Feed the Future FY 2010 Implementation Plan, Ghana

ТОҶИКИСТОНСтратегияи бисжрсола барои солцои 2011 - 2015Цукумати Ижлоти Муттацидаи АмрикоСтратегияи бисжрсолаи Барномаи«Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF)нақшаи панщсолаи стратегк бароирасидан ба цадафцои Цукумати ИМА дарроци мубориза алайци гуруснагк ватаъмини амнияти озуқавк дар щацонмебошад. Цущщатцои мазкур намунаироцу усулцои цамоцангшуда бо цамаисохторцои цукуматк ба хотири таъминиамнияти озуқаворк мебошанд, ки боцадафцои асосии кишварцои цамкормувофиқат мекунанд. Ин стратегияцотащассумгари тацлилу тарцрезицоистратегие мебошанд, ки цангоминавиштани цущщати мазкур тация кардашудаанд ва аз ин рӯ, цангоми аз щонибикоршиносони соцавк тасдиқ шуданашонметавонанд дар мавриди зарурк тағйирхуранд.Цуҷҷат 2 марти с. 2012 тасдиқ шудааст.feedthefuture.gov

МундариҷаИХТИСОРОТ ВА АКРОНИМЦО ......................................................................................................................... 4ХУЛОСАИ МУХТАСАР .......................................................................................................................................... 6МУҚАДДИМА ........................................................................................................................................................ 131. ШАРОИТ ............................................................................................................................................................ 171.1. ТАЪРИХ ВА СИЖСАТ ................................................................................................................................ 171.2. ДЕМОГРАФИЯ ............................................................................................................................................. 181.3. СОЦАИ КИШОВАРЗӢ............................................................................................................................... 201.4. ОБ .................................................................................................................................................................... 241.5. МУЦИТИ СОЦИБКОРӢ ............................................................................................................................. 251.6. ИНТИҚОЛИ МАБЛАҒЦОИ ШАЦРВАНДОНИ ТОҶИК АЗ БЕРУНИ КИШВАР ........................ 261.7. МАСОИЛИ ГЕНДЕРӢ................................................................................................................................ 271.8. ҒИЗО ВА ТАНДУРУСТӢ ........................................................................................................................... 291.9. ДИГАР МАСОИЛИ МАРБУТА ................................................................................................................ 331.9.1. Савдои минтақавк ................................................................................................................................ 331.9.2. Афғонистон ............................................................................................................................................ 341.9.3. Тағйиржбии иқлим ................................................................................................................................. 341.9.4. Цукумати мацаллк .............................................................................................................................. 352. ДУРНАМОИ СТРАТЕГӢ ................................................................................................................................ 352.1. НОГУЗИРИИ ВОРИДОТИ МАВОДИ ХӮРОКВОРӢ .......................................................................... 362.2. ГУНОГУНШАКЛ (ДИВЕРСИФИКАТСИЯ) НАМУДАНИ ЗИРОАТ ДАР МИНТАҚАЦОИПАХТАКОР ................................................................................................................................................... 362.3. ТАШАББУС БА ДАСТИ ХУДИ МАМЛАКАТ МЕГУЗАРАД ............................................................ 372.4. ТАВАҶҶӮЦИ АСОСӢ БА ВИЛОЯТИ ХАТЛОН .................................................................................. 392.5. ТАҶРИБАИ ҶОРИИ БАРНОМАЦОИ ЦУКУМАТИ ИМА ВА ЦАМКОРИИ ДОНОРОН .......... 422.5.1. Фаъолият дар Вилояти Хатлон ......................................................................................................... 432.5.2. Сижсат ва мониторинг ......................................................................................................................... 463. РУКНИ I: МУСОИДАТ БА ХОҶАГИЦОИ ДЕЦҚОНИИ ХУРД ВА ОИЛАВӢ ................................. 463.1. АФЗОИШИ ДАРОМАДЦО ....................................................................................................................... 473.2. ТАКМИЛ ВА АФЗОИШИ МАЦСУЛОТ БАРОИ ИСТЕЪМОЛИ ХОНАВОДАЦО ....................... 523.3. БЕЦБУДИ ҒИЗО ВА БЕЦДОШТИ САЛОМАТӢ .................................................................................. 544. РУКНИ II: БУНЖДИ ЗАРФИЯТИ ТАШКИЛОТЦОИ МАЦАЛЛӢ ВА СОЗМОНЦОИҶАМЪИЯТӢ ...................................................................................................................................................... 574.1. ХИЗМАТРАСОНИИ СОЦАИ КИШОВАРЗӢ....................................................................................... 574.2. ТАВАҶҶӮЦ БА НАҚШИ ЗАНОН ЦАНГОМИ ИҶРОИ ЛОИАЦО ................................................. 594.3. ДАСТГИРИИ СОЗМОНЦОИ ҶОМЕАИ ШАЦРВАНДИИ МАЦАЛЛӢ ......................................... 605. РУКНИ III: БА ИТМОМ РАСОНИДАНИ ИСЛОЦОТИ КИШОВАРЗИИ МУАССИР ДАРНОЦИЯЦОИ ҶУДОГОНАИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОН ................................................................................. 605.1. ИСЛОЦОТИ ҶОРИИ СОЦАИ КИШОВАРЗӢ ...................................................................................... 615.2. ИСЛОЦОТИ СИЖСАТИ МИЛЛӢ ............................................................................................................ 632

TSEP Барномаи бецбудсозии устувории Тощикистон (барномаиМуштараки USAID ва Вазорати мудофиаи ИМА)UNDP Барномаи тараққижти СММUSAID Ощонсии ИМА оид ба рушди байналхалқк (USAID)USAID/CAR Дафтари минтақавии USAID дар Осижи МарказкUSG Цукумати Ижлоти Муттацидаи АмрикоUSSR Иттифоқи Республикацои Советии СотсиалисткU5MR Мизони маргу мири кӯдакони то панщсолаWB Бонки ҶацонкWFP Барномаи умумищацонии озуқа (СММ)WHO Созмони умумищацонии тандурусткWTO Созмони умумищацонии савдо5

ХУЛОСАИ МУХТАСАРТацкими амнияти озуқаворк дар Тощикистон аз муцимтарин цадафцои ЦукуматиИжлоти Муттацидаи Амрико ба цисоб меравад. Тощикистон, ки дар сарцадишимолии Афғонистон мавқеъи стратегиро ишғол менамояд, барои таъминиамнияти озуқавориаш эцтижщ дорад. Дар айни цол, кишвар имкон дорад, ки бокӯшиши муштараки роцбарони ислоцталаб, сектори хусуск ва дигар щонибцоиманфиатдор эцтижщоти худро қонеъ гардонад. Бо истифода аз ин усули маъмулкцукумати ИМА барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон имкондорад, ки барои афзун гардонидани даромаду озуқаи ацолк ва роцандозк намуданиислоцот дар шунин як минтақаи цассос таъсири мусбат расонад.Барои Ижлоти Муттацидаи Амрико мусоидат намудан ба таъмини амниятиозуқаворк дар Тощикистон на танцо як амали башардӯстона, балки як щузъистратегияи умумидавлатк мебошад, ки ба тацкими амнияти Афғонистон тариқигустриш додани робита бо цамсоягонаш дар саросари «Роци нави абрешим» равонагаштааст, ки ин амният бо роци ташаккул додани цамкорицои минтақавк дар самтибунжди инфрасохтор ва тищорат дар саросари Осижи Ҷанубк ва Марказк ба дастоварда мешавад. Чун Тощикистон бо Афғонистон сарцади 1300 км дорад, ноамнк ва жнокомии он метавонад тамоми кӯшишцои Цукумати ИМА-ро дар Афғонистонбарбод дицад ва хатари таъсиси фронти шимолк, вайроншавии Шабакаи ШимолииТаъминот ва бунжди як макони бехавф барои экстримистцоро ба вущуд орад.Таъмини амнияти озуқаворк шумораи хеле зижди ацолии кишварро аз вазъиногувори зиндагк берун оварда, вазъи ищтимоиро бецбуд мегардонад ва сохторцоидавлатиро мустацкам менамояд.Дар радифи ин цадафцои умда, Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» якташаббуси муцимест барои Тощикистон, ки он ба амнияти озуқаворк хеле зиждэцтижщ дорад. Барои кишваре, ки 47% ацолияш камбизоат буда, қариб 30% кӯдаконито 5-солааш дар инкишоф таъхир доранд, амнияти озуқаворк ва хӯрокворк азмасъалацои аввалиндараща мебошад. Барномаи Ҷацонии Озуқа Тощикистонроцамшун кишвари «аз щицати озуқа мунтазам ноамн» тасниф намудааст, ки дар онсатци истеъмоли каллорияи ғизои якрӯза цатто нисбат ба Камбощияву Непал цампасттар аст. Агаршанде Тощикистон то ба цол аз сармоягузорицои инфрасохториидаврони шӯравк истифода мебарад, аксари шунин иншоот алцол аз корбаромадаанду тақрибан 40 - 60% ацолии кишвар ба оби ошомидании соф дастраскнадорад. Оби нӯшокии ифлос ва вазъи хароби санитариву гигеинк сабабгори сар6

задани беморицои дарунравк мегардад, ки ин, дар навбати худ, норасоии ғизоироафзун намуда, хатари пацншавии беморицо дар байни кӯдакон ва занони синну солибороварро ба мижн меорад.73 фоизи ацолии кишвар дар децот зиндагк мекунад, ки дар он оилацо ба цисобимижна аз цафт нафар иборат буда, мардум дар он що бо кор дар пахтазорцои аззамони шӯравк меросмонда ва ж бо мецнати бемузд дар заминцои наздицавлигк, киба цар як оила ба цисоби мижна 0,1 га замини обк мерасад, машғуланд. Агаршанденисфи ацолиро щавонони то 23 - сола ташкил медицанд, вале имконоти иқтисодивуищтимоиву шацрвандии онцо хеле мацдуд аст. Чун дар ватан имкони пайдо карданикор шандон зижд нест, тақрибан як миллион шацрвандони тощик, аксаран мардон, басифати муцощирони мецнатк, дар Русия, фаъолият менамаоянд. Миқдори пулцоифиристодаи ин муцощирони мецнатк дар таносуб бо мащмӯи мацсулоти дохилк(ВВП) дар миқжси щацон аз цама зижданд.Мацсулоти аз ғалладона тайжршуда аз панщ се циссаи хӯроки тощиконро ташкилменамояд ва Тощикистон цамасола то 25% гандуми заруриро аз берун, ба хусус азҚазоқистон, ворид менамояд. Обжрии заминцои барои кишти гандум щудошудашунон гарон аст, ки ба Тощикистон имкон намедицад, то худро бо ғалла таъминнамояд. Баръакс, дар сурати машғул шудан бо обшакориву боғдорк ацолииТощикистон метавонад даромади бештар гираду худро бо озуқа таъмин намояд.Мацсулоти дигари заруриро бошад метавонад аз цамсоякишварцо, ки истецсолашондар он що осонтар аст, ворид кунад. Илова бар ин, меваю сабзавот бештар дарзаминцои наздицавлигие парвариш карда мешаванд, ки, дар он аксаран занон кормекунанд. Бо роци тацким додани занщири афзоиши арзиш, (ки дар он ағлабанзанон кор мекунанд), баланд бардоштани зарфияти занон, (ки аз щониби системаитаълими кишоварзк ба инобат гирифта нашудаанд), додани имконият ба занон натанцо барои кишт кардан ба хотири қути лоямут, балки ба хотири гирифтанидаромад аз мецнати худ – ин цама ба занон имкон медицад, то аз болои сармояи худназорат дошта бошанд. Ин тақвияти назорат якщоя бо таълими занону мардон оидба зарурати танзими харощоти озуқа ба баланд гардидани сатци истеъмоли он вабецтар гардидани вазъи саломатии оилацо оварда мерасонад. Муттацид карданифаъолият барои ба даст овардани хӯрокворк бо кӯмакцои озуқаворк, ироа намуданихизматрасонк дар самти бецдошти сицатии модару кӯдак ва оила, иртиботи қавк бахотири ворид сохтани тағйироти ищтимоиву ахлоқк, цамшунин ищрои корцо бахотири дастраск ба оби тозаи ошомиданк ва бецсозии цолати санитариву гигиенк –ин цама шорацоеанд, ки стратегияи панщсолаи барномаи «Озуқаворк ба хотири7

оянда» бо мақсади афзун намудани имкони таъмини озуқа дар Тощикистон ба назаргирифта шудааст.Бо назардошти эцтижщоти зижди аввалдараща Цукумати Тощикистон цавасманд аст,ки як қатор ислоцотро дар соцаи кишоварзк ба роц андозад, то амнияти озуқавориикишварро таъмин намояд. Агаршанде Тощикистон дар «Цисоботи Бонки Ҷацонк оидба вазъи социбкорк» дар щои 147 ва дар цисоботи Хонаи Озодк цамшун кишвари«ноозод» арзжбк гардидааст, барои таъмин намудани амнияти озуқавориашцавасманд асту цозир аст дар ин самт идеяцои навро арзжбк кунад ва бо донорцоибайналхалқк цамкорк намояд. Стратегияи Цукумати Тощикистон оид ба амниятиозуқаворк дар «Консепсияи сижсати аграрк» ва «Нақшаи сармоягузории соцаикишоварзк» оварда шудааст, ки он цамшун як щузъи «Стратегияи рушди миллкбарои солцои 2006 – 2015» ва «Стратегияи пасткунии сатци камбизоатк барои солцои2010 – 2012» тация гашта, дар «Старегияи миллк оид ба амнияти озуқаворк» аз с.2008 ва «Қонуни ҶТ дар бораи амнияти озуқаворк» аз с. 2010 щойгир карда шудааст.Дар ин самт соли гузашта Цукумати Ҷумцурии Тощикистон бо роцбарии муовинисарвазир ва бо кӯмаки созмонцои байналмилалк барномаи махсуси ислоцоти замин,об ва кишоварзиро тация намуд. Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» баЦукумати Ҷумцурии Тощикистон дар анщом додани ин стратегияцо, ба шароитиимрӯза мутобиқ гардонидани «Нақшаи сармоягузории мамлакат» ва, муцимтар азцама, дар амалисозии ин ислоцоти соцаи кишоварзк мусоидат хоцад кард.Дар цамкорк бо ташкилотцои байналмиллалк Цукумати Ҷумцурии Тощикистонислоцотеро ба роц монда истодааст, ки ба децқонон имкон медицад, то фаъолиятихудро дар асоси талаботи бозор роцандозк намоянд, кафолати ба савдо монданицуқуқи истифодабарии заминро дошта бошанд, сижсати цукумат ва қонунгузории ондар соцаи истифодабарии обро аз фаъолияти системаи ирригатсионк щудо намоядва даври ассотсиатсияцои истифодабарандагони обро дар щамоатцо баландбардорад. Цукумат пайваста кӯшиш ба харщ медицад, то соцаи кишоварзирогуногунщабца созад ва дар робита бо имконоти васеи соцаи кишоварзк децқононробарои кишти навъцои бозоргир ва фоидаовари мацсулоти хӯрокворк цавасмандкунад. Цукумат на танцо барои гузаронидани ислоцоти сижсати миллии соцаикишоварзк мусоидат менамояд, балки худ барои татбиқи он дар минтақаи муайяниқдом гирифтааст, то ацамияти шунин ислоцотро нишон дицад ва барои дарсаросари кишвар пацн кардани ин тащриба сабақ омӯзад. Барномаи «Озуқаворк бахотири оянда» фаъолияти худро дар вилояти Хатлон ба роц мондааст, ки сатцинорасоии ғизо ва камбизоатии мардумаш, баъд аз ВАБК, баландтарин дар щумцурк8

ба шумор меравад.Мавщуд будани каналцои ирригатсионк ва афзалият додан ба пахтакорк бароинамоиш додани ацамияти ислоцоти соцаи кишоварзк мусоидат хоцанд кард, ба хусусбарои занону кӯдакон. Дар вилояти Хатлон теъдоди зижди донорцо фаъолиятдоранд, ки Цукумати ИМА метавонад имконоти онцоро муттацид намояд, то дарякщоягк ба мақсади ницоии лоица ноил гарданд. Ва ницоят, бо назардоштищойгиршавии вилояти Хатлон дар сарцади Афғонистон бецбуд сохтани вазъ дар онба цадафцои васеътари ИМА оид ба истиқрори субот дар минтақа мусоидат хоцадкард.Ба воситаи Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон дар 5 солаиоянда 1 :Тақрибан 201 000 нафар занону, кӯдакон ва дигар аъзои оилацои осебпазиритощик, ба хусус аз байни хощагицои децқонии хурд, кӯмаки мушаххас хоцандгирифт, то тавонанд аз гуруснагк ва камбизоатк рацо жбанд.Теъдоди зижди ацолии децот аз ислоцоти институтсионалк ва сижсати стратегкбацравар гашта, сатци даромад ва таъминоти озуқавии худро баландмебардоранд.Илова бар ин, Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» сатци маърифати ацолк оидба ғизо, таъминкунк бо хӯрокворк ва истифодаи маводи хӯрокворк дар байниоиларо баланд хоцад бардошт. Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дарТощикистон сатци маърифат ва тащрибаи бецдоштии ацолиро баланд мебардорад, торешацо ва сабабцои бевоситаи норасоии ғизоро аз байн бурда,цолати сицатиимодару кӯдаконро бецтар намояд. Стратегияи Барномаи «Озуқаворк ба хотириоянда» бар се рукн асос жфтааст.Рукни аввал аз мусоидат ба хощагицои децқонии хурд ва оилавк барои афзуннамудани даромад ва истецсоли маводи хӯрокворк барои истифодаи шахск,цамшунин бецтар намудани сатци бецдошт ва таъминот бо озуқа иборат аст.1 Эзоц: ин рақамцои тахминк бар пояи тацлилцо цангоми тацияи стратегияи рушд бо истифода аз сатцитақрибии буща ва зариби (коэффитсенти) харощоти эцтимолк ба сари хар як судгиранда асос жфтаанд, ки азбарномацои қаблк дар самти рушди соцаи кишоварзк ва таъмини озуқаворк гирифта шудаанд. Аз ин рӯ,вобаста ба имконоти сармоягузорк ва анвоъи фаъолияти тарцрезишуда, ин рақамцо метавонанд ба тавримуассир тағйир жбанд. Рақамцои дақиқтар цангоми тацияи фаъолият дар шоршӯби лоицацои мушаххасиБарномаи «Озуқа ба хотири фардо» оварда хоцанд шуд.9

Тараққк додани занщири афзоиши арзиши меваву сабзавот ба мардуми децот имконмедицад, ки сатци даромади худро боло бардораду қудрати харидорк намудан ва жистецсол кардани маводи хӯрокавории серғизоро пайдо кунад. Бецтар намуданитарзи нигоцубини шорвои хонагк ва тайжр намудани хӯроки он имкон медицад, киистецсоли гӯшту шир зижд шаваду мардум протеинцоро бештар истеъмол кунад ваба ин васила муцити атрофро камтар хароб намояд. Якщоя бо ин кӯшишцо,цамшунин як қатор шорабиницо дар самти бецдошти саломатк дар назар гирифташудааст, ки онцо ба цалли мушкилоти норасоии микроэлементцо дар ғизо, бецтарнамудани миқдор, сифат ва таркиби хӯроки мардум равона гашта, барои бецтаргаштани тансицатии занону кӯдакон, ба хусус занони цомила ва кӯдакони то дусола,мусоидат хоцанд кард.Сабабцои бевоситаи норасоии ғизо аз тариқи тарғиби фарцанги истеъмоли ғизорафъ карда мешаванд, аз щумла:ба кӯдак танцо бо роци макконидан ғизо додан;истеъмоли царшк зижди витаминцо, минералцо ва микроэлементцо;таъмин кардан бо ғизои иловагии зарурк;риояи талаботи гигиена, аз щумла шустани дастцо пеш аз хӯрок.Барнома ба Цукумати Тощикистон цамшунин дар самти тавсеа додани истеъмолимикроэлементцо мусоидат хоцад кард, аз щумла ба воситаи афзун намуданиғизонокии хӯрок ва илова намудани микроэлементцо. Тасмим гирифта шудааст, китамоми намакцои дар вилояти Хатлон истеъмолшаванда бояд цатман йоднокгардонида шаванд. Барнома цамшунин мақсад дорад, ки зарфияти муассисацоитандурустк ва худи щамоатцоро оид ба мубориза бо хурущи беморицо ва норасоииғизо баланд бардорад. Омилцои норасоии ғизо бо роци бецтар намудани сатцидастрасии кӯдакон ба табобат ва мусоидат дар танзими оила, бартараф хоцанд шуд,ки дар навбати худ ба пешгирии беморицо ва кам шудани таъсири онцо аз як тарафва муназзам гаштани давраи цомиладории занону синамаккии кӯдакон аз тарафидигар оварда мерасонад.Рукни дуввум аз сохтани зарфияти институтцои мацаллк ва созмонцои щамъияткиборат аст. Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон ба созмонцоищамъиятиву хусусии ба рушди кишоварзк мусоидаткунанда кӯмак мерасонад, тоонцо ба хощагицои децқонии оилавк доир ба усулцои нави истецсолот, нигацдориизахирацои табик, истифодаи хӯрокворк ва таъсиси гурӯццои истецсолкунандагон бахотири пайдо кардани дастраск ба бозор ва маводи аввалияи кишт маслицатцои10

зарурк дицанд. Барнома цамшунин ба созмонцои щамъиятк мусоидат мекунад, тоонцо ба ацолии децот дар мустақилона цал намудани масоили рушди мацалцояшонкӯмак расонанд. Ва ницоят, барнома ба мақомоти цокимияти мацаллк дар фаъолонава самаранок ба роц мондани фаъолияташон, бахусус дар самти баланд бардоштанисоцаи тандурустк, мусоидат хоцад кард.Рукни сеюм бомуваффаққият ба анщом расонидани ислоцоти соцаи кишоварзиродар ноцияцои муайяншудаи вилояти Хатлон дар бар мегирад. Ислоцоти соцаикишоварзк ба вуқӯъ пайвастани тағйирот дар сижсат, омилцо, муносибатцовуқонунцо ва тарзи фаъолияти институтцои марбут ба заминро дар бар хоцад гирифт.Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон фаъолияти худро дарминтақацои серацолк ва камбизоати вилояти Хатлон ба роц монда, онро бобарномацои щории Бонки Ҷацонк ва Хазинаи байналмилалии рушди кишоварзк(IFAD) цамоцанг хоцад кард. Цукумати Ҷумцурии Тощикистон барои нишон доданисамаранокии ислоцоти то ба имрӯз ба роцмонда цавасманд аст ва цама гуна кӯмакробо хушнудк қабул мекунад. Аз ин рӯ, Цукумат натищацои ин ислоцотро мӯшикофонаназорат хоцад кард ва боварманд хоцад буд, то мақомоти цукуматк дар сатциноцияву щамоатцо цатман сижсати миллии ислоцотро дар сатци худашон ищронамоянд, то барои дар сатци умумимиллк ба роц мондани ин ислоцот заминагузоранд.Дастгирии цамащонибаи Цукумати ИМА аз таъмини амнияти озуқаворк дарТощикистон дар пешбурди ислоцот даври муцимро мебозад, ки он дар фаъолиятизерин зоцир мегардад:Дастгирии дипломатии Сафорати ИМА дар самти озодкунии савдо, ислоцотисижсати кишоварзк, бецтар гардонидани муцити социбкорк ва таъминимуцити озод барои мусоидат кардан;Кӯмаки Департаменти давлатии ИМА бо роци ироаи грантцо, ба роц монданибарномацои табодулк ва таъмини тартибу низом дар цамкорк бо ацли щомеъа;Кӯмаки Вазорати мудофиа ИМА дар амалисозии лоицацои инфрасохторк ватаъмини мацсулот;Кӯмаки Вазоратцои кишоварзк ва тищорати ИМА дар самти гузарониданимониторинг ва тацлили маълумот ва табодули касбии мутахассисон;Идоракунии кӯмаки техникк аз щониби USAID.11

Кӯмаки Цукумати ИМА ба щалб намудани сармояи иловагии донорцои дигар, бахусус барои минтақацои муайяншудаи вилояти Хатлон, мусоидат мекунад.Барномаи умумищацонии мусоидат ба соцаи кишоварзк ва амнияти ғизок (GASFP)дар вилояти Хатлон як лоицаи ирригатсиониеро пижда месозад, ки аз щонибидонорцои гуногун сармоягузорк шудааст. Цамшунин, Иттицоди Аврупо, БонкиҶацонк, институтцои гуногуни СММ (FAO, UNDP, WHO, UNICEF), цукуматцоиОлмон ва Ҷопон ва як қатор донорцои дигар дар вилоят барномацои зиждеро дарсоцацои кишоварзк ва таъмини озуқаворк амалк месозанд. Кӯшишцои якщояидонорцо ба он оварда хоцад расонд, ки вилоят дар таъмини амнияти озуқаворк бамуваффақиятцои щиддк ноил хоцад гардид. Бо он, ки Ижлоти Муттацида таъминиустуворк дар минтақа ва қонеъ гардонидани талаботи бузурги ацолиро цадафиаввалиндаращаи худ қарор додаанд, цамшунин бинобар мавщуд будани имконотивасеъ барои мусоидат ба барномаи ислоцот дар Тощикистон, ироаи кӯмак ба инкишвар хеле муцим мебошад.Тацлилцои дар ин що овардашуда аз вущуд доштани имконияти таъмини босуръатиамнияти озуқаворк дар минтақа шацодат медицанд, ки он бо роци баландбардоштани сатци даромади хощагицо, афзоиши маводи хӯроквории серғизо ва бароц мондани фаъолияти цадафмандона ба хотири бецтар сохтани вазъи тансицатк ватаъмини озуқаворк ба даст меояд. Ин цадафцо бар пояи захирацои ИМА вацамкории гуногунсоцаи донорцо асос жфтаанд, ки дар цамкорк бо мақомотидавлатии мацалливу щумцуриявк ва шарикон аз бахшцои хусусиву ғайридавлатк бароц монда мешаванд. Новобаста аз хатарцои мавщуда, фаъолият дар самти таъминиамнияти озуқаворк дар Тощикистон сазовори таващщуци ИМА ва масрафи захирацоион мебошад.12

МУҚАДДИМАТашаббуси барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF) усулцои нави ЦукуматиИМА дар самти фаъолияти социбкориро, ки дар «Дипломатияи шацорсола ва шарцираванди тараққижт» ва дастурцои Президент оид ба сижсати рушди щацонк омадаанд,дар бар мегирад. Ин ташаббус кӯшиши муштараки тамоми сохторцои ЦукуматиИМА барои марказонидани захирацои ощонсицои марбута ба хотири паст карданисатци гуруснагк ва камбизоатк дар саросари щацон мебошад.Фаъолияти дар ин що зикршуда, ба шарте, ки маблағи кӯмакцои Цукумати ИМА баҶумцурии Тощикистон дар панщ соли оянда дар сатци имрӯза боқк монад, ба цамонтарзе тарцрезк шудаанд, ки сабабцои асосии гуруснагк ва камбизоатиро дарТощикистон бартараф намуда, дар ин самт ба натищацои васеу давомдор ноилгарданд. Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон ба тақрибан201,000 ацолии ноцияцои муайяншудаи вилояти Хатлон мусоидат хоцад кард, то аздоми гуруснагиву камбизоатк рацо жбанд. Цамшунин, теъдоди зижди ацолии децот азислоцоти институтсионалк ва сижсати стратегк бацравар гашта, сатци даромад ватаъминоти озуқавии худро афзун хоцанд кард.Стратегия Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон (FTF/T) бар пояисижсату нақшацои рушди Цукумати Ҷумцурии Тощикистон асос жфтааст. Он бо«Нақшаи щории сармоягузории соцаи кишоварзии мамлакат», ки соли 2010 азщониби Цукумати Ҷумцурии Тощикистон тасдиқ шудааст цамоцанг буда, цамшунин,ба цадафцои Вазорати тандурустк, ки дар «Стратегияи миллии рушди соцаитандурустк» оварда шудаанд, мувофиқат мекунад. Стратегияи FTF/T цамшунинбарои амалишавии «Нақшаи сармоягузории мамлакат» мусоидат менамояд.Тощикистон дар Индекси Ҷацонии Гуруснагк 2 , ки аз щониби Пажуцишгоцибайналмилалии омӯзиши сижсати озуқаворк (IFPRI) ба наздикк тация шудааст, дарбайни Уганда ва Буркина Фасо мавқеъ гирифтааст. IFPRI меъжри мижнаи истеъмоликаллорияи ғизо дар Тощикистонро цатто камтар аз Камбощия ва Непал муайяннамудааст . Цангоме, ки Барномаи щацонии озуқа (WFP) бори аввал щадвали«Таснифи мукаммали марцилацои амнияти озуқави»-ро танзим намуд, онТощикистонро цамшун кишваре арзжбк намуда буд, ки «тамоми минтақацояш, дарсатццои гуногун, ба норасоии ғизо гирифторанд» 3 . Цафтоду се фоизи ацолии2 Klaus von Grebmer, et al., 2011 Global Hunger Index: The Challenge of Hunger: Taming Price Spikes and Excessive Food Price Volatility(Bonn, Washington, DC, Dublin: Welthungerhilfe, IFPRI, Concern Worldwide, October 2011), p. 17.3 United Nations World Food Programme, “Executive Brief: Tajikistan Integrated Food Security Phase Classification (IPC)” (April2008), p. 1.13

кишвар дар децот зиндагк менамоянд, ки барои ба даст овардани қути лоямут, бағайр аз муцощирати мецнатк,ягона щои кор хощагии қишлоқ мебошад. 4То охири бацор 90 фоизи маводи озуқаи хонаводацои тощик аллакай харидорк кардамешаванд. Ба цисоби мижна аз се ду циссаи даромади хонаводацо барои хӯрокворкмасраф мешавад. 5Тибқи омори тацқиқоти умумищумцуриявии тащрибавии соли 2009 қариб нисфиацолии кишвар аз рӯи даромад камбизоат цисобида мешаванд (ниг. ба щадвали 1).Ин, албатта, нисбат ба дац сол муқаддам, ки 70-80 % ацолк камбизоат буданд, якқадами калоне ба пеш аст. Аммо болоравии нархи маводи озуқа дар щацон баТощикистон зарбаи сахт зад ва натищацои мусбати дар дацсолаи ахир ба дастовардаашро камтаъсир намуд.Ҷадвали 1. Фоизи ацолии камбизоати Тоҷикистон, с. 2009 6Шацр Децот МащмӯъНисбатан камбизоат 24.3 31.7 29.7Пурра камбизоат 17.5 17.5 17.5Мащмӯъ 41.8 49.2 47.2Агаршанде ба Тощикистон барои бецтар намудани амнияти озуқаворк ва ғизок батаври васеъ кӯмак расонида мешавад, вале мафцуми «амнияти озуқаворк» аксарвақт бо мафцуми худтаъминкунии маводи хӯрокворк баробар истифода бурдамешавад, ки ин нодуруст аст. Бо назардошти он, ки миқдори заминцои корамимамлакат сахт мацдуд асту зишии ацолк дар манотиқи барои кишту кор мутобиқхеле зижд, худтаъминкунк бо маводи ғалладона роци дуруст ва мувофиқ бароирушди иқтисодк ба шумор намеравад.Аз ин рӯ, стратегияи Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон бамамлакат ворид кардани мацсулоти асосии кишоварзиро дар мадди назар дорад. Инстратегия цамшунин дар назар дорад, ки мамлакат нақшаи пешгирифтаи ислоцоти4 «Дар бораи натищацои пешакии барӯйхатгирии ацолк ва фонди манзили ацолк дар с. 2010 \\ ИттилоъиОщонсии омори назди Президенти Ҷумцурии Тощикистон». (Душанбе, 30 маи с. 2011)5United Nations World Food Programme, Tajikistan Food Security Monitoring System Bulletin, number 9 (Dushanbe: WFP,May 2011), p. 5.6Манбаъ: Бонки Ҷацонк, Маълумоти мухтасар оиди Аврупо ва Осижи Марказк: маълумоти нав оиди вазъикамбизоатк дар Тощикистон барои солцои 2007 – 2009 (Washington: World Bank, n.d. [September 2010]), с.1. Омордар «Тацқиқоти меъжрцои зиндагк дар Тощикистон дар с. 2009» оварда шудааст. Тибқи иттилои ин манбаъ, цаддикамбизоатии нисбк «дар асоси «арзиши маводи талаботи асоск» цисоб карда шудааст, ки он цаддикамбизоатиро дар асоси нархи маводи хӯрокаи ғизонокиаш 2250 ккал \ нафар дар як рӯз ва маводи ғайрихӯроквории зарурк муайян кардааст». Аз рӯи ин меъжр 64% «маводи хӯрокворк» ва 36% «маводи ғайрихӯрокворк» ба цисоб меравад. «Цадди камбизоатии шадид» ба миқдори пули барои харидории маводихӯрокворк асоск зарур рост меояд (яъне, 64% аз цадди камбизоатк)».14

сижсати кишоварзиро амалк месозад. Ислоцоте, ки гуногунии анвоъи зироат ва баацолии децот додани имконияти дастрасии захирацо барои бунжди сектори серцосилва фоидаовари кишоварзк заруриро таъмин мекунад.Амнияти озуқавиро бо роци воридоти якшанд намуди маводи хӯрокворк, баландбардоштани даромади ацолии децот ва бештар таъмин шудани онцо бо маводихӯрокворк ба даст овардан мумкин аст.Стратегияи Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» дар Тощикистон (FTF/T) барпояи се рукн асос жфтааст.Рукни аввал аз мусоидат ба хощагицои децқонии хурд ва оилавк барои афзуннамудани даромад ва истецсоли маводи хӯрока барои истифодаи шахск, цамшунинбецтар намудани сатци бецдошт ва таъминот бо озуқа иборат аст.Тараққк додани занщири афзоиши арзиши сабзавот, меващот ба мардуми децотимкон медицад, ки сатци даромади худро боло бардоранду қудрати харидоркнамудан ва ж истецсол кардани маводи хӯрокаи серғизоро пайдо кунанд. Бецтарнамудани тарзи нигоцубини шорвои хонагк ва тайжр намудани хӯроки он имконмедицад, ки истецсоли гӯшту шир зижд шаваду мардум протеинцоро бештаристеъмол кунанд ва бадин васила муцити атрофро камтар хароб кунанд. Якщоя бо инкӯшишцо цамшунин як қатор шорабиницо дар самти бецдошти саломатк дар назаргирифта шудааст, ки онцо ба цалли мушкилоти норасоии микроэлементцо дар ғизо,бецтар намудани миқдор, сифат ва таркиби ғизои мардум равона гардида, ба бецтаргардидани тансицатии занону кӯдакон, ба хусус занони цомила ва кӯдакони тодусола, мусоидат хоцанд кард.Сабабцои бевоситаи норасоии ғизо аз тариқи тарғиби фарцанги истеъмоли ғизорафъ карда мешаванд, аз щумла: танцо бо роци макконидан ба кӯдак ғизо додан;истеъмоли царшк зижди витаминцо, минералцо ва микроэлементцо; таъмин карданбо ғизои иловагии зарурк; риояи талаботи гигиена, аз щумла шустани дастцо пеш азхӯрок. Барнома ба Цукумати Тощикистон цамшунин дар самти тавсеа доданиистеъмоли микроэлементцо мусоидат хоцад кард, аз щумла ба воситаи афзуннамудани ғизонокии хӯрок ва илова намудани микроэлементцо. Тасмим гирифташудааст, ки тамоми намакцои дар вилояти Хатлон истеъмолшаванда бояд цатманйоднок гардонида шаванд. Барнома цамшунин мақсад дорад, ки зарфиятимуассисацои тандурустк ва худи щамоатцоро оид ба мубориза бо хурущи беморицова норасоии ғизо баланд бардорад. Омилцои норасоии ғизо бо роци бецтар15

намудани сатци фарогирии кӯдакон ба табобат ва мусоидат дар танзими оилабартараф карда хоцанд шуд, ки дар навбати худ ба пешгирии беморицо ва камшудани таъсири онцо аз як тараф ва муназзам гардидани давраи цомиладориизанону синамаккии кӯдакон аз тарафи дигар оварда мерасонад.Рукни дуввум аз сохтани зарфияти институтцои мацаллк ва созмонцои щамъияткиборат аст. FTF/T ба созмонцои щамъиятиву хусусии ба рушди кишоварзкмусоидаткунанда кӯмак мерасонад, то онцо ба хощагицои децқонии оилавк доир баусулцои нави истецсолот, нигацдории захирацои табик, истифодаи хӯрокворк ватаъсиси гурӯццои истецсолкунандагон ба хотири пайдо кардани дастраск ба бозор вамаводи аввалияи кишт маслицатцои зарурк дицанд. Барнома цамшунин басозмонцои щамъиятк мусоидат мекунад, то онцо ба ацолии децот дар мустақилонацал намудани масоили рушди мацалцояшон кӯмак расонанд. Ва ницоят, барнома бамақомоти цокимияти мацаллк дар фаъолона ва самаранок ба роц монданифаъолияташон, бахусус дар самти баланд бардоштани соцаи тандурустк, мусоидатхоцад кард.Рукни сеюм бомуваффакият ба анщом расонидани ислоцоти соцаи кишоварзк дарноцияцои муайяни вилояти Хатлонро дар бар мегирад. Ислоцоти соцаи кишоварзкба вуқӯъ пайвастани тағйирот дар сижсат, омилцо, муносибатцову қонунцо ва тарзифаъолияти институтцои марбут ба заминро дар бар хоцад гирифт. FTF/T фаъолиятихудро дар минтақацои серацолк ва камбизоати вилояти Хатлон ба роц монда, онробо барномацои щории Бонки Ҷацонк ва Хазинаи байналмилалии рушди кишоварзк(IFAD) цамоцанг хоцад кард. Цукумати Ҷумцурии Тощикистон барои нишон доданисамаранокии ислоцоти то ба имрӯз ба роцмонда цавасманд аст ва цама гуна кӯмакробо хушнудк қабул мекунад. Аз ин рӯ, цукумат натищацои ин ислоцотро мӯшикофонаназорат хоцад кард ва боварманд хоцад буд, то мақомоти цукуматк дар сатциноцияву щамоатцо цатман сижсати миллии ислоцотро дар сатци худашон ищронамоянд, то барои дар сатци умумимиллк ба роц мондани ин ислоцот заминагузоранд.16

1. ШАРОИТ1.1. ТАЪРИХ ВА СИЖСАТТощикистон яке аз кишварцои пасошӯравиест, ки ба қарибк щанги шацрвандиропаси сар кардааст. Аз оғози нимаи қарни XIX сарзамини Тощикистони имрӯзацамшун манбаъи истецсоли пахта барои саноати бофандагии Русияи пошоцк васипас СССР истифода мешуд. Ҷумцурии Тощикистон истиқлолияти худро 9сентябри с. 1991 дар натищаи барцамхӯрии Иттицоди Шӯравк эълон намуд. Ҷангишацрвандк мамлакатро як сол пас фаро гирифт. Ҷанге, ки сараввал байни нухбагони(элитацои) колониалк ва пасоколониалк ба хотири назоратбприи захирацои кишваршурӯъ шуда буд, баъдтар ба як низоъи байни ацолии мацаллк ва қумондонцоигуногун табдил жфт, ки бо ба сацна баромадани Толибон дар Афғонистони цамсояоташи он бештар аланга гирифт. Мухолифати байни мацалцо ва қавмцо яке азомилцои асосии щанги шацрвандк ба шумор мерафт ва шунин садоқати қабилавк дарщомеъаи имрӯзаи тощик цанӯз цам нақши муцимро мебозад. Аксари муцорибацоишадиди ин щанг дар вилояти Хатлон рух дода буданд. Агаршанде, ки муцорибацоиасоск танцо як сол, 1992-1993, ба вуқӯъ пайваста бошад цам, вале худи щанг то онвақте давом жфт, ки бо мижнравии СММ, Русия ва Эрон дар соли 1997 созишномаиоштии миллк байни тарафцои даргир баста шуд.То соли 1991 маблағгузорицои бевосита аз Маскав то 40 фоизи бущаи РССТощикистонро ташкил менамуданд. 7 Гум кардани шунин миқдор кӯмаки молк вабозори кафолатноки Русия, аз як тараф ва хисороти щанги шацрвандк, аз тарафидигар, воқеъан цам соцаи кишоварзии Тощикистонро хароб намуда, миқдоримаблағцои ба лоицацои инфрасохтории ищтимок щудошавандаро ба маротиб камкард. Новобаста ба кӯшишцои зижди цукумати нави Тощикистон, системаи колхозкдар давоми солцои щанги шацрвандк қариб ба пуррагк барцам хӯрда буд. Валеколхозцои бузург аксаран фаъол боқк монданд ва бо душворк тағйири сохтормекарданд. 8Мардуми Тощикистон ин мушкилоти щиддиро медонад ва онцоро мавриди бацсқарор медицад. Вале Цукумат тавонист, ки аз соли 1997 инщониб сулцу суботро дармамлакат нигац дорад ва ин дастоварди хайр аз щониби аксари мардум дастгиркмежбад.7Дар даврони Цокимияти Советк аз с. 1929 то 1991 минтақае, ки цоло дар он Ҷумцурии Тощикистон щойгиршудааст, «Ҷумцурии Советии Сотсиалистии Тощикистон» ж худ «РСС Тощикистон» ном дошт8Тацлили низоми пахтакории Тощикистон пас аз социб шудан ба истиқлолият дар мақолаи «Тощикистон:Хусусигардонии хощагицои пахтакор ва таъсири он ба вазъи камбизоатк ва ищтимоии ацолк (Washington, D.C.:World Bank, June 24, 2004). Вазъи наздик ба харобшавии ин система дар соли 2007 дар мақолаи Дон Ван Атта«Тиллои сафед ж Тиллои ацмақон: иқтисоди сижсии пахта дар Тощикистон. Мушкилоти пасокоммунистк», щилдиvol. 56, №. 2 (Март\апрел 2009), сац. 17-35 дарщ гардидааст.17

1.2. ДЕМОГРАФИЯБино бар натищацои пешакии бацисобгирии ацолии соли 2010 ацолии Тощикистон7,565,500 нафарро ташкил мекунад, ки нисбати соли 2000 бисту се дар сад афзунтараст. Ин афзоиш байни шацру децот таносуби баробар дошт, ки дар натищатақсимоти ацолк дар муддати дац соли охир тағйир нахӯрд, яъне 73% -мардумидецот ва 27% -мардуми шацр. 9Ацолии Тощикистонро бештар щавонон ташкил медицанд. Синну соли мижнаимардон ба 22,1 ва занон ба 23,1 сол баробар аст. 10 Агаршанде ин рақам пасттарин дарщацон ба цисоб намеравад, вале аз он шацодат медицад, ки барои ин щавонон щойцоинави корк зарур мешаванд. Ва агар шунин щойцои нави корк ташкил карда шаванд,Тощикистон имкон дорад, ки аз ин миқдори зижди қувваи кории щавонон бароипешрафти иқтисодиаш истифода барад.Тощикистон, бо мизони 26,29 таваллуд ба сари цар 1000 нафар ацолк, дар байникишварцои пасошӯравк дар щои аввал ва дар байни 221 мамлакати щацон дар щои 54,дар байни Белиз (26,43/1000) ва Лаос (26,13/1000) щойгир шудааст. 11 Аз щицати мизонимаргу мир бошад, он бо 6,6 марг\1000 нафар ацолк дар байни 221 мамлакати дунждар щои 146-ум қарор дошта, дар байни Мавритания (6,68/1,000) ва Папуа ГвинеяиНав (6,58/1,000) щойгир шудааст. 12 Тамоюли дарозмуддати болоравии мизониафзоиши ацолк, ки ба нуқтаи баландтарини 3,89 фоиз солона дар соли 1960 расидабуду дар соли 2003 ба нуктаи пасттарини худ, 0,81 фисад дар як сол фаромад, боз башакли аввала баргашт. Ҷадвали 2 таносуби тақрибии мизони таваллуд ва маргумирро нишон медицад.9“Натищацои пешакии рӯйхатгирии ацолк, с. 2000,” эзоци поварақи 4. Теъдоди умумии ацолк шунин аст: Шацр –2005000 нафар; децот - 5560000 нафар. Ацолии децот дар вилоятцо дар нисбати фоизи умумии ацолк: ВАБК – 86%;Суғд – 75%; Хатлон – 83%, НТМ ва шацрцо – 87% (сац. 2-3).10http://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=sp_pop_grow&idim=country:TJK&dl=en&hl=en&q=tajikistan+population+growth+rate, accessed January 16, 2012.11CIA World Fact book on-line, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/rankorder/2054rank.html?countryName=Tajikistan&countryCode=ti&regionCode=cas&rank=54#top,accessedJanuary 16, 2012.12CIA World Factbook online, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/rankorder/2066rank.html?countryName=Tajikistan&countryCode=ti&regionCode=cas&rank=146#ti,accessedJanuary 16, 2012.18

Ҷадвали 2. Мизони қатъи таваллуд ва маргу мир дар кишварцои ОсижиМарказк дар соли 2011 13Кишвар Мизони қатъи таваллуд Кишвар Мизони нотамоми маргумираз 1000нафарМақом (221кишварищацон)аз 1000нафарМақом (221кишварищацон)Афғонистон 37.83 17 Афғонистон 17.39 2Тоҷикистон 26.29 54 Тоҷикистон 9.38 63Қирғизистон 23.66 70 Қирғизистон 6.79 144Туркманистон 19.54 91 Туркманистон 6.60 146Узбакистон 17.43 114 Узбакистон 6.24 157Қазоқистон 16.65 121 Қазоқистон 5.29 177Мизони марги модарон цангоми таваллуди кӯдак дар соли 2008 ба 64 марг аз байни100 000 кӯдаки зинда таваллудшуда баробар буд, ки он Тощикистонро дар байни 221кишвари щацон ба щои 90-ум бароварда буд. 14Бино бар маълумоти Бонки Ҷацонк,Цадафи рушди цазорсолаи Тощикистон, яъне 2\3 маротиба пасткардани сатци маргу мири кӯдакон, талаб мекунад, ки то соли 2015мизони маргу мири кӯдакон (ММК) бояд ба 29,6 ва кӯдакони то 5-сола(ММК5) ба 39,3 баробар гардад. Тибқи омори имрӯза, ММК ба 52 маргаз 1000 кӯдаки зинда таваллудшуда ва (ММК5) ба 60 марг аз 1000 кӯдакизинда таваллудшуда баробар аст. 15Бо назардошти рақамцои овардашуда, тацлилгарони Бонки Ҷацонк ба хулосаеомадаанд, ки гумон аст Тощикистон ба ин Цадафи рушди цазорсолааш расад.13Source: Footnotes 10, 11.14CIA World Factbook online, https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/rankorder/2223rank.html?countryName=Tajikistan&countryCode=ti&regionCode=cas&rank=90#ti,accessedJanuary 16, 2012.15Republic of Tajikistan: Quality of Child Health Services in Tajikistan (Washington: The World Bank, June 2011), p. 1.19

1.3. СОЦАИ КИШОВАРЗӢДар Тощикистон 23 фоизи мащмӯъи мацсулоти дохилк (ВВП) аз цисоби соцаикишоварзк ба даст оварда мешавад, ки дар он 75 дар сади қувваи кории мамлакатмашғул аст. 16Танцо 7% заминцои Тощикистон обжрк карда мешаванду боқк цама кӯцсор аст.Цамин аст, ки миқдори замини обжришаванда ба сари ацолк дар мамлакат дартаносуб бо дигар давлатцои Осижи Марказк аз цама камтар буда ба 0,1 гектар \ шахсбаробар аст. 17Аксари корцои сацрок дар цощагицо аз щониби занцо ва ба тарзи дастк ищромешаванд. Занцо цам заминцои наздицавлигии худро коркард мекунанду цам бамецнати камдаромад дар мавсими киштукор, нигоцубин ва ғундоштани цосилипахта дар хощагицои децқонк щалб мешаванд. 18 Агаршанде дар натищаи фишорцоищомеаи шацрвандк вазъият оид ба щалб кардани кӯдакон ба мецнати сацро бецтаршудааст, цоло цам баъзе оилацои камбизоат ба хотири даржфти даромад аз мецнатионцо истифода мебаранд. 19Модели стандартии советии рушди децот бунжди совхозу колхозцои бузургро заруршумурда буд, ки тамоми эцтижщоти аъзояшонро мебароварданд. 20 Анборцоимацсулоти истецсолкардаи ин совхозу колхозцо дар маркази ноцияцо воқеъ гаштабуданд, то давлат имкон дошта бошад, ки онцоро назорат кунад. Аз дигар тарафмавқеи щойгиршавии ин анборцо ба давлат имкон медод, ки истецсоли мацсулотиминтақацоро монополия кунад, яъне миқдори истецсоли шунин мацсулотро банақша гираду қиммати онро муайян намояд, ки бинобар ин барои вущуд доштанирақобат зарурате намемонд.Дар с. 1990 тамоми заминцои кишоварзии РСС Тощикистон дар байни 562 колхозусовхоз тақсим шуда буданд. Агаршанде ки ислоцоти замин соли 1991 шурӯъ шудабуд, вале он то ба цол анщом нажфтааст. Аксари колхозцои калон пора гашта, цар яке16Бонки Ҷацонк– Мухтасари Барномаи Цамкорк дар Тоҷикистон (Душанбе, Дафтари БҶ, сентябри с.2011), сац. 6. Аксари «щойцои корк» дар хощагии қишлоқ дар асл фаъолият дар хощагицои децқонииоилавк мебошанд..17Аз рӯи мизони замини Кумитаи давлатии идоракунии замини Ҷумцурии Тощикистон барои с. 2009цисоб карда шудааст.18Целен Шацрижрк, Александр М. Данзер, Рене Ҷиоварели ва Асил Анделанд; Баланд бардоштанисатци дастрасии занон ба замин ва захирацои молк дар Тоҷикистон, (Вашингтон, Бонки Ҷацонк, 2009).19Бингар ба: Цощимацмад Умаров, Цисоботи тацқиқоти «Мониторинги мецнати кӯдакон дарпахтазорцои Тощикистон» (Душанбе, Созмони байналхалқии муцощират, марти с. 2011),http://www.iom.tj/pubs/cotton-eng.pdf.20“Замин, канданицои фоиданок, об, цаво, фазо, цайвоноту наботот ва дигар захирацои табикмоликияти истисноии давлат буда, давлат кафолати истифодаи самараноки онцоро ба манфиатимардум таъмин менамояд.”20

аз воцидцои истецсолии онцо мустақилона ба фаъолият шурӯъ карданд. Шахсониалоцида ва оилацо имкон пайдо карданд, ки поршацои муайяни заминро социбшаванду хощагицои децқонии худро ташкил кунанд. Имрӯз теъдоди шунин хощагицоидецқонк дар мамлакат ба 35 цазор расидааст.Вале цанӯз цам баъзе аз хощагицои пахтакорк дар манотиқи дурдаст аз ислоцотизамин ва соцаи кишоварзк дур мондаанд.Тамоми заминцои мамлакат моли давлат боқк мондаанд, зеро Конститутсия(Сарқонун) заминро моли истисноии давлат, ки намояндаи мардуми Тощикистон башумор меравад, эълон кардааст. 21 Децқонон ва хощагицои децқонк танцо цуқуқиистифодабарии заминро доранд, ки ин цуқуқ, ба истиснои баъзе цолатцо, метавонадба дигарон тацвил карда шавад.Дар замони шӯравк колхозшижн цуқуқ доштанд, ки социби як поршаи хурди «заминишахск» бошад, ки метавонистанд дар он манзил бунжд намоянд ва барои худкиштукор кунанд. 22 Дигар сокинони децот, аз щумла муаллимону духтурон, ки аъзоиколхозу корманди совхоз набуданд, цамшунин цақ доштанд социби поршаи хурдизамин бошанд ва онро барои обшакорк ж боғдорк мавриди иситифода қарордицанд намоянд.Имрӯз цам тощикон он цуқуқро доро мебошанд, ва бо унвони «хощагицои децқонк»,ки ин хощагицо даромади асосии оилацоро таъмин мекунанд, фаъолиятменмамоянд. Тибқи «Тацқиқоти андозагирии меъжрцои зиндагк»-и Бонки Ҷацонкдар с. 2007 мацсулоти истецсолкардаи худи хощагицо дар шацрцо то шоряк ва дарқишлоқщойцо то 40 дарсади даромади хощагицоро ташкил мекунанд (ниг.ба щадвали№ 3).Ҷадвали 3. Сарчашмацои даромади хоҷагицо аз рӯи квинтили истеъмолк, бо % 23КвинтилМаошХощагиидецқонкХощагицо, шацрМаблағиинтиқолшудаДаромад азсоцаикишоварзкЦифзиищтимокКамбизоаттарин 54 23 9 2 621“Замин, канданицои фоиданок, об, цаво, фазо, цайвоноту наботот ва дигар захирацои табикмоликияти истисноии давлат буда, давлат кафолати истифодаи самараноки онцоро ба манфиатимардум таъмин менамояд.”Сарқонуни Ҷумцурии Тощикистон аз соли 2003, Боби 13.22Чун замин моликияти давлат буду цаст, мафцуми «замини шахск» ба шакли нодуруст истифодашудааст.23Саршашма: Тощикистон: Таъсири иқтисодиву дистрибутии тағйири иқлим (Вашингтон, БҶ, *pdf 9августи с. 2011 сохта шудааст), сац. 23. Саршашмаи аслии матн: “TLSS [LSMS+ маълумоти с. 200721

2 47 29 10 3 43 50 29 8 1 44 50 26 11 1 5Бойтарин 55 22 8 1 5Мащмӯъ 51 26 9 2 5КвинтилМаошХощагиидецқонкХощагицо, децотМаблағиинтиқолшудаДаромад азсоцаикишоварзкЦифзиищтимокКамбизоаттарин 38 35 11 10 42 36 39 10 8 43 34 41 11 8 34 32 44 11 7 3Бойтарин 35 39 11 8 3Мащмӯъ 35 40 11 8 3Даромади хоҷагицо ба 100% баробар нишон дода нашудааст, зеро категорияи «дигар» ба инҷадвал ворид карда нашудааст.Даромади «Фонди цифзи иҷтимок» нафақа, ҷубронпулк цангоми бекорк ва дигарпардохтцои имконпазирро дар бар мегирад.Тибқи қонунгузорк мацсулоти дар шунин заминцои наздицавлигк истецсолшудабарои истифодаи шахск бояд равона гарданд, вале дар асл хощагицо метавонандонро ба цамсояцову савдогарон фурӯшанд ва ж худашон ба бозори шацр бароранд.Агаршанде тацқиқоти Бонки Ҷацонк (LSMS) нишон медицад, ки як қисми хеле хурдимацсулот аз заминцои наздицавлигк ба фурӯш бароварда мешавад, вале тибқиҶадвали № 3 даромад аз фурӯши шунин мацсулот, цатто барои оилацои шацрк, то 10дар сади даромади умумиашонро ташкил намедицад.Бинобар он, ки заминцои наздицавлигк зиждтару бецтар коркард мешаванду талаботба мацсулоти он нисбати мацсулоти хощагицои калони децқонк зиждтар аст, инзаминцо аз щицати арзиш зижда аз нисфи мацсулоти соцаи кишоварзииТощикистонро истецсол менамоянд.Бинобар вущуд доштани баъзе мацдудиятцо дар истифода ва тацвили замин цащмизаминцои наздицавлигк он қадар зижд нашудаанд. Тибқи омори Кумитаи давлатиизаминдорк дар соли 2009 хощагицои вилояти Хатлон ба цисоби мижна социби 0,16 газамини обжришаванда буданд. Сабаби зижд нашудани цащми заминцоиназдицавлигк, ки цосилнокии хуб доранд, қисман дар он аст, ки мардум онцоро22

цамшун заминцои «дуюмдараща» цисоб мекунанд, ки «дарди сари» занонукӯдаконанд.Дар стратегия мазкур цамаи хощагицои коллективк (колхоз), хощагицои давлатк(совхоз) ва дигар воцидцои наве, ки дар натищаи ислоцоти замин аз онцо пайдошудаанд, аз қабили «хощагицои децқонк», цамшун «хощагицои децқонии тищоратк»ном гирифта мешаванд, то бо цамин аз заминцои наздицавлигк, ки тибқи қонун«ғайритищоратк» ба цисоб мераванд, фарқ карда шаванд. Аслан, байни хощагицоидецқонии тищоратии хурд ва замини наздицавлигк амалан фарқи калони вущуднадорад. Дар стратегияи мазкур цам «заминцои наздицавлигк» ва цам «хощагицоидецқонии тищоратк», ки дар натищаи ислоцоти замин пайдо шудаанд, бо як унвон –«хощагицои децқонии хурд» ном бурда мешаванд.Гандум қариб аз панщ се циссаи каллорияи сари цар кас истеъмолшавандаро ташкилмедицад. 24 Гандуми хӯрокк аз щониби баъзе хощагицои децқонии тищоратк ва ағлабаназ щониби хощагицои децқонии хурд кишт карда мешавад: хощагицои децқонии хурдзижда аз 40% гандуми мамлакатро истецсол мекунанд. 25 Вале, цатто дар соли 2010, кидар он барои кишти ғалладона миқдори зиждтари замин щудо шуда буд, қариб 500 цтонна ж худ шоряки истеъмоли солонаи мацсулоти ғалладона дар мамлакат аз хорищворид карда шуда буд. 26 Цатто хощагицои децқонии хурд, ки бо кишти ғалладонамашғул цастанд, наметавонад талаботи солонаи худро ба ин намуди мацсулот қонеънамоянд. 27Зижда аз 90 % шорвои мамлакат дар хощагицои наздицавлигк нигоц дошта мешавад.Тибқи омори Тацқиқоти андозагирии меъжрцои зиндагк (LSMS) аз с. 2007, зижда аз80 дар сади цощагицо дар децот цадди ақал як гов ж гӯсфанд доштанд. Бинобар камбудани шарогоц ва хӯрока ин шорво он қадар цосили зижд намедицанд, вале онцо якеаз воситацои некуацволии мардум ба шумор мераванд.Хизматрасонии щамъиятк ва воситацои он дар децот қариб ки вущуд надоранд. Дарзамони шӯравк колхозу совхозцо мактабу беморхона, роццои асосиву дувумдараща,марказцои фарцангиву мағозацоро бунжд карда нигоцубин менамуданд. Аз оғозисоли 1991 ин цама иншоот дар қишлоқщойцо қариб ба пуррагк аз кор баромадаандуба таъмири асоск нижз доранд.24vonGrebmer, et al., 2011 Global Hunger Index, p. 36.25Маълумот аз «Хощагии қишлоқи Ҷумцурии Тощикистон: мащмӯаи оморк» (Душанбе: Кумитаидавлатии омори Ҷумцурии Тощикистон, 2007), сац. 141-144, 149-152 гирифта шудааст.26Маълумот аз «Амнияти озуқавк ва қашшоқк, №2 (Душанбе, Агентии омори назди ПрезидентиҶумцурии Тощикистон, 2011), сац. 135 гирифта шудааст.27Азиз Ҷалолов, Таъсири баландравии нархи маводи озуқа ба хощагицои хурди децқонк: натищацоимусоцтбот бо 300 нафар аъзои хощагицои децқонии вилояти Хатлон( Бонн, Душанбе: DeutscheWelthungerhilfee.V., 2011).23

Сокинони калонсоли децот, ки қабл аз соли 1991 таълим гирифта буданд, дарсоцацои муайян маълумоти нисбатан хуб доранд. Вале, дар соцаи идоракунииумумии хощагицои децқонк, ки барои пешрафти соцаи кишоварзии ба иқтисодибозорк мутобиқшуда цещ гуна таълим дода намешавад. Бинобар щанги шацрвандк вахароб гаштани иқтисоди кишвар сатци тацсилоти насли щавон дар децот хеле поинфаромадааст. Системаи советии такмили ихтисос,ки дар соцаи кишоварзк мавщудбуд, хароб гардида, сокинони децотро аз имкони такмил додани донишииқтисодиву агрономиву идоракунк мацрум сохт.1.4. ОБАмударж ва Сирдарж қариб тамоми обцои Тощикистонро таъмин менамоянд, ки 90%-и он барои соцаи кишоварзк истифода мешавад. Оби ин даржцо дар асосишартномаи ноустувори тақсими об, ки сараввал дар замони шӯравк ба хотирибаланд бардоштани самаранокии истецсоли пахта тация гашта буд, дар байниреспубликацои Осижи Мижна тақсим мешавад. Дар натища Бацри Арал, ки аз индаржцо об мехӯрад, дар байни солцои 1960 ва 2010 то 90 фоизи обцои худро гумкардааст. 28 Имрӯз цам аксари низоъцои байни Тощикистон ва Узбакистон сари цаминмасъала сурат мегиранд. Камтар аз сеяки заминцои корами Тощикистон бидуниобжрк коркард мешаванд. Цукумати шӯравк барои таъмин кардани хощагицои калонбо об тамоми шароитро фароцам оварда буд. Имрӯз, бинобар хароб гаштанисистемаи обжрикунк ва қатъ гардидани қувваи барқ норасоии об як цодисаимуқаррарк шудааст.Таассуфовар ин аст, ки тақрибан 60 фоизи заминцои обжришаванда аз баландшавииобцои зеризаминк ва шӯразор гаштан зарар мебинанд, ки сабабаш аз меъжр зиждистифода бурдани об ва тоза накардани зацбурцо мебошад. Дар водицое, кибарномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF/T) фаъолияти худро ба роц хоцад монд,бодлес ва шӯразоршавк цамасола 4 – 5 цазор гектар заминцои корами собиқобжришавандаро аз кор мебарорад. 29Захирацои обк аз щониби муассисацои сатци ноциявк идора карда мешаванд, кионцо кӯшиш мекунанд, то обро бештар ба хощагицои ноцияи худ тақсим кунандунақшаи давлатии пахташиниро ищро намоянд, агаршанде ин бар зарари хощагицоипожноб бошад цам. Тацқиқоти Бонки Ҷацонк дар с. 2009 нишон дод, ки меъжри обиба цар хощагии децқонк щудошаванда вобаста аст ба миқдори заминцое, ки инхощагицо барои кишти пахта щудо намудаанд. Дар тацқиқот омадааст:28“Чи гуна Бацри Арал, ки як замоне нисфи масоцати Англияро дошт, хушк гардид.,” Mail Online (5апрели с. 2010) http://www.dailymail.co.uk/news/article-1263516/How-Aral-Sea--half-size-England--driedup.html?printingPage=true.29БРО аз рӯи маълумоти Вазорати кишоварзии Тощикистон, с. 2003.24

Аз сабаби он, ки децот оби худро аз каналцое мегиранд, ки барои обжриизаминцои пахта сохта шудаанд, онцо аз нақшаи истецсоли пахта вобастагиисахт доранд, агаршанде ин децот имкон доранд, ки аз обшакориву боғдоркдаромади зиждтаре ба даст оранд. Гузашта аз ин, аз сабаби он, ки цангомитарцрезии инфрасохтори ирригатсионк таъмини оби нӯшокк ба назаргирифта нашуда буд, бинобар он дар фасли зимистон барои мардум ва шорвоба як мушкили щиддк табдил межбад. 30Муассисацои обу корези ноциявк цамшунин масъулияти щамъоварии маблағ бароиистифодаи обро бар дӯш доранд. Фоидаовар набудани хощагицои калони децқонк,ки бештар аз цама обро барои майдонцои пахтатазор истифода мекунанд, аз яктараф, ва саривақт таъмин накардани об, аз тарафи дигар, бар он сабаб мегардад,ки ,ки муассисацои обу корезк аксар вақт наметавонанд пули истифдаи обро щамъоваркнамоянд. Мацз ба цамин сабаб Вазорати мелиоратсия ва захирацои обк азбузургтарин қарздорони бущаи миллк мацсуб мегардад. Тасмим гирифта шудааст,ки дар шоршӯби барномаи миллии ислоцоти соцаи кишоварзк системаи идракунииоб аз рӯи щойгиршавии обанбор (basin-wide water management) ба роц монда хоцадшуд. Ин ислоцот як щузъи асосии кӯшишцо барои таъмини амнияти озуқавк ва пасткардани сатци камбизоатк дар децоти Тощикистон мебошад.1.5. МУЦИТИ СОЦИБКОРӢФаъолияти соцаи кишоварзк, цатто кор дар заминцои наздицавлигк, фаъолиятисоцибкорк мацсуб мешаванд ва аз муцити умумии социбкорк вобастагии сахтдоранд. Солцои охир Тощикистон якшанд иқдоме барои бецтар намудани муцитисоцибкорк пеш гирифт, ки агаршанде мацдуд цам бошанд, вале кишварро даррейтинги Бонки Ҷацонк оид ба муцити социбкорк дар кишварцои щацон бароисолцои 2010 – 2011 дар байни 10 мамлакати пешқадам щойгир карданд. 31 Агаршандедар соли 2012 кишвар дар ин рейтинг нисбат ба с. 2011 боз панщ зина боло рафтабошад цам, вале дар мащмӯъ дар байни 183 давлати дунж щои 147-умро ишғолменамояд. 32Вале новобаста ба ин, цавасмандии Цукумати Ҷумцурии Тощикистон барои татбиқиислоцот имкон медицад, ки ислоцоти соцаи кишоварзк барои суръат доданиислоцоти умумии социбкорк дар мамлакат истифода бурда шавад.30Фаъолияти кишоварзк, об ва масоили гендерк дар минтақацои децоти Тощикистон: тацқиқотиищтимок дар ноцияцои Конибодом, Бобощон Ғафуров ва Жвон (Вашингтон, Бонки Ҷацонк, августи с.2009), сац. Х.31Бонки Ҷацонк– Мухтасари Барномаи Цамкорк дар Тоҷикистон (Душанбе, Дафтари БҶ, сентябри с.2011), сац. 3.32Корпоратсияи байналхалқии молиявк (IFC)/БҶ, «Осонгардии фаъолияти социбкорк дарТощикистон» http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/tajikistan/ , соци декабри с. 2011ворид карда шудааст.25

1.6. ИНТИҚОЛИ МАБЛАҒЦОИ ШАЦРВАНДОНИ ТОҶИК АЗ БЕРУНИ КИШВАРСатци воқеии бекорк дар Тощикистон нисбати он ши, ки расман эълон мешавад, батаври фощеабор баланд аст. Цамагк якшанд корхонацои саноатк фаъолиятменамоянду дар қишлоқщойцо ягона щои кори воқек ин пахтазори хощагицоидецқонии калон ва ж заминцои наздицавлигк мебошанд. Аз ин рӯ, шк шацрвандонималакадор ва бемалака, цама барои щустущӯи кор ба кишварцои хорищк мераванд.Аз 7,5 миллион шацрвандони Тощикистон зижда аз як миллиони он дар хорищикишвар, аксаран дар Русия кор мекунанд. Барои муддатцои тӯлонк, баъзан цаттосолцо, мавщуд набудани ацолии мардина ба цажти оила ва мацалцояшон ба таврищиддк таъсири манфк мерасонад.Шацрвандони Тощикистон, ки дар Федератсияи Русия ва Қазоқистон кор мекунанд,цамасола ба ватан маблағи баробар ба 40% мащмӯи мацсулоти дохилк (ММД)-икишварро мефиристанд, ки ин рақам дар фоизи баландтарини маблағцоиинтиқолшуда нисбати ММД-и мамлакат дар щацон ба цисоб меравад. 33 Цащмиинтиқоли маблағцо дар оянда маълум нест, зеро он аз вазъи иқтисодижти Русия васижсати он нисбати муцощирони мецнатк вобастагии зиш дорад. 34 Новобаста ба ин,дар шароити имрӯза маблағцои муцощирони мецнатк саршашмаи асосии аксариоилацои тощик барои таъмини эцтижщоти царрӯза ва пасандозцояшон мебошанд.Яке аз таъсирцои ащиби щанбаии интиқоли маблағцо дар рафти Омӯзиши натищацои«Барномаи USAID оид ба ислоцоти замин» дар соли 2007 шунин омадааст: «оилацое,ки аз берун кӯмаки пулк мегиранд, ба хусус занцо, дигар хоциш надоранд, ки бомецнати мавсимк дар пахтазор машғул шаванд, зеро онцо саршашмаи дигаридаромад доранд, ки зиждтар аст. Цамин аст, ки ин вобастагии рӯзафзуни иқтисодижтаз интиқоли маблағцо теъдоди щойцои кории каммузд дар пахтазорцоро каммекунад.Вале аз щицати дигар, ин интиқоли маблағцо як имконияти муцим бароисармоягузорк ба соцаи кишоварзии мамалакат шуда метавонанд. Агар сокинони33Маълумот аз интишороти БҶ «Фактцо оиди муцощират ва интиқоли маблағцо барои с. 2011”(Вашингтон, 2011) гирифта шудааст. Барои пайдо кардани маълумоти бештар оиди афзуданивобастагк аз интиқоли маблағцо нигар ба «Цисоботи цармоцаи UNDP оиди мониторинг ва цушдорисаривақти Тощикистон», сентябри 2011, сац. 17.34Барои мисол, Сардори «Роспотребнадзор» Генадий Онищенко, ба наздикк пешницод карда буд, кивуруди муцощирони мецнатии тощик ба Русия манъ карда шавад, зеро онцо саршашмаи пацншавииВИЧ/СПИД, туберкулжз ва полиомелит мебошанд. www.ferghana.ru (14 ноябри 2011),http://www.ferghananews.com/news.php?id=17622&print=1 .Барои пайдо кардани маълумот оиди цолати ногувори муцощирони мецнатии тощик дар Русия нигарба Hillary Hemmings, Remittances, Recession… Returning Home? The Effects of the 2008 Economic Crisis on TajikMigrant Labor in Moscow, Kennan Institute Eurasian Migration Papers, number 4 (Washington, D.C.Woodrow Wilson Center for Scholars-Kennan Institute Comparative Urban Studies Project, 2010).26

децот бинанд, ки кишоварзк фоиданок асту фаъолият дар ин соца цещ гуна хавфухатар надорад, онцо дар коркарди замин сармояи доштаашонро сарф мекунанд.Дар оянда Тощикистон бояд щойцои кории хуб ташкил кунад, ба хусус дарқишлоқщойцо, то сокинони онро дар дохили мамлакат нигац дорад ва сатцивобастагии иқтисодижтро аз содироти қувваи корк, пожн фарорад.1.7. МАСОИЛИ ГЕНДЕРӢЦукумати шӯравк кӯшиш мекард, ки ба занон шк дар оила ва шк дар цажти иқтисодкбаробарии царшк бештареро дицад, зеро дар шахсияти занони Осижи Марказк якқувваи бонуфузеро медид, ки метавонад аз режим дастгирк намояд. 35 Аз оғози с.1991сар карда зани тощик қисми зижди он дастовардцояшро бохтааст. Занон цаттодар дохили оила аз имкони назорат кардани даромад мацрум шудаанд. Тибқи расмуоинцои мардуми Тощикистон, занон пас аз хонадор шуданашон, дар оила цамроциихешовандани шавцар умр ба сар мебаранд ва мавқеи онцо, аз бисжр щицат, азрафтору кирдори хешовандони ӯ вобастагк дорад. Дар децот занон масъулиятинигоцубини кӯдакон, беморону пиронсолон, шорво, корцои сацрок, кашонидани обуцезум ва ғайраро ба ӯцда доранд. Новобаста ба ин, сацми онцо дар цажти оилавк басатци даркорк қадр карда намешавад.Мецнати занон дар хона, аз щумла коркарди заминцои наздицавлигк,аслан цамшун мецнат ба назар гирифта намешавад ва ба онцо цещ гунацуқуқи моликиятро намедицад. Цангоми мусоцибацо бо сокинони децотмаълум гардид, ки занон цамарӯза то 18 соат бо кори хона машғуланд,вале ин машғулият «кор» мацсуб намегардад. Цатто дар сурати азмецнати хонагк даромад ба даст овардани зан, назорати ин даромаддар дасти шавцар аст. Занони оиладор цамшун «сарборк»-и шавцарон бацисоб мераванд. Мусоцибон таъкид мекарданд, ки, агаршанде шавцардар муцощирати мецнатк бошад цам, моликияти оила, аз щумламаблағцои интиқолшуда, дар зери назорати хешовандони шавцар боқкмемонад, на зани ӯ. 36Цолатцое буданд, ки агаршанде зан қонунан хонадор аст, вале урфу одат ва шароитиоилавк ба ӯ имкони цуқуқи социб будан ба моликиятро намедод. Баъзан шавцар азмуцощирати мецнатк бо зану фарзанди нав бармегардад ва зани пешинаашро талоқнамуда, ӯро бе ягон амвол ва цуқуқи моликият пеш мекунад. Дар баъзе мацалцо35Грегори Масселл, «Пролетариати қалбакк: зани мусалмон ва стратегияцои револютсионк дарОсижи Марказии советк, 1919-1929 (Принстон: Рӯзномаи донишгоци Принстон, 1974.36Ренк Ҷиоварелли ва асил Унделанд, «Дарки ReneéGiovarelli and AsylUndeland, UnderstandingHousehold Level Barriers Constraining Women’s Access to Land and Financial Resources in Tajikistan (Dushanbe:World Bank Country Office and USAID Land Reform Program, September 2008).27

цангоми хусусигардонии колхозу совхозцо ба хощагицое, ки сарварашон зан буд,циссаашонро намедоданд. Ва бацона пеш меоварданд, ки гӯж шунин оилацо бароикоркарди заминашон қувваи кофии корк (аз цисоби мардцо) надоранд.Тацлил ваназарсанщии соли 2011 нишон дод, ки танцо дар 10 фисади цолатцо дар сертфикатицуқуқи истифодабарии замин, ки цущщати асоск барои исботи цуқуқи кас ба заминмебошад, номи занцо сабт шудаасту халос. Аз се ду циссаи тацти пурсиш қарордоштагон гуфтанд, ки онцо намедонанд, ки шаро занонро ба рӯйхат вориднакардаанд. 5%-и иштирокдорони назарсанщк сабаби зикр нашудани номи занцодар рӯйхатро ба андозбандк вобаста карданду 21 дар сади дигар бошад гуфтанд,занцо худашон хостанд, ки сертификат ба номи шавцарашон бошад. 37 Дар суративафоти шавцар занон цуқуқи дастраск ба заминро гум мекунанд: танцо дар 1\7 цолатзанон вориси замин шинохта мешаванд. Цатто дар сурати гирифтани сацм аззамини колхозк ва ж совхозк занон цангоми ба номи худ сабт кардани ин сацм бадушворицо рӯ ба рӯ мешаванд.Чунин тарзи фикрронк дар мавзӯъцои гендерк сабабгори вайроншавии цуқуқизанон мегардад. Гӯиж занон барои киштукор, хишовакунк ва ғундоштани пахтавазифадоранду корцои сердаромад, ки идоракунии мошинолотро талаб мекунанд,барои онцо дастнорас бошанд. Дар хощагицои децқонк кам андар кам занонро диданмумкин аст, ки ба сифати роцбар фаъолият намоянд .Дар баъзе минтақацои консервативк занон барои аз хона берун баромадан цатман азшавцарашон ищозат мепурсанд, цатто агар шавцар берун аз кишвар бошад цам. Онцоцамарӯза якшанд маротиба ба шавцарони муцощирашон занг зада, барои ищроикорцои рӯзмарра – бозор рафтан ва ғайра, - аз онцо ищозат мепурсанд. Одатан занондар қабули қарорцои оилавие, ки бевосита ба цажташон тааллуқ дорад, иштирокнамекунанд; цатто қарор оид ба муцощирати мецнатк рафтани шавцар бе иштирокионцо қабул карда мешавад.Агаршанде занон де-факто, яъне дар асл пас аз ба муцощирати мецнатк рафтанишавцарашон сарвари оила мешаванд, вале на цамеша щомеа инро қабул дорадуцукумат онцоро дар ин давр пуштибонк мекунад. Дар мащмӯъ, занон дар мавридицуқуқцояшон аз цукумат ба қадри зарурк кӯмак намебинанд. Аксар вақт онцо азцуқуқцое, ки қонунгузории мамлакат барояшон муайян кардааст, хабардор нестанд.Ва ин цуқуқцо тез-тез поймол карда мешаванд. Масалан, агаршанде Қонуни мецнатба цамаи занони коргар рухсатк барои таваллуди кӯдакро кафолат медицад, вале37Қацрамон Бақозода, Руслан Набиев, Ҷамшед Цайдаров, «Цисоботи «Тацқиқот оид ба масоилицуқуқии децқонон дар Тощикистон ва маърифати цуқуқии онцо» (Душанбе: Маркази тацқиқотисотсиологии «Зеркало», Целвитас, бо кӯмаки молиявии (SDC): 2011).28

тацқиқоти соли 2011 нишон дод, ки роцбарони танцо 30 фоизи хощагицои децқонкомодаанд, ки ба занон барои таваллуд ва тарбияи кӯдак рухсатк дицанд. 38Урфу одатцои мацаллк низ баъзан занонро аз цуқуқцояшон мацрум мекунанд. Бароимисол, занон, шун анъана, аз дониши асосцои бозаргонк бархурдор нестанд:Агар гӯем, ки дониш қудрат аст, пас занони тощикро цамшун касонизаиф ва аз шунин имконият мацрум тасвир кардан мумкин аст. Урфуодат ва мацдудиятцои динк имконоти онцоро барои бо цам робита ватабодули афкор кардан мацдуд менамояд. Умуман, дастраск бамаълумот барои онцо хеле душвор аст. 39Қиммати баланд ва дигар монеацои расмиву ғайрирасмк цангоми ташкил васабтиноми фаъолияти социбкорк сади роци афзоиши имконоти иқтисодии занонцастанд.Дар тамоми щацон таъмини кӯдакон бо ғизо аз даромади занон бештар вобастагкдорад, то аз даромади мардон, зеро занон бештар маблағцояшонро барои оила сарфмекунанд. 40 Ва цамин нобаробарии гендерк дар пардохти цаққи мецнат ваистифодаи захирацои молиявии оила ба занон имкон намедицад, ки шеваи хурдухӯроки оиларо тағйир дицанд.Дар цоле, ки занон барои назорат бурдани маблағцои интиқолшуда ва дигардаромадцои оила ва ж барои мустақилона ягон кореро ищро кардан имкон надоранд,онцо наметавонанд ба миқдори зарурк маводи озуқа, доруворк ва ж дигархизматрасоницои тиббиро харидорк намоянд. Барои он, ки дар шеваи хурду хӯрокиоилацои камбизоат тағйироте рух дицад, бояд имконоти ин оилацо барои дастраскба озуқавории гуногуншакл ва серғизо баланд бошад, ки ин ба афзоиши сатцидаромади онцо вобастагк дорад. Муцимтар аз цама, тамоми ацли оила боядтарафдори бештар сарф кардани захирацои молии оила барои озуқаворк бошанд,то кӯдакон тавонанд цам аз щицати щисмонк ва цам аз щицати зецнк ба таври даркоркташаккул жбанд.1.8. ҒИЗО ВА ТАНДУРУСТӢНорасоии ғизок дар байни занону кӯдакон ба як мушкили щиддии соцаитандурустии Тощикистон табдил жфтааст. Он на танцо ба афзоиши сатци беморк вамаргу мири модару кӯдак овардааст, балки цамшунин сабабгори давом жфтанигуруснагиву камбизоатк гардида, тамоми кӯшишцои ба тарбияи щисмонк ва38Бақозода ва дигарон.39Giovarelli and Undeland, сентябри с. 2008.40Kathleen M. Kurz and Charlotte Johnson-Welch, Бецтарсозии натищацои ғизодицк: Намуна бароиафзудани захирацои занон, ICRW, 2000.29

саломатк, таълиму тарбия ва натищацои рупродуктивк (насл доштан) равонашударобаръабас мегардонад. Норасоии ғизок дар байни занону кӯдакон цамшунин ба пастшудани мацсулнокк ва касби донишцои зарурк оварда мерасонад, ки дар натища инкӯдакон пас аз ба воя расидан наметавонанд социби касбу кори хубе шаванд, ки инба наслцои оянда низ метавонад таъсири худро гузорад. Норасоии ғизо ба наслцоиоянда таъсири бевосита дорад ва зинда мондану дар оянда ташаккул жфтани кӯдаконаз он вобаста аст, ки зан цангоми цомиладориаш ши гуна ғизо мехӯрд. Бисжре аззанон цангоми цомиладорк бо норасоии ғизо рӯ ба рӯ мегарданд. Ин норасоии ғизоташаккулжбии тифлро дар батни модар мушкил менамояд ва сабабгори камвазнтаваллуд шудани онцо мегардад. Хатари маргу мир дар байни кӯдакони камвазнтаваллудшуда зижд аст ва онцое, ки зинда мемонанд нисбат ба кӯдакони солимтаваллудшуда бештар мушкилоти ташаккулжбк доранд ва зиждтар ба беморицогирифтор мешаванд. Зижда аз ин, он тифлони камвазн таваллудшудае, ки даркӯдакияшон цамшунин аз тағзия камбудк доштанд, камқувват ба воя расида, дароянда аз онцо кӯдакони камвазну хурд таваллуд хоцанд шуд.Тибқи натищацои «Тацқиқоти вазъи микроэлементцои ғизок» (MNSS, щадвали 8), киUNICEF соли 2009 гузаронида буд, дар вилояти Хатлон сатци баландтарининорасоии ғизок ба назар мерасад. Бино бар тацқиқоти антропометрикк, ки дарсатци умумищуцурк гузаронида шуда буд, теъдоди кӯдакони то панщсолае, ки вазн вақадашон барои синну солашон мувофиқ нест, нисбат ба дигар минтақацои мамлакатзиждтар аст. 37%-и кӯдакони то 5-сола қадашон аз меъжр пасттар, 10 дар сади онцобарои синну солашон камвазн ва 5%-и ин кӯдакон вазнашон барои қадашонномувофиқ мебошад. Ин маълумот бо натищацои «Тацқиқоти кластерк аз рӯиякшанд нишондицандацо», ки UNICEF соли 2005 гузаронида буд, мувофиқатмекунанд, ки бинобар он тацқиқот сатци маргу мири кӯдакони то 5-сола (102 марг аз1000 кӯдаки то 5-сола) ва маргу мири кӯдакон (81 марг аз 1000 кӯдак) дар вилоятиХатлон нишондицандаи аз цама баланд мебошад.Таъхир дар ташаккул, норасоии йод, камхунии модару кӯдакон – ин цама натищацоинорасоии ғизо дар Тощикистон мебошад. Норасоии доимии ғизо ж таъхир дарташаккул тақрибан 30% кӯдакони то 5-соларо таъсир кардааст. Қисми зижди занонцамшунин аз норасоии микроэлементцо азият мекашанд, ки ин фоизи занонигирифтори норасоии йод ва камхуниро хеле баланд кардааст. Аслан, қариб 3\4қудакони вилояти Хатлон ба норасоии йод гирифторанд, ки ин теъдод дар муқоисабо арқоми умумищумцурк (53% кӯдакон аст),ки хеле зижд мебошад. Дар вилоятиХатлон таносуби занони синну соли репродуктивк, ки щиддан гирифтори камхунк,камвазнк ва норасоии йод цастанд, хеле баланд аст, аз щумла қариб дар бадани 8нафар аз 10 зани хатлонк норасоии йод мушоцида карда шудааст. Норасоии йод ваферум (оцан), ба хусус цангоми цомиладорк, ба ташаккули тифл халал расонида,метавонад сабабгори ақибмонии щисмониву ақлонии кӯдак гардад. Камхунии занонметавонад хатари хунравк ва сари тифл рафтани модаронро афзуда, ба мурда30

таваллуд шудани тифлон ва ж пас аз таваллуд ба зудк мурдани онцо оварда расонад.Ҷадвали 4. Нишондицандацои ғизо ва тандурустк, вилоятцои Хатлон ва Суғд, 2009 41Хатлон Суғд ТамомиТощикистонКӮДАКОНИ сини 6 – 59 моцаҚади паст нисбати синну сол (қадпастк) 36.9% 27.9% 28.9%Вазни кам нисбати синну сол (камвазнк) 10.5% 5.9% 8.4%Вазни кам нисбати қад (лоғарк) 4.9% 2.3% 4.5%Камхунк (анемия)Умумк (Hb

Дар фасли зимистон, махсусан аз нимаи моци феврал то нимаи моци май, мардуммиқдори боз цам камтари хӯроки камғизо истеъмол мекунанд. Танцо шоряки тифлонто синни 6-моцагк фақат тариқи синамакконк ғизо мегиранду халос. Тифлонукӯдакони хурдсол на цамеша цангоми аз сина щудо кардан ба миқдори зарурк ғизоииловагк мегиранд ва бештар бо нону қандшой шикамашонро сер мекунанд. Цангомитаомхӯрк занону кӯдакон аз цад зижд шой истеъмол менамоянд, ки ин ба цазмшавиибе ин цам миқдори ками феруми (оцан) истеъмолкардаашон халал мерасонад. Дараксари цолатцо миқдори зарурии йод дар намаки истеъмолшаванда мушоцидакарда намешавад. Цамшунин, баъзе урфу одатцои миллк низ сабабгори норасоииғизо мегарданд. Масалан, аз рӯи анъана, аввал мардону писарони калон таоммехӯранд ва сипас занону кӯдакони хурдсол, ки на цамеша ба онцо миқдори заруриихӯрок мерасад.Беморицои сирояткунанда цамшунин ба норасоии ғизо дар Тощикистон як борииловагк шудаанд. Баъзе беморицои сирояткунандае цастанд, ки барои ин мацал хосбуда, низоми масунияти одамон цатто баъди эмкунк цам дар муқобилашонистодагарк карда наметавонад. Норасоии ғизо на танцо иммунитетро суст мекунадушиддати бемориро баланд мебардорад, балки цамшунин хатари марги кӯдаконро азбеморицои сирояткунанда аз қабили дарунравк, сурхша ва касалицои роци нафас(ОРЗ) афзун менамояд. Кирмцои туфайлк (паразитк) ва инфексияцо ба хунравиирӯда ва ж дарунравии хунбор оварда расонида, имкони хатари гирифтор шудан бакамхунк (анемия)-ро зижд менамоянд. Ва ницоят, дар баъзе минтақацо бемориитабларза низ ба афзудани сатци камхунк (анемия) сабабгор мешавад.Мацдудияти дастраск ба оби софи ошомиданк ва иншооти санитарк цамшунинтаъсири камхӯрокиро афзун менамояд. Дар бисжр мавридцо оби зацрнокисистемацои ирригатсионк аз тарафи ацолии децот цамшун оби ошомиданк истифодабурда мешавад. Назарсанщии ахире, ки аз щониби Корхонаи воциди давлатии«Коммунсервис» бо кӯмаки молиявии Цукумати ИМА ва дафтари ОщонсииШветсария оид ба рушди цамкорк (SDC) гузаронида шуда, нишон дод, ки 57 %ацолии кишвар ба оби тозаи ошомиданк дастраск надоранд. Фоизи беморицоисирояткунандаи аз об хурущкунанда дар щамоатцое баланд аст, ки дар онцо ягонаманбаи оби ошомиданк аз каналцои ирригатсионк саршашма мегирад. Сатци пастимаърифати гигиении ацолк цамшунин сабабгори афзоиши дарунравк ва камғизокгардидааст.Соцаи тандурустии Тощикистон, бахусус дар минтақацои русток, бинобар камбудидоимии маблағгузорк, нигоцубини нодурусти иншооти инфрасохторк ва норасоиикадрцо, душори мушкилоти азиме гаштааст. Дар қишлоқщойцо иншооти хизматимаишии ацолк қариб, ки дида намешавад. Дар замони шӯравк колхозу совхозцоиншооти соцаи тиб ва маориф, роццои асосиву дуввумдараща, мағозаву клубцоищамъиятиро аз цисоби худ сохта ва нигоцубин менамуданд. Аз соли 1991оғоз карда32

қариб тамоми ин иншоот дар децот хароб гардидаанду ба таъмири асоск нижздоранд.Соли 2009 маблағгузории соцаи тандурустк 1,9% аз цащми мащмӯи мацсулоти дохилк(ММД)-ро ташкил карда буд, ки ин дар нисбати 4,5 фоизи соли 1991 хеле камтар аст.Дар айни цол донорцо бо Цукумати ҶТ кор бурда истодаанд, то сатци маблағгузорииин соцаро боло бардоранд. Аммо бартараф кардани цамаи мушкилицои дар тӯли дудацсола щамъшуда солцои зиждеро дар бар хоцад гирифт.Аз щицати географк тақсим шудани захирацо ва маблағцои ба соцаи тандурусткщудошуда нишон медицад,ки дар тақсимбандк ба пойтахт ва шацрцои марказкнисбат ба минтақацои децот афзалият додаст. Цамшунин боз теъдоди зиждинобаробарицо дар сарфи маблағцои соцаи тандурустк дар байни минтақацоигуногунро низ мушоцида кардан мумкин аст. Нишондицандацои соцаи тандурустииТощикистон мушкилоти соцаро инъикос намуда, аз он шацодат медицанд, кимамлакат пасттарин сатци дарозумрии ацолк, баландтарин сатци маргу миримодару кӯдак ва баландтарин суръати пацншавии бемории сил ва СПИД дар ОсижиМарказиро социб шудааст.1.9. ДИГАР МАСОИЛИ МАРБУТА1.9.1. Савдои минтақавкЧун Тощикистон наметавонад худро бо мацсулоти асосии хӯрокворк таъмин намояд,он мащбур аст, ки як қисми ин мацсулотро аз хорища ворид намояд ва барои инбояд, ки аз имконоти тищоратии худ ба пуррагк истифода барад, то тавонадқиммати воридоташро пардохт кунад. Мамлакат ғалларо асосан аз Қазоқистон ваФедератсияи Русия ворид менамояд. Қисми асосии роццои нақлижтк аз тариқиУзбакистон мегузаранд, ки ин кишвар, ба хотири фишор ба Цукумати Тощикистон,суръати царакати молу колоро хеле паст менамояд ва баъзан цатто гузаштанионцоро аз қаламрави худ умуман манъ мекунад. Тощикистонро зарур аст, ки роццоинақлижтии алтернативк барои воридоташ щустущӯ намояду цамшунин роццоикоммуникатсионии дохилиашро низ бецтар намояд. Вале ин иқдомот солцоизиждеро дар бар хоцад гирифт. Цамин тариқ, Тощикистон бояд боварманд бошад, кимаводи хӯроквории лозимиашро метавонад дар вақти зарурк дастрас намояд ва инмавод бе ягон монеа ба мамлакат расонида мешавад. Ба хотири аз байн рафтанишунин эмбаргоцову таъхир дар интиқоли молу коло зарур аст, ки масъалацоиминтақавк аз қабили узвият дар цар гуна созмонцои минтақавиву мушкилоти обидаржцои байнисарцадк байни Тощикистон ва Узбакистон цалли худро жбанд.Фаъолияти донорцо, аз щумла «Барномаи цамкории минтақавии иқтисодк дарОсижи Марказк», баъзе пешравицоро дар ин щода ба бор овардаанд. Цукумати ИМА33

кӯшишцое ба харщ дода истодааст, ки ба баланд бардоштани сатци цамкориииқтисодии кишварцои Осижи Марказк равона шудаанд.Роцбарияти мамлакат барои ворид шудан ба Созмони Умумищацонии Савдо (СУС)кӯшишцои зижде ба харщ медицад. Цамшунин, баъзан он барои аъзо шудан баИттицоди гумрукк – як ташаббуси Федератсияи Русия, - мароқ зоцир менамояд.Бинобар кӯшишцои зиждаш Тощикистон дар таи шанд соли охир дар масъалаи пайдокардани узвият ба СУС ба пешравицои зижде ноил гашт. Бар пояи ин раванд,Тощикистон бояд санадцои техникк, амнияти озуқавк ва низому стандартцои хешоид ба набототу цайвонотро ба талаботи «Конвенсия оид ба санитария вафизосанитария» ва дигар цущщатцои СУС мутобиқ гардонад. Ин, албатта, вақт вамецнати зиждеро талаб менамояд, вале, дар ницояти кор, ба Тощикистон имконмедицад, ки савдои берунаи худро тавсеа дицаду, муцимтар аз цама, муцититищоратии худро бецтар намояд.1.9.2. АфғонистонТощикистону Афғонистон бо цам сарцади зижда аз 1300 км. дар ду щониби даржцоиПанщ ва Ому доранд. Теъдоди тощикони муқими Афғонистон нисбати худиТощикистон зиждтар буда, таърихан даржи Панщ на он қадар ишораи сарцади байниду кишвари мустақил, ши қадаре, ки мавзӯи бозицои сижск ба шумор мерафт.Цангоми муноқишацои Афғонистон ва шанги шацрвандк дар Тощикистонразмандагон ва гурезагон цамеша дар щониби дигари дарж паноц мещустанд. Азсарцади Тощикистон цамшунин миқдори зижди маводи мухаддир низ роци худро басӯи бозорцо пайдо менамояд.Вилояти Хатлон ва ноцияи Дарвози ВМБК яке аз камбизоаттарин ва аз щицатикамбуди маводи хӯрокворк ноамнтарин минтақацои Тощикистон ба цисоб мераванд.Дарвоз аз Афғонистон ба водии Рашти Тощикистон роц мекушояд, ки аз он дарсолцои щанги шацрвандк мухолифин ба хубк истифода мекарданд. СулциАфғонистон бе устувор кардани вазъ дар ноцияцои щанубии Тощикистон ғайриимконаст. Таъмини амнияти озуқавии вилояти Хатлон аз тариқи муцайж сохтаниимконоти бецтари иқтисодк дар соцаи кишоварзк барои сокинони он азмуцимтарин василацои истиқрори сулцу амният дар Тощикистон ба шумор меравад.1.9.3. Тағйиржбии иқлимТағйироти иқлим ба Тощикистон таъсири ницоят щиддк дорад. Амалисозиибомуввафиқияти барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF) дар Тощикистониқдомотеро тақозо хоцад кард, ки ба бецтар сохтани вазъи экологии хощагииқишлоқи мамлакат ва мутобиқшавии мардуми он ба шароити нави муцитиқлимкравона шудаанд.34

Тощикистон аз цозир таъсири тағйироти иқлимро эцсос менамояд. 43 Цароратимижнаи солона дар нисбати соли 1940 аллакай ба 0,8° С баланд гаштааст ва дар ояндабоз цам баландтар хоцад рафт. Тасмим меравад, ки хушксолк дар оянда бо суръатитезтар ва шадидтар хоцад шуд, ба хусус дар вилояти Хатлон. Дар солцои наздик дарнатищаи обшавии пиряхцо сатци оби даржцо дар аввал баланд ва сипас ба тавриногацонк паст хоцанд шуд. Хурущ ва сар задани беморицои аз об пайдошаванда дарназар аст.1.9.4. Цукумати мацаллкЦукуматцои мацаллк ба қадри кофк захирацои моддк ва аксаран кадрцо вамутахассисони баландихтисоси тацсилкарда надоранд. Цукумати ИМА ба наздиккяк барномаи дарозмуддатеро барои ислоцоти цокимияти мацаллк дар сатци децацоба анщом расонид, ки он барои қабули Қонуни нав оид ба худидоракунии мацаллкмусоидат менамояд. Қонуни мазкур бисжре аз мушкилицоеро, ки дар натищаипошхӯрии колхозу совхозцо ба вущуд омада буданд, цал хоцад кард, аз щумла давримақомоти цокимияти мацаллк дар рушди иқтисодии мацал, зарурати нигоцубинимактабу беморхонацо, иншооти хизматрасонии маишк ва ғайра. Он цамшунин башаффофияти бештар дар фаъолияти щамоатцо мусоидат хоцад кард.USAID имрӯз кӯшишцои зижде ба харщ дода истодааст, то дар Тощикистон мақомотимацаллк фаъолияти муассиру шаффоф дошта бошанд, ки ба дарди мардум хӯрад.Аз щумла, бо роци ғайримарказк гардонидани раванди таъсиси бущаи мацал, ки бамақомоти цокимияти мацаллк салоцияти ба даст овардани даромад ва мустақилонахарщ кардани онро медицад.2. ДУРНАМОИ СТРАТЕГӢСтратегияи барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF/T) истифодаи тамомизахирацои мавщударо дар роци таъмини амнияти озуқавиии яке аз минтақацоикамбизоаттарини Тощикистон – вилояти Хатлон, - дар назар дорад. Барои расиданба ин мақсад зарур аст, ки ислоцоти имрӯзаи соцаи кишоварзк то ба охир расонидашавад. Цамшунин бо назардошти камбуди заминцои обжришаванда, хощагицоидецқонии хурдро зарур аст, то истецсоли маводи хӯрокаи гаронарзишро цам бароиистеъмоли худк ва цам барои фурӯш афзоиш дицанд, то имкон пайдо кунанд, ки азпули ба даст омада дигар маводи ғизоиро низ харидорк намоянд. Бароиамалишавии ин стратегия зарур аст, ки ширкатцои хизматрасонк цам хусуск ва цамщамъиятии соцаи кишоварзк фаъолияти худро дар қишлоқщойцо ба роц монанду бахощагицои децқонии хурду калон хизмат расонанд. Барои расидан ба цадафцои43Тамоми арқоми параграфи мазкур аз банди 5-и «Коммуникатсияи дуввуми миллии Тощикистон боКонвенсияи колбадии (рамошная) СММ оид ба тағйири иқлим», 2008, гирифта шудаанд.35

дарозмуддат зарур аст, ки сижсати умумимиллии соцаи кишоварзк такмил додашавад. Умуман, барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF /T) цамон тавретарцрезк шудааст, ки тавонад ба цукумат дар роци мутобиқгардонии мардумикишвар ба офатцои табик ва гуманитарии дар ин банд овардашуда мусоидатнамояд.2.1. НОГУЗИРИИ ВОРИДОТИ МАВОДИ ХӮРОКВОРӢЦамон тавре, ки қаблан гуфта будем, расидан ба худтаъминкунк бо ғалла бароиТощикистон қариб, ки имконнопазир аст ва умуман худи ин мақсад роци дурустиистифодаи захирацои мамлакат цам нест. Бо назардошти хосилнокии имрӯзаигандум, Тощикистон, цатто агар тамоми заминцои обиашро барои кишти гандумравона кунад цам, гумон аст, ки худро бо ин намуди мацсулот ба пуррагк таъминкарда тавонад. Ба кишти гандум намудани тамоми заминцои корам ж худ цаттобарои расидан ба 80% нақшаи худтаъминкунк бо ғалла, ки дар Қонун дар бораиамнияти озуқавк омадааст, аз нуқтаи назари шк иқтисодк ва шк агрономк мувофиқнест.Дар шароити Тощикистон аксари оилацо мащбуранд, ки қисми зижди маводихӯрокаашонро аз бозор харидорк кунанд. Яъне, даромади оилацое, ки имрӯзимкони харидории тамоми маводи заруриро надоранд, бояд бештар бошад. Чунзанон дар Тощикистон бештар дар фикри бецтар кардани таоми хонавода цастанд,баланд бардоштани зарфияти онцо ж худ неруманд кардани занон боис мегардад, кидар оила барои хӯрок миқдори лозимаи пул масраф карда хоцад шуд. Зижда аз ин,шун афзудани даромад худ бу худ бецтар шудани фарцанги истеъмоли ғизорокафолат намедицад (агаршанде занон имкони қабули қарорцо дар оиларо доштабошанд цам), пас зарурати роцандозии барномацо ба мижн меояд, ки ба тағйиритафаккури ищтимоиву рафтори калонсолон дар оила равона шудаанд, то онцомоцияти ғизои солим дар тарбияи фарзандро дарк намоянду идоракунии молижтиоиларо аз худ кунанд.2.2. ГУНОГУНШАКЛ (ДИВЕРСИФИКАТСИЯ) НАМУДАНИ ЗИРОАТ ДАРМИНТАҚАЦОИ ПАХТАКОРЧун дар аксари кишварцое, ки сабабцои иқтисодиву таърихк ба кишти якказироат(монокултура) овардаанд, дар Тощикистон низ зарурати иқтисодижти муосир, рушдицамащонибаи иқтисодк ва амнияти озуқавк тақозо мекунад, ки иқтисодижти кишварозод бошад ва зироат гуногуншакл гашта (диверсификатсия), вобастагии аз цад зиждаз пахта барцам дода шавад. Рушди таърихии якказироати пахта дар Тощикистон батаърихи Русия ва Иттицоди Шӯравк вобастагк дорад. Бо назардошти боқк монданиинфрасохтор ва алоқацои тищоратк табиист, ки дар замони пасошӯравк низ пахтацамшун якказироат дар киштзорцои Тощикистон боқк монд. Дар баробари ин36

дар кишвар имкони кишти мацсулоти дигаре вущуд дорад, ки он нисбат ба пахтақиммати баландтар дошта, кишташон ба оилацои камбизоати децот даромадибештаре хоцад овард. Яке аз роццои аосии барцам задании камбизоатк дарТощикистон ин ворид кардани технологияцои муосири истецсолотк, таъминидастрасии мардум ба замин ва бозор мебошад, ки метавонанд хощагицоро ба киштишунин зироатцои арзишнок цавасманд намоянд.Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF/T) ният надорад, ки цатман истецсолипахтаро кам кунад. Баръакс, ба децқонон пешницод намудани зироатцоиалтернативк хощагицои пахтакорро ба он цавасманд мекунад, ки барои баландбардоштани цосилнокии пахта сармоягузорк намоянд. Вале ин танцо пас аз баанщом расонидани ислоцоти соцаи кишоварзк, ки аз соли 1991 боз давом дорад,метавонад амалк гардад.2.3. ТАШАББУС БА ДАСТИ ХУДИ МАМЛАКАТ МЕГУЗАРАДПринсипцои Париж ва дигар шартномацои байналхалқк тақозо мекунанд, кикишварцои кумакгиранда бояд ташаббуси тарцрезк ва идоракунии стратегияииқтисодк ва барномацои рушдро ба дасти худ гиранд. Институтцои давлатииТощикистон дар марцилаи пайдоиш қарор доранд ва тамоми қарорцои зарурк дармарказ қабул карда мешаванд. Теъдоди зижди масоили цалталаб баъзан бақарорқабулкунандагон, ки нисбат ба намояндагони щомеаи байналхалқк тащрибаикамтар доранд, гаронк мекунад. Ба цамаи ин нигоц накарда, Цукумати Тощикистонбарои таъмини амнияти озуқавк қарорцои заруриро қабул намуда, сижсатизаруриро ба роц мондааст. 44Стратегияи Цукумати Тощикистон оид ба амнияти озуқаворк дар «Консепсияисижсати аграрк» ва «Нақшаи сармоягузории соцаи кишоварзк» оварда шудааст, кион цамшун як щузъи «Стратегияи рушди миллк барои солцои 2006 – 2015» ва«Стратегияи пасткунии сатци камбизоатк барои солцои 2010 – 2012» тация гашта,дар «Старегияи миллк оид ба амнияти озуқаворк» аз с. 2008 ва «Қонуни ҶТ дарбораи амнияти озуқаворк» аз с. 2010 щойгир карда шудааст. Ин цущщатцо, ки дарцамкорк бо щонибцои марбута тация гаштаанд, цадафцои асоск дар самти болоравиицосилнокк ва мацсулоти ницок ва цамшунин самтцои афзалиятнок, яъне таъминиамнияти озуқаворк, аз нав дида баромадани даври давлату цукумат дар соцаикишоварзк, тарғиби рушди саноати кишоварзии Тощикистонро муайян менамоянд.Моци майи с. 2011 Цукумат як Шӯрои амнияти озуқавиро таъсис дод, кицамоцангсозии фаъолияти тамоми сохторцои давлатии марбут ба хощагии қишлоқ44Ҷонишини сарвазири ҶТ Муродалк Алимардон, «Раванди ислоцоти соцаи кишоварзк дар ҶТ»,PowerPoint presentation (октябри с. 2009). Пешравицо дар стратегияи ислоцот дар рафти конфронсимоци апрели с. 2011 дар Душанбе дида баромада шуда буд, «Цущщати якщоя: Барномаи ислоцотисоцаи кишоварзии Ҷумцурии Тощикистон» (августи с. 2011).37

ва саноати хӯроквориро ба ӯцда дорад. Ин кӯшишцо дар цамоцангк бо кӯшишцоиТощикистон дар самти ищрои Цадафцои Рушди Цазорсола ба роц монда шудаанд.Новобаста аз баъзе камбудицои дар ин цущщатцо щойдошта, аз қабили интизорицоиғайривоқек аз худтаъминкунк бо озуқа, дар якщоягк онцо як шацоршӯберо бароиислоцоти суръат гирифтаистода ташкил менамоянд.Цукумати Тощикистон цамаи ин стратегияцоро дар «Нақшаи сармоягузории соцаикишоварзк» муттацид намуда, онро цамшун як щузъи лоицаи грантк ба «Барномаиумумищацонии мусоидат ба соцаи кишоварзк ва амнияти ғизок» (GAFSP) дар соли2010 пешницод намуда буд.Хушбахтона, дар ин самт пешравицои устувор дида мешаванд. Цукумати ҶумцурииТощикистон дар якщоягк бо донорцо механизми тарцрезк ва амалисозии ислоцотипайгиронаи соцаи кишоварзиро сохта истодаанд, ки он идоракунии об, цуқуқимоликияти ба замин, рушди децот, амнияти озуқавк ва иқтисодижти соцаикишоварзиро дар бар мегирад. 45 Хишти авали ин ислоцот аллакай гузошта шудааст,ки он хоциши Цукумат ба гуногунщабца намудани сектори кишоварзк мебошад.Ҷонишини сарвазир оид ба соцаи кишоварзк таи ду соли охир саъю кӯшиши зиждеба харщ дод, то ислоцоти соцаи кишоварзк оғоз жбад. Таъсис додани гурӯци корк азщумлаи масъулони цукуматк барои тация намудани қонунцои зарурк барои щоркнамудани ислоцоти соцаи кишоварзк, соцаи истифодабарии об, муайян намуданидаври дурусти цокимияти мацаллк дар идоракунии соцаи кишоварзк ва дигарщабцацои ислоцоти аграрк – ин цама аз щумлаи он кӯшишцо мебошанд. Ҷонишинисарвазир, вазири захирацои об, вазири кишоварзк, дигар масъулони баландпоя вааъзои гурӯци корк цар тибқи барномаи амал пайваста бо донорцо вохӯрицомегузаронанд, ки дар ин вохӯрицо намояндагони Цукумати ҶТ маслицатцоро оид бататбиқи ислоцот ба хушк мепазиранд. Натищаи назарраси ин раванд тациянамудани «Нақшаи коркардашудаи сармоягузории соцаи кишоварзк» мебошад, кибо назардошти самтцои афзалиятнок ва маблағцои мавщуда тация гаштааст.Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF/T) ва щомеаи донорцо дар мащмӯъ инкӯшишцоро пурра дастгирк менамоянд.Албатта, ин саъйи Цукумат бепоя нест. Намояндагони баландпояи цукуматк базарурати нигацдории щойцои корк дар минтақацои децот таъкид мекунад вамегӯянд, ки пахтазор шунин щойцои кориро таъмин менамояд. Онцо дар фикрионанд, ки кадом мацсулоти дигар щои пахтаро цамшун моли содиротк иваз кардаметавониста бошад. Бо пеш бурдани раванди ислоцот мо бояд ба саволи «шк45Nino Khatsuriani, M.D., PhD Serosurvey for Vaccine-Preventable Diseases in Tajikistan, 2010, presented inDushanbe, Tajikistan 2011.”38

метавонад щойгузини якказироати пахта бошад?» щавоб пайдо кунем. Пешрафтисоцаи кишоварзк ва тараққижти децот, ки бидуни фурӯши пахта сурат гирифта,амнияти озуқаворк, болоравии даромади сокинони децот, баробарии гендериро дарминтақаи камбизоати пахтакор таъмин менамояд, метавонад ба ЦукуматиТощикистон як роци алтернативии тараққижти соцаи кишоварзиро нишон дицад, кидар дигар минтақацои Тощикистон низ амалк намудани он зарур хоцад буд.2.4. ТАВАҶҶӮЦИ АСОСӢ БА ВИЛОЯТИ ХАТЛОНАгаршанде Тощикистон кишвари нисбатан хурд аст, вале барои он, ки ин стратегияба таври бояду шояд дастгирк жбад, захирацои мавщуда набояд парешон кардашаванд. Дар гузашта кӯмакцои донорон, ба хусус цамоне, ки аз щониби якшанддонорцо ироа мегаштанд, ба минтақацои гуногуни мамлакат равона мегаштанд.Агаршанде шунин пацну парешонии кӯмакцо бештар омилцои сижск ва баъзангуманитарк доштанд (то тамоми минтақацои кишвари камбизоат аз шунин кӯмакцобархурдор бошанд), вале шунин тақсимот расонидани кӯмакро мушкил ва қимматионро баланд менамуд, аз камбудицои щойдошта дарси ибрат гирифтанро душвормекард ва дар ницояти кор цещ як минтақа наметавонист ба даращаи кофк кӯмакгирад, то дар ягон соца тағйироти куллиеро ноил гардад, ки ин тағйирот бароирасидани минтақа ба худкифоягк мусоидат намояд. Стратегияи барномаи«Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF/T) ин қолабро мешиканад ва тамоми саъйукӯшиши худро дар як минтақа равона мекунанд.Барномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF) фаъолияти худро дар баъзе ноцияцоипахтакори вилояти Хатлон ба роц хоцад монд, аз щумла Қубодижн, Қумсангир, Вахш,Носири Хусрав, Ҷиликӯл, Бохтар, Хуросон, Ҷомк, Жвон, Ҷалолиддини Румк ваСарбанд.Хатлон минтақаи асосии истецсолкунандаи пахта, гандум, меваву сабзавот дарТощикистон мебошад (щадвали 4).Ҷадвали 5. Ацамияти кишоварзии минтақацои Тоҷикистон тибқинишондицандацои гуногун, с. 2009 46Хатлон Суғд НТМ ВМБК ТощикистонМащмӯи мацсулоти кишоварзк 45% 25% 26% 4% 100%Заминцои дар соцаи кишоварзк 33% 24% 26% 17% 100%46Саршашма: Вазорати кишоварзии ҶТ, UN FAO ва UN WFP, Цисоботи гурӯци тацқиқоти амниятиғалладона ва озуқаворк: Тощикистон, 2011 (Душанбе, сентябри 2011), сац. 10.http://www.untj.org/files/library/Crop_and_Food_Security_Assessment_Mission_Report-Tajikistan_2011.pdf39

истифодашавандаЗаминцои киштшаванда 49% 32% 18% 1% 100%Чорвои калони шохдор 40% 27% 26% 7% 100%Бузу гӯсфанд 39% 31% 21% 8% 100%Ацолии Тощикистон дар вилоятцои Хатлону Суғд дар заминцои цамвор муқимшудаанд. Зишии ацолк дар вилояти Хатлон нишондицандаи баландтарин ба цисобмеравад (щадвали 5).Ҷадвали 6. Шумораи ацолк ва зичии он дар вилоятцо, 2010 47Шумораи ацолк нафар дар 1 км. мураббаъХатлон 2,693,900 109.5Суғд 2,251,700 88.7Ноцияцои тобеи марказ 1,734,000 60.6Шацри Душанбе 730,500 -ВМБК 206,300 3.2Тощикистон 7,616,400 53.4Зижда аз 50% ацолии вилояти Хатлон камбизоат мебошанд (щадвали 6). Аз сабаби он,ки шумораи ацолк дар вилояти Хатлон хеле зижд аст, теъдоди мутлақи ацолиикамбизоат низ дар ин вилоят дар нисбати дигар минтақацои Тощикистон зиждтармебошад.Ҷадвали 7. Сатци камбизоатк дар вилоятцо, 2009 48Хатлон Суғд НТМ Душанбе ВМКБ ТощикистонНисбатан камбизоат 33% 31% 27% 20% 36% 30%Ҷиддан камбизоат 21% 17% 12% 14% 26% 17%Мащмӯъ 54% 48% 39% 34% 62% 47%Ацолии вилояти Хатлон зижда аз 2\3 циссаи даромади хощагицоро барои хӯрок сарфмекунанд. Танцо ацолии Бадахшон барои маводи хӯрокворк мутаносибан фоизизиждтари даромадашонро сарф мекунанд. (щадвали 7).Ҷадвали 8. Хароҷот барои маводи хӯрокворк дар нисбати хароҷоти умумиихоҷагицо, январ – июни с. 2010 ва январ – июни с. 2011 4947Саршашма: Минтақацои Ҷумцурии Тощикистон, 2011, (Душанбе, Ощонсии омори назди ПрезидентиҶТ, 2011), сац. 16-17, 21-22.48Саршашма: цамоне, ки барои щадвали 1 муайян шудааст.40

январ – июни с. 2011Тамоми ацолии шацрцо 61.9%Тамоми ацолии децот 60.7%Вилояти Хатлон 67.9%Вилояти Суғд 47.6%Ноцияцои тобеи марказ 66.1%ш. Душанбе 62.1%ВМБК 72.1%Тощикистон 61.2%Яке аз сабабцои ба маводи хӯрокворк сарф шудани фоизи зиждтарини даромадиоилацо дар вилояти Хатлон дар он аст, ки қисми зижди заминцои корами ин вилоятбарои кишти пахта истифода мешаванду ацолк барои дар заминцои наздицавлигкмецнат кардан вақт надорад, то барои истеъмоли худ ва фурӯш зироат кишт кунад.Чун онцо барои сер кардани шикамашон арзонтарин намуди маводи хӯрокворкрк –нонро харидорк мекунанд, вобастагк ба ин намуди мацсулот имкони гуногунрангкардани дастархон ва баланд бардоштани ғизонокии онро кам мекунад. Аз сабабион, ки хощагицои пахтакор ба аъзои худ на цамеша цаққи мецнат пардохт менамояндва ж аз рӯи одат пас аз фурӯхтани мацсулот пардохт менамоянд, децқонони инхощагицо нисбат ба онцое, ки дар заминцои наздицавлигк ва ж хощагицои хурдидецқонк фаъолият мекунанд, бештар ба норасоии мавсимии хӯрокворк рӯ ба рӯмешаванд.Тибқи натищацои «Тацқиқоти вазъи микроэлементцои ғизок» (MNSS, щадвали 8), киUNICEF соли 2009 гузаронида буд, дар вилояти Хатлон сатци баландтарининорасоии ғизок ба назар мерасад. Бино бар тацқиқоти антропометрикк, ки дарсатци умумищуцурк гузаронида шуда буд, теъдоди кӯдакони то панщсолае, ки вазн вақадашон барои синну солашон мувофиқ нест, нисбат ба дигар минтақацои мамлакатзиждтар аст. 37%-и кӯдакони то 5-сола қадашон аз меъжр пасттар, 10 дар сади онцобарои синну солашон камвазн ва 5%-и ин кӯдакон вазнашон барои қадашонномувофиқ мебошад. Ин маълумот бо натищацои «Тацқиқоти кластерк аз рӯиякшанд нишондицандацо», ки UNICEF соли 2005 гузаронида буд, мувофиқатмекунанд, ки бинобар он тацқиқот сатци маргу мири кӯдакони то 5-сола (102 марг аз49Саршашма: Амнияти озуқавк ва камбизоатк [Food security and poverty], шумоари 2 (Душанбе: Ощонсииомори назди Президенти ҶТ, 2011), щадвали 10, сац. 105.41

1000 кӯдаки то 5-сола) ва маргу мири кӯдакон (81 марг аз 1000 кӯдак) дар вилоятиХатлон нишондицандаи аз цама баланд мебошад. 50Қариб 3\4 қудакони вилояти Хатлон ба норасоии йод гирифторанд, ки ин теъдоддар муқоиса бо арқоми умумищумцурк (53% кӯдакон) хеле зижд мебошад. Дарвилояти Хатлон таносуби занони синну соли рупродуктивк, ки щиддан гирифторикамхунк, камвазнк ва норасоии йод цастанд, хеле баланд аст, аз щумла қариб дарбадани 6 нафар аз 10 зани хатлонк норасоии йод мушоцида карда мешавад.Вилояти Хатлон сарцади дарозтарин бо Афғонистон дорад ва аз ин рӯ хатаритаъсири щанг ва сарцадвайронкуницои гурӯццои экстремистк ба цажти мардумонашцамеша баланд аст. Тамаркузи кӯмакцо дар ин вилоят ба Тощикистон дар тацкимиамният дар ин минтақаи сарцадк мусоидат мекунад. Гузашта аз ин, тараққижтивилояти Хатлон метавонад намунаи ибрат барои минтақацои щанубии Афғонистоницамсоя гардад. Вилояти Хатлон як райроцаи табиест, ки мардумони Афғонистонробо минтақацои ғарбии Тощикистон, шимоли Қирғизистон ва шарқи Чинмепайвандад. Мусоидат дар баланд бардоштани цосилнокии соцаи кишоварзк ващоннок кардани иқтисоди вилояти Хатлон имкон хоцад дод, ки ин минтақа дар эцжгаштани «Роци нави абрешим» сацм гузорад, ки ин ташаббус Афғонистонро боридигар ба нуқтаи марказии нақлижтк дар Авруосиж табдил дода, барои рушдиноцияцои дар ин роци муцими минтақавк щойгиршуда мусоидат хоцад намуд.Цукумати Ҷумцурии Тощикистон ният дорад, ки системаи идоракунии захирацоиобиашро аз усули идоракунк аз рӯи щойгиршавии маъмурии хощагк ба усулиидоракунк аз рӯи щойгиршавии обанбор гузаронад. Аввалин шунин тащриба дарминтақаи ғарбии вилояти Хатлон гузаронида хоцад шуд, ки он аз щониби ИттицодиАврупо ва Бонки щацонк маблағгузорк мешавад. Фаъолият дар вилояти Хатлон бабарномаи «Озуқаворк ба хотири оянда» (FTF) имкон медицад, ки ин маблағцоро дарякщоягк бо донорцои дигар ба манфиати рушди соцаи кишоварзк ва барои давомдодани мусоидат дар таъсисдиции ассотсиатсияцои истифодабарандагони об сарфнамояд.2.5. ТАҶРИБАИ ҶОРИИ БАРНОМАЦОИ ЦУКУМАТИ ИМА ВА ЦАМКОРИИДОНОРОНҶамоати донорон дар Тощикистон бо цам иртиботи мустацкам доранд, ки он дардоираи Шӯрои танзими рушд (ШТР) бо Цукумати Тощикистон барои рушаннамудани афзалиятцои пешравк, пайгирии тараққижт, щонибдории сижсати50Dehkan Farms Inside/Out: A Comparative Assessment of Cotton Growing Dehkan Farm Models in Sughd,Tajikistan: Agro Socio Economic Survey & Baseline Report (Dushanbe: CECI Farms Project, November 2006).42

дигаргунк ва дар вақти зарурк барои ба дархостцои мадад посух гуфтан фаъолиятмекунад. Дар цайати ШТР гурӯццои кории донорон ва цукуматк цастанд, ки цамагуна масъалацои рушдро фаро мегиранд. Цукумати ИМА гурӯццои кориикишоварзиву замин ва тандурустиро цамраиск мекунад, то ки масъалацои асосиипешравиро бо мансабдорони сатци баланд муцокима ва доноронро муътақид кунад,то ки имкониятцо ва захирацои мавщударо барои цамкории зиш истифода баранд.2.5.1. Фаъолият дар Вилояти ХатлонЦукумати ИМА аллакай ба равандцои вобаста ба амнияти озуқа дар вилояти Хатлонфаъолона машғул мебошад. Дар фецристи фаъолияти Идораи USAID дарТощикистон цоло мавзӯи амнияти озуқа хеле муцим буда, се барномаи умдаикишоварзии он дар вилояти Хатлон пижда мешавад: Барномаи хощагидориидецқонии оилавк, Лоицаи самаранокии соцаи кишоварзк ва Лоицаи ислоцоти замин.Барномаи USAID оид ба хощагидории децқонии оилавк бо созмонцои шацрвандиищамъиятк ва он ташкилотцои хусусии мижнараве, ки ба хощагицои оилавк ваницодцои хурди тищоратк барои баланд бардоштани цосилнокии заминцояшон,афзудани даромад ва маърифати истифодаи ғизо мадад мерасонанд, кор мекунад.Ин Барнома иншунин барои пешравии кори қариб дацсолаи USAID бароидастгирии инфраструктурацои ирригатсионк ва асоссиатсияцои муштарижни об дармацалцо сацм мегузорад. Лоицаи самаранокии соцаи кишоварзк барои ташаккулисилсилаи коркард, таъмин ва истецсолкунандагону яклухтфурӯшон бо фирмацоихурд ва мижнаи тищоратк цамкорк мекунад ва дар айни замон барои такмили бахшимолиявии кишоварзк барои хощагидорони хурд ва мижнаи тищоратк ва умуманбизнеси вобаста ба кишоварзк сацм мегузорад.Лоицаи ислоцоти замини USAID барои тацияи асноди цуқуқк ва такмили сижсатизаминдорк жрии техникк мерасонад ва иншунин марказцои цуқуқиеро, ки дар соцаимаърифати истифодаи цуқуқии заминдорк ва огоции щомеа маъракацомегузаронанд, дастгирк мекунад. Илова бар ин Лоицаи оби тозаи ошомиданкшабакацои оби нӯшиданиро дар децот месозад, иқтидори онцоро афзун менамояд,барои бецтар кардани нигацдории саломатк ва гигиена сацм мегузорад. Солцоиқабл барномаи “Хӯрокворк ба хотири сулц”-и USAID децацои осебпазири вилоятиХатлонро бо ғизо ва гузаронидани трейнинг дар соцаи захира ва нигацдории озуқава такмили дигар дурнамоцои шашмрас дастгирк карда буд. Вазорати мудофиаиИМА ба USAID барои амалисозии Барномаи бецбудсозии устувории Тощикистон(TSEP) маблағ щудо намуд, то вазъи мацалцои гирифтори эцтимолии низоъроустувор намояд. Барномаи TSEP, ки аз щониби Mercy Corps пижда мешавад,лоицацои кишоварзк, обжрк, оби ошомиданк ва дигар лоицацои вобаста баинфраструктураи щамоат дар шанд ноцияцои вилояти Хатлон ва он минтақацоеро, киFTF/T фаро гирифтааст, дар амал татбиқ мекунад. Вазорати мудофиа цамшунинкӯшишцои Бахши маводи мухаддири байналмилалк ва ницодцои қудратии43

Департаменти давлатии ИМА-ро дастгирк менамояд, ки ба тацкими амният ватаъмини муцити мусоид дар цамин навоцк равона шудааст. Қобили зикр аст,киВазорати мудофиа барномаи миллии дегельмитизатсия ж худ кирмзудоиро (азщумла, дар вилояти Хатлон), ки барои пожн фаровардани сатци камхунк созгор аст,маблағгузорк мекунад. Вазорати мудофиа ният дорад барои намояндацояш дарАфғонистон меваву сабзавоти дар ин кишвар парвариш намударо харидорк намояд.Татбиқи барномацои FTF/T дар цамкории зиш бо фаъолияти дигар донорон дарвилояти Хатлон, бахусус онцое, ки дар азнавсозии сохтори хощагицо ва шабакацоиобжрк сацмгузоранд, сурат мегиранд.UNDP низ аз соли 1996 ин сӯ силсилаи барномацои рушди децоти Тощикистонро дарамал татбиқ месозад. Ин созмон дар мацалцо идорацо дорад, ки дар онцо ходимонимацаллие кор мекунанд, ки минтақаро хуб медонанд. Барномаи щамоати UNDP(2010 – 2012), ки аз щониби UKAID (DFID) маблағгузорк мешавад, дар вилоятиХатлон татбиқ мешавад. Таващщӯци ин барнома барои такмили фаъолиятиидоракунии мацаллк ва рушди щамоатцо нигаронида шудааст. Алцол бо UNDP оидиистифодаи якщояи захирацо дар сатци ноция ва щамоат гуфтушуниди пешаккбаргузор шудааст.Хазинаи байналмилалии рушди кишоварзк (IFAD), ницоди Созмони МилалиМуттацид дар вилояти Хатлон ду барнома дорад. Яке бо номи “Лоицаи идоракуниизамин ва дастгирии воситацои зиндагк дар Хатлон” дар ноцияцои Балщувон, Данғара,Мӯъминобод, Темурмалик ва Шӯробод дар тӯли солцои 2009 – 2015 татбиқ мешавад.“Лоицаи рушди шорводорк ва шарогоццо”, ки дар ноцияцои Шацртус, Қабодижн,Румк, Фархор, Вахш ва Панщ амалк мегардад, барои солцои 2011 –2017 дар назаргирифта шудааст.Рӯзи 9 июни с. 2011 Барномаи умумищацонии мусоидат ба соцаи кишоварзк ваамнияти ғизок (GAFSP), ки аз тарафи Бонки Ҷацонк идора мешавад, бароибарқарор кардани шабакацои обжрк дар вилояти Хатлон маблағгузорк карда шуд.Муцокимацои нахустин оид ба танзими жрии техникии Цукумати ИМА бомаблағгузории GAFSP бо маъмурияти Бонки Ҷацонк, ки GAFSP –ро дарТощикистон идора мекунад, аллакай баргузор шуданд.Соли 2010 Бонки Ҷацонк дар цамкорк бо UNICEF ва Барномаи щацонии озуқа (WFP)барномаи тащрибавии бецдошти озуқа дар вилояти Хатлонро оғоз кард, ки бомаблағгузории Цукумати Ҷопон сурат мегирад. Барномаи панщсола, ки ноябри2014 ба итмом мерасаду аз щониби Вазорати тандурустк парасторк мешавад,аллакай дар дац ноцияи вилояти Хатлон кор мекунад ва дар нақша цаст, ки дарояндаи наздик боз 5 ноция ба ин барнома илова шавад. Цадафи ин барнома камкардани сатци ноамнии озуқавии камбизоатон ва такмили бецдошти саломатк ванигоцубини тифлон ва башацо тавассути фаъолият зерин мебошад: (а) мониторинги44

истифодаи ғизо дар сатци щамоат; (б) гузаронидани трейнинг оиди муолищаибеморицои башагона;(в) гузаронидани машваратцо барои баланд бардоштанифарцанги одоб; (г) тақсими микроэлементцо; (д) мониторинг ва бацодицк. Бароифаъолияти якдигарро такрор накардан ва бецтар истифода намудани захирацоимавщуда кормандони барномаи FTF/T бо масъулони дигар барномацо лоицацоро азназдик танзим мекунанд.Аз соли 2005 шуруъ карда Бонки Ҷацонк “Барномаи рӯйхатгирк ва кадастри замин”-ро дар Тощикистон, аз щумла дар шанд минтақаи вилояти Хатлон татбиқ мекунад.Бонки Ҷацонк муцлати ин барномаро, ки соли 2012 хотима межбад, ба муддати сесол дароз кард. Бонки Ҷацонк ва Цукумати ИМА дар соцаи ислоцоти заминдориикишварцои собиқ Шӯравк таърихи 20 - солаи цамкорк доранд ва ин цамкорк замонепурсамар мешвад, ки жрии техникии Цукумати ИМА дар якщоягк бо барномацои азщониби Бонки Ҷацонк маблағгузоришаванда амалк гарданд, то судгирандагони инбарномаи ислоцоти замин тавонанд на танцо қитъаи замини худро сабти номкунанду цуқуқи истифодабарии онро социб шаванд, балки дар таъсис доданихощагии децқонк ва мустақилона идора кардани он низ кӯмаки лозимк гиранд.Масъулони FTF/T ба цамин тарз бо Бонки Ҷацонк цамкорк мекунанд.Бонки рушди Осиж (ADB) барои барномацои нави амнияти озуқа ва ж кишоварзкимрӯзцо маблағгузории густурда намекунад. “Барномаи рушди децот”, ки цоло онропижда мекунад, ба масъалацои идораи шарогоццо ва таъсиси “Гурӯццоиистифодабарандагони шарогоццо” вобаста аст. Царшанд лоицацои ADB тахминан даргирду атрофи Душанбе татбиқ мешаванду дар вилояти Хатлон не, вале тащрибаионцо метавонад барои бо щамоатцои вилояти Хатлон кор кардани FTF/T муфидбошад. ADB якщоя бо Бонки аврупоии тащдид ва рушд (EBRD) ва Бонки Ҷацонк дарБарномаи тащрибавии муқовимат ба тағйиржбии иқлим, ки як бахши бузурги онбарои пешбурди воситацои рӯзгор дар вилояти Хатлон сацм мегузорад, иштирокмекунад.Дар децоту ноцияцои гуногуни вилояти Хатлон созмонцои зижди байналмилалкфаъолият доранд. FTF/T кӯшишцои онцоро дастгирк мекунад ва барои аз сатци“кӯмак дар цолати бӯцрон” ба сатци “мусоидат ба рушди давомдор” гузаштанибарномацояшон ба онцо жрк мерасонад.Бисжр ницодцои донорон лоицацоеро татбиқ мекунанд, ки дар сатци децоти вилоятиХатлон амалк мешаванд ва ин гуна фаъолиятро давом медицанд. Дар цар кущое, кишунин намудцои фаъолият мавщуданд, FTF/T аз онцо дастгирк мекунад ва дартакмили онцо сацм мегузорад. FTF/T тасмим гирифтааст, ки барои расидан бамақсадцои умумк дар вилояти Хатлон ва ба хотири афзун намудани таъсиримусбати барномацои донорон мижни онцо тавозун эщод кунад.45

2.5.2. Сижсат ва мониторингДар баробари ба инобат гирифтани самтцои афзалиятноки Цукумати Тощикистонмавзӯи ислоцот дар кишоварзк дар партави “Тарци фаъолияти форуми рушд”, кипрезиденти Тощикистон тасдиқ кардааст, дар якщоягк бо донорон муайян кардашуда, ищроиши он дар щаласацои якщояи Цукумат бо донорон мунтазам тацлилмегарданд. Моце як маротиба муовини сарвазир бо “Шӯрои цамоцангсозитараққижт” ва вазирони асоск ва дигар цамтожн мулоқот мекунад, якщояпешравицоро пайгирк менамоянд, нуктацои бацснокро цаллу фасл менамоянду азнамояндацои расмии Цукумат цисобот мегиранд ва тавсия медицад, ки кӯмакцо бакадом самти мушаххас равона гарданд.FAO кӯшишцои вазоратцои кишоварзк ва мелиоратсияро дар татбиқи лоицацоихурд дар самти тағйири сижсати фаъолияташон дастгирк мекунад. Ин барномацамшунин фаъолияти котиботи сенафараи ислоцоти соцаи кишоварзиромаблағгузорк мекунад, ки корцои маъмуриро ищро мекунаду фаъолияти мижнидафтари Муовини сарвазир оид ба соцаи кишоварзии Ҷумцурии Тощикистон ва“Шӯрои цамоцангсози тараққижт”-ро цамоцангк менамояд. “Лоицаи азнавсозиибахши пахтакорк”-и Бонки щацонк як ницоди хурди тацлили сижсати соцавк дармиқжси мамлакатро дастгирк мекунад.Tавассути “Шӯрои цамоцангсози тараққижт” цама ощонсицои дутарафа вабисжртарафаи донорон ва муассисацои молиявии байналхалқк, ки дар Тощикистонфаъолият мекунанад, рушди дурнамои ислоцоти кишварзиро дар бахшизаминдорк, об, амнияти озуқа ва кишоварзии даромаднок дастгирк мекунанд.Барномаи щацонии озуқа илова ба лоицацои “ғизо дар ивази кор” ва дигар лоицацоидар сатци щамоат амалишаванда, цамшунин лоицаи “Системаи мониторингиамнияти озуқавк”-ро пижда месозад, ки цар сари вақт дар бораи вазъи амниятиозуқавк дар Тощикистон цисобот нашр мекунад.Созмони щацонии тандурустк (WHO) ва UNICEF дар якщоягк бо Цукумати ИМАислоцоти соцаи тандурустиро дастгирк карданд. Созмони щацонии тандурустк(WHO) барои тацийаи дурнамои миллии таъмини озуқа мусоидат менамояд, тостратегияцои мавщудаи имрӯзаро дар самти ислоцоти соцацои тандурустк вакишоварзк такмил дицад. Бонки Ҷацонк як ницоди хурди тарцрезии сижсатиВазорати тандурустиро дастгирк менамояд, ки FTF низ кӯшишцои худро дар самтитацияи сижсати соцавк бо ин ницод цамоцанг месозад.3. РУКНИ I: МУСОИДАТ БА ХОҶАГИЦОИ ДЕЦҚОНИИ ХУРД ВА ОИЛАВӢҚитъацои замини хощагицои оилавк ва хощагицои децқонии хурд цащми зиждимацсулоти кишоварзиро аз рӯи арзиш истецсол мекунанд. Вале онцо цанӯз то ба46

ницояти имконоташон дар афзоиши даромадашон ва цащми истецсолотнарасидаанд. Аксари мардуми Тощикистон дар рӯзгори хеш аз натищаи кори инхощагицо вобастагк доранд. Бинобарин вазифаи асоск барои ба амнияти озуқаворкрасидан ва сатци камбизоатиро пожн бурдан ин ба пешрафти хощагицои оилавк вахощагицои децқонии хурд мадад расонидан аст. Пешрафт даромадро меафзояд,истецсоли мацсулоти зиждтар ва бецтар барои истеъмоли хешро вусъат медицад вацангоме, ки сухан дар мавриди маърифати истеъмоли ғизо, тағйири фарцангиищтимоиву иртиботк ва тавонмандсозии занон меравад, ин пешрафт метавонадбарои касб кардани дониши фарохтар ва тащрибаи бецтари фарцанги ғизо васаломатк мусоидат намояд.3.1. АФЗОИШИ ДАРОМАДЦОДар Тощикистон зироатцои асоск пахта, ғалла, меваву сабзавот, картошка, шир вагӯшт мебошанд. Пахтаву ғалла ба тарзи кишт ба гардон дар хощагицои децқониибузурги щаражни ислоцот кошта мешаванд. Тавре, ки аллакай таъкид шуда буд,хощагицои оилавк низ як қисми асосии ғалларо истецсол мекунанд. Сабзавотукартошка цам асосан дар заминцои хощагицои оилавк кишт мешаванд. Картошкаумуман барои фурӯш истецсол мешавад ва онро дар домани дашту кӯццо, заминцое,ки дар онцо пахтаву ғалла парвариш намекунанд, ба монанди минтақаи Раштмекоранд ва метавон гуфт, ки ин сабзавоти минтақавист. Аксари шорвои Тощикистондар хощагицои оилавк парвариш карда мешаванд, вале аксари гӯшти ба бозорбаровардашаванда аз цисоби як миқдори ками хощагицои бузург мебошаду шир низасосан аз цисоби хокаи шири воридшуда ба савдо бароварда мешавад.Баъзе аз ин зироатцоро децқонон барои истеъмоли худ кишт мекунанду қисмидигарашро барои ба фурӯш расонидан ва ба даст овардани пули нақд мекоранд.Тацлили коркарди зироатцои асоск соли 2010 аз щониби “Лоицаи самаранокии соцаикишоварзк”-и USAID цамшун як щузъи фаъолият барои тацияи ин дурнамогузаронида шуда буд. Тацлилцои ахиран ба анщом расида сабабцои асосии онромуайян намудааанд, ки шаро картошка, ғалла, шир, гӯшт ва пахта барои хощагицоидецқонии оилавии тощик зироати муцим ба цисоб намераванд, ки аз кишташонхощагицо тавонанд даромади худро афзун намоянд. Ин зироатцои асосие, ки интихобнашудаанд, дар щадвали 1 дар зер нишон дода шудааст.Сандуқи 1: Ҷамъбасти зироати интихобнашуда47

Картошка Дар цама минтақацо, махсусан дар заминцои барои кишти пахта ва жгандум номусоид, кишт мешавад, вале арзиши паст дорад:Интиқол ва фурӯш и он дар бозори дохилк осон аст;Цосилаш тақрибан баробари дигар кишварцои Осижи Марказк аст;Агаршанде он дар оилацо истеъмол мешавад, вале истеъмоли онрешацои камғизоиро нест намекуунад.ГандумMilkГӯштПахтаЗироати асосии ғизоист, ки талаботи зижд дорад, аммо кишти он дарқитъацои хурди замин аз назари иқтисодк самаранок нест:Даромад аз он назар ба аксари зироатцои дигар камтар аст;Нархи истецсоли он дар Қазоқистон нисбатан арзон аст;Гандуми қазоқк аз щицати сифат болотар ва барои орд карданмувофиқтар аст.Қариб, ки цамаи оилацо якшанд шорво доранд, вале щамъ оварданимацсулот ва назорати сифат хеле мушкил аст:Фарқи даромаднокии он дар муқоиса бо Ӯзбакистон ва Қазоқистон100 % камтар аст;Чарогоццо ва хӯроки номусоиди шорво ба афзоиши цосил халалмерасонанд;Набудани шабакаи устувор (таъмини хароби барқ дар децот)Аз щицати иқтидор хеле даромаднок ва аз протеин бой, вале ондушворицое, ки барои истецсоли шир мавщуд аст, цамон цолат низ даринщостБарои аксари хощагицои децқонк зироати асоск аст, ки аз щонибицукумат цавасманд карда мешавад, вале аксари хощагицо аз он даромадиношиз мегиранд:Занон танцо ба сифати коргарон мецнат мекунанд;Такмили хощагицои калони тищоратк, ки ба парвариши пахтамашғуланд, дар маркази таващщӯци GIZ, ADB, WBваEBRDTAFF қарордорад.Бинобар мацдуд будани миқдори заминцои обжришаванда ва зижд будани қувваикорк хощагицои децқонии хурди Тощикистонро зарур аст, ки барои афзун карданидаромадашон ба парвариши зироатцои сердаромад машғул гарданд. Царшанд, кимаълумоти дар щадвали 2 овардашуда мацдуд аст, вале рушан аст, ки мевацои тарутоза ва сабзавот бецтарин воситаи ноил гаштан ба ин мақсад мебошанд.Сандуқи 2: Хулосаи сабабцои афзалиятнок будани меваву сабзавот48

ДастраскИмкониятидаромадИмкониятиафзоишиистецсолАрзишцои ғизокТаъсир ба вазъизанонМувофиқатМаълумоти хуб оид ба парвариш, ба хощагицои оилавк наздикщойгир шудан (дар щойцое, ки занцо зиждтар контрол доранд)ва щоиз дар хощагицои децқонкБа қатори зироатцои аз цама даромаднок дар Тощикистонворид мешавандИмконияти густурдаи содирот ба Русия, имконияти афзоишисодирот ба Чин, Шарқи Наздик ва Аврупо дар ояндаБаъзе меваву сабзавот аз щицати ғизонокк хеле муфидандДар хощагидорк ва бозаргонк занцо аллакай нақши асосиромебозанд; имконият бештари щалби онцо барои қабулиқарорцо ва даромадцоБарои цам хощагицои оилавк ва цам хощагицои калони децқонкмувофиқ астМевацо ва сабзавот аз щониби хощагицои оилавк зиждтар истецсол мешавад (щадвали9). Ислоцоти замин ба он оварда расонид, ки ба щои колхозцои замони Шӯравкхощагицои хурди децқонк пайдо шуданд, ки метавонанд аз 0,1 гектар то садцо гектарзамин дошта бошанд.Асноди миллк дар бораи цащми хощагицо ж оид ба истецсоли кадом мацсулотмашғул будани хощагицои децқонии гуногунцащм вущуд надорад. Вале метавон гуфт,ки хощагицои хурди оилавк, ки дар натищаи ислоцоти пурратари замин ба вущудомадаанд, аксаран бо парвариши сабзавот машғул мебошанд.Ҷадвали 9. Парвариши сабазавот дар вилояти Хатлон ва Тоҷикистон аз рӯитарзи хоҷагидорк, 2009 51ВилоятиХатлонТощикистонТонна Фоиз Toнна ФоизКорхонацои кишоварзк (хощагицои давлатк) 28,890 6% 78,669 8%Хощагицои децқонк (Хощагицои децқониигуногунцащм, ки дар натищаи ислоцоти заминдоркташкил шуданд)117,118 25% 293,368 28%51Source: РегионыреспубликиТаджикистан(Dushanbe: Presidential Agency on Statistics, 2010), p. 114.49

Хощагицои оилавк 315,906 68% 674,822 64%Цамаи хощагицо 461,914 100% 1,046,859 100%Цукумати Тощикистон щонибдори рушди истецсоли ин зироатцо барои фурӯшидохилк ва содирот мебошад. Цукумат барои барномаи махсуси соцаи боғпарварк васабзавоткорк дар солцои 2005 - 2010 52 маблағ щудо кард.Афзудани интиқоли маблағцои муцощирони мецнатк талаботи бозори дохилиро бамацсулоти боарзиш, аз щумла ба мева ва сабзавоти тару тоза зижд кардааст. Инафзоиши талаботи щиддк як имкониятест ба хощагидорон барои баланд бардоштаницащми фурӯш бо нархи қулай.Бозори содирот, махсусан дар Федератсияи Русия хеле щолиб аст, зеро дар дацсолаиохир даромади русцо хеле афзудааст. Ҷойгиршавии Тощикистон дар минтақаищанубк, дар цолати такмил жфтани пайвандцои нақлижтк, ба он имкон медицад, киба осонк царифони худро дар парвариш ва ба содирот баровардани мацсулотибарвақтк пирӯз шавад. Ба ғайр аз ин, боз як бартарии дигари бузургии бозорцоиРусия дар он аст, ки онцоро бо мацсулоти зарурк пурра таъмин кардан мушкил аст.Талаботи кӯтоцмуддате барои меваву сабзавоти Тощикистон аз тарафи Афғонистонва Қазоқистон цаст, вале дар оянда мумкин аст, ки барои баъзе мацсулот дарПокистон, Чин ва цатто дар Ӯзбекистону Шарқи Наздик талаботи назаррас пайдошавад. (Нақшаи 1).Нақшаи 1: Имкониятцо барои азхуд кардани цосили афзоишжбандаи мева васабзавоти Тоҷикистон.Large Import – Содироти калонцащм; Small Import – Содироти майдацащмMarket Demand – Талаботи бозор; Middle East – Ховари МижнаHigh Potential – Имконоти бузург; EU - Иттицоди АврупоLaw – паст; High – баландEase of trade – Озодии тищоратPolitical barriers, transport corridors, quality requirements – монеацои сижск, гузаргоццобарои нақлижт, талаботи сифат52TanzilaErgasheva (Department head, Institute of Agrarian Economics of the Academy of AgriculturalSciences of the Republic of Tajikistan), “Institutional and Strategic Conditions for Agricultural Developmentand Food Security in Tajikistan,” PowerPoint presentation (October 14, 2011).50

Аз байни меваву сабзавоту дар Тощикистон кишти пижз аз цама осонтар аст ва аз инрӯ ба ин зироат бояд бештар таващщӯц зоцир намуд. Пижзро бо осонк нақл ва беяхдон цифз карда мешавад ва аз он даромади хуб цам гирифтан мумкин аст. Чунпижзи Тощикистон барвақттар мерасад, онро аз дигарон пештар ба бозорцои Русиядароварда фурӯхтан мумкин аст. Муцим он аст, ки истецсоли ин зироат тадрищанмеафзояд. Агаршанде маълумоти расмк дар бораи миқдори содирот дар даст нест,вале ин лоицаи рушди зироати USAID, ки таи ду соли охир дар амал татбиқмешавад, бо истецсолкунандагон ва содиркунандагон аз наздик цамкорк мекунаду,тибқи маълумоти он, бозори савдои пижз тавсеа межбад.Дар сурати хубтар ба роц мондани маркетинг, хощагицо ба парвариши дигарнавъцои меваву сабзавот цавасманд гашта, хоциш пайдо мекунанд, ки онцоро низ боцамин роц ба савдо бароранд. Масалан, рушди бақуввати иқтисодижт дар шанд солиохир ба он оварда мерасонад, ки талабот ба мева ва сабзавоти тару тоза дар бозоридохилк низ зижд шудааст. Царшанд ягон зироат аз щицати цащми парвариш баланднест, вале бодирингу помидори барвақтк, мева, карам, картошкаи бацорк ва ангуриистеъмолк дар якщоягк як бозори фаровонеро барои хощагидорони хурде, кибарномацои FTF/T онцоро фаро гирифтааст, ташкил мекунанд.Навъцои дигари мацсулоти содиротк низ умедбахшанд. Масалан, сабзк вакартошкаи бацорк цам ба монанди пижз мацсулоти сердаромад мебошанд, шунбарои интиқоли онцо нақлижти яхдондор зарур нест ва аз парвариши онцо мислипижз даромади хуб гирифтан мумкин аст ва ин цосили барвақтк бароиворидкунандагони Русия низ щолиб мебошад. FTF/T мекӯшад дар тацлил ва муайянкардани иқтидори бозор ва мацдудиятцои ин мацсулот ва цамшунин пайдо карданироци цалли ин мушкилот сацм гузорад. Тацлили масъалаи арзишцои гендерк низгузаронида мешавад, то барои цалли мушкилоте, ки ши мардон ва ши занон бо51

онцо рӯбарӯ мешаванд, роци дурусте пешницод карда шавад.Имконияти содироти молцои пастсифати арзон ба бозорцои васеи Русия ваҚазоқистон васеъ мешавад. Масалан, талаботи созмони НАССР (Тацлили хатарцо вануқтаи назорати буцронк), СҶС (созмони щацонии меъжргирк) ва шацодатномаимацсулот дар ин кишварцо талаб карда намешавад. Илова бар ин, аксарисодиркунандагони тощик мацсулоти худро ба цамшацрицои худ, ки дар он кишварцокор мекунанду бо якдигар муносибатцои зиши цасана доранд, мефиристанд.Бинобар ин, содиркунандагони тощик эътимод бар он доранд, ки мева ва сабзавотиаз щицати сифат на он қадар баланди онцо харидорони худро дар бозорцои на онқадар бонуфуз межбанд. Ин як омили муцимест, ки барои рушди содиротимацсулот ба инобат гирифта мешавад.Маблағгузории ин афзалиятцо барои пайдо кардани маблағи худи зироаткоронитощик барои баланд бардоштани сифати мацсулоташон мадад мерасонад. Бо шунинпешравицо онцо метавонанд дар бозорцои анъанавк социби афзалиятцо гарданд вахавфи гум кардани фурӯшгоццоро бо пайдо кардани бозорцои нав дар дигар гӯшавуканори қитъаи Осиж бартараф кунанд. Такмили сифати кор ва щавобгӯй будан баталаботи меъжрцои баланд аз цадаф ва мақсади асосии нақшацо барои пешрафти инсоца буда, дар боби минбаъда муцокима мешавад. Илова бар ин, ташаббуси мазкурбо таъмингарони мацсулоти аввалияи кишт, истецсолкунандагон ва фурӯшандагонибозор цамкорк намуда, ба онцо барои бецтаршавии сифати мол ва ташкилииттицодияцои истецсолкунандагон ба хотири цалли мушкилоти соца жрии техниккмерасонад.Вақте мо мегӯем, ки боғпарварк даромади хощагицоро афзун менамояд, ин шунинмаънк надорад, ки хощагицо танцо ба парвариши меваву сабзавот машғул мешаванд.Мацсулот ва даромади децқонон тавассути имкониятцои мавщуда низ метавонад зиждшавад, зеро ин мацсулот низ имкон дорад дар қитъацои хурди замин ба тарзиинтенсивк парвариш карда мешавад. Бо вущуди ин, бо гузашти вақт ин гунакомжбицо ба худ маблағгузорицои иловагиеро, ки дар хощагицои калон ва бедаромадбецуда банд шудаанд, щалб мекунад. Пештарфт дар тарзи хощагидорк ва тащрибаиидорк барои парвариши як намуди зироат метавонад ба пешрафти истецсолианвоъи дигари зироатцо барои истеъмоли худи хощагицои оилавк мусоидат кунад.3.2. ТАКМИЛ ВА АФЗОИШИ МАЦСУЛОТ БАРОИ ИСТЕЪМОЛИХОНАВОДАЦОПарвариши меваву сабзавот барои истеъмоли худии хонавода, мисли нигоцубини аз1 то 5 цайвони калони шохдор, барои оилацои децоти вилояти Хатлон як коримуқаррарист. Даромади афзуда аз фурӯши зироатцои дигар дар бозор ин цолатрозижд тағйир намедицад, зеро мардум ба ин одат кардаанд ва мацсулотихуроквориашонро тибқи анъана дар заминцои худашон парвариш мекунанд. FTF/T52

маблағгузории ин гуна лоицацоеро, ки барои бецтар крадани сифат ва миқдориғизои хонавода, ки аз истеъмоли онцо ацли хонавода, махсусан, занону кӯдакон бацрамебардоранд, идома хоцад дод.Дар мавриди меваву сабзавот цаминро бояд гуфт, ки табиист, ки кишоварзондониши цангоми коркарди мацсулоти барои бозор истецсол кардаашонро цангомикоркарди заминцои хурдтари наздицавлигиашон низ истифода хоцанд бурд.Тақвияти дониши децқонон дар хусуси интихоби зироатцои серғизо бароиистеъмоли хонавода, ки дар шоршуби барномаи маърифатк ва тағйири фарцангиистифодаи ғизо сурат мегирад, дар оянда миқдори мацсулоти хурокии серғизоро,ки дар заминцои наздицавлигк истецсол мешаванду барои истеъмоли худихонаводацо равона мегарданд, афзун менамояд.Такмили парвариши цайвоноти хонагк ба зижд шудани миқдори гӯшти серпротеинва мацсулоти ширк барои истеъмоли хонавода оварда мерасонад. Мушовирониширкатцои хизматрасони соцаи кишоварзк дар баланд бардоштани даромад тариқитарғиби асосцои тарзи солим нигоц доштани шорво сацмгузор хоцанд буд. Бецтаркардани сифати хӯроки шорво, агаршанде хеле муцим аст, вале мушкил мебошад,зеро миқдори шарогоццо кам буда, хонаводацо аз кишти гандум, ки хӯроки асоск бацисоб меравад, ба осонк даст нацоцанд кашид.Царшанд хощагицо имрӯз қисми зижди гандуми Тощикистонро парвариш мекунанд,вале манфиати иқтисодии ин зираот на он қадар зижд аст. Аксари ин зироатцои дархощагицои оилавк парваришжфта сифатан пастанд ва дар солцои камцосилк инғаллаи худк, баъди орд шудан, пеш аз истеъмол бо орди харида омехта кардамешавад. Агар шароити таъмин бо ғалла хеле нигаронкунанда набошад, ғаллаиистецсолшуда барои хӯроки шорвои хонагк истифода мешавад.Агар имконияти афзудани даромад бошад, он гоц цощат барои дигар шорацонамемонад. Он гоц хощагицои оилавк ба щои парвариши зироати камцосили ғаллағайрату кӯшиши худро барои паравариши хӯроки шорво, агар илощи обжрк бошад,масалан, юнушқа ва лубиж равон мекунанд. Хӯроки аксари шорвои децқонон камғизобуда, онцо асосан ба пода фиристода мешаванд ва ж он алаферо, ки социбонашон аззаминцои пасмонда щамъ меоранд, мехӯранд, зеро шарогоццо барои цама молихощагицо намерасад ва баъзан цатто мавриди бацс цам қарор мегиранд. Бо вущуди инхонаводацо намехоцанд аз бацри шорвоцояшон гузаранд, зеро он цайвонотсаршашмаи боэътимоди пулк, шир ва баъзан мацсулоти гӯштк мебошанд.Бинобар ин, агар даромади хощагицои оилавк афзояд ва амнияти озуқавориашонтаъмин гардад, он гоц онцоро муътақид кардан мумкин аст, ки аз кишти ғаллаикамсифат даст кашанду ба парвариши хӯроки серғизои шорво аз қабили юнушқа васойа (як навъи лубиж) гузаранд. Масалан, сойа барои бецдошти саломатии инсон цамхуб аст ва он метавонад мацсулоти шириро дар истеъмол иваз кунад. Бецтар шудани53

сифати хӯроки шорво ба афзудани цосили шир барои истеъмоли хощагицо меоварад.Агар даромади хонаводацо баланд гардад, онцо имкон пайдо мекунанд, ки бароинигоцубини шорвояшон маблағи заруриро сарф кунанд. Кормандони FTF цамшунинбо байторони касбии Тощикистон цамкорк мекунанд, то онцо дар нигоцубини шорвоба хощагицои оилавк мадад расонанд. Ин, албатта, ба бецтар шудани сицатии шорвова одамон, ки камтар ба беморицои аз шорво гузаранда гирифтор мешаванд, овардамерасонад.3.3. БЕЦБУДИ ҒИЗО ВА БЕЦДОШТИ САЛОМАТӢДар щацон, аз щумла, дар Тощикистон масъалацои норасоии ғизо ва кабизоатк бо цамзиш иртибот доранд. Намунацои истеъмоли ғизо на танцо аз рӯи сатци даромад,балки боз аз рӯи мавщудият, дастраск ва истифодаи хӯрокворк дар хонавода муайянкарда мешавад. Аз ин рӯ, кӯшиши бецтар кардани амнияти озуқаворк ва фарцангиистеъмоли ғизо роцу усулцоеро талаб мекунад, ки на танцо мавщудияти ғизо вадастраск ба он, балки цамшунин истифодаи дурусти онро дар сатци хонавода цаллуфасл намояд. Вақте даромади оила ба даращае меафзояд, ки интихоб имконпазиргардад, он гоц таълими тарзи истифодаи ғизо ва нерумандгардонии занонметавонанд дар баланд бардоштани сатци фарцанги истеъмоли ғизо дар оила кӯмаккунад. Вале, фаъолияти ба бецбуди вазъи таъмини озуқа равонашуда дар танцокнаметавонад сатци тансицатии модару кӯдак ва таъмини озуқавии онцоро баландбардорад. Баръакс, барои ноил гардидан ба комжбк дар самти таъмини ғизоимодару кӯдак зарур аст, ки мушкили рафъи норасоии таъщилк ва доимии ғизоимодару кӯдак цалли худро жбанд, ки инро аз тариқи омода сохтани дастраск бахӯроки серғизо, пижда сохтани шорацои бецдошти сицати модару кӯдак вабанақшагирии оила ва пайваст кардани шорацои ба таъмини ғизо равонашуда бофаъолияти ба бецдошти сицати модару кӯдак бахшидашуда дар сатци оила, щамоатва сохторцои тандурустк ба даст овардан мумкин аст.FTF/T таващщуци худро ба пиждасозии фаъолияти тащрибашуда дар самти бецдоштисаломатк равона хоцад кард, ки ин фаъолият ба рафъи норасоии ғизо, бецсозиитарзи хӯрокдицк ва таркиби ғизо, таъмини эцтижщоти аввалиндаращаи занонукӯдакон дар соцаи тандрустк, бахусус занони цомила ва кӯдакони то 2-сола,мусоидат хоцад кард. Ин фаъолият, пеш аз цама, ба рафъи цолатцои таъщилиинорасоии ғизо равона карда хоцад шуд, ки барои ин дар сатци оила, щамоат вабеморхонацо пижда сохтани шорабиницое зарур хоцанд шуд, ки тарзи дурустиғизодицк, аз щумла то синни 6-моцагк макконидани кӯдак, зижд намудани миқдоривитаминцо ва минералцо дар хӯрок, ғизодиции иловагк ва цамшунин пешгирк вамуолищаи камғизоиро тарғиб менамоянд. Дастгирк ва рушди кӯшишцои FTF/Tщицати бецтар кардани иқтисоди хонаводацо, боғдорк ва сариштаи хощагк бароиафзудани дастрасии хӯрокворк дар давоми сол гузаронида мешавад. Дар ин муддаттаващщӯц ба такмили донишандузк дар бораи бецтар кардани истеъмоли ғизо ва54

тащрибацо вобаста ба “1000 рӯзи муцим” ( хомиладори ва ду соли аввали хажтитифлро дар бар мегирад) дар ду соли аввал низ дода мешавад. Тавассути дастраск бамаълумот дар бораи бецдошти саломатии модар ва кӯдак ва банақшагирии оила вацамшунин барои пешгирк ва кам кардани таъсири касалицои гузаранда ва талаботидавраи цомиладорк ва ширмаккониву саломатии цам модару цам кӯдак фаъолиятцосамараи бештар медицанд.Дар баробари фаъолият дар бахши таъмини озуқа дар хонавода FTF/Tшорабиницоеро дастгирк менамояд, ки ба баланд бардоштани маърифатиғизохӯрии оилацои кӯдакцои то 5-соладор равона шудаанд. Ин шорабиницо пеш азцама онцоеро фаро мегиранд, ки бевосита ба масъалацои ғамхории тифл вағизодицк иртибот доранд, аз щумла модарон, модаркалонцо, хушдоманцо, шавцарон,пешвожни мацаллии дин ва кормандони соцаи тандурустк. Барномацоитартибдодашуда дар масъалацои оилавк мавзӯъцои зеринро дар бар мегиранд :• Тащрибацои пешқадами ғизодицк: ширмакконк, ғизодиции иловагк, гузаштанба хӯроки нимсахт ва сахт, сифат ва гунгуншаклии ғизо бо таващщӯц бамикроэлементцо, рафъи камхунк;• Тащрибацои пешқадами ғамхорк кардан: риояи гигиена, бахусус дастшӯк вамустацаб кардан, кам кардани хавфи беморк, афзудани миқдори хӯрокизанони цомила ва ба фаъолияти корк камтар щалб кардани онцо;• Тащрибацои пешқадами бецдошти саломатк: эмкунк, кирмрезонк, муайянкардани цомиладорк ва нишонацои хатари башапарток, мунтазам гузаштан азмуойинаи духтур пешазтаваллуд кардани тифл ба духтар ва ба ғизо иловакардани таркибцои оцандор ва витаминцо.Мутахассисони соцаи кишоварзк якщоя бо хощагицои оилавк роццои гуноногунибецбудии истеъмоли ғизоро муайян намуда онро такмилу пурра мекунанд.Хощагицои оилавк бештар аз щониби занцо идора мешавад. FTF/T таващщӯци худробештар ба мутахассисони соцаи кишоварзк аз зумраи занон ва гурӯццоихуджрирасон, ки аз цаминцо ба хотири истецсоли мацсулот ва ба бозор бароварданион таъсис шудаанд, равон мекунад. Ин гуна фаъолият барои ба захирацо бештардастрас шудани занон ва афзудани имконияту тавоноии онцо барои бецтар пайдокардани маълумот дар бораи тандурустк ва истеъмоли ғизо тавассути барномацоимаърифати ғизо, созгор мебошад.FTF/T иншунин кӯшишцои қаблии худро давом хоцад дод, аз қабили йоднокнамудани намак, ки агар щиддан амалк гардад, фоидаи зижде хоцад овард. Норасоиийод ба азхудкунк ва малакаи маърифатии башацо таъсири манфк расонида, солонадар миқжси щацон бо нуқси равонк таваллуд шудани 18 миллион тифл сабабмегардад. Цатто норасоии камтарини йод ба бемории равонк сабаб мешавад.Оқибатцои норасоии йод бебацс аст, зеро он қобилияти омӯзиширо суст ва55

иқтидору имконияти иқтисодии инсонро заъиф мегардонад. Норасоии йод дардавраи цомиладорк хавфи башапарток, таваллуди кӯдаки мурда ва маргу миринавзодро зижд мекунад. Бинобар тацлилцои молиявии Бонки Ҷацонк пурқувваткардани “Барномаи умумищацонии йоднок намудани намак” дар Тощикистонметавонад яке аз фаъолиятцои пурсамари арзишнок гардад, ки барои бецбудкбахшидини истеъмоли ғизо дар кишвар мусоидат намуда, фоидаи иқтисодиашсолона ба 5 миллион доллар ж худ 30 : 1 баробар аст.Варақаи иттилоотии Бонки Ҷацонк, ки цангоми тарцрезии лоицаи щории он оид батакмили ғизо дар вилояти Хатлон истифода шуда буд, щадвали “Омилцои фавтикӯдак дар Тощикистон”-ро дарбар мегирад (Ҷадвали 10).Ҷадвали 10. Омилцои фавти кӯдак дар Тоҷикистон 53Омилцои бевосита:Давари кӯтоци ширмакконкТаъхир дар эмгузаронкИстифодаи нокифояи ORT (регидрадатсияидацонк) цангоми беморицои дарунравкМурощиати ками пеш аз таваллуд ба табибонНорасоии микроэлементцоШумораи зижди башапарток ва мурдатаваллуд карданИстифодаи нокифояи воситацои пешгирк азбордоршавкОмилцои бевосита:Камбизоатии хонаводацоСатци пасти маърифати модаронНоамнии озуқавии хонаводацоДар децот щойгир буданихонаводацоНомусоидии мацалли зистИстеъмоли оби ошомидании ифлосва шароити пасти санитаркДар масофаи дур воқеъ гаштанидармонгоццоФаъолияти FTF/T бо роци ба цам наздик кардани лоицацои Цукумати ИМА оид бакишоварзк, об, санитарк ва сицатии омма ва цамкории зиш бо донороне, ки дар инбахшцо фаъолият доранд, дар минтақацои фарогирк барномацо якшанд аз иномилцои номбаршударо дар бар хоцанд гирифт. FTF/T бо Бонки Ҷацонк, лоицацоиищтимоии Вазорати мудофиаи ИМА ва дигар донорон барои барқарор ва бафаъолият омода кардани иншоотцои тандурустии мацаллацо ва бецтар карданисифати оби ошомиданк ва цолатцои санитарк цамкорк хоцад кард.53Source: Anne Bakilana and WeziMsisha, “Tajik Child Health: All Hands on Deck,” Europe and Central AsiaKnowledge Brief, volume 11 (Washington, DC: World Bank, December 2009), p. 2.56

4. РУКНИ II: БУНЖДИ ЗАРФИЯТИ ТАШКИЛОТЦОИ МАЦАЛЛӢ ВАСОЗМОНЦОИ ҶАМЪИЯТӢАксари кишоварзони тощик ба маълумоти муосири бозаргонк ва ж тащрибацоитакмилижфтаи соцаи кишоварзк ва хощагидорк ба таври мацдуд дастрак доранд.Агар шунин дастраск дошта бошанд цам, барои истифодаи боидроконаи он тащрибаимконият надоранд. Тадрищан афзун ва мӯътадил гардонидани даромад бароиаксари кишоварзон шароити зарурист барои оғози щустущӯи шунин дониш. Даркион, ки онцо метавонанд бисжртар пулдор шаванд, аз як тараф, ва фазои социбкорк,ки ба онцо имконият медицад, то тавонанд миқдори зарурии маблағро ба нақшагиранд, аз тарафи дигар, омилцоеанд, ки социбкоронро барои щустущӯи маълумот вадониш цавасманд мегардонанд, то муцити мацдуди номутобиқи бизнесро, ки имрӯзхощагицои децқонии хурди тощик дар он воқеъ гаштаанд, ба заминаи мувофиқифаъолияти корк иваз кунанд.Калиди асоск барои афзудани даромад ва пацн кардани дониш ин пайдо намудан,сохтан ва дастгирк намудани шунин воситацои пацнкунк мебошад. Имрӯз аксаридецоти тощик аз дигар минтақацои мамлакат щудо мебошанд. Агарши аксаридецқонон дар хощагицои калон ба сифати коргари кироя кор кунанд цам дар асл азфақру нодорк машаққат мекашанд. Норасоии воситацои нақлижт ва барқ дунжионцоро бо цамон масофае мацдуд кардааст, к и бо хар ба он що рафтан мумкин аст,агаршанде онцо аз бозори деца на танцо бо лундаи шой ва гӯгирд бармегарданд,балки баъзан дискцои арзони филмцои Цолливудро низ цамроц меоранд, то дар оншанд соате, ки барқ фурӯзон мешавад, тавонанд он наворцоро тамошо кунанд. Бисжрдецқонон телефони мобилк доранд, барқ зуд-зуд хомӯш мешавад ва нархи молцоцам шандон арзон нестанд.Барои кам кардани ин щудок пайдо кардани васоите зарур аст, ки ба воситаи онцо бадецот тағйиротцо ворид карда шаванд. Инцо, пеш аз цама, хизматрасонии муассирисоцаи кишоварзк, рушди созмонцои щамъиятии децавк ва мустацкам кардануафзудани масъулияти цукумати мацаллк дар сатци щамоатцо мебошанд.4.1. ХИЗМАТРАСОНИИ СОЦАИ КИШОВАРЗӢДурнамои FTF/T қисман бо дарки он таъсис жфтааст, ки цам цукумат ва цам щомеаишацрвандк аз қобилияти зарурии тацлилк ва маъмурк бархурдор нестанд. Барои он,ки FTF/T комжб гардад, воситацои расидан ба децқонону хощагицои децқонк, яънесистемаи хизматрасонии соцаи кишоварзк бояд дар он щойцое, ки вущуд надоранд,таъсис дода шаванду дар он щойцое, ки вущуд доранд, ба пешравии кори онцомусоидат карда шавад54. FTF/T фаъолияти худро ба ташкил ва дастгирк кардани54Anne Bakilana and WeziMsisha, “Tajik Child Health: All Hands on Deck,” Europe and Central AsiaKnowledge Brief, volume 11 (Washington, DC: World Bank, December 2009), p. 2.57

цама намуди созмонцои худхизматрасони децот, бахусус ба гурӯццои занон, равонамекунад ва кӯшииш ба харщ медицад, ки децқонзанон ба цама гуна барномацо вахизматрасоницои соцаи кишоварзк дастраск дошта бошанд.Марказцои маслицативу машваратии замонавк гуногуншакланд ва децқонон имкондоранд, ки аз манбаъцои гуногун маслицат гиранд. FTF/T хизматрасониро тариқицам сектори хусуск ва цам сектори щамъиятк ба роц хоцад монд, то аз афзалиятцоионцо дар щои зарурк истифода барад, аз щумла цангоми баррасии эцтижщотигурӯццои занон.Дар бахши хусуск барнома зарфияти иштирокшижни занщири афзоиши арзишротакмил медицад, то онцо тавонанд, ки ба хощагицои децқонии бузург жрии техниккрасонанд. Ин гуна фаъолиятцо барои ширкатцои пешқадам, ки бо таъмини маводиаввалияи кишт ва мацсулоти кишоварзк машғуланд, марказцои нави судоварротаъсис медицанд ва цамшунин кори машваратшижни мустақилро низ пуррамекунанд.Ба замми ин, барнома зарфияти марказцои щамъиятии хизматрасонии соцаикишоварзиро низ афзун менамояд, то онцо тавонанд дар ташкили хощагицоидецқонии хурд мусоидат намоянд, ки ин хощагицо бинобар имконоти заифимолиявк наметавонанд аз хизматрасонии ширкатцои тищоратии соцаи кишоварзкистифода баранд. Чунин хощагидорон, ки одатан занцоянд, ба гурӯццои хурдихуджрирасон тақсим мешаванд, то аз цамдигар дар бораи маводи аввалияи кишт,усулцои истецсолот ва имкониятцои бозор дониш омӯзанд. Мақоми зан баландтармешавад, вақте онцо якщоя дар гурӯццо кор мекунанд. Дастгирии гурӯц ба цар як занон имкон медицад, ки худро нерӯманд эцсос кунад ва дар мацалла социби сухангардад ва барои идора кардани захирацо дар сатци хощагии оилавк цуқуқи зиждтарпайдо кунад. Имрӯз барои нерӯманду фаъолтар гардидани занцо дар Тощикистоншароит фароцам расидааст, зеро тахмин як миллион мард оилацои худро дархощагицои децқонк тарк намуда, барои щустущӯи кор ба сифати муцощири мецнаткщилои ватан кардаанд.Ин барнома цамшунин зарфияти сохторцои мавщудаи соцаи кишоварзии цукуматимацаллиро баланд мебардорад, то онцо ба гурӯццои худжрирасон хизматрасониимашваратиро пешницод карда ва дар баъзе цолатцо нақши ташкилкунандаро низищро намоянд.Бахши щамъиятк цамшун як ницоди иловагк метавонад ба хощагицои децқонии хурдмашварат дицад ва ж ба онцо маблағи бебозгашт ироа кунад, то онцо тавонанд азхизматрасоницои соцаи кишоварзии созмонцои ғайридавлатк истифода баранд.Барои дар ин щода комжб шудан FTF/T бояд дар суръат бахшидани тағйири тарзиидоракунии соцаи кишоварзк аз вазъи имрӯзаи «аз боло ба пожн» ба тарзибозоргонии «аз пожн ба боло» сацм гузорад. Цукуматцои мацаллк дар гузашта58

на цамеша гуногуншаклии зироатцои кишоварзиро щонибдорк мекарданд, вале онцояк ницоди хеле муциме дар сатци щамоатцо мебошанд барои осон намудани тавсеаихизматрасонии соцаи кишоварзк ба хощагицои децқонии оилавк дар сатци щумцурк.Лоицаи USAID оид ба Ташдиди Хадамоти Иттилооти ва машваратк дар соцаикишоварзк (Modernizing Extension and Advisory Services) барои таъмини тацияинақша ва ироаи жрии техникк дар ин соца истифода хоцад шуд. Ин лоица дар тациява татбиқи лоицацои хизматрасонии соцаи кишоварзк яке аз пешқадамцост вакӯшиш мекунад, ки FTF/T аз тащрибаи навтарини щацонк дар ин соца бархурдоргардад.4.2. ТАВАҶҶӮЦ БА НАҚШИ ЗАНОН ЦАНГОМИ ИҶРОИ ЛОИАЦОДастрасии махдуди занон ба захирацои хощагицои оилавк на танцо аз анъанацоиконсервативии оилавк вобастагк дорад. Камтар сарф кардани даромади оила бароисоциби касби даромаднок кардани занон аз омилцои дигар ба цисоб меравад. Чунонцо нисбат ба мардон донишу малакаи камтар доранд, табиист, ки фикри онцоцангоми цалли масоили хощагидорк камтар ба инобат гирифта мешавад.Кӯшишцои FTF/T оид ба ривощ додани хизматрасонии соцаи кишоварзк расониданикӯмак ба хощагицои децқониеро дар назар дорад, ки дар онцо занон даври асосиромебозанд, то бо ин роц нақши онцоро дар оила баланд бардошта, раъйашонроцангоми истифодаи захирацои оилавк муцим гардонад.Таващщӯц ба занон маънои аз мадди назар дур кардани мардонро надорад. FTF/Tэътироф мекунад, ки мардон низ барои дарк ва цалли мушкилоташон цангоми бадаст овардани даромад ба хотири бецбуди зиндагк эцтижщ доранд. Роццои заруриирасонидани мадад ба мардон дар гирифтани маълумот дар мавриди ғизо ва умумантакмил додани вазъи саломатк мебошад..Цангоми тарцрезии хизматрасоницо цатман нақши занон ба назар гирифта мешавад.Барои бецтар дарк кардани масъалацо ва фаъолияти афзалиятнок ва барои муайянкардани усулцои бецтари ба роц мондани хизматрасонии соцаи кишоварзк ва дигарнамудцои хизматрасоницо ба занон тацқиқотцо гузаронида мешаванд. Боназардошти урфу одати миллк барои гузаронидани шорабиницо бо занони децотлозим аст, ки аз зумраи занон тренерцо тайжр карда шаванд. Лоицацои қаблиидонорцо тренерони ботащриба ва хубро дар бисжр щамоатцои вилояти Хатлон тайжркардаанд. Ба цамин тариқ, қадами аввалин цангоми кор бо занон ин пайдо намуданитренерон ва намояндагон дар мацалцо аз зумраи занон мебошад.Ин гурӯци занцо минбаъд цамшун ташкилотшижни мацаллк дар пацн намудани цамагуна дастуру маълумот мадад хоцанд расонд. Агар фаъолияти онцо цамшунин бобаъзе корцои нашандон вазнини щисмонк аз қабили гузаронидани қубурцои оби59

ошомиданк ж ташкили намоиши мацсулоти кишоварзк вобаста бошад, пас онцоимкон пайдо мекунанд, ки мушкилоти асосии мацалцоро бештар аз худ кунанд вадар оянда фаъолияти худро барои цалли шунин масоил равона намоянд.Он гоц аксари децот социби шунин ходимони фаъол аз цисоби занцо мешаванд, кибарои ба онцо мадад расонидан омода цастанд. Занцоро, цам цавасманд бояд кардва цам дар цолати зарурк тацти цимояи худ гирифт .Масалан кормандоне, ки дар лоицацои аз щониби Цукумати ИМА дастгирк шавандафаъолият мекунанд, боядцатман дар тренингцои бахшида ба мавзӯъцои гендеркдоир гардида ширкат варзанд.Сижцнависи қонунцое, ки тибқи барномацо тация мегарданд,то щое ки имкониятцаст цатман бояд бандцоеро , ки барои барцам задании нобаробарии гендерк равонашудаанд дар бар гиранд. Бояд кӯшиш кард, ки дар Қонун дар бораи Оила ваКодекси Шацрвандк тағйиротцое ворид карда шаванд, ки муқаррароти онцоробарои зану мард баробар кунанд ва механизми татбиқи онцо цатман омилцоигендериро ба назар гирифта бошанд.Цама кӯшишцо барои пешбурди ислоцоти кишоварзк бояд иштироки пурраизанонро дар назар дошта бошад, то онцо тавонанд ба поршаи замини худ социбккунанд ва захирацои обиеро, ки барояшон муайян шудааст, тавонанд тацти назоратихуд гиранд. Занон дар аксар хощагицои хурди децқонк нақши асосиро мебозанд вабояд, ки аз дониши агрономк, тандурустк ва бехатарк цадди ақал дар баробаримардон бархурдор бошанд.4.3. ДАСТГИРИИ СОЗМОНЦОИ ҶОМЕАИ ШАЦРВАНДИИ МАЦАЛЛӢМушовирони соцаи кишоварзк цамшунин дар таъсиси гурӯццои гуногуни жрирасонидецот мусоидат мекунанд, бо созмонцои мавщудаи щамоатк ва СҒЦ-и мацаллкцамкорк мекунанд, дар фаъолияти кумитацои мавщудаи ва ж навташкилшудаирушди деца, ки аз муаллимон, пешвожни динк, сижсатмадорон, духтурон ва занониборатанд, ширкат меварзанд.Бисжр мардуми децот камбизоатанд ва кормандони лоицаи FTF/T-ро зарур меояд, киба СҒЦ ва созмонцои щамоатк бурсцо (грантцо) щудо намоянд, то фаъолияти баамнияти озуқавии щамоатцо равонашударо дастгирк кунанд.5. РУКНИ III: БА ИТМОМ РАСОНИДАНИ ИСЛОЦОТИ КИШОВАРЗИИМУАССИР ДАР НОЦИЯЦОИ ҶУДОГОНАИ ВИЛОЯТИ ХАТЛОНТанцо цукумати марказк метавонад ислоцоти соцаи кишоварзиро дар сатци миллкба анщом расонад. Вале, бо дарназардошти захирацои мацдуд ва бовари ноустувор ,Хукумати ҶТ имрӯз наметавонад ислоцоти дар назар доштаро дар сатци зарурк60

пижда созад. Бинобар ин, барои афзун намудани эътимоди цукумат ва щалбимаблағгузории зарурк қадами нахустин дар аввал намоиши бомувафаққиятитатбиқи барномаи ислоцот дар миқжси як вилоят бояд бошад. Цукумати ҶТомодааст бар он иқдом намояд ва кӯмакцоро ба хушк мепазирад, то тавонаднатищацоро щиддитар назорат карда, муътақид бошад, ки цукуматцои вилоятк,ноциявк ва мацаллк сижсати миллиро дар ин самт ба даращаи бояду шояд мавридиищро қарор медицанд Барномаи FTF/T зербинои асосии ин кӯшишцоро дарцамкорк бо Цукумати Тощикистон ва дигар донорон мебинад, ки мақсади он натанцо расидан ба натищаи дилхоц дар вилояти бузургу зерцадафи Хатлон , балкинишон додани щицатцои мусбати ислоцот барои татбиқи он дар сатци умумимиллкмебошад. Вақте, ки соцаи кишоварзк барои сокинони децот бахши даромаднокшуд, талабот ба ислоцоти воқек меафзояд ва воқеан цам метавонад аввал дарноцияцои фарогири барномаи FTF/T ва сипас дар тамоми Тощикистон таъсиримусбат расонад.5.1. ИСЛОЦОТИ ҶОРИИ СОЦАИ КИШОВАРЗӢИслоцоти муцими миллк, ки имрӯз пижда мешавад, ин намуди фаъолиятцоро фаромегирад:Рушди иттицодияцои истифодабарандагони об цамшун як қисми схемацоиидораи даржхонацо;Ислоцоти андоз ва қонунгузорк;Ислоцоти цукумати мацаллк;Ислоцоти фазои социбкорк;Рушди бозори замин;Такмили системаи маблағгузории соцаи кишоварзк.Барномацои FTF/T дар самти рушди соцаи кишоварзк ва озуқа, дар якщоягк боБарномаи умумищацонии мусоидат ба соцаи кишоварзк ва амнияти ғизок (GAFSP)оид ба инфраструктураи ирригатсионк, лоицаи Бонки Ҷацонк доир ба цуқуқиистифодабарии замин ва дигар барномацои донорон ислоцоти мазкурро дарвилояти Хатлон амалк месозанд.Барпо намудани хощагицои аз щицати тищоратк устувор ва даромаднок барои цаллимасоили нигацдории корцои обжрии гаронбацо ва пардохти маблағи обжрк мададмерасонад. Мусоцибон борцо таъкид кардаанд, ки вақте децқонон дар мавридизарурк ва дар щои зарурк об намегиранд, онцо барои шунин обгирк пул пардохтнахоцанд кард. Вале децқонон мефацманд, ки меваву сабзавоти даромаднокроружнида метвонанднанд ва, онцоро барои щудо кардани маблағ щицатизацбуртозакунк ва обжрк осонтар метавон мӯътақид кард. Вақте аъзои ассосиатсиящудо кардани маблағро ба истифодабарандагони об натищаи мусбати фаъолияти61

худ мебинанд, онцо қарзашонро (аз щумла, андози мацаллиро) бе цещ мамониятпардохт мекунанд. Раванди иқтисодк худ нишон медицад, ки кадом иншоот воқеанцам зарур асту кадоме аз ацамият холист.Раванди хусусигардонии корхонацо дар Тощикистон цанӯз пурра ба охирнарасидааст. Аксари корхонацои бузург танцо ба корпоратсияцои давлатк табдилдода шудаанд. Корхонацои хурд ва мижна цам ба тарзи норушан хусуск кардашуданд ва имрӯз ба щои рақобат кардан монополияро ташкил намудаанд. Бароирушди коркард ва фурӯши мацсулоти кишоварзк ва афзун гардонидани мацсулотмонеацои дар ин соца бударо бартараф намуда ба таври щиддк бояд ихтисор кард,то ки барои бизнес шароит фароцамтар гардад.Барои истифодаи самараноки замин, децқонон бояд барои мацсулоти худ бозордошта бошанд ва цамшунин онцо бояд ба маводи аввалияи кишт таъмин гараданд, томацсулоти худро рӯжнанд. Бе пеш бурдани фаъолияти босамари коркард ва фурӯшимацсулоти кишоварзк, цуқуқи моликият ба замин ва ж цуқуқи истифодабарии он хещмаъние надоранд. Децқонон он цуқуқцоро қадр намекунанд, зеро медонанд, ки дарамал аз он цуқуқцо истифода карда наметавонанд ва он цуқуқцо дар ницояти кор бадасти щаллобони замин меафтад. Ба щои хощагицои бузургро шикаста ба хощагицоихурд табдил додан, ки мақсад аз он паст кардани сатци камбизоатк ва афзуданибаробарии ищтимок мебошад, ин ислоцот дер ж зуд ба щамъ шудани замин дар дастицолдингцои бузург ва ба табақаи камбизоат табдил жфтани аксари ацолии децотоварда мерасонад.Кӯшишцои имрӯзаи ислоцоти замин ба дурнамои макроиқтисодк, махсусан бароибарцам додани субсидияи соцаи кишоварзк равона шудаанд ва имкон медицад, кицуқуқи истифодабарии замин, мисли дигар коғазцои қиматнок, ба савдо баровардашавад. Тавре ки маълум аст социбони сацмияцои цуқуқи истифодабарии заминсацмияцои худро ба гарав монда, дар ивазаш барои давраи солонаи киштукормаблағи даркориро пайдо мекунанд ва бо ин роц давлатро аз пардохтани субсидиярацо менамоянд. Вале ин фарзия эцтижщ ба маблағцои кории солона ва заруратимаблағ барои фаъолияти дарозмуддатро рушан намекунад. Дар кишварцоииқтисоди бозаргониашон пешрафта қарзи ницоии децқонон бо арзиши заминашонкафолат дода мешавад, аммо барои гирифтани қарзи истецсолии солона ба гаравгузоштани худи мацсулоти киштшаванда кифоя аст. Зеро децқоне, ки бароигирифтани қарзи солона заминашро ба замонат мегузорад, цатман муфлисмешавад. Барои такмил додани шеваи гирифтани қарз бо гарави мацсулот вашорвои хощагк зарур аст, ки бо институтцои қарздицанда кор бурда шавад вацамшунин ба децқонон намоиш дода шавад, ки шк тавр ин механизмцо метавонанд батаври одилона ва пурсамар кор кунанд.Шацрвандони Тощикистон дар соцаи иқтисоди бозаргонии рушджфта тащрибаи камдоранд ва дар натища онцо ши тавр бунжд кардани иқтисоди бозаргониро намедонанд62

ва манфиатцои онро дарк цам намекунанд. Бояд нишон дод, ки цама гуна ислоцот,ки барои гузаронидани онцо щидду щацд шудааст, дар амал метавонанд бароипешрафти амнияти озуқа ва рушду пешрафти мунтазами иқтисодижт як муцититозае эщод кунанд. Татбиқи барномаи ислоцоти кишоварзк дар вилояти Хатлон азякшанд щицат хеле таъсирнок мегардад. Ин вилоятро дили соцаи пахтакориищумцурк мецисобанд ва шун дар сарцади Афғонистон воқеъ гаштаасту дар сурати дарон що сар задании нооромк, метавонад ба щумцурк оқибатцои нохуше ба бор орад.Иншунин, аз сабаби таъмин набудани амнияти озуқавк ва теъдоди зижди мардумикамбизоат доштан, намоиши муваффақият дар вилояти Хатлон метавонад бароидар миқжси мамлакат роцандозк шудани барнома нақши мусбат бозад.5.2. ИСЛОЦОТИ СИЖСАТИ МИЛЛӢТощикистон мамлакати унитарист (воцид), на федералк. Аз ин рӯ, цама гунатағйироти расмк – қонунцо, низомномацо ва дастурцо, - бояд дар сатци миллк қабулкарда шаванд.Ба Цукумати Тощикистон имконияти сижсатсозк ва мониторинг намерасад. Аксаримутахассисони онцо, ки воқеан цам солцои зижд цамшун косиби кори худ шинохташудаанд, мисли кормандони цукуматк дар дигар гӯшацои дунж, масруфи цалкардани масоили доғи рӯз цастанду барои тация ва ищрои ташаббусцои хубкоркардашудаи дарозмуддат вақт надоранд. Шумораи пажӯцишгарон ватацлилгароне, ки сижсатмандон метавонанд ба онцо такя кунанд, хеле каманд. Намутахассисон ва на сижсатмандон барои кор дар шароити иқтисоди бозаргонктащрибаи кофк надоранд ва аз ин рӯ дар аксари мавридцо онцо аз масъалацоибунждк бехабар мемонанд.Сохтори Цукумати Тощикистони имрӯза цанӯз ба сохтори замони Шӯравк шабоцатдорад. Сижсати тацияи нақша асосан дар Дастгоци Президент, ки бевосита тобеиПрезидент асту иншунин сарвазир ва муовинонашро бо маводи зарурк таъминмекунад, сурат мегирад. Барои тарцрезии нақша, ки дар он одатан на сижсати рушдисоца, балки танцо шумора ва цащми истецсолшавандаи ин ж он мацсулот муайянкарда мешавад, аз Вазорати рушди иқтисодижт ва савдо, собиқ Госплан, кормандонииловагк щалб карда мешаванд. Вазоратцои қаторк мацдуди соцаи худ буда, асосанцамшун ницодцои ищроия кору фаъолият менамоянд. Вазорати кишоварзк,Вазорати ирригатсия ва захирацои об ва Кумитаи давлатии замин ва идораи онрасман баробаранд ва ба муовини сарвазир оид ба масъалацои кишоварзк тобеанд.Вазорати рушди иқтисоду савдо ва Вазорати молия ба дигар муовини сарвазиртобеанд.Бо сабабцои гуногун, на гурӯци донорон ва на Цукумати Тощикистон дар бораикӯшишцои гузаштаи ислоцоти иқтисодк ва ищтимок дар Тощикистон маводимушаххасе надоранд. Муовини сарвазир оид ба соцаи кишоварзк, ки цоло масъули63

тамоми ислоцоти бахши кишоварзк дар Тощикистон аст, аз щумла сарварии «Шӯроиамнияти озуқавк»-ро ба ӯцда дорад, дар тобеияти худ ба қадри кофк кормандониботащрибае надорад, ки дар самти таъмини амнияти озуқавк ва умуман ислоцотисоцаи кишоварзк кор кунанд. Царшанд «Шӯрои цамоцангсози рушд» дар равандимашваратии кишвар фаъолона щалб шудааст, вале аъзои он зуд – зуд тағйир межбандва ба ислоцоти соцаи кишоварзк аз щониби аксари донорон таващщӯци зарурк доданамешавад .Тащриба дар Лацистон, Мащористон, Ҷумцурии Чех, кишварцои Болтик, Украина ваҚафқози Ҷанубк нишон дод, ки хусусигардонии колхозцо ва рушди иқтисодибозаргонк – раванде, ки дар Тощикистон бояд мувафаққият пайдо кунанд, агарсижсати амнияти озуқавии кишвар барои мӯцлати дароз тарцрезк шавад, - даркишварцои пасошуравк талаб мекунад, ки барои дар децот амалк шуданихусусигардонк щидду щацди зижде аз тарафи роцбарони марказк зарур аст. Чунинамалцо на аз рӯи кина ж хунсо кардани кӯшишцо сурат мегиранд, балки шахсонирасмк аз рӯи нофацмк ва бетащрибагк, ба ташаббуси донорон халал мерасонанд вагоце ацамияти он лоицацоро дарк наменамоянд.Барои бартараф кардани ин мушкилицо, FTF/T ницодеро ба унвони «Ницодимусоидат ба амалигардии ислоцоти соцаи кишоварзк» (AISU) таъсиси дода,фаъолияти онро дастгирк менамояд. Агаршк ин амал кӯшиши хурдест, вале AISUбарои кафолати бомувафаққият амалк гардидани барномацо ва истиқрори онцомадад мерасонад. Ин ницод дар зери рацбарии Муродалк Алимардон, Муовинисарвазир оид ба кишоварзк, ки яке аз шахсони асосии Цукумати Тощикистон доир баислоцоти соцаи кишоварзк мебошад, фаъолият хоцад кард.AISU панщ мақсади асосиро пайгирк менамояд:1. Мутмаин будан, ки тамоми кӯшишцо барои расидан ба мақсади ислоцотисоцаи кишоварзк ва амнияти озуқаворк дар умум равона шуда бошанд;2. Дар раванди ислоцот ба донорон ва сижсатсозони баландпояи тощик бомутахассисони зарурк кӯмак расонидан;3. Сохтани зарфияти Цукумати Тощикистонро барои қонеъ кардани талаботицукумат ва маъмурияти ищтимок дар шароити иқтисоди бозаргонк ва щацониозод;4. Цамоцангсозии фаъолияти донорцо ва сижсати цукумат;5. Барои худи FTF/T щамъ намудан ва нигоц доштани маълумот оид ба вазъи пешаз амалишавии лоица ба хотири муайян кардани таъсири барнома ва бацододан ба он. Дар айни цол на донорон ва на Цукумати Тощикистон дар дастмаълумоти барои мониторинг ва бацодицк заруриро надоранд.Ин ницод бештар цамшун «тарщумон»-и байни донорон ва щониби Тощикистонфаъолият карда, барои фацмидани якдигар ба онцо кӯмак мерасонад. Дар натища,64

AISU барои ба дасти худи кишвар гузаштани ищрои дурнамои FTF/T мусоидатмекунад.AISU бештар ницоди таъминкунандаи мутахассисон, на ницоди ищрокунанда, хоцадбуд. Он цам ба донорон ва цам ба муовини Сарвазир маслицату мадад мерасонад.Ницод аз щониби кумитаи донорон идора карда шуда, ба он як теъдоди хурдикормандони Цукумати Ҷумцурии Тощикистон ворид мешаванд.6. ХАВФЦОМисли цамаи дигар стратегияцо барои бомуваффақият ба анщом расидани инстратегия хавфцое вущуд доранд. Бинобарин, зарур аст, ки ин хавфцо боэцтижтона вапайгирона омӯхта ва бартараф карда шаванд.6.1. ХАЛАЛДОР ШУДАНИ САВДОИ МИНТАҚАВӢҶаражни савдои минтақавк дар сарцади Тощикистону Ӯзбекистон борцо ва мунтазамхалалдор шудааст, зеро, ба қавли щониби Тощикистон, Ӯзбекисон ҶумцурииТощикистон фишор меорад, то шартцои муайянеро қабул кунад. Цамшунин, баландбардоштани нархи сӯзишворк дар соли 2011 ва манъи содироти ғалла дар соли 2010,як навъ фишори Русия ба Ҷумцурии Тощикистон мацсуб мегардад. Ин гунашорацоро қаблан пешгӯк кардан ва пурра пешгирк намудан мушкил аст. Вале, азсабаби он, ки Тощикистон метавонад танцо бо қиммати баланд худро бо ғаллатаъмин кунаду идома додани фишор ба мардуми Тощикистон шунин худкифоягиродар солцои наздик умуман ғайриимкон менамояд, зарур аст, ки ин хавф ба назаргирифта шавад ва он идора карда шавад. Имкон дорад, ки бо роццои дипломатк бодоир намудани гуфту шуниди тарафцои манфиатдор масъалацои бацсталаб дарницояти кор цаллу фасли худро жбанд Ворид шудани Тощикистон ба СУС цамшунинба он дар гуфтушунидцои минтақавк мадад мерасонад.Шояд хавфи аз цама бузург ин тағйири иқлим бошад. Интизор меравад, ки то соли2050 дар Қазоқистон истецсоли ғалла цадди ақал 25% кам мешавад 55 ва ба ЦукуматиҚазоқистон лозим меояд, ки барои сабук кардани ин вазъият шорацои зарурироқабул кунад. Дафтари USAID дар Осижи Марказк (CAR) имкониятцоеро щустущӯдорад, ки тавассути онцо ба Қазоқистон ва дигар кишварцои минтақа бароибартараф кардани таъсири манфии тағйири иқлим ба цосили ғалла мадад расонад.Новобаста аз таъсири дигаргуницои иқлим цосили ғалла дар Қазоқистон сол аз солфарқ мекунад ва цолатцое шудаанд, ки ба хотири роц надодан ба болоравии нархимаводи хӯрокворк дар бозори дохилк Қазоқистон баъзан содироти ғалларо манъ55USAID Productive Agriculture Project in Tajikistan, Marketing Chain Analyses for Onion, Lemon, Watermelon,Apricot, Tomato and Beef in Tajikistan (Dushanbe, 2010).65

кардааст. Дурнамои FTF/T дар назар дорад, ки Tощикистон воридоти ғаллаи арзонроидома медицад. Албатта ба таври муайян, камшавии миқдори истецсоли ғалладар Қазоқистон ва аз ин рӯ кам шудани воридоти он аз цамсояи наздик як хавфищиддиеро барои амалишавии бомуваффақияти ин дурнамо эщод мекунад. Камшудани воридоти ғалла аз Қазоқистонро метавон бо харидани ғалла аз дигардавлатцо щуброн кард, вале қиммати он баландтар хоцад шуд.6.2. ГУЗАШТАНИ НООРОМИЦОИ ИҶТИМОӢ АЗ АФҒОНИСТОН Ж АЗ ҶОИДИГАРРобитаи сарцадк мижни Тощикистон ва Афғонистон таърихи тӯлонк дорад. Дарнатищаи пирӯзицои щангк дар Афғонистон фишорорк ба Толибон ва ж фишор ба оиистецсолкунандагони маводи мухаддир метавонад нооромицои ищтимоиро дарТощикистон ба вущуд орад, зеро дастацои силоцдорон дар он тарафи муқобилисарцад барои худ паноцгоц мещӯянд. Бинобар ин,дар сурати бад шудани авзоъ дарАфғонистон пас аз хурущи қушунцои НАТО, ин вазъият метавонад ба Тощикистон,бахусус ба вилояти Хатлон таъсири худро расонида, боиси нооромии мардум ва инминтақа гардад.Мӯцлати боқимонда то ин лацза ба FTF/T имконият медицад, ки ин хатарро камкунад. Ҷиддан афзудани амнияти озуқавк ва паст рафтани камбизоатк дар вилоятиХатлон аксари бошандагони ин минтақаро водор мекунад, ки ба он гурӯццои саркашворид нашаванду баръакс муқовиматро бар зидди ин гуна гурӯццои ошӯбгарафзояндд.6.3. ФАСОДРишвахории кӯшак цамеша бояд пешгирк карда шавад. Роци бецтарини кам карданиришвахорк ин щорк кардани назорати қатък дар давоми татбиқи барнома ва риояион мебошад. Дар сатци болотар бошад, бояд, ки шаффофият дар қабули қарорцо,иштироки ацли щамоа ва цисоботи доимк дар назди мардум вущуд дошта бошад.6.4. АЗ ЦАМКОРӢ ДАСТ КАШИДАНИ ДЕЦАВУ ҶАМОАТЦОАшхоси расмк ва ж дигар нафарони баобрӯи деца метавонанд барои цамкоркнамудан бо барнома розк нашаванд. Дар ин сурат, вақте маълум мешавад, ки сабабицамкорк накарданро бо роци гуфтушунид ва эщоди боварк цаллу фасл кардан имконнадорад, зарур мешавад, ки иқдомоти барои ба эътидол овардани вазъ дар децавущамоатцои дигар ба роц монда шаванд. Агар кӯшишцо натищаи хубу муайян дицанд,мувафаққиятцо зуд ба даст меоянд. Як роци дигари ба эътидол овардани вазъ инмансабдорони воломақомро ба жрк даъват намудан аст, то онцо роцбарияти расмиидецаву щамоатро барои иштирок дар барномацо даъват кунанд.6.5. МУШКИЛИЦОИ РУШДИ ЗАНҶИРИ АФЗОИШИ АРЗИШ66

Вобаста ба имкониятцои мацдуди мавщуда кишти зироатцое, ки дар дурнамоибарнома омадаанд, метавонанд ба натищацои дилхоц расонанд. Роци аосии цаллимасъала дар он аст, ки цангоми муайн намудани навъи зироат бояд ба назар гирифташавад, ки ин зироат ба талаботи воқеии бозор щавобгӯст ж не. Вале ин що хавфе цаст,ки омӯзиши бозор нодуруст сурат мегирад ва ж зуруфи бозор тағйир межбанд.Роци аосии рафъи хавфи мазкур тадрищан ва эцтижткорона омӯхтани шартушароити бозор, сатци истецсол ва даромад шк дар марцилаи ибтидок ва шк дардавоми мӯцлати амалигардии лоица аст, ки он аз тариқи мониторинги ва бацодициидоимк сурат мегирад. Масалан, фурӯши мацсулот дар бозорцои Русия, киталаботаш ба мацсулоти воридотк бештар ба имкониятцои истецсолии Тощикистонвобастагк дорад, дар назар хеле ояндадор менамояд. Илова бар ин, тарғиби таъсисигурӯццои худжрирасон дар байни хощагицои оилавии иштирокшижни барнома бароибецтар дарк кардани талаботи бозор ва ба онцо щавоб додан, аз щумла барои царшитезтар пур кардани щои холии бозори дохилк, мусоидат менамояд.6.6. МУШКИЛИЦО ДАР ЦАМОЦАНГСОЗИИ УСТУВОРИ ДОНОРОНЦамоцангсозк мижни кӯшишцои Цукумати ИМА, ки бештар аз жрии техникк иборатаст ва дигар донорон, аз щумла Бонки Ҷацонк ва Сандуқи байналмилалии рушдикишоварзк (IFAD), ки маблағгузории калонцащмро таъмин карда метавонанд, баафзудани таъсири фаъолияти FTF/T мусоидат менамояд. Вале, цамоцангсозиифаъолияти донорон баъзан кори душвор асту дар гузашта цам созмонцои доноронна цамеша бо маслицати цамдигар амал мекарданд. Танзими фаъолияти доноронмахсусан душвор аст, вақте, ки ницодцои кишвари қабулкунанда хеле заифандуцукуматаш низ на цама вақт аз рӯи гуфтааш амал мекунад.Ин гуна хавфцо бо роццои гуногун рафъ карда мешаванд. FTF/T аллакай бо щомеаидонорон рощеъ ба дурнамои худ маслицату машваратцо ба роц мондааст. Ба хотирипаст кардани таъсири ивазшавии тез-тези кадрцо дар созмонцои байналхалқктамоми қарорцои қабулшуда сабт ва шартномацои цамкорк ба таври возец даржддоштцои тафоцум зикр карда мешаванд.AISU низ ба хотири рафъи ин хавфцо масъулияти коргузории барномаи FTF/T-ро бадуши худ мегирад.7. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРӢИн натищацои мижнадаврк барои расидан ба цадафцои дуввумдаращаи барномаиFTF/T тарцрезк шудаанд.Чун ташаббуси FTF/T тамоми Цукуматро фаро мегираду барои расидан ба мақсад вацадафцои FTF дар Тощикистон татбиқи баъзе ислоцоти умумк дар баъзе ноцияцои67

интихобшуда зарур мебошад, барои инъикоси натищацои мижнадаврии барномалозим меояд, ки баъзе фаъолиятеро шарц дицем, ки ба мақсади умумии барномаиFTF/T равона гаштаанду, вале ин фаъолият бе истифода аз маблағцои FTF/T азцисоби барномацои дигари USAID ва Цукумати ИМА амалк мешаванд.7.1. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРИИ I: БОЗОРЦО ВАСЕЪ ГАШТААНД ВАЗАНҶИРИ АФЗОИШИ АРЗИШ МУСТАЦКАМ ГАРДИДААСТНазарияҳои рушдДастрасии бецтар ба бозор хоциши зиждтар истецсол карданро ба вущуд меорад. Вато он даме, ки бозор аз мацсулот пур нашавад, зиждшавии миқдори мацсулотибозоргир боиси афзоиши даромади истецсолкунандагон мегардад.Афзоиши даромади хощагицои децқонк цамроц бо қабули қарорцои мувофиқ оидиистифодаи дурусти озуқаворк ба бецтар шудани вазъи амнияти озуқавк овардамерасонад. Сабзавот ва мевацои гаронбацо сердаромадтарин мацсулотанд, ки бояддар заминцои минтақацои пахтакор, ки обжрк мешаванду мавсими нӯцмоцаи нумӯдоранд, парвариш карда шаванд. Хощагицои хурд, бахусус занон барои парваришисабзавот ва мевацои гаронбацо зарурат доранд, ки аз онцо дар муқобили харощотикардашуда даромади зиждтар гирифтан мумкин аст.Парваришу рушди щиддии боғдорк сараввал дар хощагицои оилавк тащриба карда,сипас онро мумкин аст дар заминцои собиқ колхозцо, ки ба онцо аксари хощагицодастраск доранд, низ парвариш кард. Аллакай якшанд хощагицои хурди тищораткфаъолият доранд ва дар натищаи корашон социби даромад цам мешаванд. Рушдионцо боиси пайдоиши щойцои нави корк гардида, барои афзоиши истецсолмацсулоти экспортк то ба миқдори зарурк мадад мерасонад ва зарурати дастраск базамин ва оби иловагиро пеш оварда, бо ин роц ба амалигардии ислоцоти ояндазамина фароцам меорад.Баланд бардоштани малакаи идоракунк ва техникии ширкатцои таъминкунандаимаводи аввалияи кишт ва ширкатцои бозоржб онцоро мащбур мекунад, ки баафзудани цащми бозор мусоидат кунанд. Ширкатцои тощикк воқеан дар бозорцоисодиротии Қазоқистону Русия барин кишварцо рақиби нав мебошанд ва талаботибозори муосири щацониро шандон хуб намедонанд. Мадади техникк ба социбкоронимацаллк барои бунжди зарфият бо нархи дастрас ба истецсолкунандагони тощикимкон медицад, ки бозорцои навро кушоянд ва царши зиждтар аъзои секторикишоварзиро ба ин бозорцо щалб намоянд.Тацлилцои пешакк нишон медицанд, ки бецтарин мацсулоти барои ин мақсадцомувофиқ ин мева ва сабзавоти тару тоза аст.7.1.1. Бозори дохилк ва беруна васеъ гаштаанд68

Ба фурӯшандагони мацсулоти кишоварзк барои гузаронидани пажӯциши бозор вапайдо кардани дастраск ба мадади техникк барои ба талаботи бозор щавоб гуфтанкӯмак намуда, онцоро бо шарикони хорищк ба цамкорк даъват кардан лозим аст.Натиҷацо●●Афзоиши цащми мащмуи мацсулоти кишоварзк дар цудуди муайян (щамоат,ноция, вилоят ва ж умуман мамлакат)Афзоиши цащми мацсулоти содиротшуда7.1.2. Менеҷмент ва имкониятцои техникии таъминкунандагонихусусии маводи аввалияи кишт ва фурӯшандагони мацсулотикишоварзк боло рафтаастПайваст намудани таъминкунандагон, корхонацои коркарди мацсулот вафурӯшандагонро бо ширкатцои хизматрасон ба хотири баланд бардоштани сатцименещмент ва тарцрезии бизнес, таъмини дастраск ба молижт ва бецтар намуданисатци амалижти техникк. Такмили риштацои цамкорк байни децқонон ватаъминкунандагони хорищк.Натиҷацо●●Дар цар як щамоати фарогири барнома цадди ақал як муттацидкунандаи(фурӯшандаи яклухти) хусусии мацсулоти кишоварзк ба шакли устуворфаъолият мекунадДар цар як щамоати фарогири барнома цадди ақал як таъминкунандаихусусии маводи аввалияи кишт ба шакли устувор фаъолият мекунадҲамоҳангсозӣ бо нақша ва афзалиятҳои Ҳукумати ТоҷикистонЧи тавре, ки цущщатцои муцими шанде пеш қабулшуда нишон медицанд, ЦукуматиТощикистон дарк мекунад, ки рушди кишоварзк дар пешрафти умумии кишварнақши калидк дорад ва зижд кардани истецсоли мацсулоти рақобатпазир ва афзуннамудани даромад аз масъалацои умда барои татбиқи амнияти озуқавк мебошад.Бинобарин Цукумати Тощикистон кӯшиш ба харщ медицад то афзоиши мацсулотисердаромади кишоварзк ва содироти он дуруст ба роц монда шавад. Он якшандбарномацоеро амалк месозад, ки ба дастгирии содиркунандагон ва тарғибисодироти мацсулоти кишоварзк равона гаштаанд.Цукумати Тощикистон дарк мекунад, ки системаи кӯцнаи истецсоли танцо пахта дарзаминцои обжришаванда имрӯз дигар қобили қабул нест. Он борцо аз донорондархост кардааст, ки дар щойгузин кардани истецсоли пахта бо мацсулоти дигари69

мецнатталаб, вале сердаромад (яъне гуногуншакл сохтани зироат) мусоидат кунанд.Охири соли 2010 Ҷумцурии Тощикистон қонун дар бораи амнияти озуқаворироқабул кардааст, ки он амнияти озуқавориро барои ацолиаш бори дигар тасдиқмекунад.Дар асоси барномаи цукумат, ки соли 2005 қабул гардида буд, ПрезидентиТощикистон кӯшишцои афзоиш додани истецсоли сабзавоту меващот ва бо ин роцзижд намудани даромади хощагицоро сарврк кард.7.2. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРИИ II: ЦОСИЛНОКИИ ХОҶАГИЦОИ ХУРД 56АФЗУДААСТНазарияҳои рушдДецқонон ва хонаводацои тощик ба маълумоти зарурк ва маърифате, ки ба онцобарои зижд кардани цосилнокк ва идораи хощагицояшонро такмил медицад,дастрасии хеле мацдуд доранд. Трейнингцое, ки барои онцо дастрас аст, батахассусцои хеле мацдуде нигаронида шудаанд, ки дар иқтисоди бозаргонк ба корнамеоянд. Кӯмаки цукумат цам дар ин щода мацдуд аст. Вазорати кишоварзк цещ гоцбарои ба хощагицои оилавк мадад расонидан масъул набуд ва танцо имрӯз батакмили имконижташ барои мадад расонидан ба ин хощагицо шурӯъ кардааст. Вале,бо вущуди он, ки имрӯз хощагицои оилавк дар мащмӯъ истецсолкунандагони асосиимацсулоти кишоварзии мамлакат ба цисоб мераванд, аммо, бинобар хеле хурдбуданашон, онцо имкон надоранд, ки аз хизматрасоницои машваратии пулаккистифода баранд. Бизнеси коркарду фурӯши навбавущудомадаи кишоварзк бароиба децқонон мадад расонидан тащрибаи кофк надоранд, мисли он, ки дариқтисодцои бозаргонии пешрафта социбкорон ин амалро цамшун як коримуқаррарии худ ба анщом мерасонанд.Бинобар ин, барои ницодцои машваратии щамъиятк зарур аст, ки бо хощагицоихурди децқононк, ки одатан аз занцо иборатанд, цамкорк кунанд ва барои бецтаркардани сифати маводи зарурии кишт ва менещмент ба хотири афзудани цосилнокква сифабаландии мацсулот кор кунанд. Цамшунин онцо бояд барои такмилиимкониятцои таъминкунандагони мацсулоти зарурии кишт, фурӯшандагонимацсулоти кишоварзк ва ницодцои маслицативу машваратии тищоратк ба хотириироаи маслицату машварат ба хощагицои калони децқонк мусоидат намоянд.Таъсиси ницодцои машваратии цам щамъиятиву цам хусуск яке аз масъалацоикалидии рушди соцаи кишоварзк ва дар мащмӯъ мустацкам намудани амнияти56Дар ин що дар зери мафцуми хощагии хурд заминцои наздицавлигк, заминцои «президентк» вахощагицои децқонк ж ищоравии масоцаташ то 2 га, ки бо мақсади социбкорк ж барои истеъмоли шахскистифода мешаванд, дар назар дошта шудааст.70

озуқавии мамлакат мебошад. Дар тамоми щацон ницодцои маслицативу машвараткбарои намоиш додани тащрибацои гуногуни пешқадам дар соцацои таъмини ғизо,тандурустк ва рӯзгордорк воситацои бецтарин ба цисоб мераванд.Таъсису пуштибонк аз СҒЦ ва ташкилотцои щамъиятии мацаллк имкониятисозмонцои маслицативу машваратиро барои наздик шудан ба децқонон вахонаводацои децот ва омӯзондани онцо осон мегардонанд.7.2.1. Ба хоҷагицои хурд барои қимматтар фурӯхтани мацсулоташон ватавсеа додани фаъолияташон кӯмак расонида шуд«Хощагии децқонии хурд» гуфта децқонон, хонаводацо ва ж гурӯццои хурде дар назардошта мешаванд, ки замини наздицавлигк ва ж хощагии децқониеро коркардменамоянд, ки асосан дар натищаи ислоцот пайдо шудаанду цащман аз хощагиидецқонии мижнаи ноция хурдтар мебошанд.Натиҷацо●●●Даромад аз фурӯши мацсулоти интихобшуда аз худи хощагк дар қижс бофоизи афзоиши цосил 20 дарсад зижд шудааст. (Ҷадвали натищацои FTF/T“Арзиши фурӯшцои судманд дар сатци хощагии децқонк”).50 фоизи хонаводахои фарогири барномаи FTF/T аз усулцои пешрафтаикиштукор истифода бурданд (нишондоди умумии FTF)Масоцати заминцое, ки ба усулцои пешрафта кишту кор шудаанд, афзудааст(нишондоди умумии FTF)Натиҷацо7.2.2. Зарфияти ницодцои гуногуншакли маслицативу машваратиикишоварзк оид ба кор бо хоҷагицои децқониву оилавк ваҷамоатцои децот афзун шудаанд.●●Хизматрасонии машваратии кишоварзк дар цамаи щамоатцои фарогирибарномацои FTF/T дастрас мебошад.Фоизи даромади соф аз цар гектар аз фурӯши зироатцое, ки бо кумакиницодцои маслицатии кишоварзк кишт шудаанд, афзоиш жфтааст7.2.3. Созмонцои ҷамъиятии мацаллавк неруманд шудаанд.“Созмонцои ҷамъиятии мацаллавк,” ки мушовирони соцаи кишовразк баъзанонцоро “гурӯццои худжрирасон» цам мегӯянд, гурӯццои ихтижрижн аз зумраисокинони щамоатцо мебошанд, ки ба хотири бецтар намудани зиндагии мацаллизисташон бо цам омадаанд. Ин гурӯццо одатан аз цисоби занцо ташкил кардамешаванд. Ва табиист, ки ин гурӯццо шарикони ницодцои маслицативу машваратии71

кишоварзианд.Натиҷацо●●Созмонцои щамъиятии мацаллавк дар цар як щамоати фарогири барномацоиFTF/T таъсис дода шудаанд ва фаъолият менамояндСозмонцои щамъиятии мацаллавк бо ницодцои маслицатии кишоварзк вадигар манбаъцо цамкорк менамоянд7.2.4. Масъулияти цукумати мацаллк ба эцтижҷоти ҷамоатцо афзудаастТашкилоту муассисацои цукумати мацаллк «щамоати децот» ж худ шӯрои децот(шабеци «округ» дар ИМА) ва «шӯрои мацалла» иборат мебошанд. Пас аз пошхӯрдани колхозцо метавон гуфт, ки «щамоат» ницоди асоск барои иртибот мижницукумат ва аксари ацолк ба шумор меравад.Ин НМ (натищаи мижнадаврк) дар натищаи татбиқи лоицацои FTF\Т дар цамоцангкбо лоицацои дигаре, ки дар шоршӯби барномаи USAID/CAR оид ба Демократия ваЦокимият амалк мешаванд, ба даст хоцад омад.Натиҷацо●●●Шаффофият ва самаранокии фаъолияти цукумати мацаллк афзун шудааст;Фаъолияти ницодцои машваратии кишоварзк дар щамоатцо такмил жфтаанд;Иртибот ва мадади щамоат ба созмонцои щамъиятии мацаллавк такмилжфтаандҲамоҳангсозӣ бо нақша ва афзалиятҳои Ҳукумати ТоҷикистонЦукумати Тощикистон зарурати ислоцоти цамащонибаи цокимият ва низоми идораищамъиятиро аз сохторцои умумимиллк сар карда то шӯроцои мацаллк даркмекунад. Ташкили ницодцои машваратии кишоварзк ба хотири бароварданинижзцои зикршудаи хощагицои децқонк ва мусоидат ба рушди онцо яке аз щузъцоицамин ислоцот буда, ба щудо намудани фаъолияти марбут ба баровардани эцтижщотидецқонон аз оне, ки ба цокимияти мацаллк тааллуқ дорад, равона шудааст.Цамшунин Цукумати Тощикистон барои хизмат расонидани бизнеси хусусиирақобатдор ва дар ин росто щицати такмили имкониятцо ба хощагицои децқонкмусоидат менамояд.7.3. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРИИ III: ИСЛОЦОТИ БОМУВАФФАҚИЯТИСОЦАИ КИШОВАРЗӢ ДАР ХАТЛОН НАМОИШ ДОДА ШУДААСТНазарияҳои рушд72

Ислоцоти кишоварзк ин як раванди комплекск буда, ба назар гирифтани мувозинисамаранокии иқтисодижт ва баробарии ищтимок, қудрати сижск ва имкониятцоимаъмуриро тақозо мекунад. Бе дастраск ба замин, обу капитал ва бе боварк ба он,ки сармояи сарфкарда ва аксари даромадашон цимоя мешавад, децқонон ба рушдихощагицояшон цавасманд намешаванд. Цамшун як қисми таркибии барномацояшFTF/T комжбицои ба даст овардаи ислоцоти кишоварзиро дар цама шохацояшнамоиш хоцад дод– тағйирот дар муносибати истецсолкунанда ва истеъмолкунанда,маркетинг, цуқуқи моликият ба замин, идоракунии об, цамшунин истифодаитехнологияцои кишоварзк аз замин то муштарижн ва ғайра. Ин ислоцот дар сатциаввалияи як вилояти мамлакат барои намоиш додани ацамияти дигаргуницо ватацияи дастури фаъолият, ки аз рӯи он Цукумати Тощикистон тавонад ин гунадигаргуницоро дар минтақацои дигар тацаққуқ бахшад щорк мегардад.Соцаи кишоварзии Тощикистонро бе обжрк тасаввур карда намешавад ва 70 дарсадимардуми децот барои дастраск пайдо кардан ба оби ошомиданк аз ин системасамаранок истифода намебаранд ва онцо бояд аз нав бунжд карда шаванд.Идоракунии муассири системаи обжрк ва афзоиши цосилнокк ба зижд шуданимиқдори заминцои кишт ва камшавии бодлесу шӯразоршавии замин овардамерасонад. Фаъолияти номураттаби идоракунии давлатк ва баръабас рафтанимаблағгузории щамъиятк таъмини обжриро заиф ва онро дар назариистифодабарандацо беэътимод гардонидаанд. Дар айни замон, иттицодияцоимацаллии истифодабарандагони об ба баланд шудани сатци таъмини об ващамъоварии пули пардохти истифодаи он мусоидат намуда, идораи истифодабарииобро на бо усули маъмурк, балки дар асоси захирацои гидрологк ба роц мемонанд,ки нисбатан сарфакорона аст.Ба хощагицои оилавк додани имконият барои ба тарзи тищоратк гузарониданифаъолияташон барои «аз пожн», аз сатци щамоати децот ба ислоцоти замин вахощагицои децқонк шурӯъ кардан замина мегузорад ва раванди ба хощагицоихурдтар тақсим кардани хощагицои децқонии бузургро ба итмом расонида, ба онцоимкон фароцам меоварад, ки майдонцои кишти худро васеъ гардонанд вадаромадашонро зижд намоянд.Натиҷацо7.3.1. Иттицодияцои истифодабарандагони об таъсис жфтанд ванерӯманд гардиданд●Иттицодияцои истифодабарандагони об шабакацои обро нигоцубинмекунанд, ба аъзояшон хизмат мерасонанд ва цаққи истифодаи обро дарминтақацои кишоварзии обжришавандаи фарогири барномацои FTF/Tпардохт мекунанд.73

Натиҷацо7.3.2. Барои аз нав ба кор даровардан/истифодаи иқтисодии иншоотидуввумдараҷаву сеюмдараҷаи идоракунии об мусоидат карда шуд●●Цамкорк бо Бонки Ҷацонк дар барқарор кардани корцои обжрк дарминтақацои фарогири барномацои FTF/T сурат мегирад;Самаранокии истифодаи об дар соцаи кишоварзк бецтар шудааст.Натиҷацо7.3.3. Ба хонаводацо ва хоҷагицои хурди децқонк заминцои иловагктақсим карда шуд●●Шумораи зиждтари децқонон, махсусан занцо, барои истифодаи поршаимуайяни замин шацодатнома гирифтанд;Хощагицои оилавк ба замини обии зиждтар аз 0.1 гектаре, ки имрӯз доранд,дастраск пайдо кардаанд.7.3.4. Усулцои киштгардони замин, пешгирии шӯршавии он ванигацдории об аз нав ҷорк шудаанд ва амал мекунанд.Аз сабаби щорк будани сижсати якзироатии пахтакорк ва нарасидани пору децқононцосилнокии заминцояшонро «афгор» кардаанд. Бинобар ин, аз нав щорк кардан ватараққк додани усулцои нигацдорк ба сифати як щузъи хизматрасонии соцаикишоварзк ва фаъолияти ислоцоти замин татбиқ карда шавад.Натиҷацо●●Чорацои киштгардони замин тарғиб карда мешаванд;Дониши децқонон оид ба тащрибаи пешқадами киштгардони замин баландбардошта шудааст.Натиҷацо7.3.5. Режими танзими соцаи кишоварзк, ки ба шароити бозор мутобиқаст, фаъолият мекунад●Ислоцоти қонунгузории соцаи идоракунии замин, об ва хизматрасонии соцаикишоварзк щорк шудааст.7.3.6. Режими тиҷорати хориҷк барои масолеци кишоварзк, ки башароити бозор мутобиқ аст, ба роц монда шудааст74

Натиҷацо●●Қонунгузорк оид ба тищорати масолеци кишоварзк ва стандартцои он ислоцшудаанд, то ба талаботи Созмони умумищацонии савдо (СУС) щавобгӯ бошанд;Қонунгузорк оид ба тищорат барои осон шудани савдо бо Афғонистон вадигар кишварцои Осижи Марказк цамоцанг шуд.Ҳамоҳангсозии нақшаҳо ва афзалиятҳо бо Ҳукумати ТоҷикистонЦукумати Тощикистон нақшаи ислоцоти кишоварзии фарогирро, ки бо Дурнамоирушди миллк ва дигар цущщатцои барномавиаш цамоцанг мебошанд, тасдиқкардааст ва дар татбиқи ин ислоцот мадад пурсидааст. Ба замми ин, нақшацо нишонмедицанд, ки барои ба СҶТ ворид шудан цукумат щиддан машғул аст.7.4. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРИИ IV: СИЖСАТИ МИЛЛӢ ДАР СОЦАИКИШОВАРЗӢ ВА ОЗУҚА МАВРИДИ ИСЛООЦОТ ҚАРОР ГИРИФТААСТНазарияи рушдБарои рушди бахши кишоварзк ва озуқаворк сижсати пурқуввате зарур аст. Пеш азон ки ин мамлакат истиқлолият ба даст орад, кишоварзии Тощикистон аллакай бапайроцаи ислоцот ворид шуда буд. Вале он ислоцот натищаи дилхоцро надод.Зарфияти хуби сижсатсозк барои ба назар гирифтани тащрибаи гузашта, пешницодиконсептсияи дурнамои миллк, тафсири равшани қиммат ва фоидаи сижсатипешницодшуда барои расидан ба натищацои устувор имконият медицад.Ин натищаи мижнадаврк ба коркард ва цамоцангсозии сижсати замин, об, амниятиозуқавк, омилцои бозаргонии цавасмандгардонии децқонон, фазои социбкорк васавдо равона шудаанд, то ислоцот воқек ва таъсирнок бошанд. Он фаъолияти дармацалцо татбиқшаванда натищацои мижнадаврии пешинаро пурра мекунад.Таъмини масъулони сижсати цукумат бо маводи тацлилии сифатан баланд вацамкории мукаммал бо шарикони рушд барои ба сатци баланд афзун намуданитанзими сижсати соца ва ищрои он мусоидат менамояд. Цамкорицо дар самти рушдна цамеша муваффақанд, зеро онцое, ки сижсати соцаро бунжд менамоянд бароиифодаи мавқеи худ ва шунидани маслицатцои зарурии шарикони худомода нестандва дар ин соца кадрцои заруриро надоранд. Маслицатцои ницоди тацлилгари сижсатисоца ба сижсатмадорон имкон медицад, ки барои гузаронидани ислоцоти амиқисоцаи кишоварзк кӯмаки заруриро гиранд. Цамшунин, муцим аст, ки наздикшавиисижсати соцаи тандурустк ва кишоварзк ба роц монда шавад, масалан тариқи ба роцмондани цамкории зиши AISU (Ницоди мусоидат ба амалисозии лоицацо дар соцаикишоварзк) ва Бахши тацлилии сижсати соцаи тандурустк дар Вазорати тандурустк75

ба цамон тарзе, ки тавонад иртибот байни ин ду секторро ба хотири паст карданинорасоии ғизок таъмин намояд.Бо такя ба дурнамои мавщудаи соцаи кишоварзк ва таъмини амнияти озуқаворкЦукумати Тощикистон имрӯз ба мукаммал сохтани барномацои оид ба замин, об ваислоцоти кишоварзк, тацияи дурнамои 10-сола барои цар яке аз ин соцацо щалбкарда шудааст ва ин дурнамоцоро барои муайян кардани бахшцои афзалиятнокбарои щалби сармоя ва такмил додани Нақшаи миллии маблағгузории кишоварзкистифода мебарад. FTF/T цамшунин бо Созмони щацонии тандурустк (WHO)цамкорк мекунад, то ба Цукумати Тощикистон дар анщом додани Дурнамои миллиитаъмини озуқа ва кӯшишцояш барои маблағгузорицои цадафмандонаи барномацоиозуқавк мусоидат намояд.Вале рушан аст, ки агаршанде кормандони FTF/T метавонанд дар тацияи қонунцоизарурк кӯмак расонанд ва цатто фацмонанд, ки шаро қабули шунин қонунцо зарураст, вале онцо наметавонанд раванди қабули ин қонунцоро назорат кунанд.Натиҷацо7.4.1. Сижсати дастгирии бозори цуқуқи истифодабарии заминцоикишоварзк роцандозк шудааст ва он дар амал татбиқ мешавад●●●●●Социбони сацмияцои цуқуқи истифодабарии замин ва дигар социбонихонаводацои децот цуқуқи кафолатноки моликият ба заминро доранд;Хощагицои децқонии оилавк дар асоси қонун барои замини иловагк дастраскдоранд ва метавонанд метавонанд амалижтцои тищоратк гузаронанд.Миқдори заминцои корами обжришаванда, ки ба кишти пахтаи камцосилМеханизмцои дастрасии хощагидорони хурд ба кредитцои истецсолк(мавсимк) ва дастраск ба сармоя (дарозмуддат) тариқи ба замонат гузоштанинамудцои зарурии амвол (тухмк ва мацсулот, дороии ғайриманқул ва цуқуқиистифодабарии замин) ба роц монда шудааст ва амал мекунанд;Дастурцои мукаммал оид ба тартиби идора кардани хощагицои децқонк, ки азщониби социбони цуқуқи истифодабарии замин тартиб дода шудаанд ва амалмекунанд.Натиҷацо7.4.2. Сижсати ислоцоти соцаи об тартиб дода шудааст ва амал мекунад●Аввалин усули идораи якщояи цавзаи об самаранок фаъолият дорад7.4.3. Имконияти сижсати кишоварзк пурзӯр гардид76

Натиҷацо●●●●●Сижсати боадолатонаи ислоцоти кишоварзк, ки ба талаботцои иқтисодибозаргонк щавобгӯ аст, қабул гардид;Цамкории бецтари байни Вазорати кишоварзк, Вазорати мелиоратсия вазахирацои обк, Кумитаи давлатии замин, дигар ницодцои давлатк, донорон вадигар сохторцои марбута барои татбиқи ислоцоти соцаи кишоварзк ваумуман рушди децот ба роц монда шудааст;Нишондицандацои (индикаторцои) қавии қаблк барои мониторингиислоцоти соцаи кишоварзк ва амнияти озуқавк ва усулцои щамъоварии омор,аз щумла аз щониби FTF/T, тация шудаанд;Донорон ба маълумот ва омори барои тарцрезк ва ищрои фаъолият дар соцаикишоварзк ва амнияти озуқавк зарурк дастрасии бецтар пайдо кардаанд;Нақшаи миллии сармоягузорк тащдиди назар ва щавобгӯи дурнамои навиислоцоти соцацои замин, об ва соцаи кишоварзк шудааст.Натиҷацо7.4.4. Сижсати тандурустк ва озуқаворк мукаммал шудааст●●●●Зарфияти Цукумати ҶТ оид ба мониторинги амнияти озуқавк ва ғизокмустацкам ва устувор шудааст;Механизми танзим ва ищрошавии сижсати йоднок гардонидани намак тартибдода шудааст ва ищро мешавад;Назарсанщк оид ба саломатии демографк барои соли 2012 гузаронида шуд;Нақшаи амали амнияти озуқавк ва ғизок ва дигар дурнамоцои миллк тартибдода шудаанд ва дар амал татбиқ мешаванд.Ҳамоҳангсозӣ бо нақшаҳо ва афзалиятҳои Ҳукумати ТоҷикистонЦукумати Тощикистон ислоцоти замин ва таъмини гарави савдои цуқуқиистифодабарии заминро як щузъи бунждии барномаи худ дар роци истиқроримакроиқтисодк мецисобад. Истифодаи самараноки замин барои афзун намуданидаромад низ яке аз барномацои афзалиятноки цукумат мебошад.Цукумати Тощикистон ба таври рушан аз донорон хоциш кардааст, ки ба якшандницодцои цукуматк, аз щумла Вазорати кишоварзк, дар танзими сижсати соца ваироаи машваратцо оид ба ворид намудани тағйироти сохторк ва функсионалкмусоидат намоянд, то ин институтцои давлатк цам дар сатци миллк ва цам дар сатциминтақавиву мацаллк цавасманди он бошанд, ки соцаи кишоварзк самараноктарфаъолият кунаду амнияти озуқавиро таъмин намояд ва децқононро барои истецсолнамудан цавасманд гардонанд.77

Моци июни 2011 Цукумати Тощикистон дар сатци дафтари сарвазир як Шӯроиамнияти озуқавк таъсис дод. AISU фаъолияти ин Шӯроро, ки зери рацбариисарвазир амал мекунаду, вале асосан ба Муовини сарвазир оид ба кишоварзк такямекунад, танзим менамояд.7.5. НАТИҶАЦОИ МИЖНАДАВРИИ V: ТАЪМИНИ МАВОДИ ҒИЗОӢ БЕЦТАРШУДНазарияҳои рушдОмилцои асосиии норасоии ғизо ва камғизок дар Тощикистон аз инцоянд :Тащрибаи нокофии ғизодиции атфол ва кӯдакони хурд ва ғизодициинодурусти тифлон ва кӯдакони бемор;Истеъмоли нокифояи протеин ва микроэлементцо, махсусан дар давраицомиладорк ва ширмакконк;Сатци баланди гирифторк ба инфексияцо(уфунатцо), беморицои гузаранда вадарунравк (исцол);Даромади паст ва таъсири норасоии мавсимии он, таъмини ғизок вафарцангии захиракуниву истифодаи ғизои хонаводацо.Дар цоле, ки сатци баланди норасоии ғизо ба камбизоатк вобаста карда мешавад,танцо афзудани даромади хонаводацо наметавонад вазъи саломативу ғизохурииоилацои камбизоат ва аз маводи хӯрокворк ноамнро тағйир дицад. Маърифатиғизохӯрк дар байни цам кормандони тандурустк ва цам худи мардум дар сатци пастқарор дорад ва онцо алоқамандии вазъи саломатк ва тарзи хӯрокхуриро даркнамекунанд. Баланд бардоштани дониш оид ба тарзи дурусти ғизохӯрк, ба хусус дартӯли 1000 рӯзи аз оғози цомиладорк то дусолагии тифл, цамшунин бецтар намуданисатци иқтисодии хонаводацо, рушди боғдориву шорводорк, маърифати захиракунииозуқаворк ба хотири тамоми сол бо озуқа таъмин будан – ин цама ба тарғибиистеъмоли хӯроки серғизо мусоидат мекунад. Барномацои дар щамоатцотатбиқшаванда аллакай дар тағйири фарцанги ғизохӯрк дар Тощикистон ба баъземуваффақиятцо ноил шудаанд ва ин тащриба аз тариқи роцандозии барномацоимаърифатк дар щамоатцо ва хубтар амалк гардидини сижсати миллк дар самти озуқатакмил дода мешавад.Бо вущуди ин, барои рахна андохтан дар сатци баланди норасоии ғизо, FTF/Tтаващщӯци худро ба амалисозии фаъолияти тащрибашуда дар соцаи тандурусткравона хоцад кард, то мушкили норасоии ғизоиро цал кунаду тащрибаи ширмакконква хӯрокдициро такмил дицад ва барои бецтар шудани саломатии занону кӯдакон,бахусус занони цомила ва кӯдакони то дусола, щиддан мусоидат намояд.FTF/T татбиқи барномацои тандурустии ба рафъи цолатцои фаврии норасоии ғизоравонашударо аз мақсадцои афзалиятноки хеш мецисобад. FTF/T фаъолияти ба78

таъмини ғизок равонашударо бо усуслцои муомилаи тағйирдицандаи вазъиищтимоиву рафтор, фаъолияти ба бецбуди модару кӯдак дар сатци хонавода,мацалла ва беморхона равонашуда якщоя мекунад. Ба ин хотир, FTF/T аз як тарафкормандони тиббии щамоатцоро барои рафтан ба манзили зисти сокинон ва аждатионцо ва аз тарафи дигар таълим медицад, ки ба кормандони тиббии дармонгоццобарои расонидани хизмати тиббк цам дар хона ва цам дар дармонгоц кӯмакрасонанд. Фаъолият дар цамаи ин сатццо цадафи зеринро фаро мегирад:1. Тарғиби ширмакконии тифлон то сини шашмоцагк;2. Ҷорк кардани тащрибаи додани ғизои иловагк пас аз шашмоцагк;3. Тарғиби додани ғизо ва оби мувофиқ ба тифлон ва кӯдакони бемор;4. Тащрибацои асосии гигиенк, ба монанди дастшӯиро такмил додан;5. Мусоидат намудан ба занону кӯдакон барои истеъмоли микроэлементцо азқабили витамини А ва Sprinkles/MNP барои рафъи камхунк ва норасоиимикроэлементцо дар башагон, оцан/фолат барои занцои цомила ва руц (чинк)барои рафъи дарунравк.Барои рафъи камхунии кудакон FTF/T цамшунин фаъолияти худро бо Вазоратитандурустк ва Вазорати мудофиаи ИМА цамоцанг месозад, то маъракацоикирмрезониро бо фаъолияти ба амнияти ғизок равоншудаи сатци щамоатцоро бацам пайваст кунад. Илова бар ин, бо мақсади рафъи норасоии йод, FTF/T кӯшишцоищории тарғиб ва роцандозии маъракаи умумищацонии йоднок кардани намакцородастгирк намуда, зарфияти цукуматро дар самти мониторинги сатци йоднокиинамакцо ва цамкории он бо сектори хусуск барои таъмини сифати намакцоийонднок баланд мебардорад.Дувум, бар пояи фаъолиятцои FTF/T , ки барои дастрасии бецтари истеъмолихӯроки серғизо равона шудаанд, кӯшишцои барнома дар соцаи тандурустк ба рафъисабабцри васеъи норасоии ғизои модару кӯдак ,, аз щумла касалицои гузаранда,табларза, цомиладории зуд –зуд ва кӯтоцфосила ва камбуди ғамхорк то таваллудикӯдак ва пас аз он мадди назар гирифта шудааст. FTF/T бо истифода аз усулцоитаъсир дар сатци щамоат, аз тариқи кормандони дармонгоццо ва дигар икониятцокӯшиш мекунад, то дастрасии модарону кӯдаконро ба хизматрасонии асоск бароипешгирк ва табобати цар гуна беморицои гузаранда аз қабили дарунравк вабемории сахти роци нафас (ОРЗ) таъмин намояд. Фаъолияти ба сицатии модарукӯдак равонашуда эмкунк, ғамхории замони цомиладорк, цангоми таваллуд ва пасаз таваллудро дар бар мегирад. FTF/T иншунин истифодаи пашшахона ва дигармаводцоро дар минтақацои аз малария хавфнок тарғиб хоцад кард. FTF/T цамшунинтанзими оиларо цамшин воситаи муайян намудани фосилаи байни таваллудифарзандон тарғиб мекунад, то барои модар давраи барқарории саломатк вамикроэлементцои зарурк пайдо шавад.79

Қариб нисфи ацолии децоти Тощикистон ба оби тозаи ошомиданк дастраск надорад.Имрӯз, кӯшишцои «Лоицацои оби тозаи ошомиданк»-и USAID, ки бе маблағи FTFамалк мешавад, яке аз щузъцои хеле муцими кӯшишцои умумк барои бецтаркардани вазъи хӯрокворк ва тандурустк ба цисоб меравад.Муассисацои тандурустк дар децот ба дастгирк нижз доранд, ки ин эцтижщот азщониби як қатор донорон, аз щумла, Цукумати ИМА амалк мешавад. Ин фаъолият,агаршанде бе сармояи FTF татбиқ мешавад, барои умуман бецтар кардани вазъиятиғизо хеле муцимаст.Натищацо7.5.1. Барномацои маърифатк дар соцаи ғизо, санитарк ва гигиена фаъолмебошанд●●●●●Монеаъцо ва талафот дар панщ соли охир кам шуд;Дарки афзалияти ширмакконии тифлони то 6 моца зижд шуд;Дарки зарурати таъмини кӯдакони аз 6 – 23 моца бо хӯроки серғизои иловагкафзуд;Сатци норасоии йод дар байни занону кӯдакон паст шуд;Муносибати мoдару кӯдак ба саломатк ва ғизо ба таври щиддк такмил жфт.Натиҷацо7.5.2. Дастраск ба оби ошомиданк дар децот афзудааст●●●●Вобастагии деца аз истифодаи обцои ирригатсионк кам шуд;Сатци беморицои аз об пайдошаванда паст фаромад;Сатци таъмини децацо бо оби кашонда пожн рафт;Занону башацо аз кашонидани об аз роццои дур рацок жфтанд.Натиҷацо7.5.3. Барномацо барои бецдошти тандурустк дар децот амал мекунанд●●●Чорабиницои хурди мақсадноки санитарк ва гигиенк барои бартарафкардани бемории дарунрав амалк гаштанд;Фаъолияти ницодцои машваратии кишоварзк, барномацои ба маърифатиистифодаи ғизо ва модару кӯдак равонашуда цамоцанг карда шуд;Дастраск ба хизматрасонии щиддк дар самти бецдошти модару кӯдакафзудааст, аз щумла бо роци тақвияти зарфияти кормандони соцаи тандурусткдар сатци щамоат ва дармонгоццо.80

Ҳамоҳангсозӣ бо нақшаҳо ва афзалиятҳои Ҳукумати ТоҷикистонЦамшун як қисми кӯшишцояш барои расидан ба «Цадафцои рушди цазорсола»Цукумати Тощикистон барои бецдошти тандурустк ва маърифатнок гардиданисокинони децот аз бущааш захирацои зиждтарро щудо намудааст. Маълум аст, киғамхорк дар цаққи саломатии модару кӯдак ва ғизо метавонад як бахши муцими инташаббусцо гардад.USAID ба Цукумати Тощикистон дар тация намудани барномаи цаматарафаи йодноккардани намакцо кӯмак намудааст. Царшанд норасоии йод дар бисжр минтақацоиТощикистон кам карда шудааст, вале ин мушкилк дар вилояти Хатлон цанӯз цам батаври щиддк боқк мемонад. FTF/T барои тақвият додани зарфияти ЦукуматиТощикистон ба хотири пижда сохтани барномацо ва ба роц мондани цамкорк бобахши хусуск шорацо хоцад андешид.FTF/T аз натищацои Назарсанщк оид ба саломатии демографк барои соли 2012, ки азщониби цукумати ҶТ бо кӯмаки USAID пижда шудааст, истифода хоцад бурд, то дартӯли фаъолияти ин барнома ва роццои цалли мушкилицои мавщудаи он,иттилоъдицад.FTF/T цавасмандкунии Цукумати Тощикистон, Бонки щацонк, Созмони щацониитандурустк, UNICEF ва дигар щонибцои марбута барои иштирок дар «Нақшаиамали таъмини хӯрокворк ва ғизо» ва дигар дурнамоцои миллиро давом хоцад дод,ки ба бецбудсозии саломатии модару кӯдак ва ғизо равона шудаанд.81