Sztuka opowiadania - Filmoteka Szkolna

Sztuka opowiadania
Z Andrzejem Fidykiem rozmawia Wojciech Michera
„Kwartalnik Filmowy” 1998, nr 23.
Jest Pan jednym z najbardziej cenionych i utytuowanych twórców filmu dokumentalnego
w Polsce. Pracuje Pan z duym powodzeniem w Polsce i na Zachodzie. A przecie nie skoczy Pan
adnej szkoy filmowej: jest Pan reyserem -mona powiedzie - z zawodu, ale nie z wyksztacenia.
Na wydziale polonistyki te nikt si nie nauczy, jak zosta wielkim pisarzem (przy czym sowa „wielki”
nie odnosz oczywicie do siebie). W twórczoci (obojtne: pisarskiej czy filmowej) najwaniejsza jest
umiejtno opowiadania. A o tym mówi najprostsze reguy, których ucz si ju dzieci w szkoach: ma by
wstp, rozwiniecie i zakoczenie. Wszystko, co ponadto, jest darem. S ludzie, którzy go nie maj, inni
natomiast potrafi prowadzi ciekaw rozmow nawet o niczym. Co do mnie - mam po prostu umiejtno
opowiadania w taki sposób, eby to byo w miar ciekawe.
Co Pana skonio do zajcia si filmem i prac reysersk?
Do telewizji dostaem si z konkursu na kierowników produkcji i dwa lata pataem si tam nikomu
niepotrzebny. Potem, do przypadkowo, zaatwiem sobie etat dziennikarski i zostaem doczepiony do
zespou reporterów Krystiana Przysieckiego. Przysiecki mia kiedy robi reporta o kradzieach z pocigów
towarowych, ale poniewa nie bardzo mu si chciao, temat zaproponowa mnie. Poczuem wtedy, e to dua
szansa i strasznie si spryem, eby film by ciekawy.
I za film „Idzie Grze przez wie” (z 1983) od razu dosta Pan nagrod na Festiwalu Filmów
Krótkometraowych w Krakowie...
...za debiut. I to by wanie moment decyzji. Wiedziaem, e nic nie umiem warsztatowo. Chciaem
jedynie opowiedzie t histori tak, eby si podobaa, eby momentami mieszya, momentami wzruszaa.
Rozpisaem sobie, jak ma by, i okazao si, e ludzie to kupuj - publiczno w kinie „Kijów” reagowaa
bardzo ywioowo. Wtedy stwierdziem, e jeli mój sposób opowiadania trafia do ludzi -czyli bdc sob,
mog osiga ciekawe efekty - to znaczy, e powinienem to robi.
Rozumiem jednak, e nie towarzyszya Panu w yciu uporczywa myl o koniecznoci robienia
filmów?
Takiej myli nie byo we mnie nigdy. Nawet gdy zaczynaem prac w telewizji, nie wiedziaem, e
istnieje co takiego, jak film dokumentalny. Ale zawsze umiaem dobrze obserwowa, wyawia zaskakujce
rzeczy, które dziay si wokó mnie, a na które inni nie zwracali uwagi.
W pewnym sensie dokumentalist mona by nawet bez kamery, jeli si widzi wicej ni
inni... Posiad Pan niewtpliwie zdolno opowiadania. Skd jednak mimo wszystko, wzia si
umiejtno przekadania wyobrae na form filmow?
Kiedy patrz na ten pierwszy film, to si go wstydz, bo jest strasznie prymitywny. Potem oczywicie
uczyem si rzemiosa i z czasem nabieraem dowiadczenia.
Czuj si przede wszystkim czowiekiem telewizji, a dopiero w dalszej kolejnoci czowiekiem filmu
i od pocztku rozumiaem, e nawet najwaniejszy, najmdrzejszy na wiecie film dokumentalny - jeli jest
nudny, le opowiedziany, i jeli telewidz przecza kana (co oznacza, e film nie zosta obejrzany) - to jest
nic nie wart. Na midzynarodowych festiwalach filmów dokumentalnych przyjmuje si niestety inne kryteria
oceny. Czsto jestem czonkiem jury i bywa, e przegrywam dyskusje z kolegami.
Czy s bardziej „ideowi”?
Po prostu atrakcyjno filmu - skaniajca normalnego czowieka do obejrzenia go - jest dla nich
mniej wana. Dla mnie za w sformuowaniu „film dokumentalny” sowo ,,film” jest nie mniej istotne ni
„dokumentalny”.
A czym jest „film dokumentalny”? Cigle mamy pewne trudnoci z ustaleniem jego definicji—
granice tego gatunku nie s oczywiste. Czym, z jednej strony (szczególnie tej telewizyjnej), róni si
od reportau; z drugiej za—od fabuy? Dokument do czsto korzysta z takich rodków, jak na
przykad inscenizacja: czy nie jest to zaprzeczenie samej idei dokumentu?
Pyta pan o dwie sprawy. Jeli chodzi o relacj midzy dokumentem a reportaem, to rzeczywicie
mona by zgupie, chcc j tak do koca zdefiniowa. Dla mojego komfortu psychicznego sam przyjem
takie oto rozgraniczenie: film dokumentalny, w przeciwiestwie do reportau, nie traci wartoci nawet po
www.filmotekaszkolna.pl

latach. Reporta natomiast zosta zrobiony, wyemitowany i ju; nie musi zawiera wartoci ponadczasowych.
Te wanie wartoci okrelaj granic.
Pojechaem kiedy (niech to moje dowiadczenie posuy za ilustracj), w 1989 roku, zrobi reporta
o gehennie polskich turystów jadcych do Turcji. By to czas, gdy Polacy dostali ju paszporty, jedzili wic
gównie na handel i na wszystkich granicach po kolei zncano si nad nimi. Pojechalimy wic z ma ekip,
starym fiatem, jako turyci, co si dao - filmowalimy. Na granicy bugarsko-tureckiej ujrzelimy wtedy
niesamowity widok, trafilimy bowiem na historyczny moment - exodus Turków bugarskich. Kilkaset tysicy
osób na przejciu granicznym: cae rodziny, z caym dobytkiem, starcy, dzieci, szafy na wózkach; wydawao
si, e to co zupenie niebywaego. Postalimy tam par dni i zrobiem co, co si wydawao wspaniaym
filmem dokumentalnym: nikt czego takiego nie widzia. Póniej jednak, gdy po latach zobaczyem ten film
na kasecie, nie zrobi na mnie adnego wraenia. Mielimy bowiem ju za sob Somali, Ruand, tyle wojen
i okruciestw pokazywanych przez telewizj, e to, co wtedy byo mocnym obrazkiem, zrobio si mao
efektowne. A nie udao mi si wycign z tej sytuacji czego takiego, co jako sprawa do dzisiaj pozostaoby
aktualne. By to zatem reporta - nie wytrzyma próby czasu. Jeli natomiast chodzi o inscenizacje, to ja
akurat nie korzystam z nich zbyt czsto.
W „Prezydencie” jest scena, w której do bohatera przychodzi urzdnik...
Rzeczywicie, urzdnik by podstawiony, natomiast bohater o tym nie wiedzia. Z tym e podobna
sytuacja zdarzaa mu si rzeczywicie par razy do roku. eby podstp by jeszcze skuteczniejszy i nie
wzbudza wtpliwoci, wpuciem tego urzdnika dopiero gdzie siódmego dnia zdjciowego. Natychmiast
jednak po nakrceniu rozmowy powiedzielimy bohaterowi prawd, a on zaakceptowa pomys i nawet si
z niego ucieszy. Sprawa ta wie si z moj etyk zawodow: gdyby bohater si nie zgodzi, nie uybym
tego materiau. Mona wic powiedzie, e bya to inscenizacja tylko poowiczna. Urzdnik mia prowokowa
i da bohaterowi szans wyoenia tych jego nieprawdopodobnych teorii (jak to z ajna zrobi w
konsekwencji mleko). Wolaem, eby nie wykada tego na sucho, do kamery.
Generalnie uwaam, e nie istnieje co takiego jak obiektywna kamera, któr si postawi, co
sfilmuje i to akurat bdzie prawda. To moe by pozór prawdy - jeli filmuje pan przez minut „obiektywnie”
to, co si dzieje na chodniku, a metr poza kadrem kto kogo zabija.
Czyli nie znalazby w Pana oczach uznania pomys bohatera filmu Widma Wendersa „Lisbon
story”, który po to, by zachowa absolutny obiektywizm krconego filmu, nosi kamer na plecach?
To nie jest Pana metoda pracy?
Wie Pan, nie ma adnej zotej recepty ani reguy. Jeli dokumentalista przystpuje do pracy nad
jakim tematem, to dlatego, e z jakiego powodu go zainteresowa. Jeden z etapów pracy polega wic na
zrozumieniu jakiej tam prawdy, tej gównej prawdy, któr chce si pokaza za pomoc filmu. I kiedy si ju
wie, co si chce pokaza, naley wtedy jako przetworzy w sobie ca t rzeczywisto—po to, eby
w sposób filmowy t sam prawd przekaza widzowi, korzystajc z filmowych rodków. Owe rodki mog
by proste, ale i bardziej zoone, jak na przykad inscenizacja.
Zawsze mówi, e jako filmu dokumentalnego zaley w 60-70 procentach od iloci pracy woonej
w jego przygotowanie, a niewielki procent to zdolnoci czy talent reysera. Ale zdarzao si oczywicie, e
wietne filmy wychodziy bez adnych przygotowa. Twórca dokumentalny nigdy jednak nie ucieknie od
niezbdnej w tym zawodzie uczciwoci.
Ale przecie fabua take szuka natchnienia w yciu. Powstao sporo filmów fabularnych
„opartych na faktach”. Moe zatem rodki typowe dla dokumentu s sztucznym narzucaniem sobie
ogranicze formalnych?
Dokument tym si róni od fabuy, e ma w sobie nieprawdopodobn si. Sceny, które
w dokumencie potrafi wcisn w krzeso, w filmie fabularnym nie zrobi na panu takiego wraenia -
wiadomo, e nie s prawd. Dobrym przykadem jest awantura, jak miaem tutaj, w Redakcji Dokumentu,
po emisji filmu „Heidi w Pornolandzie”, o dziewczynie pracujcej w pornobiznesie. Mnóstwo ludzi nas
zaatakowao za pokazywanie tzw. nieprzyzwoitych scen. A przecie, gdyby takie same sceny, zrealizowane
identycznie, z tak sam prac kamery, pokaza w filmie fabularnym, to pies z kulaw nog nie zwróciby na
to wszystko uwagi.
Kiedy wiadomo, e to, co wida, dzieje si naprawd, dziaaj zupenie inne emocje. Walka Gooty
na ywo robi na pewno wiksze wraenie ni pojedynek bokserski Sylwestra Stallone w filmie fabularnym.
Reyser filmu dokumentalnego to zatem bardziej intelektualista czy zwierz? Czy
najwaniejsza jest praca koncepcyjna: pomys, opracowanie tematu, przygotowania; czy te
szczególny zmys, wch pozwalajcy intuicyjnie pój tropem, którego inni nie dostrzegali?
Istniej róni twórcy. Jelibymy szukali kogo, kto stara si wszystko intelektualnie wykoncypowa,
www.filmotekaszkolna.pl

to mógby to by taki Marcel oziski. Jeli za mówimy o zwierzcym instynkcie, to przykadem byaby
Borzcka. Ale taki podzia nigdy nie jest absolutny; a najwaniejsze, e oboje robi wietne rzeczy.
Co w pracy nad dokumentem mona zaplanowa?
Kady ma swoj metod pracy. Moja jest taka, e wyruszajc na zdjcia, staram si jak najlepiej do
nich przygotowa. I mam co w rodzaju scenariusza bezpieczestwa. Wiem, e niezalenie od okolicznoci -
to musz zrobi. Daje mi on gwarancj, e nie zejd poniej pewnego poziomu. I zawsze go realizuj. Ale
zarazem jestem niesychanie otwarty na wszystko, co si dzieje, reaguj na wszelkie zmiany sytuacji.
Niekiedy w czasie zdj widz, e film zdecydowanie odchodzi w zupenie niespodziewan stron -
pozwalam wtedy samej rzeczywistoci, by mn kierowaa. Nie zapominam jednak nigdy o moim scenariuszu
bezpieczestwa, bo mona atwo zej gdzie na manowce i wtedy nic nie wyjdzie.
Niewtpliwie jednak jedn z podstawowych cech dokumentalisty — takiego, który gdzie jedzie
i rejestruje to, co si dzieje - jest umiejtno zauwaenia, w czym jest kino, a w czym go nie ma. Zdarza si,
e przegapimy co, co w pierwszej chwili wydaje si cakiem normalne, i na drugi dzie czowiek puka si
w eb — wanie to trzeba byo nakrci. To wyczucie jest rzeczywicie niesychanie wane.
Pracuje Pan w zasadzie ze sta ekip i czsto chwali Pan swoich wspópracowników.
W jakim wiec stopniu Pana filmy s prac zespoow, a w jakim dzieem autorskim?
Nic nie ujmujc wspópracownikom, moje filmy s dzieem autorskim. Najbardziej lubi taki moment,
kiedy uda mi si zgromadzi budet filmu, wsiadam do samolotu i lec - wtedy wstpuje we mnie bardzo
szczególny stan psychiczny. Czuj, e nie mog wróci bez dobrego materiau. eby nie wiem co, ebymy
nawet napotkali sprawy nie do zaatwienia, eby wszystko si walio - to i tak wróc z dobrym materiaem.
Rzeczywicie czowiek funkcjonuje wówczas na zupenie innych obrotach umysu. Tak - czuj si w stu
procentach autorem i w stu procentach odpowiedzialny za kad porak. Jeeli operator zrobi ze zdjcia,
to jest to moja wina, a nie jego. Dziwi si zawsze, gdy który z kolegów mówi, e montaysta spieprzy
robot. Nie ma takiej moliwoci, tu jest pena odpowiedzialno jednego czowieka.
Jeli od paru lat pracuj z tym samym operatorem i tym samym dwikowcem, to dlatego, e - po
pierwsze - s dobrzy. A po drugie - bo si nawzajem lubimy, cenimy i mylimy na tej samej fali. Mam dziki
temu duy komfort psychiczny. Bo oprócz tego, e trzeba osign dobre efekty pracy, chciabym te, eby
bya ona przyjemnoci, a nie mk. Jeli w ekipie s ludzie, którzy si nie lubi, to wszystko zaczyna
wszystkich drani. Szczególnie jeli robi si takie filmy jak moje z ostatnich lat - zawsze s to bardzo cikie
zdjcia, w trudnych warunkach, na przykad w tropikach - wtedy ten czynnik ludzki staje si jeszcze
waniejszy.
No wanie, prosz powiedzie, jak si Pan przygotowywa do tych duych produkcji, na
przykad do brazylijskiego „Karnawau”? Co Pan zrobi poza zebraniem sympatycznej ekipy?
Przy wszystkich filmach, które robiem gdzie daleko, schemat jest zawsze ten sam (zreszt nie ja
go wymyliem - tak si wanie pracuje na caym wiecie). Najpierw staram si zebra jak najwicej
wszelkich informacji, szukajc ich gdzie tylko to moliwe. Nastpny etap to kontakty: od kolegów z Europy
staram si zebra jak najwicej nazwisk. Jeli mówimy o Brazylii, to szukaem tam wspópracowników, którzy
mogliby peni rol - jak si to okrela po angielsku - fikserów. To jest kto, kto wszystko zaatwia, osoba,
która pomaga zarówno wszystko zorganizowa, jak i wspólnie ze mn myli, bo zna realia i temat. Ustaliem
zatem list tych potencjalnych fikserów i poumawiaem si z nimi, po czym poleciaem na dokumentacj.
Gównym zadaniem dokumentacji nie byo jednak ukadanie przyszego filmu, ale wanie nawizanie
wspópracy z miejscowymi ludmi i ustalenie systemu wspópracy przez nastpnych par miesicy do
karnawau.
Ile miesicy?
Byem na dokumentacji trzy miesice przed karnawaem. I okazao si, e z dwiema pierwszymi
osobami z listy nie mog si dogada. Dobrze natomiast rozumiaem si z dwójk innych producentów,
zaczlimy wic wspóprac. Ustalone zostay warunki (take finansowe) i od tej chwili pracowali dla mnie a
do koca naszych zdj. Bylimy w codziennym kontakcie telefonicznym albo faksowym - relacjonowali mi
zarówno to, co sami przygotowuj, jak i trwajce w Brazylii przygotowania do karnawau, pytajc, co mnie
z tego interesuje, a co nie.
Czy to oni znaleli na przykad t guchoniem narratork — pomys do niezwyky,
szczególnie jak na film o zjawisku zoonym z muzyki i taca?
Ona nie wzia si z przypadku. To jest przykad naszej wspópracy. Poniewa nasz rutynowy system
wspópracy zakada, e mam wiedzie sto procent tego, co si tam dzieje, codziennie przysyali mi obszerne
relacje: co syszeli, co czytali w prasie. Pado te haso, e w jednej ze szkó samby bdzie defilowaa
kilkudziesicioosobowa grupa guchoniemych. Odpowiedziaem, e oczywicie ta sprawa mnie interesuje,
www.filmotekaszkolna.pl

cho nie wiedziaem jeszcze, co z ni zrobi. Gdy pojechaem na zdjcia, to od razu poprosiem o spotkanie
z ow grup guchoniemych — wtedy te wyowiem dziewczyn.
Dlatego wanie powiedziaem przed chwil, e o sukcesie filmu w 60-70 procentach decyduje ilo
woonej pracy. Rzecz upraszczajc - film jest dobry, jeli ma w sobie duo dobrych rzeczy, umiejtnie
uoonych i zmontowanych, jeli kady element, kade ujcie jest w nim dobre. Najwicej ciekawych rzeczy
moe wyowi ten, kto ma stuprocentow wiedz o realizowanym temacie. A jeli wiem o nim tylko troch,
powiedzmy 40 procent, to tak te mam szans znalezienia czego dobrego.
Czyli ma Pan ju teren przygotowany, wie Pan, za które sznurki mona pocign...
No tak, ale nie wszystko si udawao. Mój pierwszy pomys - i to on byby najlepszy - polega na tym,
eby przez cay czas towarzyszy z kamer owemu panu Miro -jednemu z bicheiros, którzy siedzieli
w wizieniu. Miaem filmowa, jak on z wizienia, przez telefon komórkowy, kieruje przygotowaniami do
karnawau swojej szkoy samby. Wszystko wic byo ustalone, dogadane, ale par dni przed naszym
przylotem w procesie nastpi jaki przeom i ich prawnicy odradzili jakiekolwiek kontakty z pras, z telewizj.
Nie byo wane, e jestemy ekip z zagranicy, e robimy film, który bdzie emitowany dopiero za rok...
Szkoda, bo to by byo zupenie odlotowe. I w dodatku takie typowe dla Brazylii: tam wszystko jest takie, e
siga si praw rk do lewego ucha.
W tej sytuacji raptownie zaczem szuka pomysu na konstrukcj filmu i w efekcie okazaa si nim
guchoniema dziewczyna. Ale po drodze by jeszcze inny pomys. Jeli pan pamita, film zaczynam od...
Od mietniska.
...a po mietnisku pojawia si czowiek produkujcy pikne kostiumy, któremu spali si warsztat.
Poniewa sfilmowaem go jeszcze penego radoci przed karnawaem, chciaem z niego zrobi bohatera,
czowieka przegranego. On jednak tak strasznie rozpacza, e o adnej wspópracy nie chcia nawet sysze
(chocia akurat te pienidze by mu si przyday, bo straci dorobek caego ycia).
Jak wygldaa praca ekipy? Mia Pan dwie kamery. W jaki sposób jednak -w tak ywioowym
otoczeniu - udao si Panu tak koordynowa ich dziaania, eby w kocu uzyska materia nadajcy
si do zmontowania?
Sam byem zawsze przy jednym operatorze, natomiast z drugim, dziki sprztowi przywiezionemu
z Anglii, miaem czno przez suchawki i mikrofonik. W czasie parady sposób ten okaza si jednak do
mao skuteczny — byo za gono. Ale na radiu miaem may monitorek, pokazujcy, co drugi operator ma
w kamerze. I staralimy si, eby — w tych sytuacjach, kiedy to potrzebne — zdjcia si uzupeniay.
W którym momencie pojawia si ostateczna konstrukcja filmu? Wiadomo, e to cay proces,
od pomysu przez zdjcia a do ilustracji muzycznej na koniec. Który etap jest jednak najwaniejszy?
Czy monta, kiedy moe Pan spokojnie przejrze materiay i ustawi je jak klocki?
To zaley od filmu. W tym przypadku tak wanie byo - miaem tak duo materiau, e dugo nie
wiedziaem, co si stanie z gówn lini konstrukcyjn (miaem w rezerwie par innych wariantów, oprócz
tego z guch dziewczyn). W Brazylii nakrciem dwiema kamerami sto pógodzinnych kaset. Pierwszy raz
mi si zdarzyo, e robic w domu wstpny monta (na materiale przekopiowanym na kasety VHS),
w pewnym momencie zrobiem tydzie przerwy, bo zgupiaem. Byo za duo moliwoci. Duo atwiej si
pracuje, gdy jaki pomys jest oczywisty - nawet jeli mamy duo materiau, to staramy si go tylko
dopasowa do wybranego wariantu.
Trzeba zreszt powiedzie, e najlepsze rzeczy powstaj wtedy, gdy pojawiaj si problemy
z gatunku nierozwizywalnych - kiedy co, co koniecznie trzeba zmontowa, nijak zmontowa si nie chce.
Wtedy czowiek zaczyna tak intensywnie kombinowa, e wpada na odlotowy pomys, najlepszy pomys si
nie sprawdzi. To s kapitalne momenty-penia szczcia.
A jakie znaczenie ma dla Pana muzyka, któr ilustruje Pan zmontowany obraz?
Bardzo due. W „Karnawale” jest ona czci filmu. Ale na przykad „Rosyjski striptiz” - wiele osób
mówio mi, e jeszcze po latach maj w uszach muzyk z tego filmu.
Pamita j Pan?
Tak, oczywicie! Jest grana na grzebieniu? Nie, na jakiej usce ryby. Zobaczyem kiedy na ulicy
gocia, takiego grajka. Wziem jego adres - okazao si, e mieszka we Wadywostoku. No i w czasie zdj
cignlimy go z stamtd (to jest pó wiata przecie!), eby nagra tych par rzeczy. Bo wiedziaem,
czuem, jakie to jest dobre. Ale oczywicie muzyka nie jest spraw, od której zaczynam mylenie.
W Pana filmach wida skonno do mieszania powagi z kpin, miesznoci. Niektóre
hierarchie, podziay, z pocztku oczywiste, w pewnej chwili ulegaj odwróceniu. Powaga okazuje si
do pytka, mieszno tymczasem - niezwykle dramatyczna. Moe to by dramat polityczny, ale
www.filmotekaszkolna.pl

take dramat poszukiwania w yciu jakich mocnych wartoci. Tak byo z bohaterem filmu
„Prezydent”, prowincjonalnymi twórcami z Kazachstanu („Dojenie wielbda”) albo rosyjskimi
striptizerkami.
Mówiem, e dokument ma niezwyk si (rónic go od fabuy), która dziaa na emocje widzów.
I ja zupenie wiadomie, programowo, lubi j wykorzystywa, czyli gra na emocjach widzów. Zastanawiam
si, jakie zestawienia, jakie sklejki, poczenia albo rozdzielenia spowoduj takie albo inne reakcje. W kadej
sekundzie pracy nad filmem - przy pisaniu scenariusza, podczas zdj, na montau - myl o widzu,
wchodz w jego skór. Nie myl o sobie, tylko o czowieku, który bdzie to odbiera. Staram si nie da mu
szansy na wyjcie do kuchni po herbat; i eby to, co zobaczy, zapamita na cae ycie.
Czy jest to mylenie wycznie o skutecznoci oddziaywania, o przywizaniu widza do fotela,
czy take o przekazaniu za pomoc filmu jakich idei? Dla mnie warto Pana filmów polega przede
wszystkim na tym, e przez wzbudzenie w widzu wtpliwoci co do spraw pozornie oczywistych
mówi si co istotnego o samej rzeczywistoci. Dlatego na przykad niesychanie przejmujce byo
„Dojenie wielbda”. Porzdek dzielcy wiat na „dzikich Kazachów” i „ wspaniaych Anglików”,
którzy przylatuj niemal jak kosmici albo anioowie, przynoszcy prawdy objawione, wydaje si
zupenie oczywisty. Rzeczywisto tymczasem okazuje si bardziej zoona.
To film o dwóch kulturach, które si wzajemnie nie rozumiay. Jego sia polega chyba na tym, e jest
tak bardzo dokumentalny, jak tylko mona sobie to wyobrazi. Poza scen kocow - z jurt i wielbdem -
która miaa by moim jedynym komentarzem. Siedzielimy tam par tygodni, po prostu czekajc
i podpatrujc: zero mojej reyserskiej ingerencji. S to wszystko sytuacje, których nie daoby si wyapa,
gdyby si nie siedziao bardzo dugo, z kamer zawsze gotow do wczenia. Zaoenie byo takie, e id za
tym, co si dzieje na miejscu. Nikt nie móg przewidzie, e nastpi konflikt.
Jakie opinie wywoa ten film w Anglii?
Miaem z nim bardzo due problemy. Gdyby nie zdrowy system ekonomiczny BBC, to nie ujrzaby
wiata dziennego. Mój film opowiada o ekspedycji angielskich filmowców do Kazachstanu, którzy ucz
miejscowych twórców, jak zrobi telenowel. Otó pomysodawc i producentem caej tej ekspedycji bya
prywatna firma Porto Bello, która pienidze na to przedsiwzicie wzia z angielskiego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych. Jest to potna firma - wyprodukowali oni midzy innymi czeski film „Kola”, który zdoby
Oscara. A zatem ludziom z tej firmy daem kaset ze zmontowanym ju moim filmem, a oni zapaali do niego
czyst nienawici, przez pótora roku skutecznie blokujc emisj.
Pomogo mi dopiero to, e kasety rutynowo ruszyy w obieg BBC. Dzia handlowy zacz je
pokazywa na targach i porobi par kontraktów z telewizjami. W pewnym momencie nie byo wyjcia.
Poniewa jednak istniaa groba procesu, prawnicy BBC pod tym ktem przepatrzyli film i musiaem porobi
w nim pewne zmiany. Wymagao to sprenia intelektualnego, eby filmu nie zepsu, ale i si nie podkada.
W zwizku z tym w zeszym roku pojechaem do Londynu jeszcze na tydzie montau. Trzeba byo robi te
przeróbki w wielkim tempie: skoczylimy je w sobot wieczorem, w niedziel rano kurier zawióz kaset do
Amsterdamu, w cigu dnia zrobili tam wersj holendersk, a wieczorem w telewizji bya emisja.
Czy ma Pan jakie swoje metody pracy z aktorami, którzy przecie aktorami nie s? Czy
czsto potrzeba jakich szczególnych zabiegów, by zmusi ich do takich dziaa, które potrzebne s
w filmie, a na które oni nie maj ochoty?
Najwaniejsze, eby czowieka otworzy. Czasem chce pan uzyska co, co rozmówca uwaa
akurat za zupenie niewane, marginalne, i nie widzi powodu, eby w ogóle o tym mówi. Wypracowaem
wic sobie technik polegajc na tym, eby najpierw pozwoli rozmówcy powiedzie wszystko, co mu ley
na sercu—z penym szacunkiem, uwag, nagrywajc to. A jeli on widzi, jak duo si wkada energii, eby
zarejestrowa to, co dla niego jest tak wane, niejako w rewanu dopowie to, czego by sam z siebie nie
mówi, a ja wiem, e dla filmu jest dobre.
Technika ta wymaga cierpliwoci.
Tak, ale daje czasem dodatkowe owoce: zdarza si, e z tego materiau niespodziewanie wyawia
si jak pereeczk.
Pracy z ludmi towarzyszy te jedna - tylko jedna- zasada etyczna: eby nikomu nie zrobi krzywdy.
Stojc po tej stronie kamery, i pracujc w tej firmie, duo lepiej potrafi przewidzie potencjalne skutki emisji
filmu. Tego wic pilnuj, eby nigdy nie zrobi nikomu krzywdy; ale wicej zasad nie mam.
W wielu filmach zachowuje Pan duy dystans do przedstawiane] rzeczywistoci. Czsto
nawet rezygnuje Pan z komentarza autorskiego i zamiast tego przytacza Pan oryginalne teksty (tak
byo na przykad w „Defiladzie”, ale nie tylko).
Najlepsze filmy robi wtedy, gdy mój stosunek do przedstawianej materii jest kompletnie obojtny.
www.filmotekaszkolna.pl

Jestem wówczas otwarty na wszystkie pomysy. Z tego przede wszystkim powodu od wielu ju lat nie
zrobiem adnego filmu w Polsce. Ludzie maj róne temperamenty i czsto im bardziej s zaangaowani,
tym lepsze robi filmy. Ja jestem inny - nie czubym si bezpiecznie, gdybym musia krci film o tym, co dla
mnie osobicie jest wane. Nie chc stan wobec sytuacji, e dla filmu byoby lepsze co, z czym ja si nie
zgadzam. Taki dylemat byby przeraajcy: czy wybra to, co moim zdaniem jest suszne, czy te to, co
lepsze dla filmu?
Wol wic krci gdzie daleko, poza krajem. Tam zaley mi tylko na filmie i - jeli nawet
zakadaem, e co ma by biae, a okazuje czerwone lub czarne - spokojnie wszystko zamieniam.
Filmem, w którym najwyraniej czuje si osobiste zaangaowanie i brak dystansu, jest „Sen
Staszka w Teheranie”. Zreszt ten wanie film wzbudzi chyba najwicej kontrowersji.
Tak, troch ich byo w swoim czasie... Wie pan, pierwszy raz w moim zawodowym yciu to los nas
prowadzi, a my potrafilimy na to zareagowa. Byo to bardzo fajne, wiec na miejscu podjem decyzj
o takiej wanie narracji w filmie. Czuem, e widz to powinien kupi. Moe pocztek troch jest za
rozwleky...
Ale los Panu sprzyja. Nie tak atwo chyba (bez pomocy fikserów!) spotka w Teheranie
Iraczyka-Rosjanina, który nie tylko moe opowiada w zrozumiaym jzyku, ale jeszcze ma tak
powikan histori.
Losowi trzeba pomaga. Pojechaem na te zdjcia bez adnych zobowiza. Ekipa z telewizji bya
zaproszona na obchody trzeciej rocznicy mierci Chomeiniego i gdybym nie przywióz adnych materiaów
poza tymi z obchodów, nikt by nie móg mie do mnie pretensji. Tylko z drugiej strony gupio tak nic nie robi.
A poza tym okolicznoci byy niezwykle trudne: musielimy siedzie tam 10 dni (mielimy tasz taryf
lotnicz i nie dao si wczeniej wyjecha), upa 40°, bez kropli alkoholu. Siedzielimy we czterech w pokoju
hotelowym jak durnie. Moglimy wiec dalej tak siedzie albo - co zrobi. No wic uylimy obu kamer.
Szczliwie miaem Bet, a nie tam filmow, bo wtedy ten film by nie powsta: nigdy bym nie
podj decyzji, e spuszczamy bardzo drog tam, filmujc puste dachy. Bo na ogó tam nic nie byo. Ale
wreszcie wyowilimy t pereeczk.
Ten wtek przedziwnych losów bohatera wypatrzonego na jednym z dachów w Teheranie jest
rewelacyjny. Równoczenie jednak pojawiy si w filmie opinie o charakterze, powiedziabym,
kulturoznawczym. Jak nigdy chyba wczeniej, pozwoli Pan sobie te na daleko idc, osobist
ocen przedstawionej rzeczywistoci. Pokaza Pan niezwykle efektowne sceny religijnej ekstazy,
a raczej szau, z uroczystoci w Teheranie, zestawiajc je ze zdjciami z seansu jakiego szarlatana w
Moskwie. Czym si Pan kierowa, czc te dwie sceny? Kryteriami estetycznymi, podobiestwem
emocji? Szczerze mówic, zabrako mi tu troch komentarza wznoszcego si ponad potoczne
skojarzenia i emocje; szczególnie e pokazuje Pan take obrzd religijny w prawosawnej cerkwi.
Oczywicie, zawsze byy dla mnie wane emocje, zawsze chciaem, eby moje filmy byy jakim
widowiskiem. Zarazem od pocztku interesowa mnie system totalitarny, a „Defilada” bya ukoronowaniem tej
fascynacji. Nie bardzo potrafiem od niej uciec take póniej, na przykad w „Rosyjskim striptizie”. Jest to film
o seksie, ale przede wszystkim - o systemie. W Iranie w sposób przeraajcy dotaro do mnie, e to, co si
tutaj dzieje, to take jest ideologia totalitarna. Tyle e w tym akurat wypadku narzdziem staa si religia;
takim, jakim w Korei bya wiara w Kim Ir Sena.
A co do Rosji - ludzie tam s teraz ogupiali, bo po upadku komunizmu kompletnie rozpad im si
system wartoci, w który tak czy inaczej wszyscy wierzyli. To bya ich jedyna ideologia, dlatego gdy raptem
znikna, oni natychmiast zaczli szuka innej. Zrobili si bardzo podatni na wszystko, czym mogliby ten
brak zastpi. Gadko wic, w to, co proponowa im jeden z drugim hochsztapler czy hipnotyzer, uwierzyli.
W Rosji wyranie to czuem - otumanienie jednostki przez jakie okolicznoci zewntrzne.
W „nie Staszka” (wracam do moich wtpliwoci) cytuje Pan w pewnym momencie fragment
Koranu dotyczcy zasad chosty i kamienowania. Zabrzmia on jak jakie teksty propagandowe. Moe
si wydawa, ze przez umieszczenie w komentarzu tego cytatu zachowuje Pan obiektywizm, daje Pan
mówi pokazanej kulturze jej wasnymi sowami. Odczuem to jednak jako pewn niezrczno, bo
mimo wszystko chodzi o tekst majcy ogromn tradycj. Mam wraenie, e chcia Pan raczej pokaza
swoje oburzenie wobec religijnego szalestwa ni zjawisko to wytumaczy.
W Iranie chodzio mi zasadniczo o pokazanie wykorzystywania religii do celów politycznych. To
zjawisko jest tam ewidentne: na uroczystoci religijnej ku czci Chomeiniego okrzyki s sterowane,
wznoszone z pen nienawici: „mier Izraelowi”, „mier Ameryce”, „Palestyna zwyciy”. Nienawi
polityczna jest woona w religi. Wiadomo, e to nie jest nienawi religijna, tylko za pomoc religii kto
piecze swoj polityczn piecze.
www.filmotekaszkolna.pl

Rzeczywicie, najwiksze wraenie zrobili na mnie nie ci, którzy w transie rzucali si i bili po
gowie, ale czowiek, który w gow stuka si delikatnie jedn rk, w drugie trzyma krótkofalówk
czy telefon komórkowy. Wida byo, e cakiem dobrze panuje nad sob i nad sytuacj.
Chciabym doda, e robic film na jaki temat, zawsze szukam dla tego tematu ekstremalnego
przejawu. Jeeli jest to system totalitarny - nic lepszego na wiecie nie wymylono ni Korea Pónocna; jeeli
rozpad systemu wartoci - najlepszym przykadem bdzie z kolei Rosja (cho dzisiaj ci ludzie pomau
zaczynaj si zbiera).
Mam wraenie, e „Defilada” jest filmem w Pana twórczoci szczególnym. Chociaby dlatego,
e we wszystkich innych zawsze mamy do czynienia z jakim sporem, konfliktem dzielcym
przedstawion rzeczywisto na dwie strony: hodowca wi i urzdnik, Kazachowie i Anglicy, Iran
i Rosja, rosyjscy stranicy komunistycznej moralnoci i ci, którzy traktuj seks z zadziwiajc
otwartoci. Zawsze pojawia si jaka granica wewntrz filmu. Tymczasem w „Defiladzie” adnego
konfliktu nie ma. Niejako cay przedstawiony wiat znajduje si po jednej tylko stronie; granica
przebiega raczej midzy tym wiatem i widzem. Jak wiadomo, w filmie tym cay komentarz zosta
skomponowany z oryginalnych tekstów koreaskich.
Ale w „Defiladzie” pewna granica, czy te pewna zmiana, jednak si pojawia: na pocztku jest
miesznie, a potem robi si coraz groniej. Pamitam reakcje sal kinowych na festiwalach: podczas
pierwszej poowy filmu ludzie si cigle miali, a potem — mimo e na ekranie wida byo tak samo
mieszne rzeczy - ju coraz mniej.
W Korei Pónocnej uzmysowiem sobie, e gównym sposobem utrzymania tam systemu w czystej
postaci byo cakowite odcicie narodu od informacji ze wiata - dla nas zupenie niewyobraalne. Teraz yje
tam trzecie pokolenie ludzi, którzy kompletnie nie wiedz, jak wyglda wiat. Rodzice ich nie naucz, bo te
tego nie wiedz. Rodzice i dziadkowie byli nieustannie indoktrynowani za pomoc nauk o wielkim wodzu,
które s tak traktowane jak religia. Nie mona nie ulec tej religii, bo nie istnieje wybór. Dotaro do mnie, e ta
koreaska propaganda ma wielki sens - tam; natomiast poza tym krajem musi wywoywa cakowicie
odwrotny skutek. Ale nie doszedem do tego od razu. Teraz to si wydaje bardzo proste, ale musiaem
przej pewn drog mylow. Póniej jednak z elazn ju konsekwencj (nawet wbrew sobie zrobiem ten
film tak, jak oni sami robi swoj propagand). Wiedziaem, e poza Kore to musi da stuprocentowo
odwrotny i piorunujcy efekt.
To jedyny chyba te film, w którym nie ma wtku indywidualnego. Rozumiem, e z przyczyn
yciowych - nikogo takiego nie mona byo znale. Ale daje to dodatkowy efekt, wraenie
bezosobowoci tego wiata.
No tak, bohaterem filmu na pewno by system. Przy czym ja nie jestem takim bardzo typowym
dokumentalist; gdybym nim by, to bym duo chtniej pochyla si nad pojedynczym czowiekiem.
I wszystkie te filmy byyby bardziej o czowieku ni o innych sprawach, którym s jednak powicone. Bo
mnie najbardziej fascynuj wielkie zjawiska spoeczne. Mona wprawdzie znale bohatera, który sam
bdzie stanowi ich przenoni; ale, szczerze mówic, lubi, jak si duo dzieje, due widowiska. Robi to
wiadomie. Wiem, e mógbym odnosi wiksze sukcesy festiwalowe, gdybym inaczej konstruowa moje
filmy. Postpuj jednak zgodnie z tym, co lubi, i co jest we mnie.
Czsto jednak pojawia si w Pana filmach temat niemonoci porozumienia: midzy ludmi
albo midzy kulturami, tradycjami.
To tak po prostu wyszo. Nie miaem adnej wymylonej ideologii. Kiedy zaczynam si zajmowa
jakim tematem, to szukam w nim spraw, które najbardziej si nadaj, eby zrobi z nich film.
A czy kiedykolwiek byo w Panu jakie poczucie misji spoecznej?
Bro Boe, nigdy! Chc robi dobre filmy, które ludzie chcieliby oglda, które bd mdre, które
dadz do mylenia. Ale nie ma we mnie natury czowieka, który widzc gdzie jak niesprawiedliwo, chce
naprawia wiat - robic na przykad program interwencyjny.
A czym si Pan kieruje jako producent i twórca telewizyjnej strategii programowej? Od dwóch
lat jest Pan szefem Redakcji Dokumentu w I Programie TVP.
Gdy objem t redakcj, na biurku leao ze czterysta propozycji uskadanych przez poprzednie dwa
lata. Ale nie byo wród nich ani jednej, która by dotyczya tego, co si dzieje w Polsce po 1989 roku. Byy
tematy kombatanckie z czasów wojny, z okresu ,,Solidarnoci”, albo tematy z koca wiata, typu o Nowej
Gwinei lub Nowej Zelandii. Czy zatem polscy twórcy dokumentu nie zauwayli, e co si wokó nich
zmienio? A moe - i to bya prawdziwa przyczyna - poprzednie kierownictwo telewizji nie odczuwao
potrzeby robienia filmów o tym, co si teraz dzieje (a dzieje si przecie strasznie duo).
Na pocztku wic przede wszystkim zachcaem ludzi do mylenia o tematach aktualnych.
www.filmotekaszkolna.pl

Uznabym za swój wielki grzech - czowieka majcego wpyw na polski dokument - gdyby ten polski
dokument nie zauway w filmowy, artystyczny sposób, wielkich zmian, które zachodz w Polsce.
Po drugie- nigdy wczeniej w telewizji polskiej nie byo dobrego programu z filmami dokumentalnymi.
Nie odkrywaem tu adnej Ameryki; miaem po prostu do dobr wiedz o tym, co si robi z sukcesem
w innych telewizjach. Przykadem moe by telewizja brytyjska, gdzie akurat taki gatunek jak film
dokumentalny najlepiej funkcjonuje - jest to jeden z niewielu krajów, gdzie ma on du ogldalno (ludzie to
lubi, a filmy s wietne). Korzystaem te z dowiadcze mojego kolegi z Finlandii, Jarmo Joskalainena,
który skonstruowa tam wietny program z filmami dokumentalnymi.
Mój gówny pomys programowy by taki, e nie tylko mamy robi filmy, ale i doprowadzi do
powstania staego programu z okrelonym tytuem. Wtedy nie bdzie nawet tak wany tytu konkretnego
filmu, ale liczy si bdzie skojarzenie, e to trzeba obejrze, bo wiadomo, e bdzie dobre.
Wykonalimy te du prac marketingow (jak adna inna redakcja telewizyjna): nawizalimy
cis wspóprac ze wszystkimi wielkimi dziennikami regionalnymi. Dziennikarzom zapewnilimy komfort, bo
zawsze wysyamy im z duym wyprzedzeniem kasety z filmami, które mamy emitowa, oraz opis uatwiajcy
napisanie komentarza. Std midzy innymi wzia si ta nasza spora ogldalno. Nie tylko dlatego, e filmy
s najlepsze z moliwych (i polskie, i zagraniczne), ale i z tego powodu, e bardzo duo si o nich pisze.
W programie „Czas na dokument” dajemy 50% polskich filmów, 50% zagranicznych. Mieszanie tych filmów
powoduje te, e polscy twórcy widz, jak ma by ustawiona poprzeczka. A zagraniczne filmy to wycznie
absolutna czoówka wiatowa, któr wyawiamy z trudem na festiwalach, na targach, gdzie si da.
Poza tym filmy te maj by zrónicowane. To kryterium stao si wane szczególnie teraz, gdy
propozycje o tematyce wspóczesnej napywaj ju samoistnie i przesta to by nasz priorytet Chc, eby film
dokumentalny w swoisty sposób pokaza to wszystko, co si dzieje na wiecie, a dziej si rzeczy
najróniejsze. Od „Heidi w Pornolandzie” do zamówionego przez nas filmu „Ruch Marksa i obroców
krzya”, który wygra festiwal filmów katolickich w Niepokalanowie. Oba filmy s bardzo dobre, a dotycz
dwóch rónych biegunów.
Nad czym Pan teraz pracuje?
Montuj wanie film, który nakrciem w Indiach, podróujc po tym kraju z kinem objazdowym
i próbujc zrozumie fenomen kinematografii hinduskiej. Jak wiadomo, wanie tam powstaje najwicej na
wiecie filmów. A co waniejsze - odbiór tych filmów odbiega od naszych przyzwyczaje. Ze wzgldu na
mentalno uksztatowan przez miejscow tradycj filozoficzn i religijn wiat obrazu filmowego jest tam
traktowany jako bardziej rzeczywisty ni to, co my nazywamy realnym wiatem. Z tego powodu na przykad
popularni aktorzy bez wikszych problemów wygrywaj w wyborach politycznych, bo utosamia si ich
z granymi przez nich postaciami.
Kiedy film bdzie gotowy?
Myl, e po wakacjach.
Czekamy wic na premier. Dzikuj Panu za rozmow.
ANDRZEJ FIDYK - (ur. 1953 roku w Warszawie) reyser i scenarzysta ponad 40 filmów
dokumentalnych zrealizowanych dla telewizji polskiej i brytyjskiej. Absolwent Wydziau Handlu
Zagranicznego SGPiS. Pocztkowo pracowa w biurze handlu zagranicznego. Do Telewizji trafi w 1980 roku
w wyniku konkursu na kierowników produkcji. Po dwóch latach znalaz si w redakcji reportau i dokumentu.
Zrobi swój samodzielny reporta, za który na Festiwalu Filmów Krótkometraowych dosta nagrod, za
debiut. Od lata 1996 - szef Redakcji Filmów Dokumentalnych Programu I Telewizji Polskiej, twórca programu
Czas na dokument.
Waniejsze filmy zrealizowane dla TVP: Idzie Grze przez wie Nagroda: „Brzowy Lajkonik” za
debiut reyserski na XXIII OFFK, Kraków 1983
Ich teatr Nagroda: „Brzowy Lajkonik” za najlepszy film telewizyjny na XXV OFFK, Kraków 1985.
Prezydent Nagrody: Nagroda im. Josefa von Steinberga za najbardziej oryginalny film XXXIV
Midzynarodowego Tygodnia Filmowego, Mannheim 1985; Grand Prix w kategorii filmów dokumentalnych
na MFF w Murcia, Hiszpania 1986; „Srebrny Smok” na XXIII MFFK, Kraków 1986; „Srebrny Lajkonik” na
XXVI OFFK, Kraków 86; I Nagroda Europejskiej Fundacji Obrazu i Dwiku „Femis” „Aaton” podczas
Festival „Cinema du Red”, Pary 1987/III.
Defilada Nagrody: Nagroda im. Villy de Luca na Midzynarodowym Konkursie Radiowo-Telewizyjnym Prix
www.filmotekaszkolna.pl

Italia, 1989; Grand Prix „Zoty Gob” na MFF w Lipsku, 1989; „23oty Dukat” na XXXVIII MFF w Mannheim,
1989; „Zoty Ekran”, 1990; „Srebrny Lajkonik” na XXIX OFFK w Krakowie; 1989;
Sen Staszka w Teheranie Nagrody: „Silver Sesterce”, Nagroda FIPRESa i Nagroda Publicznoci na 25 MFF
Dokumentalnego w Nyon, Szwajcaria 1993; Nagroda za scenariusz na I Festiwalu Polskiej Twórczoci
Telewizyjnej, 1993.
Filmy zrealizowane dla BBC:
1991 Diabe w Moskwie (The Devil in Moscow), Borderland (serial)
1992 Rosyjski striptease (The Russian Striptease)
1995 Carnaval - najwiksze party wiata (Carnaval - The Biggest Party in the World), Dojenie wielbda
(East of Eastenders)
www.filmotekaszkolna.pl