31.03.2015 Views

LUCWANINGO NGESIVE SAKANGOMANE

LUCWANINGO NGESIVE SAKANGOMANE

LUCWANINGO NGESIVE SAKANGOMANE

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>LUCWANINGO</strong> <strong>NGESIVE</strong> <strong>SAKANGOMANE</strong><br />

MANDLENKOSI CLlFFORD NGOMANE<br />

2005


<strong>LUCWANINGO</strong> <strong>NGESIVE</strong> <strong>SAKANGOMANE</strong><br />

NGU-<br />

MANDLENKOSI CLlFFORD NGOMANE<br />

KWETFULWA KWENETISA TIDZINGO TETICU te-MASTER OF ARTS<br />

LITIKO LESIZULU NEMAGUGU<br />

ENYUVESIYAKAZULU<br />

UMHLOLI: DKT P.M. LUBISI<br />

LUSUKU: 15 BHIMBIDVWANE 2005<br />

II


SIFUNGO<br />

Mine Mandlenkosi C1ifford Ngomane ngiyavuma kutsi lomsebenzi nobe<br />

lolucwaningo ngesive sakaNgomane ngumsebenti lengitfolelwe wona, lokunye<br />

ngisitwa tincwandzi letibhalwe ngulabanye. Lapho bese ngifaka siciniseko<br />

sekutsi ngikutsatsa kuyiphi incwadzi.<br />

M.C. NGOMANE<br />

LUSUKU<br />

III


SETFULO<br />

Lomsebenti ngiwetfula kubabe wami Magogo Daniel Ngomane lebekanesifiso<br />

sokungibona ngifundzile, lapho akhona ngitsi mine tifiso takhe setitawuba sobala.<br />

Kungako ngitsi akalale ngekuthula.<br />

Angeke nangeliphutsa ngikholwe mkhulu wami, Ngangabani Isaya Magagula<br />

lokungulomunye labengifisela tilokotfo letinhle njalo. Ngitsi mkhulu lapho<br />

ukhona lala ngekuthula.<br />

IV


KUBONGA<br />

Ngitsandza kubonga Doketela P.M. Lubisi kutsi angisite angibeketelele ekutseni<br />

lolucwaaningo Iwami lube sezingeni leliphakeme. Ungikhombisile netindlela<br />

tekubhala ngiyetsemba kutsi kulolutako ngitawubhala kalula.<br />

Ngibonga naConstance Sibongile Msibi kungelekelela kubhala lomsebenti.<br />

Ngibonga konkhe lebengikutfola ekhaya uma ngenta lolucwaningo.<br />

Ngiyambonga neMdali kungipha emandla ekutsi ngibhale lomsebenzi.<br />

Ngiyetsemba sive sakaNgomane sitawutsakasela lomsebenti.<br />

Ngibonga Mvelinchanti kungipha emandla nelwati Iwekutsi ngikhone kucedza<br />

lolucwaningo.<br />

Ngibonge nemndeni wami kutsi etikhatsini letinyenti bewungikhutsata kutsi<br />

ngifundze nanobe bekumatima.<br />

Ngingakhohlwa nekubonga make longitalako Ntombikayise Tryphinah Ngomane<br />

nabodzadzewetfu C1arah, Sellah, Dulci, Khabo naCeliwe, nabo ngiyabonga<br />

ngalokwendlulele ngisho nebanaketfu boBonga kanye naClement.<br />

Angigcine ngekubonga Iona lobaluleke kakhulu, umkami Philisiwe Bongekile<br />

Ngomane ngekungikhutsata ekwenteni lomsebenti.<br />

v


SIFINYETO<br />

SEHLUKO SEKUCALA<br />

Sehluko lesetfula lucwaningo ngekutsi sivete singeniso, inhloso yelucwaningo<br />

yekugcamisa imvelaphi, lusendvo nekubaluleka kwesive sakaNgomane. Kuvetwe<br />

tindlela telucwaningo, kubaluleka kwalo lucwaningo, kuchazwa kwemagama<br />

latsite lanjengalawa: sibongo, tibongo, sive, nalamanye.<br />

SEHLUKO SESIBIU<br />

Umlandvo webukhosi bakaNgomane nekulandzelana kwemakhosi wendlaliwe.<br />

Kutsintfwe netindzawo lapho lesive besihamba khona size sifinyelele lapho<br />

sesitinte khona nyalo. Lusendvo Iwebukhosi kuye kufinyelele kulawa labusako<br />

nyalo.<br />

SEHLUKO SESITSATFU<br />

Setfula inkholo yesive sakaNgomane, emasiko kubaluleka kweMvelinchanti<br />

nemadloti esiveni sonkhe. Inchubo yesive ivetiwe lapho kwentiwa imisebenti<br />

yesive lefanana nefana nekuphahla, kubata, kwacha tibaya nalokunye.<br />

SEHLUKO SESINE<br />

Lapha kutsintfwe lulwimi nemasiko esive sakaNgomane. Kulapho kuvela khona<br />

kutsi lulwimi Iwabo beluba netinhlavana tetilwimi tetive bebakhelene nato.<br />

Ngaphansi kwemasiko kutsintfwe imfuyo nalokudliwako.<br />

SEHLUKO SESIHLANU<br />

Budlelwano besive sakaNgomane naletinye tive bucwaningisisiwe ikakhulu<br />

nebakaDlamini lokungabo labahlanganisa sive seMaswati. Kuye kwavetwa<br />

ngemphilo yebaka Ngomane kusukela esikhatsini sebuNguni kuye kufinyelele<br />

nyalo kuseMaswati.<br />

VI


SEHLUKO SESITFUPHA<br />

Sigcamisa luhlatiyo Iwelucwaningo netincomo letitsintsa emasiko, lulwimi,<br />

umlandvo wesive senibongo. Siphetfo siveta incabhayi yalolunye lucwaningo<br />

lolutsintsa letinye tive.<br />

LOKUCUKETFWE<br />

SEHLUKO 1<br />

UKHASI<br />

1.0 Setfulo 1<br />

1.1 Singeniso 1<br />

1.2 Inhloso yeluncwaningo 2<br />

1.3 Tindlela telucwaningo 2<br />

1.3.1 Indlela yekufundza tincwadi 2<br />

1.3.2 Kubuta kulabandzala 3<br />

1.3.3 Kusebentisa emaphephandzaba 3<br />

1.3.4 Kusebentisa Iwati Iwasemsakatweni 3<br />

1.4 Kubaluleka kwelucwaningo 3<br />

1.5 Kusatjaliswa kwelwati 4<br />

1.6 Umkhawulo welucwaningo 4<br />

1.7 Kuchazwa kwemagama 5<br />

1.7.1 Sibongo 5<br />

1.7.2 Tibongo 5<br />

1.7.3 Sive 6<br />

1.8 Umlandvo lomfisha weMaswati 10<br />

1.9 Siphetfo 21<br />

VII


SEHLUKO 2<br />

2.0 Umlando ngebukhosi bakaNgomane 22<br />

2.1 Singeniso 22<br />

2.2 Kwehlukana kwesive sakaNgomane 26<br />

2.2.1 LUdvonga I eSwatini (Ca - 1738) 26<br />

2.2.2 Ngomane Mdletje (Ca - 1744) 26<br />

2.2.3 Ngomane I Swatini (Ca - 1738) 27<br />

2.2.4 Inkhosi Simhulu Ngomane (1814 - 1825) 27<br />

2.2.5 Inkhosi Majembeni bakaNgomane 28<br />

2.2.6 Kulandzela kwebukhosi bakaNgomane 29<br />

2.2.7 Bukhosi baka-Hhoyi 30<br />

2.2.7.1 Inkhosi Khungwane Ngomane 1771 - 1865 30<br />

2.2.7.2 Inkhosi Mahumane Ngomane 31<br />

2.2.7.3 Inkhosi Ntiyi Ngomane 1849 - 1860 31<br />

2.2.7.4 Inkhosi Hhoyi Ngomane (Ca- 1891 - 1900) 32<br />

2.2.7.5 Bukhosi bakaNgomane 33<br />

2.2.7.6 Inkhosi Ntiyi II Ngomane (1930 - 2000) 33<br />

2.2.8 Inkhosi Mfufane (1810 - 1845) 34<br />

2.2.8.1 Inkhosi Sidlemu Ngomane 1845 35<br />

2.2.8.2 Inkhosi Shinyukane Ngomane 1872 35<br />

2.2.8.3 Inkhosi Mjejane Ngomane 1859 - 1912 35<br />

2.2.8.4 Inkhosi Lugedlane Ngomane 1836 36<br />

2.2.8.5 Inkhosi Makhomba Ngomane 1949 37<br />

2.2.8.6 Inkhosi Shinyukane Philemon Ngomane (1826 - 1854)38<br />

2.2.8.7 Inkhosi Mbhunu Ngomane 39<br />

2.2.9 Bukhosi bakaMachekeza 40<br />

2.2.9.1 Ikhosi Sibhutela naNgoloma Ngomane 40<br />

2.2.9.2 Ikhosi Ngoveni Ngomane 41<br />

VIII


2.2.9.3 Inkhosi Ngoveni Ngomane (1820 - 1868) 41<br />

2.2.9.4 Inkhosi Mgubho Ngomane (1857 - 2887) 41<br />

2.2.9.5 Inkhosi Mjokwane Ngomane (1890) 42<br />

2.2.9.6 Inkhosi Maqhekeza Ngomane ((1891 - 1942) 42<br />

2.2.9.7 Inkhosi Siboshwa Ngomane (1911 0 1946) 43<br />

2.2.9.8 Inkhosi Makunyule Ngomange 43<br />

SEHLUKO 3<br />

3.0 Inkhosi yesive sakaNgomane 48<br />

3.1 Singeniso 48<br />

3.2 Emasiko 49<br />

3.3 Mvelinchanti 52<br />

3.4 Emadloti 54<br />

3.5 Kuphahla 58<br />

3.6 Kufa 60<br />

3.7 Imvula 61<br />

3.8 Emabele/ummbila 61<br />

3.9 Leminye imisebenti 62<br />

3.10 Siphetfo 63<br />

SEHLUK04<br />

4.0 Lulwimi nemasiko 65<br />

4.1 Singeniso 65<br />

4.2 Sibongo sakaNgomane nelulwimi 67<br />

4.2.1 Tinanatelo 68<br />

4.3 Imphilo yesive sakaNgomane nemnotfo kanye netembangave 71<br />

4.3.1 Tinkhomo 71<br />

IX


4.3.2 T1mbuti<br />

4.4.3 T1nkhukhu<br />

4.3.4 T1ngulube<br />

72<br />

72<br />

73<br />

4.5 Lokutfolakala Emasimini<br />

73<br />

4.4.1 T1ndlubu<br />

4.4.2 Emabele<br />

4.4.3 Ummbila<br />

73<br />

74<br />

74<br />

4.4.4 Emantongomane 74<br />

4.4.5 Imfe 74<br />

4.6 Tembangave 74<br />

4.5.1 Inkhosi Dlema Ngomane nenkhosi Mswati 75<br />

4.5.2 Inkhosi Mphoti Ngomane (Kalugedlane) 75<br />

4.5.3 Kuncishiswa kwetinkhomo nga-1938 76<br />

4.5.4 Kutsela kwetinja nebantfu 76<br />

4.7 Imphilo yesive sakaNgomane 77<br />

4.6.1 Buganu 78<br />

4.6.2 Umcombotsi 81<br />

4.6.3 Kuhlaba 82<br />

4.6.4 Kuganana 84<br />

4.6.5 Kulobola 85<br />

4.8 Budlelwano lobukhona phakatsi kwabakaNgomane naletinye tibongo 88<br />

4.7.1 BakaNgomane nebakaKubhayi 88<br />

4.7.2 BakaNgomane nebakaMalale 88<br />

4.7.3 BakaNgomane nebakaMdletje 89<br />

4.7.4 BakaNgomane nebakaMpapane 89<br />

4.8 90<br />

SEHLUKO 5<br />

5 Budlelwano besive sakaNgomane naletinye tive. 92<br />

5.4 Singeniso 92<br />

x


5.5 Lucwaningo IwaKhumalo 92<br />

5.6 Kulwaningo LwaMatsebula 93<br />

5.7 Bukhosi bakaDlamini nebakaNgomane 94<br />

5.8 BaNguni baseMbo 97<br />

5.9 Imisebenti yaSobhuza I 98<br />

5.10 Lucwaningo IwaKuper 100<br />

5.11 Kuhlobana etibongweni teMaswati 101<br />

5.8.1 Emaswati aseMpumalanga nelive leMaswati 104<br />

5.8.2 Emaswati aseNshonalanga nnelive leMaswati 105<br />

5.8.3 EMaswati aseNingizimu nelive leMaswati 107<br />

5.8.4 Emaswati aseNyakatfo nelive leMaswati 108<br />

5.12 Siphetfo 110<br />

SEHLUKO 6<br />

6 Luhlatiyo, lokutfolakele, tincomo kanye nesiphetfo 111<br />

6.4 Singeniso 111<br />

6.5 Luhlatiyo Iwelucwaningo 111<br />

6.6 Lokutfolakele netincomo 112<br />

6.7 Siphetfo 113<br />

7. Tincwadzi letisentjetisiwe<br />

114<br />

XI


SEHLUKOl<br />

1.0. SETFULO SE<strong>LUCWANINGO</strong><br />

1.1. S1NGENISO<br />

Lapha kulolucwaningo kulapho sitama khona kuhlwaya sihlwayisise ngebunjalo besive<br />

sakaNgomane njengobe sikhona lamuhla. Kulesinye sikhatsi kuye kube matima kutfola<br />

umnyombo nobe inhlitiyo yendzaba ngenca yekutsi utitfola uhlangabetana<br />

netindzatjana letinyenti leticondze indzaba yinye. Loku kudala kutsi kubekhona<br />

kuphikisana ngemibono kudzingeke kutsi kuhlalwe phansi kucodswane kute kuphunywe<br />

nelikhambi nobe nesisombululo kuleyo nkinga.<br />

Nalapha nasibuka umlandvo wakaNgomane, banyenti labatsi bakaNgomane bavela<br />

eMphumalanga(Mozambiki) kantsi akusinjalo. Laba bakaNgomane sibatfola lapho<br />

basaya kaZulu ngabo 1700. Kusukela lapho sibalandzele njalo site sitofika lapha<br />

bakhona nyalo.<br />

Naloku kungumsebenti lotsi awube matima kwenta lucwaningo lolunjengalolu, ngobe<br />

lokunyenti akubhalwanga phansi kudzingeka kutsi utfole Iwati ngetindlela letinyenti<br />

lokukubita kutsi uhambe nobe uhlale nebantfu labadzala bakucocele tindzaba letinyenti.<br />

Kungako situkulwane lesitako sitakutfola kumelula kutsi sitfutfukise lolwati ngenca<br />

yekutsi lokunyenti sitakutfola sekubhalwe phansi, kantsi Iona locale ngalolucwaningo<br />

nguye lohlupheke kakhulu kwendlula Iona lotawube asalucedzela.<br />

Ekucodsaneni kwami nababe Magogo Daniel Ngomane lokunyenti lebekakusho<br />

ngemlomo wakhe bese akubhale phansi. Kungako nami ngikubona kukuhle kutsi<br />

umsebenti ngiwuchube njengoba bakhona nalabanye lebatawutsandza kuwuchuba Iona<br />

lengiwentile, babenelutfo lekusukela kulo. Ngitsi uma umuntfu afuna kwenta lokuncono


nobe atfole lokuncono kunaloku ngingajabula, kodvwa lokungumlandvo wesive<br />

sakaNgomane.<br />

Sibongo sakaNgomane sitfolakala etindzaweni letinyenti. Siyatfolakala Kwalulu-Natali<br />

lekukholelwa kutsi ngulabo bebalandzela sigaba sebaNguni lesatiwa ngekutsi<br />

emaNtungwa. Sikhona eMozambiki kubesigaba sebaNguni lesatiwa ngekutsi<br />

ngemaThonga. Sinyenti kakhulu esigabeni sebaMbo lesigcwele e5watini<br />

nasetifundzaveni Iitimbili iMpumalanga neUmpompo. BakaNgomane banyenti kakhulu<br />

etiindzaweni letisedvutane nalemifula: Lubhalule, uMgwenyana, uMgwenya, uMlumati,<br />

iNkomazi naleminye.<br />

BakaNgomane bahlala etindzaweni letakhelwe tive teBapedi, teMandebele neMatsonga.<br />

Loko kwenta luwimi Iwabo lubhice naletinye tilwimi. Emasiko abo ngulawo esive<br />

seMaswatii anjengobe anjalo, loko lekukhombisa ngalokugcwele kutsi bangeMaswati.<br />

Asibukisise sifanekiso lesilandzelako:<br />

BANGUNI<br />

BANGUNI BANGUNI BANGUNI BANGUNI<br />

EMANTUNGWA EMALALA BAMBO EMATHONGA<br />

\ /<br />

IEMANGOMANE<br />

I<br />

BakaNgomane batfolakala etigabeni letimbili tebaNguni. Tonkhe tibongo teMaswati<br />

tiingena ngaphansi kwaletigaba tebaNguni letimbili letehla kusukela emachibini<br />

2


aseNkhabave taye tayewusima esifundzaveni saKazulu embikwekutsi tihlehlele emuva<br />

tigcine titinte lapho tihlala khona nyalo.<br />

1.2. INHLOSO YE<strong>LUCWANINGO</strong><br />

Lolucwaningo luhlose kwenta loku lokulanclzelako:<br />

Kuveta umlandvo wesive sakaNgomane lapho sidzabuka khona njengobe<br />

sikhona siphila lamuhla.<br />

Kuveta kutsi sibongo netibongo kuyini.<br />

Kubuka kutsi lesive sakaNgomane inkholo yasa itsini ihluke ngani kuletinye<br />

tinkholo letikhona.<br />

Kuveta ebantfwini kutsi lesive sakaNgomane sichumana kanjani naletinye.<br />

Nekutsi kwaya ngani sititfole sesikhuluma lulwimi lwe5iswati lolubhicene<br />

neseSitsonga.<br />

1.3. T1NDLELA TE<strong>LUCWANINGO</strong><br />

Lolucwaningo litawulanclzela letindlela letilanclzelako ngenhloso yekugcogca Iwati<br />

loIumayelana netibongo ikakhuJukati sibongo sakaNgomane:<br />

1.3.1. Indlela yekufundza Tincwadzi<br />

Lapha ngitamile kutsi ngifunclze tincwaclzi letinyentana letikhuluma ngaso lesive<br />

sakaNgomane. Kodvwa lengikutfolile kuncane kakhulu lokubhaliwe ngaso lesibongo<br />

sakaNgomane. Noko loko lebebangicambitela kona ngiyetsemba kutawugcina<br />

3


kuyincwadzi lebhalwe phansL Kantsi futsi nabo labantfu imphilo yabo isuselwa<br />

ebumnyameni futsi kuba sengatsi kuyacatjangwa kutsi lesive sakaNgomane lesesikhona<br />

nyalo Iinyenti litsi singebaNguni baseThonga..<br />

Basho konkhe loku akukho lapho kubhalwe khona, kuyacatjangelwa ngoba babeva<br />

bakhuluma sona lesiShangane. Lokubalulekile lapha kutsi Iona locwaningako kumele<br />

akuvete loku kube sebaleni nobe kubonakale kubhalwe phansi kutsi lesive sisondzalana<br />

kanjani nebaNguni baseThonga.<br />

1.3.2. Kubuta Labadzala<br />

Kulesive sakaNgomane kubuhlungu impela ngobe bantfu labadzala sebayindlala futsi<br />

bantfu labati umlandvo sebancane kakhulu linyenti ulitfola Iitidlela emankwebevu<br />

alitihluphi ngalokwenteka edvute nabo, lomunye nawumbuta kutsi ngemnyaka lotalwa<br />

ngawo bekungubani inkhosi yesive kuvele kuhlwe emini ungayotfoli kwamphendvulo<br />

leyo. Lwati lengilutfole kuMagogo Daniel Ngomane lungisite kakhulu<br />

kulolucwaningo.Wente kutsi lomsebenti ngiwente kalula ngobe bekangikhutsata onkhe<br />

emalanga.<br />

1.3.3. Ktnetrentisa Emaphephanclzaba/Bhuku<br />

Lena ngulenye yetindlela lengitisebentisako kutfola lwati mayelana nesive<br />

sakaNgomane. Nanome kulendlela kunetinkinga kantsi lolwati lunyenti kufanana<br />

naletinye tibongo, lekumaphephandzaba ukutfola emva kwetinyanga letinyenti futsi<br />

ukutfola kube siceshana nje. Lokunyenti kutfolakala ngendlela yekutsi ucocelwe ngibe<br />

bantfu labadzala.<br />

4


1.3.4. Kusebentisa Lwati Lwasemsakatweni<br />

lolunye lwati lutfolakala emsakatweni weSiswati (Ugwalagwala FM). lapha kusuke<br />

kulalelwa tinhlelo letitsintsa emasiko kanye netibongo letahlukene, kushiwo nekutsi sive<br />

lesitsite sichamukaphi. lapho kukhulunywa ngekutsi OOntfu laOOtsite ooze OObonakale<br />

OOyaluka, OOvelaphi nekutsi OOluhlobo luni.<br />

1.4. Kubaluleka KwelUCWilningo<br />

lolucwaningo luOOlulekile esiveni saseNingizimu Afrika. Ingani phela luveta umlandvo<br />

nemvelaphi yesive sakaNgomane. Nemasiko nawo lusha luyakhona kuweva<br />

afundziswa. Wonkhe lofuna kwati ngemvelaphi yakhe utawuba senhlanhleni yekutsi eve<br />

kulolucwaningo kutsi avelaphi emasiko nelulwimi Iwakhe.<br />

1.5. KUSATlAlAIISWA KWELWATI<br />

Ngalencwadzi lebhaliwe tinyenti tindlela letitawusentjetiswa ekusabalaliseni lolwati<br />

singabhala ema-atikili kumajenali. lamanye ekhophi atawufakwa kumatapomabhuku<br />

(libraries). Loku kutawenta Iowa lofuna kufundza atifundzele ngalokukhulu kukhululeka<br />

nekutsi uma alufuna Iolwati kuyolusebentisa utatitapela.<br />

Kantsi futsi njengobe lumayelana nesive sakaNgomane, Emhlanganweni nobe<br />

nakubekwa inkhosi kuleyo midmbi kungasentjetiswa 1010 Iwati nabo OOlwendlulisela<br />

embili. Nekutsi bati kahle ngelikllsasa labo kanye nelimuva labo.<br />

Njengoba emsakatweni "Ugwalagwala FM" kulapho nami lolunye lwati ngalutfola khona<br />

ngitimisele nekutsi emsakatweni ngilalele konkhe lokukhulunywako.<br />

NemaphephandzaOO nawo angasentjetiswa kusaOOlalisa lolwati lolubaluleke kakhulu<br />

nakangaka.<br />

5


1.6. UMKHAWULO WALO<strong>LUCWANINGO</strong><br />

Lapha kutawubukwa umlandvo nemasiko kanye nelulwimi Iweslve sakaNgomane. Lona<br />

mhlahlandlela welucwaningo utawusita nalabo lebeta emuva. Lolucwaningo lutosebenta<br />

kukhutsata naletinye tive kute nato tente lokufanako tibhale lokutsite mayelana nato.<br />

1.7. KUCHAZWA KWEMAGAMA<br />

Manyenti sibili emagama lasetjentisiwe kulolucwaningo kepha kutawuchazwa nankha<br />

lalandzelako ngenhloso yekutsi kucaciswe kahle nasekasetjentiswa:<br />

1.7.1. Sibongo<br />

Sibongo Iigama lalowo longumcambi wesive. Ngukhokhonchantii waleso sive. Kusuke<br />

kukhona lokugcamile kuye lokungaba kuhlakanipha, buchawe, buholi, bugabazi,<br />

nalokunye lokumenta ehluke kulabanye.<br />

Sibongo sakaNgomane sisuselwa emholini Ngomane. Sibongo lesisiselwe ebitweni<br />

ingomane Ielisho kubhulwa kwemahawu noma kwetihlangu kusuke umsindo lomkhulu.<br />

Leslbongo sihambisana nebuchawe etimphini, bugabazi etibhimbini, ludvumo<br />

emmangweni nalokunye.<br />

6


Lusendvo IwakaNgomane lugcanyiswa sinanatelo salesibongo kanje:<br />

(NGOMAN§<br />

1<br />

IMSHIKPl<br />

1<br />

~IDLAMATIKq<br />

§IDLEMU<br />

IMDUMEZULU<br />

1 1<br />

IMGANU I<br />

IMAMPUKq<br />

Lawa lavetwe ngenhla ngemachawe elusenndvo IwakaNgomane esikhatsini setigaba<br />

tebuNguni kungafinyelwa etiveni letikhona teMaswati, eMazulu, eMachoza,<br />

neMandebele.<br />

Sibongo ligama lelehlukanisa sive. Onkhe eMaswati anesibongo.lokusibongo akupheli<br />

kuyingunaphakadze kuleso sive. Ngisho nemfati nakatewendza uba nalesakhe sibongo<br />

nesekhakhakhe ate ayekufa.Sibonelo: LaShongwe waka Ngomane ngekutalwa waka<br />

Shongwe kodvwa wendze kaNgomane.<br />

Ngesintfu bantfu labanesibongo lesifanako<br />

kabatekani. Loku kubangwa kutsi kukholelwa ekutseni bachamuka kukhokho munye.<br />

7


ESiswatini bantfu babitwa ngetibongo tabo futsi kulapho kubonakala khona inhlonipho<br />

kantsi nesivakashi naso sibitwa ngesibongo.<br />

Kodvwa nawuhlangana nemuntfu sibongo sakhe longasati kuvamile kutsi kutsiwe nine<br />

beluhlanga sanibonani, nobe "Nkhosi" ngobe kususelwa ekutseni sive senkhosi sonkhe.<br />

Uma ungena emtini wemuntfu ucala ngaso sibongo kute kubonakale kutsi ute ngesihle.<br />

Sibonelo: Mshika uma ungena kaNgomane. Uma nidla nobe senidlile sibongo<br />

siyasentjetiswa Ngomane nibonga kudla. Ngisho nendvuna ekugcineni kwenkhulumo<br />

yayo igcina ngesibongo. Ngisho nemntfwana uma atalwa kuvamile kutsi abongwe kute<br />

Kuvele kutsi wakabani nobe wasiphi sibongo. loko bekuvikela nakaphiwe ngobe<br />

umuntfu bekaze akhule nesibongo salomunye umndeni atfole emaciniso esibongo sakhe<br />

asakhulile. Sibongo sikhona Kuto tonkhe tive. Tibongo yintfo lecale ngemva<br />

kweminyaka yabo 1600.<br />

1.7.2. Tibongo<br />

Cope (1968: 17) uphawula ngetiibongo atsi:<br />

The praise - poems reflect the background not only of social life<br />

but also of the country itself. There are frequente references to<br />

rivers (imifula) and mountains (tintsaba) forests gemahlatsi) and<br />

ridges (tinkhalo).<br />

Simelane naThwala (1991:39) bakhuluma benabe ngetibogo ngekutsi batsi:<br />

Tikhombisa impilo yelichawe name yenkhosi lapho beyiphumelela<br />

khona nalapho yehlulekee khona. Imbongi ayibuki lukhlangotsi lunye<br />

kepha ibuka tinhlangotsi tonkhe.<br />

8


Bahluti labacashuniwe bachaza ngemisebenti yetibongo eemphilweni yesive. Baveta<br />

kubaluleka kwetibongo njengemlandvo wenkhosi nekubaluleka kwemvelo kanye<br />

netigameko letiigcamisa impumelelo nekungaphumeleli kwelichawe lekuhayywa ngalo.<br />

Tibongo imicambo yembongi noma emagabazi esive lecanjelwa inkhosi, tikhulu, tilwane<br />

nalokunye. Thwala (2002:12) uchaza tibongo kanje:<br />

Tibongo tingumlandvo waloyo lekuhaywa ngaye. Kuhaywa<br />

ngebuhle nebubi, bukhulu nebuncane, tentoo letikhutsatakoo<br />

naletidzikibalisako ngaye. Tinemlandvo lojulile wemphilo ngobe<br />

aekekho lokwati kusho kutsi tocala nini. Kusukela ngesikhatsi<br />

saboMatalatala, tibongo betihaywa. Etibongweni kulapho kuvela<br />

khona labasondzelene nalona lekuhaywa ngaye, tindzawoo<br />

netikhatsi letehlukene. Etibongweni kuvela tigameko letitsintsa<br />

imphilo yaloyo lekuhaywa ngaye.<br />

I-Afrika yonkhe yatiwa netibongo. Tibongo tisisekelo sempilo yemuntu wase - Afrika<br />

ngoba tishiwo kukuhle, kujatjuliwe. Tishiwo kukubi, kugcwele lusizi. Tiishiwo<br />

etibhimbini tebuhle letifana nemitsimba, incwala, umcwasho, naletinye. TlShiwo<br />

etibhimbini telusizii lapho inkhosi ikhotseme, Iichawe liphangalele noma umnumzane<br />

awufalatsele lomhlaba.<br />

1.7.3.5ive<br />

Sive ngebantfu besibongo sinye, nome letinyenti labubutselwe ndzawonye ngemasiko<br />

nernihambo lefananako futsi lababuswa yinkhosi, sikhulu noma umhloli munye. EMaswati<br />

asive ngobe aholwa yingwenyama yinye, kantsi neMazulu nayo asive ngobe aholwa<br />

yingwenyama. Kukhona tive letinkhulu naletincane. Nantfu betibongo letinyenti<br />

letinjengaleti: D1amini, Dhongwe, Ngomane naletinye bative letincane ngekkwabo.<br />

Sibongo libitonchanti lalayo longuyise wesive. Nati tibonelo talowo mabitonchhanti:<br />

9


Shongwe<br />

Sibandze<br />

Ndlovu<br />

Mahlalela<br />

Kutsiwa sibongo uma kubukwe bunye, kantsi tibongo uma kukhulunywa ngebunyenti<br />

Iigama Ielitsi tibongo Iibuye lisetjentiswe raphe kukhulunywa ngalokuhaywakho.<br />

Sibongo yindlela yekwehlukanisa bantfu kulabanye. Sibongo besicanjwa ngetento<br />

tebantfu njengaleti letilandzelako: Tfwala sisho kutfwala, Malindzisa sisho kulindzisa,<br />

Maahlalela sisho kuhlalela naletinye. Letinye tibongo ticanjive ngemabito etintfo letitsite<br />

njengaleti: umhlanga > mhlanga; umtfombotsi > Mtfombotsi, emasango > Masango<br />

naletinye.<br />

1.8 UMLANDVO LOMFISHA WEMASWATI<br />

Lubisi (2002) utsi sekunyenti kakhulu lokubhaliwe mayelana nemlandvo weMaswati.<br />

Lokubuhlungu kutsi dshe lokunyenti lokubhaliwe ngeMaswati kubhalwe ngulabangasiwo<br />

eMaswati noma labangahlali lapho kuneMaswati khona. Lapha sibeka ngalamafisha<br />

umlandvo weMaswati. Emaswati asive lesiwatisako futsi siphila ngendlela yemasiko.<br />

Babantu labakhuluma sintfu kantsi ngekwemasiko nelulwimi babeNguni ikakhulu.<br />

Ngekulandzisa kwebakaMaanillan, (1993) bangebekudzabuka eMphumalanga nenkhaba<br />

ye-Afrika. Ngenca yekwandza nekukhula kwebeNguni ngaseNingizimu, eMaswati ewela<br />

umfula iUmpopo abesehlala eNingizimu neTongaland (Ienamuhla yatiwa ngekutsi<br />

yiMocambique) ngasekupheleni kwemnyaka wabo-l400. Lapha kutawulandvwa kakhulu<br />

ngemakhosi ngoba ngibo bantfu labahola sive. Inkhosi iyinkhosi ngebantfu ngaklrke<br />

uma sikhuluma ngenkhosi leyo sisuke sikhuluma ngesive sonkhana. Umholi wawo<br />

eMaswati bekunguDlamini Wesibili. Ngemnyaka wabo-17oo, lebebahamba embili esiveni<br />

seMaswati, baholwa yinkhosi Ngwane Wesitsattu bawela umfula iUmpompo baya<br />

ngaseNingizimu. Kwatsi ngemnyaka wa-1750 babe sebatinte budze buclvute<br />

nendzaweni lekutsiwa kuseHluti. Inkhosi Ngwane Wesitsatfu yaphumulela lapho,<br />

10


wabekwa emgedzeni entsabeni ledvute naJapho. Nalabanye labadvuna basebukhosini<br />

bafihlwa kulowo mgedze futsi nanyalo lendzawo isayindzawo lehanjelwa kakhulu<br />

ngetikhatsi letitsite.<br />

Inkhosi Ngwane Wesitsatfu abengewekutalwa elusentfweni lakaNkhosi Dlamini lapho<br />

bukhosi bebushiyelwana ngekutalana. Umlandvo weMaswati usitekela ngemakhosi<br />

langu-25 kepha-ke ngulaba bekugdna labangu-a lekunesidniseko ngabo kusukela<br />

ngasekupheJeni kwemnyaka yabo-1500. Inkhosi Ngwane Wesitsatfu kanye<br />

nalowamlandzeJa, Ndvungunye bacinisa buholi babo ngekuhlanganisa ngekukhulumisana<br />

nangekuncoba tivana lebetibudze budvute nabo. Letivana betiteBenguni kanye<br />

neBesutfu. Ngesikhatsi eMaswati atakha akhuJa, kukhula nekudlondlobala kwesive<br />

seMazulu ngaseningizimu, ikakhulu ngesikhatsi senkhosi Shaka, kwandza ngalesikhulu<br />

sivinini kwaya kwayofinyeJeJa lapha sitsi khona namuhla kuseFree State kanye<br />

nasetincenyeni teGauteng neMpumalanga, (Lubisi 2000).<br />

Inkhosi Sobhuza Wekucala lowalandzeJa Ndvunganye, wabese ngalokukhulu kushesha<br />

uya ngasenyakatfo enkhabeni yalapha namuhla sikubita ngekutsi kuyinhlitiyo yeswatini.<br />

KaLobamba kuJikhaya lendzabuko leNdlovukati, nalapho kulikomkhulu lesishayamtsetfo<br />

sakaNgwane. TlVe teBesutfu lebeseveJe tihlala lapho amange setitame kusimbatseka<br />

tifune kulwa na50bhuza Wekucala kwatsi ngekuhamba kwesikhatsi baveJe bakhonta<br />

esiveni sakaNkhosi Dlamini, base batiwa ngekutsi ngemakhandzambili. Ngekusho<br />

kwaGinindza, (1992) lapha kufakwa tive letingetekuphuma kuBapedi, Besutfu kanye<br />

nakubaVenda. Kantsi letinye tifaka ekhatsi letafika tisuka kaTembe nebakaDlamini<br />

kepha ngemuva kwekugibela tintsaba teLubombo tase tiyahlukana nebakaDlamini<br />

tiyewuhlala ngasemphumalanga endzaweni yakaLomahasha. Leti bekutibongo<br />

takaMaziya kanye nalabatalana nabo bakaMahlaleJa.<br />

Inkhosi Sobhuza Wekucala, ngekusho kwabakaMacmillan, (1993) abatiwa njengemuntfu<br />

Iokwatiko kuhleJa tintfo. Bekangalokotsi atimbandzakanye ekucabaneni<br />

labekangenasidniseko sekutsi utawuphumeJeJa. Abeteka ngebuhlakani. INdlunkhulu<br />

11


yakhe Thandile abeyindvodzakati yesitsa sakhe lesinemandla sibili, inkhosi Ndwandwe.<br />

Wabuye watfumela emadvodzakati akhe lamabili kutsi ayokwendza enkhosini yaKazulu,<br />

Shaka.<br />

Inkhosi Sobhuza Wekucala ngembi kwekutsi ikhotsame waba neliphupho lelisipholofido.<br />

Kudzimate kube nguleso sikhatsi abengemane ahlangane nalabamhlophe. Kepha<br />

kungenteka abeke weva ngabo ngandlela tsite. Ephusheni lakhe watjelwa ngekufika<br />

kwebantfu labanesikhumba lesitsi asibemtfubi banetinwele letinjengelishoba lenkhomo.<br />

Wayalwa kutsi angacali achitse ingati yalabantfu ngobe loko kungaba kubulala sive<br />

seMaswati. Lokubanga kutsi leliphupho Iibaluleke emlandvweni weMaswati kungenca<br />

yebukhosi beMaswati. Inkhosi ngiyo lephetse sive, imphilo yayo kanye nekutfola kwayo<br />

bantfwana kuhlobene ncamashi nekudlondlobala kwesive kanye nekunotsa kwemhlaba.<br />

Inkhosi iniketwe emandla langetulu kwekwenta lesingatsatsa ngekutsi<br />

asabuNkulunkulwane. Lakukhulumako kubaluleke ngalokuphindzaphindziwe. Emavi<br />

enkhosi Sobhuza Wesibili asite kwenta umgomo lomuhle nasekuhlanganwa<br />

nalabamhlophe. Emaswati amange ahlulwe ngulabamhlophe ngobe abamange sebalwe .<br />

nabo. Inkhosi Sobhuza Wesibili yakhotsama ngemnyaka wa-1836 emLNa kancane nje<br />

kweliphupho lakhe, wase ushiya umsa wakhe, Mswati Wesibili lotalwa iNdlovukati<br />

Thandile asale abanguye inkhosi.<br />

TIVe betandza eNingizimu n~Afrika, umhlaba lomnyenti bewutsatfwa belumbi. Lesimo<br />

senta kutsi bantfu balwa bodvwa kantsi nalesinye sikhatsi balwe nebelumbi. Inkhosi<br />

Mswati Wesibili waba nguye inkhosi leyalwa kakhulu emlandvweni wemakhosi<br />

aKaNgwane. Emabutfo akhe abewahlelisa fana nalawa aKazulu ngekuwahlomisa<br />

ngetikhali letimfisha kanye netikhali letijikijelwako. Emabutfo akhe agasela adzimate<br />

efika nasenyakatfo yendzawo lesiyibita namuhla ngeZimbabwe. Inkhosi Mswati Wesibili<br />

wachubeka nemgomo wekutsi akhontise tive latehlulile uma nje tatisa futsi tihlonipha<br />

bukhosi bakhe. Sive seMaswati sakhula njalo ngekwengetwa nguletinye tive tebeNguni<br />

kanye nensayeyana yeBesutfu. live letinye betimatisa Mswati Wesibili futsi tita kuye<br />

12


titewukhosela ngaphansi kwelikhwapha lakhe nangabe tiva tingakaphephi latikhona nobe<br />

natihlaselwa ngulabanye.<br />

Inkhosi Mswati Wesibili (1840-1865) yatsatsa bukhosi ineminyaka lelishumi nesitfupha<br />

ngemnyaka wa-l840. Emva kweminyaka lemine watfumela titfunywa kwekutsi<br />

tiyewubuka emamishinari kutsi ete eveni lakhe. Nako loku bekungenca yeliphupho<br />

lenkhosi Sobhuza Wekucala. Kuleliphupho belumbi bebatawuta baphetse emabhuku<br />

nemali. Inkhosi yayalwa kuleliphupha kutsi iwamukele lamabhuku ngako-ke vase icela<br />

bantfu baya kutsi bakwamukele kufundzisa kweUbhayibheli. Kulandzela loko uMfundisi<br />

Robert A1lison nebavangeli lababili beLusutfu beta e5watini batfunywe baphatsi babe<br />

beWesleyan Mission lebeyikanise eGrahamstown. Cha kuvakala kutsi labekunene<br />

bemukelwa ngetandla letimhlophe futsi bebalalelwa sibili. Kwakhiwa sikolo lesincane<br />

eMahamba kulandzela kwekutsi sekwakhiwe indzawo yekusontsela endzaweni<br />

yaseDlownga. Umsebenti wekuphendwla nekufundzisa eMaswati wacala lapho.<br />

UMfundisi A1lison kwaba nguye lowaba wekucala kusebentisa siSwati njengelulwimi<br />

lolubhalwako. Kunyenti lokwenteka ngaleso sikhatsi ngobe belumbi besebeta<br />

ngebunyenti e5watini lebesekufaka emaNgisi kanye nalabangebekudzabuka eDutch.<br />

laka kwaletsa kudideka eMaswatini ngobe labelumbi bebeta ngetinhloso letehlukene.<br />

Emva kwembuso wenkhosi Mswati Wesibili besekaphumelele kuhlanganisa sive<br />

seMaswati lebesitive letehlukene kutsi sibe sive sinye lesinemandla futsi lesihlonishwako.<br />

Ugama lelitsi eMaswati vele litsatfwa egameni laya lenkhosi lekuchaza kutsi bantfu<br />

baMswati. Inkhosi yakhotsamela ekhaya esigodlweni kaHhoho ngemnyaka wa-l868<br />

enyangeni yaKholwane. Wafihlwa emalibeni asebukhosini kanye lapha kwabekwa uyise<br />

nenina khona, eMbilaneni. Kukhotsama kwenkhosi kwasho kuphela kwekuncoba<br />

nekukhula kwembuso weMaswati.<br />

Inkhosi Mswati Wesibili beyinemadvodzana lamanyenti lebekabuke kutsi ngiwa<br />

latawulandzela uyise ebukhosini kepha ekugdneni kwabekwa Mbandzeni lebekatiwa<br />

ngekutsi nguDlamini Wesine.<br />

Inkhosi I?lamini Wesine yabusa ngesikhatsi emaNgisi<br />

13


nemaBhunu abanga indzaba yebuniyo bemhlaba. Kuyakhumbuleka kutsi eMaswati<br />

indzaba yebuniyo bemhlaba bekangayati. Marwick, (1955) lebekanguKhomishani<br />

eSwatini ngemavi akhe uyibeka atsi lendzaba:<br />

The private ownership of land was unknown amongst them (the SWazis),<br />

and indeed throughout the Bantu world before the advent of the white<br />

man. The dominion in the land was vested in the whole nation and<br />

belonged also to the generations to follow; only the control of the use of<br />

it was in the hands of their ruler.<br />

SUch use might be given to anybody so long as the land was not needed<br />

by members of the tribe, and it was in the power of the ruler to vary his<br />

grants of land and even to cancel them for good cause arising from the<br />

behaviour of the grantees and from the needs of his people.<br />

(Marwick 1955:11).<br />

Lenkhulumo ifakazela kona kutsi bantfu live bati kutsi lenkhosi lekungiyo leniketa bantfu<br />

kutsi bahlale babuye balime kulo. Matsebula, (1993) uyakufakazela loku kutsi kwatsi<br />

ngekufika kwebelumbi kwantjintja konkhe loku bati bebati kona. Lokungaphawulwa<br />

ngekubusa kwenkhosi Dlamini Wesine (1875-1889) ngekulandzisa kwaMatsebula,<br />

(1993), kutsi kwaba netinkinga ebukhosini ngenca yaloku lebesekubaliwe kwekUtsi<br />

abemaningi emehlo lebekadze abuke lesikhundla. EMaswati alekelela emaNgisi nalwa<br />

nemaPedi, kwaba nesivulwano sePitoli lebesatiwa ngekutsi yiPretoria Convention kantsi<br />

futsi inkhosi yatfumela litsimba enkhosini yaKazulu, Cetjwayo.<br />

Inkhosi kubika Matsebula, (1993) acaphuna iNatal Witness kutsiwa nakancane amange<br />

iwme kutsatfwa sitfombe emphilweni yayo. Kutsiwa nayitjelwa kutsi emakhosi lafana<br />

naCetjwayo kanye na5ekhukhuni bavuma kutsi batsatfwe imifodo beyiphendvula itsi<br />

'Yebo, kepha baphi nyalo?'. Inkhosi yakhotsama tingu-7 enyangeni yeMphala nga­<br />

1889 ineminyaka lengu-34 budzala.<br />

Lowalandzela inkhosi Dlamini Wesine kwabayindvodzana yakhe, Bhunu<br />

lobekaneminyaka Ielishumi nane budzala ngesikhatsi kukhotsama uyise. Inkhosi Bhunu<br />

beyatiwa futsi ngemagama aye languMahlokohla naHhili.<br />

Kepha waniketwa ligama<br />

14


Ielisemtsetfweni lelitsi nguNgwane Wesihlanu. Lokuphawulekako ngekubusa<br />

kwalenkhosi ngekuJandzisa kwaMatsebula (1993) ngunaku lokulandzelako:<br />

» Sivumelwano Sekucala seSwatini sanga-1890. Lesivumelwano besisekhatsi<br />

kwembuso wemaNgisi kanye nemaBhunu mayelana nekuhleshulwa kwelive le5watini<br />

Ielingale kweLuphongolo liniketwe emaBhunu kute bakwati kwakha umgwaco loya<br />

eKosi Bay.<br />

EmaBhunu wona bekumele awme kusuka endzaweni lebeyatiwa kutsi<br />

yiRhodesia kepha nyalo lesekuyiZimbabwe.<br />

» Emva kwekusayinwa kwaleSivumelwano 5ekucala seSwatini, kwabese kubakhona<br />

hulumende lobambisene e5watini. Lohulumende bewumelwe ngemaNgisi<br />

nemaBhunu watiwa ngekutsi yi Triumvirate Govemement<br />

Lohulumende watsenga<br />

lihhotela i-A1bert Bremer balenta emahhovisi ekuphatsa ekucala e5watini.<br />

Bremer<br />

labatsenga kuye Ielihhotela watse lidolobha Ielitawakhiwa kulendzawo kutawumele<br />

libitwe ngaye, kutsiwe yiBremersdorp.<br />

Nangempela, lidolobha lalapho belatiwa<br />

ngalelo gama kwadzimate kwaba ngu-1963 lapho eMaswati alilahla leli lesiBhunu<br />

ligama asebentisa leli leselidvume kakhulu lekuyiManzini.<br />

» Kubakhona kwelikhotho Ielibukela tonkhe tiwmelwano letikhona. Njengobe vele<br />

kulindzelekile, lelikhotho beliphetfwe futsi liIawulwa ngulabamhlophe.<br />

» Letinkinga letabangela kusungulwe lelikhotho tagcina setiholela e5iwmelwaneni<br />

Sesibili seSwatini sanga-1893.<br />

Lesiwmelwano besiwmela kutsi ernaBhunu abe<br />

nemandla ekuphatsa, avikeleke futsi ashaye umtsetfo e5watini ngaphandle kwekutsi<br />

iSwatini ifakwe eNtilasifali.<br />

» Lesivumelwano arnange samukeleke eMaswatini. Amangala nje eMaswati kutsi<br />

kungani iNdlowkati yemaNgisi seyifuna kutsi baphatfwe be5ikhwahlande.<br />

kutfunyeiwa titfunywa teMaswati eNgilandi kutsi tiyovisisa lendzaba.<br />

Kwabese<br />

Basuka tingu­<br />

10 ngeMphala 1894 bafika tingu-7 kuLweti 1894. Lokubalulekile ngulo<br />

lebekubhalwe kulesikhalonyandzaleyo sabo lengekusho kwaMatsebula, (1993:157)<br />

besifundzeka incenye yaso kanje:<br />

15


We have been afraid of the Beers. We have lived beside them ever since<br />

they came into Transvaal. The country they OCaJpy ... was once ours,<br />

but all our people have been driven from the land by reason of unjust<br />

laws and cruel acts of their masters ... We see how happy the people are<br />

whom your Majesty has conquered in Natal, ZUluland, Basotholand,<br />

Pondoland... They live peaceably with the English. Their property is<br />

seaJred to them. They are paid for their services. The Courts protect<br />

them against injustice. None of these are enjoyed by the natives in the<br />

Transvaal. We therefore pray and implore Your Majesty to save us from<br />

destruction, which handing of us over the Boers will certainly mean.<br />

}> Kusayinwa kwe5ivumelwano Sesitsatfu seSwatini. Lesivumelwano besesiniketa<br />

inkhosi kutsi ichubeke kulawula ngendlela yesintfu kepha emaBhunu besolomane<br />

anawo emandla kepha lokunye kumele avunyelwe ngemaNgisi nafunwa<br />

kukwenta njengekwakha loliwe.<br />

}> EmaBhunu angena e5watini ngemnyaka wa-1895. EMaswati amange alwe<br />

nakungena emaBhunu akhumbula emavi a50mhlolo ekutsi bangachitsi ingati<br />

yaletifikanamtfwalo.<br />

}> Kucaciseleka kwendzawo yabakaNyawo, Mngomezulu naMatsenjwa.<br />

EmaKhornishini ekujuba iminyele anga-1866 na-l880 ayekela indzawo lapho<br />

bekuhlala khona letibongo letingenhla ingakatsintfwa. Lendzawo isemkhatsini<br />

kwemifula Luphongolo neNgwavuma. Emakhosi angaleso sikhatsi lebekahola<br />

letibongo bekunguMbikiza ahola bakaMngomezulu; bakaNyawo bona baholwa<br />

ngu5ambana kantsi bakaMatsenjwa bebaholwa nguMtjekelwane.<br />

}> Kuvakasha kwenkhosi Ngwane Wesihlanu ePitoIi ngaMabasa wa-l899 ibitwe<br />

nguMengameli Paul Kruger. Kruger abebite inkhosi kuteyicebisa ngekuphatsa<br />

nekulawula IeSwatini. Bekumele kwakhiwe emahhovisi ekuphatsa kepha ngembi<br />

kwekutsi kwenteke loko kwasuka imphi lebeyatiwa ngekutsi yemaBhunu<br />

nemaNgisi (AngkHJoer War) kepha nyalo lesekuvelile kutsi hhayi bo, lena<br />

bekuyimphi yase5ikhwahlande kungako seyatiwa nje ngekutsi yiMphi<br />

yaseNingizimu Afrika. Lamahhovisi bekumele akhiwe kaManzini endzaweni lapho<br />

kwakhiwe khona Iihhotela iGeorge khona.<br />

16


Indlunkhulu Lomawa yabeleka indvodzana tingu-22 kuKholwane nga-1899. Uyise<br />

inkhosi Ngwane Wesihlanu wametsa Iigama lelitsi nguNkhotfotjeni kantsi g090 wakhe<br />

Labotsibeni wametsa Ielitsi nguMona. Lamagama anetinchazelo letitsite. Lelitsi<br />

Nkhotfotjeni Iisho umgololo ingani phela inkhosi beyisolomane ihlala etintsabeni<br />

teMdzimba lapho kugcwele khona tinkhotfotjeni. Kantsi lelitsi Mona lisho umona<br />

lebewukhona emkhatsini webelumbi babodvwa, belumbi neMaswati kanye nasekhatsi<br />

kweMaswati awodvwa. Inkhosi Ngwane Wesihlanu yakhotsama tingu-10 enyangeni<br />

yeNgongoni nga-l899 emcimbini wencwala. Besekutinyanga letimbili vo icalile imphi<br />

yemaBhunu nemaNgisi ngesikhatsi inkhosi ikhotsama. Inkhosi yakhotsama Nkhotfotjeni<br />

aseluswane ngako-ke wabanjelwa ngug090 wakhe Labotsibeni. Indlovukati<br />

Labotsibeni yabusa wadzimate Nkhotfotjeni wahlanganisa iminyaka lengu-22 lapho<br />

atsatsa khona bukhosi tingu-22 enyangeni yeNgongoni nga-1921. Nkhotfotjeni wabese<br />

wetsiwa ligama lekutsi ngUSobhuza Wesibili.<br />

Kunengi lekwenteka eSwatini ngembi kwekutsi inkhosi Sobhuza Wesibili atsatse bukhosi<br />

ngekusho kwaMatsebula, (1993), lokufaka ekhatsi kutsi kuphatfwa kwetemaposi<br />

kulawulwe eNtilasifali; leSwatini liphatfwe yiNtilasifali lekuMlayeto lewakhishwa<br />

ngulemaNgisi tingu-25 ngeNhlaba ngemnyaka wa-1903. Lokwashwacisa lugogo<br />

kwehlukaniswa kwemhlaba nga-l909 kanje:<br />

Umhlaba webelumbi<br />

Umhlaba wesive<br />

Umhlaba wenkhosi<br />

:56%<br />

:39.8%<br />

:3.7%<br />

Kantsi netitfunywa tesibili taphindzela eNgilandi kuyokhala ngendzaba yemhlaba<br />

lebeIumbi besebatentele matsandza.<br />

Ngesikhatsi kubusa Ingwenyama Sobhuza Wesibili kwenteka tingucuko letinyenti esiveni<br />

seMaswati lesingabala lokunye kwakhona lokufaka naku lokulandzelako:<br />

17


~ Imfundvo e5watini. Ngembi kwekufika kwemfundvo yeNshonalanga, eMaswati<br />

bekanendJela yawo yekufundzisa bantfwana lebeyinetigaba letehlukene.<br />

Bantfwana bebafundziswa ngako konkhe lokutabenta babe bantfu labakwatiko<br />

kumelana nemphilo kanye netinkinga eveni. Bevele seyicalile imfundvo<br />

yeNshonalanga nakutalwa inkhosi Sobhuza Wesibili. Empeleni bekucala kufaka<br />

imfundvo yeNshonalanga kwaba ngemaWeseli kwase kulandzela beSheshi kanye<br />

nemaLuthera. Imbube amange ingene esikolweni semamishinari kepha<br />

yakhelwa sikolo lesaba sekucala kwakhiwa ngeMaswati alekelelwa<br />

nguhulumende. L.esikolo kwaba yiZombodze. Bekute sikolo sesekhondari<br />

e5watini ngesikhatsi imbube icedza kaZombodze. Kwadzingeka kutsi iphume<br />

iyewufunelwa sikolwa ngaphandle kwelive. Loku kwaba netinkinga kepha<br />

ekugdneni ngenca yekuphikelela kwagogo wayo, labotsibeni yayiswa eLovedale,<br />

eKoloni ineminyaka lengu-15 budzala. Kantsi ne5watini tikolwa tase tiyandza<br />

ngesikhatsi sayo inkhosi.<br />

~ Kukhotsama kwalabotsibeni nga-1925, lowaba nesandla lesikhulu ekwakheni<br />

sive seMaswati ngesikhatsi asabambele Ingwenyama.<br />

~ Kukhotsama kweNdlovukati Lomawa nga-1938 lokwashiya sive simangele ngoba<br />

kwakhetfwa dzadzewakhe Nukwase kutsi atsatse sikhundla sakhe.<br />

~ Kutfutfukiswa kwetemphilo. Bodokotela bebayindlala kakhulu kantsi netemphilo<br />

nje betingekho ecophelweni Ielisetulu. Nga-1918 bekunesibhedlela sinye kuphela<br />

eMbabane. Kwabhedwka tifo letinyenti e5watini letifaka pokisi, malalaveva,<br />

bulephere. Loku kwenta kutsi temphilo titfutfuke ngekufika kwabodokotela<br />

Iabavela emaveni lehlukahlukene.<br />

~ EMaswati alekela emaNgisi emphini. Emphini yeKucala yeMhlaba eMaswati<br />

akhipha emabutfo langu-67 kanye nemali lengu-£3 000 aniketa emaNgisi. Leyo<br />

mali yatsenga tindiza letimbili. Emphini yeSibili yeMhlaba eMaswati atfumela<br />

emabutfo langu-3 836 kuyosita emaNgisi. Nga-1947 emva kwemphi Inkhosi<br />

George Wesine anemadvodzakati akhe lamabili (Iomunye wabo kwaba<br />

yiNdlowkati Elizabeth) wavakashela eMaswati endzaweni leyatiwa ngekutsi<br />

18


yiGoedgegun ketewubonga eMaswati ngelusito Iwawo emphini. Lendzawo yase<br />

icanjwa ligama Ie/isha lekutsi yiNhlangano ngoOO phe/a kwahlanganwa khona<br />

nenkhosi yemaNgisi.<br />

~ Kutfutfukiswa kwetimboni netekulima. Emva kwemphi yesibili le5watini laOO<br />

nenhlanhla kutfola kutfutfukiswa kutetimboni netekulima.<br />

~ Tinhlelo tekubuyise/a umhlaOO. Inkhosi Sobhuza Wesibili yabona kutsi inkinga<br />

yekweswe/akala kwemhlaOO iyandza ngako-ke yase ice/a kuGeorge Wesine kutsi<br />

umhlaOO loniketwe eMaswati wandziswe.<br />

~ Kubekwa kweNdlovukati yemaNgisi. Inkhosi yaOO nenhlanhla kutsi yetsamele<br />

kubekwa kweNdlowkati Elizabeth Wesibili nga-1953.<br />

~ Kutfolakala kweNdiphethe. Ingwenyama Sobhuza Wesibili walwa imphi<br />

yekucocisana leyagcina iphumelele ngekutsi le5watini Iiniketwe iNdiphethe tingu­<br />

6 ngeNyoni ngemnyaka wa-1968.<br />

~ Kuwsele/wa ketiNkhundla. Imbube ngemva kweMphi ye5ibili yeMhlaOO<br />

yawseie/a inchubo lendzala yetinkhundla.<br />

~ Kuwse/eIwa kwemasiko. Akungabateki kutsi Imbube ngiyo leyawsele/a emasiko<br />

lebesekatsandza kwenganywa emasiko asenshonalanga.<br />

~ Kukhotsama kweMbube yemhlaba. Ngemnyaka wa-1982 enyangeni yeNgd<br />

tingu-22 lifu Ie/imnyama lehle/a eMaswati ngekutsi alahlekelwe yiMbube<br />

yemhlaba sikhatsi kungu-l4h30. Njenge/isiko leMaswati INdlowkati Dze/iwe<br />

kwaOO ngiyo lebamba bukhosi. Ingwenyama yakhotsama ineminyaka lengu-83<br />

nenyanga yinye. Kutjalwa lokukhulu kwesive kwaba ngemhlaka 3 Imphala nga­<br />

1982. Ngalelolanga kwagcotjwa Indlowkati Dzeliwe njenge/ibamOO lebukhosi.<br />

Ingwenyama nga-l966 yateka Ntombi Tfwala. Ibutwa kutsi imteke/ani yatsi ilaye/we<br />

ngulabaphansi kutsi loyi utewakha indlu yakhe. Nangempe/a nga-l968 tingu-19<br />

enyangeni yeNyoni LaTfwala watala Iijaha lelacanjwa nguLaMatsebula labengumfe/okati<br />

weNkhosi Bhunu kutsi nguMakhosetive. Indlowkati Dze/iwe besolomane ibambe<br />

tintsambo ngesikhatsi Imbube lencane isafundza eNgilandi. Kepha kwahamOO<br />

kwahamOO INdlowkati Dze/iwe yehliswa esihlalweni, kwabekwa unina we5i1o, LaTfwala<br />

19


kwaba nguye lobambela iMbube. Ngemnyaka wa-1984 kwakhiwa umuti webukhosi<br />

lomusha bawakhela iMbube lesesikolweni. Unina bekunguye lowenta yonkhe imisimeto<br />

esikhundleni sendvodzana yakhe. Lomuti watiwa ngekutsi kuseLudzidzini. Kantsi futsi<br />

kulapho iMbube bayiniketa ligama lelisha lekutsi nguMswati Wesitsatfu. Lapha<br />

kulesigodlo ngulapho iNgwenyama itawenta yonkhe imidmbi yesive lefaka sibhimbi,<br />

simemo, sibhimbi sekutfomba, kukhehla, kubala nje lembalwa.<br />

Ernabutfo eNgwenyama Mswati Wesitsatfu atiwa ngekutsi nguUndimpi. Kantsi phela<br />

Sobhuza Wekucala bekaneBalondolozi, Mswati wesibili aneNyatsi, Dlamini Wesine<br />

aneNdlavela, Ngwane Wesine aneNgulube kutsi Sobhuza Wesibili aneBalondolozi futsi.<br />

Lokubalulekile kutsi emabutfo eNgwenyama bekubontsanga yakhe, kungibo<br />

labamsingatsako nakunemidmbi yesive. Umntfwana Makhosetive wabekwa<br />

ngalokusemtsetfweni ebukhosini tingu-25 kuMabasa nga-1986. Uve le5watini beselike<br />

laba netigameko tekungalawuleki ngenca yembango wasebukhosini kanye<br />

netembangave lebetibhebhetseka ngendlela lecaka kwenta, kungako mmes of<br />

SWaziland yabika kanje:<br />

The Coronation of the Crown Prince Makhosetive as King and Ngwenyama<br />

cl Swaziland is hoped to end the intennedne wars among members of our<br />

revered Royal family and others who get themselves involved in Royal<br />

affairs.<br />

The entire nation has in fact calmed down from several shockwaves<br />

caused by political upheavals after hearing the announcement of the<br />

Coronation of Umnttwana Makhosetive.<br />

Even those who had cause to dissent are now in doubt as to the<br />

worthiness of their intentions. For, Swaziland, 1985 has been a year of<br />

trauma and agony. Many political upheavals have been experienced<br />

induding the downfall of political veterans.,<br />

(Times cl Swaziland, 30.12.1985 p1).<br />

Inkhosi Mswati wesitsatfu lokubalulekile ngaye kutsi ilandzela etinyaweni teNgwenyama<br />

leyakhotsama ngekutsi emasiko iwagdne njengobe anjalo. Lokusandza kuvela nje<br />

kuvuselelwa kwelisiko lemcwasho ngasekupheleni kwemnyaka wa-2001. Loku<br />

20


kubaluleke kakhulu ngobe kutawusita ekuncandzeni kubhebhetseka kwesifo<br />

sembulalave, i-AIDS. Kantsi futsi Inkhosi seyibeke indvuna lensha eLudzidzini<br />

ngasekupheleni kwemnyaka wa-2001, lowo-ke nguBabe Jim Gama lowatiwa ngekutsi<br />

nguMbhokane. Ngalamafisha umlandvo weMaswati ubekwa lapha. Kubalulekile neko<br />

kugcizelela kutsi sive sisive ngeNkhosi yaso kungako esikhatsini lesinyenti lapha<br />

bekulandvwa ngemakhosi ngobe phela ngiwo lasive. Inkhosi iyinkhosi ngebantfu bayo.<br />

Nawati umlandvo wenkhosi usuke wati umlandvo wesive. Emasiko eMaswati lahlala<br />

e5watini nalawa lahlala e5ikhwahlande afana ndmishi ngaphandle nje kwekutsi lawa<br />

lahlala e5ikhwahlande asangenwa ngumbuso manje tindzaba temasiko awasatihambeli<br />

etulu. Kepha lekujabulisako kutsi nasewasetinkingeni ayabuyela emasikweni.<br />

1.9 SIPHETfO<br />

Bucwaningweni kuyavela kutsi sibongo silibitonchanti lemholi wesive njengaso<br />

sakaNgomane. Sibongo yindlela yekwehlukanisa bantfi emmangweni kuze<br />

kUchunyanwe nabo ngaphandle kwekudideka. Umuntfu kuba ngumuntfu ngesibongo.<br />

$lve kuba sive ngemholi noma inkhosi.<br />

Umkhawulo welucwaningo itsintsa bakaNgomane ngako-ke kumele sitfolisiise<br />

ngemvelaphi, emasiko nemihambo yesive letawubukwa ichunyaniswe neyaletinye tive<br />

kuphawulwe ngalokufananako nalokwehlukene. $lve sakaNgomane sitawubukwa<br />

naletinye tive letakhelene naso - tonkhe letingaphasi kwesive lesikhulu sinyeseMaswati.<br />

21


SEHLUK02<br />

2.0. UMLANDVO NGEBUKHOSI BAKANGOMANE<br />

2.1. SlNGENISO<br />

Umalndvo weBenguni noma bantfu labamnyama ucishe ufane ngoba badzabuka<br />

ndzawonye. Kuncane kakhulu lokubhaliwe ngesive sakaNgomane. Naloko lokukhona<br />

kuye akubaveti kahle-hle kutsi bantfu bakaNgomane badzabuka kuphi. Lolucwaningo<br />

lutawuveta ngalokuphelele kutsi bakaNgomane basive siphi futsi bachamuka kuphi.<br />

Lokungiko lekutawubukwa kakhulu kutawube kucondziswe esiveni sabakaNgomane<br />

labatfolakala esifundzeni saseMphumalanga. Kusukela ngeminyaka yabo-1700 ye<br />

Afrika. BakaNgomane nanabo bahamba emave nemave kufika lapha batfolakala khona<br />

nyalo. Lubisi (2002:2) ubeka kanjena mayelana naloludzaba:<br />

Bangekudzabuka emphumalanga nenkhaba ye-Afrika.<br />

L..esive sakaNgomane besitfolakala ngebunyenti edvute nemachibikati abo Victoria,<br />

Malawi, Mweru, Kariba kanye nalamanye emachibi ladvute nawo. Ngalokuhlala kwaso<br />

lesive kulamachibikati kwenta kutsi lesive singalambi ngobe besikwati kutjala tivandze<br />

taso ngendlela lesasifuna ngayo. Kudla bekungasweleki ngobe bekulinywa<br />

ngebunyenti. Lesive besilima kakhulu kudla kwesintfu lekukwerndzabu. Besiphila<br />

kakhulu ngekutingela tinyamatane siphinze sidobe tinhlanti. Inhlanti yatiwa kakhulu<br />

kulesive, ngobe sati nekuyipheka ngetindlela letehlukahlukene. Imfuyo lebesiyifuye<br />

kakhulu bekutinkhomo, timbuti, timvu, timbongolo kanye netinkhukhu. Kutawuchutjwa<br />

kabanti kulesehluko lesilandzelako mayelana nemfuyo.<br />

Edvute nalamachibikati lebekutfolakala khona netive tebeNguni lekwavela kuto<br />

emaXhosa, eMazulu kanye neMaswati. BakaNgomane ke nabo njengebeNguni<br />

22


ebahlanganyele kanye nabo. Ngalesi sikhatsi lulwimi lebelukhulunywa bel


Sive sakaNgomane njengobe sitfolakala Kazulu naseSwatini kulolucwaningo<br />

kutawubhalwa kuphela ngebakaNgomane labatinte eMphumalanga kodvwa<br />

kutawuvetwa kuso lesehluko. Nanobe titawungena letinye tindzawo ngobe vele kulapho<br />

batfolakala khona bakaNgomane kutawube kubufakazi baloko lokubhalwe phansi. Eveni<br />

laseMozambiki ngaphandle kwetintsaba teLubombo sikhona lesibongo.<br />

Sibongo sesive sakaNgomane lesatinta ngalesikhatsi emakhosi lanjengaboShinyukane<br />

batinte kaSikukuza kudzala. KaSikhukhuza bekuhlala bantfu, bekungasiyo indzawo<br />

yetilwane njengobe sati nyalo futsi bekute umncele lokhombisa kutsi ngulenye indzawo.<br />

BakaNgomane nabesuka e5watini ngaseMozambiki batfolakala sebalandzela baholi<br />

babo bahlala khona kaSikukuza. Ngekushintja kwetintfo nentfutfuko konkhe kuhlangene<br />

bakaNgomane batfolakala sebahlala eThenbhushi ngalesikhatsi kaSikhukhuza kuba<br />

siciwi setinyamatane.<br />

Kepha nanobe kunjalo bukhosi bakaNgomane abumange bungenwe ngemanti<br />

emadvolweni bahlala bunjalo ngisho nesibongo sabo basigcina. Lako kwacaca kakhulu<br />

ngalesikhatsi kaSiboshwa (Sibayeni), kaHhoyi (kaMdzuba) nakaLugedlane (eMangweni)<br />

lebekwatiwa ngekutsi kuse Mjejane. Kulolucwaningo emakhosi akaNgomane<br />

atawuhlelwa kahle ngekulandzelana kwawo kute kuyofika kulesikhatsi sanyalo lebabusa<br />

kuso. Kushiyelana kwabo tinkhundla kutawuchazwa kafishane kute kutsi kuhleleke kahle<br />

umlandvo wawo Iamakhosi.<br />

Njengobe sekushiwo ngenhla kutsi kutawubukwa kakhulukati sive sakaNgomane<br />

IesiseMphumalanga kwentelwa kutsi bantfu labangumsinsi wekutimilela lapha<br />

eMphumalanga bati imvelaphi yaso lesibongo kanye nemasiko nekutekana (umtsimba)<br />

kwabo. Sibongo sakaNgomane sitawucadswa kahle ikakhulukati sinanatelo sabo,<br />

khona bantfu batokwati kutsi ngusiphi sibongo sakaNgomane sitawucaciswa kahle<br />

ikakhulukati sinanatelo sabo, khona bantfu batekwati kutsi ngusiphi sibongo<br />

labangatekani naso nobe bangendzi kuso. Sibonelo bakaMdletje, bakaNgomane,<br />

bakaKubhayi bakaNgomane.<br />

24


Nangabe umuntfu wakaNgomane akwentile loku akucace kutsi ukwente ngoba angati,<br />

kodvwa bantfwabakhe utabafundzisa lekungiko. Sinanatelo sakaNgomane sitawuvetwa<br />

ngalokuphelele kulolucwaningo kute banikati baso bati kutsi sisho lrutsini kanye<br />

nemvelaphi yaso kutsi kungani batsi baka Ngomane labantfu. Kuye kube lukhuni<br />

kubhala ngebukhosi besive lesitsite ngobe akukavami kutsi kubebete kubanga bukhosi.<br />

Nasibuka bukhosi bemaNdebele lekungulesinye sive sebeNguni kuyacaca Irutsi indzaba<br />

yembango intfo lekhona ebukhosini. Uphephandzaba Iibeka kanjani mayelana<br />

nebukhosi bemaNdebele.<br />

This is after the house of traditional leaders in Mphumalanga<br />

extended the deadline again for the hearing between King Mayisha<br />

ill and his brother James Mahlangu to decide who the real hero to<br />

the throne of the AmaNdebele tribe is.<br />

(Sowetan, Monday 7: 2002)<br />

Ngalesinye sikhatsi nengati iye ichitseke ngobe kubangwa bona bukhosi. Ebukhosini<br />

tehlakalo letifana naleti tiyenteka kantsi futsi tivamise kakhulu ngobe bantfu balambele<br />

bukhosi bafuna kuphatsa. Ngalesinye sikhatsi kuye kuloywane ngenca yembango.<br />

Kubulalana nako kuyenteka ngobe umuntfu ufuna sikhundla lekungasiso sakhe kodvwa<br />

asibange.<br />

Ebukhosini kuvamise kutsi kube bekushiyelana ngelusendvo, kodvwa kuye kubekhona<br />

tehlakalo letentiwako nangabe umntfwana lorndvuna akamange abekhona embelekweni<br />

yalelo guma. Kulesinye sikhatsi uye lomunye abambele uyise walokumele kutsi atsatse<br />

bukhosi uma asheshe wakhotsama asernncane. Kuye kube lukhuni nangabe umuntfu<br />

bekabambele Iomunye, atsi nobe ati kutsi bukhosi abusibo bakhe, angavumi kwehla<br />

uma umnikati sekabulungele bukhosi bakhe. Loluewaningo lutawuhlela lamakhosi<br />

ngekubusa kwawo kusukela kumadvodzana enkhosi Majembeni.<br />

25


Lamanye emakhosi lekabuse kucala nawo atawuvetwa kodvwa kutawube kugdlwe<br />

kakhulu kulawa lamatsatfu emadvodzana, lekungiwo atsatsa bukhosi bakaHhoyi,<br />

Manguneni nakaMachekeza. Lokunye lokutawuvela kutawuhle kungena njengobe nako<br />

kutawuwakha lomlandvo wakaNgomane.<br />

2.2. KWEHLUKANA KWESIVE <strong>SAKANGOMANE</strong><br />

2.2.1. Ludvonga I ESwatini (CA - 1738)<br />

Kwatsi ngekuhamba kwaNgomane I aya eMiddleburg Ludvonga I wasala eSwatini<br />

nebalandzeli bakhe. Abamange bacabange kusuka eSwatini ngobe nalamuhla<br />

basekhona eSwatini endzaweni yaseSimunye naseMhlume. Nanamuhla leyondzawo<br />

ibitwa ngekutsi kukaNgomane. Ludvonga I kutsiwa wafela khona eSwatini bukhosi<br />

bakhe baphela kanjalo kodvwa lendzawo yona isatiwa ngekutsi kukaNgomane<br />

nesibongo sakhona sisasentjentiswa.<br />

2.2.2. Ngomane Mdletje (CA-1744)<br />

Ngemnyaka wa-1744 Ngomane Mdletje nakasuka eSwatini waya ngeNingizimu wate<br />

wayofika Kazulu-Natali endzaweni lebitwa ngekutsi kuseNkandla lapho wafike<br />

wahlangana nemabutfo esive sakaMtsetfwa ngaphansi kwenkhosi Dingiswayo. Kulapho<br />

watfolana nenkhosi Shaka wagdna sekayindvuna lenkhulu yaShaka. Wasebenta<br />

ngalokukhulu kutimisela esiveni seMazulu. Kwatsi ngalesikhatsi Shaka asakhotsama<br />

kwakumele kutsi amendlalele njengelisiko nangabe uyindvuna lenkhulu yenkhosi.<br />

Ngomane Mdletje wabaleka, watifihla wase uvumbuka sekatibita ngekutsi nguMdletje<br />

ngobe abalekela imphi yakhe. Sibongo lesikhona Kazulu saMdletje sakaNgomane.<br />

Kungako nalamuhla Kazulu-Natali batibita ngekutsi batelamani.<br />

26


2.2.3. Ngomane I Eswatini (CA-1738)<br />

Njengobe lamakhosi abetinte e5watini ngekuhamba kwesikhatsi NgomaneI nebalandzeli<br />

bakhe balishiya lase5watini baya bayotinta eMiddleburg naseMashala lapho kutfolakala<br />

khona sive seBesutfu. Bafike bacela kukhosela kulaBesutfu. Besutfu basivumela lesive<br />

sakaNgomane kutsi singahlala. Kwatsi nga CA-1744 Ngomane I watala indvodzana<br />

yakhe lewayicamba libito lekutsi nguSimhulu Ngomane lekusho kutsi<br />

"Insimu lenkhulu",<br />

2.2.4. Inkhosi Simhulu Ngomane (CA-1800)<br />

Inkhosi Simhulu Ngomane watsatsa bukhosi emva kwekukhotsama kweyise.<br />

Ngalesikhatsi atsatsa bukhosi Simhulu bebahlala eWhite River, eNsikazi. Bebahlala<br />

netive teBesutfu, emaMbayi ngasetintsabeni teLugogoda. Bantfu bendzawo labebahlala<br />

babanika Iibito lelitsi "Bashika-Mshika" lokusho kwehla entsabeni. Lamila lelibito late<br />

langena ngisho nasesinanatelweni sabo.<br />

Umuti waSimhulu bewakhiwe dvutane nemfula uMgwenya ubukene nendzawo lekutsiwa<br />

iPretoriuskop lekaSikhukhuza. njengobe bakaNgomane bahleti kakhulu netive letinyenti<br />

letahlukahlukene. Sibonelo: eMaswati, emaMbayi, Besutfu kanye nemaTsonga loko<br />

kwenta kutsi lulwimi lwabo luhluke kakhulu kuletinye tive. Kutsite basahleti nesive<br />

seBesutfu kwasuka imphi lenkhulu emkhatsini kubakaNgomane.<br />

Kuyevakala kutsi sive sebakaNgomane sehlulwa emahlandla lamanyentana saze<br />

sacabanga kubuyela eMiddleburg. Simhulu watfola indvodzana wayicamba Iibito Ielitsi<br />

nguMajembeni nga-1789.<br />

Kwatsi nga 1810 Simhulu wakhotsama wafihlwa edvute<br />

nemuti wakhe ePretoriuskop ngakaSikhukhuza.<br />

27


2.2.5. Inkhosi Majembeni Ngomane (1814-1825)<br />

Inkhosi Majembeni yatsatsa bukhosi emva kwekukhotsama kweyise. Kwatsi ngetimphi<br />

lebetikhona wabuyela emuva eMiddleburg nesive sakhe ngemnyaka wa-1814. kwatsi<br />

ngalesikhatsi bafika eMiddleburg bamukelwa kahle kodvwa inkinga yavela lapho<br />

Mzilikazi abalekela imphi yeMazulu leyayiphakwe nguShaka ichamuka Kazulu.<br />

Wahlasela Mzilikazi wabulala bantfu labanyenti besive sakaNgomane, kUlapho naye<br />

Majembeni Ngomane wafela khona kulemphi yaMzilikazi. Bantfu lebasindza<br />

ngemadvodzana akhe lamatsatfu boKhungwane, Mfufane kanye naMdvumane.<br />

Bebakhona nalabanye lebasindza kodvwa kulamadvodzana akhe kwaba ngiwo lawa<br />

lamatsatfu. Kwatsi emva kwekushona kweyise babaleka bonkhe ngemnyaka wa-1826<br />

bayawuhlala eMphakeni (Crocodilepoort) naseNsikazi.<br />

Emadvodzana amaJembeni abehlakaniphile. Abete umhobholo, abona kutsi kute alwe<br />

netimphi letibahlaselako kuncono kutsi ahlukaniselane lobukhosi khona atokwati<br />

kUjubela imphi uma ichamuka. Lamadvodzana amaJembeni ahlukanisa lesive<br />

sakaNgomane tigaba letintsatfu, kwaba nembuso wesive sakaHhoyi, sakaMachekeza<br />

nesaseMjejane (Mangweni)<br />

28


2.2.6. Kulanclzelana Kwemakhosi AlcaNgomane<br />

HHOYI KALUGEDLANE KAMACHEKEZA<br />

I I I<br />

Khungwane (1826-186 ) Mfufana (1810-1845)<br />

+<br />

Mahumane (1865)<br />

+<br />

Ntiyi 1810-1860)<br />

+<br />

Hhoyi<br />

+<br />

Nkapane<br />

(1891-1938<br />

+<br />

Ntiyi U (1930)<br />

+<br />

sandile (2000)<br />

+<br />

Sidlemu (1845)<br />

+<br />

Shinyukane (1872)<br />

+<br />

Lugedlane (1912)<br />

~<br />

Mphothi (1949)<br />

+<br />

Shinyukane (1964-1987)<br />

~<br />

Mbhunu (1998)<br />

MdJumane<br />

+<br />

Sibhutelana GoIomu<br />

~<br />

Ngoveni(1820-1868)<br />

+<br />

Mgubha (1865)<br />

+<br />

Machekeza (1891)<br />

+<br />

Mbombo (1942)<br />

Siboshwa (1911-1946)<br />

Machekeza m (2002)<br />

29


2.2.7. Bukhosi BakaHhoyi<br />

2.2.7.1. Inkhosi Khungwane Ngomane (1771-1865)<br />

Inkhosi yatalwa nga-1n1 endzaweni yaseMiddleburg. Inkhosi Khungwane Ngomane<br />

beyihlala eKomatipoort, Grobersdal, Sikhwani kanye neNyakatfo yeMphumalanga<br />

ye5ikhukhuza (Kruger National Park) kanye nencenye ye5abie.<br />

Beyinebalandzeli labanyenti lenkhosi ngobe nesive lebeyisibusa besihlala etindzaweni<br />

letinyenti. Ngekuphatsa kwakhe tindzawo letinyentana kwenta kutsi tindvuna takhe<br />

tisebente ngalokukhulu kutimisela ngobe bekafuna kuhlala eva kutsi kwentekani eveni<br />

lakhe. Nanobe kunjalo yafika kutomhlasela ivela e5watini, ibuswa inkhosi Mbandzeni.<br />

Yamhlasela ngemnyaka wanga 1845 wahlulwa Khungwane.<br />

L.emphi yalwelwa esiKhwameni edvute netintsaba telubombo ngaseKomatipoti kanye<br />

nakaMachekeza lekudvume ngekutsi kuseSibayeni naseNasi. Tintsaba telubombo<br />

tidvute kakhulu nalendzawo. Kwakhetfwa Sigave njengendvuna kutsi alindze imphi<br />

yeMaswati kutsi ingangeni endzaweni yaKhungwane kutohlasela. lowo mbono<br />

wahluleka ngobe imphi yeMaswati beyinemandla kakhulu lokwenta kutsi bahlulwe<br />

bakaNgomane.<br />

Khungwane wagdna sekahlehlela emuva lokwenta kutsi agdne sekayotincengela<br />

enkhosini yeMaswati Mbanndzeni ngetimphondvo tenyatsi netinsiba tentje ngenca<br />

yaletimphi letinyenti. Inkhosi Khungwane yagdna ibulewe.<br />

Lesive sakaNgomane besihlaselwa kakhulu ngobe bekungiso lebesakhe dvutane<br />

netintsaba teL.ubombo. Tonkhe tive uma tehla tibuya eMozambiki betehlela kuso lesive<br />

kungako besihlaselwa kangaka.<br />

30


2.2.7.2. Inkhosi Mahumane Ngomane (1865)<br />

Inkhosi Mahumane watsatsa bukhosi bakaNgomane nga 1865 emva kwekushona<br />

kweyise. Akamange aphile sikhatsi lesidze kulesikhundla. Washiyela indvodzana yakhe<br />

bukhoglekungu~.<br />

2.2.7.3. Inkhosi Ntiyi Ngomane{181D-1860)<br />

In~ Ntiyi Ngomane yatalwa ngemnyaka wa-181O, kwatsi<br />

ngekushona kweyise<br />

yatsatsa bukhosi ngal849 kwadzimate kwaba ngu 1860. Ndlavu umnakaboNtiyi<br />

wabulala intje yatsatfwa yayiswa kuMbandzeni inkhosi yeMaswati kutsi sikhumba sayo<br />

sentiwe ingubo yekumbatsa. T1nsiba talentje nato taniketwa inkhosi Mbandzeni.<br />

Lesento senteka nje Ntiyi akasitsandzi, Watsi asabuke laka Ntiyi, wahlaselwa nguMzila..<br />

Wabaleka Ntiyi waya wayohlala eveni leBesutfu. Kubalulekile sati kutsi ngubani Mzila.<br />

Abeyindvodzana ya Soshangane lowakhotsana nga 1856. Mzila abeyindvodzana lenkulu<br />

yaSoshangane lebekumele itsatse bukhosi ngekwemasiko esiShangane, kantsi<br />

Mawewwe behatalwa instandvokati.<br />

Lamadvodzana abanga bukhosi<br />

Matsebula 19n: (47 - 48) uchaza kanje:<br />

However, Mzila had been banished by his father, and had taken<br />

refuge in Spelonken, in the eastern Transvaal. So Mawewe was<br />

installed as Chief in Soshangane's place. But he was so cruel that<br />

this people soon grew tired of him and no longer wanted him as<br />

their leader. This was a good time for Mzila to appear at the head<br />

of a strong faction.<br />

Ndlavu watfola sikhatsi lesenele sekutsi ayotingela ngekwakhe kuMbandzeni amnikete<br />

lesikhumba sentje netinsiba ngekwakhe. Emakhosi lamanyetana akamange ajabule<br />

ngalesento sen~ Ntiyi. Matsafeni lobekahlala eSwatini weva ngalesento wase<br />

31


utfumela emabutfo lebekaholwa nguMthayiza naMagudu kutsi bahlasele Ntiyi<br />

ngalesento sakhe lesimbi kangaka.<br />

Ntiyi wabalekela eMgwenya lapho wagcina abulewe khona nguNdlavu. Kwatsi ngekutsi<br />

abuJale Ntiyi wabese ubalekela eSwatini wabuyela kulesiKhwahlande raphe wafike<br />

wafela khona ngemnyaka wanga-1889.<br />

Indvodzana yakhe Hhoyi yaboshwa yafakwa ejele lemphi lebelisedvute neThenbushi<br />

ngaphansi kwaMagudu naMzila endzaweni lebeyiyemaPutukezi. Ekufeni kwaMzila,<br />

wavalwa nguNgungunyane lowatsatsa Hhoyi wambuyisela esiveni sakhe.<br />

2.2.7.4. Inkhosi Hhoyi Ngomane (1900)<br />

Inkhosi Hhoyi Ngomane akwatiwa kutsi watalwa nini, ko


2.2.7.5. Inlchosi Nkapane Ngomane (1939)<br />

Inkhosi Nkapane watsatsa bukhosi ngemnyaka wa-1939. Lokubuhlungu ngaye kutsi<br />

wagcina aboshiwe asejele hhayi ngetindzaba tekubanga live nobe kuhJaselana<br />

kwebukhosi kodvwa waboshelwa kubulala umkakhe. Ekuboshweni kwakhe bukhosi<br />

basala bachubeka.<br />

Bantfu lebachubeka tindvuna kanye nelibambela lakhe Mdzuba Ngomane. Indvodzana<br />

yaNkapane yafundza esikolweni kodvwa ngenca yemsebenti lobewulindzelekile kuyo<br />

yabuyela ekhaya kuyotsatsa bukhosi bayo.<br />

2.2.7.6.lnkhosi Ntiyi D Ngomane (1930-2000)<br />

Inkhosi Eric Ntiyi Ngomane watalwa ngemnyaka wanga-1930 kaHhoyi edvute nemfula<br />

uMgwenya. Ngaleso sikhatsi sive sakaNgomane besisengakatfutfwa sayiswa esigodzini<br />

saseNkomazi lapho iHhoyi itinte khona. Ntiyi wafundza khona kaHhoyi esikolweni<br />

iMgwenya.<br />

Leso sikolo sakhishwa kaHhoyi sahlanganiswa ne-Emmanuel Mission School, sagdna<br />

sesibitwa ngekutsi yi Komatipoort United School. Wacedza libanga lesitfupha<br />

ngemnyaka wa-1948. Emva kwekucedza lelobanga wahamba wayosebenta eJozi<br />

sikhatsi lesidze kwate kwaba sikhatsi lapho acelwa ngumnumzane Jansen kutsi abuye<br />

atotsatsa bukhosi bakhe bakaHhoyi.<br />

Ngemnyaka wanga-1969 wabekwa kutsi abe yinkhosi yakaHhoyi edvute nase Fig-Tree.<br />

Ngemnyaka wanga-1978 ngalesikhatsi kucala tabelo wacelwa ngumhlonishwa EJ<br />

Mabuza longasekho kutsi abambe litiko letekulima nemahlatsi. Lesikhundla wasibamba<br />

nga-1978 kwate kwaba ngumnyaka wanga-1993. Ngaleso sikhatsi asabambe<br />

33


kaNgwane,lowambambela ebukhosini bakhe bakaHhoyi bekunguMdzubu Ngomane<br />

lowambambela kusukela ngemnyaka wanga-1978 kwate kwadzimate kwaba ngumnyaka<br />

wanga-1993.<br />

Inkhosi Ntiyi Ngomane ngiyo lebeyinemfati munye, lamanye emakhosi avamise kuba<br />

nesitsembu. Kuyevakala futsi kutsi yatsatsa umfati leyamtfola ameme litfole, kodvwa<br />

lokuhle kutsi ubuye wabeleka bafana lababili. Sizwe naSandile Ntiyi Ngomane<br />

bekasiphetse kahle kakhulu slve sakhe ngobe besite tigameko letinyenti letivela ebandla<br />

kusolwa yona inkhosi locobo Iwayo. Kunesidniseko sekutsi inkhosi Ntiyi yashona<br />

ngalesikhatsl iyokhibika eSwatini iyotifaka ephungulweni lesilumbi ehhotela iPitoli.<br />

Imbangela yekutsi ishone kutsi bephuta kuyikhipha kulelophungulo yate yandlulelwa<br />

sikhatsl sekuhlala kulo leliphungulo. Ekhotsameni kwakhe Ntiyi kwabekwa indvodzana<br />

yakhe sandile ngemnyaka wa-2001, ngobe Sizwe lebekumele kutsi kube nguye loba<br />

yinkhosi washona ngemnyaka wa-2000<br />

2.2.7.7.lnkhosi sandile Ngomane<br />

Inkhosi sandile Ngomane wafundza esikolweni kaHhoyi Primary SChool. Wachubekela<br />

embili kuyophotfula tifundvo takhe tebuthishela. Kwanyalo nguthishela.<br />

2.2.8. Bukhosi BakaLugedlane<br />

2.2.8.1.lnkhosi Mfufane (1810-1845)<br />

Inkhosi Mfufane Ngomane nebalandzeli bakhe bebahlala e1ugogodvo, Nsikazi, Mgwenya<br />

(Crocodile River), Hectorspruit (Mjejane, Thenbushi, Pretoriuskop).<br />

Kunesidniseko kutsi watalwa ngemnyaka wanga-1786 kaSihkukhuza ngobe umlandvo<br />

uyasho kutsi waphila nenkhosi yeMaswati Mswati IT nga-(181Q-1845) kutsi kwentekani<br />

34


ngayo lenkhosi akuvakali kodvwa kuyavela kutsi emva kwekushona kwayo lowatsatsa<br />

bukhosi indvodzana yakhe Sidlemu.<br />

Kutsiwa ngesikhatsi Mswaati IT alinyakatisa lonkhe lasenhla asebentisa emabutfo ache<br />

iNyathi, L.ochegu, Imigadlela, Ugwalagwala na Giba abebambiisene nemachawe<br />

akaNgomane abengaphasi kwaMfufane ekulweni timphi letafinyela eLusapha, eMusina,<br />

eMokopane nakaMuhali.<br />

2.2.8.2. Inkhosi Sidlemu Ngomane<br />

Emveni kwekushona kwaMMane, Sidlemu watsatsa bukhosi emva kweyise. Ngiyo<br />

inkhosi leyahlala kakhulu neBesutfu kanye nesive semashangane. Kutsiwa kwaba<br />

nemphi, Sidlemu wahlaselwa Besutfu bamhlula baphindze futsi bamhlasela nakhona<br />

lapho wahlulwa.<br />

Kwatsi emuva kwalokuhlaselwa kwase kuchamuka sive sakaSambo lebesivela<br />

eMozambiki. sahlangana nesive saSidlemu kwahlaselwa sive seBesutfu, emaMbayi<br />

kanye nemaTsonga. Kulapho baphumelela khona emphini ngeminyaka yabo 1872-1900.<br />

Sidlemu wajabula kakhulu wate waniketa sive sakaSambo indzawo yekuhlala<br />

kaSikhukhuza lapho beyibitwa ngekutsi kuseGomondvwane. Sidlemu nave<br />

akacondzakaJi kutsi wafa kanjani kodvwa wafa ngemnyaka wanga-19OO bukhosi base<br />

butsatfwa yindvodzana yakhe Shinyukane<br />

2.2.8.3. Inkhosi Shinyukane Ngomane<br />

Shinyukane watalwa ngalesikhatsi bakaSambo bafika eMphumalanga bavela<br />

eMozambiki. Bafike bahlala kaSikhukhuza. Babambisana kahle kakhulu ikakhulukati uma<br />

kuliwa timphi. Bahlangana baba munye kulemphi.<br />

35


Kushona kwa5hinyukane akwatiwa kahle kodvwa lidliza lakhe likaSikhukhuza lapho<br />

wabekwa khona belusendvo Iwakhe. Lokukhunjulwako ngaye kutsi bekanemakhosikati<br />

lamanyenti, kodvwa inkhosikati yakhe yekucala ngiyo lekhunjulwa kakhulu. Ubito lava<br />

bekungu Nkalala Silombo. Inkhosi Shinyukane bekanemadvodzana lasitfupha. Emabito<br />

awo nawa ngentansi:<br />

+ Mjejane<br />

+ Mhlahlelimdladleli<br />

.:- Hongwane<br />

-:. Galathi<br />

+ Vimbela<br />

.:- Mhoyila<br />

Ekukhotsameni kwaShinyukane indvodzana yakhe Mjejane kwaba<br />

ngiyo leyatsatsa<br />

lobukhosi.<br />

2.2.8.4. Inkhosi Mjejane Ngomane (1859-1912)<br />

Inkhosi Mjejane Ngomane akwatiwa kutsi watalwa nini kahle kodvwa kunelitsemba<br />

lelikhulu kutsi kwangatsi wabelekwa ngemnyaka wanga-1849. Inkhosi Mjejane kutsiwa<br />

bekanemakhosikati lalishumi nesikhombisa. Lamakhosikati akhe onkhe bekahlala nawo<br />

endzaweni yase Hectorspruit (eMjejane) macondzana ne-Oorsprong raphe wakha khona<br />

umuti wakhe lomkhulu kakhulu.<br />

Inkhosi Mjejane wawalolonga emabutfo akhe ngobe afuna kuncoba tive letinyenti.<br />

Kutsite apho abona kutsi sekalolongwe kahle emabutfo wahlasela tive teBesutfu,<br />

Shangane (Tsonga), wate wayofika eMphumalanga yePitoIi, Lydenburg, Mjaji,<br />

Sikhukhuni, Mhuluhulu, Tzaneen wate wachubeka wayohlasela live lase Mozambiki<br />

lapho wabulala khona bantfu labanyenti kakhuJu. Inkhosi yeMaswati yona arnange<br />

36


ayihlasele ngobe bebabangani futsj bevana kakhulu.<br />

Mbandzeni uchazwa nguKuper (1974:20) kanje:<br />

Emakhosi eMaswati naMahlkohla.<br />

Swazi government remained unchanged by the presence of<br />

Europeans in the early years of Mbandzeni's reign. He continued in<br />

the traditions that glorified Dlamini pedigree and military strength.<br />

His regiments raided tribes in the Zoutpansberg and Iydenburg<br />

District, and he punished with death any attack on his privileges.<br />

Kutsowe emachawe esive sakaNgomane abebambisene newaletinye tive letingaphasi<br />

KwaMbandzeni ekulweni timpi Abeholwa tiidvuna letilandzelako.<br />

letilandzeelako:<br />

Abeholwa tindvuna<br />

~ 5andlane Zwane<br />

~ Mbovane Fakude<br />

~ Tikhuba Magogo<br />

~ Majwayizwa Simelane<br />

~ Shabangwane Ginindza<br />

Emabutfo lebekuhlaselwa ngawo iNdlavela naLochegu. Ngalesikhatsi ahlasela letive<br />

bekungumnyaka wanga-l900. Kunesidniseko kutsi inkhosi Mjejane washona nga-1912<br />

ngeNdlovane mhla titintsatfu tinsuku yate yabekwa emtini wayo lomkhulu lobewuse<br />

Hectorspruit dvutane nedibhi lapho bekudibhela khona tinkhomo.<br />

2.2.8.5. Inkhosi Lugedlane Ngomane (1836)<br />

Inkhosi Lugedlane yatalwa ngemnyaka wanga-1836 eGomondvwane kaSikhukhuza.<br />

Emva kwekukhotsana kweyise ngemnyaka wanga-1912 watsatsa bukhosi<br />

bakaLugedlane yena akatsandzanga kuhlala eMjejane.<br />

Wasitfutsa sigodlo sakhe wasiyisa eMandabulela ngemnyaka wanga-1915 lapho wafike<br />

wahlala khona nemuti wakhe kanye nesigodlo sakhe sonkhe. Wabeka tindvuna takhe<br />

letimbili kutsi kube ngito letitambukisa ~uphatseni<br />

kanye nasekunakekeleni sive sakhe<br />

37


sakaLugedlane. Tindvuna takhe bekunguMaphungulo Matsebula kanye naGebhu<br />

Ndlovu.<br />

Indvuna Maphungulo Matsebula bekayindvuna yenkhosi Lugedlane. Beyiphetse sigodzi<br />

saseMandabulela lesifaka phakatsi indzawo i-Qarsprong kanye nenshonalanga<br />

yalesigodzi.<br />

Gebhu Ndlovu bekayindvuna nave yakaLugedlane. Bekaphetse tigodzi tase UIIy<br />

Pondspruit nenshonalanga yeThenbushi. Gebhu Ndlovu bekanetindvuna takhe nave<br />

lebetimsita ekuphatseni letigodzi lebetingaphansi kwakhe. Letindvuna takhe<br />

bekungulaba labalandzelako:<br />


ukhosi wabuniketa indvodzana yakhe Phambanisa Ngomane kutsi kube nguye<br />

lotawubusa sive sakaNgomane.<br />

Phambanisa wabusa kusukela ngemnyaka wanga-1958 kwate kwadzimate kwaba<br />

ngumnyaka wanga-1962. Ernveni kwekushona kwaPhambanisa kwaceIwa Mapulango<br />

Matsebula kutsi kube nguye lobambela Shinyukane kuze kube ngumnyaka wanga-l964.<br />

2.2.8.7.lnkhosi Shinyukane Philemon Ngomane (1964-1987)<br />

Inkhosi Shinyukane Philemon Ngomane wacala kubusa nga-l964 lapho bekabambele<br />

umntfwana wemnakabo kodvwa kwatsi emva kweminyaka lembalwa washona<br />

lomntfwana wasale wachubeka wabusa njengenkhosi kulobukhosi bakaNgomane<br />

(Lugedlane).<br />

Wabubamba Philemon lobukhosi kwate kwaba sikhatsi lapho wase utfola ingoti yemoto<br />

ngemnyaka wanga-1987 enyangeni Yengci ngemnyaka wetinkhulungwane letimbili<br />

nakubili washona. Kutsite ngenca yekuphela kwendlu (liguma) lenkhosi Makhomba<br />

Ngomane bukhosi baniketwa Mbhunu Ngomane.<br />

2.2.8.8. Inkhosi Mbhunu Ngomane<br />

Inkhosi Mbhunu Ngomane wafundza emabanga laphansi khona kaLugedlane Primary<br />

School. Waphotfula tifundvo takhe takaMatekuletjenikhona kaLugedJane esikolweni<br />

lesiphakeme iNkomazi. Watsatsa bukhosi bakhe kuPhilemon Ngomane lobekalibamba.<br />

Wabekwa esikhundleni nga-l988. Kusukela leso sikhatsi solo nguye inkhosi yesive<br />

sakaLugedlana. Kwanyalo unemakhosikati lamatsatfu kuphela kodvwa kusetsembisa<br />

kutsi angahle abe nalamanye langetulu kulaba labakhona. Inkhosikati yakhe yekucala<br />

inebantfwana labalishumi, yesibili inebantfwana labasitfupha, labanye bantfwana<br />

benkhosi wabatfola etintfombini takhe langamange atitsatse kutsi tibe yindlunkulu<br />

39


yasebukhosini. Kulesikhatsi sanyalo bantfwana leyinabo inkhosi bangemashumi<br />

lamatsatfu nakubili.Labalishumi kulabantfwana bafundza eSabie. Inkhosi Mbhunu<br />

Ngomane uyilwa kakhulu indzaba yekutsi bantfu besive sakaNgomane babuyele emuva<br />

eThenbushi lapho bebahlala khona ngobe abazange bakhishwe khona ngendlela<br />

lekahle.<br />

Kungunyalo sive lesinyenti sibhalisile kutsi sikwati kubuyela emuva. Sive sibonakala<br />

siyijabulela lenkhosi ngobe sibona kutsi umbuso wangaleso sikhatsi awumange<br />

ubakhiphe kahle bantfu lebebahlala eThenbhushi. Mbhunu ubukeka alutsandza<br />

luntjintjo loIukhona ngobe kunyentana lekacabanga kukuntjintja kulesive sakaNgomane.<br />

Sibonelo: kuzila uma kushone umnumzane, indlela lekungcwatjwa ngayo luswane<br />

nokuphunyelwa sisu.<br />

Lokuye kwangatsandzeki kahle ngaye indlela lekwabiwa ngayo emapulazi ekulima<br />

umoba. Sive sinekukhatsateka ngobe sitsi kutfola kakhulu bantfu lebachamuka<br />

ngaphandle ngobe bakhipha imali leshisiwe lekukhokhelwa ngayo inkhosi. lindvuna<br />

tayo nate kulapho titfola kufumbatsiswa ngobe tikhombisa kuhlala tilambile.<br />

Lokuncomekako ngaye Mbhunu kutsi sive sakhe sisamhlonipha kakhulu site umsindvo<br />

ngalobukhosi, nekutsi tindvuna takhe nalabo lebamelulekako bahlala banaye ngaso<br />

sonkhe sikhatsi bamnikete imfundziso lekungiyo lekumele kutsi bantfu abaphatse kahle<br />

ngayo kute kutsi sive sihlale simhlonipha.<br />

2.2.9 BuIchosi BakaMachekeza<br />

2.2.9.1. Inkhosi Mdwmane Ngomane (1826-1854)<br />

Kucatjangwa kutsi watalwa nga-1760 ngalesikhatsi bachamuka kaSikhukhuza baya<br />

eMiddleburg. Inkhosi Mdvumane nesive sakhe bebahlala kuletindzawo letilandzelako:<br />

Coalmine, UIIy Pondspruit, Thenbhushi, Wilsonskop, Mkhongoma, Keeron, Ringsatlaage.<br />

40


Tonke letindzawo bekuhlala sive sakaNgomane kodvwa emaBhunu asikhipha ngenca<br />

yetembangave lokwenta letindzawo taba ngemapulazi alabamhlophe kute kutsi bakwati<br />

kulima kuyo.Nanyalo lendzawo isasetjentiswa ngulabamhlophe kulima. Bantfu<br />

bakaNgomane bakhishwa bayiswa lapho bekungakanotsi khona. EmaBhunu wona<br />

asawusebentisa lomhlaba ngobe unotse kakhulu.<br />

2.2.9.2. Inkhosi Sibhutela Ngoloma Ngomane<br />

Inkhosi Sibhutela waphila eminyakeni yabo 1810-1820. nakalandzelwa umlandvo<br />

wabakaNgomane abaveli kahle labantfu lababili labahlukene. labadzala bakucacise<br />

kahle kakhulu ngobe batsi kwangatsi akusibo bantfu lebehlukene, kepha ngumuntfu<br />

munye. Umlandvo uyakhombisa kutsi walandzela Mdvumane ekubuseni.<br />

2.2.9.3. Inkhosi Ngoveni Ngomane (1820-1868)<br />

Akucondzakali kahle kutsi wanini Ngoveni kodvwa kukholelwa ekutseni wacala kubusa<br />

ngetikhatsi tabo- 1820-1868. Wabusa ngalesikhatsi kubusa Mswati e5watini. Ekubuseni<br />

kwakhe kute Iokutseni lewadvuma ngako lewakwentela sive. Lekwatiwako kutsi wagula<br />

wase uyakhotsama. Uthuna lakhe liseceleni kulaSiboshwa lapho wangwatjwa khona<br />

endzaweni yaseKrobersdal.<br />

2.2.9.4.lnkhosi Mgubho Ngomane (1852-1887)<br />

Inkhosi Mgubho akwatiwa kutsi yatalwa nini kodvwa kuyavela kutsi yashona nga 1855.<br />

Mgubho watsatsa bukhosi ngalesikhatsi le5watini Iibuswa nguMbandzeni ngeminyaka<br />

yangabo 1857-1887.<br />

sive sakaNgomane besimsola Mgubho ngobe sicabanga kutsi<br />

unemphandze yekwenta kutsi litulu lishaye bantfu.<br />

41


Kwenteka kutsi Soshangane nebakaNdwandwe bendlula kuMgubho lapho befika<br />

bamhlasela wase uyabaleka uya eLoyisingili eMphumalanga yetintsaba teLubombo<br />

lapho wafike wabhaca khona. Ekuhlaselweni kwakhe bamemuka tonkhe tinkhomo<br />

takhe. Sive sakaNgomane atange simtsandze ngobe sisola ngendzaba yekutsi unemutsi<br />

welitulu ubulala bantfu. Wagula sikhatsi lesidze wate wafela etandleni tebantfu ngobe<br />

bangafuni kumsita.<br />

Wafa nga 1885 asagule sikhatsi lesidze, Udliza lakhe lise Stonspruit. Kutsiwa emva<br />

kwekufa kwakhe kwabulawa bantfu labatsatfu lekusolwa kutsi ngibo lebamloya.<br />

Matjede Malale bekasolwa nave kutsi wasifaka sandla ekuloyeni inkhosi Mgubho wase<br />

uyabaleka uyawuhlala kulenye indzawo lapho angatiwa khona.<br />

2.2.9.5. Inkhosi Mjokwane Ngomane (1890)<br />

Emveni kwekushona kwenkhosi Mgubho indvodzana yakhe Mjokwane yatsatsa bukhosi<br />

ngemnyaka wanga- 1865. Mjokwane bekanemakhosikati lamatsatfu kodvwa kuwo<br />

onkhe lamakhosikati bekatfola bantfwana bebafana kuphela kute intfombi.<br />

Wafa ngemnyaka wanga-1890. Babe wakhe Goqwayi wambambela bukhosi<br />

ngalesikhatsi kusalindzelwe kutsi umnakabo Mjokwane abuye ekuceceshweni kwetimphi<br />

eSwatini ngaphansi kwenkhosi Mahlokohla. Kutsite uma abuya ekuceceshweni watsatsa<br />

bukhosi kuGoqwayi lekungubabe wakhe lomncane.<br />

2.2.9.6. Inkhosi Machekeza Ngomane (1891-1942)<br />

Inkhosi Machekeza Ngomane watalwa ngemnyaka wanga-1891. Sigodlo sakhe besise<br />

Vimbilanga. Watsatsa bukhosi emva kwemnakabo Mjokwane. Washona nga-1931<br />

esigodlweni sakhe wabuye watjalwa khona.<br />

42


Wabanjelwa nguMzala wakhe Mbambo lowabusa iminyaka lemibili kuphela wase naye<br />

uyashona ngemnyaka wanga-1942.<br />

2.2.9.7.lnkhosi SiboshWil Ngomane (1911-1946)<br />

Inkhosi Siboshwa Ngomane yatalwa ngemnyaka wanga-1911. Watsatsa bukhosi<br />

ngemnyaka wanga-1943. Wabese sewuyashona nga 1946 enyangeni yeNyoni nhla<br />

tingemashumi lamabili nakunye.<br />

Nkapane Mehlobow waba yinkhosi yakaNgomane njengelibamba lemtfwana<br />

wemnakabo Siboshwa longuMakunyule Ngomane. Emva kwesikhatsi ashonile<br />

kwatsatsa Sikhatsi kutsi abuse, kodvwa wagcina abekiwe kutsi aphatse.<br />

2.2.9.8. Inkhosi Makunyule Ngomane<br />

Inkhosi Makunyule Ngomane wabekwa esihlalweni sebukhosi nga-1969. Makunyule<br />

naye bekanesitsembu nebantfwana labanyenti kakhulu. Kungako nalamuhla<br />

kusenembango lomkhulu kakhulu kulobukhosi ngendlela yekutsi kungaze kucitseke<br />

ingati ngobe emadvodzana akhe lamabili Shashu (Machekeza III) lotalwa<br />

ngulaMahlangu utsi bukhosi bakhe. Kantsi naNicholus lotalwa ngulaLuhlanga naye utsi<br />

bukhosi bakhe ngobe uyise (MakunyuJe) wamtjela kutsi nguye lotawuba yinkhosi emva<br />

kwakhe. Uphephandzaba iSowetan likubeka kanje:<br />

I was appointed by my father and the who! house know this:<br />

Sowetan, Monday October 7 (5:2002)<br />

Machekeza wesitsatfu naye utsi nguye lekumele kutsi abe yinkhosi emva kweyise.<br />

Uphephandzaba Iikubeka kanje:<br />

43


Has daimed to be rightful successor to his late father.<br />

Sowetan, Monday October 7 (5: 2002)<br />

Nanobe kunjalo lamadvodzana abanga tindvuna letinelilungelo lekukhetsa indvodzana<br />

lekungiyo letawutsatsa bukhosi emva kweyise. Tindvuna nalabanye basebukhosini batsi<br />

Machekeza III bakhe lobukhosi ngobe unina wakhe walotjolwa ngetinkhomo tababekati<br />

nanobe angazange endze khona ebukhosini. Ngaleso sizatfu bukhosi ngebakhe.<br />

Uphephandzaba Iibhalwe kanje ngalendzaba.<br />

Desputing the daim, the king said a hero to the throne was not<br />

chosen by the resigning king but by the royal coundl which had the<br />

right to choose the successor.<br />

Sowetan, Monday October 7 (2002:5)<br />

Imibango lenjena ebukhosini ihlala ikhona. Tindvuna nalabanye ngibo lebangabuchaza<br />

kancona ngalobukhosi bakaNgomane kutsi babani lobukhosi.<br />

Loku yindida kutsi nave Nicholus utsi unina wakhe walotjolwa tinkhomo tesive ngobe<br />

kutsiwa make wakhe uyindlunkulu yasebukhosini, nguye lowatala inkhosi ayitalele sive<br />

ngobe walotjolwa tinkhomo tesive. Kulendlu yaMakulunyula kunemsindvo ngendlela<br />

yekutsi kuze kwadutjulwana ngetibhamu ngenca yalobukhosi.lndlu yalaLuhlanga<br />

yadutjulwa kodvwa akwatiwa kutsi yadutjulwa ngubani. Ngenhlanhla kodvwa inkhosikati<br />

yaMakunyule lencane yalala esibhedlela ilashelwa kwetfuka.<br />

Indvuna Mandumane nalabanye bayabufakaza bukhosi kutsi baShushu (Machekeza Ill)<br />

kodvwa sive siyakuphikisa konkhe loka sitsi bukhosi baNicholus. KUgdne<br />

sekurnangalelwana ngobe Nicholus angavisisi kahle kubekwa kwemnakabo Shushu<br />

(Machekeza III). Nanyala indzaba isemtsetfweni.<br />

44


2.10. INKHOSI MAKUNYULA SOLOMON NGOMANE<br />

Inkhosi Makunyula Solomon Ngomane wabayinkhosi nga-1975 ayinkhosi kulesive<br />

sakaNgomane lesikhona kuletindzawo letisihlanu (Kazibokwane, Kasibhejane, sibayeni,<br />

Kamachekeza naseDludluma)<br />

Inkhosi Makunyula Ngomane bekabanjelwe yinkhosi Mehlobovu Ngomane ngobe yena<br />

bekasemncane. Lona Mehlobovu bekalibambela wagdna aniketwa indzawo<br />

yaseDludluma.<br />

Inkhosi beyinemakhosikati lamatsatfu.<br />

l.LaLuhlanga - 3 emadvodzana 3- emadvodzakati<br />

2.LaMalambe - 1 Indvodzana 2 emadvodzakati<br />

3.LaShongwe -1 indvodzana<br />

Shushu Omah Ngomane ngumntfwana waMakunyule lowamtfola kuLaMahlangu. Lona<br />

LaMahlangu nguye lobekamele abeyindJunkhulu ngobe alotsholwe ngetinkhomo<br />

lebetiphuma kudzadzewabo Makunyula. Kunaloko LaMahlangu akavumanga kutekwa<br />

bakaNgomane. BakaMahlangu batibuyisela emuva tinkhomo takaNgomane. Kwatekwa<br />

LaLuhlanga.<br />

Ekutekweni kwalaLuhlanga sive sonkhe kusukela eBlock A-c umuti ngamunye<br />

bewukhokha RlO inkhomo tayiswa kaLuhlanga tililobolo. LaLuhlanga walotjolwa ngaleto<br />

tinkhomo.<br />

Makunyula bekanetindvuna letisihlanu. Tonkhe betigweba emacala kutsi kanye tiyise<br />

emacala lamakhuJu enkhosini. Kepha Mandomane Ngomane abegweba onkhe emacala<br />

loke kwenta kutsi angevani naMakunyule. Manyakule abeyitsandza intfutfuko.<br />

45


2.11. S1PHETFO<br />

Kulolucwaningo kuvetwe kwabuye kwacwaningisiswa kahle In)ongo yekubhala<br />

ngemlandvo wesive sakaNgomane. Sive sakaNgomane sachamuka enhla nelive Ie-Afrika<br />

lapho kusive sebantfu labamnyama ngekudzabuka kwabo.<br />

Umlandvo walesive sakaNgomane ucacisiwe kahle khona kutewubalula kulowufundzako<br />

kutfola kahle kutsi lamakhosi alandzelana njani. Bukhosi bakaHhoyi bubhalwe kahle<br />

ngekulandzelana kwawo lamakhosi. Bukhosi bakaLugedlane nabo buchazwe kahle<br />

ngalokuphelele. Bukhosi bakaMachekeza buhlelwe kahle kute wonkhe umuntfu akwati<br />

kuconclzisjsa kahle ngalendlu kutsi lamakhosi alamana kanjani.<br />

Kulwa kwalamakhosi timphi tekutsi lobukhosi busale buvikelekile nabo bucadsiwe.<br />

Kuyacaca kutsi lamakhosi akaNgomane abesitsandza sive sawo, ikakhulu uma kubukwa<br />

kuboshwa kwenkhosi Mphoti aboshelwa kutsi akafuni kutfutsa aye esigodzini<br />

saseHlanzeni, eNkomazi. Lokuhle ngaye Mphoti kutsi akamange asiyekele sive sakhe<br />

kungako nebantfu bakhe bebamtsandza kakhulu. Umbango lokhona ebukhosini<br />

bakaMachekeza nawo uchaziwe ngalokuphelele. Kubanga bukhosi bekukhona endvulo<br />

kantsi nanyalo kusekhona futsi kuyohlala kukhona. Kusesiveni nasetindvuneni kutsi tona<br />

titsatsa siphi sincumo uma kwenteka tintfo letifana naleti. Kuhlakanipha<br />

kwemadvodzana Jembeni nako kushayelwe Iihlombe ngobe kwente kutsi lobukhosi<br />

bakaNgomane bungapheli buhlale bumile njalo ngobe timphi tingawucedzanga futsi<br />

nekubambana kwawo lamadvodzana solo kuwuchubela phambili lombuso. Nalamuhla<br />

lobukhosi bakaNgomane bukhona ngenca yawo lamadvodzana akhe.<br />

Lokubuhlungu nalokungamukeleki nanobe kwatiwa kutsi kufa kukhona. Uma kubukwa<br />

bukhosi bakaNgomane kaLugedlane, Shinyukane washona engotini yemoto ebukhosini<br />

bakaMachekeza. Makunyule naye washona engotini yemoto ebukhosini bakaHhoyi. Eric<br />

Ntiyi washonela ngaphandle kwelive lakhe esifutfweni lekungasiko kushona<br />

46


lokwemukelekile. Kuye kumukeleke kutsi umnumzane welikhaya ashonele ekhaya lakhe.<br />

Kwangatsi kushona ngetingoti kuyandza kulobukhosi.<br />

Kuvetiwe kulolucwaningo kutsi bantfu bakaNgomane bangebaNguni. Lulwimi lwabo<br />

lwandze kakhulu ngekuhlanganisa Siswati, Sizulu kanye nesiShangane. Enkhulumeni<br />

yabo labantfu uma bakhuluma abasishiyi emuva sibongo sabo. LoNgomane ugcwala<br />

kakhulu uma bawma nobe baphika. Uma kumele basisebentise lesibongo sabo<br />

enkhulumeni bafaka loNgomane. Sibonelo: MaNgomane asihlaleni phansi. Uma<br />

bakhuluma kanje basuke sebacondzise kuso sonkhe sive nobe kubo bonkhe labakhona<br />

kuleyondzawo labakhulumela kuyo.<br />

Sinanatelo sakaNgomane sichaziwe. Kuvamise kutsi tibe timbili tindlela tekunanatela<br />

sibongo. Totimbili letindlela tisho sona sibongo nebantfu banye. Ngasikhatsi kuye<br />

kukhombise kuhluka kuletinye tindzawo kodvwa bonkhe "Bashika" labantfu. Lokunye<br />

kuhluke kutsi lomunye kulabacala letinanatelo bekatibonga kanjani vena kukhombisa<br />

buchawe lekanabo. Kukulofundzako kutsi vena utsandza siphi sibongo kodvwa tonkhe<br />

tisho Ngomane.<br />

47


SEHLUKO SESITSATFU<br />

3.0. INKHOLO YESIVE <strong>SAKANGOMANE</strong><br />

3.1. SINGENISO<br />

Kulesehluko kuchazwa kahle emasiko endlu lemnyama ikakhulu emasiko esiveni<br />

sakaNgomane. Kutawubekwa kucaciswe kutsi ayini amasiko wona ngekwawo. Sive<br />

lesimnyama siwacondzisisa kahle kangakanani emasiko aso. Ingabe bantfu<br />

bakaNgomane bayawachuba ngalokuphelele emasiko abo?<br />

Kulolucwaningo kocondvwe kuveta kahle kutsi bantfu ababuyele emasikweni abo<br />

lasatsandza kushabalala. Sive sakaNgomane naso ngulesinye lesitsandza kubuyela<br />

emasikweni aso lebesesi ngasawalandzeli ngalokuphelele. Situkulwane lesisatalwako<br />

sibonakala sitawakhohlwa lamasiko ngobe singawacondzisisi kahle. Kungako<br />

kubonakele kukuhle kutsi kubhalwe phansi loko lekungiko lekumele kutsi kulandzelwe<br />

lekungemasiko aso lesive sakaNgomane.<br />

Kutawucaciswa kahle kuhlanganisa kwabo emasiko esive semaShangane nesive<br />

seMaswati. Loku kutawubonakala kahle ngendlela lebagcoka nobe lebawnula ngayo.<br />

Imwnulo yabo ihlanganisa tive tebemdzabu. Kubonakele kutsi kucacisekile kutsi sive<br />

sakaNgomane siyamkhonta uMvelinchanti. Labantfu labamati kakhulu uMvelinchanti<br />

tonkhe tintfo tabo lebatentako bayetsembela kutsi batenta ngobe kufuna vena<br />

losemafini.<br />

Kutawuvetwa ngalokuphelele lokukhombisa kutsi sive sakaNgomane siyamati<br />

uMvelinchanti kodvwa emasiko aso asikawalahli ngobe siyati kutsi lamasiko avela kuye<br />

UMvelinchanti. Sive sakaNgomane siyakholelwa ekuphahleni nangabe kukhona<br />

lekungahambi kahle emphakatsini wonkana wesive sawo ngisho nasemndenini imbala.<br />

48


Kuphahla nako kungulenye incenye yalamasiko aso lesive. Kuphahla kuyentiwa khona<br />

emtini nobe ngaphandle kwelikhaya. Ngasikhatsi kuye kuphahle sive sonkhe.<br />

Kutawucaciswa kahle kuso lesehluko kutsi uma kuphahla sive kusuke sekwentenjani.<br />

Kulisiko esiveni sakaNgomane nasesiveni salabamnyama kutsi emadloti akhunjulwe<br />

ngaso sonkhe sikhatsi sekuphila kwemuntfu. Umuntfu ukhona nje kulabaphilako ngenca<br />

yeMvelinchanti kantsi nanobe sekahambile lapho akhona kunelitsemba kutsi ukhona<br />

ngenca yakhe uMvelinchanti. BakaNgomane bayakholelwa ekutseni umuntfu<br />

losewahamba kumele kutsi akhunjulwe ngobe nguye lekabachumanisa naMvelinchanti.<br />

Intfo loyifunako wena losaphila kwangatsi kutsenjelwa ekutseni ivakala kancono uma<br />

uyikhulunyelwa ngulo sewahamba kuMvelinchanti. Losewahamba nguye lekabitwa kutsi<br />

ulidloti kulabo lebaphilako.<br />

3.2. EMASIKO<br />

Mvelinchanti watsi nakadala umuntfu wamniketa emasiko akhe lekumele kutsi aphile<br />

ngawo. Wamniketa indlela lekatawukhuluma ngayo, avunule ngayo nalekatawuteka<br />

ngayo umuntfu lekatawuhlalisana naye imphilo yakhe yonkhe nendlela lekatawulanclzela<br />

ngayo emasiko akhe. Emasiko emphakatsini abalulekile kakhulu.<br />

Bantfu baphila nje kungenca yawo emasiko. Lako lebakuniketwa nguMdali kutsi<br />

batiphilise ngako ngiko lekwenta kutsi bakwati kuchubekela phambili ngemphilo. Sive<br />

sakaNgomane sisive lesiwacikelelelako emasiko aso asiwashiyi emuva. Siyatsandza kutsi<br />

situkulwane siwati khona sitowagcina sihlale siwachubela embili kusitukulwane sawo.<br />

Sanderson uwubeka kanjena lombono:<br />

Culture refers to the total pattern of learned human behaviour<br />

passed on from generation to generation.<br />

(Sanderson, 1999:31)


Uma sive sakaNgomane singakwati kuwandlulisa emasiko aso kusitukulwane angeke<br />

ashabalale kalula emasiko. Emasiko atawuhlala akhona njalo futsi alandzelelwa<br />

ngalokuphelele. Situkulwane naso sitawukwati kuwandlulisela kulabanye lamasiko.<br />

Ngaleto tizatfu ngete aphela nobe ashabalale kalula lamasiko.<br />

Emasiko emmangweni kudzala abendluJiswa ngawo umlomo ngobe abengabhalwa<br />

phansi, kodvwa kwanyalo sekulula ngobe ayabhalwa phansi kute sive sitewukwati<br />

kuwafundza ngobe atawube abhalwe phansi. Emasiko ayindlela lelandzelwako<br />

emangweni. AJandzelwa ngabo bonkhe baleso sive lesitibita ngaso. Emasiko kusuke<br />

kunguloko lekuvunyelwane ngako kwasekuyatsatfwa kwentiwa wona emasiko aleso<br />

sive. BakaNgomane-ke nabo uMdali watsi ngekubadala wabaniketa loko lekungemasiko<br />

abo. Emasiko ahlukile ngetive nebuve bato.<br />

Ngekuhluka kwato letive kwenta kutsi nawo lamasiko angefani. Compton (1992)<br />

uyibeka kahle lendzaba nakaphawula kanjena:<br />

Culture are the ideas and ways of doing things in different<br />

societies.<br />

(Compton, 1992:6)<br />

Lako lokwenta kutsi sive sehluke kuletinye tive ngiko lekwenta kutsi leso sive sitati kutsi<br />

sona sinjani, siphindze sitibite ngebuve lobutsite. Sive sakaNgomane naso ngulesinye<br />

lesihlukaniseka kalula kuletinye tive letikhona eveni. Kuhluka IokukhuJu kwalesive indlela<br />

lesikhulurna ngayo lesive. Loko kuyakhombisa ngobe siyakwati kuhlukaniseka kaluJa<br />

kuletinye tive. Lokunye lesive lesihluke ngako kuba sive lesintima, sihlukile<br />

kulabamhlophe lebakhona naletinye tive letikhona eMangweni nakule5ikhwahJande<br />

lonkana. sanderson lombono yena uwubona kanje:<br />

Ethnicity is related to culture, but refers specifically to allegiance to<br />

a group with which one has uncestral links.<br />

(sanderson, 1999:76)<br />

50


Sive sakaNgomane njengesive lesimnyama siyakholelwa enkholweni yemadloti ngobe<br />

sati kutsi tonkhe tintfo letikhona letiphilako naletingaphili tonkhe tadalwa nguMdali -kutsi<br />

wonkhe umuntfu lokhona aphile ngato letintfo. Kungako sive sakaNgomane njengesive<br />

salabamnyama siyayati inkholo yemadloti.<br />

Emasiko emphakatslni entiwa bantfu labanyenti lebahlangene ngemacembu abo bente<br />

intfo yinye. Compten (1992) ukufakaza kanje:<br />

A society is made up of many people and groups.<br />

Compten. (1992:6)<br />

Ngekuba khona kwebantfu eMangweni kwenta kutsi bantfu bahlangane ndzawonye<br />

bente imidmbi letawufaka emasiko phakatsi khonabatotijabulisa bente lokufanelekile<br />

lokungemasiko abo. Sive sakaNgomane naso uma sihlangene senta imidmbi lemikhulu<br />

lengeke ikhohlakale kalula etimphilweni taboo Lemidmbi ijatjulelwa nanobe ngubani<br />

lokhona eMangweni. Lemidmbi ingaba midmbi yaseSontfweni nobe esiveni sonkhana.<br />

Compten uchebeka nekufakaza kanje ngalombono:<br />

Customs is something that people do at special times and on special<br />

occasions in a family, a religion, a country or a society. Customs<br />

mark events to remember.<br />

Compten, (1992: 4)<br />

Leminye imindeni iyawachuba emasiko ingagudluki kalula kuwo.lyawachuba emasiko<br />

ayo ngisho nasekudleni lekudlako. Tindlu tabo tibonakala ngako kwakhiwa kwesintfu,<br />

takhiwe njetjani nangetintfungo. Imvunulo labayiwnulako ikhornbisa kona kuphila<br />

sintfu. Ernasiko ahlanganisa bantfu ngemacembu abo ngendlela lehlelekile<br />

nalesabumbene ngekutsi bakhulurne lulwimi lunye lekuwnyelwane ngalo kuleyo<br />

ndzawo nobe kuleso sigodzi. Sanderson lornbono uwufakaza ngalendlela:<br />

51


Society is a group of people who accociate with each other within<br />

an ordered community, and who communicate by means of<br />

language.<br />

sanderson (1999:29)<br />

Emasiko emmangweni nangabe akheke kahle ayaticambela ngisho nelulwimi<br />

lekatalikhuluma. Ummango uyatakhela lolulwimi Iwawo lofuna kutsi kukhulunywe Iona.<br />

Lolulwimi lutawenta kutsi kukhulunywe kuvanwe. Indlela lekuvanwa ngayo<br />

emmangweni kukhulumisana. Inkhulumo ihlanganisa wonkhe umuntfu lokhona<br />

emmangweni.<br />

3.3. MVEUNCHANTl<br />

Sive sakaNgomane sive lesikholelwa kuMvelinchanti. Siyati kutsi konkhe lekukhona<br />

kudalwe nguMvelinchanti akudalela wonkhe umuntfu lokhonaemhlabeni. Watsi<br />

ngekudala umuntfu Mvelinchanti wase<br />

kwawo.<br />

umniketa emasiko lekatawuphila ngaphansi<br />

Ngawo lamasiko wase ungeta inkholo kuwo. Lokwacala kucala kwaba ngiwo emasiko.<br />

Inkholo yatsi ngekufika yetika bantfu base bayadideka. Badidwa yinkholo alabamhlophe<br />

ngobe bona bebakwati kubhala tonkhe tintfo tabo tilondvoloteke kahle. Ngekutsi bafune<br />

kutsi kuchubeke lenkholo yabo iye embili kwenta kutsi bantfu labamnyama bakhohlwe<br />

ngewabo emasiko bawabone kwangatsi awasikahle kunalawa alabamhlophe. Inkholo<br />

yaMvelinchanti yasuselwa emasikweni. Emasiko nenkholo yaMvelinchanti ngingasho<br />

kutsi yintfo yinye ngobe kuyetselelana emanti loku lokubili.Akahlukaniseki kalula.<br />

Konkhe kwakaNkulunkulu ngobe konkhe kwadalwa nguye phela Nkulunkulu. Sive<br />

sakaNgomane siyamati Mvelinchanti kutsi nguye lowavela kucala.<br />

UnguMdali wako konkhe futsi nguye lowavela kucala, kungako bantfu bakaNgomane<br />

bambita ngekutsi nguMvelinchanti. Loku kufakazelwa naliBhayibheli lelingcwele nalitsi:<br />

52.


Ekucaleni bekukhona livi, Iivi bekunguNkuJunkulu. Vena loyo<br />

bekakhona ekucaleni konkhe kwavela ngaye. Ngaphandle kwakhe<br />

akukaveli lutfo kuko konkhe lokuvelile.<br />

Johane (1: 1-3)<br />

Onkhe lamagama langenhla achaza kona kutsi Mvelinchanti nguye lowavela kucala<br />

kunako konkhe lokukhona lapha eveni. Sive sakaNgomane ngekwetsemba siyati kutsi<br />

Mvelinchanti ukhona futsi siphila ngenca yakhe lapha emhlabeni. BakaNgomane<br />

ngekwetsemba kungako bamkhonta nanobe bangakamboni ngemehlo abo enyama,<br />

kepha ngenca yetimangaliso netigameko letentiwa nguye Mvelinchanti kungako banalo<br />

litsemba lekutsi uyaphila futsi ukhona yonkhe indzawo.<br />

Lebaphila kucala endvulo ngibo lebeta naleligama laMvelinchanti ngobe banetizatfu tabo<br />

letitsite kutsi kungani bambite ngekutsi nguMvelinchanti Kungako nesitukulwane<br />

lesivelile emva kwaloko naso sisalilandzela Iigama lakhe. Intfo leMvelinchanti abitwa<br />

ngayo ayintjintji kalula. Kungako emagama ayafika aphindze andlule kepha leli<br />

laMvelinchanti alintjintji. Sive sakaNgomane siyet5emba kuko konkhe lokutsiwa kwavela<br />

kucala ngobe kunguMvelinchanti. Kungako kulindzelekile kutsi kuwo wonkhe umuntfu<br />

lokhona angalibiti ngelite ligama laMvelinchanti ngobe nguye lomkhulu kuko konkhe<br />

lokukhona lapha emhlabeni.<br />

Sive sakaNgomane siyetsemba kutsi singacela intfo letsite kuMvelinchanti<br />

ngalokuphelele nekutihlonipha lokukhulu utasentela lesive. Uma sive sonkhana<br />

sihlangene ndzawonye sidvumisa livi IeNkhosi ngenhloso yekucela lokutsite Mvelinchanti<br />

uyasiniket:a lesive. Uma kungenteka kutsi kube khona somiso eveni, imvula ingani, uma<br />

kungahlanganwa ndzawonye kucelwe kuMvelinchanti kutsi imvula ine, kutawutsi lapho<br />

sekusekhatsi kwemkhuJeko lowentiwako imvula seyicalile kuna. Sive sitawufika<br />

emakhaya simanti-nte. Tonkhe tintfo leticelwa kuMvelinchanti ngalokuphelele<br />

uyatiphendvula ngetibusiso takhe. Tibusiso takhona kuzuza lake bekucelwa ngawo<br />

umthandazo.<br />

53


T1nyenti tindlela tekukhuluma naMvelinchanti, kodvwa umthandazo ngasikhatsi kuya<br />

ngekutsi kuyini \ako lekusukwe kucelwa kuye. Nangabe kucelwa imvula kuvamise kutsi<br />

kuthandaze bantfu labadzala lesebakhulile, ngobe kunekwetsemba kutsi bavakala<br />

kancono kuMvelinchanti kantsi futsi abasoni bakhuluma emaciniso kuphela bete futsi<br />

emagcubu nalabanye. Kunekwetsemba kutsi bamsulwa, phela Mvelinchanti ufuna<br />

umuntfu lokholwa ngalokuphelele hhayi lodlalako njengobe sesibona kuletinsuku<br />

lesiphila kuto sekudlalwa ngaye nje loIosemafini.<br />

3.4. EMADLOTl<br />

Emadloti inkholo yebuve bemuntfu lomnyama. Umuntfu watsi nakamdala Mvelinchanti<br />

wamniketa emasiko lekatawuphila ngawo. Kuwo lawo masiko kwase kuvela inkholo.<br />

Emadloti ayinkholo, kuya ngekutsi wena lowakholwako utsembela kangakanani kuwo.<br />

Sive sakaNgomane siyayisebentisa inkholo yebuve baso. Lesive siyakholelwa emadlotini.<br />

Emadloti ngulaOO bantfu lesebahamba kumbe labangasekho kulabaphilako kodvwa<br />

ingati yaOO ibe ikhona kulaba labasaphila. Ingati yalosewahamba ihlala ikhona kulelo<br />

lusendvo Iwakho. Kuhamba kwakhe emhlabeni akusho kutsi akusasuye walelo khaya<br />

lekuhlukile kutsi yena sewungumoya. Akasakwati kuhlangana nalabaphilako belusendvo<br />

lwakhe ngekwenyama kepha uhlangana naOO ngekwemoya.<br />

Kunekwetsemba kulesive sendlu lemnyama yakaNgomane kutsi bantfu lesebahambile<br />

Mvelinchanti ubeva kancono ngobe bangumoya. Bayakwati kukhuluma naye<br />

Mvelinchanti bavisisane. Labaphilako batjela lesebahamba labakufunako kuMvelinchanti<br />

endlini lemnyama kwentiwa ngekutsi kuphiswe tjwala nobe kuhlatjwe imfuyo.<br />

Yonkhe intfo lefaka inhlanhla kuwe wena lophilako loyicela ngalokuphelele kumele utsi<br />

ivalwe ngemphefumulo walenye intfo kuze wena lophilako uzuze lako lotabe ukucela<br />

uMvelinchanti. Umhlatjelo nobe ngabe wani uhambisana nekuphuma kwemphefumulo<br />

wesilwane. ukucela kuMvelinchanti. Loko kuyafakazeleka ngalesikhatsi Abraham<br />

54


ayonikela ngendvodzana yakhe lekukuphela kwayo. Utsite Abraham nasakulungele kutsi<br />

anganikela ngendvodzana yakhe, Nkulunkulu waveta imvu. Ubhayibheli lelingcwele<br />

likubeka ngalendlela:<br />

Abraham waphakamisa emehlo akhe, wabona, bheka ngemuva<br />

yinqama, ibhajiwe esihlahleni ngezimpondo ZiJyo, u-abraham<br />

wayothatha inqama, wanikela ngayo umnikelo wokushiswa<br />

esikhundleni sendodana yakhe.<br />

Genesis (22: 13)<br />

Kucela intfo lefunakalako ngemphefumulo nangengati yesilwane kwacala khona endvulo<br />

nguye Mvelinchanti ngekutsi akuvete esiveni salabamnyama ngaye Abraham<br />

ngalesikhatsi ahlaba imvu enta ngayo umnikelo.<br />

Leyonkholo ayimange isuke esiveni sebantfu labamnyama bayisebentisa kusukela<br />

ngaleso sikhatsi kute kube ngulesikhatsi salamuhla. Esiveni sakaNgomane njengobe<br />

emasiko kanye nenkholo kuyahambisana kwasukela lapho kutsi bati kutsi<br />

longabakhulumela avakale kancono kuMvelinchanti nguye lomuntfu losewahamba<br />

lobekalusendvo Iwalowomndeni. Kungiso leso sikhatsi lapho emadloti angena khona.<br />

Sive sakaNgomane siyakholelwa kulabo lebahamba (emadloti) ngobe sati kutsi<br />

Mvelinchanti ubeva kancono ngobe bangumoya. Mvelinchanti uyatsandZiJ kutsi bonkhe<br />

bantfu bamati futsi bamkhonte yena yedvwa kodvwa akukhatsalekile kutsi bamdvumisa<br />

kanjani yingce nabakholelwa kuye. Inkholo yebuKhristu nayo uyayemukela ngobe yona<br />

imhlanganisa nebantfu bakhe ngemthandazo ngaphandle kwekukhulunyelwa<br />

ngulomunye umuntfu. Kukhulunyelwa ngulomunye umuntfu enkholweni yemadloti<br />

akusiso sono kodvwa kuyindlela lewayidala ngakhona Mvelinchanti ngobe afuna kutsi<br />

bantfu lebaphilako bangabakhohlwa bantfu bakubo belusendvo lesebahamba.<br />

Wenta kutsi emadloti nobe lesebahamba bakhulunyiswe ngaleyo ndlela. Emadloti<br />

ayinkholo lemukelekile lengemasiko lavetwa nguye Mvelinchanti. Ngekutsi sive<br />

ss.


sakaNgomane siyichube lenkholo yemadloti. Kute lokubi ngawo ngobe konkhe<br />

kuchamuka kuMvelinchanti. Wachamuka nako konkhe ngekutsi avele kucala<br />

kungakaveli umuntfu. Sive sakaNgomane siyakholwa kutsi emva kwekufa kunemphilo.<br />

Imphilo ayigdni kuphela kulebasaphilako kodvwa nalabo lesebahamba bayaphila,<br />

kodvwa baphila ngekwemoya.<br />

Emva kwekufa imphilo iyachubeka, kodvwa ichubeka ngendlela yekutsi labaphilako<br />

abababoni lesebahamba kodvwa kunekwetsemba kutsi sebakwati kukhuluma kancono<br />

naMvelinchanti. Mvelinchanti vena uyabeva futsi uyababona.<br />

Kungako sive sakaNgomane sinelitsemba kutsi konkhe lesikufunako kutjelwe emadloti<br />

bese wona akundlulisela kuMvelinchanti. Nemakholwa lawa lakhonta inkholo yebuKrestu<br />

aye acele Jesu kutsi awakhulumele naMvelinchanti loku kubonakala kungakahluki<br />

enkholweni yemasiko ngobe bona bakhulunyelwa emadloti.<br />

Sive sakaNgomane siyakholelwa ekutseni tibusiso tivela nobe baniketwa ngulabo<br />

labangasekho. Ngekucela inhlanhla kulabo lesebahamba kutsi bakhulume<br />

naMvelinchanti kwenta kutsi lesive setsembe kakhulu kutsi lesebahamba bahlala<br />

basigdnile lesive, basibuke ngalokwanele. Kulesinye sikhatsi uma kusikhatsi setimphi<br />

nabancobile baye bawabikele emadloti ngobe lesive setsemba kutsi kungawo lente kutsi<br />

bancobe.<br />

Inhlanhla-ke kulesive setsemba kutsi ichamuka kulabaphansi. Ngekutsemba kwesive<br />

akaNgomane kutsi lesebahamba ngibo lebakhuluma naMvelinchanti kwente kutsi<br />

wonkhe umuntfu lomnyama anamatsele kubo lesebahamba.Loku kubonakala ngekutsi<br />

ngetikhatsi taboKhisimusi nabo Ndbijani bantfu belusendvo bavakashele emathuna<br />

etinini tabo lesetahamba. Kutsi batikhumbulile kubonakala ngekutsi bafike bacentse<br />

emathuna abo bagdne ngako kudtsa tjwala phansi nobe ingati yesilwane bese<br />

bayakusho loko lebafisa kukundlulisa.<br />

56


Lebasondzelene neMdali ngobe sebadvute naye batakundlulisa lula loko lekufunekako<br />

ngobe nabo kwabo lebakudzingako basuke sebakutfolile. Uma emadloti anganakwa<br />

kahle nobe uma kukhona lekakusolako sijeziso singavela ngekutsi kugula kuhlale<br />

kukhona ekhaya nobe emndenini. Sijeziso singavela kubabe welikhaya nobe ngabe<br />

ngubani lolilunga lemndeni wakhe. Sive sakaNgomane siyakwati kutidkelela tintfo<br />

letifana naleti, njengemikhuhlwane nalokunye kugula lokungaba khona ekhaya. Kugula<br />

lokuletfwa emadloti ngobe anganakwa kungaba kugula kweluswane ekhaya nobe kwale<br />

imbeleko kulomunye lolilunga lemndeni.<br />

Kulesinye sikhatsi malukatane ekhaya kuye kube matima uma kumele kutsi abepeke,<br />

kodvwa umnumzane welikhaya angaya esibayeni ayobika, utawutsi uma abuya atfole<br />

kutsi malukatane sewubelekile. Kungasiko loku kuphela kugula kodvwa nalokunye<br />

lokudzinga wona emagama alasebahamba. Uma anganakwa emadloti konkhe kugula<br />

kuyahamba ekhaya kungabi khona. Emadloti ayabikelwa ngako konkhe lokwentekako<br />

ekhaya.<br />

Kulesinye sikhatsi sive sonkhe siye sibabikele labo lesebahamba lebebayincenye yalobo<br />

bukhosi baleso sive. Sive sakaNgomane ngulesinye lesingababukeli phansi bantfu<br />

basebukhosini babo lesebahamba.<br />

Bayabikelwa ngekuhlala kwesive sabo ngobe batsemba kutsi lesive sakaNgomane<br />

sikhona ngawo lamakhosi. Emadloti ekhaya ayabikelwa nangabe ukhona lohambako<br />

lohamba luhambo loludze kute kutsi angamangali uma angamtfoli uma afika ebusuku<br />

kulelo khaya. Nemuntfu lofikako kulelo khaya naye uyabikwa emadlotini akulelo khaya.<br />

Kuletikhatsi tanyalo ngobe sekunemfundvo uma umntfwana aya esikolweni naye<br />

uyabikwa kulesebahamba kute kutsi bamlindze lapho ayohlala khona.<br />

Nentfombi nayiphuma iyokwendza nayo iyabikwa kulabaphansi. Emadloti ayahlonishwa<br />

kakhulu endlini yalabamnyama futsi ayanakekelwa.<br />

Sive sakaNgomane ngulesinye<br />

57


lesitigabatisako ngebukhosi baso. Inkholo yemadloti siyohlala siyilandzela ngobe<br />

ingemasiko nekuphila kwabo.<br />

3.5. KUPHAHLA<br />

Kuphahla kulisiko Ielilandzelelwa indlu lemnyama. Sive sakaNgomane ngulesinye<br />

lesikholelwa e1isikweni lekuphahla. Kuphahla-ke kona kwentiwa ngetikhatsi tasekuseni<br />

kakhulu Iilanga lingakaphumi kodvwa selikhombisa kutsi selitawuhlaba.<br />

Kwentiwa ngalesikhatsi kubovu eMphumalanga. Kuphahla kuphela umnumzane<br />

welikhaya nobe lomdzala kakhulu wakulelo lusendvo kulelo khaya. Labasikati nabo<br />

bangaphahla kodvwa kumele kutsi kube ngumuntfu lokhulile longasayi emacansini.<br />

Ngelisiko lakaNgomane umnumzane kuba nguye logdna lenkollZo yekuphahla.<br />

Kuphahlwa khona ekhaya enhla nemuti ngobe kulapho kungcwatjwa khona belikhaya.<br />

Babe esiveni sakaNgomane ubekwa ngasesangweni ngobe kukholelwa ekutsini ulindze<br />

umuti wakhe.<br />

loko kwentelwa kutsi tonkhe titsa letingenako lapha ekhaya utatibona ngobe<br />

asesangweni futsi kutsenjwa kutsi usuke alindzile. Kuphahla kwenteka ekuseni<br />

njengobe kunekukholelwa ekutseni madloti asuke aphumulile ngobe ebusuku asuke<br />

atungeletela imiti yawo avikele titsa kutsi tingangeni kalula Iapha ekhaya. Kuphahla<br />

kungumsebenti lowentiwako emveni kwekutsi bantfu belusendvo bahambile<br />

bayophengula kubuka kutsi intfo Ietsite njengekugula kwentiwa yini. Uma<br />

sekuphenguliwe kwatfolakala loko Iokufanele kutsi kwentiwe kubese kuyaphahlwa. Uma<br />

kUphahlwa kubitwa bantfu labanyenti ikakhulu belusendvo. Compten lombono uwubona<br />

ngalendlela:<br />

Rituals are actions that people do so part of ceremony. Often these<br />

rituals carry a religious meaning.<br />

Compton (1992:8)<br />

58


Nakuphahlwa kuyahlanganwa bese Iowa lekunguye lekumele kutsi aphahle aye<br />

emathuneni alabo lesebahamba. Ngesintfu kungcwatjwa ekhaya kungako bekuba lula<br />

kuya enhla nesibaya kuyophahla. Emathuna ahlonishwa kakhulu ngesintfu, atsatfwa<br />

njengendzawo lengcwele.<br />

Kukholelwa ekutseni labantfu balele baphumulile akumelanga kutsi baphatanyiswe<br />

ngulutfo. Umsebenti wekuphahla sive sakaNgomane siyawuhlonipha kakhulu kungako<br />

bonkhe belusendvo kumele kutsi babe khona kutowusingatsa lomsebenti. Nangabe<br />

kuphahlwa ngesintfu akuphunyelwa ngaphandle ngobe ngesintfu wonkhe umuntfu<br />

ungcwatjelwa ekhaya. Kungako kuphahla kwentiwa khona phakatsi emndenini<br />

wasekhaya.<br />

Nakuphahlwa ekhaya kulandzelwa loko lokutfolakele ngalesikhatsi kuphengulwa.<br />

Konkhe kumele kutsi kwenteke njengobe bematsambo bashito. Emva kwekuphahla<br />

kutawudliwa lenyama lehlatjiwe bese kunatfwa netjwala lobuphisiwe. Ngesintfu<br />

kuphiswa netjwala abusali ngaphandle nangabe kunemidmbi lefana nalena.Wonkhe<br />

umuntfu lolusendvo usuke akhona nakuphahlwa. Nakuphahlwa kubikelwa bonkhe<br />

lesebahamba kodvwa kube kucondziswe kakhulu kuloyo lekutfolwe vena kutsi ukhala<br />

ngani kuze kube khona umkhuhlwane lapha ekhaya.<br />

Nasebatjelwe bonkhe lesebahamba kodvwa kube kocondziswe kakhulu kuloyo<br />

lekutfolwe vena kutsi ukhala ngani kuze kube khona umkhuhlwane lapha ekhaya. Uma<br />

nasetjeliwe unikwa konkhe latsi uyakufuna kungaba inkhomo, umfati, imbuti, inkhukhu,<br />

Iidvuba nalokunye lengakudzinga.<br />

Kungako emakhaya Iamanyenti esintfu kutfolakala kunenkhomo yemadloti, imbuti nobe<br />

inkhukhu. Letilwane leti letiniketwa emadloti atihlatjwa nobe nini, uma titohlatjwa<br />

kubitwa bemndeni batokudla inkhomo yemadloti.<br />

59


Ngaleso sikhatsi kudliwa yemadloti kusuke kungaphahlwa. Kuphahla kulisiko lesintfu<br />

lekwatsi Mvelinchanti uma adala umuntfu wamniketa yona lenkholo yekugcina.<br />

Kuphahla kuhambelana nekuphengula ngobe kwenteka emva kwako kuphengula.<br />

Kuphahla inkhonzo lekumele kutsi igdneke emva kwekulungisa konkhe lekumele kutsi<br />

kulungiswe. Kuyinkholo yesintfu legcwalisekako emva kwekutfola lekungiko lekwenta<br />

kutsi kuphahlwe.<br />

3.6. KUFA<br />

Kufa bekuhlonishwa kakhulu kaNgomane kantsi tonkhe tive kufa tiyakuhlonipha<br />

kakhulu, kuhlukane ngetigaba tebantfu lebaphila kulowo mmango. Kufa bebakwatisa<br />

kakhulu kangangobe bekuzilwa.<br />

Emmangweni nakukhotsame inkhosi sive sonkhe besizila futsi sibuye sonkhe site<br />

esigodlweni kutolilwa kulilelwe kushona nobe kukhotsama kwenkhosi yaso. Ngendlela<br />

lebekuhlonishwa ngayo bekutsi tinhloko temakhaya tihlangane ndzawonye nobe<br />

emabutfo ahlangane esigodlweni kwentiwe wonkhe umsebenti wekufihla inkhosi uphele<br />

bese sive siyakhululeka. Kwentiwe naleto tintsambo letitfwalwa bomake batitfwale kute<br />

kufike lapho sive sitawutjelwa kutsi asibeke phansi leto tintsambo.<br />

Kuyehluka Iapho kushone umnumzane welikhaya ngobe bekahlonishwa ngendlela<br />

lehlukile. Uma umnurnzane ashonile abefihlwa ngendlela lehlukile kuneyenkhosi ngobe<br />

inkhosi beyifihlwa endzaweni Iesitsele nobe entsabeni. Umnurnzane yena bekuhlatjwa<br />

inkhabi lenkhulu, njengobe labanyenti bebafuyile sikhumba saleyonkhabi ngiso<br />

lebesigocota Iowa mnurnzane. Kutsi nobe akhishwa endlini kubhotjotwe indlu ngemuva<br />

aphume khona bese ufihlwa esibayeni sakhe. Nabo bomake nobe emakhosikati akhe<br />

abeboshwa leta tintsambo.<br />

KuJesinye sikhatsi kubi minyaka lemibili emva kwaloko bese bayakhunyulwa. Uma<br />

kutfolakala kutsi lamakhosikati aseman~ne<br />

lusenclvo belukhetsa munye emndenini<br />

60


lotawusala abuka indlu yemnakabo. Ondle akhulise ebantfwana. Naye Iowa lokhetsiwe<br />

abe ati kutsi ngisho bantfwana labatfolakala kulawo makhosikati abasibo bakhe..Kufa<br />

bekuhlonishwa kakhulu, kunyenti lobekwentiwa kodvwa lapha ngicondze kubonisa kutsi<br />

lesive sakaNgomane besiphila njani ngisho yonkhe lemidanti lebeyentiwa kuphela nje<br />

kubonisa simo semphilo.<br />

3.7. IMWLA<br />

BakaNgomane njengata tive bebanayo lenkholela yekutsi sive lesikwatika kunisa imvula.<br />

Bona babengenalo lwati lolwanele ngekutsi imvula iniswa kanjani. Kwakutsi njalo uma<br />

litulu selibalele ingani imvula. Inkhosi bese ikhetsa emadvodza lambalwa kutsi aye<br />

kaDvokolwako lapho bekutfolakala bakaMagagula lebekakholelwa kutsi ngibo labanisa<br />

imvula.<br />

labo labatfunyiwe bebaphatsiswa lakutsite lokungemabele bayocela ngaka. Kutsiwa<br />

bekutsi uma bafikile kuDvokolwako bayakutsi sebacelile uma sebabuyela emuva bayotsi<br />

bangena emakhaya Iihlome Iiphelele lite nemoya. Kulesinye sikhatsi kupheke tihlahla<br />

Iidvume Iibe nemibane.<br />

Kulomunye umnyaka kutsiwa bafika kuDvokolwako babacosha batsatsa ematsanga<br />

nemmbila, maswela nemabele bajikijelwa ngawo. Kutsiwa abafikanga emakhaya imvula<br />

yabanetsa bafela endleleni kodvwa ngalowo mnyaka bayishaya inaJa.<br />

3.8. EMABELE/UMMBILA<br />

Njengobe bakaNgomane basuka eSwatini vele bebahlobene neMaswati emasiko abo<br />

abecishe afane kanye nemihambo yabo. EMaswati kulisiko labo kutsi kumele kutsi<br />

bacale encwaleni ngaphambi kwekutsi badle nobe ngabe yini lephuma emasimini<br />

ehlobo. Nabo bakaNgomane baye encwaleni bese bayabuya batokudla laka lokuphuma<br />

emasimini abo.<br />

61


3.9 LEMINYE IMISEBENTI<br />

Sive sakaNgomane satiwa ngekukhutsala nekwenta imisebenti leminenti yelikhaya<br />

neyesive. Emakhono esive abebonakala ngekutinikela emisebentini. Imisebenti<br />

legcamile lekusakhulunywa ngayo nalamuhla yesive sakaNgomane ngulena<br />

lelandzelako.<br />

~ Kubata - Labadwna bebabata tidvuku letifana neticobolo, timboko netagila. Be<br />

babata amajozi, imigobo nemikhwa.<br />

~ Kwulta emajobo - Bekwentiwa emajobo ngetikhumba tetinyamazatane<br />

letehlukene. Tinhlobo temajobo nguleti letilandzelako: emabhebha, timbece,<br />

tintwayi nemangongo.<br />

~ Kwelusa - Bekungumsebenti lobalukile webafana Iona. Bewufaniswa nesikolo<br />

ebantfwaneni bebafana. Uve LakaNgomane belinotsile ngemfuyo ngobe<br />

bewutfola tonkhe letinhlobo tetinkhomo letilandzelako:<br />

Emahlawe - Letinetimphondvo letibheke phasi leticekako.<br />

UmshivaJumshivakati - ngulete timpandvo.<br />

UmdlovuJumdlovukati - ngulenetimphondvo letibheke phasi futsi letidnile.<br />

Sigubuclvu - ngulenetimphondvo letigobeleke embili.<br />

Imbedvula - inkhomati lendzala lenetimpondvo letichelelene tase tiyasontsant<br />

Impotsane - inkhomo lenetimphondvo letiphotsene noma letisontsene.<br />

Tonkhe tinhlobo tetinkhomo bewutitfola tikhotsa emadlelweni eveni lakaNgomane,<br />

kugcame imibala lenhlobonhlobo njengalena:<br />

LentimaJlentimakati - lemnyama lengenalibala.<br />

Uhhemu lihhemukati - inkhomo lemnyama noma lebovu nganhlanye ibuye<br />

ibemhlophe nganhlanye.<br />

ImfetiJimfetilcati - inkhomo lenelibala lelimhlophe entsanyeni.<br />

62


Ubhidzi/libhidzilcati -inkhona lenemabala labovu nalmnyama.<br />

Ujoli/lijoIilcati - ngulemnyama noma lebovu lenelishoba lelimhlophe.<br />

);> Kwakha tibaya - tibaya betakhiwa ngematje edvutane nemuti. Ukhaya bekuba<br />

likhaya ngesibaya. Awukho unuti bewungabi naso sibaya. Nalamuhla loku<br />

nawugudla umfula uMhluzi, Lubhalule neMgwenyana usatibona tindzala tetibaya<br />

lebetakhiwe ngematje. Lako kikhombisa kutsi lesive besingakhi khashane nemifula<br />

ngenca yekufuna emanti lahlantekile nemadlelo laluhlata.<br />

);> Kubumba tindzio - bebenelikhono lelingakavami labasikati balesive ekusebentiseni<br />

lubumba. Bebabumba tindziwo letinhlobonhlbo naletimibalabala.<br />

Akupheleli kulemisebenti lebalwe ngenhla kuphela, minyenti leminye imisebenti<br />

lebabephumelela kuyenta ngemphumelelo lefanana nalena lelandzelako:<br />

);> kushuka tikhumba,<br />

);> kwacha tikhali,<br />

);> kwakha tindlu,<br />

);> kusika emahawu,<br />

);> kulima, naleminye<br />

3.10. SIPHETFO<br />

Kulolucwaningo kuvelile kutsi inkholo yesive sakaNgomane inkholo yesintfu phaca.<br />

Lesive siyakholelwa kakhulu elisikweni lwaso lebemdzabu. Kubonakele futsi kutsi lesive<br />

siyakholwa kuMvelinchanti. Nanobe simati Mvelinchanti akubanga lula kushiya buve<br />

base ngobe sati kutsi inkholo yebuKhristu neyemadloti ivela kuye Mvelinchanti.<br />

Inkholo yebuKhristu ngiyona nkholo levetile kutsi kute umehluko phakatsi kwayo<br />

nemasiko ngobe totimbili letinkholo tinemkhulumeli neMvelinchanti. Inkholo yesintfu<br />

isebentisa emadloti kukhuluma naMvelinchanti kantsi inkholo yebuKristu isebentisa Jesu<br />

63


kukhuluma naMvelinchanti. Ngaloko-ke kubonakele kutsi Iisiko lesintfu nenkholo<br />

yebuKrestu kuyefana ngobe konkhe kunebakhulumeli. Mvelinchanti usebentisa<br />

letinkholo letimbili kutsi umuntfu atikhetsele vena inkholo yakhe lafuna kuyisebentisa.<br />

Konkhe kudalwe nguye Mvelinchanti akudalela bantfu lebaphila eveni kutsi babe<br />

nendlela lebatawuchumana nave ngayo. Bonkhe labantfu lachumana nabo<br />

ngekwemoya, bonkhe bakhe baphila emhlabeni base bayafa.<br />

Loko ngiko lokugcwalisa kutsemba kutsi imphilo emva kwekufa ikhona. Lolucwaningo<br />

luyavetwa, sive sakaNgomane siyayitsandza inkholo yaso futsi siyatichenya ngayo.<br />

Kungako kuba lula kubo kulanclzelela lekudzingwa madloti ngobe bayakwati kantsi<br />

nesitukulwane sabo bayasifundzisa ngalenkholo ngobe bafuna kutsi ingamane<br />

ishabalale kalula. Kuhle futsi kuyancomeka kutsi umuntfu abulanclzelele buve bakhe.<br />

Ematfonga ayajabula uma ahlatjelwe ngobe kuyabonakala kutsi asakhunjulwa.<br />

Uma akhunjulwa njalo akavamisanga kutsi aletse kugula ekhaya kodvwa kuba kugula<br />

lokuvela kuMvelinchanti ngobe kwabekwa kantsi futsi vena ungetulu kwenta nobe<br />

ngabe yini lafuna kuyenta kubantfu bakhe. Kufiwa nje ngobe kUyintsandvo yakhe. Sive<br />

sakaNgomane siyakholelwa ekutseni Mvelinchanti akalenti Iiphutsa.<br />

64


SEHLUK04<br />

4.0. LULWIMI NEMASIKO<br />

4.1. S1NGENISO<br />

Lulwimi lwesive sakaNgomane luhlangisa tilwimi tetive letinyenti njengobe lesive<br />

adzabuka enkhabeni yelive Ie-Afrika. Ngekuhamba kwesikhatsi lesidze etigangeni site<br />

satofinyelela eMphumalanga. Lokuhamba sihlangahlangane naletinye tive kwente kutsi<br />

ekugdneni lolulwimi Iwabo luhlangahlangane.<br />

Ngekwendzabuko sive sakaNgomane sive sebeNguni lesikhuluma tilwimi yoku na nyoku<br />

enkhulumeni yaso. Ngekuhamba tive netive letilwimi tagucuka taphindze tanyamalala.<br />

watsi ngesikhatsi tihlangana netive temaXhosa, eMazulu, eMaswati kanye nemaTsonga/<br />

Shangane kwabalukhuni kuma kusinye sive lesinelulwimi lunye kwase kuba khona<br />

uhlanganisa kwaletilwimi kwesiShangane kanye ne5iswati lesihlangene neSizulu.<br />

Lokunye lokuye kwantjintja kakhulu lolulwimi siShangane.<br />

Uma kubukwa indlela bakaNgomane bafika ngayo uma batsi baShika etintsabeni<br />

uyakhombisa kutsi lulwimi lebebanalo etingcondvweni tabo siShangane. Sive<br />

akaNgomane lenhlanganisela yaletilwimi yenta kutsi babe nendlela yabo lebatakhela<br />

ngayo lulwimi lwabo. Lesive sakaNgomane siyinhlanganisela yetive letinyentana kube<br />

matima kuma e1ulwimini lunye. Imvamisa yabo bakhuluma lulwimi lwesigodzi kodvwa<br />

luyachubeka ngobe tinyenti letigojana takaNgomane letikhuluma Iona lulwimi lokufana<br />

nato tonkhe letigodzi,<br />

Kuye kungavakalisisi kahle ngobe letinye tive tingatsandzi kumukela lulwimi Iwalesinye<br />

sive. Kulenhlanganisela yesiShangane ne5iswati bantfu bakaNgomane baye bative<br />

bangavisiseki kuJabanye kodvwa bona babe bavana kahle futsi bakutsandza loko<br />

lebasuke bakhuluma ngako. Lapha asesibuke sibonelo lesisho kunyula esitjeni intfo<br />

65


letsite. Umuntfu lokhuluma siNgomane utawutsi " ngiyatsabula" uma akhuluma kanje,<br />

usuke ahlanganisa Sizulu ne5iswati nesiShangane.<br />

lalulwimi lwesiNgomane luyavakala kahle nanobe lungabhalwanga phansi, uma bona<br />

bodvwa bakhuluma bayavisisana kahle kakhulu. Uma lomunye sekachaza abona<br />

kwangatsi akavakalisisi kahle kuye kuvakale kancono uma asho lamagama latawufaka<br />

sona lesiNgomane.<br />

Imvamisa lesive uma sikhuluma sivamise kungasishiyi lesibongo lesitsi 'Ngomane'<br />

enkhulumeni yabo ikakhulukati kuleyo naleyo nkhulumo. Ngalesinye sikhatsi lesibongo<br />

siye sisentjetiswe kugcizelelwa inhlonipho nobe kuphukuta kuya ngekutsi lenkhulumo<br />

injani nobe ikhulunywa esimeni lesinjani. Kulesinye sikhatsi uma bakhuluma baye<br />

bacalise sicalo Ma- ekucaleni kwesibongo sabo. Loku bakwenta kakhulu uma bagcizelela<br />

esiveni sabo uma bakhuluma naso. Uma lokhulumako angaze atsi 'maNgomane'<br />

kulomunye umhlangano kubonisa kugcizelela sikhulumi satsi "maNgomane dlanini<br />

mampime ngobe inyama incane".<br />

laku kubonisa kutsi abadle batincishe ngobe kuncane nobe bashiyelane ngobe inyama<br />

incane. Uma sikhuluma sitsi maNgomane kuba naloko kulalela nekulangatelela kuba<br />

khona uma kungaze kuvakale 10 "maNgomane". Lokunye lokuyindlela lekukhulunywa<br />

ngayo kulesive sakaNgomane kusebentisa "shi" enkhulumeni yaho. la 'shi' usukela<br />

kulesinanatelo sabo lesitsi "Mshika" lokusho kwehla. Lesive ngobe sitsi sona sa "shika"<br />

kungako 10 "shi" angasali uma bakhuluma. lmvamisa lapho lekumele kutsi kungene "si"<br />

enkhulumeni sona lesive sivala nga "shi". Sibonelo:<br />

+ Esingowe = e5hingowe<br />

+ Sinyukane = Shinyukane<br />

Nanobe 10 'si' agucuke waba ngu 'shi' kodvwa akubi ngato tonkhe tikhatsi,<br />

abakhona<br />

lamanye emagama langasebentisi 10 'shi'. Lamanye emagama aye acalise 10 'shi'<br />

66


ekucaleni kwanobe nguliphi ligama. Ugama lelitsi intfombatane baye balibite<br />

ngalendlela:<br />

Intfombatane = shintombazanyane<br />

Loku kudalwa kuhlanganisa Sizulu ne5iswati enkhulumeni yabo.<br />

Mahlalela nalabanye (1994:1) baphawula ngemasiko nenchubo yeMaswati kanje:<br />

Ernasiko nemihambo yeMaswati ayifundziso lenhle lebalulekile<br />

futsi. Endvulo bekalandzelwa sibili emasiko lenhlukene. Umuntfu<br />

lobekhombisa kungawahloniphi lamasiko bekatsattwa<br />

njengemuntfu longaphili kahle, letingaphelelanga kahle kuye.<br />

U5wati litsi umaliyakunyatsela eemabaleni akamuntfu likhulekele<br />

nchanti. Nawukhulekela utsi, ftE! nine bakaMaziya noma<br />

bakaMtfombeni sikhulekile." Uma uphetse tindvuku utibeka<br />

phansi noma utitintise lapha ecadzini kwemahlahla esibaya noma<br />

uteyamise endlini. Ernuva kwaloko wean-ke kufanele usondzele<br />

ngalapho kuchiyeme khona emadvodza, uhamba unyonyoba<br />

utincondle. Ufike uhlale phansi bhibibhibi, awulindzeli kutsi<br />

batakuletsela sihlansti noma sigid sekuhlala. Kufanele ubindzeli<br />

shaca. Ngoba labatakubingelela. Kutakusuka bona<br />

batokubingelela ngamunye ngamunye bate bayekuphela. Wena<br />

uvuma ngemhlonipho lenkhulu. Emuva kwaloko<br />

sewungabalandzisa lote ngako. Kepha nangabe utokotsa<br />

Iibandla, uyahlala ubeke indlebe yakho. Nangabe unetindzaba<br />

noma umbono nawe uyawacambitela lamanye emadvodza.<br />

Emasiko abaluleke kakhulu esiveni seMaswati lesifaka ekhatsi nato lonkhe tive<br />

letakhelene nawo. Sive sakaNgomane akusiso sive lesitimele sodwana, kepha<br />

singephasi kweseMaswati. Lulwimi-sogodzi lolubhice siTsonga, Siswati, siMbayi<br />

neSipedi. Lokugcamako ekugdneni buswati kuneletinye tilwimi nemasiko.<br />

4.2. S1BONGO <strong>SAKANGOMANE</strong> NELULWIMI<br />

Lesive sakaNgomane satsi uma sichamuka sita eMphumalanga, etintsabeni<br />

taseLugogota letiyamene nakaSikhukh~<br />

satsi siya "shika" lokuchaza kwehla. Loku<br />

67


ftshika" kululwimi IWe5ITsonga/ Shangane njengobe bachamuka eMiddleburg behlela<br />

endzaweni lapho bekuhlala khona emaShangane, bebasho kutsi behla etintsabeni. -<br />

Sichazwe njengebantfu labacine kakhulu labangahluleki kalula etintfweni taboo Size<br />

sitilinganise nesihlahla semganu lesihluma emini kodvwa ntsambama sihhohloke. Sibuye<br />

sitifanise nesihlahla lesidne kakhulu imbondvo. Imbondvo sihlahla lesinenhlitiyo lednile<br />

futsi sivutsa sikhatsi lesidze sinemalamahle laphutako nekucima futsi manyenti kakhulu.<br />

Ngalendlela sidne ngayo akusilula nekusigawula kute wente tinkhuni. Naso lesive<br />

besitsandza kutikhukhumeta kakhulu ngobe batsi bona ngibo labatala emakhosi,<br />

kwangatsi letinye tive tona atiwatali emakhosi.<br />

Lesibongo sakaNgomane sifaka kakhulu siShangane enkhulumeni yasa kungako<br />

nesinanatelo sabo sinesiShangane lesinyenti ngaphakatsi. Kulesinanatelo sabo<br />

ababashiyi labakhulu ngalesikhatsi basuka lena enkhabeni ye-Afrika.<br />

4.2.1. TInanatelo<br />

Sibongo sakaNgomane sinanatelwa ngetindlela letimbili:<br />

KunebakaNgomane Sidlamatiko<br />

KunebakaNgomane Mganu<br />

NGOMANE MGANU<br />

Ngomane!<br />

Mshika!<br />

Sidlamatiko!<br />

Sidlemu!<br />

Mganu lomkhulu lowahluma emini kaMandlakazi<br />

Watsi ntsambama waphindze wahhohloka.<br />

XlWUndla xa mondzo IexihlulakiJ<br />

Vapandzeri<br />

Mshika! Ngomane!<br />

68


Lena ncenye yekucala yesisinanatelo njengobe totimbili tibonisa ngalokusobala kuloku<br />

lokuchaziwe kutsi ngekuhamba lesive besihlangane naletinye tive lobekwenta kutsi<br />

lulwimi lobelukhulunywa lugcine lunamatsele kuleto nobe kuleso sive lebahlangabetene<br />

naso. Uma sibuka lomugca lotsi "xiwundla xa mondzo lexihlulaka vapandzeri".<br />

XlWUndla- sihlahla<br />

Xa mondzo - imbondvo<br />

Lexihlulaka - lesihlula<br />

Vapandzeri- bagawuli<br />

Lesinalencenye lefaka siShangane ngobe batsi mabehlela eLugogota bawatfola<br />

emaShangane neMambayi. Ngito letive lebetenta kutsi lulwimi Iwabo lugdne selufaka<br />

tonkhe letilwimi lebebahlangabetana nato. NebakaSambo njengobe kuvelile<br />

emlandvweni bona bebavela eMozambiki, bona bebakhuluma siShangane. Balekelela<br />

bakaNgomane emphini kwatsi ebafati babo bendza kaNgomane. Nalapho kwenta kutsi<br />

lulwimi uhlangahlangane. Magogo Ngomane vena utsi bekati kutsi siShangane lulwimi<br />

Iwebafati ngobe ngibo labafati bakaSambo lebebasikhuluma kakhulu.<br />

NGOMANE SIDLAMAlIKO<br />

Ngomane!<br />

Mshika!<br />

Mshika wemoya,<br />

Sidlamatiko!<br />

Mdumezulu<br />

Mampuku,<br />

Sibumbu lesikhulu lesitala emakhosi<br />

Mshika! Ngomane!<br />

Singeke sabaphika nobe sakubalekela kutsi sive sakaNgomane sive lesikhulu. ulencenye<br />

yesibili yesinanatelo kuvela "Sidlamatiko" lokusho kutsi lapho bebahamba khona<br />

uhlukana kwabo naNgomane Mdletshe aye kwaZUlu-Natal.<br />

69


Ngomane I vena wahamba wate wafika eMiddleburg. Lokutsi 'Sidlamatiko' kusho kutsi<br />

sidla imibuso, yingako bakaSambo nobe babalekelela emphini masebaphumelele<br />

umbuso waba ngewabo ngibo lebatfola luclvumo lolukhulu kutsi bancobile.<br />

Kulisiko Iwanobe ngusiphi sive kutikhukhumeta, nebakaNgomane nabo batibona<br />

bancono shengatsi ngibo kuphela lebangatala emakhosi. Loku sikutfola lapho batsi:"<br />

Sibumbu lesikhulu lesitala emakhosi"<br />

Kubhica Siswati nesiShangane etinanatelweni takaNgomane akusho kutsi Siswati sibili<br />

asatiwa. Uma bakhuluma bakaNgomane uye uve emagama e5iswati lajulile<br />

nalakhombisa inhlonipho lafana nalawa:<br />

emasi > emavutja<br />

indlela > ingcitfo<br />

khuluma > tsakuta<br />

emashica > imbakuza<br />

ematolo > umbetse<br />

tindlubu > umdvunacolo<br />

indle > umnngowe<br />

inkhukhu > siphanddzamataJa<br />

umkhuhlane > umdzingane<br />

sitsebe > umgayelo<br />

Iibovu > lidvumane<br />

Iicansi > lwaluko<br />

tibungu > tibonkho<br />

imbuti > inkhuleko<br />

umoya > umheleto<br />

inyoni > imphapha<br />

Iihhashi > incwabala<br />

sihlahla > inyambi<br />

imbuti > inkhuleko<br />

ematinyo > emahlafuno<br />

emanti > emavoti<br />

inkhomo > injilane<br />

Emagama enhlonipho eSiswati andzile e1ulwimini Iwesive sakaNgomane aye acapheleke<br />

kakhulu ngulabo labalandzela kufundziswa nekukhuJunywa kwetilwimi. Lokuye<br />

kwehluke kubo indlela lebaphimisa ngayo emagama kanye s\nesigd lesivelako<br />

ekucaleni, ekhatsi nasekugdnenei kweligama.<br />

70


Loku kukhombisa kutichenya ngebafati babo kutsi kwangatsi ngibo bodvwa<br />

lebebaphiwe kakhulu kutsi kufanele bona kutala emakhosi.<br />

4.3 IMPHILO YESIVE <strong>SAKANGOMANE</strong> NEMNOTFO WASO<br />

4.3.1. llnktMJnno<br />

Kusukela mandvulo tinkhomo betingumgogodla wemphilo wesive sebantfu<br />

labamphisholo. Tinkhomo betibaluleke kakhulu. Umuntfu lebekangenayo inkhomo<br />

bekabukeka njengemuntfu lophuyile kakhulu, bekangabonakali ngisho nebumnuzane<br />

bakhe ngobe angenato tinkhomo.<br />

Tinkhomo betibaluleke kakhulu kulesive ngobe ekulimeni bekusentjetiswa tona kulinywe<br />

emasimini lamakhulu kuhlanyelwe emabele nalokunyenti kudla kwasemasimini nanobe<br />

sekuvuniwe ngito lebetitfwala lokudla tikuyise ekhaya. Uma umuntfu atfuke walala<br />

nemfati walenye indvoclza abehlawuliswa tona tinkhomo leti, atikhohlwe esibayeni<br />

kulesinye sikhatsi bekugalelwa sibaya sonkhe adliwe lonelicala.<br />

Imali yayingekho, uma utotsatsa umfati bekukhokhwa tona tinkhomo njengemalobolo.<br />

BakaNgomane nabo bekusive lesifuyile futsi setsembele kuto tinkhomo njengelifa<br />

Ielikhulu. Tinkhomo bebatisebentisa ngisho nasemisebentini lemikhulu lapho kUjatjuliwe<br />

kahlatjwe kudliwe. Kulesinye sikhatsi bekuyiwa nato emkhosini uma kwentekile kutsi<br />

ticeliwe tinkhomo umuti ngemuti. Ngisho vena umfati lotawutalela sive inkhosi leto<br />

tinkhomo lekulotjolwa ngate lomfati betikhishwa ngiso sive.<br />

Ngalesikhatsi Soshangane ahlasele lesive sakaNgomane watsatsa tonkhe tinkhomo<br />

lowatitfola wahamba nate kwelaseMozambiki. Lake kwenta kutsi lomnotfo wehle<br />

kakhulu lokwenta nekutsi baphuye kakhulu ngobe vele tinkhomo betingumgogodla<br />

welifa nemphilo yabo. Lubisi belingukudla lebekutfolakala etinkhomeni, nebantfwana<br />

71


ebasengelwa lubisi bawbe amasi baphile njengobe bekukudla kwabo lebebaphila<br />

ngako. Ngenkhomo iyodvwa kunengi lobekutfolakala kuyo futsi kwenta lesive siphile.<br />

4.3.2. Timbuti<br />

Emlandvweni wetive letikhona lapha eNingizimu ye-Afrika imbuti ibaluleke kakhulu nave<br />

ngulenye lebeyatiswa kakhulu emlandvweni. Kwekucala nalokubalulekile kutsi imbuti<br />

bebayisebentisa kakhulu uma benta umsebenti walabaphansi. Imbuti kutsi bekusilwane<br />

lesihambisana nemadloti. Wonkhe umsebenti lebebawenta bawentele labaphansi<br />

bekudzingeka imbuti. Ngako-ke imbuti beyibaluleke kakhulu njengemfuyo emlandvweni<br />

walesive.<br />

Lena bekusifuyo lapho umnumzane avakashelwe bekungiyo inkhukhu yakhe<br />

lebekakwati kutsi abahlabise yona. Ngisho nobe kulotjolwa imbuti beyisentjetiswa<br />

kUjubela tinkhomo temalobolo, lobekuyindlela yekubonakalisa kutsi tinkhomo letiletsiwe<br />

tiyemukeleka. Ingati yembuti beyibaluleke kakhulu uma kutfwaswa emadloti uma<br />

umuntfu atfwasiswa emadloti atowuba sangoma bekumele ayimunye yonkhe lengati<br />

yaleyo mbuti. Loku bekuluphawu Iwekutsi lamadloti ayaphila uma nje utawuphumelela<br />

nekugwinya lawo macatsa naleyo ngati uphindze futsi awahlante uma sekudzingekile.<br />

4.3.3. Tinkhukhu<br />

Tinkhukhu nguletinye setifuyo lebebatifuyile. Nato betinemsebenti lobaluleke kakhulu.<br />

Kubomake emakhaya ngito tinkhukhu lebebatisebentisa kute kutsi bakwati kwenta<br />

umshibo bentele bantfwana.<br />

Kantsi kulesinye sikhatsi tinkhukhu tiyasentjetiswa uma kulashwa utfole kutsi ingati<br />

yenkhukhu ihlanganiswa nemutsi lotsite kute kulashwe umuntfu lotsite.Uma kUphahlwa<br />

kulesinye sikhatsi inkhukhu lemnyama beyisentjetiswa nobe lemhlophe. Lesive<br />

72


esiyihlonipha kakhulu inkhukhu ngobe beyilusito lolukhulu emphilweni yesive<br />

sakaNgomane.<br />

4.3.4. TIngulube<br />

Tingulube nato betifuyiwe. Tona betifuyelwa kutsi konkhe lokudla lokusele lapha ekhaya<br />

tikulondvolote ngekutsi tikudle kantsi nemafutsa ato asentjetiswa kakhulu. lkakhulukati<br />

lena letifele ingumutsi. Lokunye betifuyelwa inyama kulabo lebatidlako.<br />

4.4. LOKUTFOl..AKALA EMASIMINI<br />

4.4.1.TIndlubu<br />

Tindlubu tikudla lokubaluleke kakhulu kulesive ngobe emlandvweni kuyavakala kutsi<br />

kwatsi ngalelinye lilanga ihlasele, ihlaselwa bakaNgomane, kwatfolakala bomake<br />

emasimini bagubha tindlubu batsi mababuta kutsi ngabe ngibo yini bakaNgomane labo<br />

bantfu baphika balala ngesiphundvu paphika kutsi bakaNgomane batsi bona<br />

bakaKubhayi.<br />

Yingako lamuhla bakaKubhayi sebafuna kubuyela emuva batsatse sibongo sabo<br />

sakaNgomane. Kuvela konkhe loku ngitama kubonisa kutsi tindlubu bekungukudla<br />

nemnotfo wesive sakaNgomane. Kanyenti tindlubu betiphekwa kwentiwe tinkhobe,<br />

tatidliwa timanti, kulesinye sikhatsi betidliwa tomile kwentiwe tinkhobe. Kulesinye<br />

sikhatsi betentiwa umshibo tifakwe emantongomane tishitjwe neliphalishi.<br />

4.4.2. Emabele<br />

Emabele abelinywa kakhulu yingako ngesikhatsi sawo bewungatfoli make nobe<br />

umntfwana emasimini ngobe bekufuneka kutsi kulindvwe tinyoni emasimini.<br />

Emabele<br />

73


ngekwehlukana kwawo abelinywa onkhe, bekukhona ingombela, umgcobane nelidvoye.<br />

Manengi emabele abelinywa futsi siyati kutsi namuhla emabele abita timali letishisiwe.<br />

4.4.3. Ummbila<br />

Ummbila ngulokunye kudla kwasemasimini lobekulinywa ngiso lesive sakaNgomane.<br />

Kudla loku lobekulinywa nguwo wonkhe umndeni. Uma kuwniwe kufakwe eticolobaneni<br />

kugdnwe kahle kute kudliwe ngesikhatsi sasebusika sonkhe kutsi nakufika lelinye<br />

lihlobo kulinywe futsi lomunye ummbila.<br />

4.4.4. Emalltongomane<br />

Emantongomane nawo abelinywa ehlobo, kungulokunye kudla lebekudliwa ngulesive<br />

futsi lebekungumnotfo wabo. Kulesinye sikhatsi abetsengiswa uma amanyengi kakhulu.<br />

Kulapho bekubakhona kutsengiselana ngalokutsite kute utfole loko longenako.<br />

4.4.5. ~<br />

Umoba bewungekho bekudliwa imfe njengesitjalo sasemasimini lebesihlanyelwa<br />

nemmbila nemabele kuhlangene. Imfe lena iyanongotela icishe ifane nemoba.<br />

Iluhlanga loludze loludla ngekutsi ucate emacembe bese udla lolu lokungekhatsi.<br />

4.5. Tembangave<br />

Tinyengi tigigaba lebahlangabetane nato ngenca yentfutfuko nobe ngenca yekufika<br />

kwebadzeshi. Kwaba khona tingucuko letinyenti tabangela kutsi emakhosi ayiswe<br />

ekudzingisweni kwemakhosi ngobe angafuni kulalela. lapha ngitawenta nobe nginikete<br />

tehlakalo letimbalwa.<br />

4.5.1 Inkhosi Sidlemu Ngomane ~khosi Mswati<br />

74


Uma sifundza lomlandvo sitfola kutsi inkhosi Dlemu ngenca yekutsi yehlulwa. emphini<br />

yabese ibekwa kutsi ibuke lendzawo lebeyikuyo kwakudzingeke kutsi njalo ngemnyaka<br />

itsele enkhosini yeMaswati.<br />

Yachubeka ikwenta loka ngekutsi i1etse inshi nobe tinsiba tenshi enkhosini yeMaswati.<br />

Kwatsi lapho kutfunyelwa ligama kuNtiyi wase usola Dlemu Ngomane kutsi kungani<br />

aphule sivumelwano lebasenta wasivuma, wachubeka Dlemu watsela ngobe vele<br />

bebavumelene ekuhlulweni kwakhe.<br />

4.5.2 Inkhosi Mphoti Ngomane (Kalugedlane)<br />

Inkhosi Mphoti Ngomane webukhosi bakaLugedlane, njengobe bukhosi lobukhulu<br />

bakaNgomane kwatsi lapho basuswa eKruger National Park kutsiwa ababuye batowakha<br />

eMangweni. Kwabamatima kakhulu sive sala kusuka kuto tonkhe letindzawo lapho<br />

besihlala khona leso sive sakaNgomane.<br />

Inkhosi Mphoti Ngomane yayingafuni kusuka endzaweni yayo kanye nebantfu bayo<br />

kodvwa kwatsi lapho emabhunu abonile kutsi uma bangatfungatsa lenkhosi bayitfumbe<br />

lesive sakaNgomane singasuswa kalula kulendzawo lenamuhla yatiwa ngekutsi iKruger<br />

National Park. Watsatfwa njalo Mphoti Ngomane ebokhosini bakaLugedlane wayiswa<br />

ekudzingisweni kulase Cape Town nabo Bloemfontein lapho wafike wagdnwa khona<br />

sikhatsi lesidze wate wabuyiswa ekudzingisweni nga- 1958.<br />

Watsi nakabuyiswa watfola sive sakhe sesiseMangweni nobe eNhlangiyavuka lapho<br />

watfola kutsi sebajutjelwe siceshana selive. Kulapho wefikela<br />

khona wahlala lapho<br />

kabuhlungu wate wakhotsama.<br />

Lendzawo ayikate yamtfokotisa ngobe bekati kutsi ushiye indzawo Ielifa lalishiyelwa<br />

bobabe mkhulu wakhe. Ngisho nernadliza abo bobabe mkhulu wawashiya khona lena<br />

bekasuka khona eKruger National Park.<br />

75


Loku kungumlandvo lobonisako kutsi lesive sakaNgomane bel


Ngaleyondlela besihlukumeteka kakhulu lesive sakaNgomane sihlukunyetwa kufika<br />

kwemlumbi basishayela imitsetfo yabo lebeyibaphatsa kabuhlungu. Nanaone kunjalo<br />

sabeketela kwate kwaba ngulamuhla seloku sisive lesibumbene futsi lesihlangene<br />

njengobe nalamuhla bukhosi bakaNgomane buloku buyaphila.<br />

4.6 Imphilo YesiYe SakaNgomane<br />

Sive sakaNgomane sisive lesiwalandzelelako emasiko aso nanobe ahlanganise tive<br />

letimbili, lekusive semaTsonga lokumaShangane nesive seMaswati. Lamasiko aletive<br />

letimbili ngiwo lekakha emasiko esive sakaNgomane. Kuyakholwakala kutsi ngalesikhatsi<br />

lesive sichamuka lena enhla nelive safike sahlala nemaShangane kanye neMaswati.<br />

Loko kubonakala ngalendlela emasiko abo anamatsela ngakhona kuletive letimbili.<br />

Nanobe kunjalo sive sakaNgomane satsatsa kuphela loko lesikudzingako kodvwa<br />

lokunye sakuyekela njengobe kunjalo.<br />

Kulolucwaningo kutawubukwa kakhulu indlela bantfu bakaNgomane bacitsa ngakhona<br />

situnge nangendlela lena babambelele ngakhona ekutekaneni kwabo ngesintfu. Tigaba<br />

letitawubukwa uma bacitsa situnge nobe bahlangene nalabanye ngulokuhlangana<br />

ngekutsi banatse buganu, umcombotsi, kuhlaba inkhomo nobe ngabe ngusiphi silwane<br />

lesidliwako. Lokunye kubukwe kutekana kwabo, indlela lena bagidza ngayo umtsimba<br />

nobe umshongolo njengesive lesiwahlanganisako lamasiko lamabili.<br />

KUlolucwaningo kutawubukwa futsi nekutsi ngembikwekutsi bagidze umtsima baganana<br />

kanjani. Nguyiphi indlela yekugana lebavamis kuyilandzela kakhudlwana. Ingabe kuteka<br />

lekungiko ngukuphi kulesive sakaNgomane lapho ungativa khona kutsi sewungurnfati<br />

mbamba nayo indvodza itibone kutsi seyingubabe sibili.<br />

4.6.1 Buganu<br />

77


Sive sakaNgomane sisive lesitsandza kuhlangana nalabanye bantfu belusendvo<br />

nebantfu nje basemphakatsini lesiphila kuwo. Sisive lesitsi uma sijabulile sihlangane<br />

nalabanye bantfu ngendlela yekutijabulisa nekutitfokotisa. Siyakutsakasela kuhlangana<br />

nalabanye bese kUyadliwa kunatfwe kube njeya.<br />

Ekuhlanganeni kwalesive nalabanye bemmango nobe lebakhelene nabo kusekelwa<br />

ngulabasikati. labasikati badlala indzima lenkhulu kakhulu ngobe kUhlangana kwalesive<br />

kusetandleni taboo labasikati imicimbi yekuhlangana bayisekela ngekutsi bona<br />

nebantfwana babo ikakhulu bemantfombatane bahambe baye esigangeni bayofuna<br />

emaganu. Lokuhlangana kucala kulingiselelwa kusese nesikhatsi lesidze ngobe<br />

labasikati kumele kutsi bahambe bacocane bonkhe bese bayofuna emaganu<br />

ngebunyenti.<br />

lamaganu uma atfolakele atawubekwa ndzawonye ate abe manyenti bese kubekwa<br />

lilanga lapho atawubhotjotwa khona. Uma kubhotjotwa kulandvwa bantfu labanyenti<br />

ngobe kusuke kUyintfo yemphakatsi. Talukati letisadnile nato tiyacelwa kutsi tite<br />

titewulekelela. Empheleni kukhulunywa lidniso ngobe nato tiyati kutsi yintfo leyenteka<br />

minyaka yonkhe. Kulesinye sikhatsi akwenteki kutsi kubitwe sive sonkhana kodvwa<br />

kuba bornakhelwane kanye nebantfu labasondzelene. KUligcabho kulabasikati<br />

kubhobota emaganu awabhobotela labadvuna.<br />

Nemindeni ngekwehlukana kwayo iyabhobota emaganu iwabhobotela banurnzane<br />

belikhaya. Kutawutsi nasekufike lilanga lekuwabhobota lamaganu bese benta njengobe<br />

kufanele. Uma abhobotwe kahle emaganu ngendlela yakhona kuba ngemalanga<br />

lamabili nje kuphela bese kutsi ngaleli lesitsatfu bese buyanatfwa lobuganu. Bugoboloke<br />

bona bunatfwa ngelilanga lesibili emaganu abhotjotiwe. Bogobolo buyanongotela,<br />

baye babufanise newayini labayatiko.<br />

78


Andries Lubisi 1 (2004) utsi: BugOOolo bumnandzi ngobe buyanongotela abubabi bufana<br />

neLemon Twist.<br />

Ngalesikhatsi busalungiswa buganu kusuke kwatiwa kutsi buyonatfwa kabani<br />

ngalesingaki futsi. Kutawutsi umakusondzele lelo langa kwentiwa emalungiselelo kutsi<br />

konkhe kube sesimeni ngekutsi lapho kutawunatfwa khona kuhlatjwe inyamatane<br />

letawudliwa ngalelo langa. Yonkhe imidmbi yesintfu ihambisana nekuchitseka kwengati.<br />

Ngalengati kusuke kucelwa tibusiso nekutsi kungabi nemimoya lemibi njengobe<br />

kutawuba nemsebenti wekuhlanganyela kulelo khaya ngobe kunatfwa buganu.<br />

Umnumzane welikhaya uma abikela labaphansi ngalomsebenti uye atsi ubikela bantfu<br />

balelo khaya ngobe atsi akusilo lakhe kodvwa nguJabafa ngobe ngibe labambukela<br />

lelikhaya. Khumalo (1995) acashunwe nguKhumalo (1997:118) ubeka kanjena:<br />

Naso-ke isilwane enginibikela ngaso. 5engathi-ke ningakwemukela<br />

nonkhe ngezandla zombili nangezinhliziyo ezimhlophe. Sikhulekela<br />

okumhlophe kodwa okufana nezinhlabathi zolwandle.<br />

Ngekwenta njalo umnumzane welikhaya usuke afuna kutsi emadloti abe nabo<br />

ngalelolanga kungabi netingoti ngobe kungenteka kutsi bantfu balwe, bagwazane nobe<br />

kuphume siclwmbu ngobe batawube badzakiwe. Buyadzakwana phela buganu.<br />

labadwna basitsandza kakhulu sikhatsi sebuganu ngobe kutsiwa buhlobisa sisu. Ingani<br />

bangabunatsa bavakashela kakhulu endlini lencane. Magareth Mashabane ubeka<br />

kanjena ngebuganu: ~ Buganu bungumvusa nkunzi"<br />

Kunekukholelwa ekutseni emva kwebuganu labasikati labanyenti batfolakala batitfwele.<br />

Ngelilanga lekunatfwa ngalo lobuganu emaclvodza kanye nalabasikati bajabula kakhulu.<br />

Kusuke kudliwa inyama kunatfwa netjwala. Ngingasho kutsi kusuke kusindwe<br />

ngebelitfole. Na kusanatfwa lobuganu kuhlatjelelwa tingoma letinyenti letihambisana<br />

nebuganu. labakwatiko kugidza bagidza nebuganu. Labasikati basuke bahlabelela nabo<br />

I Andries Lubisi Iijaba lelidzala leliJekutalwa esigodzini sakaSbongwe, eMpumalanga. Kwacocwa naye ngamblaka<br />

21 eNdlovini Lenkhulu 2004.<br />

79


ashaye netandla nakukhona lekagidzako. Lenye yaletingoma letihlatjelelwako ngulena<br />

letsi:<br />

Umholi<br />

Ngicokeleleni bafati,<br />

Ngicokeleleni labatsandvwa ngimi,<br />

Ngicokeleleni bafati,<br />

Ngicokeleleni labatsandvwa ngimi.<br />

Ukhorasi: Awusangicokeleli,<br />

Cokelelani labatsandvwa ngimi.<br />

Nawucedza kugidza logidzako uyatibongela vena lokubugcabho balesive.<br />

kugidza utawuvakala ngekutsi atsi:<br />

Nasekacedzile<br />

Hohlo sihlezi, ubukhosi, Ngomane.<br />

Emva kwalenkhulumo naso sive sitawutsi, hohlo, Ngomane. Na kusukuma lomunye<br />

agidza kutawuba ngiso sona leso baze baphelele bonkhe labafuna kugidza. Imvamisa<br />

uma sekugidvwa kusuke sekuhlangene nekuvalelisa kulabo labafuna kusheshe bahambe<br />

kusakhanya. La hohlo ingwazi uma iceda kugidza kantsi nalapho lobuganu sekute bona<br />

kuyashiwo kutsi sekuyaminyelwa.<br />

Ngalesinye sikhatsi kusuke kusasele ludziwo lunye nje kuphela uma sekucalwa<br />

kuvaleliswa. Urna kusho kutsi sekute sanhlobo buganu ingoma lehlatjelwako leyatiwa<br />

kakhulu ngulena letsi:<br />

HANGALAKANI<br />

Umholi<br />

: Hangalakani,<br />

Kosala switsongo,<br />

Hilakuminyetela<br />

Ukhorasi: Hangalakani,<br />

Kosala switsongo,<br />

Hangalakani<br />

80


Umholi<br />

: Hangalakani,<br />

Kosala switsongo,<br />

Hilakuninyetela<br />

Ukhorasi : Hangalakani,<br />

Kosala switsongo,<br />

Hangalakani<br />

Emva kwalengoma bonkhe bantfu labafuna kuhamba batawubuyela umuva emakhaya<br />

abo. Nanobe buganu bunatselwa ebukhosini incubo iba yinye kodvwa kuhluka enyameni<br />

ngoba inkhomo ihlatjwa bukhosi, ihlabele sive sayo lekusive sakaNgomane.<br />

4.6.2 Umcombotsi<br />

Umcombotsi tjwala besintfu lebatiphisela bona labadzala ekhaya. Lotjwala kuvame kutsi<br />

buvutjwe ngibo labadzala ekhaya. Imvamisa umcombotsi uyanatfwa kantsi ngalesinye<br />

sikhatsi utselwa phansi esihlahleni nobe endzaweni lekumele kutsi kuphahlelwe kuyo.<br />

Kunekwetsemba kutsi umcombotsi ungemahewu kubantfu lesebafa. Umcombotsi tjwala<br />

besintfu lekuyindlela yekuhlanganisa bantfu emphakatsini nobe emndenini.<br />

Wenta kutsi bantfu bahlangane babe ndzawonye lapho batawukhona kutsi uma<br />

bahlangene kube yindlela yabo yekwatana. Umcombotsi uphiswa ngemvubelo, shukela,<br />

incwancwa kanye nemmbila. Loku kutjwala besintfu lokwenta kutsi bantfu<br />

lababunatsako bahlale basutsi uma banatsile. Kumahewu, nanobe kudzakwana kodvwa<br />

akufani nalobu besilumbi.<br />

Umcombotsi ekhaya uphiswa bafati nobe bogogo. Imvamisa umcombotsi uphiswa<br />

ngemakhosikati ernnurnzane aphisela umnurnzane wawa. Umnurnzane loteke kahle<br />

ubonakalangako kutsi uma asemtini wakhe ahle aphakamisa ludziwana lwakhe<br />

Iwemahewu. Bomakhelwane wakhe uma bamvakashela kuba khona lokunatfwako<br />

kukhombisa kutsi udla asutse.<br />

81


Ngalesinye sikhatsi uye angababiti umnumzane bomakhelwane bakhe kodvwa ngobe<br />

kuyatiwa kutsi ekhaya tjwala buhlala bukhona ubona ngabo sebamvakashela ngobe<br />

batawutsambisa imiphimbo yabo.<br />

Umcombotsi nawo uba nako kuyidida kancane ingcondvo. Uma labanatsile bativa<br />

shengatsi badzakiwe nabo bayagidza bahlabele netingoma.Uma kunatfwa nangabe<br />

sebuphelile bomakhelwane batawuhamba babuyele emakhaya abo. Indvodza<br />

yakaNgomane ayimtumi umfati ekhaya. Uma ibuya iculai ngoma nobe ibite litibul layo<br />

isachamuka lena ekudzeni. Uba khoma umsinjwana leyiwentako khona batoyiva kutsi<br />

seyiyabuya. Uma umfati ayiva uyalungisa nave. Margareth Mashabane 2 (2003) ukubeka<br />

ngalendlela:<br />

Kwentelwa kutsi nobe ngabe kunemuntfu endlini akwati kuphuma<br />

ngalenye indzawo kute kutsi angamboni umnumzane.<br />

Umnumzane utawufika ekhaya adle ngobe usuka sekadlile. Useke sekahlangene<br />

nalabanye bontsanga yakhe. Umnumzane welikhaya utawube akwatile kuvakashela<br />

bontsanga yakhe babe nelitfuba lekucoca ngalesikhatsi banatsa umcombotsi nalabanye.<br />

4.6.3 Kuhlaba<br />

Bashika baye bakubone kuyintfo lenhle naletsandzekako kutsi bake bahlabe silwane<br />

bahlabele lemindeni lapho emakhaya. Kulesinye sikhatsi baye bahlabe ngobe bafuna<br />

kubita bantfu lebahlebene nabo kutsi bete batewukudla inyama. Kuhlaba bantfu<br />

bakaNgomane bakwenta ngobe bafuna kuhlangana nebelusendvo nobe bantfu besive<br />

emmangweni.<br />

2 Margareth Mashabane ngubake lokhulile imphela lowekutalwa lwIe1a lakaShoogwe. Kwaax:wa naye tingu-12<br />

Imphala 2003<br />

82


Uma babita umphakatsi bafuna kuhlanana nalabanye bantfu bendzawo labakhona kute<br />

kutsi bahlangane bavakeshelane nobe batane kutsi lomunye ukuphi uhlala kabani.<br />

Kuhlaba kuyahlanganisana ikakhulu uma nibantfu besigodzi sinye.<br />

Bantfu lebagdnene kudzala baphindze babonane ngobe kusikhatsi sakhona sekutsi<br />

abadle inyama kuphela kodvwa nekuhlangana. Uma sihlangene lesive sifuna kuvuselela<br />

emasiko kute kutsi labancane labasakhulako bawati nabo emasiko abo. Indlela lenye<br />

lebayisebentisako labantfu bakaNgomane ngiko kutsi bahlangane uma bahlabile.<br />

Kubutsana kwabo ndzawonye ngilokunye lokubalulekile njengekukhumbutana indlela<br />

lebagidza ngayo umtsimba nobe umshongolo. Nakuhlatjiwe kulapho bafundzisa khona<br />

labasakhula indlela lekungiyo lekumelwe i1andzelwe lekuyincubo yalesive. Nakuhlatjiwe<br />

kuba intfo lejatjulelwako kakhulu ngulabadzala nalabancane. Sive sakaNgomane<br />

siyatihlaba tinyamatane tibe timbili nobe tintsatfu ingce nje nayitawudliwa lenkhomo<br />

nobe ngabe ngusiphi silwane lesihlatjiwe.<br />

BakaNgomane bantfu labatsandza kakhulu inyama. Lako sekuke kwabonakala<br />

kanyentana uma bahlangene bandzawonye. Kuye kwenteke ngaletinye tikhatsi uma<br />

bahlabile iphele inkhomo icedvwe ngibo bodvwa balelo khaya kungakefiki lomunye<br />

wangaphandle. Babantfu lebakholelwa kakhuJu ekutseni inyama yemadvodza ngobe<br />

kucala wona adle ngaphambi kwekutsi kudle bafati nebantfwana. Empheleni ngingasho<br />

kutsi kuJeisve kute lekayidvubako inyama.<br />

Kuhlaba inyamatane kukuhlanganisa bantfu kutsi batane kodvwa akusiko loko kuphela<br />

ngasikhatsi baye bahlabe ngobe bafuna kutihlanganisa nalabangasekho.<br />

Labafile beve kancono nangabe bacelwa ngengati yenyamatane nangabe kukhona<br />

labakufunako kecelwa ngayo ingati yenyamatane. Kuphuma kwemphefumulo<br />

wenyamatane kukholelwa ekutseni kutsi kube nenhlanhla kuloko lekucelwako.<br />

NangembaJa kutawuba kanjalo ngobe kukhona lesekulahlekelwe ngumphefumulo wako.<br />

83


4.6.4 Kuganana<br />

Kuganana bekukhona endvulo nanyalo kusachubeka ngobe kwadalwa nguMdali. Umdali<br />

wakudala entela kutsi bantfu batalane bandze. Loku kufakazelwa naUbhayibheli lapho<br />

litsi khona:<br />

Nkulunkulu wababusisa, Nkulunkulu watsi kubo, talanani nandze,<br />

nigcwalise umhlaba.<br />

Genesis (1: 28)<br />

Sive sakaNgomane kuganana sikususela eBhayibhelini ngobe kwadalwa kutsi bantfu<br />

babotekana. Kungako bakaNgomane bakwenta Iisiko kuganana ngobe bakususela<br />

khona eBhayibhelini. Nalamuhla kuganana kusachubeka. Imvamisa bantfu<br />

bakaNgomane uma bateka nobe uma baganiwe bacala ngekusomana bona bobabili<br />

bese bayawmelana Lubisi (2002) uwubeka ngalendlela lombono:<br />

Intfombi uyayisoma kube singani uphindze uyisome futsi kutsi ibe<br />

ngumfati wakho.<br />

(Lubisi, 2002:3)<br />

Kutawutsi uma intfombi iwmile kutsi ningatsandzana bese lijaha lakaNgomane<br />

liyayicela kutsi imane iwme kutsi ibe ngumfati wayo. Kungaleso sikhatsi raphe Ielijaha<br />

litayikhulumisa kwesibili kutsi imane iwme kutsi ayiteke. Nge5iswati isonywa kabili<br />

intfombi ngekusho kwaLubisi (Iocashuniwe).<br />

Intfombi letihloniphako ayisonywa ngelilanga Iinye bese iyawma, kuba ngemalangana<br />

nobe iminyaka solo ingawmi. Nanobe seyiwmile kutsatsa sikhatsi kutsi kulungiswe<br />

konkhe ngobe kufaka bantfu belusendvo kakhulu. Imvamisa lesive sichuba indlela<br />

yekucala ngekutsi intfombi ivele khabo jaha uma seyiwmile nalo ngalokunjalo Iijaha<br />

kumele kutsi Iivele khabo ntfombi kute liyewubonwa ngulabadzala.<br />

Uma lemindeni<br />

84


lemibili ihlangene yatana kungaleso sikhatsi lapho itawulungisa kulobolelana ngendlela<br />

lekungiyo.<br />

4.6.5 ~~<br />

BakaNgomane balobola intfombi ntfo lesaphelele lengakabi ngumshwedla ngelisiko<br />

labo. Kodvwa ngenca yelutsandvo ngobe umuntfu angeke akhetselwa nalabo<br />

lebagwinyile sebayalotjolwa. Kodvwa ngelisiko lakaNgomane akumelanga kube njalo.<br />

Uma sekuvunyelwene nalemindeni lemibili bakhabo jaha bayahamba baye khabo<br />

ntfombi bayolobola. Uma intfombi i1otjolwa ngetinkhomo letilishumi temasondvo<br />

letiphelele lebayolobola batimemet:a tonkhe ngemibala yato. Kutawutsi lapho belikhaya<br />

babe sebati kutsi lena yani.<br />

Lochuba letinkhomo umemeta atsi: Siyalobola gogo! Sita nato tilishumi,<br />

insulamnyembeti yamake kanye nelugege.<br />

Utawutsi asatimemetile lotichubako achubeke asho umbala wensulamnyembeti kanye<br />

ne!ugege. Insulamnyembeti akumelanga kutsi isale uma intfombi ilotjolwa.<br />

Insulamnyembeti inkhomo yamake wentfombi. Uma kungenteka kutsi lijaha libebete<br />

tinkhomo nobe imali litsembe kutsi litawulobola ngayinye kodvwa insulamnyembeti<br />

akumelanga ingabi khona ngobe yamake futsi kufuneka inkhomo lehamba ngetinyawo<br />

tayo. BoRaddiffe- Brown na Forde (1975) bawufaka kanjena lombono:<br />

When a girl married, the mother's care and affection are recognized<br />

in the special best known as "wipe away of tear"<br />

(Insulamnyembeti) give her by the groom.<br />

(Raddiffe-Brown na Forde, 1975:7).<br />

Insumanyembeti kulesive sakaNgornane akumelanga kutsi itsatfwe ngulomunye<br />

umuntfu itsatfwa ngumake kuphela. BoRaddiffe- Brown na Forde (1975) bawufakazela<br />

ngalendlela lombono:<br />

85


This remains the mothers property and may not be taken by her husband.<br />

(Radcliffe-Brown na Forde, 1975:95)<br />

Kantsi lombono ubuye usekwe nguKhumalo (1997) uma abeka kanjena:<br />

Uma sekulotjoliwe kungaleso sikhatsi laphe itawugidza<br />

umtsimba. Inkhomo kanina yaziwa ngokuthi yinkhomo<br />

yohlanga noma yongquthu. lbaluleke kabi lenkhomo<br />

kunina lomntwana nasemndenini. Ingumwzo kuyena<br />

ngqo ngubumama bakhe akuzaleni. Ekuchatheni,<br />

ekunakekeleni, ekukhuliseni lomntwana aze abe<br />

usekulungele ukuba ayogana. Yinkhomo yokumbonga<br />

lena evela kumkhwenyana wakakhe ngozalela<br />

nekumkhulisela ubambo Iwakhe. Ifana nse<br />

namabheka awuphawu lomkhwenyana nomndeni<br />

Iokubongwa kuyise womntwana ngokumzalela<br />

amkhuJisele ubambo lwakhe nomlobolokazi womndeni.<br />

Umtsimba kaNgomane wentiwa emva kwekuba kulotjolwane. Emva kwemalobolo<br />

intfombi itawugidza umtsimba. Umtsimba ungena ntsambama khabo jaha. Ngakusasa<br />

ekuseni makoti utawuwka aye emfuleni lapho bemtsimba batamtfola khona. Lena<br />

ernfuleni kutawufike kuhlatjwe sahhuku lekungiso lebatawudla sona ngembi kwekutsi<br />

umtsimba uye khabo jaha khona utewugidza. Makoti utawubonakala ngenyongo<br />

enhloko yesahhukulu kutsi nguye lekupheJeketelwe vena. Angacedza kugidza<br />

utawuwka ekuseni kakhulu avuswa bemuti bese uyomekeza bese ugcina<br />

ngekuhlambisa.<br />

Urna sekacedzile konkhe nekuhlambisa utawubitwa ngekutsi ungumfati wabani.<br />

BakaNgomane uma bateka umfati, umfati akasilahli sibongo sakhe.<br />

BoRadcliffe-Brown na Forde (1975: 91) bawubeka kanjena lombono:<br />

Wives always keep their own daim names and this distinguishes<br />

them as the "strangersn the out-group.<br />

Uma kungenteka kutsi abe nemntfwana utawubitwa ngalelitibuJ lakhe. Uma kungenteka<br />

kutsi emva kwekwendza angatfoli bantfwana bakubo baletsa inhlanti nobe vena<br />

aticelele inhlanti. Manning (1967) ukubeka kanjena:<br />

86


If after some years of marriage, a woman has no children she will<br />

of her own volition, approach her parents and ask them to give<br />

her a sister to help her. If the sister is available they will comply<br />

with the request as they are.<br />

(Manning, 1967: 203)<br />

Uma makoti ayinyumba kucelwa inhlanti kutsi itomtalela bantfwana. Ba Raddiffe-Brown<br />

an Forde (1975) baphawula kanjena:<br />

A younger sister should also be sent to bear children for a barren<br />

woman.<br />

(Raddiffe-Brown na Forde 1975: 185)<br />

labantfwana labatawutalwa yinhlanti bakhe naye lomfati lomdzala. Abakhetfwa<br />

ngesintfu. Batfunywa bonkhe ngekufana futsi nabo batawuhlonipha kakhulu naye<br />

lomake lomdzala. Kungenteka kutsi labantfwana bakhule bati kutsi unina wabo ngulona<br />

langabatali. Lako kwentiwa kutsi lomake uhlala nabo kakhulu labantfwana sikhatsi<br />

lesidze.<br />

Kulobola nako kuyindlela lehlanganisa bantfu emphakatsini ngobe bayahlangana babe<br />

ndzawonye ngalesikhatsi balondza tinkhomo. Narnzukwane kulotjolwa kuyahlanganwa<br />

bantfu babe banyenti kakhulu, bayahlangana bajabule kube njeya. Imidmbi lefana<br />

nalena bayayijabulela kakhulu ngobe kulapho babonana khona futsi batane. labanye<br />

batfola sikhatsi sekusomana.<br />

Ekulobolisaneni njengato tonkhe tive letimphisholo letikhona kuleli leningizimu neAfrika.<br />

lesi sive naso besiwachuba nobe besinayo indlela lebekwakhiwa ngayo buhlobo.<br />

Bakhabo jaha bebakhipha tinkhomo temasondvo letilishumu nesihlanu kanye nayinye<br />

inkhomo yamake Iekutsiwa insulanyembeti.<br />

87


Lenkhomo beyiba yinsikati. Kulesinye sikhatsi nobe batsi bekungakavami kutsi<br />

intfombatane itfolakale seyiphukile nobe seyitele encenye bese leto tinkhomo<br />

tiyaphulwa, kuya ngekutsi umnikati uyitsatsa kanjani lendzaba.<br />

Kulesinye sikhatsi uma kulotjolwa bebaye basho kutsi bayitsatsa nelugogo lwayo,<br />

lokusho kutsi nalowo mntfwana udzinga tinkhomo uhamba nenina. Kulabanye<br />

lomntfwana usala ekhabonina akhuliswe khona. Kuya ngekutsi kuvunyelwane kanjani.<br />

4.7 BUDLELWANO LOBUKHONA PHAKATSI KWABAKANGOMANE<br />

NALETINYE TIBONGO<br />

4.7.1. BakaNgomane nebakaKubhayi<br />

Ngingakachubeki kakhulu kangisho kutsi bakaNgomane nebakaKubhayi banye nobe<br />

basibongo sinye. Ngekwenteka kwekuhamba kwetikhatsi sibongo sakaKubhayi satitfola<br />

sesitimele.<br />

Kutsiwa kwenteka kutsi basemasimini emini bakaKubhayi bagubha tindlubu emasimini<br />

ngenca yebugwala kwatsiwa mabebuta kutsi bakabani, baphendvula batsi njengoba<br />

nisibona sigubha tindlubu nje tsine sibakakuBhayi. Basindza kanjalo ekufeni ngoba<br />

batse abasibo bakaNgomane. sabanamatsela njalo lesibongo sakaKubhayi. Basuka<br />

njalo kaNgomane baba bakaKubhayi. Bona sibongo sabo bakaNgomane.<br />

4.7.2. Bakangomane NebakaMala1e<br />

Malale bekuyindvodza yakaNgomane nave Malale wahlushwa kungetsembeki kungako<br />

wagdna satitfola anesiVe sakhe lesesihlukile kulesi sakaNgomane ibe vena<br />

wakaNgomane. Malale yena bekahlushwa ngumtimba kwatsi ngalelinye wabona<br />

88


dzadzewakhe ahleti, we:va avukelwa yinyama wabet:se uyatama kukuvikela loko<br />

wehluleka yamtsatsa inyama watitfola salele nadzadzewakhe.<br />

Emva kwaloko waba nguMalala ekhaya, wacoshwa kwatsiwa akahambe ayokwakha<br />

wakhe umuti. Wahamba Malala wayophemba wakhe umuti. Kwaba bakaMalale njalo<br />

kute kube ngunamuhla. Bona bakaNgomane, Malale bekuyindvodza yakaNgomane<br />

yabese idzabula sibongo sakaMalale. Letibongo letimbili sakaKubhayi naMalale akukho<br />

lokutenta tingabi takaNgomane. Ngaphandle nje kwaletehlakalo letenteka bona<br />

bakaNgomane sibongo sabo. Umuntfu wakaNgomane akamteki umuntfu wakaMalale<br />

newakaKubhayi newakaMdletshe.<br />

4.7.3. BakaNgomane NebakaMdletshe<br />

Lesi ngulesinye sibongo sakaNgomane. Ekusukeni kwaNgomane Mdletshe eSwatini<br />

wabhekisa emabombo Kazulu lapho wafike wahlangana nemabutfo enkhosi Shaka<br />

wagcina sayindvuna lenkhulu yenkhosi Shaka. Kazulu NataJi yingako ubeva batsi<br />

kuseMdletsheni basho ngoba basive sakaNgomane Mdletshe.<br />

Letibongo letintsatfu Malale, Kubhayi kanye naMdletshe sibongo sinye sakaNgomane.<br />

Njengobe kushiwo kutsi laba abatekani nobe abatsatsani ngoba kunalenkholelo yekutsi<br />

ngebantfwana bendvodza bonkhe.<br />

4.11.4. BakaNgomane NebakaMpapane<br />

Lesive saMpapane lesashaywa sacishe saphela singcongewa sive sakaNgomane. Lesive<br />

sakaMpapane besihlala ngase Komatidraai kwakuyinclzawo lenonile lenemhlaba<br />

lomuhle.<br />

BakaNgomane ngekulamba kutsiwa abahambe bayovimba imphi yaSoshangane, bafika<br />

lapha eKomatidraai lapho bebabhice khona bakaMpapane emahlatsini. Lendzawo<br />

89


eyatiwa ngel


Ingani phela uyati kutsi letinye tinkhomo tingetekile, sibaya sitawubuye sigcwale ngobe<br />

sekunaletinye tinkhomo letingenile. Uma kugidzwa umtsimba kusuke sekuphelele<br />

konkhe kutsi sewungenile esigabeni sebufati. Umfati usuke sekatekiwe ahleti ekhaya<br />

lakhe. BakaNgomane bayabahlonipha bafati babe kanye nebatfwana babe. Imvamisa<br />

abenti lokubi sekuya ngalowo muntfu kutsi utiphatsa kanjani vena.<br />

91


SEHLUK05<br />

5.0 BUDLELWANO BUSIVE <strong>SAKANGOMANE</strong> NALETIINYE TlVE.<br />

5.1 S1NGENISO<br />

BakaNgomane babambisana nemakhosi lamanyenti esive seMaswati kusukela<br />

eNkhabave kuze kube nyalo. BakaNgomane benyeti etindzaveni letimbili e5watini<br />

eLubonjeni nakaHhohho. Esifundzaveni seMpumalanga ubutfola kusukela Emalahleni,<br />

eMashishini, eLusaba, kaSikhukhuza, eBhova, uye uyewugdna emnyeleni wetintsaba<br />

teLubombo.<br />

Emakhosi eMaswati labambisana nebakaNgomane kakhulu ngulawa: Sobhuza IT<br />

5.2 <strong>LUCWANINGO</strong> LWAKHUMALO<br />

Khumalo (1995:44) uniketa luhla Iwelusendvo Iwemankhosi eMaswati lolulandzelako:<br />

MKHULUNKOSI<br />

truWAWAWA<br />

KULWAMBA<br />

SIDWABASELlJTRJU<br />

NKOSl1<br />

NGWANE 1<br />

CEBISA<br />

DLAMINI 1 (Lapha kuphuma bonkhe boDlamini baseNatali kanye<br />

nemaHlubi)<br />

SIHUBHU<br />

NKABINGWE<br />

MBODLO<br />

MSWATI 1<br />

SIKHULUMALOYO<br />

MSIMUDZE<br />

ZAMUKETHI<br />

NKHOMOKABAYO<br />

NKOSI 2 (Lapha kuphuma baka Mkhize nebakaGumedze<br />

waseButhonga)<br />

92


MAVUSO<br />

LUDONGA (lapha kuphuma<br />

nebakaNdwandwe)<br />

HLUBI<br />

DLAMINI2<br />

NGWANE2<br />

NDVUNGUNYA<br />

SOBHUZA<br />

SOBHUZA 1 (NGWANE 3)<br />

MSWATI2<br />

LUDONGA2<br />

MBANDZENI (DLAMINI 3)<br />

BHUNU (NGWANE 4)<br />

BHUZA (SOBHUZA 2)<br />

MAKHOSETIVE (MSWATI 3)<br />

5.3 <strong>LUCWANINGO</strong> LWAMATSEBULA<br />

bakaShabalala,<br />

Mabuza<br />

Matsebula (1972: 18) ulandzelanisa emakhosi eMaswati kanje:<br />

Dlamini I<br />

MswatiI<br />

Ngwane II<br />

Dlamini II<br />

Nkosi II<br />

Mavuso I<br />

Ludvonga I<br />

Dlaminiill<br />

Ngwaneill<br />

Ndvungunye<br />

Sobhuza I / Ngwane N<br />

Mswati II / Mavuso II<br />

Dlamini N / Mahlokohla<br />

Sobhuza II<br />

Mswati ill<br />

Khumalo (1995) naMatsebula (1972) basinikete lusendvo Iwebukhosi besive seMaswati<br />

njengekucwaninga kwabo. Kutsiwa kaNgomane bekutsi nakuhaywa emakhosi akhona<br />

kwakucalwa noma kugdnwe ngetibongo temakhosi eMaswati ikakhulu lawa<br />

lalandzelako:<br />

93


Sobhuza weMaswati,<br />

Sifuba sinengceke sinemanti,<br />

Bhuza kuletindze,<br />

Masibekela<br />

Imiti lemincane angayisibekela.<br />

(Sobhuza I & II)<br />

Mswati lomnyama kwabalutfuli,<br />

Mgobo waMphondvo<br />

Kawungen' esigujini<br />

Mngen' emagabelwen' etinyatsi.<br />

Lots' atihlaba abetifak' umgobo,<br />

Lots' atidla watidla kaMabhoko.<br />

(Mswati IT)<br />

Madeya waNdaba!<br />

Lowadey' inkab' inetimphondvo,<br />

Wayewutseng, emandanda.<br />

Uhhawuhhawu litinkondlo yakalozijiba<br />

Labatsi beyisina babeyigobel' emadvolo.<br />

(Mbandzeni)<br />

Mahlokohla londzatja ngenstamo,<br />

Lohlokohle timbiba taphuma<br />

Tenta buhlakalala,<br />

Taye tabanjwa ngudalad' esangemi<br />

KaZombodze wemagugu.<br />

(Bhunu/Mahlokohla)<br />

5.4 BUKHOSI BAKADLAMINI NEBAKANGOMANE<br />

DLAMlNI<br />

NGOMANE<br />

~ Sobhuza I ~ NgomaneI<br />

~ MswatiIT ~ Mfufana<br />

~ Mbandzeni ~ Mjejane / Hhoyi<br />

~ Mahlokohla ~ Ntiyi IT / Nkapane<br />

~ Sobhuza IT<br />

Budlelwano bebukhona kulamakhosi lakhonjiswe ngenhla fitsi aphila cishe esikhatsini<br />

lesifananako lapho kwakulwelwa loku lokulandzeJako:<br />

~ Tindzawo tekuhlala nemadlelo<br />

94


~ Imfuyo lenyenti<br />

~ Kwandzisa sive sibe sikhulu, nemandla nemakhono ekwenta<br />

tintfo.<br />

Kuto tonkhe tibhimbi takaDlamini, BakaNgomane bebahlala bakhona ikakhulu<br />

encwaleni. Incwala nguwoma mkhosi umkhulu kunayo yonkhe imikhoposi<br />

kulakaNgwane. lyagidvwa ayibukelwa.<br />

nalabangaphandle.<br />

khona ayayigidza.<br />

Ngwane udzikilika kuwo onkhe emagumbi elive<br />

Ingani nangesheya kwetilwandle lapho eMaswati alindlanzana<br />

Incwala kulapho inkhosi i1uma khona. Akudliwa lokulikwindla inkhosi ingakalumi.<br />

Lemncala leseyigindvwa seyaba siNguni kusukela kuMsati II inkhosi. Ngenca yekutsi<br />

inkhosi Mswati II wabekwa kubanga bomnakabo, iNdlowkazi Tsandzile tabona kufanele<br />

kutsi iye kaZwide iyocela lusito Iwekudnisa uMntfwana. Kwasekukhwa<br />

bantfwabaMkhatjwa Ndwandwe kutsi batewuphatsa lomsebenti. Ngiko nje lendzawo<br />

lebabekwa kuyo kutsiwa kuseLwandle.<br />

Inetigaba tayo incwala kantsi fitsi kunemisimeto letsite lefanele yentiwe leyendwlela<br />

incwala.<br />

Ingetfwasa Inyanga yebemanti, inyeti nayisemnyameni, kuhlatwa inkhomo yabo. lyacal<br />

iyaphuma emnyameni bayaphuma. Basikhishwa khona emphakatsi kabonkhosi<br />

lebusako.<br />

Banetigaba tabo nabo bemanti ngoba ntindlela tabo atifani. Kunalabalandza Iwandle<br />

kulakaGasa. Kunalabalandza imifula lemikhulu enhla nelive. UMgwenya (Crocodile),<br />

11Isaba (sabie River) kanye neLubhalule (Oliphants River) bese kuba nalababhula<br />

lihlandze bafuna luseIwa.<br />

lyahamba njalo inyanga nabo bayahamba. Bangefika ingakefiki yona bayayimela kepha<br />

yona ayibemeli. Naayiphuma emnyameni bayawakha babuye bonkhe bemele lesinye<br />

sikhatsi nase isemnyameni besekungena incwala lencane.<br />

95


Ingakangeni lencane kubonakala njemajaha agace emashoba etindleleni, emabhasini,<br />

etimitweni, emalolini kutsi incwala ifikile. Kusukela baphuma bemanti inkhosi ingena<br />

endlini lapho sseyifukamele yona incwala. NgeSiswati nase isendlini inkhosi imisebenti<br />

lebhekene nave njengekutekwa kwenacala, kwembula ingubo kanye nekuyivuse1a.<br />

Ngenca yembuso wesilamuhla umhlaba awumi ngako-ke nenkhosi seyiyabopheka kutsi<br />

ihle ivela noma ibone labo lebabonako labete ngemsebenti.<br />

Kute lapho imnandzi khona incwala enkhosini. Buhlungu kuphela. Uyana, liyadvuma<br />

liyamanyata inkhosi isencwaleni ayilali. Incwala lencane igidvwa esibayeni liIanga Iinye<br />

rnzukwana iwlwa kuphela. Ngakusasa yenyukela enhla kwesibaya yonkhe lemiti<br />

yebukhosi.<br />

Ayegeleta emajaha netingati tawo. Iwlwa nje isenyameni inyeti sekweluswe yona<br />

kugcwala kwayo. Mzukwana incwala luyaphuma lusekwane.<br />

Kuhlukahlukana kugcwala kwenyanga. Kuya ngekukhula kwenkhosi. Itsi nje lapho<br />

nayitewungcwala njengakusasa lube luphuma namuhla. Kantsi nangabe inkhosi<br />

seyingene ebudvodzeni lusekwane luphuma rnzukwana itsi yilili. Ngangabe inkhosi<br />

seyikhulile luphuma seyingewele yaze yadlavuteka. Inebanikati noma baphatsi bayo<br />

incwala. Kunetibongo letingasalinjalo emisemetweni yencwala ngoba banemisebenti<br />

lengeke noma lokungafanele yentiwe nguletiye tibongo. Natike letibongo: Matsebula,<br />

Motsa, Mkhatjwa, Khumalo, Shiba naMabuza. Akusiyo injongo kusho kutsi tentani<br />

letibongo ngoba ngoba ngulinye lematfuba lenta incwala ibe ngulelengiko.<br />

L.encane incwala yendvulela lenkhulu lecala rnzukwana kuphuma lusekwane. Kuvilita<br />

emehlo rnzukwana kuphuma lusekwane. Tingatja tishuca embili ngeticheme tato<br />

nemabutfo alandzele ngeticheme tawo.<br />

96


Ulukhuni umshuco welusekwane ngoba tingatja titsakasile letiney tiguna kwehlulwkisa<br />

bontsanga ngako-ke akushucwa kunjenetinkhomo tishoshela emabheleni. Esikhaleni<br />

kushaywa umkhumbi ngeticheme njengalokwetayelekile. Inkholapho seyibita indvuna<br />

yemabutfo iyinike imvume yekucala incwala. Ingoma yelusekwane ivulwa ivalwe<br />

njengayo incwala. Mzukwana ivulwa lengoma kuhokoma Iihlandze lonkhe, tigodzi<br />

tonkhe nemiti yonkhe yakaNgwane. Ihlatjelwa ngulabadvuna nalabasikati, labadzala<br />

nalabancane.<br />

Akulalwa amajaheni elusekwane kantsi nenkhosi ayilali. Kuhanjwa busuku bonkhe.<br />

Lapho alala khona emajaha elusekwane umuntfu ubona ngemakloba emililo ngoba<br />

akunangubo kuyotsiwa, kosiwe, kudliwe tingcamu. Lomunye umniningwane<br />

lowendvulela incwala lenkhulu kukhiwa emacembe kuphicwe inhlambelo nekubamba<br />

inkunzi. Mzukwana wencwala lenkhulu kuyaphitseitela. TlVakashi ngaphandle<br />

nemabutfo etihoncweni kuyaphitsitela. Babodvwa labaphotsela emahiya abo;<br />

babodvwa labaklama tigeja tabo; babodvwa labacola tinyoni tabo, emasakabuli,<br />

bagubhe emagwalagwala nemagomba lambalabala. Akukhulunywa ngemidada.<br />

Kungamenyetelwa kukhala emadlongo kuto tonkhe tihonco avive emabutfo kuvuke<br />

lusinga. Onkhe emajaha asaswace acedzile. Kungangenwa esibayeni kugujwa yonkhe<br />

imigubho yemakhosi. Ayimnandzi lemigubho, ivusa tinsizi tayitolo netakutsanti. Bekatsi<br />

asemphini emajaha kufike tincwadzi letinye tibika ngebuhlungu lobenteke ekhaya.<br />

Lokunye lokufike kumangalise labanyenti kantsi kuneligcabho emajaheni kubamba<br />

inkunzi. Loyibambile uba silomo sawonkhe Iowa mnyaka kantsi akukhohlwakali ngisho<br />

asamdzala. Ayibanjwa ngemsila, ayibanjwa ngentsambo, ibanjwa ngetandla.<br />

Akamadze emaJanga encwala: kuphuma lusekwane, kuyasa luyacitfwa noma<br />

luyalahlwa, khona ngalelo langa kukhiwa emacembe, kuyasa kUbanjwa inkunzi, kuyasa<br />

incwala.<br />

97


Itsi nase itawujubeka bese kuwka lobinye buhlungu lapho Ngwane adzabuka ekhatsi.<br />

Yenyukela enhla asahamba Emalangeni nenkhosi. AJisangdngd alisabubuli Iibutfo<br />

sewungatsi ngulelikhulu libulo letinyosi! Emva kwayo yonkhe leleminye imininingwane<br />

inkhosi ihlala elukhandzeni Iwenyatsi. Onkhe emabutfo engce emahawu asetulu.<br />

lyavalwa-ke incwala ngalelo langa kepha ayikajutjwa. Incwala ijubeka emva<br />

kwekuhlakula Imfabantfu nalamanye emasimu ebukhosi.<br />

Mzukwana ijutjwa inkhosi ibeka inkhulumo lemcoka eveni. lbala lokuhle lokwentekile,<br />

lokubi, nalokutifiso tayo netesive kutsi kwenteke. Ibuye futsi ifisele sonkhe sive mane<br />

kubonanwe kubonanwe kuletako incwala. Ingacedza lapho ibambisa emajaha tinkunzi<br />

tihlatjwe, kosiwe, kudliwe, kubuswe.<br />

5.5 BENGUNI BASEMBO<br />

Sive sakaNgomane ngebaNguni baseMbo. Singaphansi kwesigaba lesikhulu<br />

unato tonkhe ngobe sifaka ekhatsi tonkhe tobongo teMaswati naletinye<br />

letinyenti Kazulu. Khumalo (1995:4) uchaza ngebantfu baseMbo atsi:<br />

...uma bekhuluma iningi labo Iithambisa ulimi lutekele noma sithi<br />

bayatekela lokhu sikubona noma sikuzwa kakhulu kumaSwazi.<br />

Imphilo yebantfu bakaNgomane iveta kutsi sive lesihlobene kakhulu neMaswati.<br />

Sidzabuka ndzwonye nalatinye tivana letagdna tihlangene kwakheka sive sinye<br />

seMaswati. Emasiko, inchubo nelulwimi lwebakaNgomane kokhe kugcamisa kutsi<br />

bangeMaswati. BakaNgomane babutselwa ndzawonye naletinye tibongo tebaMbo<br />

letilandzelako: Dlamini, Mabuza, Shabalala, Mawso, Mlangeni, Ngwane, Matsebula,<br />

ifwala, Shongwe, Mkhwatjwa,naletinye letinyenti.<br />

Sive sakaNgomane asimange sigudluke enchubeni yemakhosi eMaswati, kepha<br />

sakhombisa kubambisana nawo kusukela enkhosini Dlamini I lobuye atiwe ngekutsi<br />

nguMatalatala, futsi lekucatjangelwa kusti nguye lowahola. EMaswatini agdne<br />

98


afinyelele kulendzawo kuyo.<br />

Kuyacaca kutsi Dlamini I abehola sigatjana lesasingaphasi<br />

kwesiqaba lesikhulu lesichazwa nguKhumalo (1995: 42 - 43) kanje:<br />

Uma sikhuluma ngabenguuni baseMbo sikhuluma ngesizukulwane<br />

sikaMumbo indoda okuthiwa yasuka enhla nezwe yalibangisa<br />

ngasendaweni esibizwa manje ngokuthi kuseMozambild... kodwa<br />

kabazinzanga raphe babuye baduka baze bayofika eduze nezintabe<br />

zoBombo, bathiya ngornfula Uphongolo lapha kwabakhona enkula<br />

enkulu inhlukaso.<br />

5.6. IMISEBENTI YASOBHUZA I<br />

Inkhosi leyacala kuhlanganisa sive seMaswati ngekutsi ibambisane naletinye tive<br />

letikhulu naletincane nguSobhuza I. Tive letabambisana na50bhuza I nchanti<br />

ekwakhiweni kwesive seMaswati betiholwa ngulaba labalandclzelako lokwagcina<br />

kutibongo: Mhlanga, Madvonsela, Mavuso, Fakuclze, Hlophe, Mabuza, Simelane,<br />

Matsebula, Tfwala, Ngwenya, Sihlongonyane, Nkhonyane naManana. Sobhuza I wafike<br />

wakhandza bakaMaseko njengobe kuchaza Matsebula (1972:21) atsi:<br />

Here Sobhuza found the Maseko tribe, which lived<br />

under their leader Cece, son of Khubonye, son of<br />

Magadlea, who qUickly submitted to his authority<br />

without any resistance.<br />

Kubambisana kwa50bhuza I nebakaMaseko kwaba kuhle kakhulu. Ngemuva<br />

kwebakaMaaseko wakha buhlobo nebakaMnisi njengobe kuchaza Matsebula (1972:21)<br />

atsi:<br />

... the Mnisi under their local headman Njinjii, son of<br />

Mantjolo, who lived near where the town of Mbabane<br />

stands (these were the subjects of a distant chief upper<br />

komati river near Dlomodlomo Hills)<br />

99


Buhlobo baSobhuza bachubekela embili ngobe wagcina abuhlanganisile nebakaMnisi<br />

esigodlweni sabo lobusemagcumeni eDlomodlomo. BakaMnisi bantti bebanemakhono<br />

lamanyenti ekusebentisa imitsi loko kwabenta batsandzeka enkhosini Sobhuza 1.<br />

Sobhuza I wakwabi kwacha budlelwano native letinclzelako: A tive tasenyakatfo,<br />

Shabalala, Ngomane, Maziya, Mahlalela, Shogwe, Mdluli nesakaMkhatjwa.<br />

B. T1VE TASENSHONALANGA<br />

Gama, Shabalala, Nhlapho, Mashinini, Tsaabetse, Khumalo naletinye.<br />

C. T1VE TASEMPHUMALANGA<br />

Mngomezulu, Nyawo, Matsenjwa, Mbhamali, Zikhali naletinye.<br />

D. T1VE TASENINGmMU<br />

Simelane, Hlatjwako, Mavuso, Tfwala, Madvonsela naletinye.<br />

l..okukhonjiswe ngenhla kusiniketa umfanekiso lolandzelako:<br />

~<br />

~bhuza ~<br />

Uma sikhuluma ngetive taseNyakatfo sikhuluma ngaleto tive letakhe enyakatfo yelive<br />

leMaswati kuletinclzawo letilanclzelako: Hazyview, Ngodini, Whiteriver, Shongwe,<br />

Emjejane naseNkomsazi. Iningizimu itsintsa iNshiselweni IUPhongolo, iMagudu<br />

neSimdlangentja. Impumalanga itsintsa indzawo yakaMhlbuyalingana, iNgweclze<br />

neNgwavuma naletinye. Inshonalanga ifaka ikhatsi iNgwempisi, iPiet Retief, i-Emelo,<br />

iNkhulungwane, iMpuluzi, kaShabalala naletinye.<br />

100


5.7. <strong>LUCWANINGO</strong> LWAKUPER<br />

Kuper (1974:233 usineketa tibongo tetive letahlangana uma kwakhiwa sive seMaswati.<br />

Letive nguleti letilandzelako:<br />

It. TENDZABUKO<br />

Dlamini<br />

Ginindza<br />

Mamba<br />

Magongo<br />

Mhlanga<br />

Madvonsela<br />

Mavuso<br />

Fakude<br />

Hlophe<br />

Mndzebele<br />

Matsebula<br />

Mkhabela<br />

Lulale<br />

Motsa<br />

Tfwala<br />

Manana<br />

Lukhele<br />

Mdluli<br />

Nkhonyane<br />

Shiba<br />

Mkhwanati<br />

Ngcampalala<br />

Shongwe<br />

Matse<br />

Kunene<br />

Gamedze<br />

Tsabetse<br />

Ndzimandze<br />

Bembe<br />

Ntjalintjali<br />

Sukati<br />

Zwane<br />

B. EMAKHANDZAMBIU<br />

Gama<br />

Mnisi<br />

Magagula<br />

Maphosa<br />

Maziya<br />

ShabalaJa<br />

Maseko<br />

Gwebu<br />

Khubonye<br />

Shabangu<br />

c.<br />

EMAFIKAMUVA<br />

101


L Emafikamuva - Besutfu<br />

Nkhambule<br />

Nhlengetfwa<br />

Matfunjwa<br />

D. Emafikamuva - Benguni<br />

Mkhatjwa<br />

Zikhali<br />

Nxumalo<br />

Biyela<br />

Mtsetfwa<br />

Msimango<br />

Nzima<br />

Mayisela<br />

Dladla<br />

Sibeko<br />

Hlatjwako<br />

Sifundza<br />

Dvuba<br />

Vilakazi<br />

Nsibandze<br />

Nsingwane<br />

Mngomezulu<br />

Tfomo<br />

Mabasa<br />

Nyoni<br />

Mbhamali<br />

Masilela<br />

Masuku<br />

Nkhala<br />

Tsela<br />

Mabila<br />

Mwbu<br />

Mgidzi<br />

BakaNgomane bangemakhandzambili. Lako kuveta yindlela Sobhuza I lahlangane<br />

ngayo naMfufane, lefananako naleyo lahlangana ngayo naeece Maseko, bakaMnisi,<br />

bakaGama nalabanye.<br />

5.8. KUHLOBANA ETIBONGWENI TEMASWATI<br />

Kuhlobana etibongweni teMaswati kugcama kakhulu etinanatelweni. TInanatelo<br />

tikhombisa buhlobo lobudzala lobungatiwa kutsi bacala nini, kepha lobuyawuhlela<br />

bunjalo ingunaphakadze.<br />

102


Nkosi (1992:35) uveta lombono lolandzelako ngetinanatelo:<br />

Tinanatelo tingemagama ebantfu latsite. Tingemagama lakhombisa<br />

kwenaba nekukhula kwesendvo. Ugama lekucala latiwa ngekutsi,<br />

sibongo. Ugama lesibili kuba sinanatelo. Tinanatelo tikhombisa<br />

kutalana kwebantfu, kusukela kubokhokho babokhokho ukze<br />

kufinyelelwe esitukulwaneni. Kunanatela loku kwehlukene<br />

ngebantfu besive sinye, ngetive telehlukene nangetindzawo<br />

labakhe kuto. Ase sibuke sibongo saTfwala! 'Shivakati! Etigodzini<br />

teUgwa neLusutfu batsi, Tfwala! Mnyamandze! Ngesheya<br />

kweluPhongolo batsi, Tfwala! Nyembe! Ngato tonkhe leti<br />

tinanatelo, kuloku kunanatelwa umuntfu wakaTfwala,<br />

wakaMalindzisa, lowalindzisa dzadzewabo watsi angiyidli ingati.<br />

Lubisi (1993: 23) uchaza tinanatelo kanje:<br />

Tinanatelo tiluhlobo Iwetibongo. Tinanatelo tibongo tesibili letinemlandvo lojulile.<br />

Umlandvo ubonakala lapho kunanatelwa bakaKunene kutsiwa:<br />

Madvonsela!<br />

Mntimandze!<br />

Nine baseSwatini,<br />

Nine bakaMalambule<br />

Lekwatsi Malambule abanga naMswati, Natsi: ~Malambule<br />

Kuvela buhlobo nebudlelwano ekhatsi kubakaMadvonsela, Mntimandze, Malambule<br />

nalabanye. Umlandvo uvela ekutsini bakaKunene bahambisana naMalambule<br />

embili!<br />

ngesikhatsi acabene nemnakabo lomncane Mswati II kubangwa tinkhomo. Tinanatelo<br />

tigcamisa buhlobo.<br />

Nkosi (1992: 37 - 38) usiniketa luhla lolulandzelako:<br />

103


nnanatelo letifananako<br />

~ Shongwe<br />

Mtimandze; Bhambolunye<br />

}<br />

~ Ngwenya<br />

~ Zinyane<br />

}<br />

~ Vilakati Mphephetse<br />

~ Mkhaliphi<br />

~<br />

M~}<br />

~ Simelane Nabonkhosi<br />

~ Mndzebele<br />

~ Mabuza<br />

} Mshengu<br />

~ Shabalala<br />

~ Tfwala<br />

Mnyamandze waSiwela<br />

}<br />

~ Malindziza<br />

}<br />

~ Ginindza Mamba<br />

~ Gule<br />

~ Mbingo } Msutfu<br />

~ Nkhambule<br />

~ Mavimbela} Mkholo<br />

~ Matsebula<br />

~ Manana<br />

~<br />

"";""" }<br />

Mrusi<br />

~ Nkhabindze<br />

}<br />

~ Dlamini<br />

~ Magongo Nkhosi<br />

~ Mamba<br />

~<br />

-"~ }<br />

~ Madvonsela Kunene<br />

~ Gamedze<br />

104


Ngalokufananako tibongo letilandzelako: Ngomane, Malale naMpapane boMshika<br />

bonkhe labo. Budlelwano buvela etinanatelweni tabo lapho kugcama khona imvelaphi<br />

nemlandvo waletibongo.<br />

Thwala (1990:18) uchaza tinanatelo kanje:<br />

Tinanatelo luhlobo loIutsite Iwetibongo lolunemladvo. Tikhombisa<br />

buhlobo lobutsite lobukhona ekhatsi kwebantfu. Tinanatelo<br />

tigcina tingematekelo ngekuba nemlandvo lofiphele. Tenta<br />

tinhlitiyo tijabule; titintise simo; ticedze lulaka, tigcamise<br />

nemvelaphi yesive. Kuchumana kuladzeleka ngalendlela:<br />

indvodzana, uyise, mkhulu nakhokho, njalonjalo.<br />

Luhla Iwetinanatelo letimbalwa:<br />

(a)<br />

SUkati<br />

Mavundla!<br />

Msime lomnyama,<br />

Wena longawudli umvundla wangesheya<br />

Nine lenigeza ngelubisi<br />

Labanye bageza ngemanti,<br />

Tenjwako<br />

Sona,<br />

Sona sabulalwa ludziwo<br />

sabese siyadzakwa<br />

(b)<br />

Mlotjwa<br />

Guliwe!<br />

Gama!<br />

Mvula,<br />

Phonjwako<br />

Mlontjwa mncane<br />

Naasentsendzeni yasandla uyahlala,<br />

Akukho Mlotjwa loyovala ngemadvodza<br />

(c)<br />

Maseko<br />

Khubonye!<br />

Ngcamane!<br />

105


Wena wendlovu,<br />

Tinkhomo tidl' ekhaya<br />

Ngekweswela belusi,<br />

Mdandulukwane,<br />

Sidvwaba selutfuli,<br />

'Nkhomo letimbili.<br />

Wabuya nat' ekhabonyoko<br />

5.8.1 Emaswati aseMphumalanga nelive leMaswati<br />

Tibongo letingasetintsabeni telobombo edvutane nemifula iNgwedze neNgwavuma.<br />

Nati letinye tibongo letikulendzawo:<br />

Vilakati<br />

Mphephetse<br />

Wena waseNgwedze neNgwvuma,<br />

Malingakhulu waboGama<br />

Mkhosane mncane ngekutilamulela<br />

Mphephetse wetindvuku tebafo,<br />

Wean lowadla dzadzewenu,<br />

Wat's inyoka sibhebhekatana<br />

Bindzakhulu<br />

Matsenjwa<br />

Ndlovukati,<br />

Mgabadzeli<br />

Wena lowagabadzel' inkhundla yakaBulawayo,<br />

Wena longadli imbuti<br />

Wesa' umsila wave<br />

Lobhek' etulu<br />

Wena wakaLancabane,<br />

Wena longayidli inkhokhoklho.<br />

Imphumalanga yele5watini kulapho kugeletela khon imifula leminyenti lefana<br />

neMbuluzi, iNkomazi, iNgwavuma naleminye. Lobunye bukhosi lebukulwtindzawo<br />

nguJobu lobulandzelako: Matsenjwa, Nyawo, Zikhali nalobunye<br />

106


5.8.2 EMaswati Asenshonalanga Nelive LeMaswati<br />

Uve laseNkhangala. TInkhalo talelive tibekile. Indzawo lengenato tihlahla letinenti.<br />

KUgelet:a imifula Ielandzelako: Sosiphutfwane, Silobela, iMpuluzi, uMzinoni, iNgwempisi.<br />

Kulapho kucal khona iNkomazi, Ugwa neLusutfu.<br />

Nati tibongo letinye letinye letitfolakala kulendzawo:<br />

Gama<br />

Mbhokane<br />

Mbembe loluhlata,<br />

Loluhlata njengencoshane,<br />

TItfo timaciliba<br />

Sidvwaba silutfuli,<br />

Hhwabati,<br />

Maphalala,<br />

Mbhokanegama!<br />

Sibeko<br />

M azJYa.<br />

. I<br />

Gembe!<br />

Gama,<br />

Gamalamabili,<br />

Wena lowakhuluma ngenjiki,<br />

Injiki yahleka,<br />

Dvungadvung' emanti,<br />

Mcusi.<br />

Shabalala<br />

Mshengu<br />

Wena lowashabalal' wmgedzeni<br />

Emambuka alindzile,<br />

Mshengu lowashelela ngeludvonga IwaMawso<br />

Batsi uwile kantsi akakawi,<br />

Sidvwaba silutfuJi<br />

Singabancwaba seta nemlandzakakti,<br />

EMaswati aya eMbo abuyelela<br />

Kwaye kwabuta nebafokatana<br />

Batsi siboneni na?<br />

107


EMaswati latindlela timhlophe<br />

Atsi sibonile eMbo<br />

UMhlongamvula udzilikile<br />

Bukhosi lobutfolakala kulendzawo bakaShabalala, Ndlela, Mnisi nebakaDlamini<br />

baseMbhuleni.<br />

IDlaminj ~ lS/1abalal~<br />

INhlaphQ<br />

INdlel~<br />

~lplaminj<br />

Kubalukile sicaphelise kutsi bukhosi baka Shabala butfolakala etindzaweni letehlukene.<br />

Bunjengabo bakaKhumalo nebakoMnisi lobutfolakala eMaswatini nakuletinye tive.<br />

BakaMnisi bakhulu eMaswatini nasemaTsongeni.<br />

Lokuohawulekako kutsi ngesikhatsi setibhimbi letinkhulu letifanana neMmemo<br />

eMbhuleni nenewala e5watini, tonkhe letive letibalwe ngenhla kubakhona labatimele<br />

njengemaneusa kukhombisa kuhlobo, bunye nekubambisana lokwacala kadzeni<br />

kuDlamini I kwehlela kUSobhuza I njengobe kusekhona nanyalo engwenyamwni<br />

lephetse<br />

5.8.3 EmaswiIti Aseningizimu Nelive LeMaswati<br />

Yindzawo lebekile lenalemifula luPhongolo neLusutfu. lsondzelene nebukhosi<br />

bakaMtsetfwa baseMadabukela, bakaNtjangase baseMgazini nebakaSibiya. Tinyenti<br />

tibongo telikulendzawo njengaleti letilandzelako:<br />

(e)<br />

Hlatjwako<br />

Mhayise!<br />

Ngwanye!<br />

108


Mabhengeda<br />

Khobongo,<br />

cebisa<br />

Mambengedla,<br />

Gidzela kusenkhosi,<br />

Wena lowadla bantfu ngasese<br />

Wena Lowadl' emadvodza walibala,<br />

Wadla bantfu bangen's endlini<br />

Wadla bantfi bangen' emgodzini<br />

Tfwala<br />

Mnyamandze<br />

Lukhambule<br />

Mnyamandze wakalasiwela<br />

Nshivakati,<br />

Mkhonto lodvuma njengelitulu<br />

Mafuyankhabi<br />

Mshiva longenatimphondvo,<br />

Lonetimphondvo watitsatsa ekhabonina,<br />

Matalankhosi.<br />

Simelane<br />

WaNdlow,<br />

NaboNkhosi<br />

Tadl' ekhaya<br />

Ngekweswela umelusi,<br />

Ndlebana timchechewana,<br />

Mpembe waLokotfwako.<br />

Mnguni!<br />

Bantfu labahlala eningizimu yelive leMaswati lulwimi Iwabo libhicene ne5izulu.<br />

BakaSimelane bona bobuye babe nelwabo lulwimi Iwkutsiwa siMpembe, lolusondzelene<br />

kakhulu neSiswati ne5izulu.<br />

Lobunye bukhosi lobukhona kuletindzawo ngulokhu lobulandzelako:<br />

~dlangamandl~<br />

109


IDlamin!<br />

5.8.4 EMaswati Asenyakatfo Nelive LeMaswati<br />

Uve Ielisenyakatfo Iigcwele tintsaba, emawa nemihosha. Uyashisa. Uhlanze. Utsatsa<br />

yonkhe indzawo lesesifundzeni saseMpumalanga leyatiwa ngekutsi yiHlanzeni.<br />

Kulinywa kuyo timoba, emawolintji, emangoza nalokunye lokunyeti.<br />

Tinyenti tibongo letisehlanzeni nebakaNgomane njengaleti letilandzelako:<br />

Mcanco<br />

Wena lowacedza lubombo ngekuhlehletela,<br />

Ubophele lokuhle emfuntini,<br />

Wena longayikbash' imbasha,<br />

Wena lodla umjingi kuphela.<br />

Msibi<br />

Ndlondlo!<br />

Ndlondlo bashise,<br />

Mabuya,<br />

Gasa,<br />

Ngwenyama,<br />

Wena lowadla bulongo walibala,<br />

Ndlondlo leneluphaph' enhloko,<br />

Wena waNdlela lohlehl' esibayeni,<br />

Mazombe,<br />

Wena lowavel' emadvodz' esangweni<br />

Ngobe wesaba tikhali tamadvodza.<br />

Matsebula<br />

Mkholo lonsundvu<br />

Netinyawo takhe,<br />

Cotsa ngwenyama ndvuna<br />

110


Wena lowembatsa sigogo sengwenyama<br />

Lulwimi lolutfolakala lapha Siswati lesinako kubhicana kancane neSitsonga. Emasiko<br />

lasetjeswako ngeSiswati. Bukhosi lebebukulendzawo bubambisene nebakaDlamini.<br />

IDlamin!<br />

5.9 Siphetfo<br />

lokuphawulwkayo kulesehluko kutsi kunebudlelwano lobujulile esiveni sakaNgomane<br />

nesakaDlamini. Budlelwano buvetwa ngemasiko nenchubo yaletive. Buchawe<br />

nekubambisana etimphini letehlukene kugcamile kuletive letimbili.<br />

BakaNgomane bahlalisene kahle naletinye tive lebakhelene nato njengaleti: Maziya,<br />

Mahlalela, Shongwe, Mkhatjwa, Mbuyane, Shabalala, Khumalo naletinye, ngobe<br />

bahlanganiswe bunye bebuSwati lobutsintsa emasiko, imisimeto nelulwimi.<br />

Tonkhe tive teMaswati tatiwa ngekunanatela. A1ikho liSwati lelingananateli. Kunanatela<br />

kuhambisana nenhlonipho etiveni tokhe. Tinanatelo titsatsa indzima lebanti esiveni<br />

seMaswati jikelele ngobe tingemagama esibili. Tibonelo: SUkati - Mavunda; Sibenko ­<br />

Maziya, Lubisi - Ngceshe naletinye. Tikhombisa indzawo lekuhlala kuyo sive. Tibonelo:<br />

BakaVilakati - Wena asweNgwedze neNgwavuma. BakaMbingo - Wena lowachamuka<br />

enhla neNgwavuma. BakaMaphanga - Wena we5watini.<br />

Lokugcamako kulesehluko kutsi asikho sive lesitimele sodvwana, kepha tive tibambisene<br />

ekwakheni sive sinye seMaswati.<br />

111


SIPHETFO<br />

6.0 LUHLATlYO, LOKUTFOLAKELE, T1NCOMO KANYE NESIPHETFO<br />

6.1 S1NGENISO<br />

Lucwaningo belubukene ngco nesive sakaNgomane kutsi site sibe khona lapho sikhona<br />

nyalo nekutsi sivelaphi, besiphila kanjani. Lubuke emasiko netinanatelo telesive<br />

sakaNgomane.<br />

6.2 LUHLATlYO LWE<strong>LUCWANINGO</strong><br />

Kulolucwaningo sitfole kutsi sive sikaNgomane sivelaphi, ngobe bakhona labatsi<br />

singemaTsonga kantsi labanye batsi sachamula eMozambiki. Tindzawo letehlukene<br />

tivetiwe kulolucwaningo raphe sive sakaNgomane besihamba khona kute kutsi namuhla<br />

sitfolakale ngesheya kwemfula Inkhomazi. Ngalolucwaningo kusukela ca 1700 kute<br />

kube ngunyalo lesive sihambe tindzawo letinyenti Eswatini raphe lolucwaningo locale<br />

khona.<br />

Sikhuluma sasho nekutsi kungani lesive sakaNgomane sinemakhosi lamatsatfu nekutsi<br />

kwaya ngani lobukhosi bube butsafu. Sasho satsi kungenca yekutsi kuyovinjwa timphi<br />

nekutsi bukhosi lubukhulu ngulobakaHhoyi.<br />

Kulolucwaningo sibuye sabuka simo sembangave nekutsi emakhosi abeke<br />

ahlukumeteka ngenca yekutika kwebelumbi, babulawelwa tinmkhomo. Emakhosi<br />

lanjengabo Mpholi abanjwa ayiswa akudzingisweni. Ngalesikhatsi babatfutsa babatisa<br />

lapha eMangweni, Kamachekeza, Kahhoyi kutsi ababuse leta lababaniketa tona<br />

babekwa ngernabhunu.<br />

112


6.3 LOKUTFOlAKELE NETINCOMO<br />

Lolicwaningo lusite kubukisisa sive sakaNgomane nebudlelwano baso maletibongo<br />

nesakaBhayi Malale. Kutfolakele kutsi letibongo tokhe nobe bonkhe labanftu<br />

bakaNgomane. Ngekwelisoko batsekani ngobe banye banye banengati yakaNgomane.<br />

Kuhamba kwabo etindzaweni letinyenti bahlaselana native teBapedi, emaTsonga,<br />

emaNdebele naletinye ngobe kUbangwa emadlelo, infuyo nekuphatsa. 5ive lesalwa<br />

kakhula njengobe singamange sigwinywe nguletinye, loko lokuboniswa bukhosi<br />

lobusamile kusukela ngeminyaka yabo 1700 kuze kube manje.<br />

Lulwimi IwesiShangane lolugcamako esiveni sakaNgomane,lulwimi Iwabomake labo<br />

bebatfunjwa nakuhlaselwe tancotjwa tive. Buchawe bemakhosi akaNgomane ekulweni<br />

native letinye kwenta baba sive lesibumbene lesitfolakala etindzaweni letehlukene:<br />

e5watini, esifundzaveni iMPumalanga, eMozambiki naKazulu.<br />

Akungabatisi kutsi bakaNgomane ngeMaswati njengaletinye tive letifana neleti: Maziya,<br />

Mahlalela, Shongwe, Shabalala, Nhlapho naletinye letinyenti.<br />

Uma silandzela umlandvonchanti wetive tebaNguni, bakaNgomane bangaphansi<br />

kwesigaba sebaNguni baseMbo lapho kugcogceleke khona tokhe tibongo teMaswati.<br />

Uma silandzela umlandvo wesive eMaswati ngaphasi kwa50bhuza I kuvela kutsi<br />

bakaNgomane ngeMaswati latiwa ngekutsi ngemakhandzembili.<br />

Buve bemuntfu buvetwa yinchubo nemasiko lawalandzelako ngaleso sikhatsi<br />

nasendzaweni lahleti kuyo. Umuntfu wakaNgomane loKazulu unguMzulu, kantsi<br />

loseSwatini uliswati lutsi loseMoammbiki abeliShangene. Akusiso sibongo sakaNgomane<br />

kuphela lesitsintseka kuloku, tinyenti kakhulu. TIbonelo:Sibongo sakaDlamini<br />

113


siseNdlovuu siseMaswatini, eMandebeleni. Sibongo sakaNdlovu siseMaswatini,<br />

eMandebeleni, eMatsongeni, eMazulwini naseManyiseni.<br />

Lulwimi luya ngendzawo lewusuke ukuyo ngaleso sikhatsi. BakaNgomane<br />

labasempumalanga yelakaSikhukhuza lulwimi lwabo lubhice siTsonga, labasenyakatfo<br />

lubhice Sipedi kantsi lebaseSwatini noma ngasemnyeleni wele5watini kugcama Siswati.<br />

6.4 SIPHETFO<br />

Lolucwaningo lusiivetela ngemvelaphi,inchubo nemasiko esive sakaNgomane.<br />

Lukhombisa imihambo nekubaluleka kwelesive esifundzaveni saseMpumalanga.<br />

Lusiniketa sitfombe lesigcamile ngemachawe akaNgomane laphila, ahlabana<br />

ngemagalelo lehlukene boHhoyi, Lugedlane, Machekeza nalamanye. Lolucwaningo<br />

luyinchabhayi kulabanye bacwaningi kutsi babuke imvelaphi yaletinye tive<br />

letinemilandvo lejulile njengaleti: Mahlalela, Maziya, Shongwe, Mkhatjwa, Mbuyane,<br />

Shabalala, Matsebula naletinye.<br />

114


Kuper, H. 1947: An African Aristocracy. London: Oxford University Press<br />

Ubhayibheli<br />

1996: Cape Town: Inhlangano YeUbhayibheli YaseNingizimu<br />

Lubisi, P.M. 1993: Utfunga: Cape Town: Maskew Miller Longman<br />

Lubisi, P.M. 2002: Kubuka Ngeliso Lelibanti Ugalelo Lemasiko Nenkholo<br />

Yebantfu Ekutalweni Kabusha Kwe-Afrika Kubukwe Ngco Sive 5eMswati.<br />

Lwacingo lolungekashicilelwa Iweticu te-PhD, Kwadlangezwa: Inyuvesi<br />

YaKazulu.<br />

Mahlalela, S.S. nalabanye 1994: Siswati Semasisweni Ubanga 8.<br />

Pretoria: Via Africa<br />

Matsebula, J.5.M. 1972: A History of Swaziland. London: Longman<br />

Nkosi, D.E. 1992:<br />

Umfuso: Cape Town: Oxford University Press<br />

Simelane, S.Z. naThwala, J,J. 1991: Umsinsi. Cape Town: Juta Publishers<br />

Radcliffe-Brown naForde, D. 1975: African System of Kinship and<br />

Marriage. London: Oxford University Press.<br />

Sowetan: Monday, October 7 2002, Ukhasi 5<br />

Thwala, JJ. 2002: Lucwaningo Ngetibongo Temakhosi EMaswati: Sobhuza<br />

I-Sobhuza H. Lucwaningo lolungakashici lelwe Iweticu<br />

te-MA KwaDlangezwa: Inyuvesi YaKazulu.<br />

Thwala J.J. 1990: Umkhunsu. Pretoria: Aktua Press.<br />

116


TINCWADZI LETlSETlENnSIWE<br />

Abrams, H.M (1981): A Glossary of uteracy Terms. New york: Holt,<br />

Rinegart naWinston.<br />

Bhiya, O.A (1990) : Impalampala 3. Pretoria: De jager Haum<br />

Publishers.<br />

Bible Society of South Afrika (1978): The Holy Bible.Revised Standard<br />

Version.<br />

Cope, T. (1968): Izibongo: Zulu Praise Poems. London: OXford<br />

University Press.<br />

Cuddon J.A (1984): A Dictionary of uteracy Terms<br />

Harmondsworth: Penguin Books<br />

Dube, I.S. Religious Education- Manzini: Macmillan Publishers<br />

Fowler, F.Wand F.G (1978): Consice OXford Dictionary. OXford: Oaredon Press.<br />

Guma, S.M. (1986): The Form Content and Technique of Traditional<br />

uterature in Southern Sotho. Pretoria: J.L van<br />

SChalk<br />

Kermod, F and Hollander, J. 1973: The OXford Anthology & English<br />

uterature. London: OXford University Press<br />

Khumalo, R. 1995: Uphoko Umqulu 1. Pietermaritzburg: Reach Out<br />

Publishers<br />

liS

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!