06.03.2015 Views

Курбский и его письма в Псково-Печерский монастырь

Курбский и его письма в Псково-Печерский монастырь

Курбский и его письма в Псково-Печерский монастырь

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> п<strong>и</strong>сьма <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong><br />

Послан<strong>и</strong>я А. М. Курбского старцу Пско<strong>в</strong>о-Печерокого монастыря<br />

Васьяну Муромце<strong>в</strong>у предста<strong>в</strong>ляют собой <strong>в</strong>ыдающ<strong>и</strong>йся памятн<strong>и</strong>к публ<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческой<br />

л<strong>и</strong>тературы XVI <strong>в</strong>. Послан<strong>и</strong>я эт<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляются также ценным<br />

памятн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong>деолог<strong>и</strong>ческой <strong>и</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой борьбы накануне опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ны.<br />

Сохран<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь тр<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>я Курбского <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>.<br />

Пер<strong>в</strong>ое адресо<strong>в</strong>ано «некоему старцу» монастыря, <strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух друг<strong>и</strong>х прямо наз<strong>в</strong>ано<br />

<strong>и</strong>мя адресата старца Васьяна. Пер<strong>в</strong>ые д<strong>в</strong>а послан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны по<br />

рукоп<strong>и</strong>сям': 1) ГБЛ, собр. Беляе<strong>в</strong>а, № 55/1549 (скороп<strong>и</strong>сь XVII <strong>в</strong>.);<br />

2) ГПБ, собр. Соло<strong>в</strong>ецкого монастыря, № 962/852 (скороп<strong>и</strong>сь начала<br />

XVII <strong>в</strong>.); 3) ГИМ, собр. У<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>а, № 1971 (скороп<strong>и</strong>сь XVIII <strong>в</strong>.).<br />

Все тр<strong>и</strong> рукоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>аны пр<strong>и</strong> .<strong>и</strong>здан<strong>и</strong><strong>и</strong> послан<strong>и</strong>й Курбского<br />

Г. 3. Кунце<strong>в</strong><strong>и</strong>чем. 1 В осно<strong>в</strong>у публ<strong>и</strong>кац<strong>и</strong><strong>и</strong> текста Г. 3. Кунце<strong>в</strong><strong>и</strong>ч полож<strong>и</strong>л<br />

рукоп<strong>и</strong>сь і<strong>и</strong>з собран<strong>и</strong>я И. Д. Беляе<strong>в</strong>а. Пр<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>жайшем рассмотрен<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

однако, оказы<strong>в</strong>ается, что Беляе<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й сп<strong>и</strong>сок я<strong>в</strong>ляется сокращенной редакц<strong>и</strong>ей<br />

пер<strong>в</strong>ых д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>й Курбского.<br />

Более <strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ный <strong>и</strong> полный текст передает рукоп<strong>и</strong>сь ГПБ, собр. Соло<strong>в</strong>ецкого<br />

монастыря, № 962/852, <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еденная Кунце<strong>в</strong><strong>и</strong>чем <strong>в</strong> разночтен<strong>и</strong>ях.<br />

В соста<strong>в</strong> небольшого по объему Соло<strong>в</strong>ецкого сборн<strong>и</strong>ка <strong>в</strong>ходят документы<br />

80—90-х годо<strong>в</strong> XVI <strong>в</strong>.: «Ут<strong>в</strong>ержденная грамота» царя Федора<br />

И<strong>в</strong>ано<strong>в</strong><strong>и</strong>ча, грамота об <strong>и</strong>збран<strong>и</strong><strong>и</strong> царя Бор<strong>и</strong>са, послан<strong>и</strong>е к Бор<strong>и</strong>су патр<strong>и</strong>арха<br />

Ио<strong>в</strong>а <strong>и</strong> <strong>в</strong> конце сборн<strong>и</strong>ка «заздра<strong>в</strong>ная» за царя Бор<strong>и</strong>са. 2<br />

Судя по <strong>его</strong> соста<strong>в</strong>у, Соло<strong>в</strong>ецк<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к концу XVI <strong>в</strong>.<br />

<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т к ч<strong>и</strong>слу дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ключающ<strong>и</strong>х соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я<br />

Курбского. Соло<strong>в</strong>ецк<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к <strong>в</strong>ое про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т не только на<strong>и</strong>более дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>й,<br />

но <strong>и</strong> на<strong>и</strong>более полный текст пер<strong>в</strong>ых д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>й Курбского, содержащ<strong>и</strong>й<br />

ряд с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й, отсутст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех друг<strong>и</strong>х оп<strong>и</strong>сках. Так, напр<strong>и</strong>мер,<br />

<strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных сп<strong>и</strong>сках пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е Курбского Васьяну нач<strong>и</strong>нается<br />

со следующей фразы: «Кн<strong>и</strong>га глаголемая Райская, <strong>и</strong>же суть <strong>в</strong> бож<strong>и</strong><strong>и</strong>х<br />

церк<strong>в</strong>ах, некая уже от сло<strong>в</strong>ес <strong>в</strong> ней смотрел есм<strong>и</strong>»." 5 По Соло<strong>в</strong>ецкому сп<strong>и</strong>ску<br />

эта я<strong>в</strong>но <strong>и</strong>спорченная пр<strong>и</strong> переп<strong>и</strong>ске фраза ч<strong>и</strong>тается <strong>и</strong>наче: «Кн<strong>и</strong>га глаголемая<br />

Райская <strong>и</strong>же суть <strong>в</strong> бож<strong>и</strong><strong>и</strong>х церк<strong>в</strong>ах, некая райская от <strong>в</strong>ашея<br />

с<strong>в</strong>ятост<strong>и</strong> к рукам мо<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>шла <strong>и</strong> некая уже от сло<strong>в</strong>ес <strong>в</strong> ней<br />

смотрел есм<strong>и</strong>». 4 В начале <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я поздней редакц<strong>и</strong><strong>и</strong> ч<strong>и</strong>таем:<br />

«П<strong>и</strong>сане<strong>и</strong>це т<strong>в</strong>ое, любо<strong>в</strong><strong>и</strong>ю помазанное, дошло до меня <strong>и</strong> много челом бью<br />

на благ<strong>и</strong>х т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х». 5 По Соло<strong>в</strong>ецкому сп<strong>и</strong>ску эта фраза ч<strong>и</strong>тается так: «П<strong>и</strong>сане<strong>и</strong>цо<br />

т<strong>в</strong>ое любо<strong>в</strong><strong>и</strong>ю помазанное, дошло до меня, а кн<strong>и</strong>гу <strong>и</strong> Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>е<br />

1 Соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я князя Курбского, т. 1 — РИБ, т. XXXI. СПб., 1914, стр. VI—VII;<br />

№ IX, стр. 377—382, № X, сгр. 383—404.<br />

2 [И. Я. П о р ф <strong>и</strong> р ь е <strong>в</strong>.] Оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е рукоп<strong>и</strong>сей Соло<strong>в</strong>ецкого монастыря, находящ<strong>и</strong>хся<br />

<strong>в</strong> б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отеке Казанской духо<strong>в</strong>ной академ<strong>и</strong><strong>и</strong>, ч. 2. Казань, 1885, стр. 553—559<br />

3 РИБ, т. XXXI, стр. 377.<br />

4 Там же, пр<strong>и</strong>м. 4.<br />

5 Там же, стр. 383.<br />

7*


100 Р Г СКРЫННИКОВ<br />

ж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>и</strong> счет летом пр<strong>и</strong><strong>в</strong>езл<strong>и</strong> же ко мне <strong>и</strong> много челом бью<br />

на благы т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х». 6<br />

С<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я о пр<strong>и</strong>сылке кн<strong>и</strong>г <strong>и</strong> <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong> денежных счето<strong>в</strong> Курбскому<br />

<strong>и</strong>з Печерского монастыря предста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>сь не только мало<strong>и</strong>нтересным<strong>и</strong>, но<br />

<strong>и</strong> неуместным<strong>и</strong> <strong>в</strong> глазах позднейш<strong>и</strong>х переп<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, монахо<strong>в</strong> XVII <strong>в</strong>, <strong>и</strong><br />

потому <strong>в</strong>се эт<strong>и</strong> с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> <strong>и</strong>сключены Вместе с тем переп<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>к<strong>и</strong><br />

XVII <strong>в</strong> , с<strong>и</strong>мпат<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е «благочест<strong>и</strong><strong>в</strong>ому мужу», сочл<strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мым<br />

прокоммент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е Курбского, пр<strong>и</strong>п<strong>и</strong>са<strong>в</strong> <strong>в</strong> конце <strong>его</strong> следующую<br />

фразу: «Зр<strong>и</strong> <strong>в</strong> концы п<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я с<strong>его</strong>, что глаголет, слыша бо о себе<br />

благочест<strong>и</strong><strong>в</strong>ый сей муж на<strong>в</strong>еты <strong>и</strong> умышлен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>каго князя, еже хотяше<br />

уб<strong>и</strong>т<strong>и</strong>, <strong>и</strong> с<strong>его</strong> рад<strong>и</strong> сйце п<strong>и</strong>шет, <strong>и</strong> помышляше, как бы <strong>и</strong>збегнут<strong>и</strong> непра<strong>в</strong>еднаго<br />

<strong>его</strong> уб<strong>и</strong>ен<strong>и</strong>я» 7 Эта пр<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ска отсутст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>нейшем Соло<strong>в</strong>ецком<br />

сп<strong>и</strong>ске пер<strong>в</strong>ого послан<strong>и</strong>я.<br />

Соло<strong>в</strong>ецкая рукоп<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>оспро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>т пер<strong>в</strong>оначальную редакц<strong>и</strong>ю послан<strong>и</strong>й<br />

Курбского В разл<strong>и</strong>чных сп<strong>и</strong>сках <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я Курбского ч<strong>и</strong>таем<br />

«Где Ил<strong>и</strong>я, о Науфео<strong>в</strong>е кро<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озре<strong>в</strong><strong>и</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ы<strong>и</strong>, <strong>и</strong> ста царю <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це со обл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ем^»<br />

8 То же место <strong>в</strong> Соло<strong>в</strong>ецкой рукоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыгляд<strong>и</strong>т <strong>и</strong>наче- «Где<br />

Ил<strong>и</strong>я, о Нафее<strong>в</strong>е кро<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озре<strong>в</strong><strong>и</strong>о<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ы<strong>и</strong> <strong>и</strong> стя царю <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це обл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ем, где<br />

Ел<strong>и</strong>сее посрам<strong>и</strong><strong>в</strong>ы<strong>и</strong> царя <strong>и</strong> Изра<strong>и</strong>ле<strong>в</strong>а сына Аха<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а^» 9<br />

Сказанное <strong>в</strong>ыше не оста<strong>в</strong>ляет сомнен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> том, что Соло<strong>в</strong>ецк<strong>и</strong>й сп<strong>и</strong>сок<br />

предста<strong>в</strong>ляет собой не только дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>й, но <strong>и</strong> на<strong>и</strong>более <strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ный сп<strong>и</strong>сок<br />

пер<strong>в</strong>ых д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>й Курбского <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>, не под<strong>в</strong>ерга<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся<br />

позднейш<strong>и</strong>м переделкам <strong>и</strong> сокращен<strong>и</strong>ям.<br />

Третье послан<strong>и</strong>е Курбского Васьяну сохран<strong>и</strong>лось <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>е следующ<strong>и</strong>х<br />

сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> 1) ГИМ собр У<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>а № 1584 (скороп<strong>и</strong>сь XVII <strong>в</strong> ), 2) ГИМ<br />

Муз, № 2524/42797 (скороп<strong>и</strong>сь XVII <strong>в</strong>.); 3) ГПБ, собр Погод<strong>и</strong>на,<br />

№ 1567 (скороп<strong>и</strong>сь XVII <strong>в</strong>.); 4) ГПБ, собр. Погод<strong>и</strong>на, № 1573<br />

(скороп<strong>и</strong>сь XVII <strong>в</strong> ) В соста<strong>в</strong>е сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> №№ 2 <strong>и</strong> 4 п<strong>и</strong>сьму Курбского<br />

предпослана <strong>его</strong> же краткая зап<strong>и</strong>ска <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>, пр<strong>и</strong>чем <strong>в</strong> сборн<strong>и</strong>ке № 4<br />

зап<strong>и</strong>ска помещена непосредст<strong>в</strong>енно после заголо<strong>в</strong>ка «Курбскаго <strong>в</strong> Печерской<br />

<strong>монастырь</strong>», перед текстом послан<strong>и</strong>я. 10<br />

Очень <strong>и</strong>нтересен комплекс документо<strong>в</strong>, соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х непосредст<strong>в</strong>енное<br />

окружен<strong>и</strong>е треть<strong>его</strong> послан<strong>и</strong>я Курбского. В соста<strong>в</strong> сборн<strong>и</strong>ка № 1 <strong>в</strong>ходят<br />

зап<strong>и</strong>ска Курбского <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> (л. 1), <strong>его</strong> же послан<strong>и</strong>е (третье) старцу<br />

Васьяну (лл 1—4), <strong>его</strong> же послан<strong>и</strong>е царю <strong>и</strong>з Вольмара (лл. 5—9), послан<strong>и</strong>е<br />

Тетер<strong>и</strong>на М Я Морозо<strong>в</strong>у <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> (лл 9 об—11), грамота Полубенского<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> (лл. 11 об.—13). п За некоторым <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, тот же<br />

комплекс документо<strong>в</strong> наход<strong>и</strong>м <strong>в</strong> соста<strong>в</strong>е сборн<strong>и</strong>ка № 3 третье послан<strong>и</strong>е<br />

Курбского Васьяну, <strong>его</strong> же послан<strong>и</strong>е царю, п<strong>и</strong>сьма Тетер<strong>и</strong>на <strong>и</strong> Полубен^<br />

ского <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> <strong>и</strong>, наконец, от<strong>в</strong>ет царя Курбскому, дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анный 5 <strong>и</strong>юля<br />

1564 г 12<br />

Погод<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й сборн<strong>и</strong>к № 1567 относ<strong>и</strong>тся к самому началу XVII <strong>в</strong> <strong>и</strong>,<br />

как показал Я С. Лурье, пр<strong>и</strong>мерно на полстолет<strong>и</strong>я старше <strong>в</strong>сех друг<strong>и</strong>х<br />

6 Там же, пр<strong>и</strong>м 3<br />

7 Там же, стр 382<br />

8 Там же, стр 395<br />

9 Там же, стр 396, пр<strong>и</strong>м 14—17<br />

10 См А Ф Бычко<strong>в</strong> Оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е церко<strong>в</strong>носла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>х рукоп<strong>и</strong>сных сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong><br />

<strong>и</strong>мператорской Публ<strong>и</strong>чной б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отек<strong>и</strong>, ч 1 СПб, 1882, стр 142<br />

11<br />

Арх<strong>и</strong>м Леон<strong>и</strong>д С<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>ческое оп<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е рукоп<strong>и</strong>сей собран<strong>и</strong>я гр У<strong>в</strong>аро<strong>в</strong>а,<br />

ч 3 М 1894, стр 232—233<br />

12 Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного Подгото<strong>в</strong>ка текста Д С Л<strong>и</strong>хаче<strong>в</strong>а <strong>и</strong> Я С Лурье<br />

Под ред чл корр АН СССР В П Адр<strong>и</strong>ано<strong>в</strong>ой-Перетц М —Л, 1951 (сер<strong>и</strong>я «Л<strong>и</strong>тературные<br />

памятн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>»), стр 533—540


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 101<br />

сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> аналог<strong>и</strong>чного содержан<strong>и</strong>я. 13 Этот сп<strong>и</strong>сок, <strong>в</strong>ероятно, <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т<br />

к сборн<strong>и</strong>ку, соста<strong>в</strong>ленному <strong>в</strong> Печерском монастыре, <strong>и</strong> передает дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>й<br />

сп<strong>и</strong>сок треть<strong>его</strong> послан<strong>и</strong>я Курбского і<strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>.<br />

Для пра<strong>в</strong><strong>и</strong>льной оценк<strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>я послан<strong>и</strong>й Курбского <strong>в</strong>ажно <strong>в</strong>ерно<br />

дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>х.<br />

Е. В. Петухо<strong>в</strong> полагал, что <strong>в</strong>се тр<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>я Васьяну был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны<br />

Курбск<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>. В конце <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> упом<strong>и</strong>нал<br />

о том, что <strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>его</strong> кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> Скор<strong>и</strong>ны «пере<strong>в</strong>едены не <strong>в</strong> да<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х<br />

летах, ак<strong>и</strong> лет 50 <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мало к с<strong>и</strong>м». 14 Из<strong>в</strong>естно, что пере<strong>в</strong>од кн<strong>и</strong>г Скор<strong>и</strong>ны<br />

был <strong>и</strong>здан <strong>в</strong> Полоцке ,<strong>в</strong> 1517—1519 гг. На этом осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> Е. В. Петухо<strong>в</strong><br />

заключ<strong>и</strong>л, что послан<strong>и</strong>я Курбского, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся через 50 лет, был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны<br />

около 1570 г. 15<br />

Из со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей только Я. С. Лурье, <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й послан<strong>и</strong>я<br />

Грозного <strong>и</strong> соста<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й комментар<strong>и</strong><strong>и</strong> к н<strong>и</strong>м, <strong>и</strong>мел случай спец<strong>и</strong>ально<br />

<strong>в</strong>ысказаться о п<strong>и</strong>сьмах Курбского. Он не разделяет мнен<strong>и</strong>я Е. В. Петухо<strong>в</strong>а<br />

<strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тает, что пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> было нап<strong>и</strong>сано<br />

Курбск<strong>и</strong>м до бегст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у <strong>в</strong> апреле 1564 г., д<strong>в</strong>а же друг<strong>и</strong>х послан<strong>и</strong>я<br />

п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь после бегст<strong>в</strong>а. В частност<strong>и</strong>, последнее послан<strong>и</strong>е было<br />

соста<strong>в</strong>лено <strong>в</strong> эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> 1564—1565 гг. 16<br />

Обстоятельную статью послан<strong>и</strong>ям Курбского <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong><br />

пос<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>л англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>атель Н. Е. Андрее<strong>в</strong>. 17 По <strong>его</strong> мнен<strong>и</strong>ю,<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>се с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>я старцу Васьяну нап<strong>и</strong>сал <strong>и</strong>з Юрье<strong>в</strong>а<br />

<strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од между декабрем 1563 <strong>и</strong> апрелем 1564 г. Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, — замечает<br />

Андрее<strong>в</strong> — <strong>в</strong> последнем <strong>и</strong>з п<strong>и</strong>сем «<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>шет, что <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые<br />

познаком<strong>и</strong>лся с монахам<strong>и</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря 7 лет тому назад,<br />

т. е. <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя пр<strong>и</strong>гото<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я к пер<strong>в</strong>ой Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онской кампан<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая<br />

открылась <strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре 1558 г., когда он был одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з команд<strong>и</strong>ро<strong>в</strong> русского<br />

стороже<strong>в</strong>ого полка. Это знач<strong>и</strong>т, что тр<strong>и</strong> п<strong>и</strong>сьма был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е<br />

последн<strong>его</strong> года, который <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> про<strong>в</strong>ел <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, т. е., <strong>в</strong>ероятно, между<br />

декабрем 1563 г. <strong>и</strong> апрелем 1564 г.». 18<br />

Русская арм<strong>и</strong>я проследо<strong>в</strong>ала м<strong>и</strong>мо Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря по<br />

пут<strong>и</strong> <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong>ю около декабря 1557—ян<strong>в</strong>аря 1558 г. 19 Есл<strong>и</strong>, как то пола-<br />

10 Там же, стр. 540.<br />

14 РИБ, т. XXXI, стр. 401--402.<br />

15 Е. В. Петухо<strong>в</strong>. 1) О некоторых <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> л<strong>и</strong>тературных фактах, с<strong>в</strong>язанных<br />

с <strong>и</strong>менем Успенского Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря <strong>в</strong> XVI <strong>и</strong> XVII <strong>в</strong><strong>в</strong>.—Труды<br />

X археолог<strong>и</strong>ческого съезда, ч. 1. Р<strong>и</strong>га, 1899, стр. 261; 2) Русская л<strong>и</strong>тература, <strong>и</strong>зд. 3-е.<br />

Пгр, 1916, стр. 183.<br />

1<br />

Я. С. Л у р ь е. Вопросы <strong>в</strong>нешней <strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренней пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> послан<strong>и</strong>ях И<strong>в</strong>ана IV. —<br />

В кн.: Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, стр. 472—473, 533.<br />

17 N. Andreyev. Kurbsky's Letters to Vas'yan Muromtsev. — The Slavonic and East<br />

European Review, vol. XXXIII, № 81 London, 1955. От<strong>в</strong>ергая дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ку п<strong>и</strong>сем Курбского,<br />

предложенную Е. В. Петухо<strong>в</strong>ым, Н. Андрее<strong>в</strong> упрекает со<strong>в</strong>етск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей<br />

<strong>в</strong> том, что он<strong>и</strong> следуют этой дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ке: «Петухо<strong>в</strong>, <strong>и</strong> Лурье, <strong>и</strong> Масленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, следуя<br />

<strong>его</strong> пр<strong>и</strong>меру, сч<strong>и</strong>тают, что эт<strong>и</strong> п<strong>и</strong>сьма был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны около 1570 г., т. е. <strong>и</strong>з Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ы.<br />

Это предположен<strong>и</strong>е, однако, не<strong>в</strong>ерно» (там же, стр. 415). Как мы отмет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыше,<br />

Я. С. Лурье, разб<strong>и</strong>рая послан<strong>и</strong>я Курбского, <strong>в</strong>о<strong>в</strong>се не следо<strong>в</strong>ал пр<strong>и</strong>меру Е. В. Петухо<strong>в</strong>а.<br />

Интересно, что <strong>в</strong> предыдущей статье Н. Андрее<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыражал с<strong>в</strong>ой упрек <strong>в</strong> более осторожной<br />

форме: «Лурье сомне<strong>в</strong>ается <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong>се п<strong>и</strong>сьма Курбского нап<strong>и</strong>саны после <strong>его</strong><br />

бегст<strong>в</strong>а, но не предлагает н<strong>и</strong>какой альтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной теор<strong>и</strong><strong>и</strong>» (N. Andreyev. The<br />

Pskov-Pechery Monastery in the 16th Century. — The Slavonic and East European Review,<br />

vol. XXXII, № 79. London, 1954, стр. 331, № 57). H. H. Масленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а <strong>и</strong>мела <strong>в</strong>озможность<br />

л<strong>и</strong>шь м<strong>и</strong>моходом коснуться <strong>в</strong>опроса о послан<strong>и</strong>ях Курбского (Н. Н. Масленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а.<br />

Идеолог<strong>и</strong>ческая борьба <strong>в</strong> пско<strong>в</strong>ской л<strong>и</strong>тературе <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я Русского<br />

централ<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анного государст<strong>в</strong>а. — ТОДРЛ, т. VIII. М.—Л., 1951, стр. 207).<br />

18<br />

19 N. Andreyev. Kurbsky's Letters..., стр. 415.<br />

ПСРЛ, т XIII, ч. 2. СПб, 1906, стр. 286-287.


102 Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

гэет Н. Е. Андрее<strong>в</strong>, третье послан<strong>и</strong>е было нап<strong>и</strong>сано Васьяну семь лет<br />

спустя, то это про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong> декабре 1564—ян<strong>в</strong>аре 1565 г., а н<strong>и</strong>как не <strong>в</strong> декабре<br />

1563 г. 20 Эта последняя дата осно<strong>в</strong>ана на оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дном 1 недоразумен<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

По сло<strong>в</strong>ам Курбского, после того как он <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые шел «<strong>в</strong> немцы» <strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<br />

объятых страхом пско<strong>в</strong>о-печерек<strong>и</strong>х монахо<strong>в</strong>, он <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ал <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong><strong>и</strong> «ак<strong>и</strong><br />

7 лет беспрестанн<strong>и</strong>». Но это ут<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>е нельзя пон<strong>и</strong>мать бук<strong>в</strong>ально<br />

хотя бы потому, что со <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ого 1 похода Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> до<br />

бегст<strong>в</strong>а <strong>его</strong> <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у прошло <strong>в</strong>с<strong>его</strong> шесть с поло<strong>в</strong><strong>и</strong>ной лет.<br />

Вы<strong>в</strong>од Н. Е. Андрее<strong>в</strong>а о том, что <strong>в</strong>се послан<strong>и</strong>я был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од<br />

между декабрем 1563 <strong>и</strong> апрелем 1564 г., прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>т не только <strong>и</strong>сходным<br />

посылкам а<strong>в</strong>тора, но <strong>и</strong> непосредст<strong>в</strong>енным указан<strong>и</strong>ям <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ка.<br />

Переп<strong>и</strong>ска между Курбск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> старцем Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря<br />

за<strong>в</strong>язалась после того, как старец Васьян пр<strong>и</strong>слал юрье<strong>в</strong>скому <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оде церко<strong>в</strong>ные<br />

кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>. За н<strong>и</strong>х <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> благодар<strong>и</strong>л Васьяна <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем пер<strong>в</strong>ом послан<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

к нему: «Кн<strong>и</strong>га, глаголемая Райская, <strong>и</strong>же суть <strong>в</strong> бож<strong>и</strong><strong>и</strong>х церк<strong>в</strong>ах,<br />

некая Райская, от <strong>в</strong>ашея с<strong>в</strong>ятост<strong>и</strong> к рукам мо<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>шла <strong>и</strong> некая уже от<br />

сло<strong>в</strong>ес <strong>в</strong> ней смотрел есм<strong>и</strong>». 21<br />

Во <strong>в</strong>тором послан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> у<strong>в</strong>едом<strong>и</strong>л Васьяна о том, что получ<strong>и</strong>л<br />

от н<strong>его</strong> от<strong>в</strong>етную грамоту <strong>и</strong> что тогда же летом (!) к нему пр<strong>и</strong><strong>в</strong>езл<strong>и</strong> <strong>и</strong>з<br />

Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря но<strong>в</strong>ые кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> <strong>и</strong> какой-то денежный счет:<br />

«П<strong>и</strong>сане<strong>и</strong>це т<strong>в</strong>ое, любо<strong>в</strong><strong>и</strong>ю помазанное, дошло до меня, а кн<strong>и</strong>гу <strong>и</strong> Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>е<br />

ж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>и</strong> счет летом пр<strong>и</strong><strong>в</strong>езл<strong>и</strong> же ко мне <strong>и</strong> много челом бью на благы<br />

т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х». 22<br />

Все эт<strong>и</strong> подробност<strong>и</strong>, сохраненные Соло<strong>в</strong>ецк<strong>и</strong>м сп<strong>и</strong>ском <strong>и</strong> крайне <strong>в</strong>ажные<br />

для точной дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>й Курбского, следует у<strong>в</strong>язать с <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным<strong>и</strong><br />

нам фактам<strong>и</strong> б<strong>и</strong>ограф<strong>и</strong><strong>и</strong> Курбского.<br />

В марте 1563 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л назначен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong>скоре <strong>в</strong>ыехал <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong><br />

Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онск<strong>и</strong>й. Поскольку дорога <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> пролегала через Пско<strong>в</strong> <strong>и</strong> Пско<strong>в</strong>о-<br />

Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>, то <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> не мог м<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ать остано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х местах.<br />

Поэтому <strong>в</strong>есьма <strong>в</strong>ероятно, что проездом <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> остана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ался<br />

у пско<strong>в</strong>о-печерек<strong>и</strong>х старце<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> беседы. В это же <strong>в</strong>ремя он занял<br />

у н<strong>и</strong>х деньг<strong>и</strong>. По пр<strong>и</strong>быт<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> <strong>в</strong>есной 1563 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л от<br />

старце<strong>в</strong> «Райскую» кн<strong>и</strong>гу <strong>и</strong>, оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, тогда же нап<strong>и</strong>сал с<strong>в</strong>ое пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е<br />

«некоему старцу» <strong>в</strong> Пеко<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>: уже летом<br />

того же 1563 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л от<strong>в</strong>етное послан<strong>и</strong>е старца Васья<strong>и</strong>а <strong>и</strong> денежный<br />

счет, который он немедленно оплат<strong>и</strong>л.<br />

Пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е Васьяну было пос<strong>в</strong>ящено <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ном <strong>в</strong>опросам церко<strong>в</strong>ной<br />

догмат<strong>и</strong>к<strong>и</strong>. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> оспар<strong>и</strong><strong>в</strong>ал подл<strong>и</strong>нность апокр<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческого (так<br />

назы<strong>в</strong>аемого пятого) Н<strong>и</strong>код<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>а Е<strong>в</strong>ангел<strong>и</strong>я, пр<strong>и</strong> сланного ему сред<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х<br />

церко<strong>в</strong>ных кн<strong>и</strong>г старцем Васьяном. 24 Опасаясь, что кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка церко<strong>в</strong>ных<br />

кн<strong>и</strong>г может быть <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ана <strong>в</strong> дальнейшем прот<strong>и</strong><strong>в</strong> н<strong>его</strong> самого,<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> предлагал Васьяну сжечь <strong>его</strong> послан<strong>и</strong>е: «Аще <strong>и</strong> бр<strong>и</strong>тостны т«<br />

строк<strong>и</strong> с<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ятся, <strong>и</strong> ты раздер<strong>и</strong> <strong>и</strong> огню предай <strong>и</strong>х». 25 В краткой пр<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ске,<br />

сделанной <strong>в</strong> самом конце послан<strong>и</strong>я, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> прос<strong>и</strong>л Васьяна о за-<br />

20<br />

Мы остано<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь подробно только на одном, решающем аргументе Н. Е. Андрее<strong>в</strong>а.<br />

Друг<strong>и</strong>е аргументы (попытка Курбского занять у Васьяна деньг<strong>и</strong>, будто бы<br />

нужные ему для побега; предполагаемое отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е сношен<strong>и</strong>й с Васьяном после побега<br />

<strong>и</strong> т. д.) <strong>и</strong>меют л<strong>и</strong>шь относ<strong>и</strong>тельное значен<strong>и</strong>е для точной дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>й (см.:<br />

N. Andreyev. Kurbsky's Letters..., стр. 419).<br />

РИБ, т. XXXI, стр. 377, пр<strong>и</strong>м. 4.<br />

22 Там же, стр. 383, пр<strong>и</strong>м. 3.<br />

23 Позже <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> напомн<strong>и</strong>л об этом старцу Васьяну: «Имал был есм<strong>и</strong> денг<strong>и</strong> у <strong>в</strong>ас<br />

<strong>и</strong> яз <strong>и</strong> заплат<strong>и</strong>л» (РИБ, т. XXXI, стр. 405).<br />

24 РИБ, т. XXXI, стр. 379.<br />

25 Там же, стр. 380.


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 103<br />


104 Р Г СКРЫННИКОВ<br />

царя <strong>в</strong>месте с П Зайце<strong>в</strong>ым он занял туры, <strong>в</strong>ыста<strong>в</strong>ленные накануне у стен><br />

крепост<strong>и</strong>. 35 По <strong>в</strong>зят<strong>и</strong><strong>и</strong> Полоцка <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> сопро<strong>в</strong>ождал Грозного до Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х<br />

Лук. 7 марта на смотре <strong>в</strong> Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х Луках <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л назначен<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онск<strong>и</strong>й «на год» с <strong>в</strong>ербного <strong>в</strong>оскресенья 36 (В 1563 г<br />

этот день пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>лся на 3 апреля). Вместе с Курбск<strong>и</strong>м <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> был<strong>и</strong><br />

посланы <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ода князь М. Ф. Прозоро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й (зять Курбского), <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды<br />

князь А. Д. Дашко<strong>в</strong>, М. А. Карпо<strong>в</strong>, Г. П Сабуро<strong>в</strong>. 37 Назначен<strong>и</strong>е Курбского<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> после победоносного похода на Полоцк я<strong>в</strong><strong>и</strong>лось, без сомнен<strong>и</strong>я,<br />

следст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем царской опалы. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong>есной 1563 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

<strong>и</strong>мел <strong>в</strong>се осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я жало<strong>в</strong>аться с<strong>в</strong>оему духо<strong>в</strong>ному отцу Васьяну на «напаст<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong> беды от Ва<strong>в</strong><strong>и</strong>лона», т е. от царской <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>.<br />

Разры<strong>в</strong> Курбского с царем был обусло<strong>в</strong>лен м<strong>и</strong>ог<strong>и</strong>м<strong>и</strong> обстоятельст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>,<br />

<strong>в</strong> частност<strong>и</strong> земельным законодательст<strong>в</strong>ом о княжеск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>отч<strong>и</strong>нах (1562г.),<br />

огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м родо<strong>в</strong>ое земле<strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>е яросла<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х князей, <strong>и</strong> <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong><br />

постепенно ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся репресс<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> княжеско^боярской оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>и</strong> т. д. В 1563 г. репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> непосредст<strong>в</strong>енно затронул<strong>и</strong> Яросла<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й<br />

княжеск<strong>и</strong>й род. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> рассказы<strong>в</strong>ает о том, что на пут<strong>и</strong> к Полоцку, <strong>в</strong>о<br />

<strong>в</strong>ремя остано<strong>в</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> Не<strong>в</strong>еле, Грозный казн<strong>и</strong>л князя И<strong>в</strong>ана Шахо<strong>в</strong>ского-Яросла<strong>в</strong>ского<br />

38 По разрядам можно устано<strong>в</strong><strong>и</strong>ть, что царь был <strong>в</strong> Не<strong>в</strong>еле 19—<br />

20 ян<strong>в</strong>аря 1563 г. 39 Через д<strong>в</strong>а месяца <strong>в</strong> опале оказался <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>. За<br />

2 дня до смотра <strong>в</strong> Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х Луках, 5 марта 1563 г., бояр<strong>и</strong>н М. Я. Морозо<strong>в</strong><br />

<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е смоленск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды сообщ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> царю об <strong>и</strong>змене стародубск<strong>и</strong>х<br />

<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>од. «Пр<strong>и</strong>слал к н<strong>и</strong>м, — п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды, — казачей атаман Олексей<br />

Тухаче<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й л<strong>и</strong>г<strong>в</strong><strong>и</strong>на Курняка Созоно<strong>в</strong>а, а <strong>в</strong>зял<strong>и</strong> <strong>его</strong> за пят<strong>и</strong> <strong>в</strong>ерст от<br />

Мст<strong>и</strong>сла<strong>в</strong>ля, <strong>и</strong> Курьянко сказал: король <strong>в</strong> Польше, а З<strong>и</strong>но<strong>в</strong>ье<strong>в</strong><strong>и</strong>ч пошел<br />

к Стародубу <strong>в</strong> ч<strong>и</strong>стой понедельн<strong>и</strong>к, <strong>и</strong> с н<strong>и</strong>м л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е люд<strong>и</strong> <strong>и</strong>зо Мст<strong>и</strong>сла<strong>в</strong>ля,<br />

<strong>и</strong>з Мог<strong>и</strong>ле<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>з Пропойска, <strong>и</strong>з Кр<strong>и</strong>че<strong>в</strong>а, <strong>и</strong>з Радомля, <strong>и</strong>з Ч<strong>и</strong>черска,<br />

<strong>и</strong>з Го<strong>и</strong>м, а пошел по ссылке Стародубского наместн<strong>и</strong>ка — хотят город<br />

40<br />

сдат<strong>и</strong>».<br />

По пр<strong>и</strong>казу царя стародубск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды князь В Фун<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>и</strong> И Ш<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>н-Ольго<strong>в</strong><br />

был<strong>и</strong> немедленно аресто<strong>в</strong>аны <strong>и</strong> отосланы <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у После<br />

сыска И. Ш<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>н, бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к А. Адаше<strong>в</strong>а, был казнен В<strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо,<br />

<strong>в</strong>след за тем казн<strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong>сь <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> А Адаше<strong>в</strong>а-<br />

Дан<strong>и</strong>ла Адаше<strong>в</strong> с сыном <strong>и</strong> <strong>его</strong> тесть П. Туро<strong>в</strong>, Федор, Алексей <strong>и</strong><br />

Андрей Сат<strong>и</strong>ны. 41 <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> сообщает, что <strong>в</strong><strong>и</strong>делся с П Туро<strong>в</strong>ым за месяц<br />

до казн<strong>и</strong> последн<strong>его</strong> <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е. Во <strong>в</strong>ремя этого с<strong>в</strong><strong>и</strong>дан<strong>и</strong>я Туро<strong>в</strong> до<strong>в</strong>ер<strong>и</strong>тельно<br />

рассказал ему «<strong>в</strong><strong>и</strong>ден<strong>и</strong>е», пред<strong>в</strong>еща<strong>в</strong>шее ему мучен<strong>и</strong>ческую<br />

смерть. 42<br />

Последо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е за <strong>и</strong>зменой И. Ш<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>на репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> я<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь, кажется,<br />

переломным моментом <strong>и</strong> <strong>в</strong> судьбе Курбского. Уже 7 марта последн<strong>и</strong>й получ<strong>и</strong>л<br />

назначен<strong>и</strong>е на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>. Царь И<strong>в</strong>ан IV рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<br />

35 Там же, л 295 об<br />

36 В<strong>и</strong>тебская стар<strong>и</strong>на, т IV стр 66 Под начальст<strong>в</strong>ом юрье<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>од наход<strong>и</strong>лось<br />

355 детей боярск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з Но<strong>в</strong>города <strong>и</strong> 110 детей боярск<strong>и</strong>х <strong>и</strong>з Юрье<strong>в</strong>а (там же, стр 66—67)<br />

37 Разряды, л 300<br />

38 РИБ, т XXXI, стр 284—285<br />

39 В<strong>и</strong>тебская стар<strong>и</strong>на, т IV, стр 47<br />

40 Там же стр 65<br />

41 Сообщ<strong>и</strong><strong>в</strong> о казн<strong>и</strong> И Ш<strong>и</strong>шк<strong>и</strong>на, «мужа <strong>в</strong>о <strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ну пра<strong>в</strong>едного <strong>и</strong> зело разумного»,<br />

князь <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> рассказы<strong>в</strong>ает затем о казнях друг<strong>и</strong>х родст<strong>в</strong>енн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> А Адаше<strong>в</strong>а поясняя^<br />

что он<strong>и</strong> пог<strong>и</strong>бл<strong>и</strong> через 2 <strong>и</strong>\<strong>и</strong> 3 года после начала «<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х гонен<strong>и</strong>й» (1560—1561 гг )<br />

(РИБ, т XXXI, стр 278)<br />

42 РИБ, т XXXI, стр 278 После смотра <strong>в</strong> Вел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>х Луках 7 марта <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

не сразу <strong>в</strong>ыехал <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong>ю, так как срок <strong>его</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е нач<strong>и</strong>нался 3 апреля<br />

В марте он, <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мо, <strong>и</strong> заезжал <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у (за семьей) <strong>и</strong> там <strong>в</strong><strong>и</strong>делся с Туро<strong>в</strong>ым


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 105<br />

ссылку на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>о <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> как наказан<strong>и</strong>е Курбскому за <strong>его</strong> «соглас<strong>и</strong>е»<br />

с «<strong>и</strong>зменн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>»: «Зла же <strong>и</strong> гонен<strong>и</strong>я безлепа от меня не пр<strong>и</strong>ял ес<strong>и</strong><br />

<strong>и</strong> бед <strong>и</strong> напастей на тебя не под<strong>в</strong><strong>и</strong>гл<strong>и</strong> есм<strong>и</strong>; а кое <strong>и</strong> наказан<strong>и</strong>е малое бы<strong>в</strong>ало<br />

на тебя <strong>и</strong> то за т<strong>в</strong>ое преступлен<strong>и</strong>е, понеже соглас<strong>и</strong>лся ес<strong>и</strong> с наш<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

44<br />

<strong>и</strong>зменн<strong>и</strong>к<strong>и</strong>».<br />

*<br />

Будуч<strong>и</strong> <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л летом 1563 г. грамоту от старца<br />

Васьяна <strong>и</strong> позже от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>л на нее В начале с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я он у<strong>в</strong>едомлял<br />

с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> адресата, что получ<strong>и</strong>л <strong>его</strong> «п<strong>и</strong>сань<strong>и</strong>це, помазанное любо<strong>в</strong>ью»,<br />

но<strong>в</strong>ые кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> (Герас<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>о Ж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>е), а также заемный счет. Васьян<br />

не разделял сомнен<strong>и</strong>й Курбского <strong>в</strong> подл<strong>и</strong>нност<strong>и</strong> Н<strong>и</strong>код<strong>и</strong>мо<strong>в</strong>а (пятого)<br />

Е<strong>в</strong>ангел<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> поэтому <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором послан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ысказал но<strong>в</strong>ые аргументы<br />

<strong>в</strong> пользу с<strong>в</strong>оей точк<strong>и</strong> зрен<strong>и</strong>я. (Сам а<strong>в</strong>тор назы<strong>в</strong>ал позже с<strong>в</strong>ое<br />

<strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е Васьяну «<strong>в</strong>торым посланы<strong>и</strong>цем прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>с<strong>его</strong> пятого е<strong>в</strong>ангел<strong>и</strong>я»).<br />

44<br />

Н<strong>и</strong>что <strong>в</strong>о <strong>в</strong>тором послан<strong>и</strong><strong>и</strong> не указы<strong>в</strong>ало на резкую перемену <strong>в</strong>о <strong>в</strong>нешнем<br />

положен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>его</strong> а<strong>в</strong>тора. Нельзя поэтому соглас<strong>и</strong>ться с Я. С. Лурье, который<br />

сч<strong>и</strong>тает, что <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> нап<strong>и</strong>сал с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е Васьяну после<br />

бегст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Второе послан<strong>и</strong>е было простым продолжен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кшей<br />

ранее переп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>. Находясь <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получал от старце<strong>в</strong><br />

кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>, полем<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> по догмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>опросам, наконец, оплат<strong>и</strong>л<br />

денежные счета, пр<strong>и</strong>сланные ему монахам<strong>и</strong> летом 1563 г. Во <strong>в</strong>тором<br />

послан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> отста<strong>и</strong><strong>в</strong>ал оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альную теор<strong>и</strong>ю «Моск<strong>в</strong>а — трет<strong>и</strong>й<br />

Р<strong>и</strong>м». И это с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ует <strong>в</strong> пользу того, что послан<strong>и</strong>е было нап<strong>и</strong>сано<br />

еще <strong>в</strong> бытность Курбского <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Второе послан<strong>и</strong>е Курбского тесно пр<strong>и</strong>мыкает к пер<strong>в</strong>ому <strong>и</strong> <strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремя<br />

с<strong>и</strong>льно отл<strong>и</strong>чается по тону <strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>ю от треть<strong>его</strong> послан<strong>и</strong>я Васьяну,<br />

нап<strong>и</strong>санного <strong>и</strong>з эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>. 45 Второе послан<strong>и</strong>е было нап<strong>и</strong>сано Курбск<strong>и</strong>м<br />

после лета 1563 г, но, как мы полагаем, до побега <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у <strong>в</strong> апреле 1564 г<br />

В начале послан<strong>и</strong>я <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>сал, что за грех<strong>и</strong> пог<strong>и</strong>бл<strong>и</strong> дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>е<br />

царст<strong>в</strong>а, пог<strong>и</strong>б Р<strong>и</strong>м, <strong>и</strong> Русь стала ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным оплотом пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong><strong>и</strong>я 4Ь<br />

Но <strong>и</strong> на Рус<strong>и</strong> дья<strong>в</strong>ол нач<strong>и</strong>нает про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>ть «смущен<strong>и</strong>е»: только <strong>его</strong> козням<strong>и</strong><br />

можно объясн<strong>и</strong>ть дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я «держа<strong>в</strong>ных» пра<strong>в</strong><strong>и</strong>телей Рус<strong>и</strong>. Бросая<br />

дерзк<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ызо<strong>в</strong> Грозному, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> ут<strong>в</strong>ерждал, что пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

уподоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь с<strong>в</strong><strong>и</strong>репым кро<strong>в</strong>ожадным з<strong>в</strong>ерям «Держа<strong>в</strong>ные, — п<strong>и</strong>сал он, —<br />

пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>аные на <strong>в</strong>ласть от бога поста<strong>в</strong>лены, да судом пра<strong>в</strong>едным подо<strong>в</strong>лаеіных<br />

разсудят <strong>и</strong> <strong>в</strong> кротост<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> м<strong>и</strong>лост<strong>и</strong> держа<strong>в</strong>у упра<strong>в</strong>ят, <strong>и</strong> грех рад<strong>и</strong> наш<strong>и</strong>х<br />

<strong>в</strong>место кротост<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ерепее з<strong>в</strong>ерей кро<strong>в</strong>оядце<strong>в</strong> обретаются, яко н<strong>и</strong> от<br />

естест<strong>в</strong>а подобно<strong>в</strong>о пощадет<strong>и</strong> попуст<strong>и</strong>ша, неслыханные смерт<strong>и</strong> <strong>и</strong> мук<strong>и</strong> на<br />

доброхотных с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х умысл<strong>и</strong>ша» 47<br />

Чтобы понять сло<strong>в</strong>а Курбского, надо <strong>в</strong>спомн<strong>и</strong>ть о том, что как раз<br />

<strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од нап<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я (лето 1563—апрель 1564 г.) по пр<strong>и</strong>казу<br />

царя был<strong>и</strong> казнены некоторые <strong>и</strong>з члено<strong>в</strong> Боярской думы.<br />

43 Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, сто 54<br />

44 РИБ, т XXXI, стр 410<br />

Анал<strong>и</strong>з соста<strong>в</strong>а дре<strong>в</strong>нейш<strong>и</strong>х сборн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, содержащ<strong>и</strong>х соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я Курбского, обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ает<br />

делен<strong>и</strong>е послан<strong>и</strong>й на д<strong>в</strong>е группы к одной группе пр<strong>и</strong>надлежат пер<strong>в</strong>ые д<strong>в</strong>а<br />

послан<strong>и</strong>я Васьяну, к другой — третье послан<strong>и</strong>е <strong>и</strong> окружающ<strong>и</strong>е <strong>его</strong> документы зап<strong>и</strong>ска<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>, послан<strong>и</strong>е царю <strong>и</strong>з Вольмара, от<strong>в</strong>ет царя (см н<strong>и</strong>же)<br />

48 РИБ, т XXXI, стр 393<br />

47 Там же, стр 395


106 Р Г СКРЫННИКОВ<br />

В пер<strong>в</strong>ом послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Грозному <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>сал, что кро<strong>в</strong>ью с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>од<br />

царь обагр<strong>и</strong>л церк<strong>в</strong><strong>и</strong> 48 Согласно «Истор<strong>и</strong><strong>и</strong> о <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>ком князе Моско<strong>в</strong>ском»,<br />

<strong>в</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong> был<strong>и</strong> уб<strong>и</strong>ты бояре князья М. Репн<strong>и</strong>н-Оболенск<strong>и</strong>й <strong>и</strong><br />

Ю Каш<strong>и</strong>н-Оболенск<strong>и</strong>й 49 По родосло<strong>в</strong>цам, князь Ю Каш<strong>и</strong>н пог<strong>и</strong>б 31 ян<strong>в</strong>аря<br />

1564 г. 50 Той же ночью был казнен, оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, <strong>и</strong> князь М Репн<strong>и</strong>н<br />

Казнь княжат Оболенск<strong>и</strong>х знамено<strong>в</strong>ала собой окончательный по<strong>в</strong>орот<br />

<strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ке Грозного, по<strong>в</strong>орот к суро<strong>в</strong>ым репресс<strong>и</strong>ям прот<strong>и</strong><strong>в</strong> княжескобоярской<br />

оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> 51 Впер<strong>в</strong>ые после л<strong>и</strong>к<strong>в</strong><strong>и</strong>дац<strong>и</strong><strong>и</strong> боярского пра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я<br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong>оцарен<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана IV смертной казн<strong>и</strong> под<strong>в</strong>ергл<strong>и</strong>сь л<strong>и</strong>ца, <strong>в</strong>ход<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong> соста<strong>в</strong> <strong>в</strong>ысш<strong>его</strong> феодально-ар<strong>и</strong>стократ<strong>и</strong>ческого органа Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> —<br />

Боярской думы <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>надлежа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е к пра<strong>в</strong>ящей <strong>в</strong>ерхушке господст<strong>в</strong>ующ<strong>его</strong><br />

класса Казн<strong>и</strong> бояр Оболенск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> крайне резкое недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о сред<strong>и</strong><br />

феодальной знат<strong>и</strong>.<br />

Выше мы п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>, что <strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е Васьяну было нап<strong>и</strong>сано Курбск<strong>и</strong>м<br />

не ранее лета 1563 г. <strong>и</strong> не позднее апреля 1564 г. Об<strong>в</strong><strong>и</strong>нен<strong>и</strong>е Курбск<strong>и</strong>м<br />

царя <strong>в</strong> кро<strong>в</strong>ожадност<strong>и</strong> заста<strong>в</strong>ляет предполож<strong>и</strong>ть, что послан<strong>и</strong>е п<strong>и</strong>салось<br />

под непосредст<strong>в</strong>енным <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>ем пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х казней 31 ян<strong>в</strong>аря<br />

1564 г , т. е. <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од между фе<strong>в</strong>ралем <strong>и</strong> апрелем 1564 г<br />

Репресс<strong>и</strong><strong>и</strong>, про<strong>в</strong>еденные пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом <strong>в</strong> ян<strong>в</strong>аре 1564 г., <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><br />

с<strong>и</strong>льное осужден<strong>и</strong>е не только со стороны феодальной знат<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> со стороны<br />

<strong>в</strong>ысш<strong>его</strong> духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а, тесно с<strong>в</strong>язанного с боярск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>кам<strong>и</strong>.<br />

М<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>т Макар<strong>и</strong>й, <strong>в</strong>озгла<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й русскую церко<strong>в</strong>ь на протяжен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

мног<strong>и</strong>х лет, не<strong>и</strong>зменно стрем<strong>и</strong>лся предот<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>ть открытое столкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>е<br />

между царем <strong>и</strong> оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онным боярст<strong>в</strong>ом. Ярый пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ерженец с<strong>и</strong>льной<br />

центральной <strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>и</strong> од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з нос<strong>и</strong>телей оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной теор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

самодержа<strong>в</strong><strong>и</strong>я, Макар<strong>и</strong>й отнюдь не был сторонн<strong>и</strong>ком реш<strong>и</strong>тельного пода<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я<br />

княжеско-боярской оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Так, Макар<strong>и</strong>й прос<strong>и</strong>л о пом<strong>и</strong>ло<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

бояр<strong>и</strong>на князя С В Росто<strong>в</strong>ского <strong>в</strong> 1554 г., ходатайст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал перед царем<br />

о разрешен<strong>и</strong><strong>и</strong> С<strong>и</strong>ль<strong>в</strong>естру <strong>и</strong> Адаше<strong>в</strong>у пр<strong>и</strong>быть на собор, соз<strong>в</strong>анный для<br />

суда над н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> 1560 г Наконец, он доб<strong>и</strong>лся пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>рен<strong>и</strong>я царя с удельным<strong>и</strong><br />

князьям<strong>и</strong> И Д Вельск<strong>и</strong>м <strong>в</strong> 1562 г <strong>и</strong> В А Стар<strong>и</strong>цк<strong>и</strong>м <strong>в</strong> 1563 г 52<br />

После смерт<strong>и</strong> Макар<strong>и</strong>я (31 декабря 1563 г ) м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й престол<br />

оста<strong>в</strong>ался незанятым <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е д<strong>в</strong>ух месяце<strong>в</strong>. И <strong>и</strong>менно этот момент был<br />

<strong>и</strong>збран пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом для нанесен<strong>и</strong>я удара по оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Без со<strong>в</strong>ета<br />

с <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>м духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> Боярской думой Грозный пр<strong>и</strong>казал казн<strong>и</strong>ть<br />

бояр князей Ю. Каш<strong>и</strong>на-Оболенского <strong>и</strong> М. Репн<strong>и</strong>на-Оболенского «Законапреступные»<br />

репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озбуд<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льное недо<strong>в</strong>ольст<strong>в</strong>о сред<strong>и</strong> <strong>в</strong>ысш<strong>его</strong><br />

духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а, <strong>и</strong> царь <strong>в</strong>ынужден был сч<strong>и</strong>таться с эт<strong>и</strong>м фактом Подгото<strong>в</strong>ляя<br />

поч<strong>в</strong>у для компром<strong>и</strong>сса, Грозный реш<strong>и</strong>л предоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть гла<strong>в</strong>е церк<strong>в</strong><strong>и</strong> ряд<br />

почетных пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong>й. Для этой цел<strong>и</strong> <strong>в</strong> фе<strong>в</strong>рале 1564 г <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е был со-<br />

48 Там же, стр 1—2<br />

49 Там же, стр 278—279<br />

60 Г А Власье<strong>в</strong> Потомст<strong>в</strong>о Рюр<strong>и</strong>ка, т I, ч 2 СПб, 1906, стр 499—500<br />

См также А А З<strong>и</strong>м<strong>и</strong>н Соста<strong>в</strong> Боярской думы <strong>в</strong> XV—XVI <strong>в</strong>еках — Археограф<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<br />

еж<strong>его</strong>дн<strong>и</strong>к за 1957 г М , 1958, стр 67<br />

51 Непосредст<strong>в</strong>енным толчком к началу суро<strong>в</strong>ых пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х репресс<strong>и</strong>й прот<strong>и</strong><strong>в</strong><br />

княжеско-боярской оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> послуж<strong>и</strong>ло <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>е о разгроме русск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>ойск л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>цам<strong>и</strong><br />

под Улой 26 ян<strong>в</strong>аря 1564 г Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной поражен<strong>и</strong>я я<strong>в</strong><strong>и</strong>лась небрежность бояр-<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>од<br />

Из<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>я о поражен<strong>и</strong><strong>и</strong> дошл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у не позже 30—31 ян<strong>в</strong>аря 1564 г (ПСРЛ,<br />

т XIII, ч 2, стр 377—378)<br />

52 М<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ты <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>на пользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пра<strong>в</strong>ом «со<strong>в</strong>еты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я» перед царем В грамоте<br />

о поста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> на м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ю Ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ппа Колыче<strong>в</strong>а знач<strong>и</strong>лось « <strong>и</strong>гумен Ф<strong>и</strong>л<strong>и</strong>пп<br />

м<strong>и</strong>трополь<strong>и</strong> не отста<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ал, а со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>ал бы с царем с <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>м князем, как прежн<strong>и</strong>е<br />

м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ты со<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с отцом <strong>его</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>м князем Вас<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> з дедом <strong>его</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>м<br />

князем И<strong>в</strong>аном» (Пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ор 20 <strong>и</strong>юля 1566 г СГГД, ч 1 М, 1813, № 193 стр 557)


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 107<br />

з<strong>в</strong>ан «с<strong>в</strong>ященный собор», на котором еще до <strong>и</strong>збран<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>ого м<strong>и</strong>тропо-<br />

\<strong>и</strong>та рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ался <strong>в</strong>опрос о так назы<strong>в</strong>аемом «белом клобуке» В реч<strong>и</strong><br />

к собору царь И<strong>в</strong>ан IV предлож<strong>и</strong>л уч<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ть но<strong>в</strong>ому м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ту, который<br />

займет место Макар<strong>и</strong>я, «дре<strong>в</strong>нюю почесть», а <strong>и</strong>менно «тому м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>т><br />

нос<strong>и</strong>ть белой клобук с рясам<strong>и</strong> с херу<strong>в</strong><strong>и</strong>мом» <strong>и</strong> «печатат<strong>и</strong> грамоты благосло<strong>в</strong>енные<br />

<strong>и</strong> посыльные красным <strong>в</strong>оском». 53 Царь указал, что пер<strong>в</strong>ые моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е<br />

м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ты Петр <strong>и</strong> Алексей нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> «белый клобук» <strong>и</strong> что ему<br />

не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны «п<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я», объясняющ<strong>и</strong>е, почему теперь такой пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong>ей<br />

по\ьзуются только но<strong>в</strong>городск<strong>и</strong>е арх<strong>и</strong>еп<strong>и</strong>скопы. Есл<strong>и</strong> сейчас м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>т<br />

нара<strong>в</strong>не с проч<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>ладыкам<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т черный клобук, то <strong>в</strong> этом «<strong>его</strong> <strong>в</strong>ысо-<br />

•- 54<br />

копрестольно<strong>и</strong> степен<strong>и</strong> перед арх<strong>и</strong>еп<strong>и</strong>скопы <strong>и</strong> еп<strong>и</strong>скопы почест<strong>и</strong> нет».<br />

По предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю царя с<strong>в</strong>ященный собор <strong>и</strong> Боярская дума 9 фе<strong>в</strong>раля<br />

1564 г. одобр<strong>и</strong>л<strong>и</strong> уложен<strong>и</strong>е о «белом клобуке». 55 Соборная грамота была<br />

скреплена подп<strong>и</strong>сям<strong>и</strong> 3 арх<strong>и</strong>еп<strong>и</strong>скопо<strong>в</strong> <strong>и</strong> 6 еп<strong>и</strong>скопо<strong>в</strong>. 56<br />

Пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ор о «белом клобуке» способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>ю компром<strong>и</strong>сса<br />

между царем <strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ью. Этот пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ор должен был не только укреп<strong>и</strong>ть<br />

а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тет гла<strong>в</strong>ы русской церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечь на сторону царя но<strong>в</strong>ого<br />

м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та <strong>в</strong> обстано<strong>в</strong>ке той сложной <strong>и</strong> острой пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческой борьбы, которая<br />

раз<strong>в</strong>ернулась <strong>в</strong> начале 1564 г.<br />

Избран<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ого м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та предста<strong>в</strong><strong>и</strong>ло больш<strong>и</strong>е трудност<strong>и</strong> <strong>и</strong> потому<br />

затянулось на це\ый месяц. Только 24 фе<strong>в</strong>раля на м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й<br />

д<strong>в</strong>ор был «<strong>в</strong>оз<strong>в</strong>еден» бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й благо<strong>в</strong>ещенск<strong>и</strong>й протопоп <strong>и</strong> духо<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к царя<br />

Андрей, пр<strong>и</strong>ня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й после постр<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Чудо<strong>в</strong>ом монастыре <strong>и</strong>мя Афанас<strong>и</strong>я.<br />

5 марта состоялась церемон<strong>и</strong>я поста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я Афанас<strong>и</strong>я на м<strong>и</strong>тропо-<br />

\<strong>и</strong>ю. Царь торжест<strong>в</strong>енно <strong>в</strong>руч<strong>и</strong>л но<strong>в</strong>ому м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>ту <strong>его</strong> посох <strong>и</strong> про<strong>и</strong>знес<br />

речь, нач<strong>и</strong>на<strong>в</strong>шуюся с указан<strong>и</strong>я на божест<strong>в</strong>енное про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е царской<br />

<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong>. «Всемогущая <strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>от<strong>в</strong>орящая с<strong>в</strong>ятая тро<strong>и</strong>ца, дарующая нам<br />

<strong>в</strong>сеа Росс<strong>и</strong>а самодержьст<strong>в</strong>о Росс<strong>и</strong>йского царст<strong>в</strong>а» <strong>и</strong> т. д. 57<br />

Пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>збран<strong>и</strong><strong>и</strong> но<strong>в</strong>ого м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та царь пожало<strong>в</strong>ал ему ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>е <strong>и</strong>ммун<strong>и</strong>тетные<br />

пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>л м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>чь<strong>и</strong>х крестьян <strong>и</strong> монастыр<strong>и</strong><br />

от разных по<strong>в</strong><strong>и</strong>нностей S8 Все эт<strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>з которых м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>чья<br />

казна должна была <strong>и</strong>з<strong>в</strong>лечь для себя больш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ыгоды, должны<br />

был<strong>и</strong> упроч<strong>и</strong>ть соглас<strong>и</strong>е между царем <strong>и</strong> гла<strong>в</strong>ой церк<strong>в</strong><strong>и</strong>.<br />

Компром<strong>и</strong>сс <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ал резк<strong>и</strong>й протест со стороны оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ом<br />

чему я<strong>в</strong><strong>и</strong>лось послан<strong>и</strong>е Курбского Васьяну, нап<strong>и</strong>санное как раз<br />

между фе<strong>в</strong>ралем <strong>и</strong> апрелем 1564 г. В этом послан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> прямо об<strong>в</strong><strong>и</strong>нял<br />

«ос<strong>и</strong>флянск<strong>и</strong>х» <strong>и</strong>ерархо<strong>в</strong> церк<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> том, что он<strong>и</strong> подкуплены богатст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>.<br />

Богатст<strong>в</strong>а, по <strong>его</strong> сло<strong>в</strong>ам, пре<strong>в</strong>рат<strong>и</strong>л<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>телей <strong>в</strong> послушных<br />

}годн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> <strong>в</strong>ластей: «... каждо с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м богатст<strong>в</strong>ом промышляет <strong>и</strong>, обня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong><br />

S3 ПСРЛ, т XIII, ч 2, стр 378<br />

4 Там же<br />

^5 Там же В «Актах <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х» (т I, СПб, 1841, № 173, стр 333) Соборная<br />

грамота ош<strong>и</strong>бочно дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ана 2 фе<strong>в</strong>раля 1564 г Более <strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ный текст напечатан<br />

<strong>в</strong> летоп<strong>и</strong>сях (ПСРЛ, т XIII, ч 2, стр 378) Разработка уложен<strong>и</strong>я о «белом клобуке»<br />

началась, конечно, ранее фе<strong>в</strong>раля 1564 г, но это не меняет сущест<strong>в</strong>енным образом<br />

оценк<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ора Подгото<strong>в</strong>ляя репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong> оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>, пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о не могло<br />

оста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть без <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я настроен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ысш<strong>его</strong> духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>а <strong>и</strong> старалось пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечь на с<strong>в</strong>ою<br />

сторону м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та предоста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем ему но<strong>в</strong>ой почетной пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

56 Уложен<strong>и</strong>е о «белом клобуке» не нос<strong>и</strong>ло характера спец<strong>и</strong>альной ант<strong>и</strong>но<strong>в</strong>городско<strong>и</strong><br />

меры Но<strong>в</strong>городск<strong>и</strong>е арх<strong>и</strong>еп<strong>и</strong>скопы не был<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шены «дре<strong>в</strong>ней почест<strong>и</strong>», <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>лег<strong>и</strong>я<br />

была л<strong>и</strong>шь распространена на м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та Но<strong>в</strong>городск<strong>и</strong>й арх<strong>и</strong>еп<strong>и</strong>скоп П<strong>и</strong>мен, не<strong>и</strong>зменно<br />

пользо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся расположен<strong>и</strong>ем царя, был пер<strong>в</strong>ым <strong>и</strong>з <strong>и</strong>ерархо<strong>в</strong>, поста<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>х<br />

подп<strong>и</strong>сь под Соборным пр<strong>и</strong>го<strong>в</strong>ором 9 фе<strong>в</strong>раля 1564 г<br />

57 ПСРЛ, -* XIII, ч 2, стр 381<br />

> 8 СГГД, ч 2 М , 1819, стр 153—155


108 Р Г СКРЫННИКОВ<br />

<strong>его</strong> персты, лежат <strong>и</strong> ко <strong>в</strong>ластем ласкающеся <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ряющ<strong>и</strong>ся,<br />

да с<strong>в</strong>ое сохранят <strong>и</strong> к тем еще множа<strong>и</strong>шее пр<strong>и</strong>обрящут» 59<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> р<strong>и</strong>сует яркую карт<strong>и</strong>ну упадка церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, упра<strong>в</strong>ляемой монахам<strong>и</strong>-стяжателям<strong>и</strong>,<br />

«ос<strong>и</strong>флянам<strong>и</strong>». С<strong>в</strong>ященн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ч<strong>и</strong>н — п<strong>и</strong>шет он —<br />

«не токмо расх<strong>и</strong>щают, но уч<strong>и</strong>теле расх<strong>и</strong>т<strong>и</strong>телем бы<strong>в</strong>ают, начало <strong>и</strong> образ<br />

<strong>в</strong>сякому зконопреступлен<strong>и</strong>ю собою полагают, не глаголют пред цар<strong>и</strong>, не<br />

стыдяся о с<strong>в</strong><strong>и</strong>ден<strong>и</strong><strong>и</strong> господн<strong>и</strong>, но паче потако<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> бы<strong>в</strong>ают села себе<br />

устрояют <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>е храм<strong>и</strong>ны поста<strong>в</strong>ляют <strong>и</strong> богатст<strong>в</strong>ы мног<strong>и</strong>м<strong>и</strong> к<strong>и</strong>пят, <strong>и</strong><br />

корыстм<strong>и</strong>, яко благочест<strong>и</strong>ем, ся украшают» 60<br />

В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — продолжал <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> — разгорелся лютый пожар, который:<br />

н<strong>и</strong>кто не может погас<strong>и</strong>ть «« яко же пожару люту <strong>в</strong>озгоре<strong>в</strong>шуся на<br />

л<strong>и</strong>це <strong>в</strong>сея земл<strong>и</strong> нашея, <strong>и</strong> премножест<strong>в</strong>о домо<strong>в</strong> зр<strong>и</strong>м от пламен<strong>и</strong> бедных<br />

напастей <strong>и</strong>скореіне<strong>в</strong>аем<strong>и</strong>. И хто текше от тако<strong>в</strong>ых отъ<strong>и</strong>мет^ И хто угас<strong>и</strong>т<br />

<strong>и</strong> хто брат<strong>и</strong>ю от тако<strong>в</strong>ых отъ<strong>и</strong>мет? И хто угас<strong>и</strong>т <strong>и</strong> кто брат<strong>и</strong>ю от тако<strong>в</strong>ых<br />

<strong>и</strong> толь лютый бед <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>т? Н<strong>и</strong>кто же! Во<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>нну іне заступающаго н<strong>и</strong> помогающ<strong>его</strong><br />

несть, раз<strong>в</strong>е господа» 61 Этот упрек относ<strong>и</strong>лся прежде <strong>в</strong>с<strong>его</strong><br />

к духо<strong>в</strong>енст<strong>в</strong>у.<br />

В Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> — п<strong>и</strong>сал <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> — нет с<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>телей, которые бы обл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

царя <strong>в</strong> <strong>его</strong> законопреступных делах <strong>и</strong> «<strong>в</strong>озре<strong>в</strong>но<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>» о прол<strong>и</strong>той кро<strong>в</strong><strong>и</strong><br />

«... где убо кто <strong>в</strong>озпрет<strong>и</strong> царю <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ластям о законопреступных <strong>и</strong> запрет<strong>и</strong><br />

благо<strong>в</strong>ременных <strong>и</strong> без<strong>в</strong>ременно^ Где Ил<strong>и</strong>я, о Нафее<strong>в</strong>е кро<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>озре<strong>в</strong>но<strong>в</strong>а<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>,<br />

<strong>и</strong> ста царю <strong>в</strong> л<strong>и</strong>це обл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ем, где Ел<strong>и</strong>сее, посрам<strong>и</strong><strong>в</strong>ый царя <strong>и</strong><br />

Изра<strong>и</strong>ле<strong>в</strong>а сына Аха<strong>в</strong>о<strong>в</strong>а^ Где л<strong>и</strong>к<strong>и</strong> пророко<strong>в</strong> обл<strong>и</strong>чающ<strong>и</strong> непра<strong>в</strong>едных<br />

царей' 4 ». 62 Здесь мы наход<strong>и</strong>м прямой намек на неда<strong>в</strong>н<strong>и</strong>е казн<strong>и</strong> бояр.<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> горько сето<strong>в</strong>ал на то, что <strong>в</strong> стране нет патр<strong>и</strong>архо<strong>в</strong> (м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>та<br />

^) <strong>и</strong> «бого<strong>в</strong><strong>и</strong>дных с<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>телей», которые бы реш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь открыто обл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть<br />

царя. В том же послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Васьяяу он п<strong>и</strong>сал - «Где ныне патр<strong>и</strong>архо<strong>в</strong><br />

л<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> бого<strong>в</strong><strong>и</strong>дных с<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>телей <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>о преподобных ре<strong>в</strong>нующе по<br />

бозе, <strong>и</strong> нестыдно обл<strong>и</strong>чающ<strong>и</strong>х непра<strong>в</strong>едных царей <strong>и</strong> <strong>в</strong>ластеле<strong>и</strong> <strong>в</strong> разл<strong>и</strong>чных<br />

<strong>и</strong>х законопреступных делех ... Кто ныне не стыдяся сло<strong>в</strong>еса е<strong>в</strong>ангельская<br />

глаголет <strong>и</strong> кто по брат<strong>и</strong><strong>и</strong> душ<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> полагают? Аз не <strong>в</strong>ем кто» 63<br />

Так <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ал компром<strong>и</strong>сс, заключенный между пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом<br />

<strong>и</strong> церко<strong>в</strong>ью <strong>в</strong> фе<strong>в</strong>рале—марте 1564 г. Не без осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ал на то, что <strong>его</strong> кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ка <strong>и</strong>ос<strong>и</strong>флянской церк<strong>в</strong><strong>и</strong> найдет сочу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>е<br />

у старца Васьяіна <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х монахо<strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря,<br />

поскольку <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е дл<strong>и</strong>тельного <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> этот <strong>монастырь</strong> был ц<strong>и</strong>таделью<br />

«нестяжателей», прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> «ос<strong>и</strong>флян». Монастырь, п<strong>и</strong>сал позже <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>,<br />

был «<strong>в</strong>озд<strong>в</strong><strong>и</strong>гнут» трудам<strong>и</strong> <strong>и</strong>гумена Корн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong> нем со<strong>в</strong>ершал<strong>и</strong>сь<br />

чудеса, «поколь было <strong>и</strong>мене<strong>и</strong> к монастырю тому не <strong>в</strong>зято <strong>и</strong> нестяжательно<br />

мн<strong>и</strong>с<strong>и</strong> пребы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>». 64 Интересно, что сам <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> сч<strong>и</strong>тал себя учен<strong>и</strong>ком<br />

бл<strong>и</strong>зкого к «нестяжателям» Макс<strong>и</strong>ма Грека.<br />

С<strong>в</strong>оей кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>кой «ос<strong>и</strong>флян» <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> желал побуд<strong>и</strong>ть старце<strong>в</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ятельного<br />

Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря открыто осуд<strong>и</strong>ть «законопреступные»<br />

репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> Грозного. Как мы покажем н<strong>и</strong>же, ему это не удалось<br />

53 РИБ, т XXXI стр 397<br />

60 Там же стр 395—396<br />

Там же стр 396—397 Под пожаром <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> подразуме<strong>в</strong>ал репресс<strong>и</strong><strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong><br />

княжеско-боярской оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> В с<strong>в</strong>оей «Истор<strong>и</strong><strong>и</strong>» он п<strong>и</strong>сал «Скоро по Алексее<strong>в</strong>е<br />

смерт<strong>и</strong> <strong>и</strong> по Сел<strong>и</strong><strong>в</strong>естро<strong>в</strong>у <strong>и</strong>згнан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>оскур<strong>и</strong>лося гонен<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кое <strong>и</strong> пожар лютосг<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong> земле Руской <strong>в</strong>озгорелся» (там же, стр 276)<br />

РИБ, т. XXXI, стр 396, пр<strong>и</strong>м 14—17.<br />

РИБ, т XXXI, стр 396<br />

4 Там же, стр 320—321 Корн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>й упра<strong>в</strong>лял монастырем <strong>в</strong> 1529—1570 гг<br />

(Н Н Масленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Идеолог<strong>и</strong>ческая борьба <strong>в</strong> пско<strong>в</strong>ской л<strong>и</strong>тературе ,.<br />

стр 206)


f<br />

КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 109<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> надеялся на то, что Пско<strong>в</strong>оЛечерок<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> <strong>в</strong>озьмет<br />

на себя <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>у ант<strong>и</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енного <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>озгла<strong>в</strong><strong>и</strong>т<br />

церко<strong>в</strong>ную оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Расчеты Курбского, кажется, не был<strong>и</strong> беспоч<strong>в</strong>енны: по некоторым с<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ям,<br />

через несколько месяце<strong>в</strong> после бегст<strong>в</strong>а Курбского церко<strong>в</strong>ная оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>я,<br />

<strong>в</strong>озгла<strong>в</strong>ленная сам<strong>и</strong>м м<strong>и</strong>тропол<strong>и</strong>том, зая<strong>в</strong><strong>и</strong>ла царю реш<strong>и</strong>тельный<br />

протест прот<strong>и</strong><strong>в</strong> пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х репресс<strong>и</strong>й.<br />

По рассказу А. Шл<strong>и</strong>хт<strong>и</strong>нга, когда пр<strong>и</strong>мерно за полгода до учрежден<strong>и</strong>я<br />

опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ны, т. е. летом 1564 г., царь пр<strong>и</strong>казал казн<strong>и</strong>ть князя Д. О<strong>в</strong>ч<strong>и</strong>ну-Оболенского,<br />

«некоторые знатные л<strong>и</strong>ца <strong>и</strong> <strong>в</strong>месте <strong>в</strong>ерхо<strong>в</strong>ный с<strong>в</strong>ященнослуж<strong>и</strong>тель<br />

сочл<strong>и</strong> нужным для себя <strong>в</strong>разум<strong>и</strong>ть т<strong>и</strong>рана <strong>в</strong>оздерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аться<br />

от столь жестокого прол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>я кро<strong>в</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х подданных не<strong>в</strong><strong>и</strong>нно без <strong>в</strong>сякой<br />

пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> проступка». 66<br />

Послан<strong>и</strong>я Курбского, нап<strong>и</strong>санные как <strong>в</strong> самой Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, так <strong>и</strong> позже,<br />

<strong>в</strong> эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>, бесспорно по<strong>в</strong>л<strong>и</strong>ял<strong>и</strong> на раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х событ<strong>и</strong>й с<strong>в</strong>о<strong>его</strong><br />

<strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>. Недаром, <strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>, <strong>и</strong> <strong>его</strong> <strong>и</strong>дейный прот<strong>и</strong><strong>в</strong>н<strong>и</strong>к Грозный,<br />

как спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о отмет<strong>и</strong>л Я. С. Лурье, предназначал<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>я для<br />

& <strong>в</strong>с<strong>его</strong> Росс<strong>и</strong>йского царст<strong>в</strong>а». 67<br />

Второе послан<strong>и</strong>е Курбского <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>оЛечерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> <strong>и</strong>нтересно<br />

как ед<strong>в</strong>а л<strong>и</strong> не ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енный документ, открыто <strong>и</strong>злага<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую<br />

программу княжеоко-боярекой оппоз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> накануне опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ны.<br />

Особенностью этой программы был<strong>и</strong> резк<strong>и</strong>е нападк<strong>и</strong> на дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я «держа<strong>в</strong>ного»<br />

царя И<strong>в</strong>ана IV <strong>и</strong> <strong>его</strong> пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а («<strong>в</strong>ластеле<strong>и</strong>»), об<strong>в</strong><strong>и</strong>ня<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся<br />

<strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех бедах, пост<strong>и</strong>гш<strong>и</strong>х Русское царст<strong>в</strong>о: про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>оле <strong>и</strong> беззакон<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

<strong>в</strong> судах, оскуден<strong>и</strong><strong>и</strong> д<strong>в</strong>орянст<strong>в</strong>а, пр<strong>и</strong>теснен<strong>и</strong>ях «купеческого» ч<strong>и</strong>на <strong>и</strong> земледельце<strong>в</strong>.<br />

«О нераден<strong>и</strong><strong>и</strong> же держа<strong>в</strong>ы, — п<strong>и</strong>сал <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>,—<strong>и</strong> кр<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>не суда<br />

<strong>и</strong> о несытст<strong>в</strong>е граблен<strong>и</strong><strong>и</strong> чюж<strong>и</strong>х <strong>и</strong>мен<strong>и</strong><strong>и</strong> н<strong>и</strong> <strong>и</strong>зрещ<strong>и</strong> р<strong>и</strong>торск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> язык<strong>и</strong> сея<br />

днешн<strong>и</strong>я беды <strong>в</strong>озможно». 68<br />

Мрачным<strong>и</strong> краскам<strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> р<strong>и</strong>сует карт<strong>и</strong>ну полного упадка <strong>и</strong> оскуден<strong>и</strong>я<br />

д<strong>в</strong>орянст<strong>в</strong>а: «Во<strong>и</strong>нской же ч<strong>и</strong>н строе<strong>в</strong> ныне худе<strong>и</strong>ш<strong>и</strong><strong>и</strong> строе<strong>в</strong> обретеея,<br />

яко мног<strong>и</strong>м не <strong>и</strong>мет<strong>и</strong> гае токмо коней, ко бранем угото<strong>в</strong>леных, <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

оруж<strong>и</strong><strong>и</strong> ратных, но <strong>и</strong> дне<strong>в</strong>ньгя п<strong>и</strong>щ<strong>и</strong>, <strong>и</strong>х же недостатк<strong>и</strong> <strong>и</strong> убожест<strong>в</strong>а <strong>и</strong> бед<br />

<strong>и</strong>х смущен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>сяко сло<strong>в</strong>ест<strong>в</strong>о пре<strong>в</strong>зыде». 69<br />

65 Н. Андрее<strong>в</strong> кат<strong>его</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ергает мнен<strong>и</strong>е Я. С. Лурье, будто <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

<strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем <strong>в</strong>тором послан<strong>и</strong><strong>и</strong> энерг<strong>и</strong>чно побуждал старце<strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря<br />

«прет<strong>и</strong>ть» (<strong>в</strong>озражать) «царю <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>ластелям о законопреступных». Он п<strong>и</strong>шет: «Мнен<strong>и</strong>е<br />

Лурье, что послан<strong>и</strong>я Курбского <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong> которых он не только не колеблясь компромет<strong>и</strong>рует<br />

старце<strong>в</strong> монастыря, которые был<strong>и</strong> подданным<strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого князя, но <strong>и</strong> энерг<strong>и</strong>чно<br />

поощряет <strong>и</strong>х сделать предста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е царю <strong>и</strong> тем, кто наход<strong>и</strong>тся под <strong>его</strong> <strong>в</strong>ластью,<br />

есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> будут нарушать законы, — что эт<strong>и</strong> п<strong>и</strong>сьма был<strong>и</strong> частью пропаганд<strong>и</strong>стской кампан<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мой Курбск<strong>и</strong>м <strong>в</strong>месте с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> эм<strong>и</strong>грантам<strong>и</strong> <strong>в</strong> пределах Моско<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>, —<br />

это предположен<strong>и</strong>е неуместно <strong>и</strong> необосно<strong>в</strong>ано <strong>и</strong> скорее это <strong>и</strong>дея XX <strong>в</strong>., нежел<strong>и</strong> XVI <strong>в</strong>.»<br />

(N. Andreyev. Kurbsky's Letters..., стр. 417). Однако Н. Андрее<strong>в</strong> не подкрепляет<br />

с<strong>в</strong>ой резк<strong>и</strong>й упрек как<strong>и</strong>м<strong>и</strong>-н<strong>и</strong>будь факт<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> доказательст<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>. Не разделяя предположен<strong>и</strong>я<br />

Я. С. Лурье, будто <strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е было нап<strong>и</strong>сано Курбск<strong>и</strong>м <strong>в</strong> эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>,<br />

мы полностью поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>аем <strong>его</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>од о том, что послан<strong>и</strong>е п<strong>и</strong>салось с целью побуд<strong>и</strong>ть<br />

<strong>в</strong>ласт<strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ятельного Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря к протесту прот<strong>и</strong><strong>в</strong> «законопреступ- j<br />

лен<strong>и</strong>й» царя.<br />

J<br />

66 А. Шл<strong>и</strong>хт <strong>и</strong>нг. Но<strong>в</strong>ое <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>е о Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> И<strong>в</strong>ана Грозного. Л., 1934,<br />

стр. 17—18. Л<strong>и</strong>фляндск<strong>и</strong>й д<strong>в</strong>орян<strong>и</strong>н А. Шл<strong>и</strong>хт<strong>и</strong>нг попал <strong>в</strong> плен к русск<strong>и</strong>м <strong>в</strong> конце<br />

1564 г. Позже он состоял слугой <strong>и</strong> пере<strong>в</strong>одч<strong>и</strong>ком пр<strong>и</strong> А. Лензэе, л<strong>и</strong>чном <strong>в</strong>раче Грозного<br />

(см. «В<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е» А. Мале<strong>и</strong>на к «Но<strong>в</strong>ому <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>ю о Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>» А. Шл<strong>и</strong>хт<strong>и</strong>нга, стр. 4).<br />

Общая ос<strong>в</strong>едомленность Шл<strong>и</strong>хт<strong>и</strong>нга не подлеж<strong>и</strong>т сомнен<strong>и</strong>ю.<br />

67 Я. С. Лурье. Вопросы <strong>в</strong>нешней <strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренней пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> послан<strong>и</strong>ях И<strong>в</strong>ана IV,<br />

стр. 473.<br />

68 РИБ, т. XXXI, стр. 395.<br />

стр. 398.


по<br />

Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

Продолжая трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> уч<strong>и</strong>теля Макс<strong>и</strong>ма Грека, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>шет<br />

о бедст<strong>в</strong>енном положен<strong>и</strong><strong>и</strong> купцо<strong>в</strong> <strong>и</strong> земледельце<strong>в</strong>, зада<strong>в</strong>ленных безмерным<strong>и</strong><br />

податям<strong>и</strong>: «Купецк<strong>и</strong>й же ч<strong>и</strong>н <strong>и</strong> земледелец <strong>в</strong>се днесь узр<strong>и</strong>м, како<br />

стражут, безмерным<strong>и</strong> данм<strong>и</strong> прода<strong>в</strong>аем<strong>и</strong> <strong>и</strong> от нем<strong>и</strong>лост<strong>и</strong><strong>в</strong>ых пр<strong>и</strong>ста<strong>в</strong>о<strong>в</strong><br />

<strong>в</strong>лач<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> без м<strong>и</strong>лосерд<strong>и</strong>я б<strong>и</strong>ем<strong>и</strong>, <strong>и</strong> о<strong>в</strong>ы дан<strong>и</strong> <strong>в</strong>земше <strong>и</strong>іны <strong>в</strong>з<strong>и</strong>мающе,<br />

о <strong>и</strong>ных пюсылающе <strong>и</strong> <strong>и</strong>ныя умышляюще». 70<br />

Замечан<strong>и</strong>е Курбского об ужасном положен<strong>и</strong><strong>и</strong> крестьян, как отмет<strong>и</strong>л<br />

Н. Е. Андрее<strong>в</strong>, необычно для предста<strong>в</strong><strong>и</strong>теля XVI <strong>в</strong>., но эта «гуманная<br />

тенденц<strong>и</strong>я» не по<strong>в</strong>торяется <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>х п<strong>и</strong>сьмах того же а<strong>в</strong>тора, нап<strong>и</strong>санных<br />

<strong>и</strong>м после побега. 71 Она не по<strong>в</strong>торяется <strong>в</strong>ообще н<strong>и</strong> <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з многоч<strong>и</strong>сленных<br />

про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й Курбского. Оп<strong>и</strong>са<strong>в</strong> бедст<strong>в</strong><strong>и</strong>я сосло<strong>в</strong><strong>и</strong>й, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> продолжал:<br />

«Тако<strong>в</strong>ых рад<strong>и</strong> не<strong>и</strong>стерп<strong>и</strong>мых мук о<strong>в</strong>ым без <strong>в</strong>ест<strong>и</strong> бегуном ото<br />

отечест<strong>в</strong>а быт<strong>и</strong>; о<strong>в</strong>ым любезныя дет<strong>и</strong> с<strong>в</strong>оя, <strong>и</strong>счад<strong>и</strong>я чре<strong>в</strong>а с<strong>в</strong>о<strong>его</strong>, <strong>в</strong> <strong>в</strong>ечныя<br />

работы прода<strong>в</strong>аем<strong>и</strong>; <strong>и</strong> о<strong>в</strong>ым с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<strong>и</strong> рукам<strong>и</strong> смерт<strong>и</strong> себе умышлят<strong>и</strong>». 72<br />

Осторожный намек, опра<strong>в</strong>дан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>змены «нестерп<strong>и</strong>мым<strong>и</strong> мукам<strong>и</strong>» подт<strong>в</strong>ерждает<br />

тот факт, что ко <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я<br />

Васьяну <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> уже пр<strong>и</strong>нял решен<strong>и</strong>е бежать <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у. 73 Это обстоятельст<strong>в</strong>о<br />

объясняет нам как крайне резк<strong>и</strong>й ант<strong>и</strong>пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>енный характер<br />

<strong>в</strong>ысказы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й Курбского, так <strong>и</strong> то, что <strong>его</strong> послан<strong>и</strong>е не было отпра<strong>в</strong>лена<br />

<strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерок<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> до бегст<strong>в</strong>а <strong>его</strong> а<strong>в</strong>тора <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у.<br />

Срок службы Курбского <strong>и</strong> <strong>его</strong> то<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>щей <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>стек 3 апреля<br />

1564 г. На смену <strong>и</strong>м <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> был<strong>и</strong> назначены наместн<strong>и</strong>к бояр<strong>и</strong>н М. Я. Морозо<strong>в</strong><br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды Ф. И. Бутурл<strong>и</strong>н, М. Д. Морозо<strong>в</strong>, Н. В. Бор<strong>и</strong>со<strong>в</strong> <strong>и</strong> князь<br />

И. А. З<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>городск<strong>и</strong>й. 74 К началу апреля <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>ехал<strong>и</strong> только<br />

«меньш<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды». Но<strong>в</strong>ый наместн<strong>и</strong>к М. Я. Морозо<strong>в</strong>, пере<strong>в</strong>еденный<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> <strong>и</strong>з Смоленска, пр<strong>и</strong>был на службу с запоздан<strong>и</strong>ем. Князь<br />

А. М. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> по не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам оста<strong>в</strong>ался <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong>с<strong>его</strong> апреля.<br />

30 апреля <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ода Ф. И. Бутурл<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>л царя о побеге бояр<strong>и</strong>на<br />

князя А. М. Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong>ю. Вместе с Курбск<strong>и</strong>м бежал<strong>и</strong> служ<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е<br />

ему дет<strong>и</strong> боярск<strong>и</strong>е С. М. Вешняко<strong>в</strong>, Г. Кайсаро<strong>в</strong>, М. Не<strong>в</strong>клюдо<strong>в</strong>,<br />

И. Н. Таракано<strong>в</strong> <strong>и</strong> др., <strong>в</strong>с<strong>его</strong> 12 чело<strong>в</strong>ек. 75 Бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й наместн<strong>и</strong>к Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

бежал за гран<strong>и</strong>цу с крайней поспешностью: он оста<strong>в</strong><strong>и</strong>л <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е жену <strong>и</strong><br />

сына, брос<strong>и</strong>л <strong>и</strong>мущест<strong>в</strong>о, кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>, бумаг<strong>и</strong> <strong>и</strong> даже <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е доспех<strong>и</strong>, которые<br />

могл<strong>и</strong> обремен<strong>и</strong>ть <strong>его</strong> <strong>в</strong> пут<strong>и</strong>.<br />

Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ной такой спешк<strong>и</strong> была <strong>в</strong>есть о царской опале, тайно полученная<br />

Курбск<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з Моск<strong>в</strong>ы. 76<br />

Царь не скры<strong>в</strong>ал того, что Курбскому гроз<strong>и</strong>ло наказан<strong>и</strong>е. С<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м го і-<br />

цам <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е он <strong>в</strong>елел следующ<strong>и</strong>м образом объясн<strong>и</strong>ть пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны бегст<strong>в</strong>а<br />

Курбского: «...учал государю нашему <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> делат<strong>и</strong> <strong>и</strong>зменные де\а,<br />

<strong>и</strong> государь был хотел <strong>его</strong> наказат<strong>и</strong>, <strong>и</strong> он, узна<strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> <strong>и</strong>зменные дела, <strong>и</strong> государю<br />

нашему <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л». 77<br />

0 Так же, стр. 39.<br />

71 N. Andreyev. Kurbsky's Letters..., стр. 432.<br />

11 РИБ, т. XXXI, стр. 398.<br />

73 Есл<strong>и</strong> бы <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>сал с<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з эм<strong>и</strong>грац<strong>и</strong><strong>и</strong>, ему не пр<strong>и</strong>шлось бы пр<strong>и</strong>бегать<br />

к столь осторожным намекам.<br />

74<br />

Разряды, л. 306.<br />

75 ПСРЛ, т XIII, ч 2, стр. 382; Ж<strong>и</strong>знь кн. А. М. Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е <strong>и</strong> на Волын<strong>и</strong>,<br />

т. I К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>, 1849, стр. IV<br />

76 Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, стр 10. «Аще л<strong>и</strong> же убоялся ес<strong>и</strong> ложнаго на тя<br />

речен<strong>и</strong>я смертнаго, от т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х друзей, сатан<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слуг, злодейст<strong>в</strong>енному солган<strong>и</strong>ю» <strong>и</strong> т. д<br />

(там же, стр. 12).<br />

77 Наказ соста<strong>в</strong>лен около ноября 1565 г. (Сборн<strong>и</strong>к Русского <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческого общест<strong>в</strong>а,<br />

т. 71 СПб., 1892, стр. 321)


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 111.<br />

Грозный кат<strong>его</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> от<strong>в</strong>ергал мысль, будто Курбскому угрожала<br />

смертная казнь. Сам <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> также пер<strong>в</strong>оначально не пр<strong>и</strong>держ<strong>и</strong><strong>в</strong>ался<br />

этой <strong>в</strong>ерс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Он н<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ом не упом<strong>и</strong>нает об этом <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оем пер<strong>в</strong>ом послан<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

царю, нап<strong>и</strong>санном на другой день после бегст<strong>в</strong>а. 78<br />

Позже, <strong>в</strong> 1572 г., Грозный откро<strong>в</strong>енно пр<strong>и</strong>знался польскому послу<br />

Ф. 3. Воропаю, что намерен был «уба<strong>в</strong><strong>и</strong>ть» Курбскому «почестей» <strong>и</strong> отобрать<br />

у н<strong>его</strong> «места», т. е. земельные <strong>в</strong>ладен<strong>и</strong>я. 7<br />

Но Грозный ош<strong>и</strong>бался, ут<strong>в</strong>ерждая <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х послан<strong>и</strong>й, будто<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л «ед<strong>и</strong>ного рад<strong>и</strong> малого сло<strong>в</strong>а гне<strong>в</strong>на». 80 Ош<strong>и</strong>бка объясняется<br />

тем, что царь н<strong>и</strong>ч<strong>его</strong> не знал об <strong>и</strong>зменн<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х пер<strong>его</strong><strong>в</strong>орах Курбского<br />

с л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>цам<strong>и</strong>, нача<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся задолго до <strong>его</strong> бегст<strong>в</strong>а <strong>и</strong>з Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Обстоятельст<strong>в</strong>а секретных пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оро<strong>в</strong> Курбского с л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом,<br />

<strong>в</strong>едш<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ойну с Росс<strong>и</strong>ей, раскрыл<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> 80-х годах XVI <strong>в</strong>.,<br />

когда наследн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> беглого бояр<strong>и</strong>на <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя одной поземельной тяжбы<br />

предста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>скому суду ряд короле<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>х грамот.<br />

Как следо<strong>в</strong>ало <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х документо<strong>в</strong>, <strong>в</strong>о <strong>в</strong>ремя пребы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одст<strong>в</strong>е<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л тайные грамоты («закрытые л<strong>и</strong>сты») от<br />

короля Сі<strong>и</strong>г<strong>и</strong>змунда-А<strong>в</strong>гуета <strong>и</strong> руко<strong>в</strong>од<strong>и</strong>телей Л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ской рады гетмана<br />

Радз<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>ла <strong>и</strong> Е. Воло<strong>в</strong><strong>и</strong>ча с предложен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>ыехать <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у. От<strong>в</strong>ет<strong>и</strong><strong>в</strong> соглас<strong>и</strong>ем,<br />

русск<strong>и</strong>й наместн<strong>и</strong>к Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong><strong>и</strong> потребо<strong>в</strong>ал от л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ского пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а<br />

охранных грамот, которые бы гарант<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ему достаточное содержан<strong>и</strong>е<br />

<strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е, <strong>и</strong> <strong>в</strong>скоре же получ<strong>и</strong>л <strong>и</strong>х. Гетман Радз<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>л обещал бояр<strong>и</strong>ну<br />

«пр<strong>и</strong>л<strong>и</strong>чное содержан<strong>и</strong>е» <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е, король сул<strong>и</strong>л ему с<strong>в</strong>ою м<strong>и</strong>лость. 81<br />

Трудно определ<strong>и</strong>ть, когда <strong>и</strong>менно <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> пр<strong>и</strong>нял решен<strong>и</strong>е о бегст<strong>в</strong>е<br />

<strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у. Н. Е. Андрее<strong>в</strong> полагает, что это про<strong>и</strong>зошло <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е последн<strong>его</strong><br />

года, про<strong>в</strong>еденного бояр<strong>и</strong>ном <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>, п<strong>и</strong>шет Н. Е. Андрее<strong>в</strong>,<br />

продолжал зан<strong>и</strong>маться государст<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> делам<strong>и</strong>, порученным<strong>и</strong> ему,<br />

<strong>в</strong>ел пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры с л<strong>и</strong><strong>в</strong>анск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> рыцарям<strong>и</strong> о сдаче разл<strong>и</strong>чных крепостей; он<br />

ч<strong>и</strong>тал <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сал, но <strong>в</strong>се это <strong>в</strong>ремя он, должно быть, ож<strong>и</strong>дал охранной грамоты<br />

<strong>и</strong>з Польш<strong>и</strong>. 82<br />

На наш <strong>в</strong>згляд, сношен<strong>и</strong>я Курбского с Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ой начал<strong>и</strong>сь не ранее начала<br />

1564 г. Об этом го<strong>в</strong>орят <strong>его</strong> пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры с графом Арцем осенью<br />

1563 г.<br />

Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онск<strong>и</strong>й хрон<strong>и</strong>ст Ф. Н<strong>и</strong>енштедт, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е <strong>в</strong> 50—60-х годах<br />

XVI <strong>в</strong>., рассказы<strong>в</strong>ает, что граф фон Арц, наместн<strong>и</strong>к ш<strong>в</strong>едского герцога<br />

Юхана III <strong>в</strong> Л<strong>и</strong><strong>в</strong>он<strong>и</strong><strong>и</strong>, тайно предлож<strong>и</strong>л Курбскому сдать русскому<br />

царю замок Гельмет. Однако заго<strong>в</strong>ор был раскрыт, граф Арц сх<strong>в</strong>ачен<br />

ш<strong>в</strong>едск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> д<strong>в</strong>орянам<strong>и</strong> <strong>и</strong> казнен <strong>в</strong> Р<strong>и</strong>ге <strong>в</strong> конце 1563 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>, пр<strong>и</strong>бы<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>й<br />

к стенам Гельмета, был <strong>в</strong>стречен <strong>в</strong>ыстрелам<strong>и</strong>. Разгне<strong>в</strong>анный так<strong>и</strong>м<br />

<strong>и</strong>сходом дела, он будто бы <strong>в</strong>оскл<strong>и</strong>кнул: «Пока ж<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>к<strong>и</strong>й князь, такое<br />

78 «Ко<strong>его</strong> зла <strong>и</strong> гонен<strong>и</strong>я от тебе не претерпех! — п<strong>и</strong>сал <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> царю, — <strong>и</strong> ко<strong>и</strong>х<br />

бед <strong>и</strong> напастей на мя не ПОДВИГА ес<strong>и</strong>! <strong>и</strong> ко<strong>и</strong>х лжей <strong>и</strong> <strong>и</strong>змен на мя не <strong>в</strong>з<strong>в</strong>ел ес<strong>и</strong>! .. <strong>в</strong>с<strong>его</strong><br />

л<strong>и</strong>шен бых <strong>и</strong> от земл<strong>и</strong> бож<strong>и</strong>й тобою туне отогнан был» (Послан<strong>и</strong>е царю <strong>и</strong>з Вольмара:<br />

РИБ, т. XXXIII, стр. 3). В эт<strong>и</strong>х дл<strong>и</strong>нных жалобах Курбского нет <strong>в</strong>се же н<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>а<br />

об угрожа<strong>в</strong>шей ему смертной казн<strong>и</strong>.<br />

79 М. Петро<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й. Рец. на «Сказан<strong>и</strong>я кн. А. Курбского» (<strong>и</strong>зд. 3-е<br />

Н. Устряло<strong>в</strong>а, СПб., 1868). — Из<strong>в</strong>ест<strong>и</strong>я Казанского ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета. Казань, 1873, кн. 4,<br />

стр. 728.<br />

80 Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, стр. 13.<br />

81 Ж<strong>и</strong>знь кн. А. М. Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е <strong>и</strong> на Волын<strong>и</strong>, т. II. К<strong>и</strong>е<strong>в</strong>, 1849, стр. 193.<br />

В духо<strong>в</strong>ном за<strong>в</strong>ещан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>сал, что пр<strong>и</strong>ехал <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у, «будуч<strong>и</strong> обнадежен <strong>его</strong><br />

короле<strong>в</strong>скою м<strong>и</strong>лост<strong>и</strong>ю, получ<strong>и</strong><strong>в</strong> короле<strong>в</strong>скую охран<strong>и</strong>тельную грамоту <strong>и</strong> полож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь<br />

на пр<strong>и</strong>сягу <strong>и</strong>х м<strong>и</strong>лостей, пано<strong>в</strong> сенаторо<strong>в</strong>» (там же, т. I, стр. 233, духо<strong>в</strong>ная 10 <strong>и</strong>юня<br />

1581г.).<br />

82 N. Andreyev. Kurbsky's Letters. . ., стр. 427—428.


112 Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

<strong>в</strong>ероломст<strong>в</strong>о не останется безнаказанным. Ведь он<strong>и</strong> сам<strong>и</strong> <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры,<br />

за с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м рукопр<strong>и</strong>кладст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> печатью!». 83<br />

Есл<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знать, что уже <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>ел тайные пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры<br />

с польск<strong>и</strong>м королем С<strong>и</strong>г<strong>и</strong>змундом-А<strong>в</strong>густом, то пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны г<strong>и</strong>бел<strong>и</strong> графа<br />

Арца предстанут <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ершенно <strong>и</strong>ном с<strong>в</strong>ете. Однако такое предположен<strong>и</strong>е<br />

я<strong>в</strong>ляется мало<strong>в</strong>ероятным.<br />

В пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры с л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>ступ<strong>и</strong>л скорее<br />

<strong>в</strong>с<strong>его</strong> <strong>в</strong> последн<strong>и</strong>е месяцы пребы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е, <strong>в</strong> фе<strong>в</strong>рале—апреле<br />

1564 г. 84 Как раз <strong>в</strong> это <strong>в</strong>ремя он осторожно намекнул <strong>в</strong> послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Васьяну,<br />

что <strong>и</strong>з-за гонен<strong>и</strong>й некоторым людям пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>тся бежать <strong>и</strong>з отечест<strong>в</strong>а. Обстоятельст<strong>в</strong>а,<br />

<strong>и</strong>зложенные <strong>в</strong>ыше, заста<strong>в</strong>ляют прямо предполагать, что<br />

к моменту нап<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>я послан<strong>и</strong>я Васьяну <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> не только помышлял об<br />

отъезде <strong>и</strong>з Росс<strong>и</strong><strong>и</strong>, но <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел тайные пер<strong>его</strong><strong>в</strong>оры с королем. Толкая старце<strong>в</strong><br />

на открытое <strong>в</strong>ыступлен<strong>и</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong> царя, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> сам тайно гото<strong>в</strong><strong>и</strong>лся<br />

бежать за гран<strong>и</strong>цу.<br />

Третье послан<strong>и</strong>е не было простым продолжен<strong>и</strong>ем переп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong>, ранее за<strong>в</strong>яза<strong>в</strong>шейся<br />

между Курбск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> Васьяном. Прежде <strong>в</strong>с<strong>его</strong> оно знач<strong>и</strong>тельно<br />

отл<strong>и</strong>чалось от предшест<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>х послан<strong>и</strong>й по с<strong>в</strong>оему содержан<strong>и</strong>ю. Есл<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ых послан<strong>и</strong>ях большое место от<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лась догмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>опросам,<br />

10 В последнем он<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершенно <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь.<br />

По с<strong>в</strong>оей структуре <strong>и</strong> содержан<strong>и</strong>ю третье послан<strong>и</strong>е Курбского<br />

<strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> сходно с <strong>его</strong> же послан<strong>и</strong>ем царю <strong>и</strong>з Вольмара.<br />

Оба эт<strong>и</strong> послан<strong>и</strong>я настолько бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong> текстолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>, что не остается<br />

сомнен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> том, что он<strong>и</strong> п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь под <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем одн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же событ<strong>и</strong>й<br />

<strong>в</strong> одно <strong>и</strong> то же <strong>в</strong>ремя. Заключ<strong>и</strong>тельные т<strong>и</strong>рады Курбского і<strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>ях<br />

про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>одят <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>е перефраз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong> одного <strong>и</strong> того же текста. 85<br />

Третье послан<strong>и</strong>е старцу Послан<strong>и</strong>е царю <strong>и</strong>з Вольмара<br />

Васьяну (май—<strong>и</strong>юнь 1564 г.)<br />

Бог суд<strong>и</strong>тель пра<strong>в</strong>едный <strong>и</strong> крепк<strong>и</strong>й межу И о сем, даже до с<strong>и</strong>х, п<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е с<strong>и</strong>е,<br />

<strong>в</strong>ам<strong>и</strong> <strong>и</strong> мною: <strong>и</strong> аще ко <strong>в</strong>ратом смертным слезам<strong>и</strong> <strong>и</strong>змоченное, <strong>в</strong>о гроб<br />

пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жуся, <strong>и</strong> с<strong>и</strong>е п<strong>и</strong>сане<strong>и</strong>це <strong>в</strong>елю со собою по<strong>в</strong>елю <strong>в</strong>лож<strong>и</strong>т <strong>и</strong>, грясебе<br />

<strong>в</strong> руку <strong>в</strong>лож<strong>и</strong>т <strong>и</strong>, <strong>и</strong>дущу с н<strong>и</strong>м дуще с тобою на суд бога мо<strong>его</strong>, И<strong>и</strong>суса<br />

к неумытному суд<strong>и</strong><strong>и</strong>, к .. . И<strong>и</strong>сусу. 86 Хр<strong>и</strong>ста. 87<br />

В каждом случае <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong> со<strong>в</strong>ершенно од<strong>и</strong>нако<strong>в</strong>ых <strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>ях по<strong>в</strong>ест<strong>в</strong>ует<br />

о с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х <strong>в</strong>о<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х заслугах:<br />

Кол<strong>и</strong>ко труд<strong>и</strong>хся, <strong>в</strong>хождах <strong>и</strong> <strong>и</strong>схож- Пред <strong>в</strong>ойском т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м хождах <strong>и</strong><br />

дах пред полк<strong>и</strong> господск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>... <strong>и</strong> н<strong>и</strong>- <strong>и</strong>схождах, <strong>и</strong> н<strong>и</strong>ко<strong>его</strong> же тебе бесчест<strong>и</strong>я<br />

когда же бегуном бы<strong>в</strong>, но паче о д о л е- пр<strong>и</strong><strong>в</strong>едох, но только победы пре-<br />

83 Ф. Н <strong>и</strong> е н ш т е д т. Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онская летоп<strong>и</strong>сь.'—Сборн<strong>и</strong>к матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong> <strong>и</strong> статей по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

Пр<strong>и</strong>балт<strong>и</strong>йского края, т. 4. Р<strong>и</strong>га, 1883, стр. 34—36. Рассказ Н<strong>и</strong>енштедта подт<strong>в</strong>ерждается<br />

<strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ных чертах с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>ом другого со<strong>в</strong>ременн<strong>и</strong>ка — л<strong>и</strong><strong>в</strong>онского хрон<strong>и</strong>ста<br />

Рюссо<strong>в</strong>а (Л<strong>и</strong><strong>в</strong>онская хрон<strong>и</strong>ка Рюссо<strong>в</strong>а. — Сборн<strong>и</strong>к матер<strong>и</strong>ало<strong>в</strong> <strong>и</strong> статей по <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

Пр<strong>и</strong>балт<strong>и</strong>йского края, т. 3. Р<strong>и</strong>га, 1880, стр. 147—148). Без <strong>в</strong>сякого на то осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я<br />

А. Н Яс<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й сч<strong>и</strong>тал, что <strong>и</strong>менно неудачное Гельметское дело <strong>и</strong> на<strong>в</strong>лекло на Курбского<br />

гне<strong>в</strong> царя <strong>и</strong> подозрен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>и</strong>змене (А. Н. Яс<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й. Соч<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я князя Курбского<br />

как <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й матер<strong>и</strong>ал, стр. 70—71).<br />

84 Для того чтобы получ<strong>и</strong>ть грамоту <strong>и</strong>з Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ы от короля, от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на нее, затребо<strong>в</strong>ать<br />

но<strong>в</strong>ую грамоту <strong>и</strong> получ<strong>и</strong>ть ее <strong>и</strong>з-за рубежа, требо<strong>в</strong>алось знач<strong>и</strong>тельное <strong>в</strong>ремя,<br />

уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ая <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong> тогдашн<strong>и</strong>е средст<strong>в</strong>а перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я.<br />

85 Текстуальную бл<strong>и</strong>зость эт<strong>и</strong>х д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>й отмет<strong>и</strong>л Я С. Лурье (Вопросы <strong>в</strong>нешней<br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong>нутренней пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>в</strong> послан<strong>и</strong>ях И<strong>в</strong>ана IV, стр. 473)<br />

86 РИБ, т. XXXI, стр. 408—409.<br />

87 Там же, стр. 6.


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ<br />

ИЗ<br />

н<strong>и</strong>я прес<strong>в</strong>етла Хр<strong>и</strong>сто<strong>в</strong>ою с<strong>и</strong>лою<br />

поста<strong>в</strong>лях, <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>ко бед претерпе<strong>в</strong>лх,<br />

<strong>и</strong> нужд телесных <strong>и</strong> учащен<strong>и</strong>е ран! 88<br />

с<strong>в</strong>етлы, помощ<strong>и</strong>ю ангела господня, <strong>в</strong>о<br />

сла<strong>в</strong>у т<strong>в</strong>ою поста<strong>в</strong>лях <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда же<br />

полко<strong>в</strong> т<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х хребтом к чюжд<strong>и</strong>м обрат<strong>и</strong>х;<br />

щ е н бых ранам<strong>и</strong> от <strong>в</strong>ар<strong>в</strong>арск<strong>и</strong>х рук на<br />

пох<strong>в</strong>алу тобе сот<strong>в</strong>орях . .. паче же учащен<br />

бых ранам<strong>и</strong> от <strong>в</strong>ар<strong>в</strong>арск<strong>и</strong>х рук на<br />

разл<strong>и</strong>чных б<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ах, <strong>и</strong> сокрушенно уже яз<strong>в</strong>ам<strong>и</strong><br />

<strong>в</strong>се тело <strong>и</strong>мею. 89<br />

Бл<strong>и</strong>зость д<strong>в</strong>ух послан<strong>и</strong>й поз<strong>в</strong>оляет ут<strong>в</strong>ерждать, что оба он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>саны<br />

<strong>в</strong> одно <strong>и</strong> то же <strong>в</strong>ремя, т. е. после побега <strong>и</strong>х а<strong>в</strong>тора <strong>и</strong>з Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>быт<strong>и</strong>я <strong>в</strong> Вольмар <strong>в</strong> мае—<strong>и</strong>юне 1564 г. 90<br />

В третьем послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Васьяну <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> горько жало<strong>в</strong>ался на то, что не<br />

только не нашел помощ<strong>и</strong> <strong>и</strong> заступн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>а у арх<strong>и</strong>ерее<strong>в</strong>, <strong>в</strong>ладык <strong>и</strong> у «<strong>в</strong>аш<strong>его</strong><br />

ч<strong>и</strong>на преподоб<strong>и</strong>я» (т. е. у пско<strong>в</strong>о-печерского старца), но <strong>и</strong> стал жерт<strong>в</strong>ой<br />

на<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> со стороны некоторых <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х: «Многажды <strong>в</strong> бедах с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х ко<br />

арх<strong>и</strong>ереом <strong>и</strong> ко с<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>телем <strong>и</strong> к <strong>в</strong>аш<strong>его</strong> ч<strong>и</strong>на преподоб<strong>и</strong>ю со ум<strong>и</strong>ленным<strong>и</strong><br />

глаголы <strong>и</strong> со слезным рыдан<strong>и</strong>ем пр<strong>и</strong>падах <strong>и</strong> <strong>в</strong>аляхся пред ногам<strong>и</strong> <strong>и</strong>х, <strong>и</strong><br />

землю слезам<strong>и</strong> омаках, — <strong>и</strong> н<strong>и</strong> малые помощ<strong>и</strong> н<strong>и</strong> утешен<strong>и</strong>я бедам с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м<br />

от н<strong>и</strong>х получ<strong>и</strong>х, но <strong>в</strong>место заступлен<strong>и</strong>я некоторые от н<strong>и</strong>х потако<strong>в</strong>н<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong>х,<br />

кро<strong>в</strong>ем наш<strong>и</strong>м наостр<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> я<strong>в</strong><strong>и</strong>шася. Но <strong>и</strong> се еще мало <strong>и</strong>м <strong>в</strong>озбн<strong>и</strong>шася:<br />

еще же к сему пр<strong>и</strong>лож<strong>и</strong>ша, яко <strong>и</strong> от бога пра<strong>в</strong>осла<strong>в</strong>ных не устыдешася<br />

очюждат<strong>и</strong> <strong>и</strong> ерет<strong>и</strong>к<strong>и</strong> прозы<strong>в</strong>ат<strong>и</strong>, <strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нным<strong>и</strong> шептан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>о<br />

ухо держа<strong>в</strong>ному кле<strong>в</strong>етат<strong>и</strong>». 91<br />

Надежды Курбского на поддержку старце<strong>в</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ятельного Пско<strong>в</strong>о-Пе-<br />

«ерского монастыря не опра<strong>в</strong>дал<strong>и</strong>сь. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong> пер<strong>в</strong>ых послан<strong>и</strong>ях <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

прос<strong>и</strong>л Васьяна помол<strong>и</strong>ться за н<strong>его</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыражал надежду на то, что будет<br />

<strong>и</strong>сцелен «<strong>в</strong>аш<strong>и</strong>х (старце<strong>в</strong>, — Р. С.) рук духо<strong>в</strong>ным <strong>в</strong>рачест<strong>в</strong>ом», то <strong>в</strong> последнем<br />

послан<strong>и</strong><strong>и</strong>, отброс<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>се усло<strong>в</strong>ност<strong>и</strong>, он гне<strong>в</strong>но упрекал старце<strong>в</strong> за<br />

то, что он<strong>и</strong> не пожелал<strong>и</strong> заступ<strong>и</strong>ться за н<strong>его</strong> перед царем, несмотря на <strong>в</strong>се<br />

<strong>его</strong> просьбы. 92<br />

В с<strong>в</strong>оем третьем послан<strong>и</strong><strong>и</strong> Васьяну <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> упом<strong>и</strong>нает о том, что он<br />

посылал к старцам Пско<strong>в</strong>о-Печерского монастыря с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> слугу, прося старце<strong>в</strong><br />

предоста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть ему денежную ссуду. 93 Однако старцы не только кат<strong>его</strong>р<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong><br />

отказал<strong>и</strong>сь ссуд<strong>и</strong>ть Курбскому деньг<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> поспеш<strong>и</strong>л<strong>и</strong> прер<strong>в</strong>ать<br />

<strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>е сношен<strong>и</strong>я с «государе<strong>в</strong>ым <strong>и</strong>зменн<strong>и</strong>ком». 94<br />

88 Там же, стр. 408.<br />

89 Там же, стр. 4.<br />

90 С<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е царю <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> нап<strong>и</strong>сал не ранее мая <strong>и</strong> не позднее <strong>и</strong>юня 1564 г.,<br />

поскольку от<strong>в</strong>ет царя дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан 5 <strong>и</strong>юля. В то же самое <strong>в</strong>ремя <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> нап<strong>и</strong>сал с<strong>в</strong>ое<br />

третье послан<strong>и</strong>е Васьяну. Так<strong>и</strong>м образом, <strong>в</strong> дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х рукоп<strong>и</strong>сных сборн<strong>и</strong>ках XVII <strong>в</strong>.<br />

отлож<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь документы одного <strong>и</strong> того же пер<strong>и</strong>ода: зап<strong>и</strong>ска Курбского <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>, <strong>его</strong><br />

п<strong>и</strong>сьма к Васьяну <strong>и</strong> к царю (<strong>и</strong>з Вольмара), послан<strong>и</strong>е Тетер<strong>и</strong>на бояр<strong>и</strong>ну М. Я. Морозо<strong>в</strong>у<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>, послан<strong>и</strong>е А. Полубенского <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>, пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е царя Курбскому. Все<br />

эт<strong>и</strong> документы был<strong>и</strong>, по-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, соста<strong>в</strong>лены <strong>в</strong> пер<strong>и</strong>од между 30 апреля (дата побега<br />

Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у) <strong>и</strong> 5 <strong>и</strong>юля 1564 г. (дата соста<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я от<strong>в</strong>ета Царя на послан<strong>и</strong>е<br />

Курбского). Послан<strong>и</strong>е М. Тетер<strong>и</strong>на М. Я. Морозо<strong>в</strong>у не <strong>в</strong>ыпадает <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х хронолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

рамок. Тетер<strong>и</strong>н п<strong>и</strong>сал бояр<strong>и</strong>ну Морозо<strong>в</strong>у, что тот был наместн<strong>и</strong>ком <strong>в</strong> Смоленске<br />

пять лет, «а ныне тебя государь даро<strong>в</strong>ал наместн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом юрье<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м» (РИБ,<br />

т. XXXI, стр. 490). Морозо<strong>в</strong> пробыл <strong>в</strong> Смоленске с 1561 по 1564 г. <strong>и</strong> был «пожало<strong>в</strong>ан»<br />

юрье<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м наместн<strong>и</strong>чест<strong>в</strong>ом около мая 1564 г. Отсюда можно заключ<strong>и</strong>ть, что<br />

с<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е Морозо<strong>в</strong>у Тетер<strong>и</strong>н нап<strong>и</strong>сал <strong>в</strong>скоре после мая 1564 г.<br />

91 РИБ, т. XXXI, стр. 406—407.<br />

92 Там же, стр. 401, 406.<br />

93 «Посылал есм<strong>и</strong> к <strong>и</strong>гумену <strong>и</strong> к <strong>в</strong>ам чело<strong>в</strong>ека с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> б<strong>и</strong>т<strong>и</strong> челом о потребных<br />

ж<strong>и</strong><strong>в</strong>оту <strong>и</strong> для недосто<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а мо<strong>его</strong> от <strong>в</strong>ас презрен бых» (РИБ, т. XXXI, стр. 405).<br />

94 «Не токмо естя нас предал<strong>и</strong> <strong>и</strong> отчаял<strong>и</strong>, но <strong>и</strong> м<strong>и</strong>лост<strong>и</strong> естя с<strong>в</strong>оея, обычныя язычн<strong>и</strong>кам<br />

<strong>и</strong> мытарем, не сот<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong>: <strong>и</strong>мущ<strong>и</strong> у себя, что подат<strong>и</strong>, а утробу ггою зат<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

есте; еще же <strong>и</strong> <strong>в</strong>займы прош<strong>и</strong>нно <strong>и</strong> пак<strong>и</strong> <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращено быт<strong>и</strong> хотящеся» (РИБ, т. XXXI,<br />

стр. 409—410).<br />

8 Дре<strong>в</strong>нерусская л<strong>и</strong>тература, т. XVIII


114 Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

Любопытно, что <strong>в</strong> третьем послан<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> не<br />

содерж<strong>и</strong>тся н<strong>и</strong> малейш<strong>его</strong> намека на то, что старцы получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> предыдущее<br />

послан<strong>и</strong>е Курбского <strong>и</strong> тем более от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> на н<strong>его</strong>. В конце треть<strong>его</strong> послан<strong>и</strong>я<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> м<strong>и</strong>моходом <strong>и</strong> с полным безразл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ем сообщал Васьяну:<br />

«Да послал<strong>и</strong> есмя к тебе <strong>в</strong>торое послане<strong>и</strong>це прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>с<strong>его</strong> пятого е<strong>в</strong>ангел<strong>и</strong>я».<br />

95<br />

Есл<strong>и</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> мог у<strong>в</strong>едом<strong>и</strong>ть Васьяна о посылке ему <strong>в</strong>торого послан<strong>и</strong>я<br />

только после побега <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у, то оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дно, что послан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й<br />

<strong>монастырь</strong> «е было отослано адресату до самого момента бегст<strong>в</strong>а.<br />

Пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны оче<strong>в</strong><strong>и</strong>дны: п<strong>и</strong>сьмо содержало сл<strong>и</strong>шком откро<strong>в</strong>енную кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ку<br />

царя <strong>и</strong> <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>х духо<strong>в</strong>ных л<strong>и</strong>ц.<br />

Можно указать <strong>и</strong> на недостающее з<strong>в</strong>ено между <strong>в</strong>торым <strong>и</strong> треть<strong>и</strong>м послан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong><br />

Курбского — краткую зап<strong>и</strong>ску <strong>его</strong> <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> к не<strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным л<strong>и</strong>цам,<br />

нап<strong>и</strong>санную тотчас после бегст<strong>в</strong>а. 96 В зап<strong>и</strong>ске <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> прос<strong>и</strong>л достать<br />

<strong>и</strong>з тайн<strong>и</strong>ка на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одском д<strong>в</strong>оре <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е «п<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е», адресо<strong>в</strong>анное<br />

<strong>в</strong> Печоры («п<strong>и</strong>сано <strong>в</strong> Печеры») <strong>и</strong> заключа<strong>в</strong>шее <strong>в</strong> себе «дело государское».<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> закл<strong>и</strong>нал доста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть это послан<strong>и</strong>е л<strong>и</strong>бо к царю, л<strong>и</strong>бо <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-<br />

" Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>: «Вым<strong>и</strong>те бога рад<strong>и</strong>, положено п<strong>и</strong>сан<strong>и</strong>е под печью,<br />

страха рад<strong>и</strong> смертного. А п<strong>и</strong>сано <strong>в</strong> Печеры, одно <strong>в</strong> столбцех, а другое <strong>в</strong> тетратях;<br />

а положено под печью <strong>в</strong> ызбушке <strong>в</strong> моей <strong>в</strong> малой; п<strong>и</strong>сано дело государское.<br />

И <strong>в</strong>ы то отошл<strong>и</strong>те любо к государю, любо ко Преч<strong>и</strong>стой <strong>в</strong> Пе-<br />

97<br />

черы». '<br />

Не остается сомнен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> тайн<strong>и</strong>ке на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одском д<strong>в</strong>оре<br />

<strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е хран<strong>и</strong>лось <strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е Курбского <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>,<br />

так <strong>и</strong> не отпра<strong>в</strong>ленное адресату до бегст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у.<br />

Послан<strong>и</strong>е Курбского, содержа<strong>в</strong>шее целую пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческую программу<br />

,<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ля<strong>в</strong>шееся страстным протестом прот<strong>и</strong><strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й царя <strong>и</strong> <strong>и</strong>ос<strong>и</strong>флянской<br />

/ церк<strong>в</strong><strong>и</strong>, было адресо<strong>в</strong>ано Васьяну, но <strong>в</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>телыност<strong>и</strong> <strong>и</strong>мело <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>ду<br />

\ Грозного <strong>и</strong> <strong>в</strong>се Росс<strong>и</strong>йское царст<strong>в</strong>о. Вот почему с<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е пско<strong>в</strong>о-печерск<strong>и</strong>м<br />

старцам <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> после побега прос<strong>и</strong>л отослать, как то н<strong>и</strong> уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно,<br />

прямо к царю <strong>и</strong>л<strong>и</strong>, <strong>в</strong> <strong>и</strong>ном случае, <strong>в</strong> Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong>.<br />

А<strong>в</strong>тор послан<strong>и</strong>я-памфлета стрем<strong>и</strong>лся <strong>и</strong>зобл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть царя <strong>в</strong> «законопреступлен<strong>и</strong>ях»,<br />

чтобы тем самым опра<strong>в</strong>дать собст<strong>в</strong>енную <strong>и</strong>змену. Но осужден<strong>и</strong>е<br />

со стороны пско<strong>в</strong>о-печерск<strong>и</strong>х старце<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дел<br />

с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х ед<strong>и</strong>номышленн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, быстро рассеяло <strong>и</strong>ллюз<strong>и</strong><strong>и</strong> беглого <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды. Он<br />

у<strong>в</strong><strong>и</strong>дел, что не может рассч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ать даже на от<strong>в</strong>ет с <strong>и</strong>х стороны. Вот почему<br />

он многосло<strong>в</strong>но укоряет Васьяна за отказ ссуд<strong>и</strong>ть ему деньг<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

95 РИБ, т XXXI, стр. 410.<br />

Г. 3. Кунце<strong>в</strong><strong>и</strong>ч ош<strong>и</strong>бочно помест<strong>и</strong>л зап<strong>и</strong>ску прежде трех послан<strong>и</strong>й Курбского<br />

Васьяну. В дре<strong>в</strong>н<strong>и</strong>х рукоп<strong>и</strong>сных сборн<strong>и</strong>ках зап<strong>и</strong>ска Курбского предпослана третьему<br />

гослан<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> Пско<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> <strong>и</strong> н<strong>и</strong>где не <strong>в</strong>стречается <strong>в</strong>месте с пер<strong>в</strong>ым<strong>и</strong>.<br />

д<strong>в</strong>умя послан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> Васьяну (см. <strong>в</strong>ыше).<br />

(_, 97 РИБ, т. XXXI, стр. 359—360 В той же зап<strong>и</strong>ске <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>ыражал беспокойст<strong>в</strong>о<br />

об оста<strong>в</strong>ленных <strong>и</strong>м кн<strong>и</strong>гах: «Да остал<strong>и</strong>ся тетратк<strong>и</strong> переплетены, а кожа на н<strong>и</strong>х не положена,<br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong>ы <strong>и</strong> тех бога рад<strong>и</strong> не затеряйте» (там же). После разры<strong>в</strong>а с печерск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> старѵ<br />

цам<strong>и</strong> он предпр<strong>и</strong>нял попытку заполуч<strong>и</strong>ть с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> посредст<strong>в</strong>ом шантажа По <strong>его</strong><br />

} просьбе л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>й гетман князь А. Полубенск<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>слал <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> грамоту к сыну<br />

! боярскому Я. Шаблык<strong>и</strong>ну, предлагая ему отыскать кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> Курбского <strong>и</strong> доста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть пх<br />

\ ему <strong>в</strong> обмен на пленного слугу, угрожая <strong>в</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ном случае по<strong>в</strong>ес<strong>и</strong>ть этого слугу.<br />

Другому юрье<strong>в</strong>скому сыну боярскому И. Ог<strong>и</strong>бало<strong>в</strong>у он предлагал найт<strong>и</strong> доспех<strong>и</strong> Курбского,<br />

обещая за это ос<strong>в</strong>обод<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>з плена <strong>его</strong> семью В грамоте Полубенского речь шла<br />

о той же кн<strong>и</strong>ге (<strong>в</strong> тетрадях), о которой <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> п<strong>и</strong>сал <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей зап<strong>и</strong>ске- « . . кн<strong>и</strong>га<br />

I одна <strong>в</strong> полдесть, п<strong>и</strong>сана скороп<strong>и</strong>сью, а кожа на ней не на <strong>в</strong>сей, л<strong>и</strong>ше на пяте кожа<br />

| клеена, а тетрате<strong>и</strong> <strong>в</strong> ней есть с шестьдесят <strong>и</strong> с семьдесят» (там же, стр. 495). В кн<strong>и</strong>гу<br />

<strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>о о Макко<strong>в</strong>еях, Апостол, Ж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>е А<strong>в</strong>густ<strong>и</strong>на <strong>и</strong> т. д. Есл<strong>и</strong>, п<strong>и</strong>сал гетман<br />

Полубенск<strong>и</strong>й, Шаблык<strong>и</strong>н не найдет кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong> <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е, то пусть он <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>т сп<strong>и</strong>сать Ж<strong>и</strong>т<strong>и</strong>е<br />

'•, А<strong>в</strong>густ<strong>и</strong>на у старца Васьяна Муромце<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Печерском монастыре (там же, стр 496)


КУРБСКИЙ И ЕГО ПИСЬМА В ПСКОВО-ПЕЧЕРСКИЙ МОНАСТЫРЬ 115<br />

<strong>в</strong> то же <strong>в</strong>ремя с полным ра<strong>в</strong>нодуш<strong>и</strong>ем п<strong>и</strong>шет, что послал ему «<strong>в</strong>торое послань<strong>и</strong>це<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong>с<strong>его</strong> пятого е<strong>в</strong>ангел<strong>и</strong>я».<br />

Возможно, что доста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>в</strong>торое послан<strong>и</strong>е <strong>в</strong> Печеры должен был тот же<br />

слуга («чело<strong>в</strong>ек»), который безуспешно прос<strong>и</strong>л старце<strong>в</strong> о денежной ссуде.<br />

Кем же был этот слуга, позабот<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся о том, чтобы «поелань<strong>и</strong>це» <strong>его</strong><br />

господ<strong>и</strong>на, спрятанное <strong>в</strong> тайн<strong>и</strong>ке на <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одском д<strong>в</strong>оре <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong>е, попало<br />

<strong>в</strong> рук<strong>и</strong> царя <strong>и</strong>л<strong>и</strong> печерск<strong>и</strong>х старце<strong>в</strong>?<br />

По рассказу позднейшей летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong>, тотчас после бегст<strong>в</strong>а <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

пр<strong>и</strong>слал к царю с «досад<strong>и</strong>тельным» п<strong>и</strong>сьмом с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong>ерного раба<br />

Ваську Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong>а, который будто бы <strong>и</strong> <strong>в</strong>руч<strong>и</strong>л п<strong>и</strong>сьмо Грозному <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>е<br />

на Красном крыльце. 98 Однако, согласно более точной оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong><br />

XVI <strong>в</strong>., <strong>в</strong>ся <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыглядела несколько <strong>и</strong>наче. По летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong>, после<br />

побега Курбского <strong>в</strong> «немецкой город» юрье<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>оды поймал<strong>и</strong> <strong>его</strong> і<br />

«чело<strong>в</strong>ека» Ваську Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong>а <strong>и</strong> под стражей пр<strong>и</strong>слал<strong>и</strong> <strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>у к царю. ]<br />

«Тот же чело<strong>в</strong>ек <strong>его</strong> Васка Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong> государю царю <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кому князю<br />

сказал про государя с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> князя Андрея <strong>и</strong>зменные дела, что государю<br />

QQ<br />

царю <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кому князю умышлял мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зменные дела».<br />

Оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альные <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong><strong>в</strong>о оцен<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е Васьк<strong>и</strong><br />

Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong>а после <strong>его</strong> по<strong>и</strong>мк<strong>и</strong>. По летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong>, Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong> рассказал царю мног<strong>и</strong>е<br />

«<strong>и</strong>зменные дела» Курбского, тем самым преда<strong>в</strong> <strong>его</strong>. По сло<strong>в</strong>ам же самого<br />

Грозного, Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong> не только не преда<strong>в</strong>ал с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> господ<strong>и</strong>на, но оста<strong>в</strong>ался<br />

<strong>в</strong>ерен ему до последн<strong>его</strong> <strong>и</strong>здыхан<strong>и</strong>я. «Како же,—п<strong>и</strong>сал Грозный<br />

Курбскому, — не срам<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>ся раба с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> Васк<strong>и</strong> Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong>а? Еже убо он<br />

с<strong>в</strong>ое благочест<strong>и</strong>е соблюде, пред царем <strong>и</strong> предо <strong>в</strong>сем народом, пр<strong>и</strong> смертных<br />

<strong>в</strong>ратех стоя, <strong>и</strong> рад<strong>и</strong> крестнаго цело<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я тобя не с<strong>в</strong>ержеся, <strong>и</strong> пох<strong>в</strong>аляя<br />

<strong>и</strong> <strong>в</strong>сяческ<strong>и</strong> умрет<strong>и</strong> за тобя тщашеся». 100<br />

Есл<strong>и</strong> предполож<strong>и</strong>ть, что с зап<strong>и</strong>ской <strong>в</strong> Юрье<strong>в</strong> <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> послал <strong>и</strong>менно<br />

Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong>а, пойманного затем юрье<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong>ое<strong>в</strong>одам<strong>и</strong>, то указанное <strong>в</strong>ыше<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>е отпадает само собой. Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> умолял <strong>в</strong> зап<strong>и</strong>ске,<br />

чтобы <strong>его</strong> «п<strong>и</strong>сань<strong>и</strong>це» (п<strong>и</strong>сано «дело государьекое») доста<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

к царю, но <strong>в</strong> глазах царя памфлет Курбского я<strong>в</strong><strong>и</strong>лся на<strong>и</strong>более <strong>в</strong>еск<strong>и</strong>м доказательст<strong>в</strong>ом<br />

«<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кой» <strong>и</strong>змены беглеца. Есл<strong>и</strong> Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong> <strong>и</strong> содейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<br />

«открыт<strong>и</strong>ю» <strong>и</strong>змены с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> господ<strong>и</strong>на, то он сделал это, как то н<strong>и</strong> уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно,<br />

по пр<strong>и</strong>казу самого Курбского.<br />

Заполуч<strong>и</strong><strong>в</strong> <strong>в</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong> рук<strong>и</strong> печерское послан<strong>и</strong>е Курбского, а затем <strong>его</strong> послан<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>з Вольмара, Грозный уже <strong>в</strong> начале <strong>и</strong>юля нап<strong>и</strong>сал ему обш<strong>и</strong>рную<br />

от<strong>в</strong>етную «эп<strong>и</strong>стол<strong>и</strong>ю». Со с<strong>в</strong>оей стороны <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лся краткой<br />

«досад<strong>и</strong>тель<strong>и</strong>ой» отп<strong>и</strong>ской царю, которую отпра<strong>в</strong><strong>и</strong>л <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю спустя<br />

15 лет. 101 По <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естным пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>нам сло<strong>в</strong>есная полем<strong>и</strong>ка с царем' перестала<br />

<strong>и</strong>нтересо<strong>в</strong>ать Курбского.<br />

98 По Латух<strong>и</strong>нской степенной кн<strong>и</strong>ге, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> «посла того ж с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong>ерного раба<br />

к <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кому государю царю, с досад<strong>и</strong>тельным п<strong>и</strong>сьмом <strong>и</strong>з Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ы. Тот же Васька Ш<strong>и</strong>бано<strong>в</strong><br />

к Моск<strong>в</strong>е пр<strong>и</strong><strong>и</strong>де <strong>и</strong> пр<strong>и</strong> пут<strong>и</strong> походу государе<strong>в</strong>у на Красном крыльце царю <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кому<br />

князю Иоанну Вас<strong>и</strong>лье<strong>в</strong><strong>и</strong>чу л<strong>и</strong>ст тот подал ... Тогда царь ярост<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполн<strong>и</strong><strong>в</strong>ся, пр<strong>и</strong>з<strong>в</strong>а<strong>в</strong><br />

холопа то<strong>в</strong>о бл<strong>и</strong>з себя <strong>и</strong> осном (посохом, — Р. С.) с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м удар<strong>и</strong>л <strong>в</strong> ногу <strong>его</strong> <strong>и</strong><br />

проб<strong>и</strong><strong>в</strong> ногу, наляже на посох с<strong>в</strong>ой <strong>и</strong> по<strong>в</strong>еле л<strong>и</strong>ст проч<strong>и</strong>тат<strong>и</strong>, <strong>в</strong> нем бе же нап<strong>и</strong>сано<br />

со <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>м досад<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом» (Н. Устряло<strong>в</strong>. Сказан<strong>и</strong>я князя А. М. Курбского,<br />

стр. 372).<br />

99 ПСРЛ, т. XIII, ч. 2, стр. 383. Как отмет<strong>и</strong>л Я. С. Лурье, «предпочтен<strong>и</strong>е должно<br />

быть дано реал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческому рассказу летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> XVI <strong>в</strong>., а не романт<strong>и</strong>ческой легенде<br />

„Степенной кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>" XVII <strong>в</strong>.» (Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, стр. 585).<br />

100 Послан<strong>и</strong>я И<strong>в</strong>ана Грозного, стр. 13.<br />

101 РИБ. т. XXXI, стр. 113—116, 135—136. Второе послан<strong>и</strong>е царю было отпра<strong>в</strong>лено<br />

<strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю <strong>в</strong> сентябре 1579 г. <strong>в</strong>месте с треть<strong>и</strong>м послан<strong>и</strong>ем (там же, стр. 154, 160).<br />

Объясняя пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны, помеша<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е ему раньше от<strong>в</strong>ет<strong>и</strong>ть на пер<strong>в</strong>ое послан<strong>и</strong>е царя, <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong><br />

п<strong>и</strong>сал: « ..аз да<strong>в</strong>но уже на ш<strong>и</strong>роко<strong>в</strong>ещательный л<strong>и</strong>ст т<strong>в</strong>о<strong>и</strong> отп<strong>и</strong>сах т<strong>и</strong>, Да не<br />

8*-


116 Р. Г. СКРЫННИКОВ<br />

В <strong>и</strong>юле 1564 г. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> получ<strong>и</strong>л от короля С<strong>и</strong>г<strong>и</strong>змунда-А<strong>в</strong>густа <strong>в</strong> поместье<br />

богатейш<strong>и</strong>е короле<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я (город Ко<strong>в</strong>ель <strong>и</strong> др.). а осенью<br />

того же года пр<strong>и</strong>нял участ<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>в</strong>о<strong>и</strong>не с Росс<strong>и</strong>ей.<br />

«Русск<strong>и</strong>е хрон<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, — спра<strong>в</strong>едл<strong>и</strong><strong>в</strong>о замечает Н. Андрее<strong>в</strong>,—как оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альные,<br />

так <strong>и</strong> более неза<strong>в</strong><strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые пско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е, не без пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны назы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><br />

по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е Курбского предательск<strong>и</strong>м. Хорошо ос<strong>в</strong>едомленные моско<strong>в</strong>ск<strong>и</strong>е<br />

<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> даже пр<strong>и</strong>п<strong>и</strong>сы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> ему предложен<strong>и</strong>е ант<strong>и</strong>русского союза<br />

польско-л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>скому королю <strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, что он был <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>атором пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

плано<strong>в</strong>, напра<strong>в</strong>ленных прот<strong>и</strong><strong>в</strong> Моск<strong>в</strong>ы». 103<br />

Дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно, по сло<strong>в</strong>ам оф<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>альной моско<strong>в</strong>ской летоп<strong>и</strong>с<strong>и</strong>, после побега<br />

<strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong> 1564 г. «подымаша короля <strong>и</strong> поостряше на ...<br />

царе<strong>в</strong>ы <strong>и</strong> <strong>в</strong>ел<strong>и</strong>кого князя украйны». 104 О том же донос<strong>и</strong>л Грозному русск<strong>и</strong>й<br />

посол <strong>в</strong> Крыму Афанас<strong>и</strong>й Нагой после нападен<strong>и</strong>я татар <strong>и</strong> л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>це<strong>в</strong><br />

на Росс<strong>и</strong>ю осенью 1564 г.: «И короля-де он (<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong>) на тебя, государя,<br />

поднял, <strong>и</strong> царя (хана) <strong>в</strong>елел он же под<strong>в</strong>ят<strong>и</strong>». 105<br />

<strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> не только энерг<strong>и</strong>чно побуждал л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ское пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о к наступлен<strong>и</strong>ю<br />

прот<strong>и</strong><strong>в</strong> Росс<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> союзе с крымск<strong>и</strong>м ханом, но <strong>и</strong> непосредст<strong>в</strong>енно<br />

участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал <strong>в</strong>о <strong>в</strong>торжен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю. <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> <strong>в</strong>месте с князьям<strong>и</strong> В. Острожск<strong>и</strong>м<br />

<strong>и</strong> Б. Корецк<strong>и</strong>м пред<strong>в</strong>од<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал передо<strong>в</strong>ым полком л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>ской<br />

арм<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая <strong>в</strong> сентябре 1564 г. подступ<strong>и</strong>ла к Полоцку. 106<br />

Военный союз Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ы <strong>и</strong> Крыма я<strong>в</strong><strong>и</strong>лся полной неож<strong>и</strong>данностью для<br />

русского пра<strong>в</strong><strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>а. Хан у<strong>в</strong>ерял И<strong>в</strong>ана IV <strong>в</strong> с<strong>в</strong>оей дружбе. Между<br />

тем, когда <strong>в</strong> октябре 1564 г. <strong>в</strong>ся русская арм<strong>и</strong>я была стянута к гран<strong>и</strong>це<br />

с Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ой, татары <strong>в</strong>ероломно <strong>в</strong>торгл<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> Росс<strong>и</strong>ю с юга. Моск<strong>в</strong>а была беззащ<strong>и</strong>тна<br />

перед угрозой татарского нападен<strong>и</strong>я: малоч<strong>и</strong>сленные гарн<strong>и</strong>зоны,<br />

стоя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> стол<strong>и</strong>це <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>окск<strong>и</strong>х крепостях, не могл<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>остоять с<strong>и</strong>льному<br />

татарскому <strong>в</strong>ойску. Однако союзн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> крайне трусл<strong>и</strong><strong>в</strong>о.<br />

Крымск<strong>и</strong>й хан отказался от плано<strong>в</strong> наступлен<strong>и</strong>я на Моск<strong>в</strong>у <strong>и</strong> огран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>лся<br />

осадой Рязан<strong>и</strong>. Л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>цы не реш<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь штурмо<strong>в</strong>ать Полоцк. Простоя<strong>в</strong><br />

<strong>в</strong> д<strong>в</strong>ух <strong>в</strong>ерстах от города до начала октября, он<strong>и</strong> ушл<strong>и</strong> <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>у. Татары<br />

безуспешно пытал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>зять Рязань пр<strong>и</strong>ступом, потерпел<strong>и</strong> неудачу <strong>и</strong><br />

107<br />

также отступ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>. '<br />

Военные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я между Росс<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ой тянул<strong>и</strong>сь до <strong>в</strong>есны 1565 г.<br />

Около серед<strong>и</strong>ны марта 1565 г. князь <strong>Курбск<strong>и</strong>й</strong> участ<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ом набеге<br />

л<strong>и</strong>то<strong>в</strong>це<strong>в</strong> на русск<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong>, <strong>в</strong> результате которого был<strong>и</strong> жестоко опустошены<br />

<strong>в</strong>ел<strong>и</strong>колуцк<strong>и</strong>е <strong>в</strong>олост<strong>и</strong>. 108 *<br />

Посла(-<strong>и</strong>я Курбского <strong>в</strong> Поко<strong>в</strong>о-Печерск<strong>и</strong>й <strong>монастырь</strong> пр<strong>и</strong>надлежат<br />

к ч<strong>и</strong>слу <strong>и</strong>нтереснейш<strong>и</strong>х публ<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> канун<br />

опр<strong>и</strong>чн<strong>и</strong>ны. Верная дат<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ка послан<strong>и</strong>й поз<strong>в</strong>оляет по-но<strong>в</strong>ому прочесть<br />

мног<strong>и</strong>е стран<strong>и</strong>цы переп<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> Курбского <strong>и</strong> расш<strong>и</strong>фро<strong>в</strong>ать смысл пол<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>носказан<strong>и</strong>й, <strong>в</strong> которых отраз<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь драмат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е событ<strong>и</strong>я того <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>.<br />

<strong>в</strong>озмог послат<strong>и</strong>, непох<strong>в</strong>ального рад<strong>и</strong> обыкно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я земель тех, <strong>и</strong>же зат<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>л ес<strong>и</strong> царст<strong>в</strong>о<br />

Руское . . . ак<strong>и</strong> <strong>в</strong>о адо<strong>в</strong>е т<strong>в</strong>ердын<strong>и</strong>» (там же, стр. 135) За грамотой Курбского Царь<br />

пр<strong>и</strong>слал <strong>в</strong> Озер<strong>и</strong>ща Г. Плещее<strong>в</strong>а (Оп<strong>и</strong>с<strong>и</strong> царского арх<strong>и</strong><strong>в</strong>а XVI <strong>в</strong>. <strong>и</strong> арх<strong>и</strong><strong>в</strong>а Посольского<br />

пр<strong>и</strong>каза 1614 г. М , 1960, стр. 37—38).<br />

102 Ж<strong>и</strong>знь кн. А. М. Курбского <strong>в</strong> Л<strong>и</strong>т<strong>в</strong>е <strong>и</strong> на Волын<strong>и</strong>, т II, стр 194<br />

103<br />

N. Andreyev. Kurbsky's Letters..., стр. 428.<br />

ПСРЛ, т. XIII, ч 2, стр. 388.<br />

105<br />

Н. У с т р я л о <strong>в</strong>. Сказан<strong>и</strong>я князя А М. Курбского, стр. XVIII, пр<strong>и</strong>м. «с».<br />

ПСРЛ, т. XIII, ч. 2, стр. 390.<br />

107 Там же.<br />

108 Н. Уст р я ло<strong>в</strong>. Сказан<strong>и</strong>я князя А. М. Курбского, стр. XIX, пр<strong>и</strong>м. «Ь».

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!