONGO 

Mazingira na mikoa inayofaa kilimo cha soya 

Soya inaweza kulimwa katika sehemu zote zenye sifa na zinazofaa 

kwa kilimo cha maharage na mahindi. Sifa hizo ni pamoja na 

mvua ya kutosha, udongo usiotuamisha maji na udongo tifutifu 

usio na mchanga mwingi. Kutokana na kuwepo kwa maeneo 

mengi nchini yenye sifa hizo, ni dalili kuwa zao la soya linaweza 

kustawi katika maeneo hayo ambayo yapo karibu nchi nzima. 

Jambo muhimu linalotakiwa ni kufahamu na kupanda aina za 

soya zinazofaa katika eneo husika kulingana na maelekezo ya 

wataalamu. Kwa sasa mikoa inayoongoza kwa kilimo cha soya 

ni Ruvuma, Mbeya, Rukwa, Iringa na Morogoro. Mikoa mingine 

yenye uwezo na sifa za kuzalisha soya ni Tanga, Mtwara, Lindi, 

Kagera, Mara, Kigoma, Kilimanjaro, Arusha na Manyara (Mchoro 

Na. 1). 

Kwa mujibu wa tathmini iliyofanywa na Wizara ya Kilimo na 

Chakula mwaka wa 2005, zaidi ya tani milioni mbili za soya 

zinaweza kuzalishwa kwa mwaka endapo maeneo yote ya nchi 

yanayofaa kwa kilimo cha soya yakitumika ipasavyo. Uzalishaji wa 

sasa unakadiriwa kuwa tani elfu tano (5,000). Kiwango hiki cha 

uzalishaji ni cha chini sana ukilinganisha na kiwango kinachoweza 

kufikiwa. Aidha, kiasi hiki kidogo na uwezo unaoweza kufikiwa ni 

changamoto katika kuongeza uzalishaji na matumizi ya zao hilo. 

5 


5/17/06 11:36:06 PM

Mchoro 1: Ramani ya Tanzania inayoonyesha Mikoa 

inayozalisha na yenye uwezo na sifa za 

kuzalisha soya 

Kagera 

Mara 

Kigoma 

Mwanza 

Shinyanga 

Tabora 

Singida 

Arusha 

Kilimanjaro 

Tanga 

Rukwa 

Mbeya 

Dodoma 

Iringa 

Pwani 

Dar es 

salaam 

Morogoro 

Lindi 

Ruvuma 

Mtwara 

Mikoa inayozalisha soya kwa wingi 

Mikoa yenye uwezo na sifa za kuzalisha soya 

Mikoa yenye uwezo wa kuzalisha soya katika 

maeneo maalum 

Maziwa na bahari ya Hindi 

6 


5/17/06 11:36:12 PM

Mahitaji ya Mvua 

Soya huhitaji wastani wa mililita 350 hadi 1,500 za mvua kwa 

mwaka na inayonyesha kwa mtawanyiko mzuri hususan katika 

kipindi chote cha ukuaji wa zao hilo. Soya pia inafaa katika kilimo 

cha umwagiliaji kwani katika maeneo hayo kunakuwa na uhakika 

wa unyevu muda wote. Jambo la kuzingatia ni kutowepo kwa 

mvua wakati soya inapokauka. 

Rutuba ya Udongo na Mahitaji ya Mbolea 

Kama ilivyo kwa mazao mengi, soya pia huhitaji udongo wenye 

rutuba na usiotuamisha maji. Hivyo endapo soya italimwa katika 

sehemu yenye rutuba hafifu, itahitaji mbolea kama mazao 

mengine ijapokuwa huvumilia udongo wenye rutuba hafifu. Kwa 

hiyo uamuzi wa kutumia au kutotumia mbolea na kiwango cha 

kutumia utategemea rutuba iliyopo kwenye udongo katika eneo 

husika. Hata hivyo, soya huhitaji wastani wa kilo 80 hadi 100 za 

mbolea aina ya DAP na TSP kwa hekta moja na kilo 60 hadi 80 kwa 

mbolea aina ya CAN kwa hekta moja. Mtaalamu aliyepo karibu na 

mkulima anaweza kushauri hali ya rutuba ya udongo katika eneo 

husika. Jambo la kuzingatia wakati wa kupanda ni kuhakikisha 

kuwa mbolea haigusani na mbegu kwa sababu mbolea itaunguza 

mbegu na hazitaota. Samadi iliyoiva pamoja na mbolea nyingine 

za asili pia zinafaa kutumika katika kilimo cha soya. 

7 


5/17/06 11:36:14 PM

8 


5/17/06 11:36:14 PM

SURA YA TATU 

UTAYARISHAJI NA UTUNZAJI WA 

SHAMBA LA SOYA 

Kutayarisha shamba 

Shamba la soya linahitaji maandalizi mazuri kama ilivyo kwa 

mazao mengine. Utayarishaji huo wa shamba ni pamoja na 

kuondoa magugu yote kwa kuwa soya haivumilii magugu 

hasa ikiwa katika hatua za mwanzo za ukuaji (seedling stage). 

Shamba la soya linaweza kulimwa kwa sesa au matuta. 

Kilimo cha sesa (Mchoro Na. 2a) chaweza kulimwa kwa 

kutumia jembe la mkono au la kukokotwa na wanyama kazi 

kama maksai na punda au kwa kutumia trekta. Kilimo cha 

matuta kukinga mteremko kinafaa na kinapendekezwa kwa 

maeneo yenye mwinuko (Mchoro Na. 2b). Vilevile kilimo 

cha matuta kinafaa sehemu tambarale lakini zenye mvua 

nyingi ili kupunguza madhara ya maji yanayotuama baada 

ya mvua kubwa kunyesha. 

Mbegu 

Ni muhimu kuandaa mbegu bora na safi mapema kabla ya msimu 

wa mvua kuanza. Kwa wastani kilo 20 hadi 30 za mbegu za soya 

zinatosha kwa hekta moja kutegemeana na aina ya mbegu. Kwa 

kuwa aina nyingi za soya hazistawi kila mahali, ni muhimu kwa 

mkulima kuhakikisha kuwa anatumia mbegu inayofaa katika 

9 


5/17/06 11:36:14 PM

Mchoro Na. 2a: Shamba la soya - Sesa. 

Mchoro Na. 2b: Shamba la soya - Matuta ya kukinga mteremko. 

10 


5/17/06 11:36:23 PM

eneo analotaka kulima soya hususani mahitaji ya mvua. Kwa 

sababu hiyo ni muhimu kwa mkulima kupata ushauri toka kwa 

mtaalam aliyekaribu naye kabla ya kuamua kulima soya. Aidha, 

mkulima anashauriwa kununua na kutumia mbegu kutoka katika 

sehemu ambazo chanzo cha mbegu hizo kinaeleweka. Mfano 

wa sehemu hizo ni pamoja na maduka ya pembejeo, wakala 

wa mbegu, mashamba ya mbegu na vituo vya utafiti. Hii ni kwa 

sababu mbegu ya soya hupoteza nguvu ya uotaji katika msimu 

mmoja hasa katika sehemu za joto. Kwa hiyo mkulima anatakiwa 

kuhakikisha kuwa anapanda mbegu itakayoota. Kama mkulima 

hana uhakika na chanzo cha mbegu au ana wasiwasi wa kuota 

kwa mbegu alizonazo anaweza kufanya majaribo ya uotaji 

(germination test) kabla ya kupanda. Njia rahisi ni kuzilowesha 

mbegu kwa maji na kisha kuziweka kwenye kitambaa mahali 

penye joto la kutosha. Mbegu ziloweshwe na maji kila siku mpaka 

zitakapoota. Hesabu mbegu zilizoota na iwapo mbegu zilizoota 

ni chini ya 75 kati ya mbegu 100 yaani asilimia 75, mkulima 

anashauriwa kutopanda mbegu hizo. 

Wakati wa kupanda 

Upandaji wa soya unategemea na aina na mahali husika. Kwa 

aina za soya zinazokomaa mapema, soya ikipandwa mwanzoni 

mwa msimu wa mvua katika maeneo yanayopata mvua kwa 

kipindi kirefu itakomaa wakati mvua bado zinaendelea kunyesha 

na hivyo kufanya uvunaji na ukaushaji kuwa mgumu na kuhitaji 

nguvu kazi na muda wa ziada la sivyo mbegu zitaoza au kuanza 

kuota na kupoteza ubora wake. Kwa hiyo ni budi kujua mwenendo 

wa mvua mahali husika ili kupanda kwa wakati na aina ya soya 

kulingana na mahali hapo. Jambo la muhimu ni kuhakikisha 

kuwa soya inakomaa wakati hakuna mvua ili kurahisisha uvunaji 

11 


5/17/06 11:36:23 PM

na soya kutooza. Jedwali Namba 1 linaonyesha mahali, aina na 

muda wa kupanda soya. 

Jedwali Namba 1: Muda unaoshauriwa kupanda soya 

Na. Mahali Mbegu Muda 

1 

Sumbawanga, Nkasi, Songea, 

Mbeya, Njombe, Dabaga na sehemu 

zenye mvua nyingi/ndefu 

Uyole soya 

1 

Novemba/ 

Desemba 

2 

Sumbawanga, Songea, Mbeya, 

Njombe na sehemu zenye mvua 

nyingi/ndefu 

Bossier 

Januari 

3 

Ileje, Mbarali, Chunya, Mtwara na 

sehemu zenye mvua kidogo na 

fupi 

Bossier 

Novemba/ 

Desemba 

4 

Morogoro na Tanga Bossier Februari na 

Machi 

Nafasi ya kupanda 

Mkulima anashuriwa kupanda soya kwa nafasi zinazo pendekezwa 

na wataalamu. Nafasi hizo ni sentimeta 10 kwa sentimita 45 

(Mchoro Na. 3) kwa soya fupi kama bossier na kwenye sehemu 

zenye rutuba hafifu. Aidha, tumia sentimeta 10 kwa sentimita 60 

kwa soya ndefu kama Uyole Soya 1 na kwenye sehemu zenye 

rutuba nyingi. Panda mbegu moja kila shimo na zifukiwe kwa 

kina cha sentimeta mbili hadi sentimita tano ili zisiharibiwe au 

kuliwa na wanyama kama panya. Mkulima ahakikishe kuwa soya 

inapandwa kwenye udongo wenye unyevu wa kutosha; haitakiwi 

kabisa kupanda soya kwenye udongo mkavu au kuloweka soya 

kabla ya kupanda. 

12 


5/17/06 11:36:25 PM

Sm 45 

Sm 10 

Mchoro Na. 3: Nafasi za kupanda soya katika sesa 

Sm 45 

Sm 10 

Mchoro Na. 4: Nafasi za kupanda soya katika matuta 

13 


5/17/06 11:36:29 PM

Palizi 

Soya ni zao ambalo huzongwa na magugu hususani ikiwa 

katika hatua za mwanzo za ukuaji. Kwa hiyo mkulima 

anashauriwa kuwahi palizi katika kipindi cha wiki mbili 

baada ya soya kuota. Palizi ya mara ya pili inategemeana na 

kiwango cha magugu shambani. Endapo magugu yatakuwa 

yamefunikwa na majani ya soya palizi ya pili inaweza 

isihitajike kama inavyoonekana kwenye Picha Namba 1 

ambapo soya iliyopandwa kwa nafasi zinazotakiwa imekua 

na kufunika magugu yote na hivyo palizi ya pili kutohitajika. 

Picha Namba 2 inaonyesha soya iliyopandwa kwa nafasi 

pana na isiyotakiwa ambayo haijakua kufikia kiwango cha 

kufunika magugu na hivyo kulazimisha palizi ya pili kufanyika. 

Magugu katika shamba la soya yanaweza kudhibitiwa pia 

kwa katumia dawa ya kuzuia magugu kama GALEX; hata 

hivyo inafaa kufuata maelekezo ya kutumia ya dawa husika. 

14 


5/17/06 11:36:30 PM

Picha Namba 1: Soya iliyopandwa kwa nafasi zinazotakiwa imefunika 

magugu. 

Picha Namba 2: Soya iliyopandwa kwa nafasi pana zisizotakiwa haijafunika 

magugu. 

15 


5/17/06 11:36:54 PM

16 


5/17/06 11:36:54 PM

SURA YA TANO 

WADUDU, MAGONJWA NA WANYAMA WAHARIBIFU 

Wadudu 

Kwa sasa, nchini Tanzania soya haishambuliwi sana na wadudu 

kama ilivyo sehemu nyingine ambako zao hilo hulimwa kwa wingi. 

Hata hivyo endapo wadudu watatokea mkulima anashauriwa 

kutumia dawa za wadudu kama Thiodan 35% EC na Sumithion 

50% EC kwenye kipimo cha mililita 40 za dawa na lita 20 za maji 

au kipimo kinacho pendekezwa katika dawa husika. Upuliziaji wa 

dawa ufanywe kulingana na kiasi cha mashambulizi ya wadudu 

kwenye mazao. 

Tofauti na mazao kama mahindi na maharage, hakuna wadudu 

waharibifu wa soya ghalani. Hivyo zao hilo linaweza kutunzwa 

kwa muda mrefu ghalani bila kuwa na athari za wadudu. Kwa 

mkulima na wafanyabiashara, kutokuwepo wadudu waharibifu 

ghalani kunapunguza gharama za utunzaji hadi bei nzuri 

itakapofikiwa. 

Magonjwa 

Kama ilivyo kwa wadudu, magonjwa ya soya ni machache. Hata 

hivyo magonjwa ambayo hutokea kwa nadra ni yale yanayotokana 

na vimelea vya ukungu na bakteria. Magonjwa hayo huenezwa 

kwa mbegu, masalia ya mimea shambani na wadudu mafuta. 

17 


5/17/06 11:36:54 PM

Hivyo ni bora kwa mkulima kuzingatia kanuni za kilimo bora 

au kupata ushauri wa kitaalamu ili kuepukana na magonjwa 

hayo. Njia mojawapo ya kuzuia kuenea kwa magonjwa katika 

zao la soya ni kupanda mbegu safi na zilizopendekezwa mahali 

husika. Aidha, panda kwa mzunguko (crop rotation) kwa kutumia 

mazao yasiyoshambuliwa na magonjwa ya soya kama alizeti na 

mahindi. 

Wanyama waharibifu 

Kwa kawaida soya hupendwa sana na panya wa shambani na 

ghalani. Wanyama wengine ni pamoja na sungura, paa, swala, 

n.k. Mkulima anashauriwa kutumia mbinu na njia mbalimbali 

zikiwemo za asili, kukabiliana na wanyama hao bila kuharibu 

mazingira. 

18 


5/17/06 11:36:55 PM

Kuvuna 

SURA YA SITA 

KUVUNA, KUPURA NA KUHIFADHI SOYA 

Soya huchukua wastani wa miezi mitatu hadi saba kukomaa 

kutegemea na aina, mahali ilikopandwa na utunzaji wa shamba. 

Kwa mfano soya aina ya Bossier huchukua miezi mitatu hadi 

minne kukomaa na aina ya Uyole Soya 1 miezi minne hadi mitano. 

Dalili za soya kukomaa ni wakati majani yanapokuwa na rangi ya 

njano. Anza kuvuna baada ya majani kuanza kupukutika. 

Soya ikikauka, maganda yake hupasuka na mbegu hupukutikia 

chini. Kwa hiyo mkulima anashauriwa kuwahi kuvuna soya 

mara inapokomaa na kuanza kukauka. Ili kuzuia upotevu wa 

zao shambani, inashauriwa kuvuna majira ya asubuhi au majira 

ambayo sio ya jua kali endapo soya imekauka na kuanza kupasuka 

wakati wa kuvuna. 

Kupura 

Soya haitakiwi kupigwa kwa nguvu kwa sababu mbegu zake 

hupasuka kirahisi (Mchoro Na 5). . Mara baada ya kupura, ondoa 

takataka na uchafu mwingine kwenye soya kwa kupepeta 

(Mchoro Na. 6) na kupembua. Kausha soya kufikia wastani wa 

asilimia 10 ya kiasi cha maji (moisture content) kisha ihifadhi 

ghalani kwa matumizi au kusubiri soko. 

19 


5/17/06 11:36:55 PM

Mchoro Na. 5: Kupura soya 

18 


5/17/06 11:37:10 PM

Mchoro Na. 6: Mama anapepeta soya kabla ya kuhifadhi 

19 


5/17/06 11:37:31 PM

Kuhifadhi 

Hifadhi soya baada ya kuhakikisha kuwa imekauka vizuri. Ni 

muhimu kuhifadhi soya mahali pakavu ili soya isipate uvundo na 

kuharibu soya ya mbegu na ya chakula. Soya inaweza kuhifadhiwa 

kwenye vihenge au kwenye magunia kama mazao mengine, 

tofauti ni kutohitajika dawa ya kuhifadhia. 

20 


5/17/06 11:37:31 PM

SURA YA SABA 

MAVUNO NA MAPATO YATOKANAYO NA ZAO LA SOYA 

Mavuno 

Soya ina uwezo wa kutoa kilo 1,500 hadi 2,500 kwa hekta kutegemea 

na aina, 

hali ya hewa, rutuba ya udongo, matumizi ya mbolea na 

utunzaji kuanzia wakati wa kuchagua mbegu, kulima, kupanda 

na kuvuna. Kiasi hicho cha mavuno ni sawa na kilo 600 hadi 1,000 

kwa ekari moja. 

Mapato 

Kutokana na mavuno ya soya, mkulima anaweza kupata mapato 

mengi ukilinganisha na mazao kama mahindi na maharage 

kwa eneo lililosawa na eneo la soya. Ukweli huu unabainishwa 

na tathmini iliyofanyika mwaka wa 2005 na Wizara ya Kilimo 

na Chakula, juu ya hali kilimo cha soya nchini. Tathmini hiyo 

ilionyesha kuwa wastani wa gharama za kuzalisha kilo moja ya 

soya kwa mikoa ya Nyanda za Juu za Kusini hususan Songea Vijijini 

ni shilingi 130 (Kiambatanisho Na 1), kwa hiyo kama mkulima 

atauza soya kwa wastani wa shilingi mia mbili (200) kwa kilo 

moja bila gharama ya kusafirisha mbali na kijijini kwake anaweza 

kupata faida ya kati ya shilingi 105,000 hadi 175,000 kwa hekta 

moja au kati ya shilingi 42,000 na 70,000 kwa ekari moja. Hata 

hivyo mapato yanaweza kuongezeka endapo mkulima atatunza 

na kuuza soya wakati bei imepanda kwa kuwa soya inaweza 

kutunzwa muda mrefu bila kuharibiwa na wadudu. Nidhahiri 

kuwa zao la soya linaweza kumuongezea mkulima kipato na 

kumuondolea umaskini. 

21 


5/17/06 11:37:32 PM

KIAMBATANISHO NA 1: Wastani wa gharama za uzalishaji wa soya, 

mahindi, maharage na alizeti kwa ekari moja 

Huduma Gharama kwa kila zao 

Mahindi Maharage Alizeti Soya 

Kusafi sha shamba 

8,000 8,000 8,000 8,000 

Kulima 15,000 15,000 15,000 15,000 

Kupanda 5,000 10,000 5,000 10,000 

Palizi ya kwanza 10,000 10,000 8,000 8,000 

Kuweka mbolea 5,000 - - - 

Kuweka dawa ya wadudu shambani 3,000 3,000 

Palizi ya pili 5,000 5,000 - - 

Kuvuna 5,000 5,000 5,000 5,000 

Kusafi risha 25,000 5,000 10,000 5,000 

Kupiga 5,000 3,000 3,000 3,000 

Kupepeta 3,000 2,000 2,000 2,000 

Kuweka kwenye magunia 2,000 1,000 1,000 1,000 

21 


5/17/06 11:37:33 PM

Huduma Gharama kwa kila zao 

Mahindi Maharage Alizeti Soya 

Kiasi cha mbegu 15 40 18 30 

Gharama ya mbegu 1,500 10,000 3,000 12,000 

Kiasi cha dawa (Kg) 2 1 - - 

Gharama ya dawa (Tsh) 12,000 5,000 - - 

Magumia ya kamba 8,000 3,000 3,500 3,000 

Usafi rishaji kwenda DSM 6,000 6,000 6,000 6,000 

Jumla ya gharama 118,500 91,000 69,500 78,000 

Mavuna (Kg/Eka) 800 500 400 600 

Gharama kwa kilo (Tshs) (Break even price) 148 182 174 130 

Bei ya mazao msimu wa mavuno (Tshs / Kg) 120 200 150 200 

Faida kwa kilo moja (28) 18 (24) 70 

Faida kwa ekari moja (22,500) 9,000 (9,500) 42,000 

22 


5/17/06 11:37:34 PM

MAREJEO 

1. File NAL/S./17/124. (2005). Soybean in Southern regions 

of Tanzania. Dr. Mponda, O. K. K. ARI Naliendele. Personal 

communication 

2. Laswai, H. S., Kulwa, K. B. M., Ballegu, W. R. W., Silayo, V. C. 

K., Ishengoma, C. G.; Makindara, J. A.; Mpagalile, J. J. and 

Rweyemamu, C. L. (2005). 

Soya kwa lishe bora. Virutubisho 

na matayarisho yake kwa mapishi mbalimbali. SUA NORAD 

Focal Programme. 

3. Mhagama, G. (2005). Soya: The golden seed in Tanzania. 

Sunnhemp seed bank. Mruma Centre, Peramiho Songea. 

Personal communication. 

4. Madata, C. (Januari, 2005). Jamhuri ya Muungano wa 

Tanzania. ilimo bora cha soya nyanda za juu kusini na Vyakula 

vya soya na mapishi yake: Soya kwa afya yako. Toleo la Tatu. 

5. Myaka, F. A. (1990). Soybean- “the golden bean”. Its past, present 

and future in Tanzania. In Research and Training Newsletter 

Vol. V, No. 1, March, 1990. Ministry of Agriculture, Livestock 

Development and Co-operatives 

6. Myaka, F. A. and Mwemezi E. T. (1990). Soyabean village 

production and utilization: first year of prospects. In Research 

and Training Newsletter Vol. V, No. 4, December, 1990. Ministry of 

Agriculture, Livestock Development and Co-operatives 

7. Ngeze, P. B. (1993). Jifunze kustawisha maharage ya soya. 

Kagera Writer and Publishers Co-operative Society Ltd. Bukoba 

Tanzania. 

23 


5/17/06 11:37:35 PM

8. URT (November, 2005). Soybean Study in Tanzania. Ministry of 

Agriculture and Food Security. 

24 


5/17/06 11:37:35 PM


5/17/06 11:37:37 PM


5/17/06 11:37:38 PM








5/17/06 11:38:37 PM








5/17/06 11:39:12 PM

Kilimo bora cha zao - Ministry Of Agriculture, Food and Cooperatives

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?