Tsonga version - National Prosecuting Authority

Magoza lama endlaka leswaku Maendlelo ya Vululamihi tlhelo ra Vugevenga ya tirha:Nandzu lowu mangariweke exiticini xa maphorisaMaphorisa ya pfula dokete & ku lavisisa vugevengaDokete yi rhumeriwa ekhoto (muchuchisi u teka xiboho mayelana niloko vulavisisi byin’wana byo engetela bya ha laveka)Hi navela vululami exikarhi kavaaki va hina leswaku vanhuhinkwavo va hanya entshunxekwenini le ka nsirheleloHRV yi teka xiboho mayelana ni loko yi fanele ku tengisamuehleketeleriwa kumbe loko swi nga fanelangiLoko va teka xiboho xa ku ka vanga tengisi munhu hi nandzu, swiva tano hikokwalaho ko pfumalekaka vumbhoni lebyi khorwisaka kuringana (vumbhoni lebyi nga kona abyi enelangi)Loko va teka xibohoxa ku tengisa munhuhi nandzu, nandzuwolowo wu ya ekhotoku ya avanyisiwaMuchuchisi a ngateka xiboho xa kupapalata mhaka leyi hixikongomelo xa ku tekaxitshunxo xin’wanaEkhoto, muhehliwa a nga endla xikombelo xa kutshuxiwa hi beyili (loko a ha rindzerile ku tengiwa kanandzu lowu wu kondza wu ya fika emakumu); endzhakuka xikombelo lexi, ku va ni ntshamo wa ku yingiselavuxokoxoko bya xikombelo xa beyiliNtengo wa nandzu wu ngaha hundziseriwa emahlwenimikarhi yo hlayanyana hixikongomelo xo ya hlengeletavumbhoni, kumbe muhehliwa anga vona swi fanerile ku va a lavamuyimeri wa nawu/gqwetaMuchuchisi hi yena wo sungula ku vitana mbhoni ku ta nyikavumbhoni lebyi nga ta khorwisa leswaku muhehliwa u ni nandzuMuhehliwa kumbe gqweta rakwe na yena a nga havitana mbhoni kumbe a andlala vumbhoniEndzhaku ka loko matlhelo ha mambirhi ya yingiseriwile, mufambisamitengou teka xiboho mayelana ni loko muhehliwa a ri ni nandzu kumbe a ri havaLoko muhehliwa a ri ni nandzu, u gweviwa hi mufambisamitengodoketetsalwa leri nga nivuxokoxoko bya nkoka;vona dokete ya nandzuvumbhoninhlamuselo ya nomu na matsalwa lamaseketelaka lama tirhisiwaka tanihivumbhoni eka nandzu lowu tengiwakaekhotobeyilivusirheleri, hi xitalo i ntsengo wa mali leyi hakeriwaka tanihi ncicano wa ku humesiwaka muehleketeleriwa ejele, hikwalaho ka ntwanano wa leswaku muehleketeleriwa uta vuya ku ta senga handlekaswona, u ta lahlekeriwa hi ntsengo wakwe wa beyili lokoa nga xiximi swipimelo swa beyili. Hi mikarhi yo tala mali ya beyili yi tlheriseriwaeka n’wini wa yona emakumu ka mitengo, hambiloko muhehliwa a nga kumeka a ri ninandzu kumbe a ri hava eka vugevenga lebyi a byi endleke.ku papalata/mpapalatoEndlelo ra ku nyika munhu loyi a hehliwaka ro sungulaeka vugevenga lebyi nga riki ni ntikelo ngopfu ku endlavukorhokeri emugangeni, ku pfala ku onhakeriwa loku vekekona hikwalaho ka vugevenga, a kuma vutshunguri mayelanani swiphiqo swa xihoko kumbe swidzidziharisi, na/kumbeku nyikiwa marito ya nkhutazo na mbuyelelo wa miehleketoeka matikhomelo lama nga fambelaniki ni vaaki kumbe lamakombisaka nkalantshamiseko wa miehleketo. Loko mubohiwaa ri ni ntirhisano, laha xigwevo xa papalatiwa tanihi yin’wanaya tindlela ta swigwevo leswi fambaka kahle, swigwevo leswinyikiweke swi nga ha tshikiwa. Mpapalato wa xigwevo a wunyikiwi munhu loyi a endlaka nandzu ra vumbirhi.Loko a gweviwa ku tshamaejele nkarhi wo karhi,muhehliwa a nga humesiwahi paruli (laha xiboho lexi xitekiwaka hi huvo ya paruli)Loko muhehliwa a gweviwaku va a hakela ndziho kumbendziriso, tihakelo ta konati kongomisiwa ekamabalana wa khotoKhoto yi nga ha va ni tindlelatin’wana ta magwevelohandle ka ku va muhehliwaa pfaleriwa ejele kumbe kuhakela mirihombhonimunhu loyi a voneke, a twekekumbe a tivaka swin’wanamayelana ni vugevenga lebyi ngakona; a nga ha nyika vumbhoni ekanandzu wa le khotomuhehliwamunhu loyi ahehliweke hi nandzuwa vugevengaparuliku va u humesiwa ejelenkarhi wa xigwevo xawena lowu bohiwekehi khoto wu nga si fika,ntsena loko u tikhomandzirisoku kuma mali leyi uhakeriwaka ku va utwisiwile ku vavamabalana wa khotomutirhelamfumo eKhotoya ka Majisitarata loyi aamukelaka ni ku phakelamapapila ya xinawuLNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 6-76/11/08 2:19:02 PM

Timfanelo ta vatwiswakuvavana timbhoniTimfanelo ta wenaHRV yi tirha hi matimba ku vona leswaku vatwiswakuvava hinkwavo natimbhoni leti ti tivonakarisaka ekhoto va khomiwa hi ndlela ya nhlonipho naxindzhuti xa vumunhu. Vachuchisi va ta endla hinkwaswo ku vona leswakuku navela ka wena ka hlayiseka na ku vona leswaku a wu konanisiwi hindlela leyi nga tengangiki.U nga kumeka u ri karhi u tikeriwa swinene hi nkarhi lowu u nga ekhoto.Vona pheji ya 12 mayelana ni leswi muchuchisi a endlaka swona.Loko u ri mutwiswakuvava wa vugevenga, u ni timfanelo leti landzelaka.Muchuchisi u ta:ku khoma hi ndlela leyinene ni nhlonipho wa xindzhuti xa vumunhubya wena kun’we ni xihundla xa xiviri xa wenaku nyika vuxokoxokoamukela vuxokoxokoku sirhelelaku pfunaU ni mfanelo ya ku vutisa xivangelo xa ku va muchuchisi a tekileswiboho swo karhi. U nga ha tlhela u vilela loko u twa leswakutimfanelo ta wena a ti xiximiwi. Vona pheji ya 33 ku kumamaendlelo ya kona.InkomuKu va mbhoni i mhakaleyi lavaka xitiyanhlananaswona swi ta pfunetamaphorisa na vuchichisiku vona leswaku vululamibya endliwa. Hi khensaku pfuna ka wena. Leswiswi ni nkoka lowukulueka hina kun’we ni tikohinkwaro.mutwiswakuvavamunhu loyi a tweke ku vava hikokwalaho ka maendlelo lamatlulaka nawu, ku nga ha va vugevenga lebyi n’wi khumbakahi xiviri kumbe nhundzu yakwe; munhu loyi a kumekaka avavisiwile hi munhu wo karhi, kambe ku nga ri vaaki hinkwavonkonanisonkarhi lowu nyikiwaka tlhelo lerin’wana eka nandzu wa le khotolaha u vutisiwaka swivutiso mayelana ni vumbhoni bya wena8 9LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 8-96/11/08 2:19:06 PM

Xana ku humelela yini hiwena?Vatwiswakuvava, timbhoni na vanhu van’wana lava pfunaka hi vumbhonimayelana ni vugevenga, va pfuna maphorisa ku tshunxa kumbe ku sivelavugevenga. Va nga ha tlhela va pfuna hi ku nyika vumbhoni ekhoto.Ku nyika xitatimendeLoko u ri ni vuxokoxoko mayelana ni vugevenga lebyi endliweke,u ta komberiwa ku nyika xitatimende ehansi ka xihlambanyokumbe xitiyisiso eka phorisa ra mutirhelamfumo. Xitatimende lexixi ta tirhisiwa loko u ya ekhoto.Loko u kota ku hlaya na ku twisisa ririmi, hlayisisa xitatimende unga si sayina. Loko swi nga ri tano, kombela un’wana a ku hlayelaxona kumbe a ku hlamusela xona. Loko ku ri ni swin’wana leswihoxekeke, kombela leswaku va swi lulamisa u nga si sayina.Ku ya ekhotoMaphorisa ya ta ku nyika xitiviso xa xinawu xa ku va u tivonakarisaekhoto. U ta fanela ku va ekhoto ku fikela loko u ta va u nyikilevumbhoni. U nga ha khomiwa loko u nga xiximi xirhambo lexi.Loko u ri ni swivutiso swin’wana ni swin’wana kumbe vuxokoxoko,byi nyike muchuchisi u nga si tivonakarisa ekhoto. Swi nga endlekaku nga ha vi na nkarhi wo endla tano hi siku ra mitengo.Byela muchuchisi loko u fika ekhoto. Tsundzuka, u nga ha kombelaku hlaya xitatimende xa wena nakambe nkarhi wun’wana niwun’wana loko khoto yi nga si sungula.U ta fanela ku tivonakarisa ekhoto ku kondza u heta ku nyikavumbhoni. U nga humi ejarateni ra khoto handle ka mpfumelelowa mufambisamitengo. Muchuchisi u ta ku pfuneta ku kumampfumelelo lowu.Mbhoni a yi fanelangi ku tshama ekhoto ku kondza yi vitaniwaku ta nyika vumbhoni.Loko munhu un’wana o ringeta ku burisana na wena hi nandzulowu, tivisa mulavisisi wa nandzu lowu kumbe muchuchisi. Unga buli hi nandzu lowu na munhu un’wana ni un’wana handleka muchuchisi kumbe dokodela wa vutshunguri/mutivi wa tamiehleketo loyi a ku pfunaka eka nandzu lowu.Swixungeto na ku chavisiwaA swi le nawini ku va munhu a ku xungeta kumbe ku kuchavisa. Loko va endla tano, tivisa mulavisisi wa nandzu kumbemuchuchisi.Swi lwisana ni nawu ku va munhu un’wana ni un’wana, ku katsani swirho swa ndyangu, a ku sindzisa kumbe ku ku kucetelaleswaku u nga vi mbhoni.Langutisa tipheji ta 24–26.Loko u thoriwileTivisa muthori wa wena leswaku u kumile xirhambo xa le khoto.Muthori wa wena u fanele ku ku pfumelela ku ya ekhoto.Loko u nga ri Mutirhelamfumo, muthori wa wena a nga bohekiku ku hakela ku va u nga tangi entirhweni hi siku leri. U nga hakoxa mali ya muholo lowu ku lahlekeleke ku suka ekhoto. Vutisamuchuchisi mayelana ni mhaka leyi. U ta tlhela u kota ku koxatimali ta timbhoni.Ku tirhisa mali (swipezeze)Tin’wana ta timali leti u ti tirhiseke, u nga ha rihiwa tona,xikombiso, mali yo khandziya. Kombela muchuchisi a ku tatelafomo endzhaku ko nyika vumbhoni.xitatimendenhlamuselo yo tsariwa kunenekumbe ya nomu leyi paluxaka leswihumeleleke leswi nga ha tirhisiwakaekhoto tanihi vumbhonixihlambanyoku hlambanyaleswaku mhaka yokarhi i ntiyisontiyisisoxitatimende lexitiyisisaka vukona kumbentiyiso wa swin’wananyikile vumbhoniku nyika vumbhoniekhotoxirhambo xa xinawuxirhambo xa ximfumo lexitirhisiwaka ku byela timbhonileswaku ti tivonakarisa ekhotoku ya nyika vumbhoni12 13LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 12-136/11/08 2:19:09 PM

Leswi humelelaka ekhotoXana i mani a nga ta va ekhoto?MufambisamitengoMuchuchisiMuhleriGqwetaMbhoniNtolokiMabalana wa khotoMuhehliwaKhoto ku ya hi nawuVaakiBeyiliLoko munhu a yisiwa ekhoto ro sungula, mufambisamitengo u fanele kuteka xiboho mayelana ni loko a fanele ku n’wi chucha hi beyili.Loko mutwiswakuvava a chava ku va muhehliwa a humesiwahi beyili, u fanele ku nyika muchuchisi kumbe mulavisisi wanandzu lowu swivangelo.Loko mumangaleriwa a tshunxiwile hi beyili kutani a yatihlanganisa na mutwiswakuvava hi ndlela yihi kumbe yihi, ufanele a tivisa muchuchisi kumbe mulavisisi wa nandzu.Hi nkarhi wa ku yingiseriwa ka xikombelo xa beyili, majisitarataa nga lava ku twa vumbhoni. Khoto yi fanele ku teka xibohomayelana ni beyili.Ku landzulaNtengo wu sungula hi muchuchisi laha a byelaka mumangaleriwa leswia hehliwaka hi swona. Kutani muhehliwa wa pfumela kumbe ku kanetaxihehlo. Leswi swi vula leswaku wa boxa loko a “tivona nandzu” kumbe “anga tivoni nandzu”. Loko a ku “a ndzi tivoni nandzu”, kutani nandzu wufanele ku tengiwa.NtolokiNandzu wu ta sengiwa hi Xinghezi kumbe Xibunu. Loko u swi rhandza,ntoloki (muhundzuluxeri) u ta ku pfuna.1.Mfumo wu andlala nandzuHi nkarhi wa mitengo, muchuchisi u vitana mbhoni ku ta nyikavumbhoni. Muchuchisi u nyika mbhoni swiletelo leswaku yi nga siyinchumu swa nkoka. Mbhoni ku nga va:MutwiswakuvavaUn’wana ni un’wana loyi a tivaka leswi humeleleke kumbe a tivaswin’wana hi vugevenga bya kona.Phorisa, xitivi xa timhaka leti tumbeleke (ta xiforensiki) hindlela ya xisayense kumbe switivi swin’wana.ku khensa kumbe ku kaneta nandzuku vula “ndzi tivona nandzu” kumbe “a ndzi tivoni nandzu”ehenhla ka nandzu wa vugevenga; ku katsa ni ku boxa kutivhikela ka wena eka swiendlo swa wena emugangenitimhaka leti tumbeleke(ta xiforensiki)ndlela ya xisayense leyi tirhisiwaka kuahlula nandzu wa vugevenga14 15LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 14-156/11/08 2:19:14 PM

2.NkonanisoEndzhaku ka loko mbhoni yi nyikile vumbhoni, muhehliwa kumbe gqweta ri ngavutisa mbhoni swivutiso. Leyi i ndlela yo kambisisa loko vumbhoni lebyi nyikiwakabyi ri bya ntiyiso. Swi tlhela swi nyika muhehliwa kumbe gqweta nkarhi wa ku nyikavonelo ra vona ehenhla ka mhaka leyi.3.Nandzu wa muhehliwaku tshunxandlela yin’wana yovula leswaku munhuu hava nandzuGqweta ra muhehliwa ri nga ha tlhela ri ku vutisa swivutiso.Ntirho wa rona i ku sirhelela muhehliwa.Gqweta ri nga languteka ri nga kombi ku ku tsakela, laha ri kuvutisaka swivutiso swo tika swinene. Ringeta hi matimba ku tikhomakutani u vulavula ntiyiso, hambiloko u kumeka u ri karhi u vuyelelamhaka yin’we ntsena. (hlaya tipheji 18–19).Endzhaku ka ku andlariwa ka nandzu hi Mfumo, muhehliwa kumbegqweta a nga kombela khoto ku tshunxa mumangaleriwa. Leswi swihumelela loko muchuchisi a hlulekile ku khorwisa khoto handle kokanakanisa leswaku muhehliwa u ni nandzu.Mufambisantengo u teka xiboho xa ku tshunxa mumangaleriwa, kumbeku ya emahlweni ni nandzu.Gqweta ri nyika vumbhoni ri vitana ni timbhoni, leti nga katsaka na yenamumangaleriwa. Muyimeri wa mumangaleriwa u ta ringeta ku khorwisahuvo leswaku khasimende ra yena ri hava nandzu hi ku “boxetela”timbhovo eka nandzu lowu anekiweke hi muchuchisi. U lava ku kombisaleswaku leswi mfumo wu hehlaka mumangaleriwa hi swona a hi ntiyisokumbe a swi enelangi ku pfumelela khoto ku khotsa mumangaleriwa.Manuku muchuchisi a nga vutisa un’wana na un’wana wa timbhoni tamumangaleriwa swivutiso. Na yena mumangaleriwa wa vutisiwa.Hi kombela leswaku u vona xiletelo xa “Ebokisini ra vumbhoni”eka pheji ra 18.mubohiwaloyi khoto yi n’wivoneke nandzumphikizanombulavulo lowuendliwaka ekhoto kupfuneta ku teka xiboholexi lulamekemulweri/muyimerixivangelo xa xinawu lexihlamuselaka kumbe lexinyikaka xivangelo xa leswi uswi endlekemumangarimunhu loyi a pfulakanandzu ehenhla ka un’wanaexiticini xa maphorisa4.Ku gimeta mitengoEku gimeteni ka mitengo ekhoto, muchuchisi u ta katsakanya ni kuseketela tlhelo ra yena ehenhla ka nandzu. U nyika swivangelo swa ku vamumangaleriwa a fanele ku voniwa nandzu. Muhehliwa (mumangaleriwa)kumbe gqweta ra yena na rona ri nyikiwa nkarhi wa ku nyika nsusumeto lowuringetaka ku khorwisa khoto leswaku mumangaleriwa a nga ni nandzu.5.VuanyisiKhoto yi teka xiboho mayelana ni loko muhehliwa a ri ni nandzu.Loko muhehliwa a kumeka a ri ni nandzu, muchuchisi u va akhorwisile khoto “hi ndlela leyi nga kanakanisiki”.Loko muhehliwa a nga kumeki a ri ni nandzu, swi vula leswakumufambisamitengo u vile ni ku kanakana. Loko ku ri ni ku kanakana,khoto yi fanele ku chucha muhehliwa. Leswi swi vula leswaku upemberile.6.Xiyenge xa ku gwevaLoko muhehliwa a voniwile nandzu, mufambisamitengo u tekaxiboho mayelana ni nxupulo.Muchuchisi na mulweri havambirhi va nga ha vitana timbhoni ekaxiyenge lexi.Muchuchisi a nga ha vulavula hilaha vugevenga lebyi byi bihekehakona, hilaha byi khumbeke vaaki na mutwiswakuvava; naswonava nga ha vitana timbhoni.Muchuchisi a nga ha kombela leswaku mumangari a ririsiwa lokoa vile ni ku lahlekeriwa ko karhihikokwalaho ka vugevenga lebyi.Mumangari u fanele ku kombelamuchuchisi ku endla xikombeloxa ndziriso muhehliwa a nga sigweviwa.16 17LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 16-176/11/08 2:19:17 PM

Matikhomelo lamanene ekhotoMaambalelo na matikhomeloVana u ri ekhoto leyi faneleke ku nga si ba nkarhi wa 8:30 nimixo(kumbe nkarhi lowu nga tsariwa eka papila ro ku lerisa kutivonakarisa ekhoto).Ambala hi ndlela yo amukeleka u tlhela u tikhoma kahle.Vona leswaku u siya vana ekaya hikuva ekhoto ku hava lavahlayisaka ticece kumbe switirhisiwa leswi nga ta vona leswaku vanava hlayisekile.U nga ambali tidimasi kumbe xigqoko ekhoto.U nga ncakunyi chungama ekhoto.Tima selulafoni ya wena loko u ri ekhoto.U nga ngheni na swakudya kumbe swakunwa ekhoto.Muxaka wun’wana ni wun’wana wa matlhari a wu laveki ekhoto.U fanele ku va u nga nwangi byalwa kumbe ku tirhisaswidzidziharisi.Khoto ya ka majisitarata yi sungula hi 9:00 kasi khoto ya le henhlayona yi sungula hi 10:00. Khoto yi tirha ku kondza nandzu lowusengiwaka wu gimetiwa, kumbe hi nkarhi wo chayisa wa 16:00.Loko u ri ebokisini ro nyika vumbhoniLoko u ri karhi u endla xihlambanyo u fanele ku langutisa mufambisamitengoexikandzeni, kutani u vula leswi landzelaka hi ritoleri twalaka, “Xikwembu ndzi pfune.” Ematshan’weni yo vula leswiu nga ha ku, “Ndzi ta vulavula ntiyiso, ntiyiso lowu heleleke , ku ngari swin’wana.” Endlelo ra muxaka lowu ri vuriwa ntiyisiso wa mhaka(nyaniso).U languteriwa ku nyika vumbhoni bya wena u yimile, kambe u ngaha kombela ku endla tano u tshamile. Vulavula kahle u tlhela utwala swinene.ku kanetaku va u nga pfumelelani ni swo karhi kumbe ku paluxaYingisela kahle xivutiso. Vona leswaku wa xi twisisakumbe u vutisa leswaku u ta hlamuseriwaleswi xi vulaka swona. Languta munhuloyi u vulavulaka na yena loko u hlamulaxivutiso naswona u fanele ku hlamulaxivutiso lexi u vutisiweke xona ntsena.U nga hlamuli swivutiso swa wena hi ku dzungudzanhloko eka swivutiso leswi lavaka nhlamuloya “ina” kumbe “e-e”. Tirhisa marito ku hlamulaxivutiso xin’wana ni xin’wana.Loko muchuchisi kumbe gqweta a kanetana na leswiu vulaka swona, namba u miyela. Yimela ku twa leswihumaka eka mufambisamitengo mayelana ni xiboholexi a nga ta xi teka ehenhla ka ku kaneta loku,kutani u ya emahlweni loko u lerisiwa ku endla tano.Loko u twa u nga lavi ku hlamula xivutiso xo karhi, u nga vutisi mufambisamitengoku ku byela loko u fanele ku hlamula. Loko xivutiso xokarhi xi nga tshamisekangi, muchuchisi u ta xi bakanyela etlhlelo. Lokomufambisamitengo a nga kanetani na xona, u fanele ku ya emahlweni ni kuhlamula xivutiso, loko xi nga basangi kahle khoto yi nga yimisa gqweta lokoyi swi vonisa xisweswo.U nga n’an’i kumbe u tikuma u hlundzukile. Leswi a swi nga ku vuyerisinchumu.Loko u endla xihoxo u fanele ku swi amukela. Ku hava loyi a nga ta va nixikhomela eka swona handle ka loko va swi vona leswaku u le ku hembeni.U fanele ku tiva timhaka ta wena swinene, kambe u nga nyiki vumbhonibya wena onge u lo ta u berile enhlokweni. Loko u lo ta u byi mbiluhatilekunene, swi ta ku kanganyisa loko vo tshika va cincile mavutiselo ya swivutisoku ya hi nongonoko lowu wena u tivaka wona.Wa pfumeleriwa ku vula leswaku “A ndza ha swi tsundzuki” loko u rivarilebyin’wana bya vuxokoxoko.Loko xivutiso xi vuyelerisiwa, xi hlamule ku fana ni leswi u xi hlamurisekexiswona eku sunguleni.Mhaka ya nkoka ku tlula hinkwato, hileswi u endleke xihlambanyo kumbexitshembiso xa ku vulavula ntiyiso ntsena. Loko swo kumeka leswaku u leku hembeni, u nga ha gweviwa. Swi tlhela swi tisa ku kanakana ehenhla kavumbhoni lebyi u byi nyikeke hinkwabyo naswona swi nga endla leswakuxigevenga xi kumeka xi tshunxiwile hikuva xi nga voniwangi nandzu.18ku kanetana ni swo karhi hi ku tirhisa marito yo karhi19LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 18-196/11/08 2:19:21 PM

Madzolonga na nxaniseko wamiehleketoMadzolonga ya le mindyangwini na milandzuya swa masanguKu ni tinxaka to tala to hambanahambana ta milandzu ya swa masangu namadzolonga ya le mindyangwini. Milandzu ya swa masangu yi katsa mpfinyo naku paluxa vuhava bya munhu (laha munhu a nghenisiwaka eka xiyimo lexi nga tan’wi letela eka timhaka ta swa masangu a nga tiyimiselangi) kun’we ni milandzuleyi fanaka ku ya hi mfumo ku xaxamela ni nawu lowu fambelanaka na swona.Madzolonga ya le mindyangwini ya katsa ku biwa, ta masangu, ku xanisiwaemoyeni, ku twisiwa ku vava hi marito, ku twisiwa ku vava emiehleketweni naku xanisiwa hi swa timali hi murhandziwa, xigangu, munghana wa xinuna/munghana wa xisati (kumbe munhu un’wana ni un’wana loyi u nga ni vuxaka nayena kumbe loyi mi nga tshama mi va ni vuxaka swin’we).Xana u endla yini loko u weriwa hi khombora ku khumbeka eka nandzu wa swa masangukumbe madzolonga ya le mindyangwini?Leswi khumbaka milandzu ya swa masangu:Mangala nandzu wolowo exiticini xin’wana ni xin’wana xa maphorisa,exibedhlele/ tliliniki kumbe Thuthuzela Care Centre (TCC).Loko u mangala nandzu wolowo emaphoriseni va ta wu lavisisa. NPA yi tateka xiboho mayelana ni loko nandzu wolowo wu fanele ku yisiwa ekhoto.U ta fanela ku nyika vumbhoni mayelana ni leswi humeleriseke xiswona.Loko mendlatona a kumeka a ri ni nandzu a nga ya ejele.Leswi khumbaka madzolonga ya le mindyangwini:Yana eka matsalana wa khoto wa le Khoto ya Majisitarata ya le kusuhi nale ka n’wina ku ya kuma Xileriso xa Nsirhelelo.Loko xiyimo xa madzolonga ya le mindyangwini xi katsa ni timhaka tavugevenga, u nga ha tlhela u pfula nandzu wolowo exiticini xa maphorisaxa le kusuhi.Eka pheji ya 32 u ta kuma leswi:mihlangano leyi nyikaka vuenti bya vuxokoxokomayelana ni madzolonga ya le mindyangwinimihlangano leyi pfunaka ku vuyetela miehleketo ya lavaxanisiweke emiehleketweni na timbhoni ta vugevengatinomboro ta riqingho ta Thuthuzela Care Centre (tiTCC)Ku kota ku hanya ni switandzhaku swobiha swa vugevengaMikarhi yin’wana vanhu va tsemiwa nhlana hi leswi va humelelekekumbe leswi va swi voneke. Vanhu lava va lava ku pfuniwa hi lava switokoteleke. Switici swin’wana swa maphorisa na tikhoto swi ni vanhu lavanga pfunaka timbhoni leti twisiweke ku vava emiehleketweni.Kumisisa loko vukorhokeri bya muxaka lowu byi ri kona kumbe ku kumatindlela leti u nga byi fikelelaka ha tona ku lwisana ni nxaniseko wamiehleketo na ku nyika vumbhoni byo antswa loko u vitaniwa ekhoto.milandzu ku ya hinawu wa tikoloko u tshova nawutanihilaha wu vekiwekehakona eka nawu lowuhuvo yoendlamilawumilawu leyipasisiwaka hiThuthuzela Care Centrendhawu ya vuhlayiselo bya lava weleke hikhombo ro khumbeka eka madzolonga lamafambelanaka ni ta rimbewu; lava xanisiweke hitlhelo ra milandzu leyi va nga mangala nandzuvendlatonavanhu lavaendlakavugevengaku twisiwa ku vavaemiehleketweniku va u karhatekileswinene, u chava kumbeu tsemiwile nhlanapasisiweke ePalamende palamende wolowo endhawini leyi ku kuma vukorhokerihikokwalaho kaleswi u20 (tlhelani mi langutisa pheji ya 32)hlanganeke na swona21LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 20-216/11/08 2:19:23 PM

Timhaka ta sapotoTikhoto ti nga ha lerisa munhu ku va a pfuna ku hlayisa munhu un’wana hi swatimali. Leswi swi vuriwa sapoto. I ku humesiwa ka mali hi minkarhi hinkwayo.Ku hlayiseka ka n’wana i vutihlamuleri bya vatswari va xiviri kumbe lava n’wiwundlaka.Xana ndzi teka xiboho rini?Loko tatana kumbe manana wa n’wana a nga n’wi hlayisi hi mfanelo.Loko munhu loyi ku ya hi nawu a faneleke ku sapota a nga xiximiXileriso xa Sapoto.Xana ndzi nga koxisa ku yini sapoto?Mutirhelamfumo wa sapoto wa le khoto ya ka n’wina u ta ku pfuneta ku tatafomo ya xikombelo laha a nga ta ku byela leswi u faneleke ku swi endla. U faneleku va ni matsalwa lama landzelaka:ID ya wena, loko swi endleka, na ID ya loyi u lavaka ku endla xikombeloxo kuma mali ya nhlayiso eka yena.Nomboro ya wena ya riqingho na adirese ya wena, nakambe loko swikoteka, na nomboro ya riqingho na adirese ya loyi u lavaka ku koxamali ya nhlayiso eka yena; nakambe loko swi endleka, u ta komberiwaku nyika nomboro ya riqingho na adirese ya laha munhu loyi a tirhakakona.Switifikheti swa ku tswariwa swa vana va wena.Xitatimende xa wena xa le banki loko u ri ni nkota/akhawunti ya lebanki.Nxaxamelo wa swilaveko swa n’wana wa wena.Xikweleti xa mati na gezi, xilipi xa girosa, tiakhawunti ta swambalo navuxokoxoko bya ta vutshunguri bya vana.Xileriso xa divhoso na ntwanano wa divhoso (loko u dlayile vukati).Xana ku humelela yini endzhaku kaswona?Mutirhelamfumo wa sapoto u ta ku nyika nomboro ya nandzu nasiku ra khoto loko tatana/manana a nga kumeki.Mutirhelamfumo loyi u ta n’wi rhumela xileriso xo tivonakarisaekhoto ematshan’weni yo xi yisa hi wexe leswaku loyi u koxakasapoto eka yena a tivonakarisa ekhoto.Hi siku ra khoto, mutirhelamfumo wa sapoto u ta burisana nan’wina ha vambirhi hi ta ntsengo lowu faneleke ku hakeriwa.Loko ku nga fikeleriwi ntwanano, nandzu wolowo wu tahundziseriwa ekhoto.Endzhaku ka loko nandzu lowu wu yingiseriwile hikhoto, Xileriso xa Sapoto xi ta nyikiwa. Xikombisa hilaha ntsengo lowu wu fanelekeku hakeriwa hakona naswona i mani afaneleke ku hakela.Mhaka ya nkokaU nga heli ntamu loko:U ri hava matsalwa hinkwawo lama lavekaka– tisa leswi u nga na swona.U nga tivi lomu tatana kumbe mananawa n’wana a nga kona. Mulavisisi wasapoto u ta ku pfuneta ku kumalomu munhu loyi a nga kona.Va ta tlhela va hlengeleta ni vuxokoxokobyin’wana lebyi nga ta laveka eka nandzu wa wena.I nandzu loko munhu a nga hakeli sapoto. Muholokumbe nhundzu ya munhu yi nga tirhisiwa ku pfalaxikweleti xa mali ya sapoto. Kombela mutirhelamfumowa sapoto ku ku pfuna eka mhaka leyi.mutirhelamfumo wa sapotomunhu loyi a tirhanaka ni timhaka ta sapoto ekhoto;vachuchisi hinkwavo i vatirhelamfumo va sapoto; vanhuvan’wana va nga ha thoriwa ku endla tanoLNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 22-236/11/08 2:19:28 PM

Nongonoko wa Nsirhelelowa TimbhoniXana nsirhelelo wa timbhoni i yini?Loko u ri mbhoni kambe u ri karhi u chavela ta vuhlayiseki bya wena, unga endla xikombelo xa nsirhelelo wa timbhoni. Wena ni vandyangu wawena, lava mi chavisiwaka, mi ta balekisiwa mi hambana ni xiyimo lexixa nghozi hi ku copeta ka tihlo.Munhu un’wana ni un’wana emugangeni wa ka n’wina kumbeendyangwini, kumbe loyi a nga kusuhi na wena hi ndlela yin’wana niyin’wana, a nga endla xikombelo xa nsirhelelo ematshan’weni ya wenaloko u tsandzeka ku endla tano.U nga ka u nga sindzisiwi ku va xiphemu xa nongonoko lowu. U faneleku va u tiyimiserile ku joyina hi wexe.Xana u endla njhani xikombelo xa wena?U fanele ku mangala ku chavisiwa ka wena eka vanhu lava landzelaka, lavanga ta ku pfuna ku endla xikombelo:Mulavisisi loyi a nga khoma nandzu wa wena tanihi mbhoni.Khomandara wa xitici xa maphorisa exiticini xin’wana ni xin’wana.Muchuchisi wa vaaki ehenhla ka nandzu lowu u yaka u ya nyikavumbhoni eka wona kumbe muchuchisinkulu wa vaaki ekhoto.Xana ku humelela yini loko u endlaxikombelo xa nsirhelelo wa timbhoni?U ta susiwa lomu ku nga ni khombo eka wena hi ku copetaka tihlo. U ta pfa u vekiwile swa nkarhinyana lomu ku ngani vuhlayiseki.Hi nkarhi lowu mutirhelamfumo wa nsirhelelo wa timbhoniu ta lavisisa xikombelo xa wena kutani a hlela ntikelo wa kuchavisiwa ka wena.Ntwanano wa nsirheleloLoko ko tekiwa xiboho xa ku va u hlayisiwa ehansi ka nongonokolowu, u fanele ku sayina ntwanano wa nsirhelelo laha u faneleke kunyika vuxokoxoko hinkwabyo bya wena.Ntwanano lowu wu khumba swinene vuhlayiseki bya wena kun’weni bya vatirhelamfumo va nsirhelelo wa timbhoni na munhuun’wana ni un’wana eka nongonoko lowu.U fanele ku xixima milawu ya ntwanano lowu.Loko u kala u vekiwa ehansi ka nongonoko lowu, wena na munhu un’wanani un’wana loyi a nga xaka ra wena mi ta phameriwa vukorhokeri byanseketelo.24 25LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 24-256/11/08 2:19:32 PM

Nseketelo hi tlhelo ra Nsirhelelowa Timbhoni na vukorhokeri lebyifambelanaka na swonaWena na ndyangu wa ka n’wina, loko swi fanerile, mi ta vekiwaendlwini leyi sirhelelekeke.U ta balekisiwa u hambana ni ndhawu leyi nga ya nghozi eka wena.Mutivi wa ta vutshunguri bya miehleketo u ta ku kambela kuvaviseka ka le miehleketweni na ku vaviseka emoyeni, kutani aku pfuna hilaha swi faneleke.U ta vumba xiphemu xa nongonoko wo tikatsa eka nxaxamelo.Leswi swi ta ku pfuna ku tiva milawu, kun’we ni leswi u fanelekeku swi langutela.Loko u nga tirhi u ta kuma xipfuno tanihi mphalalo wa swidingoswa nkoka.Loko u tirha u ta kuma mali leyi ringanaka ni muholo wa wena.Loko vana va ri na wena, ku ta lulamisiwa leswi faneleke kuvona leswaku vana va ya exikolweni.Tihakelo tin’wana ti ta hakeriwa, ku fana ni timali ta xikolo,xofamba, swambalo na tihakelo ta vutshunguri.Switsundzuxo swa ku sivelavugevengaSungula hi ku tikatsa emugangeni waka n’winaKondletela kumbe u joyina nongonoko lowu nga kona endhawini ya ka n’winatanihi Foramu ya Maphorisa ya Vaakindhawu (FMV). Laha hi kona wenana vaakelana va wena mi hlanganaka kona ku dyondza hi ta ku tisirhelela,ndyangu wa wena, yindlu ya wena na nhundzu ya wena. Leswi swi ngapfuneta ku chavisa swigevenga ku kala swi fambela ekule ni xitarata kumbemuganga wa ka n’wina.Ku ni nhlayiseko loko mi tirha tanihi ntshungu kun’we ni matimba loko mitirha tanihi nyandza yin’we. Swi ta tlhela swi mi pfuneta ku tivana tanihivaakelani kun’we ni ku tiva ndhawu ya n’wina ku antswa.Hi ku tirha na vona, mi nga:Hunguta vugevengaTumbuluxa muganga lowu khomanekeEndla leswaku ku va na mbulavurisano exikarhi ka maphorisana vaakiTumbuluxa maqhinga lama yisaka emahlweni ni ku sivela vugevengaendhawini ya ka n’winaPfuxelela ntsakelo ehenhla ka migingiriko ya mugangaTeka xiave eka khoto ya vaakindhawu emugangeni wa ka n’winaU nga tshovi wun’wana wa milawu kumbe u tirhisanongonoko wa nsirhelelo hi ndlela yo homboloka,handlekaswona u ta humesiwa eka nongonoko lowu.U nga byeli munhu un’wana ni un’wana laha u nga konakumbe ku nyika vuxokoxoko bya yindlu leyi u hlayisiwekeeka yona.U nga paluxi vuxokoxoko byin’wana ni byin’wana mayelanani nongonoko wa nsirhelelo. Lowu i nandzu lowukulu.Sungula hi ku lwisanani vugevenga endhawiniya ka n’wina –joyina CPF!U nga ha endzelawww.saps.gov.zakumbe u bela riqinghoeka xitici xa maphorisa xale kusuhi na wena ku kumavuxokoxoko byo tala mayelanani tindlela tosivela vugevenga.LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 26-276/11/08 2:19:35 PM

Tinxaka ta tikhototo hambanahambanaMarito lama tirhisiwakaekhotoMuxaka wa khotoKhoto ya Vumbiwa– khoto ya le henhla ku tlula hinkwatoetikweni. Swiboho swa yona i swo hetelelanaswona ku hava khoto yin’wana leyi ngakanetanaka ni swiboho swa yona.Khoto ya le Henhla ya Aphili– khoto yo hetelela ya aphili eka timhakahinkwato handle ka leti fambelanaka nivumbiwa. Ku hava khoto na yin’we ya le hansileyi nga kanetanaka ni swiboho leswi yi switekeke.Khoto ya le HenhlaKhoto ya ka Majisitarata• Khoto ya Xifundzatsongo• Khoto ya XifundzaKhoto ya Swikoxo Switsongo– swiboho hinkwaswo swi hetisekile hikokwalahoku hava aphili yo ya ekhoto ya le henhla.Nawumbisi wa Timfanelonongonoko wa timfanelo na mitshuxeko yavanhu hinkwavo lava hanyaka etikweni, lavavumbaka xiphemu xa nawu wa tiko rolero;Afrika-Dzonga ri ni Nawumbisi wa TimfaneloKhoto ya le Henhla yoAphilai khoto ya le henhla kutlula tikhoto hinkwatoetikweni (handle ka KhotoLeswi khoto yi tirhanaka na swonaKhoto leyi yi langutana ni milawu ya tikontsena. Yi vona leswaku Milawu ya Palamendeyi fambelana ni Vumbiwa – ku katsa niNawumbisi wa Timfanelo.Milandzu ya vugevenga hinkwayo ku sukaeKhoto ya le Henhla.Timhaka ta vaaki.Milandzu yo tika ku fana ni ku dlaya, mpfinyona vuxengatiko.Vukanganyisibyo tika no pfilungana (bohana).Tiaphili na mikambisiso leyi sukaka eka tikhotota xifundza na xifundzatsongo.Timhaka ta vaaki.Timhaka leto tala handle ka ta vuxengatiko.Timhaka leti nga bohanangiki ngopfu ni letovevuka.Swikoxo swa vaaki leswi nga riki henhlaka R7 000.vukanganyisiku kanganyisa/xisaun’wana munhu himavunwa na ku ngatshembeki, swi vangaKhoto yaXifundzatsongokhoto leyi yingiselakamilandzu leyi nga nintikelo wo vonakaKhoto ya Xifundzakhoto ya Xifundzayi ni ndzilekana wavulawuri bya nawu ekaxifundza xo karhi xa kaKu ni marito yo tala lama tirhisiwaka ekhoto lama swi nga endlekaka leswaku u va unga si tshama u ma twa ni siku ni rin’we. Laha ku ni nongonoko wa man’wana ya maritolama tirhisiwaka ngopfu ekhoto. Ku ni marito man’wana lama tsariweke hi ku tikisa ekatsalwa leri lama tinhlamuslo ta wona ti nyikiweke ehansi ka tiphejiAphili – ku kombela khoto ya le henhla ku bakanyela etlhelo vuahluri, xigwevo kumbe xiboho xa lekhoto ya le Hansi.Dokete ya nandzu – fayili kumbe tsalwa leri pfuriweke hi maphorisa loko ku lavisisiwa nandzuExihundleni – ntshamo kumbe milandzu ya le khoto leyi tengiwaka ku ri hava swirho swa vaakiHumurisa – ku humula (wisa) nkarhinyana ekhoto hi xikongomelo xo ya nwa tiya, kumbe ku gimetasikuHundzuluxo – khotso ro hlawuleka ra lavantshwaHuvo ya Mpfuno wa Xinawu – yi nyika magqweta no tsundzuxa vanhu lava nga ni mali yitsongoKamara ya muyimaxikarhi – kamara ya le xihundleniKhomixinari wa Swihlambanyiso – munhu loyi ku nga endliwaka xihlambanyo xa vumbhoniemahlweni ka yena – maphorisa, vaholobye, mufambisi wa tiposo, valawuri va tibankiKhoto ku ya hi nawu – ku vona leswaku ku ni nawu ekhotoKhoto ya Lavantshwa – khoto yo hlawuleka eKhoto ya Majisitarata laha muhehliwa ku nga muntshwaKhoto ya Sapoto – yin’wana ni yin’wana ya tikhoto ta ka Majisitarata leti tivekaka tanihi Khoto yaSapoto leti nga tirhanaka ni milandzu ya sapotoKhoto ya Vana – khoto ya ka Majisitarata yo hlawuleka leyi tekaka swiboho mayelana ni milandzu leyikhumbaka nhlayiseko wa vanaKhoto ya Vugevenga (tikhoto ta xifundza, xifundzatsongo na ya le henhla) – laha muhehliwa agweveriwaka vugevenga lebyi a byi endlekeKhoto yo Thalana – laha vanhu va nga yaka kona hi xikongomelo xo yisa swikombelo swo herisavukati hi ndlela yo hatlisa no chipaKu ahlula – xiboho lexi tekiwaka hi mufambisamitengo (gqweta/majisitarata)Ku ticelela/mfanelo yo alana no ticelela – mfanelo yo miyela ku angula eka timhaka leti u vonakaleswaku ti nga tirhisiwa ku ku veka ekhombyeni ekhotoKu tipaluxa vuhava – ku nyika xitatimende xa vunwa kumbe lexi nga riki ni ntiyisoKu tivula – ku amukela leswaku u endlile vugevengaKu tsan’wa Khoto – ku tshova Xileriso xa Khoto kumbe ku kombisa nkalanhlonipho wa khotoLava Khiriweke – vanhu lava kayakayelaka ku kuma vukorhokeriLeswi kumekeke – xiboho xa khoto kumbe Khomixini ya NdzavisisoLeti faneleke ku twiwa ekhoto ntsena – leti twiwaka ekhoto; marito lama talaka ku vuriwa ekaswihangalasamahungu (maphephahungu/TV) loko va nga lavi ku vula nchumu hi ta nandzu lowunga si gimetiwaka ekhotoLexi nga riki enawini – ku tshova nawuLexi nga riki enawini – lexi kanetanaka ni nawu; lexi tshovaka nawuMasamanisi – tsalwa leri vitanaka munhu ku tivonakarisa ekhoto ku ya senga hikokwalaho ko tshovanawuMatekanelo ya Xintu – vukati lebyi hlambanyiweke ku ya hi nawu wa xintu wa XiafrikaMbhoni ya mfumo – mbhoni leyi tirhisiwaka hi muchuchisi ku khorwisa ntiyiso wa nandzu ehenhla kamumangaleriwaMitengo – loko vumbhoni byi nyikiwa ekhoto ehenhla ka mumangaleriwa eka xihehlo kumbe nandzulowu a wu endleke28 eka Vumbiwa ra hinaya Vumbiwa)ku vavisekamajisitarata29LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 28-296/11/08 2:19:37 PM

Mpfuno wa Xinawu – mpfuno wa mfumo lowu nyikiwaka munhu loyi a nga fikeleliki ku hakelelagqwetaMuchuchisi wa mfumo – loyi a vekaka swihehlo ku lwisana ni mumangaleriwa (loyi a tlhelaka a tivekatanihi muchuchisi kumbe muchuchisi wa vaaki)Muchuchisi wa Sapoto – muchuchisi wa vaaki loyi a thoriweke ku va a langutisana ntsena ni timhakata sapotoMuchuchisi wa vutivi bya ntokoto wo karhi – loyi a dyondzisiweke tanihi muchuchisi wa timhakato karhi, ku fana ni milandzu ya swa le masangwiniMufambisi wa malulamiselo ya khoto – loyi a thoriwaka etikhoto tin’wana ku seketela ni ku pfunetatimbhoniMuhehliwa/Xihehlo – loko ntiyiso wa leswi munhu a lumbiwaka ha swona wu nga se kambisisiwa notiyisisiwa ekhotoMuhlayisi – munhu loyi a havaxerisiweke matimba ya xinawu ku va a hlayisa n’wana loyi a nga riki namutswariMukoxi wa ndziriso – munhu loyi a koxaka ndziriso wa vaakiMulweri wa vaaki – magqweta lama thoriweke hi mfumo lava nga ni ntirho wa ku sirhelela vanhu lavaxikhwama xa vona xi nga fikeleleki tihakelo ta magqweta eka milandzu ya vugevengaMurhumiwa wa Khoto – mutirhelamfumo wa le khoto loyi a fambisaka mapapila ya le khoto eKhotoya ka MajisitarataMusirheleri wa vaaki – mutirhelamfumo loyi a thoriweke hi mfumo ku lavisisa swivilelo swa manyalana migingiriko leyi vatirhelamfumo va swi tirhaka swi nga ri enawiniMutivinkulu/Mbhoni ya ntokoto – munhu loyi a nga ni vutivi byo hlawuleka eka xiyenge xo karhiloyi a nga vitaniwaka ekhoto ku ya nyika vumbhoni eka xiyenge lexi a tokoteke eka xonaMutsari wa matsalwa ya xinawu wa vaaki – gqwetankulu loyi a tokoteke hi ku hlambanya kumbe kutsala matsalwa ya xinawuMuyimaxikarhi (mulamuri) – munhu loyi a tshamaka ni mutwiswakuvava ekamareni yin’wana(kamara ya le xihundleni) ehandle ka khoto laha a pfunaka vatwiswakuvava ku kota ku twisisaswivutiso leswi vutisiwaka ekhotoMuyimeri wa Nawu – vito ro angarhela leri nyikiweke munhu loyi a nga ni tidyondzo ta xinawu;gqwetaNakulobye wa Mbhoni – munhu loyi eKhoto ya ka Majisitarata a hlamuselaka timfanelo ta timbhonina ku va koxela mali ya swifambo eka swiyimo swo karhiNakulobye wa Xivochwa – mutirhelamfumo wa Khoto ya Majisitarata loyi a nga pfunetaka hi swiloswo fana ni ku kuma mali yo hakela beyili kumbe mirihoNandzu wo hlawuleka – ndzavisiso wa xinawu lowu kambisisaka loko un’wana a ri ni vutihlamuleribya rifu ra munhu loyi a nga fangiki hi ndlela ya ntumbulukoNawu wa Xintu wa Afrika – milawu ya khale ya ndhavuko wa MaafrikaNdzilakanaxinawu – matimba na mitirho ya khoto kumbe xivandla xo karhiNdzingeto – nkarhi wa ndzingeto laha vanhu va nyikiwaka nkarhi wa ku khorwisa leswaku va tatikhoma kahleNkambisiso – khoto ya le henhla leyi langutisisaka swiboho leswi endliweke hi khoto ya le hansikumbe vuhosi hi xikongomelo xo vona loko ku ri ni swin’wana leswi nga fambisiwangiki kahleNkateko wa Gqweta-mumangari– xin’wana ni xin’wana lexi mumangari a xi byelaka gqweta ixihundla naswona xi nga ka xi nga hundziseriwi eka munhu un’wana handle ka mpfumelelo wamumangariNkombiso wo Paluxa – laha u ringetaka ku paluxa munhu loyi a endleke vugevenga exikarhi ka lavotala lava xaxameleke emahlweni ka wenaNtiyisoxiviri – hi ku tshembeka lokunene ni ku tshemba leswaku u le ku endleni ka swin’wana leswi unga ni mfanelo yo swi endlaNtwelavusiwana/swivangelo swo twela vusiwana – swivangelo leswi endleka leswaku munhu wokarhi loyi a kumekeke a ri ni nandzu wa vugevenga a fanele ku nyikiwa xigwevo xo vevukaPhosimotheme – xikambelo xa vutshunguri lexi endliwaka eka ntsumbu hi xikongomelo xo kumaxivangelo xa rifuRhasiti – phepha leri tirhaka tanihi vumbhoni byo amukela mali leyi hakeriweke kumbe leyikoxaka swilo leswi u tekeriweke swonaRhekhodi ya vugevenga – nxaxameto wa vugevenga hinkwabyo lebyi u byi endleke ni ku kumekau ri ni nandzu eka byona; laha byi tlhelaka byi vuriwa vukhotsiwa lebyi hundzeke (vukhotsiwabya nkarhi lowu hundzeke)Siku ro tlhelela – siku leri munhu loyi a nga ni xikombelo xa khoto (kumbe nkoxo wo tivonakarisaekhoto) a nga ta tlhelela nakambe ekhoto ku ya twa hi ta xiboho; laha hi tlhelo rin’wana switivekaka tanihi “rule nisi”Tsalwa ra swihehlo – phepha leri ekhoto ya ka Majisitarata ri longoloxaka milandzu hinkwayoleyi munhu un’wana a hehliwaka ha yonaVonelotlhelorin’we – ku vumba vonelo ra mhaka yo karhi leri phewelaka etlhelo rin’we ntsenaVukati (Xilungu) – vukati lebyi tsariweke naswona lebyi humelerisiwaka emahlweni kamajisitarata kumbe mufundhisi/ nkulukumba wa vukhongeri byo karhiVukati (Xintu) – varhandzani lava tshamaka swin’we handle ko va va tekanile hi xinawuVulamuri – ku tirhisa munhu un’wana ku pfuneta ku ahlula swiphiqo swa ku hambana loku ngakona exikarhi ka vanhu vambirhiVumbhoni bya mavarivari – mhaka leyi u yi tweke ku suka eka munhu un’wanaVumbhoni byo khomeka – vumbhoni lebyi eneleke ku va munhu a humelela kumbe ku vumbanandzu wa kahleVumbhoni byo tihumesa enandzwini – vumbhoni lebyi kombisaka leswaku a wu endlaswin’wana hi nkarhi lowu vugevenga byi endliweke ha wonaVuswikoti bya Xinawu – vuswikoti hi tlhelo ra ta nawu bya ku teka goza ra xinawu kumbe kuvona leswaku u tekeriwa goza ro karhiVuxisi/Vukanganyisi – nandzu wa ku hemba ehansi ka xihlambanyo lexi endliweke ekhotokumbe eka xitatimende lexi hlambanyiwekeXigwevo xa le handle – xiphemu xa swigwevo swa le khoto kumbe ndziho lowu vekiweke etlhelolowu nga ha vuyelerisiwaka ekhoto loko swi nga tshuka munhu yoloye a engeta nandzu lowufanaka hi nkarhi lowu pimiwekeXihehlo xa vugevenga/nandzu/xiendlo – nandzu wa le khoto lowu pfuleriweke loyi a endlekevugevengaXihlambanyiso xa vumbhoni – tsalwa ra xitatimende leri endliweke emahlweni ka khomixinariwo hlambanyisa laha ri hlambanyiwaka tanihi ra ntiyiso – ri nga ha tirhisiwa tanihi vumbhoniekhotoXikalo xa swa le mandleni – xikalo lexi tirhisiwaka ku boha loko munhu wo karhi a ri xisiwanaku ringanela ku va a kuma mpfuno wa xinawu kumbe mudendeXikhorwiso/Waranti – tsalwa leri humesiwaka hi mufambisi wa nandzu (kumbe mikarhiyin’wana hi phorisa leri nga ehenhla ka xona) leri nyikaka mpfumelelo wa swilo swo karhi kufana ni ku khomiwa, ku secha na ku susa hi nkaniXileriso xa Khoto – xileriso xa ximfumo xa mufambisi wa nandzu laha a byelaka un’wana kuendla swin’wana kumbe ku yima ku endla swin’wanaXitatimende lexi hlambanyiweke – swin’wana leswi hlambanyiweke ehansi ka khomixinarileswi nga vumbhoni lebyi tiyeke ekhoto; xi tiveka nakambe tanihi afidavhitiXitatimende xa Mutwiswakuvava xa Ntikelo – xitatimende lexi nyikiweke hi ndlela yo tsarisakumbe hi ku vulavula kunene hi mutwiswakuvava wa nandzu wo karhi; xi nga ha tsariwa hixirho xa ndyangu eka timhaka leti khumbaka rifu, kumbe loyi a tokoteke; xi nga ha hlayiwakunene ekhotoXitshimbiso – Xileriso xa Khoto lexi sirhelelaka munhu un’wana kumbe ku sindzisa un’wana kuendla swilo swo karhiXitsundzuxo/humesiwile hi xitsundzuxo – u humesiwile handle ko humesa mali ya beyili ni kutlhela a tsundzuxiwa ku tivonakarisa hi siku ro karhi30 31LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 30-316/11/08 2:19:38 PM

Tinomboro ta nkoka totihlanganisa ha tonaTinomboro to tihlanganisa taMulawuri wa Vuchuchisi bya VaakiXiyenge xa DPP BophutatswanaRiq: 018 381 9002Feks: 018 381 9033Xiyenge xa DPP Kapa-VuxaRiq: 046 602 3000Feks: 041 502 1437Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa NatalaePietermaritzburgRiq: 033 845 4405Feks: 033 394 6891Xiyenge xa DPP xa FristataRiq: 051 410 6000Feks: 051 448 2671Xiyenge xa DPP xa TranskeiRiq: 047 501 2655Feks: 047 501 2653Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa TransvaalRiq: 012 351 6700Feks: 012 321 8176Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa Kapa-VupeladyambuRiq: 021 487 7000Feks: 021 424 7825Xiyenge xa DPP xa WitwatersrandRiq: 011 220 4122Feks: 011 333 0402Huvo ya Mpfuneto hi ta NawuYi nyika vanhu lava nga ni mali yitsongoswinene magqweta na switsundzuxoRiq: 086 1053 425/011 877 2000Musirheleri wa VanhuU langutisisa swivilelo ku suka ekavaaki leswi vangiwaka hi mihlanganoya mfumo kumbe vatirhelamfumoRiq: 0800 112 040SAPS Yimisa VugevengaKu mangalela swigevenga na migingiriko yavugevenga Riq: 08600 10111SAPS Nomboro ya XihatlaYa ku vitana maphorisa hi xihatlaRiq: 10111SAPS Nomboro yo pfuna ya ku Khomiwaka Vamanana hi tihanyiNomboro yo pfuna ya maphorisa yavamanana lava khomiweke hi ndlela yamadzolonga na tihanyi Riq: 0800 150 150Tindhawu ta Nhlayiso ta ThuthuzelaKapa-VuxaXibedhlele xa St BarnabasLibode, Umtata Riq: 047 568 6274Xibedhlele xa Cecilia MakiwaneMdantsane, East LondonRiq: 043 761 2023GautengXibedhlele xa Mamelodi Riq: 012 801 2717Xibedhlele xa NatalspruitRiq: 011 9091002/3/6/9Xibedhlele xa Chris Hani Baragwanath,Soweto Riq: 011 933 1229/3346KwaZulu-NatalXibedhlele xa Prince MshiyeniUmlazi Riq: 031 907 8496Phoenix Crisis CentreXibedhlele xa Mahatma GhandiDurban Riq: 031 502 2338N’walungu-VupeladyambuXibedhlele xa Mafikeng Riq: 018 383 7000Kapa-N’walunguXibedhlele xa KimberlyGaleshewe Riq: 053 830 8900Kapa-VupeladyambuXibedhlele xa GF Jooste, MannenbergRiq: 021 691 6194Loko u nga enetisekangi hindlela leyi xivileloxa wena xi tirhiweke hayona,tihlanganise ni vanhulava landzelaka...Swivilelo kumbe swivutiso mayelana ni khotoya le hansi swi fanele ku ahluriwa hi ku tsalelaMuchuchisinkulu wa Vaaki wa khoto yoleyo.Loko u nga tsakisiwi hi mbuyelo wa kona,kumbe loko swivilelo swa wena swi khumbanani Muchuchisinkulu, u nga yisa mhaka ya wenaemahlweni laha yi nga ta wela emavokweni yaNdhuna ya Vachuchisi wa ndhawu yoleyo. Lokonakambe nhlamulo ya kona yi nga ku enetisi, unga ha endzela Mulawuri wa Vuchuchisi bya Vaakiwa ntlawa wolowo. Hi kombela leswaku u rhumelaxivilelo xa wena lexi tsariweke hi ndlela ya nkomiso laha xi katsaka ninomboro ya nandzu na nomboro ya maphorisa ya CAS. Vito ra muhehliwakun’we ni siku rakwe ro hetelela ku tivonakarisa ekhoto swi ta pfunaNPA. NPA yi ringeta hi matimba ku hlamula swivutiso hinkwaswo hi kucopeta ka tihlo.Ku kuma vuxokoxoko hi xitalo, endzela www.npa.gov.za kumbe u fonelaNPA eka 012 845 6000 ku kota ku kuma tinomboro ta tiqingho hi xitalokun’we ni tiadirese.Nongonoko wo Lulamisela KhotoNongonoko wo lulamisela khoto i nongonoko wa ku lulamisa na kuseketela timbhoni (ngopfungopfu vana) to nyika vumbhoni ekhoto.Vukorhokeri lebyi a byi kumeki eka tikhoto hinkwato. Ku kumaloko vukorhokeri bya muxaka lowu byi ri kona ekhoto leyi u nga tanyika vumbhoni eka yona, hi kombela leswaku u tihlanganisa naMuchuchisinkulu wa Vaaki wa le ndhawini ya ka n’wina.Hofisinkulu ya Huvo ya Vuchuchisi ya Rixaka: 012 845 6000LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 32-336/11/08 2:19:41 PM