Full text - Vox Patrum

VOX PATRUM 31 (2011) t. 56
Ks. Mariusz SZRAM
(Lublin, KUL)
STAROŚĆ I STARCY W ALEKSANDRYJSKIEJ
EGZEGEZIE KSIĘGI RODZAJU
Stanowisko Orygenesa i Dydyma Ślepego
Wczesnochrześcijańska tradycja aleksandryjska jest powszechnie kojarzona
z alegoryczną egzegezą Pisma Świętego, zmierzającą do odczytania duchowego
sensu ukrytego pod literą natchnionego tekstu. Główny przedstawiciel
tej tradycji – Orygenes (185-253/4) – nie był twórcą metody przenośnej interpretacji
Biblii. Jej korzenie tkwiły zarówno w specyficznej egzegezie Starego
Testamentu, praktykowanej przez zhellenizowanego Żyda Filona, jak i w typologii
chrystologicznej, obecnej już w Ewangeliach i listach Pawłowych 1 .
Orygenes jest jednak słusznie uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela
alegorycznej metody egzegetycznej. Najwierniejszym kontynuatorem jego
egzegezy był późniejszy o stulecie Dydym Ślepy († 398), autor coraz bardziej
odkrywany dzięki odnalezieniu obszernych fragmentów jego dzieł w połowie
ubiegłego wieku, wciąż jednak zbyt mało jeszcze znany i doceniany,
o czym świadczy m.in. brak wzmianki o nim w popularnym współczesnym
podręczniku patrologii Huberta Drobnera, wykładowcy rzymskiego Instytutu
Patrystycznego „Augustinianum” 2 .
Metodologia alegorycznej egzegezy aleksandryjskiej została już dogłębnie
opracowana 3 , nie ma więc potrzeby przypominania jej w tym miejscu
1
Por. M. Simonetti, Między dosłownością a alegorią. Przyczynek do historii egzegezy patrystycznej,
tłum. T. Skibiński, Kraków 2000, 14-23.
2
Por. H. Drobner, Patrologia, Roma 1998; zob. M. Szram, Elementy pitagorejskiej symboliki
liczb w dziełach Dydyma Ślepego, w: Studia Graeco-Latina, t. 4, red. M. Szarmach – S. Wyszomirski,
Toruń 2002, 165-167.
3
Por. H. de Lubac, Histoire et esprit. L’intelligence de l’Écriture d’après Origène, Paris 1950;
A. Kerrigan, St. Cyril of Alexandria interpreter of the Old Testament, Roma 1952; R.P.C. Hanson,
Alegory and event: a study of the sources and significance of Origen’s interpretation of Scripture,
London 1959; J. Tigcheler, Didyme l’Aveugle et l’exégèse allégorique. Étude sémantique de quelques
termes exégétiques importants de son commentaire sur Zacharie, Nijmegen 1977; Simonetti, Między
dosłownością a alegorią; tenże, Lettera e allegoria nell’esegesi veterotestamentaria di Didimo,
VetCh 20 (1983) 341-389; tenże, Sul significato di alcuni termini tecnici nella letteratura esegetica
greca, w: La terminologia esegetica nell’antichità. Atti del I Seminario di Antichità Cristiana (Bari,
25 ottobre 1984), ed. C. Curti – J. Gribomont – M. Marin – G. Otranto – J. Pepin – M. Simonetti

290
KS. MARIUSZ SZRAM
w szczegółach. Przytoczę jedynie wypowiedź z Orygenesowych homilii do Księgi
Rodzaju, które będą stanowiły przedmiot analiz w tym artykule. Aleksandryjczyk
określa w niej charakter i cel swoich egzegetycznych poszukiwań:
„Proporcjonalnie do rozwoju, jaki dokonuje się w osobie czytelnika, wzrasta
nagromadzenie tajemnic [ukrytych w tekście …]. Obfitując w zasługi [moralne]
i dar zrozumienia możemy wejść w rozległe morze tajemnic (vastum
mysteriorum pelagus) […]” 4 .
Nie niwecząc sensu literalnego aleksandryjscy egzegeci starali się więc dotrzeć
do ukrytych – ich zdaniem – w każdym tekście biblijnym znaczeń, przynoszących
odbiorcy duchową korzyść (Ñfšleia) 5 . Temat starości i osób starszych
poddawał się z łatwością takiej egzegezie.
W niniejszym artykule zostanie przedstawiony temat alegorycznego rozumienia
biblijnych przekazów o starości w egzegezie aleksandryjskiej, na
przykładzie Orygenesowej i Dydymowej interpretacji Księgi Rodzaju, w której
pojawiają się liczne teksty o patriarchach jako ludziach starych. Na takie
porównawcze ujęcie pozwala ocalały w łacińskim przekładzie Rufina zbiór
homilii Orygenesa do pierwszej księgi Biblii, rekompensujący jego zaginiony
komentarz do tej księgi 6 , oraz zachowany niemal w całości komentarz
Dydyma Ślepego, zapisany zapewne ze słuchu przez jego uczniów 7 .
We wspomnianych zachowanych dziełach obu Aleksandryjczyków daje
się zauważyć zainteresowanie dwiema kwestiami gerontologicznymi, które
narzucają omawiane przez nich biblijne teksty. Orygenes, analizując wydarzenia
z późnego życia Abrahama, skupiał się na duchowym rozumieniu starości
jako dojrzałości i doskonałości moralnej. Dydyma natomiast, mającego ambicje
popisania się erudycją w zakresie arytmologii, uznawanej przez niego za
naukę, interesowała przede wszystkim duchowa symbolika liczb, określających
wiek życia patriarchów. Te dwa kierunki egzegezy wyznaczają zasadnicze
punkty niniejszego artykułu.
– P. Siniscalco, Bari 1987, 23-58; tenże, Ancora su allegoria e termini affini in alcuni scrittori greci,
ASE 8 (1991) 363-384; tenże, L’allegoria in Celso, Filone e Origene, w: Tradizione e innovazione
nella cultura greca da Omero all’età ellenistica: scritti in onore di Bruno Gentili, a cura di
R. Pretagostini, III, Roma 1993, 1129-1141; A. Paciorek, Chrystocentryzm alegorii chrześcijańskiej
w starożytnej hermeneutyce biblijnej, RT 44 (1997) 29-42; M. Szram, Duchowy sens liczb w alegorycznej
egzegezie aleksandryjskiej (II-V w.), Lublin 2001; K. Bardski, Pokarm i napój miłości.
Symbolizm w ponaddosłownej interpretacji Biblii w tradycji Kościoła, Warszawa 2004; tenże, Słowo
oczyma gołębicy. Metodologia symboliczno-alegorycznej interpretacji Biblii oraz jej teologiczne
i duszpasterskie zastosowanie, Warszawa 2006.
4
Origenes, In Genesim hom. 9, 1, SCh 7bis, 236, tłum. własne.
5
Por. Simonetti, Miedzy dosłownością a alegorią, s. 78.
6
Origenes, Homiliae in Genesim, ed. L. Doutreleau, SCh 7bis, Paris 1956, tłum. S. Kalinkowski:
Orygenes, Homilie o Księdze Rodzaju, PSP 31/1, Warszawa 1985, 155-278.
7
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim (in chartis papyraceis Turanis), ed. P. Nautin
– L. Doutreleau, SCh 233, Paris 1976 i SCh 244, Paris 1978.

STAROŚĆ I STARCY W ALEKSANDRYJSKIEJ EGZEGEZIE
291
1. Starość fizyczna obrazem starości duchowej w egzegezie Orygenesa.
Według Orygenesa – zgodnie z zasadą, że każdy tekst biblijny oprócz znaczenia
dosłownego musi mieć ukryte znaczenie duchowe – wszystkie teksty Księgi
Rodzaju, wspominające o starczym wieku Abrahama, odnoszą się do przenośnego
rozumienia starości, związanego nie z wiekiem fizycznym, ale z dojrzałością
duchową. Komentując zwrot Pisma Świętego o starości Abrama w czasie, gdy
jego imię zostało zmienione na Abraham, a także powołując się porównawczo na
tekst z Księgi Wyjścia, zawierający nakaz Jahwe skierowany do Mojżesza, aby
wybrał sobie grono doradców spośród starszych, Orygenes podał definicję prawdziwej
starości. Jest ona nie długowiecznością związaną z kondycją ciała (longaevitas,
senectus corporis), lecz dojrzałością serca (cordis maturitas) 8 ; dotyczy
nie wieku (aetas), lecz stanu umysłu (mens) 9 . Serce jest tu rozumiane w sposób
biblijny, jako siedziba zarówno umysłu, jak i uczuć w człowieku, kierownicza siła
(principale cordis – gr. ¹gemonikÕn frenÒj), nosząca w sobie obraz Boga w człowieku
10 . Pojęcie umysłu doprecyzowuje podmiot prawdziwej starości. Łacińskie
mens w przekładzie Rufina odpowiada zapewne oryginalnemu greckiemu noàj,
rozumianemu przez Orygenesa jako rozum obejmujący wyższą część duszy, pojmowany
nie tylko jako zdolność do logicznego myślenia i intelektualnego poznania,
ale przede wszystkim jako odbicie Boskiego Logosu w człowieku, czyli
dar Boga umożliwiający poznanie Stwórcy i upodobnienie do Niego 11 . Starość
jest więc w przekonaniu autora Contra Celsum kategorią teologiczno-moralną.
Oznacza wewnętrzną dojrzałość człowieka, dotyczącą jego władz intelektualnych
i uczuć, uzdalniającą do poznania Boga i naśladowania Go w codziennym życiu.
Podeszły wiek jest tylko symbolem tej duchowej dojrzałości. Przymierze zawarte
przez Jahwe z Abrahamem, gdy miał on 99 lat, oznacza – według Orygenesa, który
wyraźnie nawiązał tu do arytmologicznych rozwiązań zhellenizowanego Żyda
Filona 12 , stanowiącego wzór egzegezy duchowej dla wszystkich chrześcijańskich
Aleksandryjczyków – zbliżanie się do stanu duchowej doskonałości, symbolizowanej
przez liczbę 100, umożliwiającej stan prawdziwej przyjaźni z Bogiem 13 .
8
Por. Origenes, In Genesim hom. 4, 4, SCh 7bis, 154, PSP 31/1, 68-69.
9
Por. tamże 3, 3, SCh 7bis, 122, PSP 31/1, 57-58; zob. G.A. Bernardelli, La letteratura dei
primi tre secoli tra antropologia classica e spiritualità cristiana, w: Senectus. La vecchiaia nell’antichità,
ed. U. Mattioli, vol. 3: Ebraismo e cristianesimo, Bologna 2007, 283-287.
10
Por. Origenes, In Canticum canticorum II 10, 11, SCh 375, 450-452, tłum. S. Kalinkowski:
Orygenes, Komentarz do Pieśni nad pieśniami. Homilie o Pieśni nad pieśniami, Kraków 1994, 119;
zob. H. Crouzel, Théologie de l’image de Dieu chez Origène, Paris 1956, 159; M. Szram, Chrystus
– Mądrość Boża według Orygenesa, Lublin 1997, 173.
11
Por. Origenes, Commentarii in Evangelium Ioannis I 37 (267), SCh 120, 192-194, tłum.
S. Kalinkowski, ŹMT 27, 77; zob. Crouzel, Théologie de l’image de Dieu, s. 126-127; Szram,
Chrystus – Mądrość Boża, s. 159-160.
12
Por. Philo Alexandrinus, Quaestiones in Genesim III 39, ed. F. Petit, Les oeuvres de Philon
d’Alexandrie (= OPhA) 34B, 86.
13
Por. Origenes, In Genesim hom. 3, 3, SCh 7bis, 122, PSP 31/1, 57-58.

292
KS. MARIUSZ SZRAM
Aleksandryjczyk pozostawał wierny ideom odziedziczonym po Filonie,
nie tylko w zakresie symboliki liczb, ale także w kwestii duchowego rozumienia
starości. Interpretując podeszły wiek Abrahama używał on pojęcia „piękna
starość” (kalÕn gšraj – pulchra senectus, senectus bona) 14 , rozumianego
jako stan doskonałości moralno-duchowej, charakteryzujący duszę, niezależny
od wieku:
„Starzec (presbÚteroj) w pełnym tego słowa znaczeniu, nie jest uznawany
za takiego na podstawie długości swoich dni, ale z powodu życia doskonałego
i godnego pochwały (pa…netoj kaˆ tšleioj b…oj). […] Ten, kto kocha usilnie
rozumność (frÒnhsij), mądrość (sof…a) i wiarę (p…stij) w Boga, może
być słusznie nazwany starcem” 15 .
Filon zestawił rzeczownik presbÚteroj z przymiotnikiem prîtoj – „pierwszy”,
starzec bowiem, rozumiany jako człowiek mądry, zajmuje – jego zdaniem
– pierwsze miejsce wśród ludzi i można go uznać za pierworodnego
rodzaju ludzkiego, podczas gdy głupiec jest niedoświadczony, czyli młody
(newterÒj) i zajmuje ostatnie miejsce (œscatoj) zarówno w porządku moralnym,
jak i pod względem kolejności pojawiania się na świecie, gdy pierwsi
ludzie utracili już pierwotną mądrość 16 .
W przekonaniu Orygenesa, łączącym przesłanie biblijne z zasadami etyki
stoickiej i propozycjami egzegetycznymi Filona, prawdziwa starość, czyli dojrzałość
duchowa, przejawia się w praktykowaniu cnót. Wychodząc z tego założenia
Aleksandryjczyk interpretował w duchu egzegezy Filona 17 fragmenty
Księgi Rodzaju mówiące o późnym małżeństwie Abrahama z Keturą w wieku
137 lat 18 . Trudne do przyjęcia posiadanie cielesnych pokus w tak podeszłym
wieku skłoniło Orygenesa do uznania tego miejsca tekstu za defectus litterae,
czyli za trudne lub wręcz niemożliwe do przyjęcia w znaczeniu dosłownym.
Nadał mu więc następujące znaczenie duchowe: małżeństwo jest obrazem
zjednoczenia człowieka z cnotą, które w pełni może się dokonać w wieku
podeszłym, gdy już działanie zmysłów ustępuje miejsca mądrości, a ludzkie
ciało, zbliżające się do śmierci, zanurza się coraz bardziej również w śmierci
Chrystusa i daje miejsce działaniu Jego łaski. Starczy wiek sprzyja mądrości
(sapientiae aptior) i pozwala wydawać potomstwo w duchowym znaczeniu,
14
Por. Philo, Quis rerum divinarum heres sit 290-292, OPhA 15, 312-314; Quaestiones in
Genesim III 11, OPhA 34B, 44; tamże V 152, OPhA 34B, 376.
15
Por. Philo, De Abrahamo 271, OPhA 20, 132: „[…] Ð g¦r ¢lhqe…v presbÚteroj oÙk n
m»kei crÒnwn ¢ll‘ n painetù kaˆ tele…J b…J qewre‹tai. […] TÕn de fron»sewj kaˆ sof…aj
kaˆ tÁj prÕj qeÕn p…stewj rasqšnta lšgoi tij ¨n nd…kwj e‹nai presbÚteron […]”; tenże,
Quaestiones in Genesim IV 14, OPhA 34B, 176; tamże V 84, OPhA 34B, 280.
16
Por. Philo, Quis rerum divinarum heres sit 290-291, OPhA 15, 312-314; zob. A.M. Mazzanti,
Filone di Alessandria, w: Senectus, vol. 3: Ebraismo e cristianesimo, s. 102-103.
17
Por. Philo, Quaestiones in Genesim III 56, 61, OPhA 34B, 128-132 i 138-140.
18
Por. Bernardelli, La letteratura dei primi tre secoli, s. 304-305.

STAROŚĆ I STARCY W ALEKSANDRYJSKIEJ EGZEGEZIE
293
czyli stale wzrastać w cnocie (virtute robustior) 19 . Jak podkreślał Orygenes,
nawiązując do idei płodności duchowej, propagowanej już wcześniej przez
Klemensa Aleksandryjskiego, na posiadanie duchowych potomków w postaci
pomnożonych cnót nigdy nie jest za późno, wręcz przeciwnie: płodzenie duchowego,
czystego potomstwa bardziej odpowiada naturze podeszłego wieku,
niż fizyczne wydawanie na świat potomstwa w wieku starczym (haec casta
progenies naturae aetati plus convenit) 20 . Starość i niepłodność Abrahama
i Sary mają dla aleksandryjskiego egzegety jeszcze jedno duchowe znaczenie:
uświadamiają, że działanie Boże w życiu człowieka dokonuje się przez bezpośrednią
i autonomiczną interwencję nadprzyrodzoną, gdyż ludzie są całkowicie
ograniczeni w możliwości zapewnienia sobie zbawienia 21 .
2. Duchowy sens późnego wieku życia patriarchów w egzegezie
Dydyma. Dydym Ślepy przejął od Orygenesa zasadnicze założenia metodologiczne
alegorycznej egzegezy. Oprócz literalnego poziomu znaczeniowego,
obejmującego poziom faktów relacjonowanych w tekście natchnionym, nazywanego
płaszczyzną dosłownego przekazu zgodną z literą (kat¦ rhtÒn) lub
historią (kaq’ ƒstor…an), Dydym wyróżniał docelowy poziom znaczeniowy,
zawierający duchowy sens przenośny, związany z orędziem Chrystusa i jego
zastosowaniem do życia chrześcijańskiego, określany zamiennie jako ¢llhgor…a
lub ¢nagwg» 22. Oba znaczenia – podobnie jak u autora De principiis
– nie wykluczają się, ale wzajemnie dopełniają. Komentując podeszły wiek
życia pierwszych rodziców, Dydym zatrzymał się jednak dłużej niż Orygenes
przy znaczeniu dosłownym. Uważał, że Adam musiał rzeczywiście żyć długo
– 930 lat – i w tym czasie płodzić potomstwo, ponieważ istniała tylko jedna
para rodziców, a należało zapewnić ciągłość rodzajowi ludzkiemu. Późniejsze
pokolenia, już liczniejsze, nie musiały żyć tak długo. Dydym uzupełnia jednak
natychmiast to rozumienie dosłowne intepretacją moralno-duchową: kolejne
generacje ludzkie odchodziły coraz bardziej od jedności z Bogiem i żyły „według
ciała” (kat¦ s£rka), czyli podporządkowane pożądliwości, dlatego Bóg
cofnął swojego Ducha i w ten sposób nałożył na nich swoistą karę w postaci
skrócenia wieku życia na ziemi 23 . Starość nabiera więc u Dydyma, podobnie
jak u Orygenesa, charakteru symbolicznego: jest synonimem spokojnego stanu
duszy, jaki zapewnia jej cnotliwe życie 24 . Wyraźnie pobrzmiewa w tej interpretacji
ton stoicki: prawdziwy mędrzec żyje w cnocie i dożywa w spokoju
późnej starości.
19
Por. Origenes, In Genesim hom. 11, 1-2, SCh 7bis, 276-282, PSP 31/1, 113-116.
20
Por. tamże 11, 2, SCh 7bis, 284, PSP 31/1, 115-116.
21
Por. tamże 12, 1, SCh 7bis, 292-294, PSP 31/1, 118-119.
22
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 104, 28-31, SCh 233, 246; zob. Tigcheler,
Didyme l’Aveugle et l’exégèse allégorique, s. 106-136; Szram, Duchowy sens liczb, s. 334-337.
23
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 5, 3-5, SCh 244, 12-14.
24
Tamże 15, 15-16, SCh 244, 192-196.

294
KS. MARIUSZ SZRAM
W komentarzu do tekstów Księgi Rodzaju opisujących wyjątkowo długie
życie patriarchów Dydym skupił główną uwagę na przenośnej interpretacji
liczb, oznaczających ich wiek. Emmanuela Prinzivalli, wybitna znawczyni egzegezy
Dydyma, określa jego wyjątkowe zainteresowanie symboliką liczb mianem
pasji 25 . Istotnie, spośród wszystkich wczesnochrześcijańskich egzegetów,
reprezentujących tradycję aleksandryjską, u Dydyma widoczny jest najpełniejszy
wpływ numerologii greckiej, pitagorejskiej, oraz judaistyczno-helleńskiej,
charakterystycznej dla myśli Filona Aleksandryjskiego 26 . Od pitagorejczyków
i neopitagorejczyków Dydym przejął wiele skojarzeń arytmetyczno-geometrycznych,
poczynając od definicji liczb doskonałych, a skończywszy na
charakterystyce wielu liczb z racji ich szczególnej matematycznej budowy 27 .
Od Filona natomiast zaczerpnął upodobanie do interpretacji antropologicznej,
moralnej i mistycznej liczb zawartych w biblijnym tekście 28 . Z pewnością
w numerologii Dydyma – bardziej niż u innych Aleksandryjczyków – obecny
jest wpływ retoryki, związany z erudycyjnym popisem. Dydym był przekonany
o naukowym charakterze rozważań arytmologicznych i stosując je pragnął
podnieść walor swojego komentarza. O ile u Orygenesa nie ma zbyt wielu
rozważań matematycznych, bo egzegeta przechodzi możliwie jak najszybciej
do wyjaśnienia duchowego znaczenia konkretnej liczby, o tyle u Dydyma często
pojawia się sytuacja odwrotna. Niewidomy egzegeta – przytaczając różne
liczby określające podeszły wiek życia patriarchów – podkreślał często wyjątkowość
matematyczną danej liczby występującej w tekście natchnionym,
opisywał jej arytmetyczno-geometryczną konstrukcję, stwierdzał, że liczba ta
z pewnością nie pojawiła się w danym kontekście biblijnym przypadkowo,
po czym nie dokonywał własnej interpretacji duchowej i nie wyjaśniał teologicznego
charakteru tej liczby 29 . W wielu przypadkach nie wiadomo, czy taka
duchowa egzegeza nie miała jednak nastąpić, ponieważ zachowany tekst komentarza
do Księgi Rodzaju urywa się właśnie w tym miejscu, w którym autor
kończył matematyczny opis danej liczby i zdawał się przechodzić do ukazania
jej specyficznego sensu duchowego. Tak jest na przykład w przypadku niezachowanych
wyjaśnień liczb 86 i 99, określających wiek Abrahama 30 .
W wielu miejscach związanych z podeszłym wiekiem patriarchów, Dydym
po prezentacji matematycznej charakterystyki danej liczby, dokonywał jednak
egzegezy duchowej. Szła ona, podobnie jak u Orygenesa, w kierunku
ukazania starości jako stanu symbolizującego moralno-duchową dojrzałość
i wydoskonalenie w praktykowaniu cnót. Przykładowo Henoch żył 365 lat,
25
Por. E. Prinzivalli, Didimo il Cieco e l’interpretazione dei Salmi, Roma 1988, 51.
26
Por. Philo, Quaestiones in Genesim III 38-39 i 56, OPhA 34B, 84-88 i 128-132; tamże V 71,
OPhA 34B, 262; tenże, De migratione Abrahami 198-202, OPhA 14, 222-224.
27
Por. M. Szram, Elementy pitagorejskiej symboliki liczb w dziełach Dydyma Ślepego, s. 165-179.
28
Por. D.T. Runia, Filone di Alessandria nella prima letteratura cristiana, Milano 1999, 213.
29
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 5, 21-24, SCh 244, 14-18.
30
Tamże 16, 16 i 17, 1, SCh 244, 234 i 244, 236.

STAROŚĆ I STARCY W ALEKSANDRYJSKIEJ EGZEGEZIE
295
co w przekonaniu Dydyma, nawiązującego do arytmologii Filona 31 , oznacza
– analogicznie do liczby dni w roku – pewną zamkniętą doskonałą całość,
czyli pełnię cnoty, jaką człowiek może osiągnąć w swoim ziemskim życiu 32 .
Ustalenie przez Boga granicznej liczby życia człowieka na 120 lat (por. Rdz
6, 3), Dydym interpretował również w kluczu moralno-duchowym, ponownie
wykorzystując egzegetyczne rozwiązania Filona Aleksandryjskiego 33 .
Najpierw popisywał się wiedzą matematyczną, dowodząc, że wyjątkowość
liczby 120 polega na tym, że ma ona 15 dzielników, a liczby od 1 do 15 zsumowane
dają właśnie liczbę 120. Ponadto owe dzielniki liczby 120 po dodaniu
dają liczbę dokładnie dwa razy większą, czyli 240. Na podstawie tych danych
matematycznych Dydym ustalił następujący sens duchowy: podwajająca się
liczba 120 była dla niego w tym kontekście symbolem doskonałego życia, które
powinno być niejako podwójne, „zdublowane”, czyli powinno obejmować
zarówno „theoria” i „praxis”, tzn. myśli i czyny 34 .
Trwające 100 lat budowanie arki Noego też nie było – zdaniem Dydyma
– przypadkowe. Ten długi okres, sięgający podeszłego wieku, oznacza czas,
jaki ludzie otrzymali od Boga na nawrócenie i zaprzestanie czynienia zła 35 .
Podobne znaczenie ma moment nastąpienia potopu w 600 roku życia Noego.
Dydym, wzorując się ponownie na egzegezie Filona 36 , dodał tu jednak jeszcze
jedno znaczenie moralno-duchowe liczby 600, związane z tym, że stanowi
ona wielokrotność liczby 6, oznaczającej świat stworzony w ciągu 6 dni. Wiek
życia Noego, w którym nastąpił potop ma tu wskazywać, że ludzie zasłużyli
na karę, ponieważ byli niedoskonali nawet w wypełnianiu spraw zmysłowych
związanych z życiem na świecie 37 .
***
We współczesnej biblistyce i patrologii zarzuca się niekiedy alegorycznej
egzegezie aleksandryjskiej zbyt daleko idące skojarzenia, wykraczanie poza
sens dosłowny, prowadzące do jego zniwelowania lub zbytnie uleganie wpływom
pozachrześcijańskim – greckim czy judaistycznym. Nie ulega wątpliwości,
że interpretacja Biblii przez Orygenesa i Dydyma łączyła w sobie wpływy
różnych kierunków filozoficznych, jak to można zauważyć na przykładzie egzegezy
tekstów o starości i starcach z Księgi Rodzaju. Szukanie prawdziwego
duchowego sensu pod literą tekstu było swoistą pochodną platońskiego
31
Por. Philo, Quaestiones in Genesim I 84, OPhA 34A, 156-158.
32
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 5, 21-24, SCh 244, 14-18.
33
Por. Philo, Quaestiones in Genesim I 91, OPhA 34A, 164-170.
34
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 6, 3, SCh 244, 30-34; zob. Szram, Duchowy
sens liczb, s. 162-163.
35
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 7, 6, SCh 244, 102-104.
36
Por. Philo, Quaestiones in Genesim II 17, OPhA 34A, 224-226.
37
Por. Didymus Caecus, Commentarii in Genesim 7, 10-11, SCh 244, 108-110.

296
KS. MARIUSZ SZRAM
dualizmu i stoickiej alegorycznej interpretacji greckich mitów. Skojarzenia
arytmologiczne nawiązywały do neopitagoreizmu i filonizmu. Koncepcja mędrca,
czyli człowieka wydoskonalonego w cnocie, jako prawdziwego starca,
wywodziła się z etyki stoickiej. Niemniej jednak zasadniczą granicą, której nie
można przekroczyć w interpretacji, widoczną jeszcze bardziej w odniesieniu
do innych tekstów biblijnych niż w przypadku tych związanych ze starością,
była zgodność z nauczaniem Chrystusa i wykazanie związku z jego osobą.
Chociaż w analizowanych tekstach związek ten nie został wyrażony expressis
verbis, jest on obecny w innych wypowiedziach Aleksandryjczyków, zwłaszcza
Orygenesa, który uznawał Chrystusa za uosobioną Cnotę sensu stricto 38 .
Chrześcijanin nabywając cnoty łączy się z Chrystusem i odwrotnie: gdy zamieszkuje
w Nim Chrystus, zaczyna obfitować w cnoty, a to stanowi o istocie
prawdziwej dojrzałości, czyli prawdziwej starości.
Często ludzie zadają sobie pytania: czy Pan Bóg chciał takiej starości, jaką
przeżywamy ? czy starość się Bogu udała ? czy On stworzył starość? W analizowanych
przez mnie komentarzach do Księgi Rodzaju autorzy – Orygenes
i Dydym – nie podejmowali wprost tej kwestii. Można jednak w duchowym
ukierunkowaniu ich egzegezy odczytać ukrytą odpowiedź na powyższe pytania.
Orygenes łączył podeszły wiek ze stanem dojrzałości moralno-duchowej
i głębokiego doświadczenia duchowego. W życiu doskonałym, obfitującym
w cnoty, upatrywał istotę i piękno starości, niezależnie od jej fizycznych udręk,
a nawet w ogóle w oderwaniu od starości mierzonej długością przeżytych lat.
Dydym Ślepy uzupełnił duchowe rozumienie starości o jeszcze jeden aspekt:
w długowieczności postrzegał cenny dar otrzymany od Boga, nie wspominając
nic o uciążliwości związanej ze starzeniem się, a skrócenie przez Boga
pierwotnej długowieczności uznawał za skutek ludzkiej grzeszności. Można
więc powiedzieć, że dla Aleksandryjczyków stanem jak najbardziej w życiu
przez człowieka pożądanym, powinna być starość rozumiana jako moralno-
-duchowa dojrzałość. Wtedy stanowiąca jej obraz fizyczna starość przestanie
być dokuczliwa i traktowana jako ciężar. Zakończę fragmentem homilii
20. Orygenesa do Ewangelii według św. Łukasza, oddającej syntetycznie to
wszystko, co zostało powiedziane powyżej:
„Pismo mówi o dwóch rodzajach ludzkiego wieku: jeden to wiek cielesny,
który zależy nie od naszej woli, lecz od prawa natury, drugi to wiek duszy,
który, ściśle biorąc, od nas zależy, i to w nim codziennie rośniemy, jeśli tego
chcemy. […] Od nas więc zależy, abyśmy «doszli do miary wieku ciała
38
Por. Origenes, Contra Celsum VIII 17, SCh 150, 210-212, tłum. S. Kalinkowski: Orygenes,
Przeciw Celsusowi, Warszawa 1986, 391; zob. M. Szram, Chrystus jako uosobienie cnót według
Orygenesa, w: Droga doskonalenia chrześcijańskiego w epoce patrystycznej, red. F. Drączkowski –
J. Pałucki – M. Szram, Lublin 1997, 60-63.

STAROŚĆ I STARCY W ALEKSANDRYJSKIEJ EGZEGEZIE
Chrystusowego», […] to znaczy [do] starości duchowej, bo ona jest dobrą
starością, siwiejącą, i ona dochodzi do celu w Chrystusie Jezusie” 39 .
LES PERSONNES ÂGÉES ET LA VIEILLESSE DANS L’EXÉGÈSE
ALEXANDRINE DU LIVRE DE LA GENÈSE. OPINION D’ORIGÈNE
ET DE DIDYME L’AVEUGLE
(Résumé)
297
L’article présente l’interprétation allégorique des textes bibliques sur la vieillesse dans
l’exégèse alexandrine des III et IV siècles, principalement dans les commentaires et les
homélies sur la Genèse d’Origène et de Didyme l’Aveugle. Dans ces oeuvres on trouve
plusieurs textes sur les patriarches en tant que personnes âgées.
Origène, en analysant les événements de la dernière période de vie d’Abraham, se
concentre sur la compréhension spirituelle de la vieillesse comme la maturité et la perfection
morale. Didyme veut plutôt démontrer son érudition en arithmétique et c’est une
symbolique spirituelle des nombres relative à l’âge des patriarches qui l’intéresse.
Selon les deux alexandrins, chaque homme doit considérer la vieillesse non pas tellement
comme une période plus pénible de la vie, mais avant tout comme un état de maturité
morale et spirituelle, et essayer d’en arriver à ce stade. Dès lors, la vieillesse physique
pourrait être mieux acceptée et serait moins douloureuse et pesante.
39
Origenes, In Lucam hom. 20, 6-7, SCh 87, 286-288, tłum. S. Kalinkowski, PSP 36, 89-90.