Zamojsko-WoÅyÅskie Zeszyty Muzealne - Muzeum Zamojskie

"Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne" wydawane są we współpracy z Wołyńskim Muzeum Krajoznawczym 

w Łucku. Na łamach periodyku publikujemy wyniki badań dotyczących szeroko pojętej historii i kultury 

terenów pogranicza oraz opracowania zbiorów muzealnych. Autorami publikacji są pracownicy Muzeum 

Zamojskiego w Zamościu Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku oraz zaproszeni do współpracy 

specjaliści z 

prezentowanych w wydawnictwie dziedzin ze środowisk uniwersyteckich, krajoznawczych i muzealnych. 

Materiały publikowane są w wersjach autorskich. Ze względu na stosowane przez autorów różne systemy 

sporządzania przypisów i bibliografii oraz trudności w ich ujednoliceniu pozostawiamy je w wersji oryginalnej. 

Redakcja nie bierze pełnej odpowiedzialności za treści merytoryczne zamieszczone w artykułach. 

Zespół redakcyjny "Zamojsko-Wołyńskich Zeszytów Muzealnych" 

Piotr Kondraciuk, Jerzy Kuśnierz Силюк Анатолій М.., Andrzej Urbański 

Redakcja tomu 

Piotr Kondraciuk, Jerzy Kuśnierz, Andrzej Urbański 

Korekta 

Piotr Kondraciuk, Jerry Kuśnierz, Силюк Анатолій М 

Tłumaczenia tekstów 

z języka ukraińskiego na język polski 

Piotr Kondraciuk, Jerzy Kuśnierz, Силюк Анатолій М 

z języka polskiego na na język ukraiński 

Силюк Анатолій М 

streszczenia w języku angielskim 

Joanna Paczos 

Konsultacja filologiczna 

Andrzej Prawica 

Autor wystawy "Twierdze kresowe Rzeczypospolitej" 

Jacek Feduszka 

Na okładce Ostróg, Wieża Nowa (Okrągła). Fot. J. Kuśnierz. 

Projekt okładki 

Piotr Kondraciuk 

ISSN: 83-1733-8972 

ISSN: 1733-8972Publikacja przygotowana i finansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach grantu z 

Funduszu Małych Projektów Phare zarządzanego przez Euroregion Bug. Projekt "Pogranicza Europy". Autor 

projektu: Piotr Kondraciuk 

Druk: Zakład Poligraficzny, Zamość, ul. B. Prusa 19, tel. (0-84) 639 23 18 

4

Biskup Mariusz Leszczyński 

Zamość 

Jaśniał cnotami przed Bogiem i ludźmi 

Kazanie wygłoszone 3 czerwca 2005 w katedrze zamojskiej z okazji 400-lecie śmierci 

kanclerza i hetmana Jan Zamoyskiego (1542-1605) 

(2 Krl 5.1-5, 9-10,14-15, Ap 14. 6-7, 13, J 5,24-29) 

W Biblii, w przekładzie ks. Jakuba Wujka (Kraków 1935), w 4. Księdze Królewskiej (4 Krl, 5.1 i n.) 

czytamy: „Naaman, hetman króla syryjskiego, był mężem wielkim u pana swego i w uczciwości; przezeń 

bowiem Pan dał wybawienie Syrii; a był to mąż mężny i bogaty” (2 Krl 5.1-5,9-10,14-15, Pismo Święte Starego 

i Nowego Testamentu, Poznań 2002). 

Słowa te odnosimy dziś do Jana Zamoyskiego, w 400-lecie jego śmierci. Wspominany tego wielkiego 

kanclerza i hetmana, męża stanu, mecenasa nauki i kultury, człowieka wiary, który po latach młodzieńczych 

poszukiwań, odnalazł ją ostatecznie w Kościele katolickim. Ukochał ten Kościół całym swoim sercem i do 

końca swych dni wiernie mu służył. 

Co jest tą racją szczególną, która każe nam wspominać tego wielkiego Polaka? 

„Dla nas po Bogu największa miłość to Polska!” – mówił Stefan Kardynał Wyszyński (S. Wyszyński, 

Kazanie podczas uroczystości św. Stanisława BM, Kraków, 12 V 1974). „Polska (...) ma wspaniałą przeszłość, 

ma swoje dzieje, kulturę, sztukę... Musimy więc nieustannie nawiązywać do przeszłości...Naród musi zachować 

swoją bogatą przeszłość i musi się nią szczycić (...). Naród przyszłości, jeśli ma wydać błogosławione owoce, 

musi być powiązany z przeszłością przez teraźniejszość” (S. Wyszyński, Do Prymasowskiej Rady Odbudowy 

Kościołów Warszawy, 25 V 1972). 

Do pięknej i chlubnej przeszłości tej małej Ojczyzny, jaką jest nasza ziemia rodzinna, nawiązał Papież 

Jan Paweł II, 12 czerwca 1999 r. w Zamościu. Mówił wówczas: „Jest to diecezja młoda, ale o jakże bogatej 

tradycji religijnej i kulturalnej, sięgającej XVI w. W tę tradycję od samych początków wpisują się żywe kontakty 

ze Stolicą Apostolską, których szczególnym owocem była sławna Akademia Zamojska – trzecia po Krakowie i 

Wilnie wyższa uczelnia w Rzeczypospolitej, założona przy poparciu papieża Klemensa VIII. Niemym, ale jakże 

wymownym świadkiem spuścizny wieków jest zamojska kolegiata, którą dane mi było podnieść do godności 

katedry. Kryje ona w sobie nie tylko wspaniałe zabytki architektury i sztuki religijnej, ale również prochy tych, 

którzy tę wielką tradycję tworzyli. Cieszę się, że dziś, nawiedzając to piękne miasto i ziemię zamojską, mogę 

powracać do tego wielowiekowego skarbca naszej wiary i kultury (...). Piękno tej ziemi skłania mnie do wołania 

o jej zachowanie dla przyszłych pokoleń. Jeżeli miłujecie ojczystą ziemię, niech to wołanie nie pozostanie bez 

odpowiedzi!” (Jan Paweł II, Homilia w Zamościu, 12 VI 1999). 

Pod skromną płytą nagrobną w katedrze zamojskiej spoczywają prochy jednego z największych synów 

Rzeczypospolitej – kanclerza i hetmana Jana Zamoyskiego, człowieka, który tworzył naszą wielką tradycję 

narodową i kościelną, a w skarbcu naszej wiary i kultury złożył dary najcenniejsze. 

Tacy wielcy Polacy, jak Jan Zamoyski, dochodzili do szlachetnych cnót i sławy po swojej krzyżowej 

drodze, na której były wzloty i upadki, a ich wielkość polega na tym, że ostatecznie zwyciężyło w nich dobro. 

Kim więc był ten niezwykły człowiek, którego dziś wspominamy? 

Jan Zamoyski był człowiekiem głęboko wykształconym, a wiedzę i mądrość życiową zdobywał w 

Paryżu i Padwie, gdzie też porzucił kalwinizm i przyjął wiarę katolicką. Po powrocie do kraju, gdy znalazł się na 

dworze króla Zygmunta Augusta, w charakterze sekretarza, dał się poznać jako utalentowany prawnik i polityk. 

Potem pełnił zaszczytną i odpowiedzialną funkcję kanclerza i hetmana wielkiego koronnego przy boku króla 

Stefana Batorego i Zygmunta Wazy, wspierając ich swoją mądrą radą. 

Kanclerz i hetman trwał dzielnie na straży Rzeczypospolitej. Bronił jej interesów i potęgi, a zwycięska 

bitwa pod Byczyną w 1588 r. przyniosła mu w kraju i poza jego granicami sławę niepokonanego wodza. 

Jan Zamoyski to także wielki protektor nauki, sztuki i literatury, o czym świadczy zbudowane przez 

niego „miasto idealne” – Zamość oraz jego długoletnia przyjaźń z ostatnim sławnym poetą polskiego 

Odrodzenia – Szymonem Szymonowicem. 

Wiele napisano o tym słynnym kanclerzu i hetmanie, choć do dziś, jak słusznie się mówi, nie posiada 

on monografii na miarę jego życia, dokonań i zasług. Ufać jednak należy, że obok projektowanego pomnika 

kanclerza i hetmana, który ma stanąć przed pałacem Zamoyskich, powstanie też kiedyś piękne dzieło pisane, 

które utrwali pamięć o tym wielkim Polaku, wobec którego dług ma Ojczyzna nasza i miasto nasze Zamość. 

5

Jedno z takich pięknych świadectw o Janie Zamoyskim, zapisane jest w Relacjach nuncjuszów 

apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690 („Biblioteka Polska”, Paryż 1864), a jego autorem jest 

Horacyusz Spannocchi (+1620), sekretarz kardynała Bolognetto, nuncjusza w Polsce. 

H. Spannocchi, nawiązując do swego niewielkiego dziełka o bezkrólewiu po śmierci króla Stefana 

Batorego, pt. Discorso dell’interregno di Polonia (1587), wymienia różne osoby, zaczynając od Piastów, które 

jego zdaniem mogłyby ubiegać się o koronę polską. Jedną z tych osób był Jan Zamoyski, kanclerz i hetman 

wielki koronny: „Ten pan – pisze Spannocchi – sam prawie przez się sprawował rządy państwa przez cały ciąg 

panowania króla Stefana, który w sprawach większej wagi zgadzał się z nim we wszystkim i najczęściej na jego 

[str.5] zdaniu i radzie przestawał, tak iż przez to zjednał sobie w narodzie takie znaczenie i szacunek, nad które 

nie miałby większego, choćby sam nawet był królem. Każdy bowiem starał się pozyskać jego względy (...). 

Wszyscy tedy ubiegali się o jego łaskę, wszyscy nadskakiwali jak królowi. On też w każdym swym kroku 

zachowywał godność i powagę królewską, a co więcej, tak dalece wszystkich innych przewyższył 

doświadczeniem spraw publicznych, gotowością trafnych decyzji w nagłych i niespodziewanych wypadkach, 

miłością u żołnierzy, męstwem i niezłomnością umysłu, że niezawodnie nie można by znaleźć w całej 

Rzeczypospolitej kogo innego, któryby był godniejszym od niego korony (Relacje nuncjuszów apostolskich..., t. 

1, Berlin-Poznań, s. 463-464). 

H. Spannocchi stara się być w swej ocenie Jana Zamoyskiego obiektywny. Toteż obok jego cnót widzi 

też słabości, do których należały między innymi pewne sympatie do arianizmu, który wówczas był popularny u 

części szlachty. Słowa pochwały pod adresem kanclerza i hetmana, jak i pewną krytykę, wyraża też Józef 

Szujski w swej Historii Polski, wydanej pod koniec XIX wieku. W ostatecznej ocenie jego osoby stwierdza: 

„Jak Batory, tak i Zamoyski uznawali w budowaniu państwa na podstawie katolickiej, konieczny warunek 

przyszłości” (Dzieła Józefa Szujskiego, Historia Polska, wyd. zbior., seria II, t. 9, Kraków 1889, s. 239-240). 

Warto tutaj przywołać jeszcze jedno piękne świadectwo o Janie Zamoyskim, które może posłużyć jako 

swego rodzaju podsumowanie tych o nim wspomnień. Jego autorem jest Eustachy Iwanowski (1813-1903), 

kolekcjoner i publicysta historyczny, piszący pod pseudonimem Eustachy Hellenius. W swej książce pt. 

Wspomnienia polskich czasów (Lwów 1894) pisze, iż Jan Zamoyski: „Zostawił przykład, że honory i fortuna 

łączyć się mogą z wiarą i pobożnością. Mąż rycerski – w każdej wojnie miał udział i odnosił zwycięstwa; Mąż 

stanu – sprawami Rzeczpospolitej biegle kierował (...); elekcji królów nadał przepis i formę; mąż uczony, był 

rektorem Akademii padewskiej i zostawił dzieła, które mu sławę przyniosły. 

W pierwszej młodości był w błędach szerzonej u nas reformy, ale się prędko sam nawrócił, czytając 

łacińskie gruntowne dzieła pisarzy katolickich. Mawiał: Szukałem łaciny, znalazłem zbawienie. Nigdy Mszy św. 

nie opuszczał (...), codziennie pacierze kapłańskie odmawiał, mówiąc, że czyni to, aby dłużej z Bogiem 

zostawać (...). Często mawiał: Sercem, nie tylko ustami, czcić Boga potrzeba, ja za wiarę św. katolicką krew 

wylać gotów jestem. Do dysydentów na sejmie mówił: Gdyby to można było, abyście wszyscy katolikami byli, 

połowę życia i zdrowia mego na to bym łożył (...). Zasłonił Rzeczpospolitą od dawniejszego upadku (...). Miał 

miłość bliźniego (...). Ze światłem i nauką łączył miłość Ojczyzny, gruntowną pobożność i dobroć; w pracy nikt 

mu nie zrównał (...). 

Arcyksiążę Maksymilian mówił: Nie dziw, że Zamoyski zwyciężył, on cztery godziny sypia, a resztę 

czasu pracuje. Wiele kościołów (...) od heretyków zabranych Kościołowi przywrócił, wiele szlachty w 

województwach: bełzkiem i lubelskim mądrą radą, przykładem pobożności przywiódł do wiary św. katolickiej; 

fundował wspaniałą, piękną, bogato uposażoną kolegiatę w Zamościu i wiele kościołów w całej ordynacji 

założył. Akademia Zamojska za jego czasów i długo później z nauk i mężów uczonych słynęła (...). Jaśniał 

cnotami przed Bogiem i ludźmi. Rozrzutności i zbytkom przeciwny, hojnie potrzebujących wspierał (...). O 

śmierci zawsze pamiętał, przykładnie się do niej gotował, przed każdą wojną pisał testament i w każdym 

wyrażał stale do wiary katolickiej najgorliwsze przywiązanie; napisał w testamencie: Lepiej się nie rodzić, jak 

nie żyć w wierze świętej katolickiej. Roku 1605 (...) w Zamościu, opatrzony świętymi Sakramentami, spokojnie, 

z wiarą i ufnością Bogu, ducha oddał. Cześć, uwielbienie dla siebie w całym narodzie do najdalszych pokoleń 

zostawił” (E. Hellenius, Wspomnienia polskich czasów, t. 1, Lwów 1894, s. 100-102). 

Nad trumną Jana Zamoyskiego widnieją słowa zaczerpnięte z Apokalipsy św. Jana Apostoła (Ap 

14,13b): Błogosławieni, którzy w Panu umierają. A dalej w tej Księdze czytamy: Zaiste, mówi Duch, niech 

odpoczną od swoich mozołów, bo idą wraz z nimi ich czyny (Ap 14,13-14). 

Wdzięczna pamięć o kanclerzu i hetmanie Janie Zamoyskim niech więc pozostanie nie tylko w 

pomnikach spiżowych i dziełach pisanych, ale nade wszystko w sercach i życiu Polaków. 

Requiescat in pace! 

Niech odpoczywa w pokoju! 

Amen. 

+ Biskup Mariusz leszczyński 

6

Stanisław Grzybowski (Kraków, Polska) 

Jan Zamoyski - polityk Renesansu 

Próbując naszkicować wzorzec człowieka renesansu podejmujemy zadanie ważne a paradoksalne. 

Renesans bowiem ukazuje nam szereg wielkich, ambitnych, kultem otoczonych, kształtujących świat jednostek 

przez pryzmat ich niepowtarzalnej 

indywidualności, górującej nad współczesnymi i dotąd budzącej podziw, szacunek lub czasem protest i 

przerażenie. Nie możemy do nich przykładać ocen nam dziś właściwych lub nam obłudnie narzuconych. 

Humanizm to przekonanie, że człowiek jest lepszy, doskonalszy od ludzi. Wybór własnej indywidualności a 

zarazem własnej drogi życiowej był dla ludzi 

ówczesnych wyborem świadomym i pociągał za sobą świadome tej indywidualności kształtowanie. Był dla nich 

również imperatywem najwyższym. Kult indywidualności stawiał jej prawa i jej potrzeby wyżej niż prawa i 

potrzeby społeczne. Zarazem jednak w jej kształtowaniu właśnie mądre zrozumienie praw i potrzeb społecznych 

stawało się czynnikiem pomocnym, ułatwiającym autorealizację. W największej mierze dotyczyło to ludzi, 

którzy w karierze politycznej takiej autorealizacji szukali. 

Dojrzewanie młodego szlachcica do roli przyszłego męża stanu kształtowały u nas dom, Rzeczpospolita 

i świat 1 . One również ukazywały system wzorców i skojarzeń składających się na kulturę osobistą. Pod pojęciem 

kultury rozumiemy tu zespół wzorców kształtujących wrażliwość emocjonalną a uporządkowanych w określonej 

formacji stylistycznej, czyli w określonym systemie skojarzeń. Ten renesansowy ex definitione porządek 

szczególnie był ważny przy wyborze drogi politycznej kariery a więc właśnie drogi Jana Zamoyskiego. 

Równocześnie Zamoyski świadomie kształtował dzieje swojej kariery jako wzorzec i pomnik zarazem. 

Bezceremonialnie, aczkolwiek zręcznie postępował nieraz z faktami, przeinaczenia i legendy wplatał w dzieje 

rodu a nawet w dzieje własne. Archiwum jego, zwłaszcza gdy porównamy je z zasobem Zamościanów w innych 

zbiorach, nosi ślady przemyślanej selekcji. Sławne Elogium, niezależnie od jego autorstwa inspirowane było 

niewątpliwie i kontrolo- wane przez samego kanclerza. Podobnie Reinhold Heidenstein, historyk służalczy, ale i 

przesiąknięty renesansowym kultem indywidualności, pod dyktat Zamoyskiego (i króla Stefana) piszący swe 

dzieła, również się do tworzenia tej legendy przyczynił. Powstał więc wzorzec, mijający się wprawdzie często z 

faktami, tym wartościowszy jednak jako wyraz ogólnych tendencji, wykraczający poza ramy indywidualnej 

biografii. Wzorzec był to pojemny i naśladowany. Umożliwił dobijającym się kariery politycznej magnatom, jak 

np. ze szkoły Zamoyskiego się wywodzący Jakub Sobieski, instrumentalne traktowanie orientacji na masy 

szlacheckie. Dał im potężną broń w postaci frazeologii politycznej,[str.9] 

antykościelnej, antyhabsburskiej, antywojennej, że przypomnimy choćby przypisywane Janowi Stanisławowi 

Jabłonowskiemu Rozmowy umarłych Polaków, w których Jan III powiada "Wskrzesiłem ow Zamoyskiego 

Zamoyskiego przestrogę, aby się Rzplta strzegła pychy duchowieństwa, koligacji rakuskiej i wojny tureckiej" a 

przy sposobności i motyw popularności wśród szlachty rozwija w duchu kanclerskiej tradycji. 2 Nie należy 

jednak zapominać również o rodowym znaczeniu tego wzorca: z wszystkich polskich rodów 

magnackich żaden tak konsekwentnie jak Zamoyscy nie pamiętał, iż noblesse oblige. 

Przypatrzymy się więc tradycji rodzinnej kanclerza, choć tylko ułomki i legendę z niej znamy. Nie 

wiemy prawie nic o matce, Annie z Herburtów, primo voto Lipskiej, która zmarła, gdy miał Jan lat dwa- naście. 

Nie wiele wiemy o rodzeństwie. Klasyczna już praca A. Witusika o młodości kanclerskiego syna 3 pozwala tylko 

odtworzyć atmosferę, późniejszą zresztą o jedno pokolenie, podobnie jak wiadomości o młodości i małżeństwie 

Stanisława Żółkiewskiego, którego matka, z Lipskich zresztą, a żona z Herburtów pochodziła. Atmosfera to 

gorącej, choć hamowanej przez powściągliwość męską uczuciowości. Wrażliwość emocjonalna kanclerza, mimo 

owej powściągliwości, jest nam znana i tej atmosferze odpowiada. Wystarczą dwa charakterystyczne przykłady. 

Po śmierci drugiej żony, najbardziej chyba kochanej, Krystyny z Radziwiłłów, załamanie hetmana widoczne jest 

w korespondencji, w relacjach ludzi mu bliskich, w tak nietypowych dla świetnego kiedy indziej organizatora 

zaniedbaniach w przygotowaniu kampanii (wybuch prochów w Suszy). Uczucie do młodszego o pięć lat 

krewniaka, Stanisława Żółkiewskiego zdaje się nawet przekraczać granice głębokiej męskiej przyjaźni i nie 

sposób tu nie pamiętać o delikatnej urodzie kuzyna, który nawet na weselu Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną 

na krakowskim Rynku w zielonej sukni odgrywał boginię Dianę, o dwuznacznych uszczypliwościach 

antykanclerskich pamfletów. 4 Uczucie przetrwało jednak w latach, gdy Żółkiewski, oszpecony po przebytej 

1 Por. St. Grzybowski, Sarmaryzm. Warszawa 1996, Dzieje narodu i państwa polskiego II-26, s 7 i nast 

2 Rozmowy umarłych Polaków. Wyd. K.J.Turowski, Sanok 1856 s. 33, por.s. 16-17 i s.31 

3 A. A Witusik, Młodośc Tomasza Zamoyskiego, Lublin 1957. 

4 Zdz. Spieralski, Egzorbitancjejana Zamoyskiego. Z dziejów pamfletu politycznego w Polsce . Odrodzeni i 

reformacja w Polsce V,1960 s.152. 

7

ospie, chyba już tylko na urągowisko nazywany był jak dawniej Zubem, czyli powabnym. Decydować tu więc 

musiały walory umysłu i charakteru Stanisława. 

Do innych cech charakteru Jana należały znerwicowanie i nierówność nastrojów, przejawiające się też 

w następujących po sobie okresach aktywności i bezczynności. Może zaważyły tu emocjonalne konsekwencje 

dzieciństwa, może tarczyca, której powiększenie zdają się sugerować niektóre portrety kanclerza. 

Atmosfera to jednak również kresowa i wojenna. Podkreślić tu wypada osobowość ojca, Stanisława, 

hetmana nadwornego Zygmunta Augusta. "Domo- wego ćwiczenia", sprytny, obrotny, odważny, wedle 

świadectwa swego sąsiada, Mikołaja Reja, był[str.10] 

Stanisław Zamoyski piewszym z twórców fortuny i prestiżu rodu. Rola hetmanów nadwornych , niedocenioni i 

nie dośc przebadana w dotychczasowym piśmiennictwie, była wówczas niebagatelna. A nigdzie wyraźniej niż 

w operacjach wojennych , w kampaniach moskiewskich i inflandzkich nie ujawniało się kontatorstwo króla 

„dojutrka” Zygmunta Augusta, który przedkładał rozwiązania polityczne nad wojskowe.. Stąd może zarzucona 

później Zamoyskiemu, nieco przesadnie, przez Zdz. Spieralskiego "lękliwość operacyjna". 5 Bowiem choć nie 

mamy żadnych informacji źródłowych o uczestnictwie młodego Jana w operacjach wojskowych, wydaje się 

nieprawdopodobne, aby ojciec nigdy go nie zaznajomił w żaden sposób z doświadczeniem jeśli nie bitewnym to 

obozowym. Sam hetman później, odczuwając zresztą swoje w tym względzie niedostatki, wysoko cenił 

doświadczenia praktyczne w sztuce militarnej. 6 

Osiągnięcia wojskowe Zamoyskiego - oblężenie twierdz moskiewskich, Byczyna, Cecora - nie mogą 

być lekceważone. Osobiste męstwo w razie potrzeby również, o czym świadczy choćby obrona Krakowa, bitwa 

na Garbarach. Znakomieie oceniał - co i dla polityka jest istotne - zdolności podkomendnych. Twórca potęgi 

politycznej urzędu hetmańskiego, zapoczątkował rozwój uprawnień dyplomatycznych hetmana, na zasadzie 

formalnie czasowych, specjalnych pełnomocnictw, które pozwoliły mu na zawarcie, z siodła niejako, dwóch 

znamiennych a później wzorcowych traktatów międzynarodowych, z kapitulującym arcyksięciem 

Maksymilianem pod Byczyną i z chanem pod Cecorą w 1595 r. 7 Najistotniejszą dla nas jest tu umiejętność 

połączenia działań wojennych z dyplomatycznymi, priorytet tych ostatnich, w czym okazywał się pojętnym 

uczniem króla swej młodości. Nawet ukochanego krewniaka, Żółkiewskiego, zdawał się wpierw przeznaczać do 

dyplomacji raczej niż do wojny. 

Lecz Stanisław Zamoyski był nie tylko wiernym sługą Zygmunta Augusta. Był również klientem 

Radziwiłłów i to dziedzictwo polityczne również synowi przekazał. Na krótko przed śmiercią pisał do Mikołaja 

Krzysztofa Radziwiłła, iż sam "sługa wieczny", jako służył jeszcze ojcu tak teraz synowi poleca "za sługę 

wiecznego" swego syna. 8 A choć stosunek Jana do Radziwiłłów zmienił się wkrótce na bardziej niezależny, 

wprowadziło go to jednak na kręte nieraz ścieżki radziwiłłowskiej, rodowej a nie państwowej polityki, wplątało 

później w ich konflikt ze spowinowaconymi domami Chodkiewiczów i Zborowskich. 

Innym jeszcze dziedzictwem politycznym, które ojcu zawdzięczał, była nauka jak zabiegać o popularność 

[str.11] wśród braci szlachty. Osiemnastolatek polecony został przez ojca w Bychawie modłom zborowym i 

pięknie się ponoć zaprezentował. 9 Pierwsze to nam znane zapoznanie młodego Jana ze zbiorowością szlachecką, 

z rzeczywistością Rzeczypospolitej. Nie do wyznaniowego aspektu trzeba tu wagę przywiązywać. Polityczny 

charakter protestantyzmu ludzi po- kroju Zamoyskiego-ojca, później i samego Jana, jest oczywisty. Zwany 

"Wielkim Tolerantem", kanclerz traktował tolerancję jako "instrumentum regni", 

podczas gdy dla Batorego, podobnie jak dla autora tego określenia, Filipa Heskiego, takim narzędziem była 

religia, polityka wyznaniowa, w wykonaniu na pozór tylko tolerancyjnego króla Stefana korzystająca z 

katolicyzmu jako instrumentu władzy. 

Tak drugi z wymienionych przez nas elementów, Rzeczpospolita, uczył młodego Jana instrumentalnego 

podejścia do problemów społecznych, politycznych, wyznaniowych w drodze do samorealizacji, do wykuwania 

własnej drogi życiowej. Podobnie trzeci element "świat" czyli tu Europa. Harmonijny, tradycyjny humanizm 

Szturmowego Strasburga ukazywał przyszłe- mu mężowi stanu wartość mądrej tolerancji. Doświadczenie 

francuskie ostrzegało: choć bawił w Paryżu Jan na krótko przed wybuchem wojen religijnych, nie mógł nie 

zauważyć, że próba zduszenia siłą opozycji stanowej prowadzi donikąd. Wreszcie Padwa uczyła najpełniej 

kształtowania indywidualności, ale uczyła również polityki jako "sztuki i gry", w której zostaje się 

rozgrywającym lub pionkiem. Tu studencki rektor uczył się jak rozgrywać pionkami. Uczył się również 

doceniać ożywczy charakter konfliktu, walki i podstępu wyborczego, który pomógł mu uzyskać stanowisko 

rektora i nauczył prowadzić kampanię wyborczą, z czego niebawem zasłynie. 

5 Zdz. Spieralski, Jan Zamoyski, Warszawa 1989, s.38 

6 St. Grzybowiski, Jan Zamoyski jako wychowawca młodzieży szlacheckiej, [w] W Kręgu akademickiego 

Zamościa, Red. H. Gmiterek.Lublin 1996 s.89 

7 Pełnomocnictwa; Archiwum Jana Zamoyskiego [dalej AJZ] t.IV wyd. K.Lepszy, Kraków 1948 s.341-344, 

Wolumina Legum , t.II s. 1325. Traktat z chanem :Bibl Czartoryskich, rkp.351, s.271-278. 

8 AJZ t. I, wyd. W.Sobierski, Warszawa 1904 s.11. 

9 AJZ t. I, wyd. W.Sobierski, Warszawa 1904 s. 386 

8

Następną szkołą, która pomogła mu połączyć dotychczasowe doświadczenia i realizować je już w 

konkretnej działalności politycznej, stała się kancelaria koronna. Zamoyski zapoznał się z funkcjonowaniem 

machiny państwowej, nie tylko teoretycznie, ale i praktycznie, realizując na przykład w terenie akcję egzekucji 

dóbr. Przy porządkowaniu archiwum koronnego zapoznał się również z tekstami dawnych praw i konstytucji, z 

których wiele było nie publikowanych, co dało mu później wiedzę istotną w rozgrywkach politycznych, nie 

nauczyło jednak chyba doceniać pracę biurokratyczną, urzędniczą, tak ważną dla funkcjonowania państwa. 

Wspomniane Elogiurn podkreśla, iż wykazał wówczas siłę charakteru, dojrzałość sądu, żywość, wytrwałość. 

Jeśli nawet uznamy te pochwały za przesadne, to ważne są one dla sysłemu wzorców wyznawanego przez 

Zamoyskiego. Dzięki temu - jak podkreśla Elogium - m iał on zdobyć zaufanie a nawet przychylność osobistą 

Zygmunta Augusta, niemal jako doradca. 10 . Wykazał na pewno - co Elogium oczywiście przemilcza - 

umiejętność manewrowania, zdobył przychylność nie tylko Myszkowskiego ale i Mniszchów. Ale ostrożny, nie 

związał się z nimi zbyt jawnie.[str.12] 

W kolejnej szkole bezkrólewia i elekcji okazał się nie tylko zdolnym demagogiem ale i pojętnym 

uczniem niekwestionowanego wówczas przywódcy mas szlacheckich, Mikołaja Sienickiego, z którym zapewne 

zetknął się już był w Bychawie. Działał jednak odmiennie: uznał, iż cel, wybór właściwego elekta, uświęca 

środki, usprawiedliwia demagogię. Później powie o swoich dwóch udanych mowach: na pierwszej elekcji, gdy 

kandydaturę Piasta obalił, na drugiej, gdy ją zalecił To nie cynizm, dla Zamoyskiego, zgodnie z zaleceniem 

Seneki, liczyły się fakty i liczyli się ludzie, to oni wypracowują linie polityczna i tworzą rzeczywistość, a nie 

zasady i reguły. 

Nauczył się być potrzebnym – i to innym unaocznić. W pełni to ujawnił w poselstwie po Walezego. Ale 

potrafił unaocznić przy sposobności i wagę Rzeczypospolitej. Sam Bidon korzystał z jego kompetentnych 

informacji. 11 Popularny był we Francji i póżńiej w najgorętszych latach wojny domowej we Francji w 1950 r., 

wydano w Lyonie i wkrótce przedrukowano w Paryżu książeczkę o jego wlakach z Tatarami i Turkami 12 . 

Umiejąc stac się potrzebnym ,zwłaszcza Batoremu, strząsnął z siebie ciężar dotychczasowych protekcji. Prośba 

o rękę Krystyny Radziłłównej - w gruncie rzeczy bezczelną, wpierw więc przemilczaną, w końcu skuteczną – 

uznał się równym Radziwiłłom. Było to zwycięstwo renesansowej zasady prymatu siły i wartości indywidualnej 

na tradycyjnym priorytetem wartości rodowych. 

Lecz kariera ministerialna rodziła nowy konflikt, sprzeczność między przywódcą szlacheckim, więcej 

nawet, między wyrazicielem opinii publicznej, a podporą tronu. Widoczne to już było w stanowisku wobec 

wojny z Gdańskiem. Wojnie tej, inspirowanej chyba bardziej przez spektakularną gorliwość katolicką króla niż 

przez interes Rzeczypospolitej, był Zamoyski niechętny, jako tolerant, jako przyjaciel miast, rozumiejący ich 

znaczenie i potęgę oraz jako realista, zdający sobie sprawę ze znikomości szans na znaczący sukces orężny. 

Realizmu tego zabrakło mu w sprawie Zborowskich. Tu był bezkompromisowy nie tylko ze względu na 

konflikty rodowe ale i jako kontynuator polityki egzekucjonistów. To przecież jego mistrz polityczny, Sienicki, 

powiadał "taka była zawsze intencja nasza tej egzekucji, abyśmy rząd mieli" 13 . Jeśli skutek był odmienny, to nie 

wina Zamoyskiego. Zatajono najważniejszy dowód zdrady Samuela, jego konszachty z Walezym, pobyt w Paryżu 

i rozmowę z królem Francji pragnącym storpedować plany wojny tureckiej Batorego 14 . Zamoyski, obok 

trzech innych Polaków, Żółkiewskiego, Mikołaja Radziwiłła Sierotki (posła do Wenecji) 15 i Stanisława [str.14] 

Sobockiego (posła do Filipa II) 16 znał te plany i nie raz jeszcze w swej działalności do nich nawią zywać będzie, 

ale jego priorytety w polityce zagranicznej były nieco odmienne. Batory myślał o swej węgierskiej ojczyźnie, 

kanclerz - o zabezpieczeniu granic wschodnich. 

Sprawa Zborowskich i przedwczesna śmierć Batorego skomplikowały sytuację kanclerza. Czy 

wcześniej pragnął korony - nie wiadomo. Bezpardonowe jednak ataki przeciwników uświadomiły mu zapewne, 

10 AZJ I s.XXVIII. 

11 St. Kot, Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu. Kraków 19 o Rzeczypospolitej. Wyd. Z. 

Izdebski. Warszawa 1958 s.594. Bodin korrystał ró~ uczestników delegacj i(tamże s.596 oraz St. Kot 1. cit.). 

12 La deffaicte des Tartares et Tures faicte par le seigneur Iean Zamoisky chancellier de Pologne... Nouvelle 

edition. avec le discours de Iean Zamoisky tenu a la diete de Sigismond IIL Paris M DCCC LIX, Charles 

Sienkiewicz, Avant-propos, s. I. 

13 Źrzódłopisma do dziejów unii Unii. Wyd. T. A. Działyński, Poznań 1856 cz. 3 s.124 St. 

14 Grzybowski, Hent-i III et tie~ane Bathory. [w:] Henri III et soii temps. Actes ~ de la Renaissance de Tours, 

octobre 1989. Ed. Robert Sauzet. Paris 1992, De Ptrarqti 

15 St. Grzybowski, Henri III et tienne Bathory. [w] Henri III et son temps. 

de la Renaissance de Tours, octobre 1989. Ed. Robert Sauzet. Paris 199 16 R. Skowron, 

9

że powinien ją zdobyć w trosce o własne bezpieczeństwo - były to czasy, gdy niejeden wielki poddany, lepiej od 

swego króla wiedzący co państwu i koronie jest potrzebne, płacił za to życiem lub wolnością - ale zarazem, że w 

danym momencie szanse jego są znikome. Wiele wskazuje na to, że gotów był pogodzić się z kandydaturą 

Ernesta. Arcyksiążę nie wyróżniał się ani energią ani umysłowością: inwentarz jego spuścizny, w tym również 

katalog jego biblioteki, zachowane w Brukseli, są niemal kompromitujące 17 . Nie byłby zapewne groźny dla 

potężnego i znacznie sprawniejszego 

intelektualnie ministra. 

Dzieje wczesnego panowania Zygmunta III, jego stosunków z Zamoyskim, nazwać można wojną 

nerwów, bezładną szamotaniną. Kanclerz to próbuje zrazić młodego króla do jego nowej ojczyzny, otwarcie go 

nieraz obrażając, to próbuje nim rządzić. Nakłada się na to skomplikowana gra stronnictw, intrygi ambitnych 

magnatów i tajna dyplomacja na pograniczu zdrady i szpiegostwa. Zygmunt III rów- nież nie był szczytem 

intelektu na polskim tronie, uczył się wolno, popełniał liczne błędy: później, już po śmierci Zamoyskiego, długo 

je naprawiał, by zakończyć życie jako jeden z nie tylko najdłużej panujących, ale i najpopularniejszych 

monarchów na polskim tronie. Miał bowiem zwykłe ludzkie, ujmujące cechy charakteru, niebezpieczne czasem 

dla polityka, lecz zjednujące mu serca poddanych. Trzeba z naciskiem podkreślić, wbrew dotychczasowym 

opiniom, że należała do nich znaczna jak na owe czasy tolerancyjność. 

Jeśli bowiem w czym Zygmunt Waza naśladować chciał Filipa Habsburga, to w budowie sprawnej 

biurokracji. Polski system ministerialny nie sprzyjał konstruowaniu systemu rządów, który dziś coraz częściej 

określa się jako polisynodalny, co bystro chwyta podobieństwa między monarchiami rzekomo absolutnymi a tak 

zwanymi państwami wolnymi. Kanclerz rezydujący w Zamościu i pracujący nieregularnie, w budowie takiego 

systemu pomocnym nie bywał, stąd jeden z istotnych punktów zapalnych. 

Apogeum sprawności politycznej miał zresztą Zamoyski już za sobą. Działał coraz bardziej nerwowo. 

Budował swoje stronnictwo w opozycji do króla coraz bardziej świadomie i jawnie. Smierć nie [str.13] 

pozwoliła mu dokończyć dzieła, opuścić zamojskiego Sulejówka i stanąć na czele rewolty. Czy oznaczało to 

utratę szansy "abyśmy rząd mieli"? Przypomnijmy, że podobny mu Cromwell realizował przecież plany 

Stuartów, zapobiegając marazmowi państwa. W czasie rokoszu, który niewątpliwie był pośmiertnym dzieckiem 

Zamoyskiego, obawiano się, że zdecydowane zwycięstwo jednej ze stron, wszystko jedno której, położy kres 

wolnościom szlacheckim. Nie dane było Zamoyskiemu dokończyć dzieła, stać się polskim Cromwellem, wstąpić 

na stopień najwyższy autorealizacji, ukoronowania potężnej indywidualności. Dostąpił tego dopiero jego 

spadkobierca polityczny i ideowy, prawnuk najbliższego mu 

przyjaciela, Jan Sobieski, w młodszym jednak wieku i w zmienionych warunkach. Uniemożliwia to pełną i 

sprawiedliwą ocenę polityka, gdyż w polityce liczą się fakty, a nie intencje. Pozwala jednak stwierdzić, że w 

dziejach Rzeczypospolitej był Zamoyski osobistością wybitną i niepowtarzalną. 

Summary 

Jan Zamoyski – the Politician of the Renaissance 

Jan Zamoyski, the alumnus of the humanistic universities in Strasbourg, Paris and Padua, learned there to treat 

the politics as an art and a game. He learned there to treat the politics as a pursuit to a domination and as a mean 

to achieve his goals, a mean to influence the Republic of Poland with his fully renaissance individuality. 

Emotional sensitivity, acquired from his family house and from his noble traditions, harmonized with an 

instrumental treatment of the means, which were necessary for the accomplishment of his priority political aims. 

As a son of the court commander-in-chief (hetman) from the Zygmunt August school, he preferred diplomatic to 

military solutions and he treated the tolerance as an instrumentum regni, which he proficiently applied in this 

nature. Since his youth, during his public speeches he used the demagoguery, was able to win noblemen for his 

aims and at the same time become necessary for the consecutive protectors, placing himself in the position of the 

main player. This situation had to result in the conflict of his two roles: the noblemen favorite and the supporter 

of the throne. This conflict, although present during the reign of Batory, became clearly visible during the reign 

of Zygmunt III, when Zamoyski became the leader of the raising opposition. There is no doubt that his ultimate 

objective was the seizure of the power in the entire Republic of Poland. His premature death prevented him from 

becoming the leader of the prepared rebellion and becoming the polish Cromwell. 

17 Bruksela, Archives Generale du Royaume 98, Papiers d’Etat et de l’Audiance 1196/1197: Inventaire des 

meubles et joyaeux de l’Archiduc Inst.. 

10

Jerzy Kowalczyk ( Warszawa, Polska) 

Jan Zamoyski – fundator i mecenas 

Po latach studiów nad Janem Zamoyskim zostałem zachęcony do nowego spojrzenia na jego 

działalność w dziedzinie sztuki i architektury w świetle jego osobowości. Relacje między działalnością 

fundacyjną i mecenatem kanclerza i hetmana wielkiego koronnego od dawna intrygowały badaczy. Zbyt 

pochopnie wszelkie działania Zamoyskiego w dziedzinie kultury i sztuki określano jako mecenat. Zdawała sobie 

z tego sprawę Maria Lewicka, autorka pierwszego powojennego studium, zatytułowanego Mecenat artystyczny 

Jana Zamoyskiego (1957) 18 . Przytoczyła definicję mecenatu za Zdzisławem Kępińskim i Anielą Sławską: 

„Mecenat artystyczny oznacza opiekę patrona sprawowaną nad osobą artysty z tytułu jego uzdolnień i pracy, 

zapewniającą mu byt i możliwości twórcze w ramach upodobań, potrzeb i interesów mecenasa” 19 . W świetle 

powyższej definicji – jak logicznie konstatuje Lewicka – „niesłuszne więc jest określanie terminem m e c e n a s 

każdego fundatora dzieł sztuki.” Jednocześnie wprowadza ona rozróżnienie dwu form mecenatu: „takiego, kiedy 

pobudką jest zamiłowanie i wewnętrzna potrzeba, łączące się ze znawstwem, i takiego, kiedy pobudką jest 

przede wszystkim praktyczne zapotrzebowanie.” Ówczesny stan badań nad działalnością Zamoyskiego na polu 

sztuki, nie pozwalał autorce łączyć z nim „lepszej formy mecenatu”. Natomiast Lewicka nie ma wątpliwości, ze 

„tej lepszej formie mecenatu odpowiada działalność Zamoyskiego na polu nauki i literatury” 20 . Zresztą o tym 

przesądziły już dawno znakomite badania Stanisława Łempickiego 21 . 

Mecenat Zamoyskiego na polu sztuk plastycznych nie jest tak oczywisty. Ufundował dzieła znakomite, 

na wysokim poziomie artystycznym, ale nie były one owocem patronatu nad artystami zgromadzonymi przy 

dworze w Zamościu, choć znaleźli się wśród nich: architekt Bernardo Morando, malarz Krzysztof Bystrzycki i 

ogrodnik. Struktura dworu, wzorowana na królewskim, była w trakcie formowania 22 . Czołowy architekt, 

Bernardo Morando, zapewne dopiero po dwudziestoletniej pracy doczekał się włączenia go do etatowego dworu 

ze stałą pensją 300 a następnie 500 zł na rok 23 . [str.18] Mecenatem w zakresie nauki i literatury, zajmował się tu 

nie będę. Nic nie straciły na wartości przedwojenne i wznowione po wojnie rozprawy Stanisława Łempickiego, 

które były dla mnie źródłem inspiracji. Tylko fragmentarycznie uzupełniłem je studiami o relacjach Jana 

Zamoyskiego z Janem Kochanowskim 24 i artykułem o powiązaniach ze środowiskiem krakowskim 25 . 

Osobowość Jana Zamoyskiego można określić krótko: uomo universale (il. 1).. Niezwykłe i 

wszechstronne zdolności łączył z pasją naukowego poznania i wrażliwością artystyczną. A przy tym od lat 

studenckich cechowała go ambicja zrobienia kariery, poparta talentem dyplomatycznym i organizacyjnym. Był 

znakomicie przygotowany do kariery politycznej, ale także do roli protektora uczonych, organizatora życia 

naukowego, świadomego dysponenta w dziedzinie kultury artystycznej, sztuki i architektury. Z natury 

obdarzony był wrażliwością na piękne słowo, kształt plastyczny i muzykę. Wysoką kulturę artystyczną zdobył 

podczas studiów w czołowych ośrodkach europejskich: Paryżu, Strasburgu, Padwie i Wenecji. Zdumiewa 

rozległość jego wiedzy, nie tylko w dziedzinie historii doktryn prawno-ustrojowych, historii starożytnej i 

dziejów ojczystych. Poznał zasady poetyki i retoryki, ale także teorii architektury cywilnej i militarnej 26 . Stale 

18 M. Lewicka, Mecenat artystyczny Jana Zamoyskiego, [w:] Studia renesansowe, t. 2, pod red. M. Walickiego, 

Wrocław 1957, s. 303-336. 

19 Z. Kępiński, A. Sławska, Zagadnienie mecenatu na przykładzie polskiego portretu od XVI do XVII wieku, 

„Studia Muzealne”, Poznań 1953; cyt. za Lewicką, op. cit., s. 332. 

20 Lewicka, s. 132, 333. 

21 S. Łempicki, Działalność Jana Zamoyskiego na polu szkolnictwa 1573-1605, Kraków 1921, II wyd. pod red. 

S. Grzybowskiego , Warszawa 1980, s. 37-349,; tenże, Medyceusz polski XVI wieku, [w:] Szymon Szymonowicz i 

jego czasy, pod red. S. Łempickiego, Zamość 1929, s. 99-174; II wyd. w zbiorze pism S. Łempickiego, Renesans 

i humanizm w Polsce, Warszawa 1951, s. 323-386. 

22 A. Tarnawski, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w. kor. (1572-1605), Lwów 

1935, s. 282-283; J. Kowalczyk, W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980, s. 39. 

23 J. Kowalczyk, Kolegiata w Zamościu, Warszawa 1968, s. 27. 

24 Kowalczyk, W kręgu kultury..., s. 41-77, 53-77, 123-126, 141, 256-296; tenże, Jan Zamoyski i Jan 

Kochanowski, [w:] Jan Kochanowski i epoka Renesansu, pod red. T. Michałowskiej, Warszawa 1984, s. 263- 

281. 

25 J. Kowalczyk, Związki umysłowo-literackie Zamościa z Krakowem w dobie Renesansu, [w:] Cracovia 

litteraria. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu, pod red. T. Ulewicza, 

Kraków1991, s. 579-593. 

26 O traktatach z architektury civilis et militaris w księgozbiorze hetmana, zob. Kowalczyk, W kręgu kultury..., s. 

13-15. 

11

poszerzał obszar swojej wiedzy o zagadnienia filozofii i teologii 27 , mitologii a nawet emblematyki 28 . Zgromadził 

pokaźną bibliotekę, zbierał rękopisy, korzystając z każdej okazji, nawet w czasie wypraw wojennych 29 . 

Jan Zamoyski był jednym z najbardziej wykształconych Polaków w wieku XVI. W słynnej odezwie do 

Polaków na otwarcie Akademii Zamojskiej w 1594 r. zawarł jakże charakterystyczne słowa: „Mnie zaiste miło 

wyznać przychodzi, że gdym się łatwo przekonał, że o nic w życiu silniej starać się nie przystoi, jak o chwałę, 

uczciwość i dobro publiczne, cały poświęciłem się naukom. One młodość moją karmiły, starość osładzały, 

pomyślność w krześle senatorskim zdobiły, w przeciwnościach dawały schronienie i pociechę niosły, kierowały 

w toczeniu bojów, przewodziły w zawieraniu umów i przymierzy, bawiły w domu, nie zawadzały w życiu 

publicznym; one w nocy, w podróży, na wiejskich wczasach były mi towarzyszem 30 . [str.18] 

Nie trudno jest wywnioskować, że w programie ideowym i artystycznym fundacji kulturalnych kanclerza był 

duży ładunek intelektualny. Gdy analizuje się dzieła z jego woli powołane do życia, zdumiewa jego erudycja i 

bogactwo myśli. Przekonałem się o tym, gdy przeprowadzałem studia nad programem ideowym i artystycznym 

kolegiaty zamojskiej. Piętno swojej osobowości i wiedzy wywarł na wszystkich swoich fundacjach, tych 

wielkich, jak miasto, kolegiata, pałac, arsenał, bramy forteczne, kamienice, akademia. O jego trosce i inwencji 

świadczą też i mniejsze zamówienia: berło akademii, sygnet drukarni, szaty liturgiczne, obrazy ołtarzowe, 

przedstawienia na bramach miejskich, wreszcie własna płyta nagrobna 31 . Wszystkie te elementy analizowałem, 

doceniając wkład w badania moich poprzedników, zwłaszcza jeśli chodzi o urbanistykę 32 , pałac 33 i kamienice 

Zamościa 34 . Oprócz studiów szczegółowych, generalne uwagi, poświęcone inicjatywom Jana Zamoyskiego na 

polu kultury artystycznej i o jego roli w dziejach kultury polskiej, zawarłem w dwu drukowanych studiach 35 . O 

współdziałaniu polskiego fundatora z włoskim architektem – Zamoyskiego i Moranda – poświęciłem dwie 

włoskie publikacje 36 . Wspominam o tym, aby nie powtarzać w referacie tego, co już opublikowałem. 

W sprawach artystycznych u Jana Zamoyskiego znaczącą rolę odegrały kult rodu i propagowanie 

własnej osoby. Miał świadomość, że jest il magnifico starego, ale przecież nie najwybitniejszego rodu 

Zamoyskich-Jelitczyków. Podnosił więc znaczenie tego rodu przez przypomnienie postaci przodków w dziełku 

Stemma Samosciorum, które po jego śmierci wydał w 1609 r. Adam Burski (il. 2). Jan Zamoyski nowo 

zakładanym miastom nadawał nazwy związane z postaciami z rodu: Jelitkowo (późniejszy Tomaszów), 

Szarogród, Zdzisław na pamiątkę arcybiskupa gnieźnieńskiego z rodu Jelitczyków z XII wieku 37 . Wyprowadzał 

nazwę rodu Sariuszów od długiej włóczni macedońskiej sarissa i dał temu wyraz w zamówieniu we Flandrii w 

1581 r. na tapiserię heraldyczną 38 . Herb Jelita stał się godłem Państwa Zamojskiego. Zmieniał na rodowe dawne 

herby starych [str.19] miast, których stał się właścicielem (Kraśnik, Goraj). Znak Jelita umieszczany był na 

wszystkich budowlach świeckich i sakralnych przez niego fundowanych, na wyrobach artystycznych, mających 

27 Gdy kardynał Gabriele Paleotti przysłał kanclerzowi swe teologiczne dzieła w 1593 i 1596 r. z prośbą o ocenę, 

Zamoyski nie tylko podziękował, ale dołączył obszerne uwagi (zob. Kowalczyk, Kolegiata..., s. 163). 

28 Jednym ze źródeł wiedzy Jana Zamoyskiego o symbolice sakralnej było dzieło Hieronimusa Lauretusa, Hortus 

floridus allegoriarum totius Sacrae Scripturae, I wyd. Wenecja 1575 (Zob. Kowalczyk, Kolegiata..., s. 138). 

29 J. Kowalczyk, Zbiory artystyczne Jana Zamoyskiego, [w:] Z dziejów kolekcjonerstwa na Lubelszczyźnie, 

Lublin 1989, s. 15-17; T. Makowski, Biblioteka Ordynacji Zamojskiej od Jana do Jana. Przewodnik po 

wystawie, Warszawa 2005, s. 14-17. 

30 Kowalczyk, W kręgu kultury..., s. 162, 299 przyp. 9-10. 

31 Opracowania wyliczonych tematów zawarłem w zbiorze studiów p.t. Kręgu kultury..., 1980 

32 S. Herbst, J. Zachwatowicz, Twierdza Zamość, Warszawa 1936; A. Miłobędzki Ze studiów nad urbanistyka 

Zamościa, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XV: 1953 nr 3-4, s. 68-87; T. Zarębska, Zamość – miasto idealne i 

jego realizacja, [w:] Zamość miasto idealne, pod red. J. Kowalczyka, Wrocław 1983, s. 7-77. 

33 A. Klimek, Rezydencja Jana Zamoyskiego w Zamościu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”. T. XXV: 

1980 z. 2, s. 107-114. 

34 Sz. Zajczyk, Muratorzy zamojscy 1583-1609, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, R. VII: 1939, z. 2, s. 201- 

212; M. Pawlicki, Kamienice ormiańskie w Zamościu, [w:] Zamość miasto idealne, pod red. J. Kowalczyka, 

Warszawa 1980, s. 79-102. 

35 J. Kowalczyk, Inicjatywy Jana Zamoyskiego na polu kultury artystycznej, [w:] tegoż , W kręgu kultury..., s. 7- 

40; tenże, Jan Zamoyski w dziejach kultury polskiej, [w:] Czterysta lat Zamościa, pod red. J. Kowalczyka, 

Wrocław 1983, s. 13-26. 

36 J. Kowalczyk, Morando e Zamoyski, La collaborazione tra un architetto veneto e un mecenate polacco nella 

creazione della città ideale, [w:] Italia, Venezia e Polonia tra Umanesimo e Rinascimento, pod red. M. 

Brahmera, Wrocław 1967, s. 335-351; tenże, Zamość città ideale. Il fondatore Jan Zamoyski e l’architetto 

Bernardo Morando, Warszawa 1986, ss. 56, il. 35. 

37 Kowalczyk, W kręgu kultury..., s. 30-32. 

38 J. Kowalczyk, Tapiseria herbowa Jana Zamoyskiego, [w:] Materiały Muzeum Wnętrz Zabytkowych w 

Pszczynie, t. VII – Księga pamiątkowa Prof. dr. hab. Zdzisława Żygulskiego jun., Pszczyna 1992, s. 198-207. 

12

podnieść splendor dworu, na medalach i superekslibrisach. Nawet gdy sprawił dwa komplety szat liturgicznych 

do kolegiaty, ze specjalnie zamówionego florenckiego srebrnogłowiu i złotogłowiu, herb fundatora pojawił się 

wielokrotnie na ornatach i dalmatykach 39 (il. 3). Było to niezgodne z zasadami sztuki religijnej w okresie 

potrydenckim i głoszonym wówczas przez kardynała Karola Borromeusza zaleceniom oczyszczenia 

wyposażenia i dekoracji kościelnych z elementów świeckich i pogańskich 40 . 

Zamoyski dbał też o wizerunek własnej osoby, jako piastującej wysokie godności kanclerza i hetmana 

wielkiego koronnego. Był mistrzem autoreklamy, czynionej jednak w sposób wyrafinowany. Chętnie przesyłał 

swoje portrety i medale, złote i srebrne, na których był przedstawiany w popiersiu, w zbroi all’antica jako 

hetman, lub po cywilnemu, jako kanclerz. Złote medale ofiarowywał zagranicznym osobistościom, humanistom 

i uczonym, którzy wysławiali jego sukcesy militarne i dyplomatyczne oraz mecenat literacki i naukowy 41 . 

Livczba wizerunków Sarjusza jest pokaźna i ustępuje tylko portretom królewskim. Podobnie jak król Stefan i 

książę Mikołaj Krzysztof Radziwiłł, przesłał w 1581 r. wspaniałą zbroję do zbiorów arcyksięcia Ferdynanda 

Tyrolskiego do Ambras 42 . Dlatego też hetman został uwieczniony w albumie Jacoba Schrencka wśród 

najznakomitszych europejskich mężów stanu 43 (il. 4). 

W licznych jego działaniach artystycznych ujawniła się niezwykła fascynacja kulturą antyczną, przede 

wszystkim rzymską. Oczytany był w dziełach starożytnych, nie tylko historii doktryn prawa, ale także dziejów 

wojennych, obyczajów, kultury, literatury, poezji oraz świetnie opanował łacinę. Nie przypadkowo już w 

młodym wieku, jako uczeń profesora Sygoniusza na Uniwersytecie w Padwie, mając zaledwie 21 lat, był 

autorem wydanej drukiem rozprawy o senacie rzymskim 44 . Mało kto mógł mu dorównać w Polsce w znajomości 

świata starożytnego. Antyczne wzory wycisnęły silne piętno na jego medalach, w epigrafice łacińskiej na 

budowlach przez niego fundowanych, na wizerunku Polonii na bramie Janowickiej (Lubelskiej), na kształcie 

architektonicznym bram i kolegiaty, gdzie z pełną świadomością stosowano porządki architektoniczne zgodnie z 

teorią Witruwiusza (il. 5). Równie wyraźne były elementy antyczne w widowiskach parateatralnych, przede 

[str.20] wszystkim w triumfie moskiewskim na weselu Jana Zamoyskiego z Gryzeldą Batorówną w 1583 r. w 

Krakowie 45 . A w Zamościu akademię określano nazwą starożytnego Hippeum. Nawet sygnet drukarni 

akademickiej zawierał wizerunek Belerofonta na Pegazie o określonej konotacji literackiej 46 . 

Sukcesy wielu przedsięwzięć o charakterze artystycznym nie byłyby możliwe, gdyby nie trafny dobór 

współpracowników i doradców. Potrafił zgromadzić koło siebie wielu wykształconych i zdolnych ludzi pióra, 

którzy pomagali mu w realizacji zamówień artystycznych oraz przedstawień teatralnych i widowisk 

parateatralnych. Wymieńmy tu przynajmniej kilku z nich: Wojciech Oczko, Jan Pudłowski, Tiedeman Gise, 

Reinhold Heidenstein. Pozyskał dla swoich działań, także artystycznych, ludzi wykształconych, jak Maciej 

Topornicki, podstarości zamechski i Samuel Knut,. podskarbi dworu. Mimo wielkich talentów organizacyjnych 

sam Jan Zamoyski, z powodu czasochłonnych spraw politycznych i wojskowych, przebywaniem przez długie 

tygodnie, a nawet miesiące w obozach wojennych i w ciągłych podróżach po kraju, nie byłby w stanie 

dopilnować wykonania licznych przedsięwzięć architektonicznych i artystycznych. Zaufani współpracownicy 

ciągle przesyłali mu dokładne raporty ze stanu prac i otrzymywali drobiazgowe instrukcje. Byli wśród nich 

krewni kanclerza: Paweł Orzechowski, podkomorzy chełmski i Mikołaj Uhrowiecki, starosta przemyski i 

podstarości krakowski. 

Wyłania się więc postać znakomitego organizatora, panującego nad całym procesem realizacji, mimo 

częstej nieobecności w Zamościu 47 . Jego dyspozycje nie ograniczały się do określenia tematu, programu 

ikonograficznego, ale również rozciągały się na sprawy artystyczne i technologiczne, jednym słowem - na 

sposób realizacji. Zamawiając obrazy do ołtarza głównego w kolegiacie u malarza w Wenecji przesłał instrukcję 

na temat programu ikonograficznego, dał wskazówki kompozycyjne, a nawet kolorystyczne i określił gatunek 


40 A. Blunt, Artistic Theory in Italy 1450-1600, s. 129. 

41 M. Gumowski, Medale hetmana Jana Zamoyskiego, „Teka Zamojska”, 1938, z, 2, s. 69-74. Łempicki, Polski 

Medyceusz..., (wyd. 1980), s. 571; Lewicka, op. cit., s.328-330. 

42 Archiwum Jana Zamoyskiego, t. II, 1580-1582, wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909, s. 10-11, dok. 374 – list 

arcyksięcia Ferdynanda z 20 IV 1580 r.; B. Thomas, Die Polonica der Wiener Waffensammlung, „Jahrbuch der 

Kunsthistorischen Sammlungen in Wien, Bd 67, N.F. XXXI, 1971, s. 77-78. 

43 J. Schrenck, Der Alter Durchleuchtigsten und Grossmächtgen Kayser (...) Königen und Ertzhertzogen (...) 

Fürten (...) Bildnüssen und kurtze Beschreibungen, wyd. II, Ynszprugg 1603. 

44 M. Kuryłowicz i W. Witkowski, Rozprawa Jana Zamoyskiego o senacie rzymskim, Lublin 1997. 


46 Treść sygnetu z Bellerofontem została ujawniona w druku Filotymia z utworami literackimi wypromowanych 

magistrów i doktorów Akademii, Drukarnia Akademii, Zamość 1620, k. 7 recto. Zob. też: J. Kowalczyk, 

Hippeum i et Bellerophon. Marque d’imprimerie de l’Academie de Zamość, [w:] Ars auro prior. Studia Ioanni 

Białostocki sexagenario dicata, Warszawa 1981, s. 355-358; tenże, W kręgu kultury..., s. 168-172. 

47 Lewicka, op. cit., s. 311-315. 

13

drewna, na jakim miały być malowidła wykonane 48 . Zamoyski osobiście redagował wszystkie inskrypcje 

umieszczane na kolegiacie, pałacu i bramach miejskich. Niezwykle cennym dokumentem jest przechowywana w 

Archiwum Ordynacji Zamojskiej, skromna kartka z odręczną redakcją tych inskrypcji 49 (il. 6). 

W zbiorach archiwalnych zachował się tylko jeden kontrakt na budowle Zamościa – na bramę 

Lwowską z 1599 r. Treść tego kontraktu z architektem Morandem, [str.21] a właściwie jego projekt, mówi 

bardzo wiele. Przygotował go w imieniu Zamoyskiego zaufany i kuzyn Paweł Orzechowski podkomorzy 

chełmski w swoim zamku w Krupem. Z treści dokumentu wynika, że wcześniej projekt zaaprobował Zamoyski. 

Orzechowski uzgadniał z architektem formy realizacji i wynagrodzenie. Morando wystąpił także w roli 

przedsiębiorcy budowlanego, skoro miał opłacić murarzy, kamieniarzy, grabarzy i dostarczyć ciosy na bramę. 

Natomiast zleceniodawca zobowiązywał się do dostarczenia cegły, rusztowań, ankrów żelaznych i do 

wynagrodzenia 3000 zł. polskich w pięciu ratach. W kontrakcie opisano miejsce gdzie ma być herb „robiony 

pięknie” w kamieniu oraz figury Salwatora i św. Tomasza w zwieńczeniu. Określono nawet porządek 

architektoniczny fasady – „rustico o toskano”. Co więcej, w oparciu o projekt w kontrakcie podano wymiary w 

łokciach poszczególnych elementów bramy. Pozwoliło mi to na rysunkowe odtworzenie projektu trójosiowej 

bramy z furtą (il. 7). Kontakt nie został jednak przez Zamoyskiego podpisany 50 . Ostatecznie zrealizowano bramę 

jednoarkadową (il. 8). Natomiast szeroka trójosiowa brama została wzniesiona po południowej stronie miasta, 

od strony Szczebrzeszyna. 

Program ideowy tych trzech bram był zróżnicowany, o czym przesądzają przedstawienia i inskrypcje 

ułożone przez Zamoyskiego. Brama Janowicka z personifikacją Polonii, to brama prezentujaca ideę ojczyzny, 

brama Lwowska z postacią św. Tomasza apostoła, świadka Zmartwychwstania Pana, upamiętnia założenie 

miasta w 1580 r., a brama Szczebrzeska od strony Skokówki dedykowana była idei rodu Zamoyskich 51 (il. 9). 

Dokonania Jana Zamoyskiego jako polityka, dowódcy, fundatora, mecenasa nauki zostały wyobrażone 

na rycinie, przedstawiającej alegoryczną bramę triumfalną hetmana, wykonanej w Rzymie w 1603 r. staraniem 

opata Angelo Odduccio. Sceny w tondach i płycinach pokrywajace gęsto fasadę łuku. ilustrujące curriculum 

vitae hetmana dodano na rycinie w drugim etapie, dopiero w 1609 r. Program został zanalizowany przez Marię 

Lewicką, która przytoczyła wszystkie inskrypcje. Bliżej zajęła się przedstawieniami na cokole łuku, a więc 

planami dwu miast: Szarogrodu i Zamościa oraz gmachami kolegiaty i akademii 52 . Istotnie, były to 

najważniejsze inwestycje urbanistyczne i architektoniczne Zamoyskiego. Kanclerz jako fundator koncentrował 

swój wysiłek organizacyjny i fundusze tylko na wybranych, pojedynczych obiektach, ale za to okazałych, 

monumentalnych. [str.22] 

Takim monumentalnym dziełem Jana Zamoyskiego był Nowy Zamość – miasto „idealne”, założone w 

pobliżu siedziby rodowej Skokówki. Już dawno badacze określili jego wysoką pozycję w urbanistyce 

europejskiej. Miasto, sprzężone osiowo z rezydencją na zasadzie antropomorficznej, powstałe daleko od centrów 

europejskich, zostało zrealizowane według najlepszych włoskich renesansowych wzorów teoretycznych - 

Francesco di Giorgio Martiniego i Pietro Cataneo. Pisano na ten temat kilkakrotnie 53 . O najwyższym jednak 

poziomie urbanistyki Zamościa świadczy współbrzmienie przestrzennej struktury miasta i świątyni – kolegiaty. 

Nastąpiło to dzięki zastosowaniu przez Moranda .wspólnego modułu i podobnemu rozplanowaniu 

poszczególnych elementów. Kolegiata otrzymała długość równą 1 modułowi (1 sznur, ok. 35,5 m), którym 

posłużono się także przy rozmierzaniu całego miasta (il. 10, 11). Proporcje wielkości świątyni i miasta wynoszą 

jak 1:16 54 . W Zamościu urzeczywistniono ideał harmonii, wyrażony przez wielkiego teoretyka architektury i 

humanistę, Leona Battistę Albertiego, że „miasto jest jakby wielkim domem, a dom przeciwnie - jakby małym 

miastem” 55 . Podobny pogląd głosił Andrea Palladio 56 . Współbrzmienie między miastem a świątynią ma głęboki 

48 Kowalczyk, W kregu kultury..., s. 233-234. 

49 AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 128, dok. 66.; Kowalczyk, W kręgu kultury..., s. 18, il. 3. 

50 AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 686, dok. 24;. S. Tomkowicz, O Bernardzie Morando, Santi Guccim i 

Marcinie Koberze, artystach XVI w., [w:] Prace Komisji Historii Sztuki, t. II, Kraków 1922, z. 2, s. XLVI; 

Lewicka, op. cit., s. 313-314; Kowalczyk, Bramy Zamościa z czasów hetmańskich, „Konserwatorska Teka 

Zamojska”, 1983, cz. 1, s. 48-49, 61. 

51 Na zespół pojęć w inskrypcjach widniejących niegdyś na bramach, składających się w logiczną i przemyślaną 

całość, pierwsza zwróciła uwagę T. Bartosiewicz, Zamość. Dwa nadszańce i Brama Lwowska Stara, Warszawa 

1976, niepublikowana dokumentacja PKZ, s. 2. Zob. też Kowalczyk , Bramy Zamościa..., s. 44-63. 

52 M. Lewicka, Rycina Jakuba Lauro ku czci Jana Zamoyskiego. Nowe materiały do ikonografii Szarogrodu i 

Zamościa, „Biuletyn Historii Sztuki” R. XVIII: 1956 nr 1, s. 132-138. 

53 A. Miłobędzki, Ze studiów nad urbanistyką,,, , s. 85, il. 7, 8, 11; J. Kowalczyk, O wzajemnych relacjach planu 

Zamościa i kolegiaty zamojskiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. 24: 1962 nr 3-4, s. 436-438, il. 11, 12; T. 

Zarębska, Zamość miasto idealne, [w: Zamość miasto idealne, pod red. J. Kowalczyka, Lublin 1980, s. 13, 21, il. 

4, 5. 

54 Kowalczyk, O wzajemnych relacjach..., s. 434-435. 

55 L.B. Alberti, Ksiąg dziesięć o sztuce budowania, ks. I, rozdz. IX, tłum. I. Biegańska, Warszawa 1960, s. 33. 

14

filozoficzny i teologiczny sens. Oznacza harmonię między civitas zamoscensis i Civitas Dei, bo tak określił św. 

Augustyn przybytek Boży 57 . Ten niezwykły, świadomy program, pozwala nazwać Zamość dziełem filozofa (il. 

12). 

Szarogród - czołowe przedsięwzięcie osadnicze kanclerza w rozległych dobrach na Podolu i w 

Bracławskiem, zostało przedstawione na rycinie podobnie jak Zamość, otoczone wieńcem nowoczesnych 

bastionów. Dlatego też autorka odkrytej ryciny napisała: „Przy braku innych przesłanek nasuwa się 

przypuszczenie, że [Szarogród] projektowany był również przez architekta nadwornego – Bernarda Moranda” 58 . 

Dziś już wiemy, jak wygląda urbanistyka i jakie były fortyfikacje tego miasta, dzięki badaniom ukraińskich 

historyków architektury oraz artykułowi Tatiany O. Tregubowej 59 (il. 13). Studia nad tym miastem, założonym 

w 1585 r., usytuowanym na wyniesionym cyplu w widłach rzek Moraszki i Kiełbaśnej, wykluczyły fortyfikacje 

bastionowe 60 . Układ przestrzenny o regularnym liniowym rozplanowaniu, rozpowszechnionym w 

średniowieczu, nie nawiązał do renesansowej urbanistyki „miasta idealnego”, [str.23] 

prezentowanej przez Moranda. Jedynie zachowana do dziś kamienica zamkowa, siedziba zarządcy dóbr, 

o regularnym planie i zwieńczeniu attykowym, przypomina „dom pański” z Małopolski z XVI wieku, co 

przybliża ją do architektury Zamościa. Podobnie jak Zamość, miasto zostało szybko zasiedlone przez różne 

nacje, a najokazalszym gmachem stała się synagoga wzniesiona w 1589 r. W murowanym kościele parafialnym 

p.w. Św. Floriana - patrona rodu Zamoyskich, do dziś przechowywany jest portret fundatora miasta 61 . Dodajmy, 

że Jan Zamoyski był zaledwie jeden raz w Szarogrodzie – mieście, które nazwał od nazwiska swego przodka. 

Miasta i osiedla Szarogrodczyzny wizytował natomiast z jego polecenia Stanisław Żółkiewski w 1599 r. 62 . 

Chciałbym porównać Zamość nie ze współczesnymi mu miastami w Zachodniej Europie - bo to 

czyniono wielokrotnie 63 – ale z miastami na terenie Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII w. Układ 

przestrzenny, osiowe powiązanie rezydencji z miastem, stało się wzorem przynajmniej dla trzech miast: 

Krasiczyna, Żółkwi i Starego Bychowa. 

Miasteczko Krasiczyn było skromne w porównaniu z potężnym czworobocznym zamkiem Krasickich. 

Zostało powiązane z rezydencją w drugim etapie, około 1592 r., przez Stanisława Krasickiego 64 . Niestety, nie 

rozwinęło się, ciągle zalewane przez San. 

W Żółkwi, założonej w 1597 r. przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego, na osi miedzy 

czworobocznym zamkiem i miastem znajduje się obszerny kwadratowy plac (120 x 120 m.), który pełnił funkcję 

placu broni i rynku z kamienicami podcieniowymi. Zamek z czterema narożnymi bastejami został otoczony fosą, 

także od strony miasta, ale był połączony z fortyfikacjami miejskimi 65 . Trzy wzdłużne ulice, biegnące w 

kierunku zamku, mogą sugerować podobieństwo z Zamościem; poza tym jednak jest wiele nieregularności w 

sieci ulic. Należy też zwrócić uwagę na – podobne jak w Zamościu - sąsiedztwo kolegiaty z zamkiem. Kolegiata 

w Żółkwi wykazuje wiele analogii ideowych i artystycznych ze świątynią zamojską, choć została wzniesiona na 

planie innym, bo krzyża łacińskiego z kopułą 66 . 

Interesujace są zbieżności – ale i różnice – ze Starym Bychowem nad Dnieprem, założonym ok. 1590 r. 

przez Karola Chodkiewicza. Jest ono nieźle rozpoznane przez badaczy białoruskich, zwłaszcza Michasia [str.24] 

Tkaczova 67 (il. 14). Na planie z 1781 r. widoczne jest miasto na planie półkola, oparte o wielką rzekę. 

Czworoboczny zamek z wielobocznymi bastejami narożnymi, otoczony był fosą także od strony miasta – to 

palazzo in fortezza. Na osi rezydencji biegł prostopadle przez całe miasto długi plac, co stanowiło pewne 

rozwinięcie koncepcji urbanistyki Zamościa. Przez miasto przebiega – podobnie jak w Zamościu –poprzeczna oś 

w formie nieco szerszej ulicy. To jakby ulice cardo i decumanus w starożytnym rzymskim mieście – obozie. 

56 A. Palladio, Cztery księgi o architekturze, ks. II, rozdz. XIII, tłum. M. Rzepińska, Warszawa 1960, s. 31. 

57 Kowalczyk, Kolegiata..., s. 152-153. Kowalczyk, O wzajemnych relacjach..., s. 432-438 

58 Op. cit., s. 134. 

59 T.O. Tregubowa, O urbanistyce i architekturze Szarogrodu, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. LVII: 1995 nr 3-4, 

s. 141-252. 

60 Fortyfikacjom Szarogrodu poświęcił specjalną uwagę Jan Leszek Adamczyk w rozprawie: Fortyfikacje stałe 

na polskim przedmurzu od połowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004. 

61 Tregubowa, op. cit., s. 141, il. 1. Portret w Szarogrodzie jest kopią znanego przedstawienia kanclerza z zamku 

w Olesku, z herbem i inskrypcją wskazującą jednak na wiek XIX. 

62 Tarnawski, op. cit., s. 336. 

63 Zob. przyp. 36. 

64 J.T. Frazik, Sztuka Przemyśla i ziemi przemyskiej.. Zbiór studiów, pod red. M. Dłutek i J. Kowalczyka, 

Warszawa 2004, s. 236-238, il. 133, 134. 

65 M. Osiński, Zamek w Żółkwi , Lwów 1933; W. Kalinowski, Miasta polskie w XVI i pierwszej połowie XVII 

wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanstyki”, T. VIII: 1963, s. 196-197, ryc. 36. 

66 Kowalczyk, Kolegiata..., s. 187-178. 

67 M.A. Tkačcov, Zamki i ljudzi, Minsk 1991, s.80-83. Uprzejmie dziękuję mgr. Wojciechowi Boberskiemu za 

wskazanie literatury i materiał ikonograficzny. 

15

Nowością jest wyprowadzenie od osi poprzecznej ulic biegnących diagonalnie ku bramom – Rohaczewskiej i 

Mohylewskiej, osadzonym pośrodku nowoczesnych fortyfikacji bastejowych. Pewną analogię do Zamościa 

stanowił pałac z piętrową loggią i wieżą widokową w tylnej elewacji od strony rzeki. Oś założenia podkreślała 

brama w skrzydle od strony miasta. Stary Bychów to najwybitniejsze – obok Zamościa - założenie 

urrbanistyczne XVI wieku w Rzeczypospolitej, jedno z najciekawszych założeń w skali europejskiej. 

Nasuwa się też porównanie z jeszcze jednym, okazałym założeniem, jednak nie na zasadzie paraleli, ale 

przeciwieństwa do zgeometryzowanej, antropomorficznej struktury planu Zamościa. Tym przeciwieństwem jest 

Nieśwież, na nowo rozplanowany w 1586 r. na terenie starszej osady przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła 

„Sierotkę”, twórcę ordynacji, przez krótki okres szwagra Jana Zamoyskiego. Rezydencja nieświeska to typowe 

palazzo in fortezza, bez powiązania kompozycyjnego z miastem. W planie miasta panuje układ jakby 

bezplanowy, chaotyczny w porównaniu z Zamościem (il. 15). Ulice prowadzące od bram nie stanowią żadnej 

osi, gdyż natrafiają na przeszkody, które nie pozwalają na wgląd do wnętrza miasta. Książę Radziwiłł Sierotka, 

człowiek wykształcony, światowy, sięgnął także do włoskiej urbanistyki, ale do diametralnie różnych rozwiązań 

niż to uczynił Zamoyski i Morando. Przyjął wzór miasta – labiryntu, w którym miał zgubić się nieprzyjaciel po 

wtargnięciu do niego. Układ miasta – labiryntu zalecali niektórzy teoretycy urbanistyki. Odwzorowanie takiej 

koncepcji znajdujemy w Sabbionetcie koło Mantui, założonej w 1561 r. przez księcia Vespasiana Gonzagę 

wedłu projektów Girolama Cataneo i Domenica Giunti 68 (il. 16). Jerzy Szablowski niezbyt szczęśliwie wysunął 

Sabionetę jako źródło inspiracji dla Zamościa 69 . Był to natomiast wzór dla Nieświeża. Nie wiadomo kto był 

autorem rozplanowania tego miasta, w każdym razie nie był to włoski architekt jezuita Jan Maria Bernardoni, 

który dopiero w 1586 r. przybył do Nieświeża do realizacji licznych zamówień księcia. Można przeprowadzić 

wiele porównań Zamościa z Nieświeżem. Bernardoni nie dorównał talentem i wykształceniem zawodowym 

Morandowi. Choć zaprojektował okazały kościół jezuitów fundacji Radziwiłła, wzniesiony na planie rola 

[str.25] krzyża łacińskiego z kopułą, jest to już dzieło wczesnobarokowe. Tak jak książę Mikołaj Krzysztof 

Radziwiłł „Sierotka” był zdeklarowanym człowiekiem kontrreformacji. 

Znamienna różnica między księciem Radziwiłłem a Janem Zamoyskim zaznaczyła się w dyspozycji 

pomnika nagrobnego. „Sierotka” polecił się przedstawić jako osoba pobożna, jako rycerz Grobu Pańskiego w 

stroju pielgrzyma, z laską pątnika i różańcem w ręku. W zwieńczeniu nagrobka zamiast herbu rodowego Trąby 

został umieszczony krzyż jerozolimski (il. 17). 

Jan Zamoyski życzył sobie jedynie skromną płytę z czarnego marmuru w posadzce kaplicy, ze 

zdumiewająco krótką inskrypcją: Hic situs est oraz imię i nazwisko. Tylko skrzyżowane pod imieniem pieczęć i 

buława są atrybutami pełnionych przez niego najwyższych funkcji państwowych (il. 18). Taką wolę wyraził 

hetman w drugim testamencie z 6 września 1600 r. 70 Na płycie nagrobnej najbardziej została dodatkowo 

wyeksponowana czteropolowa tarcza herbowa. Jan Zamoyski – jak napisał ks. Melchior Stefanides w rok po 

śmierci hetmana – zobowiązał swych przyjaciół i sługi, „aby mu żadnych pomp świeckich po śmierci nie 

wyrządzano, obrzędy Kościoła Katolickiego wszystkie, od najmniejszych do nawiętszych, świątobliwie, 

poważnie odprawiwszy; szkap przed nim do kościoła na pogrzeb aby nie wodzono, kopij nie kruszono, grobów 

wysokich mu nie stawiano, dosyć mając na tablicy murowanej.” 71 .Uroczystości pogrzebowe hetmana, które 

odbyły się w kolegiacie w dwa miesiące po jego śmierci, były niezwykle skromne, o czym świadczą nader skąpe 

wydatki dworu z tego czasu 72 . Projekt płyty nagrobnej został zamówiony z pewnością u rzeźbiarza Willema van 

den Blocke, który został sprowadzony z Gdańska w listopadzie 1605 r. 73 

68 T. Bernatowicz, Miles Christianus et Peregrinus. Fundacje Mikołaja Radziwiłła „Sierotki”w ordynacji 

nieświeskiej, Warszawa 1998, s. 22-23. 

69 J. Szablowski, Domniemana rola Sabbionety w sztuce polskiej okresu manieryzmu, „Zeszyty Naukowe 

Uniwersytetu Jagiellońskiego”, z. 45, „Prace z Historii Sztuki”, z. 1, Kraków 1962, s. 108-115. 

70 Kowalczyk, Kolegiata..., s. 198, aneks 8. 

71 M. Stefanides, Kazanie przy obchodzie rocznym sławnej pamięci Jana Zamoyskiego..., Zamość 1606, k. M2v.; 

Kowalczyk, W kręgu kultury..., s, 249.. 

72 AGAD – Archiwum Zamoyskich, sygn. 2520 – Rejestr dzienny wydatków na potrzeby Zamoyskich, 

prowadzony przez Samuela Knuta od 26 VII 1605 r. – s. 2 - 29 VII 1605, Ubogiem 10, którzy ciała 

Nieboszczykowskiego pilnowali z rozkazania Je o X a Biskupa Chełmskiego po groszy 6, czyni to - 2 (zł); j.w.. 

Żakom, którzy Tenebre śpiewali, 3 (zł); - s. 5 – Do Conventu S o Krzyża tegodnie... -3 (gr.), Zakonnikom tamże ab 

obsequiis pro defuncto z zaznaczeniem Ich M. Panow Tutorow przes xiedza Dziekana... 10 (zł); - s. 6 – 9 VIII 

1605, XX om Vicariom, którzy nad ciałem psałterz śpiewali i od obsequij defunctorum z naznaczeniem Ich Mci 

Panów Opiekunów przez JM X. Dziekana - 30 (zł), Żakom od tegoż - 15 (zł), campanatorowi – 5 (zł), Za 

potrzeby do apparatów czarnych na pogrzeb przes tegoż JW a Dziekana, na to jest za płótno, frandzle, kitajkę, 

jedwab, wela, i od roboty – 11 (zł), 25 (gr.), Hanusowi slosarzowi od otwarzania skrzyni żelaznej w sklepie i 

innych, z roskazania Ich M. Ppów Opiekunów przy bytnosci Ich M. – 2 (zł); - s. 7 – 12 VIII 1605, Żakom co 

tenebre spiewali – 3 (zł); - s. 9 – 19 VIII 1606, Zakom co tenebrae spiewali ... 3 (gr); - s. 16. – 12 VIII 1605, Je o 

16

Skromność rzymskiego katona została tu powiązana z surowością człowieka religijnego, z ideałem 

chrześcijanina. Można to jednak odczytywać jako wyraz dumy specyficznie wyrażonej najskromniejszymi 

środkami. Pokrywanie dumy skromnością było też wyrazem osobowości kanclerza. [str.26] 

Summary 

Jan Zamoyski the benefactor and the patron 

Jan Zamoyski (1542-1605}, the chancellor and the great royal commander-in-chief (hetman) an 

outstanding personality of Renaissance era, uomo universale. He combined multifarious abilities with the 

passion witch the scientific cognition and the artistic sensitivity. During the studies in Paris, Strasbourg and his 

longest study period in Padua (1561-1564}, he gained a broad knowledge and an artistic culture. In Padua, he 

was the rector of the juristic university and published there his doctoral thesis De senatu romano (1563). After 

his return to Poland he pursued successfully a political career, first, as a secretary in the royal chancellery of 

Zygmunt August, later, during the reign of Stefan Batory, he achieved the highest statuses in Poland: the great 

chancellor in the (1578) and the great royal commander-in-chief (hetman) in 1581. He was one of the most 

educated Poles in the 16 th century. He owned a sizable library and collected manuscripts. He was a protector of 

scholars and organizer of scientific events, a benefactor in the domain of the artistic culture and the architecture. 

He created the estate (entailment) with the capital, newly ecreted town Zamość, from his inherited and acquired 

properties. In the town laid out according to the theoretical rules of the Italian town planning, he erected a 

residence, huge fortifications, city gates, model town houses, funded the collegiate church and established the 

university with four departments(1594). The main architect of Zamość was Bernardo Morando from Padua, who 

closely cooperated with Jan Zamoyski. The instructions of the benefactor were not restricted to the definition of 

the subject, the iconographic and ideological program, but also encompassed artistic and technological matters, 

namely the way of the work execution. Jan Zamoyski was the author of all the inscriptions placed at the college 

church, at the palace and at city gates. Chancellor as the benefactor, concentrated his organizational efforts and 

funds only for selected, single objects, which were magnificent and monumental.. 

However, the chancellor didn't establish an artistic center in Zamość. He required the highest artistic of 

the art, that's why he ordered it from the foreign artists from Italy (Venice, Florence, Rome} and from Flanders. 

He was a patron of poets (Jan Kochanowski and Szymon Szymonowic) and scholars professors of The Academy 

of Zamość, whom he funded additional studies at the foreign universities. 

The town planning of Zamość, characterized by the pivotal coupling system of the residence with the 

town, influenced th town planning of the towns: Krasiczyn, funded by Stanisław Krasicki (1592), Żółkiew, 

funded by commandor -in-chief (hetman) Stanisław Żółkiewski (1697) and Stary Bychów, erected by 

commandor -in-chief Karol Chodkiewicz. Entirely different spatial system, town-labyrinth, presents , Nieśwież. 

esrablished in 1586 by the duke Mikołaj Krzysztof Radziwił. In addition, entirely different is the grave 

monument of the duke, as a pilgrim to the Holy Land from Jan Zamoyski's simple gravestone, made from the 

black marble with the seal, the warder (insignia of the chancellor and the commander-in-chief} , and the brief 

inscription: Hic situs est Joannes Zamoyski. 

Mci Xiędzu Biskupowi Chełmskiemu z naznaczenia Ich M. Panów Opiekunów na drogę krakowską dla oddania 

pieczęci – 1000 (zł). 

73 27 XI 1605 r. wypłacono z kasy ordynackiej 50 zł Wilhelmowi von Blok sculptorowi w nagrodę drogi i 

pracującej około rysowania wizerunku ołtarza do wielkiego kościoła Nowo Zamoyskiego (AGAD – Archiwum 

Zamoyskich, sygn, 2520, s. 35). 

17

Eugeniusz Janas (Lublin, Polska) 

Jan Zamoyski - żołnierz i wódz 

Sprzyjające szybkim karierom burzliwe lata pierwszych wolnych elekcji, swoista zmiana warty w 

stabilnym do niedawna składzie polskiej elity szlacheckiej schyłku XVI stulecia, wreszcie osobiste talenty i 

gruntowne wykształcenie uczyniły z Jana Zan skiego bohatera najbardziej chyba niezwykłej kar w dziejach 

Rzeczypospolitej. Wielka ambicja, liczne 

zalety i umiejętności oraz sprzyjające okoliczności wyniosły Zamoyskiego do roli przywódcy szlachty podpory 

tronu i pierwszego ministra o nieograniczonych niemal wpływach, w końcu lidera antykrólewskiej opozycji. Od 

1565 r., od początku służby publicznej w kancelarii koronnej Zygmunta Augusta kariera przyszłego kanclerza i 

hetmana kierowała go raczej w stronę działalności ściśle polirycznej, której naturalnym terenem był dwór 

królewski i gabinety magnackich rezydencji, izba poselska i senat, wie zjazdy elekcyjne czy sejmikowe 

zgromadzenia szlachty. W tym wczesnym etapie kariery Zamoyskiego nie znajdziemy w jego biografii faktów 

wskazujących na głębsze zainteresowanie sprawami wojskowymiymi. Nie zmienia tego wrażenia epizod z końca 

1575 r., kiedy to Jan Zamoyski, wówczas starosta belski, w szeregach szlachty ruskiej wziął udział w udanym 

pościgu za uchodzącymi Tatarami. 

Po raz pierwszy w roli żołnierza i dowódcy wystawionej własnym sumptem roty jazdy wystąpił 

Zamoyski, już wtedy podkanclerzy koronny, w 1577 r. pod murami Gdańska. W cztery zaledwie lata później w 

sierpniu 1581 r. Stefan Batory mianował swego bliższego współpracownika hetmanem wielkim koronnym, 

czyniąc go tym samym najwyższym 

urzędnikiem wojskowym państwa. Tak szybki awans człowieka wciąż jeszcze mało doświadczonego był pełnie 

nietypowy i dla wielu współczesnych zaskakujący. Do najwyższych godności wojskowych w Rzeczypospolitej 

XVI-XVII wieku dochodził zwykle dość powoli, poprzez zbieranie doświadczeń wojennych w toku licznych 

kampanii, po buławę sięgano po wielu nieraz latach służby. 

Gruntowniejsza znajomość problematyki organizacji wojska i prowadzenia działań wojennych 

Zamoyskiego kształtowała się zatem przede wszystkim w latach 1579-1582, w toku wojny z Moskwą znaczy to, 

że w zasadzie debiutujący na polu żołnierskim w kampanii połockiej kanclerz był wówczas w sprawach 

wojskowych zupełnym ignorantem. 

Jakaś, rzecz jasna głównie teoretyczna wiedza wojskowa była wynikiem licznych podróży zagranicznych i 

zdobytego tam wykształcenia. Specjalną zapewnie rolę odegrały liczne lektury dzieł historycznych. Ważniejsze 

chyba znaczenie posiadała bogata rodzinna tradycja rycerska, z pewnością dobrze Zamoyskiemu znana. Źródłem 

bardziej już praktycznej wiedzy był niewątpliwie ojciec przyszłego hetmana, doświadczony żołnierz Stanisław 

Zamoyski. Już w 1540 r. był on towarzyszem obrony potocznej, zaciężnej formacji[str.33] 

przeznaczonej specjalnie do ochrony południowo- wschodnich kresów przed Tatarami. W latach 1552- 1566 był 

rotmistrzem jazdy w tym wojsku. Brał wówczas udział także w wojnie inflanckiej, zapisując się chwalebnie 

zwłaszcza w walkach pod Newlem w 1562 r. Ukoronowaniem jego wojskowej drogi był uzyskany w 1564 r. 

bardziej tytularny urząd hetmana nadwornego koronnego oraz pierwsza w rodzie godność senatorska - 

kasztelania chełmska, którą dostał w 1569 r. na trzy lata przed śmiercią. 

Ważną, chociaż jeszcze niezbyt eksponowaną rolę odegrał Jan Zamoyski w przygotowaniach do wojny 

z Moskwą. Jako kluczowy doradca króla, od 1 marca 1578 r. kanclerz wielki koronny, był autorem i głównym 

wykonawcą kampanii politycznej, której celem było pozyskanie opinii szlacheckiej do planów dworu oraz 

uzyskanie odpowiednich funduszy wojennych. Z pewnością był też uczestnikiem licznych narad dotyczących 

strategicznych i operacyjnych założeń zbliżającej się kampanii. W sprawach ściśle wojskowych zapewne nie 

miał jeszcze zbyt wiele do powiedzenia, niemniej dla przyszłego wodza musiała to być niezwykle cenna nauka. 

Kierowana przez Zamoyskiego kancelaria znajdowała się w samym centrum zespołu wykonującego plany króla 

- przygotowywała i ekspediowała setki pism dotyczących zaciągu wojska i tworzenia nowych jednostek, zakupu 

i gromadzenia broni, amunicji, żywności, różnorodnych materiałów wojennych, tworzenia służb transportowych, 

inżynieryjnych, kartograficznych, propagandowych itp. Cała 

ta złożona i dobrze przeprowadzona operacja była 

niewątpliwie dowodem talentów organizacyjnych kanclerza. 

Wziął następnie Zamoyski udział w samej kampanii, której zasadniczym celem było odzyskanie 

Połocka oraz odcięcie Inflant opanowanych przez Moskwę od innych ziem wielkiego państwa Iwana IV. W 

obozie pod Świrem pojawił się kanclerz z asystą stosowną do swej rangi - przyprowadził doborowy oddział 

piechoty złożony z sześciuset Polaków, Węgrów i Szkotów oraz chorągiew jazdy. Był to jeden z większych 

pocztów prywatnych, których wiele wystawili panowie polscy i litewscy. W trakcie samych działań wojennych 

Zamoyski, wciąż przecież bardzo niedoświadczony żołnierz, pozostawał w cieniu innych dowódców, chociaż 

jako członek najbliższego otoczenia Stefana Batorego bez wątpienia był szczegółowo zorientowany we 

wszelkich aspektach operacji. Uczył się szybko i już wówczas obserwatorzy dostrzegali rosnący wpływ 

23

kanclerza również na wojskowe decyzje króla. Dał także dowody osobistego męstwa prowadząc swą piechotę 29 

sierpnia 1579 r. do szturmu na mury Połocka, który ostatecznie zmusił obrońców do kapitulacji. 

Przygotowania do kolejnej kampanii w Inflantach wyraźnie wskazywały na coraz silniejszą pozycję 

Zamoyskiego. Już wiosną 1580 r. kanclerz cieszący się pełnym niemal zaufaniem króla otrzymał częściowo 

zadania hetmana wielkiego i energicznie organizował werbunek oddziałów, najmował rzemieślników na 

potrzeby wojska, gromadził zapasy żywności i paszy.[str.34] Faktyczny choć jeszcze nie formalny awans 

kanclerza był następstwem usunięcia się z wojsk Mikołaja Mieleckiego, dotychczasowego hetmana wielkiego, 

oburzonego m.in. faworyzowaniem Zamoyskiego. W obozie pod Czaśnikami stawił się kanclerz w lipcu 1580 r. 

na czele imponującego prywatnego hufca liczącego 2 tys. piechoty i jazdy. Jego częścią była opiewana nieraz 

"czarna piechota" ubrana w żałobne stroje po śmierci drugiej żony kanclerza, Krystyny Radziwiłłówny. Wkrótce 

potem otrzymał Zamoyski pierwsze samodzielne stanowisko dowódcze - objął komendę korpusu w sile 6 tys. 

ludzi, który miał osłaniać siły główne Batorego maszerujące innym szlakiem pod Wielkie Łuki, zasadniczy cel 

wy prawy. Kanclerz - dowódca bez żadnej w takiej roli praktyki - specjalnie starannie zadbał o dobór 

doświadczonych oficerów. Znaleźli się w tym gronie m.in. Stanisław Kostka, znawca zachodniej wojskowości 

oraz kasztelan zawichojski Piotr Kłoczowski specjalista od wojennej inżynierii. Nie zabrakł również świetnych 

dowódców polowych jak Jerzy Farensbach, Marcin Weiher, Mikołaj Uhrowiecki, Krzysztof Rozrażewski, 

Łukasz Działyński i Stanisław Żółkiewski. Wielu z tych oficerów trwale związało się z Zamoyskim. 

Kanclerzowi z oczywistych powodów musiało szczególnie zależeć na powodzeniu operacji, dlatego zadbał także 

o porządek wśród żołnierzy ogłaszając Artykuły wszemu rycerstwu, które wprowadzały surową dyscyplinę. 

W początkach sierpnia 1580 r. korpus kanclerz podszedł pod Wieliż i po krótkim oblężeniu opanował 

ważny zamek. Po forsownym marszu bezdrożami sił Zamoyskiego dotarły następnie pod Wielkie Łuki i 

uczestniczyły w zdobyciu tej potężnej fortecy. 

W końcowym etapie kampanii kanclerz, działając ponownie samodzielnie, w październiku zaatakował i zmusił 

do kapitulacji Zawołocze. Wypełniona sukcesami kampania 1580 r. była też prestiżowym osiągnięciem 

Zamoyskiego. Ambitny i nieco próżny dostojnik do swego publicznego wizerunku mógł dorzucić jeszcze jeden 

element - opinię zwycięskiego wodza. Na taką ocenę jednak bez wątpienia zasłużył okazał się dowódcą dużego 

formatu. Udowodnił. i nie posiadając większej praktyki, ale umiejętnie korzystając z doświadczenia innych, 

potrafi sprawnie dowodzić dużą grupą wojska i skutecznie prowadzi dość złożone działania. Sympatię 

wywoływała również znaczna troska kanclerza o rannych, gotowość sięgania do własnej kieszeni w celu 

zaspokojenia pretensji wojska (pod Wielkimi Łukami opanował w ten sposób narastający bunt piechoty) czy 

liczne biegi o nagrody dla zasłużonych. Z drugiej strony źródłem pewnej niechęci wobec kanclerza była jego 

często manifestowana skłonność do twardego egzekwowania zasad dyscypliny. 

W ostatniej kampanii przeciw Moskwie w latach 1581-82 Zamoyski odegrał rolę wybitną. W trakcie jej 

szykowania potwierdził raz jeszcze widoczną już wcześniej energię i sprawność organizacyjną, chociaż ze 

względu na rosnącą niechęć szlachty wobec nowych podatków wyprawa paskowska była przygotowana[str.35] 

gorzej od poprzednich. W przeddzień rozpoczęcia działań, 11 sierpnia 1581 r. w obozie pod Worońcem otrzymał 

Zamoyski nominację na urząd hetmana wielkiego koronnego, o którą godność od dawna po cichu zabiegał. Wola 

Batorego wywołała duże zaskoczenie. Spodziewano się raczej oddania buławy znaczniej bardziej 

doświadczonemu dowódcy jak Mikołaj Sieniawski czy Jan Zborowski. Wbrew opinii samego kanclerza o 

przypadkowym charakterze tej nominacji rzekomo wymuszonej długim wakatem na ważnym urzędzie, decyzja 

była zapewne od dawna przygotowywana i przemyślana. Król ulegał naciskom kanclerza, ale i wynagradzał jego 

świeże, niewątpliwe zasługi, podejmując, jak przyszłość pokazała, dobrą decyzję. Batory, jak się wydaje, 

kierował się ponadto potrzebą ściślejszego jeszcze związania kanclerza i armii z dworem, co w świetle dalszych 

planów politycznych monarchy było istotne. Hetman Zamoyski, minister najbliższy królowi, zdawał się wreszcie 

zabezpieczać właściwie nieograniczony wpływ Batorego na całokształt spraw wojskowych. Nadanie buławy 

Zamoyskiemu miało jeszcze jeden ważny aspekt utrzymywany początkowo w sekrecie - Batory gwarantował 

nowem hetmanowi i równocześnie kanclerzowi dożywotnie pełnienie urzędu oraz znacznie zwiększał 

dotychczasowy zakres kompetencji najwyższego dowódcy armii zaciężnej. Zamoyskiemu zwolenników to nie 

przysporzyło a i w dalszej przyszłości okazało się dla państwa niekorzystne. 

Natychmiast po nominacji Zamoyski dokonał ceremonialnego i nieco teatralnego przeglądu wojska, 

przeprowadził nowy podział na pułki oraz wyznaczył pułkowników. Od pierwszej chwili bez wyjątków i 

konsekwentnie korzystał z wszelkich prerogatyw należnych buławie, co zresztą doprowadziło do 

ambicjonalnych zatargów z innymi dowódcami, w tym z Janem Zborowskim, a także drobniejszych sporów z 

samym królem. Również w żołnierskich szeregach krążyły początkowo złośliwe komentarze, że "klecha 

hetmani". Twardość i zdecydowanie Zamoyskiego miały jednak generalnie pozytywny wpływ na przebieg 

wyprawy pod Psków, której przygotowanie pozostawiało wiele do życzenia. Od końca sierpnia 1581 r. król i 

hetman kierowali oblężeniem potężnej twierdzy, świetnie przygotowanej do obrony. Jak zwykle Zamoyski 

wykazywał energię, tym bardziej widoczną na tle niespodziewanej bierności Batorego, chyba sceptycznie 

nastawionego co do szans powodzenia całej operacji. Po wyjeździe króla spod Pskowa, od początku grudnia 

1581 r. hetman samodzielnie kierował działaniami, które stopniowo zresztą, po niepowodzeniach pierwszych 

24

szturmów, ograniczały się w zasadzie do blokady Pskowa i penetracji jego okolic. Zamoyskiemu przyszło 

zmierzyć się z wielkimi trudnościami. Brakowało prochu, panowały ciężkie mrozy, pojawiły się olbrzymie 

kłopoty aprowizacyjne, armia topniała, realna była groźba buntu w szeregach. Naczelny wódz wykazał jednak 

charakter i niezłomność - mimo dramatycznego położenia wojska wytrwał pod Pskowem aż do początków 

lutego[str.36] 

1582 r. Cała operacja nie była oczywiście wielkim wojskowym osiągnięciem, ale twarde zdecydowanie hetmana 

miało niebagatelny wpływ na korzystne dlaRzeczypospolitej postanowienia pokoju z Moskwą podpisanym w 

Jamie Zapolskim w styczniu 1582 r. Po zakończeniu walk Zamoyski obsadził jeszcze wojskiem zamki inflanckie 

opuszczane przez moskiewskie załogi i dopiero z początkiem wiosny powrócił do Knyszyna, kończąc swą 

pierwszą wielką wojnę. 

W końcowych latach panowania Stefana Batorego, latach względnego pokoju na granicach państwa, 

działalność Zamoyskiego na polu wojskowym siłą rzeczy schodziła na dalszy plan. Hetmana absorbowała 

przede wszystkim wielka polityka i budowa własnego stronnictwa oraz prywatne sprawy rodzinne i majątkowe, 

a także coraz bardziej widoczne zainteresowania mecenatem. Fortuna założyciela Zamościa szybko rosła. 

Królewszczyzny tworzyły wielką jej część. Zamoyski często nie wahał się wykładać własnych pieniędzy na 

nagłe potrzeby wojska. Wydatki takie nie raz okazywały się w istocie korzystną inwestycją. Zwyczajową i 

społecznie akceptowaną formą wynagradzania "zasług wojennych" były nadania intratnych starostw. W latach 

wojny z Moskwą i później hetman dostał od Batorego m.in. starostwa między rzeckie, krzeszowskie, malborskie, 

tykocińskie, krakowskie, jaworowskie, garwolińskie i grodeckie. 

Zaangażowanie w sprawy polityczne i prywatne nie oznaczało zaniedbywania kwestii wojskowych 

Zamoyski starał się sumiennie wykonywać obowiązki hetmańskie, które w latach pokoju sprowadzały się w 

praktyce do administrowania wojskiem. Już na sejmie 1582 r. hetman twardo i co ważniejsze skutecznie 

upominał się o wypłatę zaległego żołdu i 

wynagrodzenie zasłużonych żołnierzy, także plebejskiego pochodzenia. Na kolejnym sejmie w 1585 r 

przekonywał elitę polityczną szlachty do idei powiększenia wojska. W polu i w obozie bywał rzadziej zwykle 

cedując bezpośrednie kierowanie oddziałam zaufanym oficerom - tylko w początkach 1583 r. w obliczu wieści o 

możliwym najeździe tatarskim 

na Ruś, osobiście koncentrował siły państwowe i prywatne. Dostrzegamy częste, w wielu wypadkach 

zwieńczone powodzeniem, zabiegi hetmana o nominacje urzędnicze bądź nadania ziemskie (także w obrębie 

prywatnych dóbr Zamoyskiego) dla żołnierzy, zwykle z kręgu dowódców i oficerów. Działalność taka nie dziwi 

- służyła ona budowie popularności hetmana w wojsku a równocześnie była ważnym narzędziem tworzenia i 

konsolidacji własnego obozu politycznego, złożonego wszak w części z byłych i aktualnych podkomendnych. 

Trzeba przy tym podkreślić, iż Zamoyski nie dążył otwarcie do 

politycznego wykorzystania poparcia armii dla własnych partykularnych celów. Nie przypadkiem czasami, jak 

na sejmie 1585 r., występował kanclerz i hetman w licznej zbrojnej asyście, złożonej jednak z prywatnych 

zaciągów nie zaś oddziałów państwowych. 

Podczas bezkrólewia po śmierci Batorego hetman popierał początkowo kandydaturę Piasta, mając na myśli być 

może własną osobę. Przeszkodą była spadajaca [str.37] 

od jakiegoś czasu popularność Zamoyskiego oraz działania szczególnie wrogiego właścicielowi Zamościa, 

prohabsburskiego obozu Zborowskich. Zanosiło się na ostrą rozgrywkę stronnictw, do której hetman 

intensywnie przygotowywał się od początku 1587 r. Wojska kwarciane pozostawały na granicach, Zamoyski 

zatem mobilizował prywatne siły, do czego też zachęcał swoich zwolenników, obiecując częściowe 

sfinansowanie owych zaciągów. Rotmistrzowi Aleksandrowi Koniecpolskiemu polecał np. przyjąć na służbę sto 

koni dobrych jakich pachołków ku czasowi elekcyjej i upewniał go, że w późniejszym czasie wypłaci 

żołnierzom należny żołd. Latem 1587 r. w ufortyfikowanym obozie obok pola elekcyjnego pod Warszawą 

stanęło blisko 3 tys. ludzi Zamoyskiego i jego stronników. Do wiszącego na włosku starcia z równie silną armią 

Zborowskich szczęśliwie nie doszło. Po podwójnej elekcji królewicza Zygmunta Wazy i arcyksięcia 

Maksymiliana Habsburga hetman świadomy, że tym razem zbrojne starcie jest nieuniknione szybko opuścił 

Warszawę i obsadził stołeczny Kraków. Dysponował wówczas improwizowanym wojskiem złożonym już z 6 

tys. zaciężnych oraz kilkoma tysiącami mieszczan. Zamoyski z właściwą sobie energią, m.in. przez sypanie 

ziemnych szańców, zajął się wzmacnianiem przestarzałych umocnień miasta. 

Na początku października 1587 r. oddziały Zamoyskiego śmiałym wypadem zablokowały w Wiślicy 

wojska Zborowskich, umożliwiając tym samym przeprowadzenie pod miastem zjazdu szlacheckiego, który 

potwierdził obiór Zygmunta Wazy na tron. W połowie tego miesiąca pod murami Krakowa pojawiła się armia 

Maksymiliana wzmocniona siłami jego polskich zwolenników. Napastnicy zmarnowali szansę opanowania 

miasta z marszu, kiedy zaś dopiero 24 listopada 1587 r, uderzyli na przedmieście Garbary i Bramę Szewską 

napotkali na zdecydowany opór obrońców. Atak rozpoczął się od sukcesu polskiej i niemieckiej piechoty 

Maksymiliana bliskiej w pewnej chwili przełamania obrony. Sytuację uratowała osobista odwaga Zamoyskiego, 

który najpierw zdołał opanować paniczną ucieczkę własnej piechoty, a następnie poprowadził ją do ostrego 

kontrataku. Piechurzy wzmocnieni zaraz potem jazdą wyrzucili przeciwnika z zajętych pozycji zadając mu 

25

ciężkie straty, po czym dotarli przed linię obrony i zdobyli nawet kilka armat. Rozczarowany Maksymilian po 

kilku dniach zrezygnował z oblężenia i wycofał się ku śląskiej granicy. Zamoyski triumfował - udowodnił, że 

nie tylko doskonale radzi sobie z organizacją wojska i prowadzeniem oblężeń, ale potrafi także z powodzeniem 

działać w obronie. 

W następnych tygodniach kanclerz i hetman witał elekta w Krakowie oraz wziął udział w 

uroczystościach koronacyjnych Zygmunta III na Wawelu 27 grudnia 1587 r. Pierwsze kontakty nowego króla i 

wszechwładnego dotąd ministra nie były udane. Za- powiadały raczej konflikty niż zgodną współpracę. Może 

dlatego Zamoyski niechętnie przyjmował płynące z różnych stron wezwania do kontynuacji wojny [str.38] 

z Maksymilianem. Jedni tłumaczą postawę hetmana chęcią pozostania w Krakowie, by w zgodzie z własnymi 

ambicjami zadbać o osobistą pozycję polityczną, inni zwracają uwagę na obawy, wręcz strach, przed polową 

kampanią i perspektywą stoczenia walnej, rozstrzygającej bitwy. Działań tego rodzaju Zamoyski dotychczas 

rzeczywiście nie prowadził i jego wahania można zrozumieć. Ostatecznie jednak hetman podjął decyzję i 

wyposażony w dodatkowe uprawnienia zwiększające władzę buławy 14 stycznia 1588 r., na czele 6 tys. 

żołnierzy ruszył szybkim marszem w stronę wojsk arcyksięcia. Po drodze rozbił drobne oddziały polskich 

sojuszników Maksymiliana. Po dziesięciu dniach, 24 stycznia pod Byczyną, już poza granicami państwa, 

nastąpiło spotkanie obu armii. Siły stron były wyrównane. Zamoyski jednak, świetną taktyką zaskoczył 

przeciwnika. Jego oddziały pojawiły się na polu walki nie tam gdzie ich oczekiwano, grożąc Maksymilianowi od 

początku atakiem na jego flankę. Polscy harcownicy sprowokowali następnie uderzenie jazdy arcyksięcia. W 

dłuższej, za- ciętej i krwawej walce kawalerii żadna ze stron nie zdobyła przewagi. Maksymilian nie miał już 

odwodów gdy Zamoyski rzucił do szarży potężny hufiec złożony z tysiąca jeźdźców. Jego uderzenie przesądziło 

o zwycięstwie hetmana. Arcyksiążę z najbliższym otoczeniem uciekł z pola i po paru godzinach osaczony w 

Byczynie oddał się Zamoyskiemu w niewolę, a wojska Habsburga zostały zupełnie rozbite. Cała kampania i 

bitwa pod Buczyną była najbardziej błyskotliwym sukcesem Zamoyskiego i to sukcesem osiągniętym w tej 

dziedzinie sztuki wojennej, która z pewnością nie była specjalnością hetmana. Podnosi się nieraz, niewątpliwie 

słusznie, wielki wkład w zwycięstwo doradców hetmana, zwłaszcza Stanisława Żółkiewskiego. Nie zmienia to 

faktu, że decyzja o planie walki i kierowanie operacją znajdowało się w rękach Zamoyskiego - zresztą wódz, 

który bierze pod uwagę i wykorzystuje opinie podkomendnych zasługuje tylko na uznanie. 

W pierwszych latach rządów Zygmunta III aktywność Zamoyskiego na polu wojskowym ponownie uległa 

zmniejszeniu. Rzeczpospolita borykała się w tym czasie przede wszystkim z nieustannymi najazdami tatarskimi, 

coraz bardziej narastał również problem okiełznania kozackiej swawoli. W kwestii opanowania sytuacji na 

ziemiach południowo-wschodnich hetman znalazł godnego zastępcę i wykonawcę swej polityki. Owym 

ramieniem Zamoyskiego w bieżącym kierowaniu wojskiem stał się Stanisław Żółkiewski, ulubieniec hetmana, 

od końca 1588 r. piastujący urząd hetmana polnego koronnego. W latach 1589, 1590 oraz 1594 hetman wielki 

wspierany przez Żółkiewskiego parokrotnie koncentrował wojsko kwarciane i prywatne siły kresowych 

wielmożów w celu działań wyprzedzających czy blokowania granic, organizował też pościgi za uchodzącą 

ordą, zwykle jednak nieskuteczne i spóźnione. Dla licznych przeciwników Zamoyskiego była to wymarzona 

okazja do oskarżeń o zaniedbywanie obowiązków. Trzeba jednak pamiętać, że hetman wielokrotnie zwracał 

uwagę na szczupłość wojska i niedostatek pieniędzy, apelował także o bardziej gruntowne rozwiązanie spraw 

zaporoskiej Kozaczyzny, ale nie znajdował zwykle odpowiedniego wsparcia sejmu. Sięgał nawet czasem po 

nadzwyczajne środki - we wrześniu 1590 r. zapewne wspierał po cichu zawiązaną właśnie konfederację wojska 

aby w ten sposób wymusić odpowiednie uchwały sejmu. 

Zamoyski należał do zwolenników aktywnej polityki państwa na południowo-wschodnim kierunku. W 

1595 r. wracał do starej polskiej koncepcji podporządkowania Mołdawii, przeżywającej wówczas zamęt 

wewnętrzny oraz narażonej na ekspansywne działania Turcji i państwa habsburskiego. Zapewne zresztą kierował 

się także bardziej partykularnym interesem magnaterii kresowej, do której sam już przecież należał. Plany 

hetmana zyskały aprobatę sejmu i króla, który bardziej wtedy zajęty sprawami północnymi, w innych kwestiach 

na ogół pozostawiał swemu ministrowi wolną rękę. W sierpniu 1595 r. skoncentrowane na Podolu siły obu 

hetmanów (7 tys. żołnierzy) przekroczyły graniczny Dniestr, bez walki opanowały Jassy i osadziły na tronie 

mołdawskim Jeremiasza Mohyłę, który zaraz uznał się polskim lennikiem. Zgodnie z oczekiwaniem nastąpiła 

wkrótce reakcja wojsk tatarsko-tureckich. Wzniesiony w szybkim tempie w październiku 1595 r. pod Cecorą 

obronny okop, złożony z kilkunastu ziemnych bastionów (przy jego budowie Zamoyski świecił osobistym 

przykładem), bez trudu pozwolił odeprzeć ataki wroga. Sukces hetmana wzmacniały umiejętnie wyprowadzane 

szarże jazdy. Znakomicie przeprowadzona krótka operacja obronno-zaczepna skłoniła przeciwnika do rokowań, 

które 22 października przyniosły ugodę gwarantującą zwierzchnictwo Rzeczypospolitej nad Mołdawią. 

Korzystny stan rzeczy w Mołdawii nie przetrwał długo. W maju 1600 r. hospodar wołoski Michał 

Waleczny dążący do zjednoczenia księstw naddunajskich i Siedmiogrodu opanował Mołdawię i obalił rządy 

Mohyły. Wojska Michała spustoszyły również polskie Pokucie. Reakcja Zamoyskiego była szybka. Hetman 

utworzył szereg nowych jednostek, zapewnił sobie pomoc Kozaków i panów ruskich a wkrótce także wiernych 

Mohyle Mołdawian. Na początku września 1600 r. silna, licząca około 17 tys. ludzi armia polska wkroczyła do 

Mołdawii. Odtworzono rządy Jeremiasza Mohyły oraz zmuszono do kapitulacji opierającą się początkowo 

26

Suczawę. W pierwszych dniach października siły Zamoyskiego ścigające Michała dotarły na Wołoszczyznę - 

nadarzała się okazji a podporządkowania Rzeczypospolitej i tego kraju. 20 października 1600 r. obie armie 

spotkały się pod wsią Bukowo nad Telezyną. Zamoyski obawiając się zasadzki Michała działał ostrożnie. Przez 

kilka godzin trwał jedynie ostrzał pozycji przeciwnika. Na odważniejszą akcję hetman zdecydował się dopiero 

pod presją Żółkiewskiego i wojewody lubelskiego Marka Sobieskiego. Śmiały atak piechoty i jazdy polskiej 

szybko doprowadził do bezładnej ucieczki, jak się okazało, słabych i zdemoralizowanych wojska Michała. 

Zamoyski[str.40] 

opanował następnie Bukareszt i osadził na tamtejszym tronie Szymona Mohyłę, który jednak nie utrzymał się 

dłużej przy władzy. W grudniu 1600 r. triumfujący hetman, którego popularność po sukcesach ostatnich lat 

rosła, gorąco witany we Lwowie powrócił do kraju. 

Czas odpoczynku po trudach kampanii wołoskiej dla starzejącego się hetmana okazał się krótki. Nowa 

wojna rozpalała się w Inflantach. Na początku 1601 r. wojska szwedzkie opanowały cały niemal kraj aż po linię 

Dźwiny i szykowały się do zdobycia Rygi. Zamoyski wyznaczony naczelnym wodzem przyszłej kampanii, już 

od stycznia, z właściwym sobie 

rozmachem i energią prezentował królowi i szlachcie ambitny plan wojny. Przewidywał on m.in. znaczne 

powiększenie wojska, rozbudowę floty wojennej oraz duże zakupy broni, amunicji, prowiantu. Rzeczywistość 

okazała się bardziej szara - uchwalone podatki pozwoliły na wystawienie tylko 13 tys. żołnierzy. Oddziały 

skupiały się przez całe lato w 

nadgranicznym obozie w Selburgu a potem Kokenhausen. W sierpniu 1601 r. pojawił się tam towarzyszący 

Zygmuntowi III hetman i kanclerz. Król zresztą wytrwał w obozie jedynie do grudnia tego roku. Już na początku 

kampanii Zamoyski popełnił dwa poważne błędy. Zanim jeszcze stawił się w obozie odrzucił plan wspólnego 

ataku sił Żółkiewskiego i armii litewskiej Krzysztofa Radziwiłła na wojska Karola Sudermańskiego oblegające 

Rygę. Kiedy w końcu września Szwedzi na wieść o nadciąganiu sił Rzeczypospolitej wycofali się spod stolicy 

Inflant, hetman również nie zaaprobował pomysłu, tym razem Żółkiewskiego i Farensbacha, pościgu za 

uchodzącym wrogiem. Wydaje się, że oba plany miały duże szanse powodzenia. Zamoyski zgodnie z własnym 

doświadczeniem wybierał inny wariant wojny, wariant powielający działania Batorego sprzed dwudziestu lat. 

Decyzje Zamoyskiego do dziś wywołują krytykę historyków wojskowości, także Żółkiewski uważał po latach, 

że hetman z natury kunktator zmarnował wówczas dużą szansę sukcesu. 

Od początku walk Zamoyski wyraźnie preferował dobrze mu znany, systematyczny i dosyć powolny 

sposób działań, sprowadzający się do zajmowania kolejnych obszarów oraz zdobywania fortec i miast. W tak 

prowadzonej kampanii osiągnął wielkie sukcesy wykazując mistrzostwo, wytrwałość i determinację. Warunki 

w jakich przyszło działać były trudne. Przez cały czas kampanii brakowało przede wszystkim pieniędzy na 

wypłaty żołdu. Hetman jak zwykle sięgał do własnej kieszeni i zastawiał klejnoty, co przynosiło tylko chwilowe 

efekty. W październiku 1601 r. wojska polskie zablokowały Wolmar. 

Długotrwały ostrzał na tyle osłabił fortyfikacje twierdzy, że gwałtowny szturm prowadzony osobiście przez 

Zamoyskiego 18 grudnia pozwolił żołnierzom przerwać linie obrony i zmusił Szwedów do kapitulacji. Upadek 

Wolmaru ułatwił opanowanie szeregu okolicznych zamków. Cena sukcesu była jednak duża - trudności 

aprowizacyjne i niedostatek pieniędzy wywołał masową dezercję. W końcu roku armia hetmana liczyła [str.41] 

już tylko 5 tys. żołnierzy. Słabość wojska zmusiła Zamoyskiego do rezygnacji z zamiaru oblegania Dorpatu. Po 

zimowej przerwie w marcu 1602 r. wojska polskie ruszyły na Felin. Metoda zastosowana pod Wolmarem została 

niemal dokładnie powtórzona. Szturm przeprowadzony na początku maja, po dłuższym bombardowaniu, 

doprowadził do zdobycia przedmurza. Następny, zdecydowany atak z 17 maja zmusił załogę do kapitulacji. W 

walkach pod Felinem zginął Jerzy Farensbach, jeden z najwyżej cenionych dowódców Zamoyskiego. Kolejnym, 

jak się okazało najtrudniej szym celem, był Biały Kamień uważany za najnowocześniejszą twierdzę Inflant. W 

lipcu Polacy odcięli fortecę od świata. Poprzestano na blokadzie bowiem rozległe mokradła utrudniały dostęp do 

murów, uniemożliwiając skuteczny ogień artylerii. Hetman był bliski rezygnacji z działań gdy informacje 

uzyskane od zbiegów pozwoliły ustalić najsłabszy odcinek umocnień. Armaty podtoczone do murów po 

naprędce zbudowanej, prowizorycznej grobli uczyniły znaczny wyłom. Już to wystarczyło by w końcu września 

załoga złożyła broń. Padły też pobliskie zamki. Zamoyski myślał jeszcze o zdobywaniu Narwy i Dorpatu, jego 

oddziały podeszły nawet do obu twierdz, o poważniejszych działaniach trzeba było jednak zapomnieć. Wojska 

hetmana składały się wówczas z zaledwie 2 tys. ludzi. W październiku 1602 r. hetman skarżący się od dłuższego 

czasu na stan zdrowia postanowił zrezygnować z dowodzenia i rychło przekazał komendę w ręce Jana Karola 

Chodkiewicza. Wkrótce był już w Zamościu, kończąc swą ostatnią kampanię. 

Padwa uczyniła Zamoyskiego mężem, Batory uczynił Zamoyskiego wodzem. Jan Zamoyski jako 

żołnierz i przede wszystkim jako wódz był niewątpliwie uczniem Stefana Batorego. Królowi zawdzięczał nie 

tylko wyniesienie do najwyższej godności wojskowej. Pod Połockiem i Wielkimi Łukami, u boku Batorego 

Zamoyski poznawał wojsko i wojnę. Ukształtowanym wówczas wzorom, zasadom i metodom pozostał wierny 

przez blisko trzydzieści kolejnych lat. To przywiązanie do batoriańskiego sposobu prowadzenia wojny najpełniej 

wyraziło się w ostaniej kampanii Zamoyskiego, podczas wojny inflanckiej z lat 1601-1602. Zarówno na etapie 

przygotowania i planowania kampanii jak i w operacjach 

27

polowych opowiadał się za działaniem przemyślanym, metodycznym i systemowym. Posiadał wybitne zdolności 

organizacyjne podnoszone już przez współczesnych. Cechowała go pracowitość, konsekwencja, umiejętność 

ogarniania całości zagadnień, ale dostrzegał też istotne szczegóły. W polu postępował raczej ostrożnie, unikał 

nadmiernego ryzyka. Bardzo doceniał znaczenie piechoty i artylerii, nieźle znał się na sztuce fortyfikacyjnej. Był 

mistrzem działań oblężniczych i obronnych, chociaż przejście od obrony do ataku również nie było mu obce. 

Słabiej potrafił wykorzystywać wałory jazdy, nie miał osobistych do- świadczeń w organizowaniu 

dynamicznych zagonów kawaleryjskich charakterystycznych dla polskiej sztuki wojennej. Należał do 

zwolenników raczej [str.42] surowej dyscypliny, potrafił twardo walczyć o interesy wojska, zdawał sobie sprawę 

z wartości osobistego przykładu. Znakomicie dobierał współpracowników. Był niewątpliwie wodzem, któremu 

fortuna sprzyjała, nie zaznał goryczy klęski a i świadomość porażki chyba mu się nie zdarzała. Zapewne nie 

był najwy- bitniejszym hetmanem złotej epoki polskiej wojsko- wości, ale miejsce w poczcie wybitnych 

wodzów z pcwnościąma zapewnione.[str.43] 

Summary 

Jan Zamoyski - the Soldier and the Commander 

The paper concerns the military aspects of Jan Zamoyski biography. It discusses Jan Zamoyski's military career, 

starting form his first expedition as a commander of his own cavalry unit to Gdańsk in 1577. The paper describes 

the role of Zamoyski in the Moscow campaign and his personal leadership of the successful assault against Płock 

fortress in 1579. The military successes of Zamoyski, especially his last campaign against Moscow in 1581- 

1582, resulted in the appointment of Jan Zamoyski as the Great Royal Commander-in-Chief (hetman). As the 

military commander the hetman successfully fought the army of the archduke Maksimilian Habsburg - a 

claimant to the polish throne. Jan Zamoyski defeated the forces of the archduke in the battle of Byczyna on 24th 

January 1588. Zamoyski was a supporter of the active policy of the state in the south-ęast territories. A particular 

attention deserve his military and political actions, which aimed at subordination of Moldova to the Republic of 

Poland (enthronement of Jeremiasz Mohyła in Moldova in 1595 and subsequent enthronement of Szymon 

Mohyła in 1600). The Inflanty war in 1601-1602 was the last campaign commanded by Zamoyski. During the 

campaign he handed over the leadership to the great Lithuanian hetman Jan Karol Chodkiewicz. Zamoyski as a 

commander had outstanding organizational skills, he was a hard working person and was consistent in his 

actions. Moreover, he skillfully used the advice of the experienced in battles commanders, especially Stanisław 

Żółkiewski and Jerzy Farensbach. During the battles he acted carefully, avoided excessive risk. He appreciated 

the use of infantry and artillery. He was a master in siege and defensive activities, less efficiently he used the 

tactical advantages of the cavalry. He was a supporter of the strict discipline, he was able to fight for the military 

interests. He profciently chose his associates. He was a very fortunate commander, who never suffered a defeat, 

which gave him a permanent place among the remarkable commanders. 

28

Zdzisław Żygulski (jun.) (Kraków, Polska) 

Buława hetmana Jana Zamoyskiego 

Na zaproszeniu tej świetnej sesji widnieje sylwetka pomnika konnego, a konny pomnik z brązu na 

postumencie to jest wielka rzecz. Jest to dotyczący istotnie osób najwyżej postawionych naszej historii. Łączy 

się przede wszystkim z t tradycją zzymską: pamiętamy wspaniały konny pomnik cesarz Marka Aureliusza na 

Kapitolu w Rzymie. Ocalał dlatego, ponieważ w średniowieczu uważano, to Konstantyn, cesarz, który na swoje 

przyją tarcze krzyż - więc nie wypadało przetapiać brązu na monetę. 

Konne pomniki były ofiarowane przede wszystkimkim cesarzom, królom i wielkim wodzom. Jest 

anegdotka, może prawdziwa, może zmyślona, że gdy Polacy po wojnach napoleońskich chcieli uczcić swojego 

wielkiego ,bohatera, księcia Józefa Poniatowskiego, starano się o pozwolenie na wystawie pomnika w 

Warszawie, a trzeba było zgody cara. Gdy mu podanie przyniesiono bardzo się oburzył: „Jakto on nie wygrał 

żadnej wojny, jemu się konny pomnik nie należy!". A jednak powstał w Warszawie ów pomnik, jako symbol 

miłości ojczyzny i ofiary życia. W Zamościu niebawem stanie konny pomnik dzisiejszego naszego bohatera, 

Jana Zamoyskiego. .. 

Przed chwilą usłyszeliśmy znakomity odczyt pana doktora Eugeniusza Janasa o rzeczywistych 

militarnych zasługach, ale i o pewnych słabościach Zamoyskiego. Jestem przekonany, że jemu ten pomnik się 

nie należy. Bez wątpliwości przyczynił się do tego, że Polska, na pewien czas, uzyskała rzeczywista wagę 

militarną ścierając się z groźnymi przeciwnikami, na trzech teatrach wojny: na północy ze Szwedami, na 

wschodzie z Moskalami, a na południu - z Turkami i ich wasalami. We wszystkich tych bojach Jan Zamoyski 

uczestniczył i dobrze się Polsce asłużył mocno dzierżąc swoją buławę. 

W Polsce słowo "buława" znaczyło bardzo i było jednoznaczne z urzędem hetmańskim. 74 

Hetman którego nazwa wywodziła się z Niemiec i Czech, był po prostu dowódcą wojska. Początkowo 

hetmana generalne bądź nadwornego, mianował król i mógł go w każdej chwili zwolnić ze służby. 

W ciągu XVI pojawili się hetmani wielcy, mający ogólną pieczę nad wojskiem, oraz hetmani polni, 

dowodzący wyprawami. Urzędy te były zatem podwójne, osobne dla Korony, osobne dla Litwy, gdyż 

Rzeczpospolita miała dwie równoległe armie, odpowiednio do dwoistości państwa. W nagrodę swych wielkich 

zasług w wojnach moskiewskich Jan Zamoyski, w 1581 r mianowany został przez Batorego hetmanem wielkim 

koronnym - dożywotnio. Po jego śmierci system dobre i na złe, utrzymał się aż do końca I Rzeczypospolitej. Na 

złe dlatego, że hetmana nieudolnego bądź skorumpowanego nie można było usunąć z urzędu, co miało fatalne 

skutki zwłaszcza w XVIII w. Hetman [str.45] 

co prawda w Senacie nie zasiadał, ale zasięg jego władzy, nie tylko wojskowej, ale także politycznej i 

sądowniczej (w doraźnych sądach wojskowych) był ogromny i łączył się z niezwykle wysokim uposażeniem. 

Hetman miał istotny wpływ na politykę zagraniczną państwa. To on przyjmował poselstwa obcych mocarstw. 

Tych kilka uwag dotyczy urzędu określonego w skrócie jako "buława", ale mam tu mówić o samym 

materialnym znaku, o buławie jako obiekcie. 

Otóż drogocenna pamiątka po hetmanie Janie Zamoyskim, j ego własna buława, szczęśliwie przetrwała w 

Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie i dziś zdobi jemu poświęconą wystawę w zamojskim muzeum. To 

księżna Izabela Czartoryska, otwierając w 1801 r. Świątynię Sybilli w Puławach, istny panteon wojennej sławy 

Polaków, postarała się o to, aby w nim się znalazły najszacowniejsze znaki wojskowe. Niektóre z nich jako wota 

wielkich wodzów lub ich spadkobierców, znajdowały się już na Jasnej Górze, z pietyzmem przechowywane w 

klasztornym skarbcu przez ojców paulinów. Są to buławy Jana Sobieskiego, Stanisława Jabłonowskiego, 

Marcina Kalinowskiego, a nawet przyjaznego Polsce ukraińskiego hetmana Pawła Tetery. Dzisiaj, dwie świetne 

buławy, wysadzane drogimi kamieniami, pochodzące z XVII lub nawet XVIII w. znajdują się w zbiorach Zamku 

Królewskiego na Wawelu, dwie inne w Muzeum Narodowym w Warszawie i w zbiorach wilanowskich. Okazy 

w Muzeum Książąt Czartoryskich są jednak najcenniejsze, obok jasnogórskich, gdyż dobrze udokumentowane. 

Zdobyła je księżna Izabela od rodzin Zamoyskich, Wiśniowieckich i Sieniawskich, przy czym buława Jana 

Zamoyskiego jest 

okazem najstarszym, bo pochodzącym z drugiej połowy XVI w., ściślej zaś z 1581 r. 75 

Dzisiaj rano przy śniadaniu profesor Jerzy Kowalczyk ofiarował mi jedną ze swych cennych prac z 

historii Zamościa, jakiej nie znałem. 76 Opublikował on tam rachunek złotnika wileńskiego za wykonanie tej 

74 Z.Żygulski jun., Hetmani Rzeczypospolitej, w serii „Dzieje narodu i państwa polskiego ”, Kraków 1994; 

M.Nagielski (red.), Poczet hetmanów Rzeczypospolitej. Hetmani koronni, wyd, Warszawa 2005. 

75 Z.Żygulski (re.), Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Kraków 1998. 

29

uławy, odnaleziony w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Jest to wielkie odkrycie, gdyż 

połączenie obiektu z dokumentem wykonania zdarza się niezmiernie rzadko. Rachunek jest wystawiony dla 

Stanisława Żółkiewskiego, który był młodszym przyjacielem i wiernym druhem Jana Zamoyskiego. Otóż na 

dwa miesiące przed nominacją Zamoyskiego udał się Żółkiewski do złotnika wileńskiego i zamówił buławę. 

Musiała być szybko wykonana, a więc niezbyt ozdobna. Sama kula tej buławy ze srebra jest rzeczywiście bardzo 

prosta, z delikatnym rytowanym ornamentem, trzonek zaś, długi i smukły, jest z pięknym dekorem w stylu 

węgierskim. Z Węgier przyszły tego typu buławy wraz z królem Stefanem. Wniósł on do naszej kultury i mody 

więcej rysów węgierskich niż się przypuszcza. Jest natomiast sprawą zaskakującą że złotnicy wileńscy tak 

szybko zrozumieli i przejęli tę modę. Jest to jeszcze jeden dowód na to, jak silnym [str.46] 

i prężnym był wówczas wileński ośrodek artystyczny. Po śmierci Batorego, a zwłaszcza ciągu XVII w moda 

buław znacznie się zmieniła. 

Zwiększyły 

się głowice, często wysadzane drogimi kamieniami, szczególnie turkusami nefrytem w stylu często tureckim. 

Kilka słów na temat samej buławy… 77 Jest to jedna z najstarszych broni w cywilizacji ludzkiej, obok kamienia, 

jakim starano się ugodzić przeciwnika. Warto dodać, że jest to broń jaka posługiwały się małpy człekokształtne. 

Łatwo było zdobyć w lesie kostur, pałkę lub maczugę drewnianą o potężnej głowicy i używać jej w walce. Z 

biegiem wieków ta archaiczna broń stała się symbolicznym znakiem władcy. Wcześnie pojawiła się w kulturze 

egipskiej. W muzeum egipskim w Kairze w salach z obiektami wydobytymi z grobu Tutenhamona , spotykamy 

figurkę młodego faraona trzymającego buławę o kulistej głowicy. Buława stanowiła jedno z bereł 

przysługujących najwyższemu władcy. Przyjęta, też została przez kultury Mezopotamii, zwłaszcza Babilonii i 

Asyrii, stamtąd przeszła do Persji i Turcji. Taka jest historyczna droga buław. W gruncie rzeczy kula zawsze 

76 J. Kowalczyk, Zbiory artystyczne Jana Zamoyskiego, [w:] Z dziejów kolekcjonerstwa na Lubelszczyźnie. 

Materiały a sesji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Lublinie i Muzeum-Pałac w 

Kozłówcem 11-12 maja 1984 roku, Muzeum Lubelskie, Lublin, 1989, s.20 

77 Z.Żygulski., geneza i typologia buław hetmańskich, [w:] „Muzealnictwo wojskowe”, t II, Warszawa 1964, 

s.239-258. Reprint w księżyce: Z.Żygulski jun. Światła Stambułu, wyd. DiG, Warszawa 1999, s.61-93 

30

kojarzyła się ze światem, nawet wtedy, kiedy zauważono, że Ziemia jest płaska. Kula na trzonku, która można 

poruszać, w sposób oczywisty wyrażała panowanie władcy nad światem. 

Pewne formy tego znaku pojawiły się na terenach polskich już w okresie prehistorycznym, ale nas 

zajmuje pytanie, kiedy buława wystąpiła w Polsce ja znak najwyższego dowództwa. Możemy się tu posłużyć 

zachowaną ikonografią, której najcenniejszym dowodem jest obraz bitwy pod Orszą, stoczonej w 1514 r., 

zachowanym w Muzeum Narodowym w Warszawie. 78 Było to zwycięstwo zjednoczonych polsko-litewskich. 

Jest to prawdziwy pomnik historii wojskowości polskiej, litewskiej, rosyjskiej, a nawe zachodnioeuropejskiej 

tego czasu. Realia wszystkich formacji przedstawił artysta niemiecki, zapewne szkoły Łukasza Cranacha, w 

sposób wysoce precyzyjny, nie unikając jednak pewnej przesady, niezbędnej dla celów propagandowych. Nie 

wchodząc w szczegóły warto się przypatrzeć dla naszych celów osobie głównodowodzącego siłami polskolitewskimi, 

hetmanowi Konstantemu Ostrogskiemu. Był możnowładca białoruski, po białorusku mówiący i 

dowodzący, wierny poddany króla Zygmunta Starego. Dzisiaj niechętnie patrzymy w stronę Łukaszenki, 

[str.47]ale nie zapominamy, że kultura białoruska odegrała znaczną rolę we wczesnej Rzeczypospolitej 

wydawała wspaniałych ludzi. Otóż hetman Ostrogski, trzykrotnie wyobrażony na orszańskim obrazie, dowodzi 

mając w prawicy buzdygan, a nie buławę. Buzdygan był znakiem alternatywnym przysługującym dowódcy, 

zwykle niższej rangi, mającym inną genezę i sym- bolikę. Głowica buzdyganu nie była kulą, ale składała się z 

metalowych piór, zwykle sześciu, osadzonych na trzonku. Po rosyjsku zwała się szestopiorem, ale znana była i 

stosowana na Zachodzie, od XIV do XVI w. Była to grożna broń rycerska, zwana rycerską maczugą, skuteczna 

w rozbijaniu hełmów i płyt zbroi, w zamieszaniu bitewnym, melee. Od biedy można się było w boju posłużyć 

także buławą, ale buzdygan był znacznie skuteczniejszy, a więc wysocy dowódcy chętnie z nim występowali. 

Buzdygan dzierży królewicz Władysław w półzbroi husarskiej na swym portrecie w Muzeum Książąt 

Czartoryskich. 

Buławie wreszcie należy przeciwstawić zachodnioeuropejski znak wodzowski - regiment, czyli prostą 

laskę niezdobioną, wywodzącą się z tradycji rzymskiej. Wojsko Rzeczypospolitej oprócz dwoistości wynikającej 

z unii dwóch państw, miało jeszcze 

dwoistość wynikającą z przyjęcia dwóch, w rzeczy samej sprzecznych, stylów militarnych - wschodniego i 

zachodniego. W tradycji polskiej, przejmującej elementy wschodnie, znalazła się husaria, pancerni, jazda lekka i 

piechota strzelcza podobna do węgierskiej. Te formacje tworzyły tzw. autorament albo zaciąg narodowy. Ale już 

w drugiej połowie XVI w. pojawiły się w Polsce i na Litwie formacje typu zachodnioeuropejskiego - rajtarzy, 

muszkieterzy i pikinierzy oraz artylerzyści, składający się na autorament czyli zaciąg cudzoziemski. Wkrótce ten 

znak obok buławy nosili wielcy hetmani jako dowódcy naczelni. Na niektórych konnych portretach Jan Sobieski 

przedstawiany był z regimentem w dłoni i buławą- pod kolanem. 

Na zakończenie chciałbym słów parę dorzucić na temat husarii, ulubionej formacji Jana Zamoyskiego, dzięki 

której wygrywał bitwy, począwszy od sławnej wiktorii byczyńskiej. 79 

W dzisiejszej świadomości społecznej husaria przedstawia się jako rycerstwo okryte skórami 

lamparcimi, strojne w pióra w podwójnych skrzydłach, wygiętych wysoko ponad głowę. Takie skrzydła, wręcz 

uniemożliwiające ciosy szablą spoza głowy, ale i w ogóle wszelki swobodny ruch w siodle były wytworem 

fantazji (i ignorancji) malarzy z drugiej połowy XIX w., szczególnie Juliusza Kossaka, Józefa Brandta i 

Stanisława Kaczor-Batowskiega Tę fałszywą wizję potwierdził niestety (nie bez praktycznych trudności) Jerzy 

Hoffman w swych filmach Sienkiewiczowskiej Trylogii. Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że husaria podczas 

swej długiej wielowiekowej historii przechodziła znaczne przemiany. Formacja ta, jako jazda lekka, pochodziła 

z Węgier i z Serbii, wsławiając się w walkach z Turkami za czasów króla Macieja Korwina. Po rozwiązaniu jego 

wielkiej armii husarze szukali szczęścia w innych krajach, także w Polsce i na Litwie. Wzięli udział w bitwie 

pod Orszą zostali wiernie odmalowani na wspomnianym obrazie warszawskim. Nie noszą ani hełmów ani zbroi, 

występują w kapeluszach i węgierskich płaszczykach mente. Jako główną broń ma lekką kopię, z boku zaś 

szablę, zasłaniają się drewnianą tarczą. Nie ma mowy o żadnych skrzydłach. W Polsce w XVI w. husarze 

przybrali otwarte szyszaki i lelkkie pół zbroje, a także pod wpływem Turków i Tatarów skóry drapieżników oraz 

pióra. Stosowali też pojedyncze, rzadziej podwójne skrzydło, zatykane do tylnego łęku siodła. Taka też była 

husaria, jaką dowodził Jan Zamoyski. Dalsze przekształcenie formacji nastąpiło za sprawą królów - Władysława 

IV i Jana I Sobieskiego. Chlubą polskich militariów stała się oryginalna zbroja husarska, także karacena - zbroja 

łukowa dla dowódców, oraz znakomita szabla z 

rękojeścią zamkniętą, z tzw. paluchem, zwana pałaszem husarskim. W XVIII w. nastąpił zmierzch tej formacji a 

jednocześnie nadzwyczajna ozdobność stroju i wyposażenia. To wtedy właśnie powiększono owe skrzydła 

świetne do parady i pogrzebowych uroczystości. 

78 Z.żgulskie Jr, The Battle of Orsha, [w:] Art., Arm and Armour, An International Anthology, wyd. RHeld, 

Chiasso (Szwajcaria), 1979-80, s. 108-143; tenże “Bitwa pod Orszą ”, Struktura obrazu, „Rocznik Historii 

Sztuki ”, t. XII, Warszawa 1981, s.85-132. 

79 Z.Żygulski już., Husaria polska, wyd. ”Pagina ”, Warszawa 2000. 

31

Śladem króla Stefana hetman Jan Zamoyski posłał swą husarską zbroję wraz z szyszakiem do Zbrojowni 

Bohaterów - Armamentarium Heroicum urządzonej przez arcyksięcia Ferdynanda Tyrolskiego w zamku Ambras 

koło Innsbrucka. 80 W katalogu tej zbrojowni znalazła się rycina portretowa hetmana. Występującego z buławą, 

ale odziany w delię, z gołą głową, zbroja złożona jest u jego stóp. Znacznie bardziej bojowa je, jego inna rycina 

portretowa, w pół postaci. Ma na niej hetman na głowie czapkę węgierkę - magierkę, husarską zbroję "w pasy", 

narzuconą na kolczugę, szablę przy boku z orlą głowicą. Dzierży buławę, znak naczelnego wodza. Jest to 

wizerunek najbardziej wiarygodny. Na innej jeszcze rycinie nasz bohater widniej w zbroi zachodniej, z 

regimentem w ręku. 

Summary 

The Warder of the Hetman Jan Zamoyski 

The paper discusses one of the most precious artifacts of Jan Zamoyski - the hetman warder, which had 

been plausibly made in Vilnius in 1581. The warder, which was made from silver and gilded plate of the 

Hungarian type, is currently being kept in the collection of the XX Czartoryski Foundation Museum in Cracow. 

In particular author points at the genesis of the sign and its symbolic role among the military signs. He 

emphasizes the functioning of two commanding signs for different types of formations in Pofish army: the 

Eastern and the Western. The Polish army in 16 th century had formations of the Western type, which were later 

on in the 17 th century described as a foreign type of troops, according to the Western model:light cavalry, 

spearmen, musketeers, artillerymen. The East was formed mainly by the cavalry. The Eastern sign of command 

was the warder and it was honored in Poland as the highest hetman sign. Besides thę warder, there was alsq the 

Western European sign, having its origin in the roman tradition. It was a simple staff, called in polish 

"regiment". 

80 Z.żygulski., Akcenty tureckie w stroju Batorego, „Folia Historiae Atrium”, t.XXIV, Kraków 1989, s.61-67 

32

Jacek Feduszka (Zamość, Polska) 

Fortyfikacyjna działalność hetmana wiełkiego 

koronnego Jana Zamoyskiego (1542-1605). 

(Zamość - Szarogród) 

Ważnym elementem działań hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego (1542-1605) na polu 

wojskowości były lokowanie i fortyfikowanie, według najnowocześniejszych europejskich wzorców, miast i 

twierdz. Działalność Jana Zamoyskiego na tym polu jest w dużej mierze dobrze udokumentowana, szczególnie 

jeżeli chodzi o jego dobra prywatne. W mniejszej skali dotyczy to teoretycznej podbudowy dla działań 

praktycznych hetmana w fortyfikowaniu swoich włości. Ogólnie są znane zainteresowania Jana Zamoyskiego 

dla wszelkich zagadnień dotyczących wojskowości i teorii wojennej. Dotyczy to także i teorii fortyfikacji, 

szczególnie najnowszych osiągnięć w tej dziedzinie, przede wszystkim akcentowanych przez teoretyków 

włoskich 2 połowy XVI wieku. Jan Zamoyski w 

artykułach wojskowych z lat 1580, 1582, 1583 i 1593, powoływał się wielokrotnie także na pierwszy polski 

traktat teoretyczny, poświęcony sztuce wojennej: Consilium rationis bellicae, hetmana Jana Tarnowskiego 

(1488-1561), w którym autor m.in. stwierdza, że gwarancję bezpieczeństwa dla kraju dać mogą przede 

wszystkim liczne twierdze nadgraniczne. 81 

Zapoznając się z ewolucją sztuki fortyfikacyjnej, jaka nastąpiła w połowie XVI wieku, Jan Zamoyski 

pragnął zastosować w swoich realizacjach obronnych najnowocześniejsze rozwiązania, a takimi w owym czasie 

cechowała się tzw. "szkoła nowowłoska" fortyfikacji bastionowej, zmierzająca do eliminacji wad poprzednich 

szkół fortyfikacyjnych, przede wszystkim tzw. "szkoły starowłoskiej". 82 

"Szkoła nowowłoska" eliminowała zbyt małe i ciasne bastiony i nazbyt długie kurtyny, łączące 

bastiony. Pojawiło się w realizacjach tej "szkoły" wiele elementów fortyfikacji pogłębiających obronę. Przed 

skróconymi kurtynami zamiast dotychczasowych "piatta forma" (tj . bastion o spłaszczonym czole i [str.51] 

krótkich barkach, często także z obniżonym w stosunku do kurtyny gabarycie; umieszczany w połowie długości 

kurtyny, między dwoma bastionami, celem wzmocnienia obrony; charakterystyczny dla "szkoły starowłoskiej"), 

pojawiły się trójkątne raweliny, często osłaniające umieszczone w kurtynach bramy wjazdowe. Elementem 

pogłębiającym obronę była także biegnąca wzdłuż zewnętrznego brzegu fosy tzw. droga kryta, (opisana 

teoretycznie po raz pierwszy przez Nicola Tartaglię (1500-1557) w 1557 roku), z umieszczonymi na jej 

załamaniach placami broni i umożliwiająca swobodne operowanie siłami obrony wzdłuż zewnętrznej linii fosy. 83 

Nie wykluczone, że Janowi Zamoyskiemu znane było dzieło N. Tartagli, włoskiego matematyka i inżyniera 

wojskowego z Bergamo, pt. Quesiti et inventini diverse... (wydane w Wenecji w 1547 i później także w 1554 i 

1562 roku). 84 

Dla pogłębienia obrony w realizacjach "szkoły nowowłoskiej" i zwiększenia oddziaływania na 

przedpole twierdzy w niektórych bastionach wznoszono kilku- lub killcunastometrowej wysokości nadszańce 

81 W. Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztw nawski, Działalność gospodarcza Jana 

Zamoyskiego. Kanclerza i I~ 1935 s. 333 (autor przypisuje autorstwo "Consilium rationis bellic Zamoyskiemu. 

Na autorstwo Tarnowskiego wskazali S. Herbst i Z. rzaczek, dz. cyt. s.282 przypis 1); "Łatwiejby i z mniejszą 

trudno: bezpieczne, jeśliby twierdze w każdey krainie tj. w Litwie, nad potrzebnych przeciw Tatarom, Turkom, 

Wołochom i tym kształtem i~ i pobudowane aby około takich miejsc siedzieć mieszkający w nich ż} pustynie 

osiadły, łatwieyby był nieprzyj aciel odegnany i ludziby w niE i powiatów pustoszyć i podbijać pod swąwładzę 

nie mógł": cyt. za: " Illustrantia", za: A. Tarnawski, dz. cyt. s. 333-334; W. Plater, ZbiórF t.2 s.226 ; Jan 

Tarnowski około 1555 roku napisał pracę "Rada sp~ "Consilium rationis bellicae". Po śmierci hetmana 

kursowała c Zamoyskiemu. W ostatecznej redakcji "Consilium..." Tarnowski usu jednak w rękopisie 

opracowanie poświęcone teorii fortyfkacji i s w swoich artykułach hetmańskich; J. Sikorski, Wstęp, w: 

Consilium 1987 s. 8-9; zob. S. Herbst, Stan badań nad fortyfikacja nowożyt Wojskowości, (dalej: SMHW), t. 1 l, 

1966, cz. 1, s. 9 i nn. 

B. Dybaś, Fortece Rzecrypospolitej. Studium z dziejów hudowy wXVll wieku, Toruń 1998 s. 21. 

82 B.Dybas, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w państwie polskolitewskim 

w XVII wieku, Toruń 1998 s.21 

83 B.Dybas, dz.cyt 

84 T. M. Nowak, Europejskie traktaryfortyfikacyjne wydane drukiem do k~ńcaXVl wieka 5 B. Dybaś, dz. cyt. 

s.22. 

33

(zwane także kawalerami). 85 Te i inne elementy fortyfikacyjne "szkoły nowowłoskiej" zastosowano z inicjatywy 

Jana Zamoyskiego w realizowanych przez niego przedsięwzięciach fortyfikacyjnych, przede wszystkim w nowo 

budowanym Zamościu. Wypada w tym miejscu podkreślić, że Jan Zamoyski czerpał inspirację z wielu 

teoretycznych traktatów fortyfikacyjnych ukazujących się w XVI wieku i zapewne z praktycznej obserwacji 

zrealizowanych już dzieł podczas swojego pobytu we Włoszech. Jak napisał J. Kowalczyk -"W bibliotece 

Zamoyskiego były (...) dzieła z zakresu architektury civile et militaris (...) nowożytnych autorów. Z racji funkcji 

hetmańskiej musiała mu [J. Zamoyskiemu] być bliska problematyka nie tylko strategii i taktyki ale i architektury 

militarnej 86 - można dodać, w tym zasadniczo teorii fortyfikacji i użycia artylerii. W księgo- zbiorze hetmańskim 

znalazły się dzieła poświęcone tematyce fortyfikacyjnej takich inżynierów wojskowych jak: Gabriele Busca (zm. 

1619 r.), Girolamo Maggi (zm. 1571 r.), Giovanni Battista Zanchi (2 połowa XVI w., inżynier pracujący w 

służbie Republiki Weneckiej), Antonio Lupicini (1530-1598), Giacomo Lanteri (zm. 1560 r.), Carlo Tetti (Theti, 

1529-1589), oraz Girolamo Cataneo (ok. 1540-1570). Prace tego ostatniego, jak się zdaje, wywarły szczególnie 

silne wrażenie na Janie Zamoyskim, skoro wiele elementów realizacji dokonywanych przez tego inżyniera 

wojskowego z Novary - pracującego w służbie księcia Mantui, Wespazjana Gonzagi (1540-1591) 87 , w 

posiadłości księcia Gonzagi w Sabbionetcie (12 km na północ od Parmy), stało się wzorem dla budo-[str.52] 

wanego Zamościa. Niewątpliwie dla Jana Zamoyskiego dzieło G. Cataneo, pt.: Dell'arte militare libri tre ne quali 

si tratta il modo di fortificare offendere diffendere... (Brescia 1571), mogło stanowić inspiracj ę w planowaniu 

fortyfikacj i Zamościa. 

Wielu współczesnych Zamoyskiemu, autorów traktatów teoretycznych, poświęconych fortyfikacji, zwabionych 

europejską sławą hetmana, przysyłało mu swoje dzieła z prośbą o ocenę, niejednokrotnie licząc przy tym na 

wynagrodzenie. Był wśród nich m.in. Bonaiuto Lorini (1547-1611), inżynier wojskowy, pochodzący z Florencji, 

zajmujący się fortyfikacjami ale i projektowaniem maszyn. Budował on fortyfikacje dla władcy Florencji, 

Cosima de Medici (1537-1574) i dla Republiki Weneckiej, m.in. w Palmanuova w rejonie Udine i w Zarze 

(Zadar) w Dalmacji, współpracując przy tym ze, związanym z Wenecją, Mario Savorgnano, hrabim Bergamo. 88 

B. Lorini przesłał w 1597 roku Janowi Zamoyskiemu swoje dzieło pt. Delle fortificazioni (wyd. w Wenecji w 

1597 roku). 89 

Księgozbiór Jana Zamoyskiego, obejmujący m.in. dzieła wyżej wymienionych autorów, stanowił 

niemal kompletny zbiór włoskich traktatów fortyfikacyjnych drugiej połowy XVI wieku. Gromadzenie tej 

literatury kontynuował również syn hetmana Tomasz Zamoyski, który także dopełniał swoją wiedzę na temat 

fortyfikacji i inżynierii wojskowej we Włoszech. W Bibliotece Zamoyskich, traktaty fortyfikacyjne, dzieła 

związane z techniką i budową fortyfikacji, prawie wyłącznie włoskie, stanowiły osobny dział. Rozbudowa tego 

zbioru łączy się także z osobą Andrzeja dell'Aquy (1584-1656), z pochodzenia wenecjanina, inżyniera i 

architekta, wojskowego, komendanta i dowódcy artylerii twierdzy zamojskiej od 1618 roku. Księgozbiór 

poświęcony fortyfikacji niezbędny był dla Tomasza Zamoyskiego, kontynuującego rozbudowę umocnień 

Zamościa, który też zatrudnił A. dell'Aquę w tym celu. 90 

Pierwsze działania hetmana Jana Zamoyskiego w odniesieniu do fundacji fortyfikacyjnych zmierzały do 

umocnienia i zwiększenia obronności siedziby rodu, nowo wybudowanego zamku i miasta Zamościa. Kanclerz i 

hetman wielki koronny Jan Zamoyski założył Zamość aktem lokacyjnym z dnia 10 kwietnia 1580 roku. Pod 

budowę nowego miasta wybrał grunty wsi Skokówka, starego dziedzictwa Zamoyskich. Tutaj bowiem w zamku 

rodowym przyszedł na świat w 1542 roku. Położenie Zamościa na szlaku handlowym między dwoma dużymi i 

ruchliwymi miastami, Lublinem i Lwowem oraz na drodze w kierunku Węgier, stwarzało mu naturalne i 

pomyślne warunki rozwoju. 91 

85 B.Dybas, dz.cyt str.22 

86 J. Kowalczyk, W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980 s. 13. 

87 T. M. Nowak, Europejski traktatyfortyfikacyjne, dz. cyt. s. 60-61; G. Faroldi, Vita di V 

di Sabbioneta, Sabbioneta 1977; Sabbioneta a turist guide to the city, Il Bulino e 

s. 9-10. 

88 T. M. Nowak, Europejskie traktaty forryfikacyjne, dz. cyt. y J. Kowalczyk, dz. cyt. s. 66-67 

89 J. Kowalczyk, dz. Cyt s.15 

90 T.M. Nowak, Polska technika wojenna XVI-XVIII w., Warszawa 1970 s.21,23.; Tenże, Moje Spotkania z 

polskimi inżynierami wojskowymi XVII w.(cz.1),[w:] „Pro Memoria”, III,2004, s.43; zob.też: T.M Nowak, 

Praca Andrzeja dell’ Aqua „ O zgromadzeniu i szkole puszkarzów”, [w;] SMHW, t.4,1958 s.534-571; A.A. 

Witusiak, Młodość Tomasza Zamoyskiego. O wychowaniu i karierze syna magnackiego w Polsce w pierwszej 

połowie XVII wieku, Lublin 1977 s.137; Tenże, O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamoyskiej, Lublin 1978 

s.131. 

91 Najnowszym opracowaniem, które prezentuje działalność urbanistyczna hetmana Jana Zamoyskiego w tym, 

także inicjatywy w zakresie fortyfikowania lokowanych miast jest artykuł A.A, opublikowany w 2002 

34

Zamość był miastem i twierdzą oraz główną siedzibą rodu Zamoyskich. U jego genezy legły różne 

względy, nie tylko militarne. Nie ulega wątpliwości, że w skali Rzeczypospolitej była to realizacja 

zdecydowanie nowatorska, wyprzedzająca zdecydowanie, późniejsze tego typu przedsięwzięcia. 92 Zamość, 

najbardziej znana twierdza magnacka Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku, chociaż powstawał przede wszystkim 

jako rezydencja i ośrodek gospodarczy, ze względu na swoje położenie automatycznie niejako nabierał 

znaczenia strategicznego. Zarówno akt lokacyjny miasta z 10 kwietnia 1580 roku, jak i dokument 

potwierdzający ten fakt, wydany przez króla Stefana Batorego 12 czerwca 1580 roku w Wilnie, akcentowały 

funkcje obronne zakładanego miasta, a dokument królewski ponadto, także znaczenie strategiczne Zamościa 

oraz stałość działań monarszych w popieraniu tego typu inicjatyw. 93 

Projektantem i budowniczym Zamościa był architekt włoski Bernardo Morando 94 (1540-1600)." Pod 

jego kierunkiem i według jego projektów prowadzono także prace fortyfikacyjne w Zamościu. Umocnienia 

Zamościa miały początkowo kształt wału ziemnego, a od 1591 roku otrzymywały sukcesywnie murowaną, 

skazamatowaną obudowę. W efekcie całość uzyskała narys bastionowej fortyfikacji typu nowowłoskiego. 

Fundator miasta aktywnie uczestniczył w tworzeniu koncepcji i i rozplanowywaniu miasta. W opinii 

badaczy, z jednej strony: "nawiązywał do typowo renesansowych reminiscencji antycznej twierdzy- miasta 95 , z 

drugiej zaś strony, dawał świadectwo: "znakomitej orientacji w realiach życia miejskiego 96 , planując każdy detal 

projektowanego założenia miejskiego i precyzyjnie go realizując. Pełna realizacja systemu obronnego Zamościa 

nastąpiła dopiero ok. 1618 roku. Miasto otaczała silna fortyfikacja bastionowa, umożliwiająca prowadzenie 

przez obrońców ognia bocznego (skrzydłowego) jak [str.54] 

i czołowego. Dostęp do twierdzy utrudniał nie tylko mur obronny (kurtyn łączących bastiony) i trzy 

ufortyfikowane bramy (Lubelska-Janowicka, Szczebrzeska i Lwowska), ale także system przeszkód wodnych 

(od południa tzw. "Zalewa Większa", od zachodu podmokłe łąki i tzw. "Zalewa Mniejsza" oraz szeroka fosa od 

północy i wschodu). 

W odniesieniu do porównań z rozplanowanie fortyfikacji Zamościa, obok wymienionego przez nas 

przykładu Sabbionety, badacze wskazują także przykład fortyfikacji miasta Orzinuovi, czy realizowanego przez 

Carlo Tetti, planu twierdzy w Raab na Węgrzech. Zarówno symetryczne ułożenie kurty i osiowo umieszczone 

bastiony w wielobocznie zam- kniętej części narysu (Orzinuovi i Sabbioneta), jak te w samych proporcjach i 

wymiarach poszczególnych elementów fortyfikacyjnych (Raab), znaleźć można nie tylko analogie lecz także 

wspólny charakter, wymienionych twierdz bastionowych, z Zamościem." 97 

Twierdza zamojska posiadała stały garnizon złożony z wojsk prywatnych rodziny Zamoyskicl 

utrzymywany przez kolejnych Ordynatów Zamojskich, począwszy od Jana Zamoyskiego, twórcę ordynacji 

roku(A.A) Witusik, Działałność urbanistyczna Jana Zamoyskiego, [w:] Dzi Prace ofiarowane prof. R. 

Orłowskiemu w SO lecie pracy naukowe 465 [Zamojskie Studia i Materiały WSZiA, R.4, z.3]). Autor stara się 

syntetycznie zaprezentować całość dorobku urbanistycznego hetmana ze szczególnym naciskiem na te 

elementy, które spowodowały, że poszczególne miasta i osady powstawały z inicjatywy Jana Zamoyskiego w 

ściśle przeznaczeniem jako ośrodki handlu i ważne punkty obronne. 

92 B. Dybaś, dz. cyt. s.180-181. 

93 B. Dybaś, dz. cyt. s. 181, (autor powiela błąd popełniany w starszej literaturze przedmiotu, przyjmując datę 

lokali Zamościa na 3 IV 15 80 roku. Zgodnie z ustaleniami R. Szczygła, przywilej wystawiony został w 

Jarosławcu l OIV 1580 roku, zob. Przywilej lokacyjny Zamościa z 1580 roku, oprać. R. Szczygieł, Lublin 1980); 

Archiwum Jana Zamoyskiego. wyd. J. Siemieński, Warszawa 19091. 2 (1580-1582), s. 392-395:"(...) habens non 

solum meae sed et amicorum meorum ac totius vicinitatis subditorumąue vicinarum villarum mearum securitatis 

ac commoditatis rationem oppidum etiam huic eidem arci ac te modo adiungendum illud que erigendum putavi 

quod ąuidem oppidum vallo ac fossa sumptibus i meis muniam eiąue nomen cum ipsa arce Zamosczie ad 

Wieprzecz ad differentiam vicinae maiorum nostrarum j haereditatis Zamosczie non longe a fluvia Wieprz in 

terra belzensi et districtu grabowiecensi consistentis impono (...)"; Przywilej lokacyjny Zamościa, tamże, 

(Archiwum Jana Zamoyskiego) t. 2, s.396-401. 

94 S. Herbst, J. Zachwatowicz, Twierdza Zamość, Warszawa 1936, s.17-21; M. Lewicka, Bernardo Morando, 

Warszawa 1952; W. Wójcik, Pobyt architekta Bernarda Moranda we Lwowie w świetle źródeł archiwalnych, 

[w:] Biuletyn Historii Sztuki Nr. 1-2/1991, s.95-96; B. Sawa, Bernardo Morando (1540-1600), "Kronika 

Tygodnia" Nr. 5, 1996, s. 14, cz. 1; Nr.52/53,1996,s.20,cz.2. 

95 A. A. Witusik, dz. cyt. s.456. 

96 R. Szczygieł, Zamość w czasach staropolskich. Realia gospodarczo-społeczne, [w:] Czterysta lat Zamościa, 

red. J. Kowalczyk, Wrocław 1983, s.100; S. Grzybowski, Trzynaście miast czyli antynomie kultury europejskiej, 

Wrocław 2000,s.l76. 

97 S. Herbst, J. Zachwatowicz, dz. cyt. s.16. 

35

odowej Zamoyskich. Garnizon nie był jednak liczny. W przypadku zagrożenia, do obron miasta zobowiązani 

byli również mieszczanie zamojscy, studenci i profesorowie istniejącej od 1594 roku Akademii Zamojskiej oraz 

okoliczna szlachta zamojska z własnymi pocztami zbrojnymi. Twierdza zaopatrzona była także w silną artylerię, 

które gromadzenie rozpoczął Jan Zamoyski ok. 1584 roku Część artylerii umieszczono w wybudowanym 

specjalnie w tym celu, arsenale. Ok. 1590 roku zakupiono i sprowadzono do Zamościa 57 hakownic z Olsztyna 

Na wyposażeniu twierdzy znajdowały się działa 4, 6, 10 i 20 funtowe, a także większe 24 funtowe. Pod koniec 

życia hetmana Jana Zamoyskiego w arsenale zgromadzono łącznie 21 dział. Na tyle też określa liczbę armat 

pierwszy inwentarz arsenału zamojskiego, sporządzony prawdopodobnie już po śmierci Jana Zamoyskiego. 

Wymienia on łącznie „21 dział i 231 muszkietów". W 1607 roku liczba armat w Zamościu zwiększyła się o 

dalsze 8 "ćwierćkartaun i 3"oktawy", zamówione jeszcze przed 1605 rokiem w Rydze, przez hetmana Jana 

Zamoyskiego. 98 

Mimo niewątpliwej siły i niedostępności fortyfikacji zamojskich oraz dogodnego podłoża, na którym 

umieszczone były umocnienia miasta uniemożliwiającego m.in. drążenie przez nieprzyjaciela podziemnych 

chodników minerskich dl wysadzenia fortyfikacji, w opinii badaczy: "bez dodatkowego wzmocnienia załogi w 

momentach zagrożenia odpowiednio wyszkolonym wojskiem twierdza zamojska nie była zdolna do przyjęcia 

dłuższego oblężenia i prowadzonego przy nim silnego ostrzału ciężkiej artylerii oblężniczej oraz ponawianych 

szturmów przy użyciu znacznej liczby wojska” 99 [str. 55] 

Mimo tego samo istnienie twierdzy zamojskiej, usytuowanej na skrzyżowaniu dwóch ważnych traktów 

komunikacyjnych, lwowskiego i ruskiego (z Kijowa przez Uściług, Szczebrzeszyn, Zawichost do Krakowa i do 

Pragi), sprawiło, że teren ten stanowił ważną pozycję strategiczną na całym obszarze Rusi Czerwonej i 

Małopolski. Forteca zamojska odgrywała poważną rolę obronną, osłaniając centrum Polski od strony 

południowo wschodniej. Także intensywne zagospodarowanie otoczenia twierdzy, na wypadek wojny, stanowić 

mogło nieocenioną bazę zaopatrzeniową dla obrony. 100 

W opinii historyków: "nie była to jednak twierdza zaporowa (...), zawsze Zamość można było łatwo 

wyminąć. Tym niemniej był to węzeł drogowy z przeprawą przez Wieprzec (Łabuńkę), zapewniający swemu 

posiadaczowi możliwość szybkiego przerzucenia wojska, a utrudniający to samo jego przeciwnikowi. Nie wolno 

było bezkarnie zostawić nie- opanowanego Zamościa na tyłach, na swej linii komunikacyjnej. Twierdza w tym 

wypadku stawała się podstawą dokuczliwych działań d1a drobnych nawet sił. Załoga twierdzy nie mogąc 

zamknąć szlaku żywą siłą, z łatwością mogła opanować szlak ruchem - przeciąć komunikację. Chcąc temu 

zapobiec wypadało Zamość zdobyć, lub przeciwstawić mu wystar- czające siły do blokady". 101 

Teren, na którym działalność fortyfikacyjna, a także urbanistyczna i osadnicza, Jana Zamoyskiego, 

przybrała również duże rozmiary, było Podole. Pierwszą lokacją Jana Zamoyskiego na tym terenie było miasto i 

twierdza Sżarogród. 102 Król polski Stefan Batory, przywilejem podpisanym w Wilnie 26 marca 1579 roku, 

przekazał "pustki kresowe w okolicy Karczmarzowa Janowi Zamoyskiemu". W 1583 roku, we Lwowie nastąpiło 

sfinalizowanie umowy zamiany dóbr karczmarzowskich, pozostających dotychczas w rękach biskupa 

kamienieckiego A. Białobrzeskiego, na rzecz kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, w 

zamian za połowę miasteczka Praga k. Warszawy. 103 W przywileju królew- skim z 1579 roku stwierdzano także: 

"Gdzie rzeka Kiełbaśna uchodzi do Moraszki, nader dogodne znajduje się miejsce, na którym [Jan Zamoyski] 

zamierzył założyć miasto Szary Gród i należycie go obwarować, skąd by bezpiecznie można było wstrzymywać 

częste napady Tatarów, a tym sposobem okolicę tameczną przez nieprzyjaciół z mieszkańców ogołoconą, 

zaludnić, chętnie przeto dzieło to pozwalamy doprowadzić do skutku, za które My i następcy Nasi wdzięczni 

będziemy(…). 104 

Miastu Szarogród nadano prawo magdeburskie, na wzór miasta Baru. Szarogród opasany został 

początkowo w latach 1579-I580, fortyfikacjami dre-[str.56] 

wniano-ziemnymi, później w latach 1581-1584, murowanymi, bastionowymi otoczonymi fosą. Osobno 

ufortyfikowano także zamek szarogrodzki. Projekt fortyfikacji na zlecenie hetmana Jana Zamoyskiego, 

opracował prawdopodobnie, tak jak w przypadku rodowego Zamościa, Bernardo Morando, Miasto i okoliczne 

włości w związku z korzystnymi przy- wilejami handlowymi i zwolnieniami podatkowymi, wydanymi przez 

98 \. Stompór, Artyleria twierdzy Zamość, [w]: Twierdza Zamość w 350 rocznicę chrztu bojowego..., Muzeum 

Okręgowe w Zamościu 1997, s.25; zob. też: B. Horodyski, "Armata" Arsenału Zamojskiego, [w]: Teka 

Zamojska, Nr.3, 1938; 

99 5. Pataj, Artyleria Zamościa, Warszawa 1989 (mps. w zbiorach Muzeum Barwy i Oręża "Arsenał" w 

Zamościu). 

100 A. A. Witusik, dz. cyt. s. 458. 

101 A. A. Witusik, dz. cyt. s. 459. 

102 S. Herbst, J. Zachwatowicz, dz. cyt. s. 6 

103 W miejscu Szarogrodu istniała osada zwana Karczewem, założona po roku 1383. 

104 J. Feduszka, Szarogród i podolskie posiadłości Jana Zamoyskiego (XVI-XXw.), [w]: Zamojski Kwartalnik 

Kultural Nr 1-2,2001,s.82. 

36

właściciela, a potwierdzanymi przez królów polskich: Stefana Batorego i Zygmunta III Wazę, szybko bogaciły 

się. 105 Miasto-twierdza w Szarogrodzie posiadało również liczny garnizon wojskowy. Mieszczanie i 

rzemieślnicy również zobowiązani do obrony, skupieni byli w czterech dzielnicach: Staromiejskiej, 

Nowomiejskiej i dwóch kolejnych stanowiących przedmieścia. Fortyfikacjami otoczone były tylko dzielnica 

Staromiejska i Nowomiejska. Osobno, jak już wspomniano, obwarowany był zamek szarogrodzki, otoczony na 

wzór siedziby Zamoyskich w Zamościu, fortyfikacją bastejową. Jak pisał podróżnik Verdum w 1671 r.: "Zamek 

jest obwarowany murem i czterema drewnianymi wieżami na rogach. Z wewnętrznej strony ku miastu nie ma 

fosy, na zewnątrz zaś ku polom ma fosę z palisadą, która to fosa i wał zakrywa zamek a wraz z zamkiem miasto 

od tej strony". Na mapie Beauplana z XVII stulecia widoczne są dwa odrębnie ufortyfikowane miasta rozłożone 

po przeciwległych brzegach rzeki i połączone ze sobą mostem. Nie jest wykluczone, że przynajmniej jedno z 

nich opasywały fortyfikacje typu bastionowego, mimo że współczesne badania terenowe nie odnajdują śladów i 

pozostałości takich umocnień. Nie wykluczone, że były to fortyfikacje drewniano ziemne. Do miasta 

prowadziły, tak samo jak w Zamościu, trzy bramy. Wewnątrz murów miejskich, obok innych budynków, 

znajdowała się także synagoga, zbudowana w stylu wschodnim, a od 1626 roku ufortyfikowana i posiadająca 

charakter obronny. 106 

Ufortyfikowanie Szarogrodu, położonego blisko nadgranicznej twierdzy tureckiej w Benderach 

(Mołdawia), a odległej od Szarogrodu o 10 mil, spowodowało interwencję dyplomatyczną posła tureckiego, 

który przybył do kanclerza Jana Zamoyskiego. Turcy tradycyjnie spoglądali z podejrzliwością na fortyfikowanie 

rubieży Rzeczypospolitej. Poseł turecki, powołując się na układy graniczne, zabraniające budowy fortec 

nadgranicznych i poprzednie traktaty polsko-tureckie, zażądał zaprzestania fortyfikowania Szarogrodu. Jak 

stwierdza biograf hetmana Jana[str.57] 

Zamoyskiego, S. Grzybowski: "Spór na argumenty papierowe z Kanclerzem był trudny. Zamoyski przedłożył 

dowody, iż artykuł dotyczący fortyfikowania twierdz nadgranicznych był zawsze sporny i stosowanie jego 

zostało zawieszone. Kolejny czausz turecki przysłany ze skargą na łamanie traktatów został przez Zamoyskiego 

zbyty krótko argumentem, że forteca jest przeciwko nękającym posiadłości Porty Kozakom. Argument ten, 

wsparty został ostatecznie wysoką łapówką i Turcy się uspokoili, a Zamoyski mógł dalej fortyfikować swoje 

włości podolskie". 107 

Zabezpieczenie od Kozaków i Tatarów w procesie fortyfikowania włości kanclerza, akcentował także w 

swojej relacji, bliski współpracownik kanclerza Reinchold Heidenstein. 108 

Faktem jest, że pierwszymi, którzy zniszczyli Szarogród, byli właśnie Kozacy, którzy w 1595 roku w 

odwecie za zakaz najazdu na nadgraniczne posiadłości tureckie, zniszczyli miasto. Ocalał jedynie zamek 

szarogrodzki. 109 Jednak już w pierwszych latach XVII wieku, Szarogród powrócił do dawnej świetności. Dzieło 

Jana Zamoyskiego, kontynuował z powodzeniem również jego syn, Tomasz Zamoyski (1594-1638). 

105 M. Baliński, T. Lipiński, Starożytna Polska, Warszawa 1845, t. 2, s.1052-1053; J. Feduszka, dz. cyt. 

106 Zygmunt III Waza doceniając również ważność Szarogrodu, stwierdzał w przywileju z 26 stycznia 1588 

roku, dotyczącym wolności handlu m.in. że: "Pragnąc zaś ustalenia bytu miasta, które jest jakby warowną zaporą 

przeciwko nieprzyjaciołom, polecamy aby kupcy z Wołoszczyzny lub Turcyi (...) zawsze tędy przejeżdżali, 

przez dwa dni towary na sprzedaż wystawiali i trzeciego dopiero dnia w dalszą podróż udawali się (...). Podczas 

wojny lub trwogi dziedzic a w jego nieobecności, rządca zamku, przestrzegać ma pod uczciwością i wiarą aby 

przez napływ ludzi zagranicznych i ich przechody, nie wynikło jakowe dla Rzeczypospolitej niebezpieczeństwo 

(...)"; M. Baliński, T. Lipiński. dz. cyt. s. 1054; W. Górski-Pobóg, Powiat mohylowski w guberni podolskiej, 

Kraków 1902 s. 287,300; J. Feduszka,dz. cyt. s.82. 

107 D. Tollet, Życie prywatne Żydów epoki Wazów, [w]: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej, red. A. Link- 

Lenczowski, T. Polański, Wrocław 1991 s. 272; J. L. Adamczyk, Fortyfikacje stałe na polskim przedmurzu 

odpolowy XV do końca XVII wieku, Kielce 2004 s. 212-213; zob.: T. O. Tregubowa, O urbanistyce i 

architekturze Szarogrodu, "Biuletyn Historii Sztuki, R. 57,1995, nr 3-4, s. 241-253. 

108 S. Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa 1994, s.185. 

109 R. Heidenstein, Yltae Joannis Zamoyscii. Libri tres, wyd. T. Działyński, Poznań 1861 s. 83-84: "(...) quo nova 

omni opera in finibus prohibentur ad controversa loca pertinere demonstratum, in ąuibus ea praetoria potius 

quam Castell constituta essent, extra omnem controversiam esse; nonnihil tamen etiam ad fmium securitatem 

Kozakorumąue, C ąuibus alias maxime et Turcae et Tatari ąueri solerent latrocinia coercenda expedire 

significatum ut locis ijs oppidorui et hominum freąuentia excultis et minus vastitatum in quas se abderent, 

haberent et facilius comprehendi passent. Qu in re Czausium ąuendam, qui ad nova opera illa inspicienda 

nuntiandaque missus fuerat egregia latum ab illo memin Cum enim ille vix expectato congressu quamprimum 

Zamoyscium vidisset clamare in Zamoyscium ea de re caepisse quid tu, inquit per interpretem, per quem illa 

agebantur, mi homo vociferaris, an nescis Heri tui commodo id fieri, qi dum de Kazacis assidue quaerulatur 

utrum Kozakos vicinos habere, an qui Kozacos perquirant prohibeantque, mag ejus interest? Otruła deinde 

homini famelic obiecta mitiorem ove reddidit", ["(...) ta rzecz, tak obojętna w sobie, mai wielkiego nie wznieciła 

37

Fundacja Szarogrodu rozpoczęła całą akcję urbanistyczno fortyfikacyjną Jana Zamoyskiego na Podolu. 

Z inicjatywy kanclerza i hetmana w 1595 roku u ujścia rzeki Muraszki do Murachwy, powstało miasto 

Skinderpol, a w następnym roku, miasto Zdzisław (zwane także Busza), położone przy ujściu rzeki Buszy do 

Murachwy. Kolejnym przedsięwzięciem urbanistycznym było w 1599 roku założenie nad rzeką Rusawą, 

Jangrodu. Miasta te szybko się rozwijały. Wzorem dla nich pozostawał Szarogród i tak jak on otoczone one były 

fortyfikacjami, tyle tylko, że w większej części drewniano ziemnymi. Kulminacją akcji fundacyjnej na Podolu 

było osadzenie około 1600 roku przez Jana Zamoyskiego, u ujścia rzeki Raszkowy do Dniestru, miasteczka i 

zamku Raszków. [str.58] 

Miasteczko i ufortyfikowany zamek zasiedlili w dużej części kupcy i rzemieślnicy wołoscy, greccy i ormiańscy. 

Rozległy, prowadzony przez nich handel, uzupełniały wytwórnie safianu i handel końmi. Jak relacjonował 

podróżujący przez Podole, Paweł z Aleppo w połowie XVII stulecia: "Dojechaliśmy do brzegu wielkiej rzeki 

Dniestru (...) Na łodziach przeprawiliśmy się przez rzekę(...) Powitał nas tłum ludzi (...) Byli to mieszkańcy 

bardzo dużego miasta Raszkowa, wzniesionego na brzegu wspomnianej rzeki, wewnątrz którego znajduje się 

twierdza otoczona drewnianym wałem, zaopatrzona w działa (...)". Fortyfikacje o charakterze bastionowym w 

Raszkowie, utrzymały przez cały XVII w. kształt drewniano ziemny, charakterystyczny dla fortalicji 

pogranicznych. Jednak ich skala i oparcie o rzekę stwarzała niewątpliwie bardzo korzystną sytuację dla 

obrońców tego miejsca w wypadku ataku. Włość raszkowska składała się w XVII wieku z jednego miasta i 

dziesięciu wsi. 110 

W tym samym czasie Jan Zamoyski podjął działania przy odbudowie zniszczonego przez Tatarów, 

miasta i zamku w Jampolu nad Dniestrem. Jampol już w XVI wieku był okazałym miastem, a jego mieszkańcy 

prowadzili ożywiony handel. Na włość jam- polską składało się obok miasta Jampola także kilka wsi, w XVII 

stuleciu były to ostatecznie trzy miasteczka i trzy wsie. 111 

W 1604 roku Jan Zamoyski przystąpił także do zakładania nad rzeką Rusawką, na terenach 

spustoszonych przez Tatarów, a wcześniej już zagospodarowanych, miasteczka i zamku Komargród (zwanego 

także Komarowem). Niestety śmierć hetmana 3 czerwca 1605 roku, zahamowała prace nad tym zamierzeniem. 

Część realizacji i zamierzeń hetmańskich, szczególnie wobec Zamościa i Jelitowa (późniejszego Tomaszowa) w 

obrębie Ordynacji Zamojskiej oraz znaczniejszych fundacji podolskich, w tym Komargrodu, kontynuował jego 

syn Tomasz Zamoyski. 112 

Włości szarogrodzkie wraz z miastem Szarogrodem oraz miastami: Skinderpol (Czerniowce), Zdzisław 

(Busza), Jangród i Komargród (Komarów), razem z 48 osiadłymi wsiami, jako posag Joanny Barbary 

Zamoyskiej (1626-1653), córki Tomasza Zamoyskiego, w związku z jej małżeństwem z Aleksandrem 

Koniecpolskim (1620-1659), starostą perejesławskim, korsuńskim i czehryńskim, wojewodą sandomierskim, 

przeszły we władanie rodu Koniecpolskich. Na przełomie lat 60. i 70. XVII w. właścicielem tych dóbr był syn 

Joanny Barbary Zamoyskiej i Aleksandra Koniecpolskiego, Stanisław Koniecpolski 

(1643-1682), wojewoda podolski, kasztelan krakowski, mimo że samo miasto i zamek szarogrodzki 

znajdowały się wówczas pod zarządem kozackim. 113 Szarogród i jego okolice w latach 1672 [str.59] - 1699 

znalazły się w granicach Turcji. Miasto ze zniszczeń, jakie przyniosły mu wojny kozackie, powstanie Bohdana 

Chmielnickiego i panowanie tureckie oraz kilkakrotnie zmieniający się właściciele (np. po Koniecpolskich, 

Lubomirscy i Sosnowscy), podniósł dopiero książę Roman Sanguszko (1800-1881), właściciel miasta Od 1850 

pożaru i Turczyn dowodził iż owa forteca, Szarogród, była właśnie do obrony wystawiona. Na; z tem stanęli iż 

ta obrona miała za cel kozackie, nie tatarskie najazdy, ponieważ oni nie tylko w tureckich granicach, al i w kraju 

Rzeczpospolitej łotrostwem się bawią. Jedyny więc koniec był tych fortec stawiania, aby i nasz kraj i turecl 

zasłaniały od napaści kozackiej. Dwór turecki nie będąc tą odpowiedzią uspokojony, wysłał swojego czausza dl 

oglądania tych fortec. Po rozmowach z Zamoyskim, w których kanclerz stwierdził: nie widzisz, żeśmy to 

uczynili dl dobra pana twojego? Skarżycie się często na Kozaków iż wam krzywdy wyrządzają, kogóż wolicie 

mieć w waszyi sąsiedztwie, czy nas czy Kozaków? Na to czausz ów nie umiał nic odpowiedzieć (...)"], F. 

Bohomolec, Życie Jan Zamoyskiego Kanclerza i Hetmana wielkiego koronnego, wyd. K. J. Turowski, Kraków 

1860, s. 100-101. 

110 S. Grzybowski, Jan Zamoyski, dz. cyt. s. 185; Nie wykluczone, że Szarogród zniszczyły oddziały kozackie 

Semer Nalewajki, które w 1595 roku powracały z Wołoszczyzny. Splądrowano wtedy również Bracław; zob. F. 

Rawiti Gawroński, Kozaczyzna Ukrainna w Rzeczypospolitej Polskiej do końca XVIII wieku. Zarys politycznohistoryczn 

Warszawa-Kraków [b.r.w.], s.54. 

111 Źródła dziejowe, t. XXII Polska XVI w., oprać. A. Jabłonowski, Warszawa 1897, s.90-91; M. 

Kowalska, Ukraina 

w polowe XVII w. w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, Warszawa 1986 s. 18-19; 

M. Baliński, T. Lipiński, dz. cyt. t. 2, s.1349; A. A. Witusik, dz. cyt. s.462; J. L. Adamczyk, dz. cyt. s. 193. 

112 M. Baliński, T. Lipiński, dz. cyt. t.2, s. 1348. 

113 A. A. Witusik, dz. cyt. s.462-463. 

38

oku, m.in. dzięki jego inicjatywie i funduszom wyremontowano zamek szarogrodzki oraz poprawiła się sytuacja 

miasta i okolic. 114 

Na zakończenie dodać należy, że hetman i kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski nie był jedynym 

hetmanem inicjującym szerokie prace fortyfikacyjne i urbanistyczne w XVI i XVII wieku, ale niewątpliwie był 

jednym z pierwszych, który realizację swych zamierzeń prowadził na tak olbrzymią skalę i angażował w to 

olbrzymie dochody. Skali przedsięwzięć podejmowanych przez Jana Zamoyskiego nie powstydziliby się nawet 

ówcześnie panujący królowie i książęta europejscy. W ślady Jana Zamoyskiego poszedł przede wszystkim 

hetman wielki koronny Stanisław Koniecpolski (ok.1594-1646), syn Aleksandra Koniecpolskiego, wojewody 

sieradzkiego. Jego sztandarowymi realizacjami fortyfikacyjnymi i urbanistycznymi na południowym wschodzie 

ówczesnej Rzeczypospolitej, były twierdza i miasto Brody oraz rezydencja obronna w Podhorcach.[str.60] 

Summary 

Fortifying Activities of Great Royal Commander-in-Chief Jan Zamoyski (1542-1605) 

(Zamość - Szarogród) 

Important elements of Jan Zamoyski’s (Great Royal Hetman) activities in the military science were 

locating and fortifying towns and fortresses according to the modern European standards. His activities Jan 

Zamoyski expanded mainly in his private properties. First of all, he intended to fortify the family residence – the 

newly erected castle and town Zamość (1580), which had been designed and its erection was supervised by an 

Italian architect Berardo Morando. Fortifying of the family residence and the other towns, castles and settlements 

was carried out in exactly specified places and according to precise plans. In principle, Jan Zamoyski’s 

foundations were expected to be important trade centers and defensive outposts. The latter objective dominated 

during the location of fortresses and towns in Podole with the fortress-town center in Szarogród (1579-1580). 

Szarogród foundation commenced the town planning and fortifying campaign in Podole. In a short time in 

Zamoyski’s properties several towns and defensive settlements were created such as Skinderpol, Janogród, 

Zdzisław (Busza). The reconstruction and modernization of existing castles and defensive outposts in this area 

were also important, it concerned such defensive outposts as Raszków and Jampol. The final hetman’s creation 

in Podole was supposed to be the building of the town and the castle in Komarogród (also known as Komarów), 

however, the building was interrupted by the hetman’s death in 1605. A part of town planning and fortifying 

creations were continued by the son of Jan Zamoyski – Tomasz Zamoyski (1594-1638). It concerned the Zamość 

town and Tomaszów (formerly known as Jelitów) in the Zamoyski Estate, as well as the most important towns in 

Podole, especially 

114 J. Feduszka, dz. cyt.; Encyklopedia Kresów, Kraków [2004], s.454; Córka Ks. Romana Sanguszki, Maria 

Klemen Sanguszko (1830-1903), wniosła w posagu Szarogród i całą włość szarogrodzką Alfredowi Józefowi 

Potockiemu (1822-1889) II Ordynatowi łańcuckiemu, natomiast córka Marii i Alfreda Potockich, Julia Potocka 

wniosła następnie' całość włości szarogrodzkiej Władysławowi Branickiemu (1848-1914), znanemu z 

działalności filantropijnej i oświatowej, aktywnemu m.in. w działalności Warszawskiego Towarzystwa 

Dobroczynności, jak również słynnemu hodowcy koni i działaczowi gospodarczemu; T. Zielińska, Poczet 

polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1947, s.48-49,262. 

39

Szarogród[str.60] 

40

Zamojsko-WoÅyÅskie Zeszyty Muzealne - Muzeum Zamojskie

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

Zamojsko-WoÅyÅskie Zeszyty Muzealne - Muzeum Zamojskie