L O G I S T I K A - Inženjerska komora Crne Gore

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GOREPROF. DR MIODRAG BULATOVIL O G I S T I K APodgorica, 2013.

L O G I S T I K AAutor:Prof. dr Miodrag Bulatovi, akademik IACG i IASredovni profesor Mašinskog fakulteta u PodgoriciIzdava:Inženjerska komora Crne GoreZa Izdavaa:Prof. dr Branislav Glavatovi, predsjednik Inženjerske komore CrneGoreRecenzent:Prof. dr Milan Vukevi, redovni profesor Mašinskog fakulteta u PodgoriciProf. dr Sreten Savievi, redovni profesor Mašinskog fakulteta u PodgoriciLektor:Olja Deleti, profesor književnostiŠtampa:Artgrafika - PodgoricaTiraž:300 primjerakaOdlukom Ureivakog odbora Inženjerske komore Crne Gore uPodgorici odobreno je izdavanje ove knjige.CIP – , eISBN 978-9940-9244-6-1COBISS.CG-ID 22643472

LOGISTIKASadržajS A D R Ž A JPREDGOVORFOREWORDIZVODI IZ RECENZIJA1. UVOD U LOGISTIKU.............................................................................1.1.Osnovni pojmovi i definicije...............................................................1.2 Zadaci i elementi logistike..................................................................1.3 Naune discipline i metode u logistici...............................................1.4 Trend u oblasti logistike......................................................................1.5 Logistika i ogranienja........................................................................2. LOGISTIKA U INDUSTRIJSKOM INŽENJERINGU...........................2.1 Logistika - elementi i podsistemi ......................................................2.2 Logistika i transformacioni proces preduzea...................................2.3 Lokacija objekata ..............................................................................3. LOGISTIKA U VELIKIM SISTEMIMA.................................................3.1 Logistiki sistemi u saobraaju...........................................................3.2 Logistika velikih organizacija.............................................................3.3 Vojna logistika………………………………………………………3.4 Logistika banaka i slinih ustanova....................................................3.5 Logistiki provajder…………………………………………………3.6 Logistiki kontroling...........................................................................3.7 Logistiko partnerstvo.........................................................................3.8 Logistiki centri i mreže.....................................................................4. SISTEMI DISTRIBUCIJE ROBA............................................................4.1 Definicije i znaaj distribucije roba i usluga.......................................4.2 Kanali distribucije i njihova uloga......................................................4.3Lanci snabdijevanja………………………………………..................4.4 Logistika nabavke...............................................................................4.5 Logistika prodaje i distribucije...........................................................5. UPRAVLJANJE ZALIHAMA.................................................................5.1 Zalihe - pojam, uloga i znaaj.............................................................5.2 Upravljanje zalihama……………………………………..................5.3 Optimizacija zaliha………………………………………………….5.4 Klasifikacija i proraun zaliha ……………………………………...5.5 Ljudski resursi....................................................................................1179111213131517202022232525262627292930334041434345486065I

LOGISTIKASadržaj6. TEHNOLOGIJA SKLADIŠTENJA.........................................................6.1 Skladištenja.........................................................................................6.2 Lokacija skladišta materijala...............................................................6.3 Razmještaj materijala u skladištu........................................................6.4. Prostori za skladištenje.......................................................................6.5 Iskorišenje skladišnog prostora.........................................................6.6 Distributivna skladišta i skladišta na otvorenom prostoru..................6.7 Manipulacija materijalom...................................................................7. KRETANJE MATERIJALA ...................................................................7.1 Kretanje materijala..............................................................................7.2 Osnovni principi rješavanja kretanja materijala..................................7.3 Princip jedininog tereta.....................................................................7.4 Kapacitet ureaja za kontinualni transport.......................................7.5 Kapacitet ureaja prekidnog transporta……………………………..7.6 Elementi za povezivanje, spajanje i razdvajanje……………………7.7 Modeli za analizu kretanja materijala.................................................8. RUKOVANJE I PAKOVANJE ..............................................................8.1 Rukovanje materijalom ......................................................................8.2 Pakovanje materijala...........................................................................9. SERVISIRANJE KORISNIKA I PROIZVODA......................................9.1 Definicija i struktura servisiranja........................................................9.2 Komponente servisiranja ………………………………....................9.3 Servis korisnika - potrošaa ...............................................................10.UNUTRAŠNJI TRANSPORT.................................................................10.1 Transport kao logistika snabdijevanja i distribucije.........................10.2 Karakteristike unutrašnjeg transporta...............................................10.3 Sredstva za neprekidni (kontinualni) trasport...................................10.4 Sredstva za prekidni (ciklini) trasport.............................................10.5 Automatski voena transportna sredstva za unutrašnji transport.....10.6 Pomona transportna sredstva...........................................................11.SPOLJAŠNJI TRANSPORT...................................................................11.1 Tehnologije spoljašnjeg transporta...................................................11.2 Karakteristike drumskog transporta..................................................11.3 Karakteristike željeznikog transporta..............................................11.4 Karakteristike pomorskog transporta................................................11.5 Karakteristike rijenog transporta.....................................................11.6 Karakteristike vazdušnog transporta.................................................11.7 Cijevni saobraaj.............................................................................11.8 Kooperacija u transportu...................................................................11.9 Komparativni rejting osnovnih vidova transporta............................11.10 Transportni lanci.............................................................................67677072747576767878808083858588919195113113113114117117118119128139141143143145146147148149150151152154II

LOGISTIKASadržaj12.INTEGRALNI TRANSPORT.................................................................12.1 Savremeni transportni sistemi...........................................................12.2 Kontejnerski sistem ..........................................................................12.3 Integralni transportni sistem u drumskom saobraaju......................12.4 Integralni transportni sistemi u željeznikom saobraaju.................12.5 Integralni transportni sistemi u pomorskom saobraaju...................12.6 Integralni transport u rjenom brodarstvu.........................................12.7 Integralni transport u vazdušnom saobraaju....................................12.8 Luki kontejnerski terminali.............................................................13.OPERACIONA ISTRAŽIVANJA U LOGISTICI……………………..13.1 Redovi ekanja..................................................................................14.ODRŽAVANJE I LOGISTIKA...............................................................14.1 Održavanje u logistici.......................................................................14.2 Održavanje kao logistika tehnikih sistema………………………..15.INFORMACIONI SISTEM U LOGISTICI............................................15.1 Logistiki podsistemi........................................................................15.2 Lnformcije u logistikom lancu……………………………………15.3 Logistiki informacioni sistemi……………………………………15.4 Vještaka inteligencija …………………………………………….15.5 Upravljanje resursima preduzea…………………..........................16. LOGISTIKI TROŠKOVI.....................................................................16.1 Analiza logistikih troškova………..................................................16.2 Struktura logistikih troškova ..........................................................16.3 Upravljanje logistikim troškovima........................................17.MARKETING U LOGISTICI.................................................................17.1 Pojam i definicija marketinga...........................................................17.2 Marketing - od proizvodnog ka tržišnom.......................................17.3 Marketing kao proces........................................................................17.4 Promocija novih proizvoda...............................................................18.BENMARKING……………………………………………………....18.1 Pojam, definicije i sadržaj………………………………………….18.2 Vrste benmarkinga………………………………………………..18.3 Model benmarking procesa ............................................................18.4 Prednosti i nedostaci benmarkinga………………………………..19.KVALITET USLUGE I POSLOVNA IZVRSNOST.............................19.1 Definicije i atributi kvaliteta usluge..................................................19.2 Poslovna izvrsnost organizacije........................................................20.POVRATNA LOGISTKA ......................................................................20.1 Pojam i definicija..............................................................................20.2 Karakteristike povratne logistike......................................................156156157164166170172173175177177188188190202202203212215217220220224228231231232234235236236237240241243243249254254255III

LOGISTIKASadržaj20.3 Logistika povratnih tokova i lanci snabdijevanja………………….20.4 Upravljanja otpadom i logistike povratnih tokova............................20.5 Povraaja u povratnoj logistici………..............................................20.6 Povratno-logistiki procesi ………………………..........................21.KADAR I OBUKA ZA LOGISTIKU.....................................................21.1 Kadar ................................................................................................21.2 Obrazovanje i obuka kao elementi logistike.....................................21.3 Modeli za poboljšanje ljudskih performansi……………………….22.ORGANIZACIJA I MENADZMENT U LOGISTICI............................22.1 Organizacija ......................................................................................22.2 Menadžment………………………………………………………..22.3 Odnos organizacije i menadžmenta………………………………...23.LOGISTIKA U PRAKSI.........................................................................B I O G R A F I J A AUTORA.....................................................................L I T E R A T U R A.....................................................................................256257260260262262263266268268277282283309311IV

LOGISTIKAPredgovorP R E D G O V O RLogistika je medijum za optimizaciju poslovanja preduzea uinženjerskim, komercijalnim, finansijskim i drugim strukama u praksi iprojektovanju.Ova knjiga predstavlja retrospektivu logistikih podsistema saelementima prorauna za pojedine logistike aktivnosti kao što su nabavka,zalihe, transportne manipulacije, prioriteti distribucije i sl.Knjiga ima višestruki informativni karakter iz šire oblasti logistike, takoda je mogu koristiti zaposleni iz raznih logistikih oblasti u svim vrstamaprivrednih i drugih djelatnosti.Knjiga sadrži odreeni nivo preporuka i informacija korisnih za proceseprojektovanja kako logistikih sistema, tako i tehnoloških projekata salogistikim sadržajem.Knjiga ima udžbeniki karakter i namijenjena je studentima koji unastavnom programu svojih studija imaju predmete sa temama iz logistike.Knjiga se sastoji od dvadeset dva poglavlja, koja su, svako za sebe,posveena odreenoj logistikoj oblasti.Poglavlje 1 – Uvod u logistiku, posveeno je pojmu i definicijamalogistike po vrstama, oblastima i usmjerenjima. Akcent je na poslovnoj logisticikoja se odnosi na tok roba u svim oblicima i promjenama na relaciji dobavlja -kupac - potroša gotovih proizvoda (usluga).Poglavlje 2 – Logistika u industrijskim sistemima, obuhvata mjesto iulogu logistike u preduzeima. Logistika u industrijskim sistemimapodrazumijeva prouavanje protoka materijala poinjui od izvora sirovina pazavršavajui sa isporukom gotovih proizvoda krajnjim korisnicima.Poglavlje 3 – Logistika u velikim sistemima, obrauje logistiku velikihsistema kao što su: saobraaj, naftovodi i gasovodi, energetski sistemi,komunalni sistemi, vojska, policija, zdravstvene organizacije, informativnisistemi (novine, TV i dr.), banke i druge institucije.U poglavlju 4 - Sistemi distribucije robe, ukazano je na cilj da se robastavi na raspolaganje potrošaima u uslovima i na nain koji najbolje odgovaranjihovim zahtjevima. Opisana je uloga i znaaj kanala i lanaca distribucije.U Poglavlju 5 – Upravljanje zalihama, obrauje se jedna od najvažnijihlogistikih aktivnosti sa aspekta obezbjeenja uslova za osnovne djelatnostipreduzea proizvodnje – usluga. Upravljanje zalihama podrazumijeva: da seobezbijedi kontinuitet procesa proizvodnje uz najniže troškove, optimizacijuV

LOGISTIKAPredgovorangažovanih obrtnih sredstava uz istovremeno obezbjeenje kontinuiranogsnabdijevanja proizvodnje neophodnim materijalom.Poglavlje 6 – Tehnologija skladišta, posveeno je izuzetno znaajnomdijelu poslovne logistike, imajui u vidu zadatak da se funkcija skladišta ostvariuz minimalne troškove, što se odnosi na troškove dopreme materijala, troškovenedovoljnih ili prekomjernih zaliha, troškovi skladištenja (troškovi za zaštitumaterijala, rukovanje, administraciju, prostor, opremu, grijanje, ošteenja i dr.).Poglavlje 7 – Kretanje materijala. Kretanje materijala ima posebanznaaj u procesu ostvarivanja optimalnih ušteda u novcu, vremenu, radnojsnazi, prostoru i utrošku energije od istovara sirovine (polufabrikata) dootpreme gotovog proizvoda. U poglavlju su obraeni osnovni principi kretanjamaterijala.U Poglavlju 8 - Rukovanje, pakovanje i skladištenje, ukazuje se dadobro ureen sistem rukovanja, pakovanja i skladištenja smanjuje troškove,racionalizuje rad, poveava sigurnost, poveava produktivnost, smanjujeošteenja i otpad, poveava iskorišenje transportnih i skladišnih kapaciteta ipoboljšava usluge.Poglavlje 9 – Servisiranje. Servisiranje korisnika i proizvoda kaologistika, osnova je za konkurentske prednosti preduzea na tržišstu i kome semora posvetiti izuzetna pažnja.Poglavlja 10, 11 i 12 posveena su nainu i oblicima transporta kaoosnovnoj logistici u procesu snabdijevanja i distribucije robe. Sredstva zaunutrašnji transport imaju zadatak da olakšavaju i ubrzavaju meuoperacijskitransport u procesu utovara, pretovara i istovara robe. Spoljašnji transport imakombinovani karakter što predstavlja posledicu standardizacije paletnog sistemai kontejnerizacije, kao i uvoenje automatizacije. Nove tehnologije transporta uukupnom transportnom lancu uticale su na razvoj integrisanog saobraajnogsistema,u jedinstveni integralni transport.U poglavlju 13 – Operaciona istraživanja u logistici, u primjerenomobimu obraeni su redovi ekanja i transportni problem. Teorija redova ekanjaizuava kvalitativna svojstva organizacije masovnih pojava ili procesa. Zadataktransportnog problema je da organizuje i optimizira cijene prevoza robeizborom optimalnih varijanti transporta.U Poglavlju 14 – Održavanje tehnikih sistema, na skraen nainobraena je jedna od osnovnih logistika tehnikih sistema, koja omoguavaradnu sposobnost i potrebnu efektivnost sredstava u procesu snabdijevanja idistribucije roba.Poglavlje 15 – posveeno je informacionim sistemima u logistici, ijauloga je upravljanje robnim tokovima primjenom informacionih tehnologija saciljem da se omogui blagovremeno i neometano odvijanje fizikih procesa irealizacija logistikog lanca uz optimalne troškove.VI

LOGISTIKAForewordthe optimization of working capital engaged while providing a continuoussupply of the production material.Chapter 6 - Storage Technology is devoted to the very important partof business logistics. The task is to achieve the warehouse function at minimumcost, which is related to the transport costs of materials, costs of insufficient orexcess inventory, storage costs (costs of protection materials handling,administration, facilities, equipment, heating, damage, etc).Chapter 7 - The movement of materials. Movement of materials is ofparticular importance in the process of achieving optimal savings in money,time, work, and space and energy consumption in whole process, from theunloading raw materials (semi-finished) to the shipment of finished products.The chapter gives the main principles of the movement of materials.Chapter 8 - Handling, packing and storage, indicating that a wellregulated systems of handling, packaging and storage decrease costs, streamlinework, increase security, increase productivity, reduce defects and waste,increased use of transport and warehouse capacity and improve service.Chapter 9 - Service. Service users and product logistics as the basis forcompetitive advantage in market and which must be given special attention.Chapters 10, 11 and 12 are consecrate to the methods and means oftransportation as the main logistics systems in the supply and distribution ofraw materials and finished products. Funds for internal transport are tasked tofacilitate and speed up the transport process during loading, reloading andunloading of materials.External transport has a combined character as a consequence ofstandardization and containerized pallet system, and the introduction ofautomation. New transport technologies in the overall transport chain resulted inthe development of an integrated transport system in a single integratedtransport.Chapter 13 - Operational Research in logistics, the queues andtransport problems are proceeds in appropriate way. Queuing theory studies thequalitative properties of the frequent phenomena or processes. The task of thetransport is to organize and optimize the cost of transport of goods by selectingthe optimum alternative transportation.Chapter 14 - Maintenance of technical systems, in a short way dealwith on of the main technical logistics system, which allows working abilitiesand effectiveness of resources required in the supply and distribution of goods.Chapter 15 - dedicated to information systems in logistics, whose roleis to manage trade flows of information technologies in order to enable thetimely and smooth progress of the physical processes and the implementation ofthe logistics chain with optimized costs.X

LOGISTIKAForewordChapter 16 - the logistics cost, representing the costs of handling,transportation, storage and the associated administrative costs in process fromordering raw materials to the product delivery to the end user.Chapter 17 handles logistics marketing as a creative function in thereproduction process that creates the conditions for the implementation andexpansion of production in accordance with market demand and sales ability.Chapter 18 - the benchmarking process, a continuous process ofmeasuring and comparing the business processes of a company with thecompany elected leader, in order to improve all of its performance.Dynamic changes in market conditions and the rapid exchange ofinformation required organizational models oriented to user and should result inservice quality and business excellence, which is discussed in Chapter 19.Chapter 20 explains the role and importance of reverse logisticsrelated to all logistics activities connected with collection, separation andprocessing of used products, product parts and / or materials in order to ensure asustainable (environmentally friendly) reconstruction.Human resources are in first place in any company that pays attentionto them through appropriate training programs, workshops, seminars, short andlong training etc, which is discussed in Chapter 21.Chapter 22 - Organisation and management of logistics, includinglogistics subsystem, which is fundamental to logistics Management Company.Company organization, in addition to harmonizing factors of production,including all logistics functions.The author's biographical data show his competence in which the bookdeals.Literature sources were used as the mix of the entire text of the book sothat they are not specifically cited, and the titles can be used for further study ofthe matter and the expansion of knowledge of readers.I thank the Chamber of Engineers of Montenegro, whose Editorialboard recognize the importance of complex engineering books and accepted therole of the publisher.I thank the reviewers of the book, prof.dr Milan Vukcevic and prof.drSreten Savicevic, whose observations indicated the value of the book as atextbook and reference materials for general use in a variety of areas ofbusiness.I owe special gratitude to my family and friends who have always beenthe endless support and inspiration in achieving a numerous of activities in thefield of science.AuthorXI

LOGISTIKAIzvodi iz recenzijaIZVODI IZ RECENZIJAProf. dr Milan Vukevi,redovni profesor Mašinskog fakulteta u PodgoriciKnjiga LOGISTIKA autora prof. dr Miodraga Bulatovia, redovnog profesoraMašinskog fakulteta u Podgorici, daje skup znanja koja utemeljuju shvatanjelogistike kao oblasti koja zaokružuje tokove nastajanja novih vrijednosti utokovima materijala i to od ideje za nov proizvod ili uslugu, preko razvoja,projektovanja, procesa nabavke, distribucije – transporta, skladištenja, pa dokorisnika, servisa tokom upotrebe i na kraju reciklaže. Autor knjigeLOGISTIKA predaje na Mašinskom fakultetu grupu predmeta, (Projektovanjeproizvodnih sistema, Održavanje, Logistiku i Organizaciju i menadžment usaobraaju) u kojima se logistika s obzirom na svoju sadržinu javlja kao„vezivno tkivo”....... Sadržaj knjige sa aspekta preporuka i informacija pogodan je za proceseprojektovanja kako logistikih sistema, tako i tehnoloških projekata proizvodnihi drugih sistema sa logistikim sadržajem ... pogodna je za korišenje od stranezaposlenih u logistikim oblastima u svim vrstama privrednih i drugihdjelatnosti ... pogodna je za studente koji u nastavnom programu svojih studijaimaju predmete sa temama iz logistike ...Prof. dr Sreten Savievi,redovni profesor Mašinskog fakulteta u Podgorici... Autor knjige LOGISTIKA, prof. dr Miodrag Bulatovi, itaoca vodi korak pokorak kroz sve aktivnosti u jednom loginom redosljedu, istražujui koncepte iprincipe na kojima se zasnivaju logistike aktivnosti. Za one koji nemajuiskustva u logistici, prvo su objašnjeni svi elementi od vitalne važnosti zaposlovanje i rad sistema...Dati su posebno temeljno procesi transportovanja iizvršena je analiza njihovog kljunog mjesta u složenim logistikimaktivnostima ...... Ovako sistematizovan materijal iz oblasti logistikih aktivnosti prvi put sepojavljuje u Crnoj Gori ... Knjigu karakteriše pogodnost za korišenje uprocesima rada i projektovanja proizvodnih, transportnih i drugih sistema, kaoi udžbeniki karakter ...XIII

LOGISTIKA1. Uvod u logistiku1. UVOD U LOGISTIKU1.1. OSNOVNI POJMOVI I DEFINICIJEPojam "logistika" u literaturi se upotrebljava u razliitim znaenjima iima širok opus primjene. Po jednima, rije logistika je francuskog porijekla(loger - nastaviti), po drugima nastala je od rijei logistikos-mislilac tj. ovjekkoji ispravno procjenjuje i brzo odluuje, dok u vojnoj terminologiji logistikaznai nain prevoza, snabdijevanja i smještaja armije. Neki autori tvrde da jerije ''logistika'' iranskog porijekla (loger – nastanak), (loger-povremenismještaj).U savremenom smislu termin ''logistika'' upotrebljava se od II svjetskograta u SAD, ali u zvanina vojna pravila ulazi tek od 1949. godine. Danas jezvanini termin NATO i postepeno ga usvajaju i ostale zemlje u svijetu, saznaenjem „materijalna i administrativna podrška oružanih snaga“.Logistika je interdisciplinarna oblast sistema nauka koja obuhvataorganizaciona rješenja, infrastrukturu, resurse, procese i ekonomsku podršku,radi realizacije zadatih ciljeva, kroz cjelokupni životni ciklus proizvoda.Logistika je povezana sa obavljanjem niza fiziko-distributivnihaktivnosti kao što su transportovanje, skladištenje, držanje odredjenih zaliha,manipulisanje rezervama, pakovanje i slinim aktvnostima koje su u funkcijifizikog transfera od proizvodjaa do potrošaa.Znaenje logistika može se interpretirati kao uspješnost dostavljanjamaterijala i proizvoda i održavanje stabilnosti i kontinuiteta tog dostavljanja. Uekonomiji, termin logistika pokriva sve one aktivnosti koje su usmjerene nasavladavanje prostorne i vremenske nepodudarnosti izmedju proizvodnje ipotrošnje.Logistika je sve ono što prati osnovnu djelatnost na koju se odnosi i bezkoje se osnovna djelatnost ne može izvoditi ili se izvodi sa velikim poteškoama.1.1.1 Poslovna logistikaU ekonomskim disciplinama šezdesetih godina XX vijeka, logistikadobija puni znaaj, postaje predmet naunih istraživanja i dobija atribut"poslovna".Poslovna logistika prouava veoma relevantno podruje ekonomijekoje se odnosi na tok roba u svim oblicima i promjenama na relaciji dobavljamaterijala i dijelova - kupac - potroša gotovih proizvoda.Da bi se istakla suština pojma logistike, vrijedi napomenuti da se uekonomskoj teoriji ve 60 - tih godina prošlog vijeka uoavaju tri pristupaprocesu integralne distribucije robe:1

LOGISTIKA1. Uvod u logistikuLogistika održivog razvoja je skup logistikih aktivnosti kojeosiguravaju istovremeno sinergijsko ostvarivanje privrednih i ekoloških ciljevau skladu sa sve strožim ekološkim zakonima i sa zakonima za zaštitu potrošaa.1.1.3 Logistika usmjerenjaSa aspekta usmjerenja logistika se prepoznaje kao: Industrijska logistika, Inženjerska logistika, Integralna logistika i Logistiki menadžment.Pojam industrijska logistika (sl.1.1) predstavlja, po nekim autorima,"funkcionalni most preko koga se ostvaruje fiziko kretanje (i koordinacija)roba", što u izvjesnom smislu odgovara kombinaciji koncepta fizikedistribucije i koncepta rukovanja materijalom.DISTRIBUCIJA-koncepcija distributivnemreze,-politika prodaje,-statisticki podaci,PLAN I LANSIRANJE- planiranje proizvodnje,-lansiranje proizvodnje,-ekonomicnost serija proizvodnje,NABAVKALogistikauindustrijiSKLADISTENJE-nomenklatura,-koncepcija skladistenja,-rokovi snadbjevanja,-manipulacija u skladistu,-ciklus popuna-politicke nabavke,-ekonomicne serije zanabavku,-rokovi,-prijem,FIZICKEOPERACIJE-spoljasnji transport,-istovar-pretovar-utovar,-unutrasnji transport,-manipulacija,-odrzavanje tehnike iservisne sluzbe,-investiciono odrzavanjeobjekataPRIJEM NARUDžBE-pojam zahtjeva,-priprema kolicina,-kontrola,-isporukaSl.1.1 Industrijska logistikaIndustrijska logistika je potrebna inženjeru za industrijski menadžment,odnosno donošenje odluka iz oblasti: organizacija snabdijevanja materijalom,distribucija materijala u okviru proizvodnih pogona, automatizacija rada uskladištu i distribucija proizvoda do korisnika.Inženjerska logistika obuhvata vještinu i nauku upravljanja, inženjerskeusluge i tehnike aktivnosti koje se odnose na tehnike zahtjeve, projektovanje irazvoj, snabdijevanje i obezbjeenje resursa za održavanje tehnikihmaterijalnih sredstava, sa ciljem da se pruži efikasna podrška planovima ioperacijama.4

LOGISTIKA1. Uvod u logistikuIntegralna logistika predstavlja skup svih vrsta podrške neophodne dase obezbijedi efektivna i ekonomina potpora svih aspekata sistema i njegovihoperacija tj. harmonija i koherentnost izmeu svih logistikih elemenatasistema.Logistiki menadžment je usmjeren na razvoj i primjenu metodologijeza obezbjeenje efektivnog, efikasnog i troškovno prihvatljivog postizanjalogistikih ciljeva.U daljem tekstu, za sve SVE aktivnosti iz poslovne logistike, industrijskelogistike i inženjerske logistike, koristie se jedinstven izraz LOGISTIKA.Logistika kao sistem (logistiki sistem) predstavlja skup elemenatatehnike, tehnološke, organizacione, ekonomske i pravne prirode s ciljemoptimizacije tokova materijala, roba, informacija, energije i ljudi na odreenomzemljopisnom podruju radi ostvarenja najveih ekonomskih efekata.Logistika kao pojam upotrebljava se u dva znaenja U jednom znaenju to je nauna disciplina. U drugom znaenju to je specifina poslovna funkcija u okvirutehnikih, organizacionih, društvenih i drugih sistema.Kao nauka, logistika predstavlja ekonomsku disciplinu koja prouavatokove i transformacije ekonomskih sadržaja u okviru poslovnih i drugihsistema i time daje nauna rješenja (modele, metode i tehnike) zaprevazilaženje prostorne i vremenske dinamike procesa reprodukcije.Kao poslovna funkcija, logistika predstavlja skup aktivnosti uorganizaciji koje podržavaju izvršavanje njegovog osnovnog zadatka(proizvodnja ili pružanje usluga) i omoguavaju nesmetano odvijanjeprocesa reprodukcije.Nove strategije i trendovi u logistici su usmjereni ka stvaranjuoptimalnog odnosa logistikih usluga i logistikih troškova uz ostvarivanjeodreenih ciljeva kao što su: poveanje nivoa kvaliteta logistike usluge – krai rokovi isporuke,vea frekventnost, vea pouzdanost, vei stepen približivanja kupcuu pogledu njegovih zahtjeva, smanjenje logistikih troškova, prvenstveno zaliha u logistikimlancima, koncentracija lanaca snabdijevanja, optimizacija uesca korisnika i davaoca u kreiranju kompletneusluge, razvoj i primjena tehnologija u skladu sa zahtjevima ekologije ibezbjednosti.Posljedica postojanja ovih ciljeva je stvaranje i razvoj novih koncepcijai strategija u oblasti logistike: integracija, koncentracija, koordinacija ispecijalizacija.5

LOGISTIKA1. Uvod u logistiku1.2 ZADACI I ELEMENTI LOGISTIKEZadatak logistike jeste da prati, prouava, analizira i ispituje sve pojavena tržištu traženih proizvoda, u tehnološkom procesu proizvodnje, u kvalitetuusluga, u transportu, u skladištenju, u pakovanju i rukovanju proizvodima, usnabdijevanju proizvodnje i dr, što utie na visinu troškova.Logistika preduzea objedinjuje procese logistikih operacija,logistikih koordinacija izmeu tržišta dobavljaa i snabdjevaa i tržištapotrošaa i korisnika (sl.1.2)TRŽIŠTE POTROŠAA I KORISNIKALOGISTIKEUpravljanjefizikomdistribucijomTransferunutrašnjih zalihaPREDVIANJEObradanalogaOPERATIVNO PLANIRANJENeproizvodnoProizvodnoLOGISTIKAOPERACIJEUpravljanjematerijalomNabavkaproizvodaNabavkamaterijalaMarketing iplaniranjePlaniranjeproizvodnjeKORDINACIJATRŽIŠTE DOBAVLJAA I SNABDJEVAASl.1.2 Logistika preduzeaLogistiki sistem proizvodnje sastoji se iz niza elemenata meusobnoi logiki povezanih, koji na odreeni nain utiu na troškove transporta,uskladištenje i rukovanje proizvodima.Osnovni elementi logistike proizvodnje su: transport, skladištenje, zalihe, distribucija, manipulacija, faktor ovjek, informacioni sistem, integracija.Model logistikog sistema proizvodnje prikazan je na sl.1.3.7

LOGISTIKA1. Uvod u logistikuDoprema materijala:SIROVINE, POLUPROIZVODISPOLJAŠNJI TRANSPORTNabavka materijalaza proizvodnjuTRŽIŠTEUNUTRASNJI TRANSPORTIstovar -preuzimanjematerijalaOtprema gotovihproizvodaSmještajmaterijala uskladišteUskladištenjegotovih proizvodaZALIHERukovanje, kontrolai pakov. proizvodaDISTRIBUCIJAP R O I Z V O D NJ A(Priprema proizvodnje: obrada - prerada materijala,protok materijala kroz sve faze proizvodnje)Prethodna Glavna FinalnaSl.1.3 Model logistikog sistema proizvodnjePrema datoj šemi, logistiki sistem poinje prijemom sirovina ipoluproizvoda. Preuzeti materijal smješta se u skladište proizvoaa i dalje domjesta proizvodnje. Prolazei kroz sve faze proizvodnje od materijala nastajugotovi proizvodi, koji se kontrolišu, pakuju i smještaju u skladište. Gotoviproizvodi, prema potrebi i narudžbinama, otpremaju se odgovarajuimtransportnim sredstvima na tržišta do potrošaa.Transport kao element logistike karakteristian je po tome što se dijelina unutrašnji u spoljašnji.Unutrašnji transport služi za premještanje radnika, materijala,proizvoda i otpada u proizvodnim halama i skladištima preduzea, zamanipulaciju izmeu proizvodnih pogona, za transport izmeu prizvodnihpogona i skladišta, za istovar sirovina i poluproizvoda, kao i za utovar gotovihproizvoda.Spoljašnji transport obuhvata: prevoz sirovina i poluproizvoda oddobavljaa, odnosno od mjesta izvora sirovina do proizvodnih pogona, transportizmeu fabrika i prevoz gotovih proizvoda do skladišta potrošaa, odnosnokorisnika (tržišta), kao i prevoz radne snage.8

LOGISTIKA1. Uvod u logistikuU skladištima se spremaju zalihe materijala, poluproizvoda i proizvodai roba se uva od ošteenja i otuenja. Zalihama materijala, poluproizvoda iproizvoda osigurava se kontinuitet proizvodnje i prodaje.1.3 NAUNE DISCIPLINE I METODE U LOGISTICI1.3.1 Naune discipline u logisticiOslanjanjem na priznate i poznate naune discipline logistika je preraslau posebnu naunu disciplinu.Pouzdanost je logistiko mjerilo kvaliteta nekog sistema, to jestekarakteristika sistema kojom se izrazava ponašanje komponenata sistema uocekivanim uslovima rada. Pod pouzdanošu se podrazumijeva vjerovatnoa dae neki predmet svoju namjensku funkciju obavljati u datom intervalu i poddatim uslovima.Efektivnost sistema je mjerilo logistike osposobljenosti nekog sistema.On se definise kao vjerovatnoa da e sistem u zadatom vremenu i u datimuslovima uspješno obaviti postavljene zadatke.Integralna logistika nije nova nauna disciplina u odnosu na logistiku,ve na nov, pravovremeni nain pristupa rješavanju i savladavanju logistikeproblematike nekog sistema.Kao posebno logistiko mjerilo za izbor nekog projekta javlja se odnoscijene i dobit projekta.Sistem inženjering je logistiki pristup u iznalaženju optimalnogodnosa izmedju operativnih zahtjeva koje zadaje korisnik logistikog sistema iekonomskih inilaca.Terotehnologija (nauni prilaz održavanju sistema) predstavljamultidisciplinarni logistiki pristup u pronalaženju optimalne cijene održavanjaživotnog ciklusa i eksploataciji opreme. Ona je definisana kao kombinacijamenadžerstva, finansija, inžinjerstva i drugih zanimanja primijenjenih namaterijalna dobra da bi se radilo po što ekonominijoj cijeni njenog životnogciklusa. Ovdje su prisutni svi logistiki elementi, kao i u sluaju integralnelogistike.Cilj operacionih istraživanja u oblasti logistike jeste da se pronadjuzakonitosti koje vladaju u raznim logistikim procesima. U tom smislu,potrebno je identifikovati postojee sisteme i utvrdjivati kakvi su odnosiizmedju raznih objekata i parametara u tim sistemima. Optimizacija logistikihprocesa je glavni cilj operacionih istraživanja. Ovdje posebno treba napomenutiprimjenu simpleks metoda i transportni problem.Predmet teorije masovnog opsluživanja je ustanovljenje zavisnostiizmedju karaktera toka trebovanja, broja kanala, produktivnosti kanala pomoupravila koja važe za sistem masovnog opsluživanja i njegovu efektnost.9

LOGISTIKA2. Logistika u industrijskom inženjeringuIz prikazanih relacija vidi se da su dati elementi povezani sa višepodsistema u okviru logistikog sistema. To su sljedei podsistemi: podsistem transporta, koji ine odabrana vrsta transporta(željezniki, drumski, vazdušni, brodski) i pravci kretanja robeizmeu dva ili više osnovnih elemenata, kao i izmeu samih pogonaili skladišta, postojee zalihe sirovina, gotovih proizvoda i poluproizvoda nasvim punktovima logistikog sistema, podsistem za rukovanje materijalom, koga ini oprema za utovar iistovar, ureaji za utovar i istovar, oprema za pakovanje ipaletizaciju, rukovanje kontejnerima i dr. podsistem za terminiranje, koji se odnosi na odreivanje rokovapoetka i završetka poslova po proizvodnim pogonima, kao isinhronizaciju kretanja materijala izmeu pojedinih elemenatasistema (nabavka sirovina, otprema gotovih proizvoda), podsistem informacija, koji ini tok i obrada informacija ukoordinaciji pobrojanih podsistema.Logistiki sistema (LS) u industrijskom inženjeringu sadrži triintegrisana podsistema sa pravilima za donošenje odluka kada, koliko i kojematerijale treba naruiti, kao i kada, koliko, kojim kupcima i koje proizvodetreba otpremiti: odsistem preduzea (PPD) podsistem pregleda (PPG) podsistem naruivanja (PN)PPPPDPIPNPOTNLSDTT=tQNISSTSSZPPGPQNDQPNSl.2.2 Logistiki sistem u industrijskom inženjeringuPodsistem preduzea (PPD) u kome se, na osnovu predvianja izminulih perioda (PP) i posljednjeg izvještaja (PI), vrši proraun predvianja(PNP), što ini bazu za odreivanje take naruivanja (DTN).14

LOGISTIKA2. Logistika u industrijskom inženjeringu troškovi živog rada Tr =Wr x Lgdje su Wmd, Wa, Wr - odgovarajue cijene utrošaka.Postojeom strukturom i mogunošu promjene stanja u vremenskomtoku (t) u preduzeu se odvija proces transformacije (Ptr) u kome se realizujecilj proizvodnog procesa - proizvodnja odreene koliine gotovih proizvoda(Qo). Usljed razliitih uticaja unutar sistema, kao i onih koji dolaze izokruženja, preduzee ne ostvaruje maksimalno moguu koliinu proizvoda(Qmax) ve koliinu Qo.Na bazi prethodnog mogue je ustanoviti stepen iskorišenjatransformacione sposobnosti sistema kao: tQoQ maxOigledno da je poboljšanje stepena iskorišenja prema datom obrascumogue približavanjem koliine Qo koliini Qmax. To znai da transformacionisistem mora permanantno da mijenja svoje stanje približavajui ga optimalnom.Promjena tog stanja ostvaruje se otklanjanjem poremeajnih dejstava u sistemusljedeim aktivnostima: sprjeavanjem da u proizvodni proces uu materijali sa greškama, otklanjanjem otkaza sredstava za rad, otklanjanjem organizacionih propusta, otklanjanjem poremeajnih dejstava izazvanih uticajem okoline,gdje su naješe promjene u uslovima privreivanja, ekološkaogranienja, zakonska ogranienja, neuravnoteženost u procesusnabdijevanja, krizne situacije u okruženju i dr.pTsMpiQPTtSl.2.4 Transformacija u logistikom okruženjuRadi kontinuiranog ostvarenja rezultata transformacionog procesa,preduzee mora da vrši kontinuirana ulaganja u taj proces. U procesu ulaganjapreduzee mora da ima vrstu vezu sa okolinom. Veza sistem - okolina,realizuje se preko dva bazna odnosa (sl.2.4):a) preduzee - tržište snabdjevaa (Ts) ib) preduzee - tržište prodaje (P).S16

LOGISTIKA2. Logistika u industrijskom inženjeringuPrvi odnos (a) karakteriše mogunost okoline da udovolji potrebamaulaza (M) preduzea, a drugi (b) karakteriše mogunost okoline da apsorbujegotove proizvode (Qo) i to sve u vremenskom toku t (sl.2.4).Mogunost okoline da obezbijedi preduzeu element inputa - M,iskazuje se preko tržišne ponude (S). S obzirom da preduzee posjedujeodreenu transformacionu sposobnost (Qmax), to je neophodno kontinuiranoobezbeenje inputa -M da bi ono postiglo odreeni nivo te sposobnosti - Q(Qmin

LOGISTIKA2. Logistika u industrijskom inženjeringuSuština analize je u sljedeem: širi region treba postaviti u koordinisanisistem, popisati sve potencijalne dobavljae i sve potencijalne kupce i unijeti usistem njihove koordinate(sl.2.5), tj:D i (x i , y i ), K j (x j , y j )gdje su: x i , y i - koordinate i-tog dobavljaa u km,x j , y j - koordinate j-tog kupca u kmy D 2 K 2 D iy LL K j D 10x LxSl.2.5 Geometrijsko odreivanje koordinata objektaIstovremeno, potrebno je popisati koline sirovina koje se nabavljaju oddefinisanih dobavljaa (Gi) i koliine gotovih proizvoda (Gj) koje se plasirajuprema definisanim lokacijama kupaca u tonama (t).Zatim se sastavlja tabela budue dopreme materijala i otpreme gotovihproizvoda (tabela 1).Tabela 2.1: Proraun koordinata lokacije objekta u odnosu nadobavljae (D) i kupce (K)DOPREMAD 1D 2.D mG i , i=1-m x i y i G i x i G i y iG 1G 2.G mx 1x 2.x my 1y 2.y mG 1 x 1G 2 x 2.G m x mG 1 y 1G 2 y 2.G m y m G i Gi xi G i y iOTPR G j , j=1-n x j y j G j x j G j y jEMAK 1K 2.K nG 1G 2.G nx 1x 2.x ny 1y 2.y nG 1 x 1G 2 x 2.G n x nG 1 y 1G 2 y 2.G n yn G j G j x j G j y j18

LOGISTIKA2. Logistika u industrijskom inženjeringuNa osnovu uraene tabele mogue je odrediti koordinate "idelanelokacije" objekta uz primjenu sljedeih formula:xLGixi GjxG GijjyLGiyi GjyG GiAko se traži najpovoljnija lokacija s obzirom na obezbjeenje sirovina,onda koordinate lokacija treba raunati prema izrazima:GixiGiyixdydGiGiNajpovoljnija lokacija sa ciljnom funkcijom minimiziranja troškovadistribucije (otpreme) gotovih proizvoda rauna se prema izrazima:GjxjGjyjxoyoGjGjPri proraunu idealne lokacije objekta, osim datog proraunageografske lokacije, konana odluka se donosi uzimanjem u obzir i ostalihfaktora bitnih za lokaciju fabrike.Pri odreivanju budue lokacije za novi objekat (ili dislokacijupostojeeg) znaajnija je analiza transportnih troškova od same udaljenosti udužinskim jedinicama, samim tim što se cijena prevoza ne poveava u direktnojsrazmjeri sa udaljenošu. Ovo se rješava primjenom transportnog problema kojislijedi u drugim poglavljima.Treba uzeti u obzir da su razvijeni reoni vrlo privlani za lokacijukapaciteta za proizvodnju, što dovodi do velike gustine naseljenosti. Na primjer,veliki gradovi svijeta i vrlo su se brzo proširivali zahvaljujui lociranjupreduzea koja se bave proizvodnjom, a posebno preduzea ija je djelatnostvezana za društveno-korisne usluge. Proširenje gradova zatim ima povratnodjejstvo na lociranje novih preduzea, što multiplicira uslove za razvoj igradova i preduzea.jj19

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemima3. LOGISTIKA U VELIKIM SISTEMIMAPuni znaaj logistiki sistemi dobijaju u velikim sistemima, ijaosnovna funkcija ima ekonomsko-komercijalni karakter (ekonomsko–komercijalni logistiki sistemi), a odnosi se na razne djelatnosti tih sistema,kako je to prikazano na sl.3.1.EKONOMSKO-KOMERCIJALNALOGISTIKASaobraajNaftovodi, gasovodiGraevinske organizacijeEnergetski sistemiKomunalni sistemiBanke i sline ustanoveVojska, policijaNovinskeorganizacije,radio i TVZdravstvene i druge inst.Sl.3.1 Najvažniji korisnici ekonomsko-komercijalnih logistikih sistema3.1 LOGISTIKI SISTEMI U SAOBRAAJUPoznato je da su transportno–uslužne organizacija zasnovane nakomercijalnoj osnovi. Njihova osnovna misija je transport roba i putnika. Da biispunile svoju misiju, transportno-uslužne organizacije moraju da raspolažu: posebno obuenim kadrom; velikim brojem posebnih objekata; mnogim postrojenjima za manipulaciju i transport; putevima, prugama, aerodromima, lukama; prirodnim resursima raznih vrsta energija; automatizovanim transportnim ureajima; ureajima i instalacijama veze; automatizovanim informacionim sistemom za prikupljanje i obradupodataka; signalno – sigurnosnim uredjajima itd.20

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemimaIstrazivanjeObukaSnadbjevanjeProjektovanjeIzgradnjaLOGISTIKISISTEMUSAOBRAAJUVezaIntegralna log.podrskatehnickih sistemauredjajaOdržavanjeInformatikaAutomatizovani upravljackisistemSl.3.2. Logistika struktura u saobraajuZa obavljanje zadataka iz svoje osnovne misije, transportno-uslužneorganizacije treba da logiki uskladjuju više drugih pomonih aktivnosti(sl.3.2): fundamentalna i primjenjena istraživanja u oblasti transporta; obrazovanje i školovanje kadra; snadbijevanje izvorima raznih vrsta energije; projektovanje i investicionu gradnju specijalnih objekata ipostrojenja; investiciono održavanje objekata; integralnu logistiku rada svih tehnikih sistema i uredjaja; izgradnja i projektovanje posebnih sistema veza; projektovanje, razvoj i izgradnju automatizovanog signalasigurnosnog sistema i sistema automatizovanog upravljanjasaobraajem (željeznice, avio prevoz); projektovanje, izgradnju i usavršavanje automatizovanoginformativnog sistema za prikupljanje i obradu podataka potrebnihza sistem saobraaja, snadbjevanje, održavanje, eksploataciju.Navedeni korisnici sistema logistike karakterišu se svojom osnovnommisijom transportnih usluga, prevoza ljudi i raznih roba. Svi pomenutiprevoznici rade na komercijalno–ekonomskim principima, a kao osnovnasredstva koriste razne prevozne uredjaje u razliitim prirodnim sredinama(vazduh, kopno, more). Medjutim, da bi uspješno obavljali svoju osnovnudjelatnost, ovi izvršioci transportnih usluga moraju da obavljaju i raznelogistike zadatke: obezbjedjenje potrebnog strunog kadra; nabavka osnovnih tehnikih sredstava za svoju djelatnost, prateeopreme i TMS;21

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemimaobezbjedjenje pogonskog motora;izgradnja zranih i lunih pristaništa i potrebnih skladišta njihovoginvesticionog održavanja;obezbjedjenje prevoznih veza;kod zranih i brodskih prevoznika obezbjedjenje radarske i radio–navigacione službe;obezbjedjenje informacionog sistema;integralna logistika podrška svih vrsta tehnikih sistema i TMS,koji se koriste u osnovnoj i pomonoj djelatnosti.U transportnom procesu razlikuje se monomodalni transport,multimodalni transport i intermodalni transport.Monomodalni transport: Ako se transport obavlja samo jednimoblikom transporta ( drumom, željeznicom, plovnim putem, morem, vazduhom)takav se transport definiše kao monomodalni transport.Multimodalni transport: Ako se koristi više vidova transporta u kojimase roba pretovara prilikom prelaska s jednog vida transporta na drugi, takavtransport se naziva multimodalni.Intermodalni transport: Obavlja se snadbjevanjem dva ili više vidovasaobraaja uz primjenu jedne te iste tovarne jedinice, bez manipulisanja teretom(da se koliina utovarene transportne robe u transportnu jedinicu ne mjenja) –primjena kontejnera.3.2 LOGISTIKA VELIKIH ORGANIZACIJAAutomatika isignalizacijaGradnja objekataKomunikacijaInvesticiona odrzavanjaLogistikavelikihprivrednihorganizacijaIntegralna logistika tehnickihsistema uredjajaKadroviInformatikaSl.3.3 Logistika struktura velikih preduzeaPod korisnikom opšte tehnike logistike smatraju se velike organizacije(sl.3.3), koje za izvršavanje svoje osnovne misije, koja je i sama logistikeprirode, raspolažu i velikim tehnikim postrojenjima, instalacijama, a ne22

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemimaspadaju u industrijska preduzea (naftovodi, gasovodi, vodovodi, toplovodi,elektrodistribucija i sl.).Sva ta preduzea moraju da se bave odreenim prateim aktivnostima,logistikom, kao što su: organizacija veza; automatika i signalizacija; informatika sa obradom podataka; projektovanje i gradnja objekata; održavanje postrojenja i objekata; obuka i specijalizacija kadra; specijalni tehniki sistemi i uredjaji i sl.3.3 VOJNA LOGISTIKAVojna logistika je pretea svih ostalih logistikih sistema.Ne ulazei u detalje vojnih logistikih sistema, koji su prikazani nasl.3.4., oigledna je zavisnost osnovnih vojnih procesa od procesaodgovarajueg obezbjeenja u vidu logistikih aktivnosti. Ova logistikafunkcija u savremenoj vojsci ima specifine dimenzije i znaaj.Poznato je da se pred vojsku postavlja zadatak obezbjeenja žive sile imaterijala na velikim rastojanjima, pod otežanim uslovima usljed borbenihdjejstava.Današnje strategijske zamisli velikih vojski svijeta u tom pogledu predlogistiku postavljaju ogromne zadatke, kao što su: planiranje, razvoj i proizvodnja transportnih sredstava velikihmogunosti; upravljanje kretanjem transporta; organizacija saobraaja i njegovo regulisanja u mirnodopskim iratnim uslovima; praenje robe u tranzitu (veza);organizacija kontejnerskog transporta (integralni transport);organizacija transporta posebno osjetljive tehnike (eksplozivnasredstva, zapaljiva hemiska sredstva, municija, rakete i nuklearnaTMS), intendantski materijal i dr;Da bi se obavili kompleksni zadaci logistike u velikim vojskama,postoje posebne vojne organizacione cjeline i komande na raznim nivoimakomandovanja koje se bave ovom problematikom.Da bi se omoguilo praenje robe u tranzitu, logistiari treba da znajulokaciju svoje robe duž kanala dotura, kao i mogunosti i potrebe primalaca.23

LOGISTIKA1.Obuhvatanje log.kadra2.Intendansko obezbjedjenje3.Sanitetsko i veterinarsko obezbjedjenje3.Logistika u velikim sistemimaInformacijeSkladistenje4.Vojna proizvodnjaOdrzavanje5.Gradjevinsko obezbjedjenjeSnabdijvanje energijomElektricnaPogonskaOstalaVojna logistikaTehnikaobezbje.Snabdijevanje municijomi minskim ekspl.sredstvomPjesadijskaArtiljerijskaRaketneNuklearnaMinskaSnabdijevanje tehnickim materijalnimSnabdijevanje rezervnim dijelovinaOdrzavanje u trupiOpravke u zavodima7.Obezbjedjenje saobracaja i transporta8.Obezbjedjenje i obrada informacija9.Rukovodjenje,zapovijedanje,opravljanje i kontrolaCentar zaobuktLogistika funkcijaSl.3.4 Vojna logistika struktura24

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemima3.4 LOGISTIKA BANAKA I SLINIH USTANOVAOsnovna misija banaka i slinih ustanova jeste da pružaju uslugepojedincima, ustanovama i preduzeima. Te usluge su finansijsko-komercijalneprirode. Meu takve usluge, odnosno osnovne zadatke banaka, spadaju: Izrada i obnavljanje novanica uvanje gotovog novca Usluga štedišama Kreditne usluge Isplate, uplate i druge bankarske transakcije Finansiranje odreenih projekata Finansijska kontrola poslovanja Finansijske analize i sl.Da bi izvršavale zadatke svoje osnovne misije, te ustanove moraju imatipodršku logistike prirode koja obuhvata: Snabdjevanje kovnicama specijalnim ureajima i alatom Snabdijevanje potrošnim materijalom i repromaterijalom Postavljanje kontrole i tehniko održavanje alarmnih i drugihsigurnosnih ureaja Organizovanje, korišenje i tehniko održavanje informacionihsistema, kao i sistema za automatsku obradu podataka Postavljanje i kontrola posebnih sistema veza i sl.Potrebno je istai da se u logistici banaka mogu istraživati poboljšanjakoja dovode do optimalnog rada cjelokupnog sistema. Na taj nain,usavršavanjem logistikog procesa omoguuje se sigurniji, racionalniji iefikasniji rad banaka.3.5 LOGISTIKI PROVAJDERLogistiki provajderi kao specijalizovani nosioci logistikih uslugazauzimaju sve vee ueše na logistikom tržištu. Tako npr.u Sjevernoj Americi78% kompanija koristi usluge logistikih provajdera. U Zapadnoj Europi 79%,u Azijsko–pacifikoj zoni oko 58% kompanija. U EU je u 2003.godini 65%logistikih procesa preusmjereno na provajdere logistikih usluga. Taj procenatu Južnoj Americi i Aziji znaajno je manji i iznosi oko 50%.U narednim godinama oekuje se znaajan porast jer su istraživanjapokazala da su korisnici uglavnom zadovoljni uslugama logistikih provajdera.Medjutim, korisnici oekuju da se ponuda logistikih usluga poboljša krozintegrisanje razliitih uesnika u sistem pružanja kompletne logistike usluge.Tako se navodi pet oblasti na koje provajderi posebno treba dausmjere pažnju: moraju imati ponudu osnovnih usluga (transport, skladištenje,pakovanje, itd), potrebno je da teže kompletnoj logistikoj usluzi, da budu orijentisani na odredjene privredne grane i oblasti,25

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemima da imaju geografsku pokrivenost i uspostavljanje poslovneinfrastrukture. potrebno je da raspolažu savremenim logistikim tehnologijamakojese vrlo lako mogu integrisati u korisnikov privredni i poslovni sistem.Korisnici oekuju stalno unapredjenje logistikih usluga, te se mijenjaodnos prema logistikim provajderima, koji su u poetku posmatrani kao“provajderi resursa” i “menadžeri resursa”, da bi danas više od polovinekorisnika provajdere posmatralo kao logistiku strategiju (distributivnustrategiju, transportnu strategiju).3.6 LOGISTIKI KONTROLINGLogistiki kontroling predstavlja integrisanu podršku sistemuinformisanja, planiranje upravljanja i kontrole logistikih procesa u industriji,trgovini, logistikim preduzeima, gradskoj logistici, lancima snadbijevanja,logistikim centrima, multimodalnom transportu itd.Kljuni elementi ovog koncepta su modeli za utvrdjivanje i praenjekvaliteta logistike usluge, logistikih troškova i drugih performansi po svimprocesima, aktivnostima, nosiocima, mjestima i uzrocima nastanka ulogistikim lancima.Uvodjenjem koncepta logistikog kontrolinga u privredu razvijenihzemalja Europe, SAD-a i Japana ostvareni su znaajni efekti. Preduzea koja susistemski uvela kontroling, ostvarila su prosjene uštede od 15-30% ulogistikim troškovima i iskorištenju logistikih resursa.3.7 LOGISTIKO PARTNERSTVOLogistiko partnerstvo podrazumijeva poslovnu saradnju logistikihsistema i korisnika.Umjesto starog pristupa, gdje su korisnik i nosilac usluga u principuimali suprotstavljene ciljeve, sve više se koriste nove forme saradnje ipatnerstva.Prvo su to bili niži oblici partnerstava, koji podrazumijevaju poslovneodnose zasnovane na ugovorima o poslovnoj saradnji (za izvršenje odredjenihlogistikih zadataka i aktivnosti).Viši stepen partnerstva podrazumijeva poslovnu saradnju kojukarakterišu zajedniki interesi partnera i ostvarenje zajednikih ciljevaposlovanja. Istraživanja logistikog partnerstva u 188 zemalja organizacija izrazliitih industriskih sektora, sa razliitim godišnjim obrtom kapitala iz mnogihevropskih zemalja, pokazala su da je glavni cilj proizvodnih organizacija prisklapanju logistikog partnerstva da se obezbijedi: isporuka prave robe u odgovarajuem stanju u pravo vrijeme i napravo mjesto; smanjenje vremena izvršenja logistikih operacija; poveanje fleksibilnosti logistikih sistema itd.26

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemimaLogistiko partnerstvo se odvija na tri nivoa: operativnom; taktikom; strateškom.Na operativnom nivou, partnerstvo obino obuhvata transport,distribuciju i skladištenje. Navedena istraživanja pokazuju da je 85% korisnikaustupilo realizaciju medjunarodnog transporta logistikih kompanija, a više od50% je ustupilo izvršenje skladištenja i distribucije, zatim slijede procesipakovanja, naruivanja i sl.Na taktikom nivou 20–25% korisnika je ustupilo izvršenje logistikihposlova (izbor vida transporta, upravljanje zalihama, izbor lokacije skladišta ifinansijske transakcije u vezi sa robom).Na strateškom nivou je prisutan znatno manji obim logistikogpartnerstva, koji se uglavnom odnose na odloženu “finalizaciju”proizvodnje.Kroz odlaganje vremena i mjesta proizvodnje, odnosno pakovanja proizvoda štobliže vremenu kupovine i potrošnje proizvoda. U 2000. godini, veina korisnikau Evropi imala je partnerstvo organizovano na nivou svoje zemlje i na nivouregiona.Velike promjene se dešavaju na polju pokrivenosti tržištapartnerstvom, s tendencijom da se državna i regionalna pokrivenost zemljezamijeni van evropskim i globalnim pokrivanjima. Najvažniji faktori uspjehalogistikog partnerstva su poveanje kvaliteta usluga i produktivnost, podrška iposveenost novoj poslovnoj strategiji.3.8 LOGISTIKI CENTRI I MREŽEZa uspješnu realizaciju kompleksnih logistikih procesa transporta,skladištenja, pretovara, pakovanja i distribucije proizvoda, neophodno je mnogoviše od uobiajnog posmatranja transportne mreže.Devedesete godine prošlog vijeka karakteriše formiranje integrisanihlogistikih mreža u okviru kojih se istovremeno mogu nai razliita proizvodna,trgovaka, uslužna transportna i špediterska preduzea, robni terminali, robnotransportnicentri, berze transporta, distributivni sistem itd.Navedeni logistiki i privredni centri imaju svoje zahtjeve, interese,ciljeve i strategije i istovremeno se pojavljuju u više razliitih mreža. Po pravilusu prostorno dislocirani u razliitim regionima, državama i kontinentima i imajusopstvenu tehnologiju, tehniku, informatiku, organizaciju, sistem planiranja iupravljanja. Neophodno je kroz razliite forme logistike i distributuvnih mrežaefikasno povezati sve uesnike u logistikom lancu.Logistiki centar podrazumijeva jedinstvenu tehnološku, prostornu,organizacionu i ekonomsku cjelinu koja objedinjuje razliite nosioce i korisnikelogistikih usluga. To su mjesta koncentracije robnih, transportnihinformacionih tokova, koja obezbjedjuju racionalnu podjelu rada, prostornu ivremensku ispomo i visok nivo tehnologije. Postoji itav niz razliitih modelalogistikih centara, ali svi oni imaju zajednike karakteristike kao što su:27

LOGISTIKA3.Logistika u velikim sistemima multimodalnost, otvorenost, multifunkcionalnost, kompletna logistika usluga, kompleksna struktura, kooperacija, informisanost, visok nivo tehnologije.Trend razvoja robno-transportnih centara ide u pravcu njihovogstrukturiranja u tri grupe i to: robni transportni centri medjunarodnog karaktera, robni transportni centri regionalnog i nacionalnog karaktera, robni transportni centri lokalnog karaktera.U tom smislu postoji evropska mreža robno-transportnih centara,nacionalne mreže robno-transportnih centara i centri u funkciji opsluživanjavelikih gradova. Bez obzira na pojedinani znaaj i strukturu funkcija u odnosuna robne tokove, svi ovi centri dio su globalne mreže logistikih centara.Razvoj intermodalnog transporta u Europi odvija se u okviruintermodalnih logistikih mreža, koje pokrivaju sve lanice EU. Obim i kvalitetusluga intermodalnog transporta varira od regiona do regiona, od zemlje dozemlje i od terminala do terminala.Razvoj transportnih sredstava je pod izuzetnim uticajemmedjunarodnih normi koje zaoštravaju zahtjeve iz oblasti pouzdanostielemenata sistema, bezbjednosti, ekološke zaštite i ekonominosti. Pored togasavremena vozila se sve više prilagodjavaju promjenama karakteristika tereta,prije svega poveanjem zapremine tovarnog prostora, ugradnjom savremenihelektronskih elemenata, koji omoguavaju regulaciju i realizaciju logistikihzadataka.28

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije roba4. SISTEMI DISTRIBUCIJE ROBA4.1 DEFINICIJE I ZNAAJ DISTRIBUCIJE ROBA I USLUGAPrema definiciji Meunarodne trgovinske komore:"Distribucija je faza koja slijedi proizvodnju dobara od trenutka kadasu one komercijalizovane do njihove isporuke potrošaima.Ona obuhvata razne aktivnosti i operacije koje osiguravaju da se roba(materijali, poluproizvodi, proizvodi i usluge) stavi na raspolaganje kupcima,bilo da se radi o preraivaima ili o potrošaima, olakšavajui izbor, nabavku iupotrebu robe".Cilj distribucije je da omogui da se roba stavi na raspolaganjepotrošaima u uslovima i na nain koji najbolje odgovara njihovim zahtjevima.Zadaci distribucije su: da skrati put od proizvodnje do potrošnje, da prostorno i vremenski usklauje proizvodnju i potrošnju, da poveava sposobnost robe za transport i vrši neprekidnucirkulaciju robe, da usmjerava proizvodnju prema potrebama potrošnje, da djeluje na plasman novih proizvoda, da utie na promjene potrošakih navika i da štiti interese potrošaa.U okviru razmatranja distribucije, kao sveukupnog procesa prometa ikretanja robe do potrošaa, pojavljuje se termin fizika distribucija, a odnosi sena fiziko kretanje i uskladištenje robe od asa kada je proizvedena do isporukepotrošau. Ona ukljuuje transport, uskladištenje, zalihe, manipulaciju,pakovanje i ostale meuzavisne procese.Savremena teorija proširila je znaaj fizike distribucije na integralnipristup distribucije, injenicom da se sirovine, materijal, poluproizvodi i gotoviproizvodi u procesu nabavke, proizvodnje i prodaje neprestano distribuiraju naodreena transportna sredstva, mašine, u skladušta i kupcima kako bi sepronašle optimalne varijante, odnosno najniži ukupni troškovi.Integralni pristup distribuciji (u najširem smislu) obuhvata ukupni tokmaterijala i sve pripadajue informacije o ulazu, prolazu i izlazu iz jedinstvenogsistema, dok se fizika distribucija odnosi na fizike tokove sirovina, materijalai proizvoda, tako da se distribucija identifikuje sa poslovnom l o g i s t i k o m.29

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije roba4.2 KANALI DISTRIBUCIJE4.2.1 Uloga kanala distribucijeNa svom putu od proizvodnje do potrošnje roba se kree odreenimdistribucijskim kanalima. Prema definiciji Amerikog udruženja za marketing"distrubcijske kanale ine unutrašnje organizacione jedinice i spoljašnjiposrednici preko kojih kruži promet robe i usluga". Broj i karakter posrednika ukanalima distribucije odreen je potrebom za stvaranje adekvatnog prodajnogasortimana kojeg jedna karika u distributivnom lancu nudi sljeoj kariki, zatimpotrebom premošavanja vremenskog i prostornog razmaka izmeu proizvodnjei potrošnje uz postizanje ekonomskih uinaka, što je jedan od osnovnih zadatakalogistike.S druge strane, pojedinci su skloni stavljanju znaka jednakosti izmeudistribucije i prodaje. Uvažavajui, meutim, svu povezanost i slinost meunjima, radi se o dva razliita pojma.Dok „prodaja predstavlja in promjene vlasništva nad proizvodima iuslugama, distribucija predstavlja kretanje proizvoda i usluga od jednogvlasnika prema drugom“.Na sl. 4.1 prikazana je razlika izmeu kanala distribucije, koje ineorganizacije - uesnici u prometu robe i fizike distribucije koju ine fizikitokovi robe.ProizvoaSkladišteproizvodjaaaTrgovina na velikoDistribucijski centarTrgovina na maloProdavnicaPotrošaPotrošaa) Kanali distribucije b) Fiziška distribucijaSl.4.1 Kanali distribucije i fizika distribucijaPrimjer strukture kanala na tržištu krajnje i poslovne potrošnje prikazanje na sl.4.2.Iz prikaza se može vidjeti da su se lanovi kanala specijalizovali iobavljaju funkcije u skladu sa svojim položajem u kanalu. Od vrste kanala,30

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaodnosno broja lanova koji se u njemu nalaze, te naina na koji oni funkcionišu,zavisi i uspjeh proizvoda na tržištu, a time i uspjeh preduzea.Primjer kanala na tržištu potrošnjeProizvoaVeletrgovacMaloprodajaPotrošaPrimjer kanala na tržištu poslovne potrošnjeProizvoaAgent-PosrednikIndustrijskidistributerIndustrijskipotrošaSl.4.2 Primjer strukture kanala na tržištu krajnje i poslovne potrošnjeTerminologija vezana za kanale distribucije:BrokerPosrednik iji je posao spojiti potrošae i prodavce, ne drži zalihe, nijeukljuen u finansije i prihvatanje rizika.Predstavnik proizvoaaPreduzee koje predstavlja i prodaje proizvode nekoliko proizvoaaa.MaloprodajaVeina autora pod maloprodajom smatra sve aktivnosti ukljuene uprodaju proizvoda i usluga direktno krajnjem potrošau za linu potrošnju.(Trgovac) Trgovaki predstavnikPosrednik koji kupuje, polaže pravo na proizvode i preprodajeproizvode.Trgovac na maloTrgovac na malo je svaka pravna osoba koja veinu svog prihodaostvaruje iz maloprodaje.Veleprodajno poslovanjeVeleprodajno poslovanje ukljuuje sve aktivnosti povezane s prodajomproizvoda ili usluga za daljnju prodaju ili poslovno korištenje.Trgovac na veliko (distributer ili veletrgovac)Veletrgovac je preduzee koje prodaje proizvode ili usluge onima kojikupuju za prodaju ili poslovnu upotrebu.(Prodajni) AgentPosrednik koji traga za potrošaem i pregovara u ime proizvoaa, aline polaže pravo na proizvode4.2.2 Funkcije kanala distribucijeFunkcije kanala distribucije su: držanje asortimana (zaliha), udovoljavanje potražnji (odnosno prodaja), fizika distribucija,31

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije roba postprodajno usluživanje i finansijsko zatvaranje ciklusa.Savremeni tokovi robe sve se rjee koriste direktnom prodajom robeproizvoaa konanom potrošau. Izmeu krajnjih taaka proizvodnje ipotrošnje postavlja se sve više posrednika. Osnovni razlozi postojanjaposrednikih organizacija leže u potrebi prostornog i vremenskog povezivanjasve udaljenijih lokacija proizvodnje od destinacija potrošnje, u mogunostiposlovne specijalizacije i u minimiziranju broja prometnih transakcija, kako jeto prikazano na sl.4.3 (a,b,c).P - proizvoaiK - kupciPos - posrednikBt - broj transakcijaBt = K x PBt = 5 x 3Bt = 15Od proizvoaa do I kupca -potrošaa 15 transakcija odukupno 15 transakcijaBt = K + PBt = 5 + 3Bt = 8Od proizvoaa do I posrednika3 transakcijeod ukupno 8 transakcijado kupca potrošaaP P PK K K K Ka) Transakcije bez posrednikaP P PPosK K K K Kb)Transakcija sa jednim posrednikomBt = Pos (K + P)Bt = 2(5 + 3)Bt = 16Od proizvoaa do I posrednika6 transakcijeod ukupno 16 transakcijado kupca potrošaaP P PPosPosK K K K Kc) Transakcija sa više (2) posrednikaSl. 4.3 Transakcije u sferi razmjene32

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaSistem posrednika vei je kod razvijenih tržišta, njihovi troškovi suvisoki na malom tržištu, a naglo opadaju što tržište biva vee (sl.4.4).TroškoviprometarobePosredniki sistemBroj kupacaDirektni sistemSl. 4.4 Kretanje troškova prometa u direktnom i posrednikom sistemuU kanalima distribucije mogu se pojaviti razliite institucije kao nosiociili uesnici u razmjeni izmeu proizvoaa i potrošaa: trgovinske organizacije(trgovina na veliko, trgovina na malo, trgovina na veliko i na malo),proizvoake organizacije (putem svojih sektora za nabavku i prodaju, vlastitihprodavnica), organizacije za trgovinske usluge (organizacije za posredovanje urobnom prometu, organizacije za osiguranje prostora i specijalne tržišneinstitucije), kao i pomone institucije u distribuciji (za istraživake aktivnosti,finansiranje, osiguranje).4.3 LANCI SNABDIJEVANJALanac snabdijevanja:1) poinje sa neobraenim sirovinama i završava sa upotrebom gotovihproizvoda od strane krajnjeg korisnika; lanac snabdijevanja povezuje mnogekompanije.2) podrazumijeva razmjenu materijala i informacija u logistikimprocesima koja se proteže od prikupljanja sirovina do isporuke gotovihproizvoda krajnjem korisniku; svi isporuioci, davaoci usluga i korisnicipredstavljaju veze u lancu snabdijevanja.Upravljanje lancem snabdijevanja: Obuhvata planiranje i upravljanje svim aktivnostima koje se odnose nasnabdijevanje i nabavku, preradu i sve aktivnosti logistikogupravljanja. Obuhvata koordinaciju i kolaboraciju sa partnerima u kanalu koji semože sastojati iz snabdijevaa, posrednika, logistikih davaoca usluga ikorisnika. Integriše upravljanje snabdijevanjem i potražnjom unutar kompanija iizmeu njih.33

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije roba Povezuje glavne poslovne funkcije i poslovne procese u kompaniji iizmeu kompanija u koherentan poslovni model sa velikim uinkom.Razvoj lanaca snabdijevanja može da se podijeli na nekolikokarakteristinih faza (sl.4.5).LANACSNABDIJEVANJARazvojproizvodaMarketingUslugaisporukaIV fazaSnabdijevanjeKrajnji korisnikIII fazaRealizacija porudžbineII fazaSkladištenjeTransportI fazaSl.4.5 Faze lanaca snabdijevanjaOblik lanca snabdijevanja više lii na mrežu nego na lanac, kako je toprikazano na sl.4.6.Sl.4.6 Mreža lanca snabdijevanja34

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaNa sljedeoj šemi date su uporedne karakteristike tradicionalnog isavremenog lanca snabdijevanja (sl.4.7):TRADICIONALANPRISTUPELEMENTILANCA SNABDIJEVANJASAVREMENIPRISTUPPROIZVODNJADugo Vrijeme od pojave zahtjeva do realizacije KratkoVeliki Veli. serije i broj alternativnih snabdjevaa ManjiNiska Fleksibilnost proizvodnje VisokaProizvodnja Akcent Kupovina/prodajuSTRATEGIJA PREDUZEAPrema proizvodnji Orjentacija Prema tržištuPrema funkcionalnojUsmjerenjePrema procesimaspecijalizacijiHijererhijsko,birokratskoUpravljanjeDemokratskimenadžmentTRŽIŠTEProdavci, statiko Dominacija, karakter Korisnik, dinamikiNiska Konkurentnost VisokaOgranien - nacionalni Plasman GlobalniPROIZVODIMali Asortiman i nivo tehnologije VelikiDuži Životni vijek KraiCijena Domonantni kriterijum KvalitetNIVO OPSLUGEVisok Nivo zaliha NizakSporija Brzina realizacije logistikih procesa BržaINFORMACIONA TEHNOLOGIJAKlasina Obrada I prenos podatak, administracija ElektronskaSl.4.7 Karakteristike tradicionalnog i savremenog lanca snabdijevanjaKompleksnost lanca snabdijevanja proizilazi iz injenice da su njegoviuesnici razliita preduzea – od onih koja su vezana za nabavku sirovina, pado krajnjih korisnika.Struktura, oblik lanca i upravljanje takvim lancem zavisi od višerazliitih faktora, kao što su: kompleksnost proizvoda, vrsta industije, (prehrambena, tekstilna itd.) broj raspoloživih snabdijevaa, raspoloživost sirovinama, tržišta na kome lanac posluje, (otvoreno, regulisano) broj i veliina lanova lanca, tip distributivnog sistema (npr. direktan kanal – od snabdijevaa dokorisnika ili indirektan kanal – od snabdijevaa preko distributera,skladišta veleprodaje, maloprodajnih objekata) i sl. poslovni odnos izmeu uesnika i njihova informaciona povezanost svojina kapitala i sl.35

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaPovezivanjem procesa u lancu snabdijevanja rijetko se dobija linearnilanac, jer se za svaki proces može angažovati više uesnika (linearni lanacpodrazumijeva da postoji samo po jedan uesnik u svakom nivou, npr. po jedansnabdijeva, proizvoa, distributer i korisnik).4.3.1 Modeliranje logistike mreže u lancima snabdijevanjaLogistika mreža je struktura kroz koju se realizuju tokovi robe odnjihovog izvorišta do destinacije. Na sl.4.8 dat je opšti primjer logistike mreže.Sl.4.8 Opšti primjer logistike mrežeSamo potpuna koordinacija i integracija komponenti prikazanog modelamože dati najbolje performanse lanca(u distributivnom domenu -od proizvodnjedo krajnjeg korisnika).4.3.2 Strateški nivo – opsluživanje korisnikaKorisnici su osnovni pokretai u lancu snabdijevanja (gledano odisporuke preko proizvodnje do poetnog snabdijevanja sirovinama) - potrebnoje identifikovati šta to korisnici žele (sl.4.9).Problem je da razliiti korisnici imaju razliite želje.Rješenje je identifikovati sve želje korisnika i formirati odgovarajuegrupe korisnika(segmente) sa aspekta njihovih želja; na taj nain, organizacijamože da razvije odgovarajue strategije opsluživanja korisnika a zatim daadekvatno rasporedi svoje resurse.36

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaIzbor strategije zavisi od toga: kakve performanse sistema su potrebne da bi se ispunili zahtjevikorisnika, kako e logistiki sistem ostvariti konkurentsku prednost.Cilj ovog koraka je da se definišu kvalitativne i kvantitativneperformanse logistikog sistema, kako bi on mogao da zadovolji svaku grupukorisnika.Sl.4.9 Piramida opsluživanja korisnika - kupca4.3.3 Strukturni aspektCilj je projektovanje sistema koji bi mogao da ispuni postavljenezahteve: Smanjenje troškova da bi se održala konkurentnost lanca Održavanje fleksibilnosti da bi lanac pravovremeno reagovao napromeneOsnovni ciljevi modeliranja distributivne mreže su: Odrediti karakteristike mreže (koliko objekata, kog tipa, na kojimlokacijama), Odrediti kakav je tok proizvoda kroz mrežu, Definisati kakav je informacioni i povratni tok.U svakom sluaju, neophodan je odreeni nivo integracije (snabdijevaisa proizvodnjom, kompanija sa nekim od posrednika itd.), jer se samo takomože postii željeni nivo opsluživanja korisnika.Cilj projektovanja transportno – distributivnih kanala je odgovoriti napitanja: da li projektovati direktan kanal (bez veleprodaje, posrednika itd.) ako kanal nije direktan, koje su funkcije tih posrednika u dostizanjuželjenog nivoa opsluživanja.37

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaSvakako, potrebno je identifikovati uesnike lanca izmeu proizvoaai krajnjeg korisnika.Dobra konfiguracija logistike mreže može donijeti godišnju uštedu od5 -15 % u ukupnim logistikim troškovima.4.3.4 Funkcionalni aspektNa funkcionalnom nivou, posmatra se svaka komponenta logistikogsistema: kako skladište treba da funkcioniše, sa aspekta organizacije,upravljanja, kako vršimo izbor, rasporeivanje i upravljanje sistemomtransporta, kako funkcioniše tok materijala/robni tok u lancu snabdijevanja.Individualne performanse ovih komponenti nisu bitne ako nisupodreene postizanju boljih performansi cijelog lanca snabdijevanja.4.3.5 ImplementacijaNa nivou implementacije sprovode se operativne odluke – vrši seupravljanje i to u sljedeim domenima: logistiki informacioni sistem, politika i procedure upravljanja, objekti i oprema, operativno upravljanje.4.3.6 Model kompletiranja pojedinanih narudžbiOvaj model je pokazao loše rezulatate gledano kroz lupu trendova:poveanja broja artikala, višeformatne prodaje, transportnih troškova,ergonomije zdravlja i sigurnosti, poveanja produktivnosti (najmanjeproduktivan metod komisioniranja). Poveanje broja artikala prouzrokovaepoveanje broja komisionih mjesta. Model koji zahtijeva komisiono mjesto posvakom artiklu brzo doživljava svoj limit.Što se tie multiformatne prodaje, ovaj model takodje nije preporuljiv.Naime, nije mogue komisionirati male prodavnice i velike supermarkete saistog komisionog mjesta, ukoliko to komisiono mjesto nije tako optimizovanoda bude prilagodjeno svakom formatu.Što se tie ergonomije i sigurnosti na radu, ovaj metod je loš zaergonomiju jer zahtijeva znaajan napor za dizanje sa svih nivoa, donjih igornjih, kao i druge nepovoljne položaje i okretanje komisionera.4.3.7 Model kompletiranja grupe narudžbi i sortiranjePostoje mnogi primjeri gdje je ovaj metod primijenjen u praksi uprošlosti i naravno postoji mnogo prednosti i zasluga ovog metoda.38

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaViljuškar izuzima palete iz prikolica-kamiona i odnosi ih u regale: ilikao rezervu ili na komisiono mjesto. Artikli se sortiraju na destinacione linijeprema otpremnim rampama (sl.4.10). Za razliku od predhodnog, u ovommodelu se uzimaju artikli sa polica za više narudžbi odjednom i stavljaju napokretnu traku koja ih odnosi do sortera. Komisioniranje je esto uradjeno uvertikalnim regalima radi boljeg korišenje prostora. Sorter sortira artikle nadestinacione linije koje nisu samo za jednu narudžbu – kupca, nego za višenarudžbi, odnosno kupaca.PRIJEMManuelnopaletnoskladištePick-to-BeltProtoni regaliSortiranjepremaotpremnimlinijamaOTPREMASl.4.10 Model kompletiranja grupe narudžbi i sortiranje4.3.8 Meunarodni – globalni lanci snabdijevanjaGlobalni lanac snabdijevanja predstavlja integrisani proces koji sebazira na nekoliko poslovnih entiteta (kao što su snabdijevai, proizvoai,distributeri i maloprodajni sistemi) koji sarauju u oblasti planiranja,koordinacije i upravljanja robnim tokom od snabdijevaa do korisnika; pritome, jedan ili više od tih poslovnih entiteta rade u razliitim zemljama.Kategorije globalnih lanaca snabdijevanja su: Meunarodni distributivni sistemi (proizvodnja se odvija nadomaem tržištu, a distribucija i npr. marketing se odvijaju udrugim državama), Meunarodni snabdjevai (sirovine i komponente se nabavljaju odstranih snabdijevaa, a finalna proizvodnja i montaža se odvija nadomaem tržištu; u nekim sluajevima, gotovi proizvod se možedistribuirati opet na strana tržišta), Offshore proizvodnja (nabavka sirovina i sama proizvodnja seobavljaju u stranim državama, a poluproizvodi i gotovi proizvodi sedistribuiraju, skladište i prodaju na domaem tržištu), Potpuno integrisani globalni lanac snabdijevanja (snabdijevanjesirovinama, proizvodnja i distribucija se realizuju širom svijeta).39

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robaNeke od moguih prednosti globalnog lanca snabdijevanja su: Smanjenje ukupnih troškova, Podizanje nivoa prodaje, Smanjenje ukupnog nivoa zaliha, Skraen ciklus snabdijevanja, Smanjenje ciklusa porudžbine korisnika, Poboljšana tanost prognoziranja, Poveana produktivnost, Poboljšano iskorišenje kapaciteta, Proširenje saradnje na meunarodnom nivou, Poboljšanje perfomansi isporuke, Podizanje fleksibilnosti kompanije.Regionalne razlike sa aspekta logistike imaju krucijalan uticaj naformiranje globalnih lanaca snabdijevanja.Osnovne kategorije po kojima se razlikuju regioni i koje utiu naformiranje i opstanak globalnih lanaca snabdijevanja: infrastrukturne razlike, vrednovanje performansi i ciljne performanse, razvijenost informacionih sistema, ljudski resursi, kulturološke razlike.4.4 LOGISTIKA NABAVKELogistika nabavke je dio logistike koji se bavi koordinacijom svihkretanja i stanja materijala, od tržišta nabavke do proizvodnje i prodaje.Logistka nabavke je odreena ciljevima, zadacima, planiranjemnabavke, organizovanjem, izborom kanala nabavke i kontrolom.1. Cilj nabavke je obezbjeenje preduzea: pravim materijalima, u potrebnoj koliini, na pravom mjestu, uz što veu ekonominost.2. Zadaci nabavke su: upravljanje protokom robe, izbor lokacije i vrste skladišta, nain pakovanja, korišenje odreenog oblika transporta, primjena pomonih transportnih sredstava, kontrola kvaliteta, upravljanje zalihama, upravljanje utovarom, pretovarom i istovarom.40

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije roba3. Planiranje logistke nabavke obuhvata: sadržaj i obim nabavke, troškove poslovanja, potrebno osoblje, potrebna finansijska sredstva za poslovanje nabavke.4. Organizovanje nabavke: objektivni inioci (spoljašnji i unutrašnji): spoljašnji inioci (tržištenabavke, institucionalni uslovi, razvoj nauke i tehnologije,integracijski procesi, saobraaj, prirodni uslovi), unutrašnji inioci(djelatnost, veliina i lokacija preduzea, tehnološki proces i nainproizvodnje, potrebna sredstva za proizvodnju i usluge, finansijskasnaga i stabilnost preduzea, sredstva za rad i skladišni prostor) subjektivni inioci (uprava preduzea, upravljanje logistikomnabavke, izvršioci nabavke, neformalne grupe) mjesto u organizacionoj strukturi (poslovna samostalnost, stependecentralizacije nabavke)5. Izbor kanala nabavke: karakteristike materijala, razvijenost tržišta, razuenost objekata nabavke i destinacije korišenja.6. Kontrola nabavke cilj (poveati transparentnost poslovanja i omoguiti dokazivanjeuspjeha), zadatak (obezbijediti da donosioci odluka imaju potrebneinformacije), instrumenti (pokazatelji obima nabavke, kvaliteta, rokova, troškova,rezultata, troškova naruivanja, troškova zaliha, troškovaskladištenja, troškova unutrašnjeg transporta, izraunavanjeefektivnosti nabavke – odnosa troškova i rezultata).4.5 LOGISTIKA PRODAJE I DISTRIBUCIJELogistika prodaje i distribucije je dio logistike preduzea koji se bavisvim radnjama u procesu kretanja i uvanja robe od proizvoaa do potrošaa.Logistka prodaje i distribucije odreena je ciljem, zadacima, uesnicimaprodaje i distribucije, izborom i kreiranjem kanala prodaje i distribucije,planiranjem logistike prodaje i distribucije, organizacijom logistike prodaje ikontrolom procesa prodaje i distribucije.1. Cilj: Preduzeti sve radnje da se naruena roba dostavikupcu : odgovarajueg kvaliteta, na pravo mjesto,41

LOGISTIKA4. Sistemi distribucije robauz dogovoreni rok isporuke,što ekonominije.2. Zadaci: kontrola i prijem gotovih proizvoda, skladištenje gotovih proizvoda, otprema gotovih proizvoda, transport gotovih proizvoda, odstranjivanje suvišnih i ošteenih materijala i otpadaka.3. Uesnici prodaje i distribucije: Trgovinske organizacije: na veliko, na malo, na veliko i malo, Komercijalni sektori proizvoaa: sektor nabavke i prodaje, Organizacije za trgovinske usluge: za prodaju i distribuciju(agencije, komisionari, špediterske organizacije, transportneorganizacije i sl.), za osiguranje prodajnog mjesta(veletrgovine, gradske trgovine, trgovaki centri), tržišneinstitucije (berze, aukcije, sajmovi), Pomone institucije: banke, osiguravajui zavodi, instituti zatržišna istraživanja.4. Kanal prodaje i distribucije Izbor kanala prodaje i distribucije, Kreiranje kanala prodaje i distribucije, Planiranje logistike prodaje i distribucije: prodajno tržište,izvršena marketinška analiza za protekli period, definisanadugorona i kratkorona politika logistike prodaje i distribucije.5. Organizacija logistike prodaje i distribucijeUslovi organizacije logistike prodaje i distribucije : Spoljašnji: poslovno okruženje, karakteristike tržišta, potrebepotrošaa, zakonodavstvo, demografske karakteristike društva, Unutrašnji: veliina preduzea, proizvodni program, lokacija,raspoloživost i obrazovanost prodajnog osoblja, finansijska snagapreduzea, kanali prodaje i distribucije .6.KontrolaU logistici prodaje i distribucije kontrola ima sljedei tok:utvrivanje ciljeva, mjerenje izvršenja, dijagnoza izvršenja, korektivna akcija.Vrste kontrola: kontrola godišnjeg plana, kontrola profitabilnosti,kontrola uspješnosti, strateška kontrola.42

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihama5. UPRAVLJANJE ZALIHAMA5.1 ZALIHE - POJAM, ULOGA I ZNAAJObavljanje proizvodnih operacija na radnim mjestima nije mogue bezobezbjeenja materijala - ZALIHA odgovarajueg kvaliteta, kvantiteta i uodreeno vrijeme.Gdje se sve mogu nai zalihe i kakav je njihov put prikazano je nasl.5.1.Sl.5.1 Porijeklo zaliha i njihov put do korisnikaNa putu od preuzimanja materijala od dobavljaa, skladištenja iizuzimanja iz skladišta, preko njegovog oblikovanja u toku procesa izrade doskladištenja u obliku gotovog proizvoda, pojavljuju se brojni problemi od kojihsu posebno znaajni: nedovoljna koliina materijala na tržištu, obezbjeenje novanih sredstava za zalihe i nedovršenuproizvodnju, širok asortiman materijala uslovljen velikom gamom proizvodapreduzea,43

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamasinhronizacija tehnoloških postupaka,neujednaenost potrebnih koliina po vrstama materijala u tokujednakih vremenskih perioda itd.Pored osnovnog materijala, koji svojom supstancom ulazi u sastavproizvoda, za izvoenje proizvodnih operacija, potreban je i pomoni materijal.S obzirom na to da se metode za obezbjeenje osnovnog materijalamogu primjenjivati i za obezbjeenje pomonog materijala, dalje e seprouavati obezbjeivanje osnovnog materijala sa težnjom da se osiguraju dvaosnovna cilja:a) da se obezbijedi kontinuitet procesa proizvodnje ib) da se materijal obezbijedi uz najniže troškove.Ovi ciljevi podrazumijevaju optimizaciju angažovanih obrtnih sredstavauz istovremeno obezbjeenje kontinuiranog snabdijevanja proizvodnjeneophodnim materijalom što se reguliše adekvatnim upravljanjem zalihama.Funkcija zaliha je ublažavanje ili otklanjanje vremenskih i prostornihnepodudarnosti i teškoa, koje nastaju u meusobno nadovezujuimnepodudarnostima procesa logistike.Ove nepodudarnosti nastaju u proizvodnom preduzeu izmeudobavljaa materijala i proizvodnje, izmeu pojedinih faza procesa proizvodnje,izmeu proizvodnje i kupaca i izmeu proizvodnje i i transporta robe.U funkcionalnoj zavisnosti zaliha - vrijeme - proizvodna potrošnja,mogu se javiti sljedei sluajevi:neblagovremenom nabavkom materijala može doi do pada zalihana nulu i prekida proizvodnje (sl.5.2),q400300200100Proizvodna potrošnjaI II III I V V V VII xNestanak zalihaSl.5.2 Dijagram neblagovremene nabavke zalihanabavkom materijala za duži vremenski period može se desiti dase u jednom periodu nepotrebno drži visoka zaliha materijala(umrtvljena sredstva), a u drugom da dolazi do pada na nulu iugrožavanja proizvodnje (sl.5.3),44

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaq400300200Prosjena zaliha100I II III I V V V VII xNestanak zalihaq400300200100Sl.5.3 Dijagram umrvljene zaliheplanskom nabavkom više puta godišnje može se eliminisati prekidproizvodnje obezbijeenjem kontinuiteta u snabdijevanju zalihama,niskim ali i konstantno umrtvljenim zalihama, a s tim ifinsansijskim sredstvima (sl.5.4).Neproduktivna "mrtva" zalihaI II III I V V V VII xSl.5.4 Dijagram planske nabavke u kraim vremenskim periodima5.2 UPRAVLJANJE ZALIHAMADvije su osnovne varijante u formiranju zaliha u logistikom lancu: Decentralizovani sistem – sa više skladišta (sl.5.5) Centralizovan sistem – sa jednim skladištem (sl.5.6)Efekti centralizovanog/decentralizovanog sistema na zalihe: Zaštitne zalihe - Smanjuju se pri prelasku sa decentralizovanog nacentralizovani sistem; procenat smanjenja zavisi od više parametara(Kv, korelacija izmeu zahtjeva korisnika). Nivo usluge - Za isti ukupni nivo zaštitnih zaliha i udecentralizovanom i u centralizovanom sistemu, nivo usluge ucentralizvanom sistemu je vei; procenat poveanja zavisi takoeod više parametara (Kv, korelacija izmeu zahteva korisnika).45

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaSnabdjevaSl.5.5 Sistem sa više skladištaSnabdjeva46Sl.5.6 Sistem sa jednim skladištem Operativni/indirektni troškovi - Vei su u decentralizovanomsistemu (više skladišta) Rok isporuke - U decentralizovanom sistemu su skladišta bližakorisnicima, pa je i rok isporuke krai. Transportni troškovi - Transportni troškovi zavise od konkretnesituacije (u decentralizovanom sistemu troškovi transporta mogubiti vei, a troškovi distribucije manji, dok je u centralizovanomsistemu obrnuto).5.2.1 Uticajni faktori na koliinu i obrt zalihaFaktori koji mogu uticati na smanjenje zaliha: Strogi zahtjevi top menadžmenta za smanjenjem zaliha(20-22%) Smanjenje broja logistikih jedinica u skladištu(8-10%) Poboljšanje tanosti prognoze(6-8%) Primjena sofisticiranog softvera za upravljanje zalihama (5-6%) Koordinacija izmeu uesnika u lancu snabdevanja(5-6%) OstaloFaktori koji utiu na poveanje obrta zaliha: Savremeni softveri za upravljanje zalihama(14-16%) Smanjenje roka isporuke(15%) Poboljšana tanost prognoze(10-12%) Primjena SCM principa(8-10%) Adekvatno upravljanje zalihama (5-7%) Smanjenje broja logistikih jedinica (4-5%)

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihama Ostalo5.2.2 Integracija lanaca snabdijevanja u funkciji optimizacije zaliha –konfliktni ciljeviZbog konfliktnih ciljeva razliitih uesnika u lancu snabdijevanjapotrebna je njihova integracija.Primjenom raspoloživih informacija se mogu izbalansirati razliiticiljevi i smanjiti ukupni troškovi – što je lakše u centralizovanim sistemima, alimogue je i u decentralizovanim sistemimaTabela 5.1. Uesnici lanca snabdijevanja i mogui ciljeviUesnici lanca snabdijevanja Mogui ciljevi (konfliktni)Ravnomjerni zahtjevi korisnikaSnabdjeva sirovinama Fleksibilni rokovi isporukeVelike narudžbe korisnikaPoznati budui zahtjevi korisnika sa malimProizvoaodstupanjima, što znai minimizacijutroškova proizvodnje i postizanje visokeproduktivnostiTransportMinimiziranje troškova transportaSkladišteMinimiziranje nivoa zalihaVeleprodajaMale narudžbe i esta isporukaMaloprodajaKratka vremena isporuke i tana isporukatražene robeKrajnji korisnikVeliki asortiman i raspoloživost robe.Niska prodajna cijenaPrevazilaženje konfliktnih ciljeva Proizvodna serija - zalihe: Razvijeni proizvodni sistemi Podaci Zalihe - transport: Smanjenje roka isporuke pri grupnom naruivanju Informacioni sistemi (planiranje isporuka) Razvijeni sistemi za podršku odluivanju Rok isporuke––transport: Niži transportni troškovi Tanije prognoziranje Brža obrada i prenos naružbenice, kao i isporuka robe Cross Docks = Skladišta bez zaliha. Procesi koji se obinorealizuju – prijem, sortiranje, otprema.U cross dock skladištuse može realizovati i komisioniranje, oznaavanje i drugepreradne aktivnosti.47

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaAsortiman proizvoda–zalihe: Odložena diferencijacijaTroškovi––Nivo opsluge Transshipment - otprema proizvoda izmeu razliitih objekatau istom nivou lanaca snabdevanja, sa ciljem brzog ispunjenjazahtjeva korisnika (sl.5.7).PPPSP – ProizvoaS – SkladišteK – Kupac – korisnikKKKKKSl.5.7 Otprema proizvoda izmeu razliitih objekata5.3 OPTIMIZACIJA ZALIHAZalihu predstavlja koliina materijala koja se nalazi u skladuštupreduzea u posmatranom trenutku. Postojanje zaliha materijala je potrebno radiobezbjeenja neprekidnog odvijanja procesa proizvodnje.Meutim, skladištenje velikih koliina materijala i njihovo dužezadržavanje u skladištu izaziva poveanje ukupnih troškova proizvodnje, što senepovoljno odražava na cijenu koštanja finalnog proizvoda. Zbog toga jepotrebno u skladištu imati optimalne koliine materijala.Kada se govori o optimalnim koliinama materijala u skladištu, misli seprije svega na sirovine, poluproizvode i drugi repro materijal.Kada je rije o zalihama gotovih proizvoda, onda je pitanje optimalnihzaliha kompleksnije jer zavisi od ugovora sa korisnicima, pri emu znaajnuulogu imaju kanali prodaje - distribucije.Pažnju usmjeravamo na obezbjeenje zaliha materijala koje su potrebneza nesmetano odvijanja proizvodnog procesa u preduzeu.Potrebne koliine materijala zavise od programa proizvodnje. Godišnjiprogram proizvodnje dijeli se na programe za krae vremenske periode (trimjeseca i manje) i duže vremenske period (pola godine, godina i više).48

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaDa bi se utvrdila optimalna koliina materijala na zalihi, potrebno je daispitamo ponašanje troškova vezanih za obezbjeenje i uvanje materijala. Titroškovi obuhvataju: troškove redovne nabavke, troškove hitne (naknadne) nabavke i troškove skladištenja.Ovim troškovima nije obuhvaena nabavna cijena materijala zato što jeukupno potrebna koliina materijala poznata (plan materijala).S obzirom na razliitost mogunosti nabavke materijala sa aspektarasposloživosti na tržištu i sopstvenih mogunosti preduzea, zalihe se moguposmatrati sa dva sapekta: hitne nabavke nisu dozvoljene i hitne nabavke su dozvoljene.5.3.1 Hitne nabavke nisu dozvoljene - planirane nabavkePrvo e se posmatrati sluaj konstantne potrošnje materijala M, priemu nisu dozvoljene hitne nabavke.qxt1 t2 tn-1 tn0tT = n tSl. 5.8. Dijagram planiranih nabavki kada hitne nabavke nisu doszvoljeneAko se za vremenski interval uzme jedna godina i obilježi simbolom T,pa se koliina materijala nanese na ordinatu, a vremenski tok na apcisu ujednakim vremenskim intervalima t1=t2=...ti...=t n-1=tn=t (sl.5.8.) slijedi:T= n tgdje je: n - broj perioda u toku intervala Tt - vrijeme trajanja jednog perioda.Ako se posmatra bilo koji period od "t" vremenskih jedinica, može sena bazi toga utvrditi funkcija troškova za cio period T.Zalihe materijala M su jednake nuli krajem svakog perioda, pa se moženapisati:49

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaz i = 0, i = 1,2,3....,nDalje, slijedi da je nabavljena koliina u jednom periodu "q" jednakaraspoloživoj koliini na poetku tog perioda "y", odnosno potrebnoj koliini zaproizvodnju "x" takoe u tom periodu:y i = z j-1 +q i y i = q j = x i q = y = xSvejedno je koju e se koliinu odabrati kao nepoznata u modelu. Nekato bude potrebna koliina materijala - x. Funkcija troškova je F. Da bi sepronašla funkcija cilja potrebno je da se prvo utvrdi kolika je prosjena koliinazaliha metrijala M u jednom (važi za svaki) periodu. To se jednostavno uoavana sl.5.8 i iznosi:1M x 2Svi troškove jedne porudžbine, koje su oznaene sa "f", mogu se izrazitina sljedei nain:C1tf C0 x2gdje su: C 0 - troškovi redovne nabavke materijala M u jednoj porudžbini(Izazivaju ih poslovi koji se pojavljuju pri pripremi jedne - svake porudžbine,kao što su kompletiranje dokumentacije, kontakti sa potencijalnimdobavljaima, izbor dobavljaa i dr. Ovdje spadaju i troškovi usljed: utovara,prevoza, istovara i smještaja materijala u skladištu.Lako se može utvrditi da ovitroškovi imaju karakter konstantnih troškova u odnosu na koliinu materijalakoja se nalazi u jednoj porudžbini.)C 1 - troškovi skladištenja jedne jedinice materijala M, u toku jednevremenske jedinice, a odnose se na sve poslovne veze za uvanje materijala uskladištu. (Takvi troškovi su na primjer: troškovi zbog zauzetosti skladišnogprostora, zbog plaanja radnika u skladištu, zbog kamata usljed zamrzavanjazaliha materijala i dr.)Ukupni troškovi svih porudžbina u toku cijelog intervala od "n" periodaiznosie:C1tF( x) ( C0 x) n2Kako važi relacija:T Xn t xkada to zamijenimo u prethodnoj jednaini bie:X C1X T X T C1F( x) C0 x x C0 xx 2 x X x 2Vidi se da su troškovi zavisni samo od nepoznate koliine materijala Mkoja je ovdje obilježena sa "x".50

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaPotrebno je pronai minimum prethodne funkcije po promjenljivoj "x"(M), a to se dobija izjednaivanjem prvog izvoda funkcije sa nulom:dF( x)C X T C0 1 02dx x 2Rješavanjem ove jednaine po "x" dobija se :C0 Xx0 2T C1Minimalni troškovi nabavke obezbjeuju se kada se umjesto vrijednosti"x" stavi vrijednost "x0":X T C1X C1TC0 XF min F(x0) C0 x0 C0 2 x02C X 2 T C012T C 2 C0 C X T1Prethodna funkcija zaista ima minimum, zato što je:2d F(x)C0 X (2x)C0 x 0 2 0243dxxxFunkcij troškova je formirana iz dvije grupe troškova koji se, pojedinici materijala M, nejednako ponašaju. Troškovi nabavke se smanjuju pojedinici materijala M ukoliko se koliina materijala M poveava, što je uoljivoiz prvog lana funkcije, koji e se oznaiti sa F1(x), tj.:XF 1( x) C 0xTroškovi skladištenja se poveavaju sa poveanjem koliine materijalaM, (odnosno vrijednost x) što se vidi iz drugog lana funkcije koji e se oznaitisa F2(x), pa je:T C1F2( x) x 2Funkcija troškova sastavljena je iz dvije funkcije i to F1 koja jeopadajua F2 rastua, što dovodi do postojanja minimuma funkcije F(x):F( x) F1 ( x) F2( x)F1 ( x) F2( x)Najmanji ukupni troškovi mogu se postii samo ako su opadajui(nabavka) i rastui troškovi ( skladištenja) meusobno jednaki, tj.Ako se funkcije F 1 i F 2 grafiki predstave u koordinantnom sistemudobija se grafik (sl.5.9):151

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaF(x)F minF(x)F 2 (x)F 1 (x)0x 0xSl. 5.9 Grafika optimizacija koliine materijala i troškova nabavkeOptimalna koliina materijala i minimalni troškovi mogu se dobitiizjednaavanjem funkcija F1 i F2.Primjer:Jedno transportno preduzee planira da u toku jedne godine (300 dana)nabavi 1900 automobilskih guma. Shodno dugoronom ugovoru, gume nabavljaod jednog isporuioca, tako da je poznato da jedna porudžbina izaziva troškoveod 24300 n.j. (ne uraunava se nabavna cijena guma), bez obzira na koliinu tj.broj porudžbina. Troškovi skladištenja jedne gume iznose 38 n.j. dnevno.Izraunati:a) Koliko guma treba da sadrži jedna porudžbina da bi ukupni troškoviskladištenja i nabavke (ne uraunava se nabavna cijena gume) biliminimalni? U koliko porudžbina e biti isporuena ukupna koliina?b) Izraunati ukupne minimalne troškove, kao i vrijeme za koje se utrošijedna porudžbina.c) Koliko iznose ukupni troškovi skladištenja i nabavke, ako se u jednojporudžbini doprema po 50 guma? Uporediti ove troškove saminimalnim i utvrditi razliku.d) Grafikim putem nai rješenje pod c)Polazni podaci u zadatku su:X=1900 guma T=300 danaC 0 =24300 n.j/porudžbiniC 1 =38 n.j/kom.dan52

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaa) Optimalan broj guma i broj porudžbinaFunkcija troškova:F(x) = C 0 · (X/x) + (T· C 1 /2) · x = 24300 (1900/x) + (300·38/2) · x == 46,17·10 6 · 1/x + 5700·xDa bi se utvrdila optimalna koliina guma u jednoj porudžbini,potrebno je minimizirati funkciju F(x), što podrazumijeva izjednaenje sanulom tj.F(x) = 46,17·10 6 · 1/x + 5700·x = 0, odakle je x = x 0 = 90 guma,Što znai da je jedna potudžbina treba da sadrži 90 guma da bi troškovibili minimalni.Broj porudžbi: n 0 = X/x 0 = 1900/90 = 21,11 21narudžba, iz egaproizilazi da se sa 21 narudžbom nabavi n 0· x 0 = 21 · 90 = 1890,odnosno, s obzirom na to da je preostalo Q d = X – n 0· x 0 = 1900 - 21·90= 10 guma, potrebno je u 20 narudžbina nabaviti po 90 guma a u jednojporudžbini 90+10=100 guma.b) Minimalni troškovi nabavke i skladištenjaMinimalni troškovi nabavke izraunavaju se zamjenom vrijednosti x 0 ujednaini funkcije troškova F(x) tj.F(x 0 ) = 46,17·10 6 · 1/x 0 + 5700·x 0 = 46,17·10 6 · 1/90 + 5700·90 =513000 + 51300 = 1026000 n.j.Vrijeme za koje se utroši koliina guma po jednoj porudžbi:t 0 = T/n 0 = 300 /21 = 14,28 danac) Troškovi nabavke 50 guma u porudžbiniUkoliko se u jednoj porudžbi nabavlja x 1 = 50 guma ukupni troškovisu:F(x 1 ) = 46,17·10 6 · 1/x 1 + 5700·x 1 = 46,17·10 6 · 1/50 + 5700·50 =923400 + 285000 = 1208400 n.jS obzirom da je F(x 1 ) > F(x 0 ) u sluaju nabavljanja po 50 guma uporudžbini gubitak bi bio:F = F(x 1 ) - F(x 0 ) = 1208400 – 102600 = 18240 n.j/god.d) Grafiko rješenje pod c)Radi grafikog rješavanja zadatka pod c) potrebno je funkcijuF(x) = 46,17·10 6 · 1/x + 5700·x, predstaviti u koordinantnom sistemu, što senajjednostavnije postiže njenim rastavljanjem na F 1 (x) – troškovi nabavke iF 2 (x) – troškovi skladištenja, pri emu se dobija sljedei grafik (sl.5.10):53

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaF(x) 10 6 [n.j]F(x 1 )F(x 0 )FF(x)F 2 (x)F 1 (x)0X 1 =50X 0 =90X [kom]Sl.5.10. Grafiko rješenje optimizacije troškova nabavke5.3.2 Hitne nabavke su dozvoljene - neplanirane nabavkeU toku proizvodnje i pored izvršenog planiranja zaliha i nabavki za dužiperiod (šest mjeseci, godinu dana i sl.) mogu se desiti situacije hitnihneplaniranih nabavki materijla iz više razloga: zbog promjena u tehnologiji izrade proizvoda po posebnomzahtjevu kupca, zbog promjena proizvodnog programa usljed posebnih zahtjevatržišta, zbog propusta u dugoronijem planiranju zaliha (nenarueno, malonarueno i dr.)U pomenutim sluajevima u cilju optimizacije zaliha i minimiziranjatroškova uvode se odreene pretpostavke: u toku jednog perioda može se vršiti najviše jedna do dvije hitnenabavke, što znai potrebu sagledavanja svih razloga hitne nabavke,grupisanje i zajedniko nabavljanje u ciklusima, dozvoljena je pojava nedovoljnih zaliha, što znai da ne postoji nipoetna ni završna zaliha krajem perioda (otvoren mini stok), gdjeje q = y, troškovi hitne nabavke po jedinici materijala - sirovine S su poznati.Prema tome, jedina razlika od predhodnog sluaja jeste u dozvoljenojmogunosti za pojavu nedovoljnih zaliha.Takva pretpostavka prikazan je grafiki na sl.5.11.54

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaqyt 2xt 1x-yttSl. 5.11. Dijagram planiranih nabavki kada hitne nabavke nisu doszvoljeneNa sl.5.10 uoljivo je da je zbog slinosti trouglova mogue utvrditisljedei odnos koji predstavlja koeficijent vremenskog postojanja zalihe izredovnih nabavki unutar jednog podperioda od t1 vremenskih jedinica:t1yt xSljedei odnos predstavlja koeficijent zalihe iz hitnih nabavki koje ebiti utrošene u toku podperioda t2 veremenskih jedinica:t2x yt xOigledno je da je podperiod zavisan od perioda kome pripada,odnosno:yx yt1 tt2 txxDok traje podperiod t1 prosjene zalihe su:1 y2a za vrijeme trajanja podperioda t2 one e biti:x y2U ovom sluaju funkcija troškova zavisi od dvije nepoznate: "x" -potrebne koliine sirovine S u toku cijelog perioda i "y" - raspoloživa koliinamaterijala S na poetku perioda.55

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaTroškovi za jedan period bie sastavljeni iz tri dijela:1- troškovi porudžbine - C 02- troškovi skladištenja u predperiodu t1 koji iznose:C1t2 y23- troškovi hitne nabavke u predperiodu t2 vremenskih jedinica, koji seizraunavaju po obrascu:C2 t2(x y)2Funkcija troškova za cio interval sastoji se od zbira ova tri troška, paslijedi: C1t1C2t2F( x,y) C0 y (x y) n 2 2 Kada u ovoj jednaini izvršimo množenje, a zatim zamjenu parametarat 1 i t 2 i parametra n sa poznatom relacijom, bie:22X C1Ty C2T( x y)F(x,y) C0 x 2 x 2 xU prethodnoj jednaini postoje dvije nepoznate, pa treba nai njenminimum i po jednoj i po drugoj. One vrijednosti promjenljive x i y za kojefunkcija postiže minimum jesu optimalne i oznaene su sa "x 0 " i "y 0 ".Prvo se nalazi izvod funkcije F(x,y) po promjenljivoj x i izjednaenjemsa nulom dobija se rješenje "x0":22FC0 C1Ty C2T2(x y) x ( x y) X 0222xx 2 x2xposlije rješavanje po x odnosno x0, slijedi:2 C1 C22 2 X C0x0 y C2C2TZatim se traženjem prvog izvoda funkcije F(x,y) po y i izjednaenjemsa nulom dobija rješenje "y0":F0 C1 T y C T 2 2(x y)(1) 0y2x 2xC2y0 xC C12Kada se zamjena vrijednosti za y sa y0, slijedi:2 C1 C2C22 2X C0x0 ( x0)C2C1 C2C2Todakle se dobija:56

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamax0 2X CT C01C2C C12Isto tako zamjenom vrijednosti za x sa x0 dobija se vrijednost y0:X C0C2y0 2T C1C1 C2Lako je pronai druge parcijalne izvode i uvjeriti se da su vei od nule ida se radi o minimumu funkcije.Minimalna vrijednost funkcije F(x,y) dobija se kada se x i y zamijene sax 0 i y 0 , pa slijedi:22X C1Ty0C2T( x0 y0)F(x0,y0) C0 x02 x02 x0poslije zamjene i sreivanja konano se dobija:C2F(x0,y0) 2T X CC0C1C C12C 2 > 0.Veliine x0 i y0 i F(x0,y0) sadrže jedan isti lan koji se oznaava sa k:C2k C1 C2Ovaj koeficijent se može kretati u granicama 0

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamadozvoljena pod uslovom da su troškovi hitne nabavke hiljadu puta manji odtroškova redovne nabavke.a) Pronai optimalno rješenje (optimalne troškove eksploatacije),b) Koliko iznosi vrijeme eksploatacije vozila sa planiranom potrošnjomulja, a koliki je period nedostatka ulja usljed vanredne potrošnje, kojitreba pokriti hitnom nabavkom,c) U koliko narudžbi treba nabavljati uljed) Grafiki prikazati II i III period obezbjeenja uljem,e) Analizirati rješenje zadatka.Polazni podaci u zadatku su:X = 10.000 [lit.],C 0 = 7300 [n.j./por],T = 365 [dana]C 1 = 4[n.j./lit. na dan], C 2 = 7,3[n.j./por]a) Optimalno rješenje nabavke sa hitnim nabavkamak = C 2 /(C 1 + C 2 ) = 7,3/(4 + 7,3) = 0,64x 1 =2X C0 =T C15.000 73002 =223,6365 4x 0 =X C 12 0T C k= x 1 1 k= 223,611= 279,5 [lit/por]0,64X C0y0 2 k = x 1· k = 223,6 0, 64 = 179 [lit/por]T Cx 0 – y 0 = 279,5 – 179 = 100,51F( x , y ) T X CC k = 2 365 5000 7300 4 0, 64 =0 0 20 1= 261.173 [n.j/god.]b) Vrijeme planirane i neplanirane potrošnje uljat 1 = (T · x 1 )/X = 365·223,6/5000 = 16,32t 1,0 = t 1 1= 16,32·1,25= 20,4 [dana/potrošnje]k58

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamat 2,0 = t 1·(1-k) 1 = 16,32·(1-0,64)·1,25= 7,3 [dana/potrošnje]kt 0 = t 1,0 + t 2,0 = 20,4 + 7,3 = 27,7 [dana]c) Broj narudžbin 1 = X/x 1 = 5.000/223,6 = 22,36n 0 = n 1· k = 22,36·0,8 = 17,889 = 18 [narudžbi/god.]d) Grafiki prikaz obezbjedjenja ulja II i III period (sl.5.12)[lit]179IIIII027,72548,1 55,450 100t (dan)100,5t 1,0t 0t 2,0Sl.5.12e) Analiza rješenjaOptimalno rješenje zahtijeva da svaka redovna narudžba sadrži 180litara ulja, da se hitno nabavlja još 100 litara ulja, što bi iznosilo minimalnetroškove od 261.173 n.j. godišnje.Redovne porudžbine obezbjeuju kontinuitet eksploatacije transportnihsredstava u trajanju od 20,4 dana, a zatim bi došlo do prekida u eksploataciji utrajanju od 7,3 dana, ukoliko se ne bi obezbijedila koliina od 100 litara ulja pohitnom postupku.59

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihama5.4 KLASIFIKACIJA I PRORAUN ZALIHAPojmovno razvrstavanje zaliha robe ima teorijsko i aplikativnoznaenje.Teorijsko znaenje klasifikacije zaliha omoguava rašišavanjeodreenih pojmova i pridonosi boljem istraživanju i interpretaciji složeneproblematike zaliha.Aplikativno znaenje nadovezuje se na teorijsko i omoguavapreduzeima pravilno rješavanje relevantnih problema zaliha. Zalihe robe moguse razvrstati po raznim kriterijumima: vrstama i obilježju robe, planu iostvarenju plana i režimu (sistemu) zaliha.S obzirom na vrste i obilježje robe, sa stanovišta proizvodne radneorganizacije, zalihe se dijele na: zalihe materijala, zalihe nabavljenih dijelova i drugog, zalihe nedovršene proizvodnje i poluproizvoda i zalihe gotovih proizvoda.S obzirom na plan i ostvarenje, zalihe se dijele na: planirane, sa normativima na raznim nivoima: minimalnom,maksimalnom i optimalnom i stvarne, stanje odreene robe na odreeni dan ili aritmetika sredinastanja zaliha u posmatranom periodu.5.4.1 Zalihe materijalaS obzirom na režim zaliha robe, koje predstavlja plansku pretpostavkuza kontinuirani tok robe u preduzeu, zalihe se mogu podijeliti na: Minimalane zalihe, ispod kojih se roba u skladištu ne smije spustitia da se pri tome ne ugrozi kontinuitet proizvodnje, odnos procesprodaje.Obrazac (jedan od obrazaca)za izraunavanje normativa minimalnezalihe robe glasi:Zm min = P x V,gdje je:Zm min - minimalna zaliha,P - dnevna ili mjesena planska potrošnja materijala izražena ukoliini ili vrijednostiV - vrijeme nabavke izraženo u danima ili mjesecima. Optimalne zalihe, najuže su vezane za troškove i predstavljaju onajobim robe na skladištu koji uslovljava najniže troškove nabavke,prodaje i skladištenja, u koliini koje ne može nikakao ugrozitinormalan proces proizvodnje i prodaje.Obrazac (jedan od obrazaca) za izraunavanje normativa minimalnezalihe robe glasi:60

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaZm o = (P + R 1 ) x (V + R 2 )gdje je:Zm o - normativ optimalane zalihe materijala (u koliini ilivrijednosti)P - dnevna ili mjesena planska potrošnja materijala izražena ukoliini ili vrijednosti,R 1 - rezerva kojom se na osnovu procjene poveava dnevna ilimjesena planska potrošnja izražena u koliini ili vrijednosti,V - vrijeme izmeu dvije nabavke, izraženo u danima ilimjesecima,R 2 - rezreva kojom se poveava na osnovu procjene vrijeme V.Maksimalna zaliha, predstavlja gornju koliinu robe iznad koje suekonomski neporavdane i štetne.Zm max = Z om + EKNGdje je:EKN - ekonimina koliina nabavke.Signalna zaliha, obuhvata osim minimalne zalihe još i zalihu kojae se protrošiti u meuvremenu dok se ne nabavi nova zaliha.Zm sig =Z min + EKNAlarmantna zaliha, približava se minimalnoj zalihi ili je ak ispodnjenog nivoa i upozoravu na hitnu nabavku. To se posenbo dešavakada zbog poveane potrošnje robe ili poveanog škarta u procesuproizvodnje stvarna potrošnja osjetno premaši planiranu.Prekonormna zaliha, jeste razlika izmeu planiranog normativazalihe (minimuma ili maksimuma) i stvarnog stanja u skladištu,kada pretstavlja nepotreban višak i upozorava da od novih nabavkitreba odustati ili ih odgoditi. Prekonormna zaliha angažuje izarobljava dodatna finansijska sredstva, usporava proces obrtazaliha i poveava troškove nabavke, skladištenja i prodaje.Nekurentna zaliha, predstavlja robu koja se ne upotrebljava (više)za proizvodnju ili potrošnju, zbog zastarjelosti, demodiranosti,gubitka svojih karakteristika (gumeni proizvodi na primjer).Sezonska zaliha, stvara se u funkciji uticaja sezone kada se znatnopoveava potražnja za njom.Tranzitne zalihe su zalihe koje se, dok se ne upute na mjestopotrošnje, mogu privremeno, u prolazu, zadržati u skladištu.Sigurnosna zaliha, nabavlja se i skladišti za posebne zadatake, kojise izvršavaju u odreenom vremenu.Zalihe potrebne za sluaj kriznih situacija, pripremljenje za sluajelementarnih i drugih nepogoda, rata, tržišnih poremeaja. Ovezalihe se za odreene robe i zakonom propisuju.Normativ maksimalne zalihe gotovih proizvoda jeste ona koliinaili vrijednost zalihe preko koje je ona nepotrebna i suvišna.61

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihama5.4.2 Zalihe gotovih proizvodaPri utvrivanju normativnih zaliha gotovih proizvoda (NGP) prethodnotreba utvrditi faktore koji utiu na obim normativa zaliha, a to su: 1- obilježjegotovih proizvoda, 2- obim njihove proizvodnje i prodaje, 3- obim i frekvencijanjihovih isporuka kupcima, 4- uslovi tržišta, 5- uslovi skladištenja, 6- usloviotpreme i transporta. Normativ minimalne zalihe gotovih proizvoda, predstavlja koliinui vrijednost zalihe koja je potrebna da bi mogla udovoljitipravovremenoj isporuci ugovorene obaveze po koliini iasortimanu.NGP min = POP ck : 365 x NDgdje je:POP ck - koliina ili vrijednost planiranog obima prodaje poplanskoj cijeni koštanja,ND - normirani dani, broj dana za koliko preduzee moraimati zalihu za proizvodnju. Optimalna zaliha gotovih proizvoda je ona pri kojoj su troškoviskladištenja, zaliha, prodaje u užem smislu rijei i troškovi otpremezajedno najniži.NGP opt = (P + R 1 ) x (V + R 2 )gdje je:NGP opt - normativ optimalne zalihe gotovog proizvoda,P - dnevna ili mjesena planska prodaja gotovogproizvoda izražena u koliini ili vrijednosti prema planskoj cijenikoštanja,R 1 - rezerva kojom se na osnovu procjene poveavadnevna ili mjesena planska prodaja gotovog proizvoda usljedpodbaaja plana proizvodnje ili poveanog škarta gotovih prizvoda,V - normirani broj dana ili mjeseci za koliko preduzeemora imati zaliha odreenog gotovog proizvoda,R 2 - rezerva kojom se na osnovu procjene poveavanormirani broj dana ili mjeseci zbog izuzetnih teškoa u isporuci,odnosno otpremi robe.NGP max = (VNPP : OD) x NDgdje je:NGP max - normativ maksimalne zalihe gotovih proizvoda,VNPP - vrijednost najvee planirane prodaje,OD - dani odabranog razdoblja (za koje treba obezbijeditimaksimalnu zalihu),ND - normirani dani, broj dana za koliko preduzee moraimati zalihu za proizvodnju. Stvarna prosjena zaliha gotovih proizvoda je aritmetika sredinazaliha gotovih proizvoda u posmatranim razdobljima.U praksi se primjenjuje sljedea formula za izraunavanje prosjena62

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamazaliha gotovih proizvoda:ZGPpr a12 a2 a3 .... an 1n1an2gdje je:a 1 , a 2 , a 3 ,....a n-1 , a n - stanje zaliha u posmatranom periodu,n - broj izvršenih posmatranja.5.4.3 Koeficijent obrta gotovih proizvoda u skladištuKoeficijent obrta gotovih proizvoda u skladištu (koeficijent obrtaskladišta) izraunava se po obrascu:K ogp = I : (ZGP pr ili NGP min , NGP opt , NGP max )gdje je:K ogp - planski (K osgp )ili stvarni (K opgp ) koeficijent obrtagotovog proizvoda u skladištima,I - planski - planirana prodaja (Ipl) ili stvarni - ostvarenaprodaja (Ist) izlaz gotovog proizvoda sa skladišta izražen ukoliini ili u vrijednosti.Vrijeme prosjenog trajanja obrtaja gotovih proizvoda na skladištuizraunava se na sljedei nain:V ogp = 365 : K ogpgdje je:V ogp - plansko (V opgp ) ili ostvareno (V osgp ) vrijeme prosjenogtrajanja obrta gotovog proizvoda,365 - broj dana u godini,K ogp - planski (K osgp )ili stvarni (K opgp ) koeficijent obrtagotovog proizvoda u skladištima5.4.4 Utvrivanje ekonominih pojedinanih nabavki (EKN)Za proraun ekonomine koliine nabavke (EKN) u strunoj literaturikoristi se više razliitih formula.U Francuskoj je u široj primjeni formula postavljena još 1933.god.,kojoj se može prigovoriti da ne vodi dovoljno rauna o troškovima nabave uširem smislu. Formula glasi:EKN = (R i + K s + P n ) x P m - (Z n + N m )gdje je:EKN - ekonomina ili optimalna koliina pojedinane nabavke,R i - rok isporuke dobavljaa izražen u mjesecima,K s - koeficijent sigurnosti u pogledu roka isporuke izražen umjesecima,63

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaP n - periodinost nabave, tj. vremenski razmak izmeu dvijenabavke izražen u mjesecima (2,3,4 ili 12 mjeseci),P m - prosjena planska mjesena proizvodna potrošnjamaterijala,Z m - koliina zaliha na skladištu u trenutku upuivanjanarudžbe,Nm - kolina naruenog materijala u toku, to jeste narudžbamaterijala koju dobavlja još nije isporuio.Wilsonova formula ekonomine koliine pojedinane nabavkematerijala glasi: Pmg TnEKNNc Tsgdje je:Pmg - koliina planske godišnje potrošnje,Tn - troškovi nabave po jednoj nabavci,Nc - nabavna cijena materijala (po jedinici)Ts - troškovi skladištenja po jedinici mjere.Wilsonova formula zasniva se na pretpostavkama: 1- da je potrošnjamaterijala konstantna i unaprijed poznata, 2- da su troškovi nabavke konstantni inezavisni od nabavljene koliine, 3- da su troškovi skladištenja proporcionalnikoliini na skladištu i vremenu uskladištenja, 4- da se primanje cijele nabavkevrši odjednom, u naruenoj koliini i u utvrenom datumu i 5- da pogreške namogu nastati.Jedna od poznatih formula za utvrivanje vrijednosti ekonominepojedinane nabavke materijala, koju primjenjuju industrijska preduzea u USAje sljedea: 2 )2 Pmg ( Tn Td)EVN ( Ts Kgdje je:EVN - vrijednost ekonomine pojedinane nabavke,Pmg - vrijednost godišnje planske proizvopdne potrošnje,Tn - troškovi nabavke po jednoj nabavci,Td - troškovi dopreme po jednoj nabavci,Ts - troškovi skladištenja izraženi u postotku od vrijednostizaliha materijala,K - kamate na vrijednost zaliha izražene u postotku.Poznati njemaki teoretiar o troškovima, Konrad Mellerowicz, polaziod broja ekonominih, odnosno optimalnih pojedinanih nabavki u toku jednegodine i za to koristi obrazac:64

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaENB Pmg Ncp ( Ts K)2 Tnfgdje je:ENB - broj ekonominih pojedinanih nabavki materijala utoku jedne godine,Pmb - koliina planske godišnje potrošnje,Ts - troškovi skladištenja (izraženo decimalom),K - kamate na zalihe materijala (izraženo decimalom),Tnf - fiksni troškovi nabavke materijala po jednoj nabavci.Za odreivanje prioritetnih materijala za proraun ekonominepojedinane nabavke treba koristiti ABC (Pareto) analizu. Za manje važnepomone i druge materijale mogu se koristiti i iskustveni podaci o nabavci,ukoliko sistemom to ve nije obuhvaeno.5.5 LJUDSKI RESURSIPreduzea se sve više fokusiraju na performanse zaposlenih, odnosnoljudske resurse i njihove karakteristike.Razloga za to ima više od kojih su glavni: Prevazilaženje nedostataka u organizaciji rada i rasporeivanjuradnika. Poboljšavanje radnih uslova i efikasnosti poslovnih procesa. Poboljšanje ukupnih poslovnih performansi i pozicije na tržištu. Neophodnost stalnog praenja realizacije rada i pravovremenogreagovanja u kritinim situacijama. Zahtjevi novih informacionih i komunikacionih tehnologija upogledu obrazovanja i vještina radnika. Zahtjevi novih generacija mladih i obrazovanih ljudi u pogleduradnih uslova, motivacije i napredovanja, nastali po uzoru na nekedruge poslovne sisteme. Takmienje sa konkurencijom, ne samo na tržištu proizvoda iusluga, ve i u privlaenju strunijih i obrazovanijih kadrova.Upravljanje ljudskim potencijalima obuhvata zadatke vezane za ljude,njihov izbor, zapošljavanje, usavršavanje, rasporeivanje i druge aktivnostiosiguranja i razvoja zaposlenih.U savremenim kompanijama briga za zaposlene i njihovu motivaciju,specijalizaciju i promociju, postaje dio definisanja i razvoja ukupne funkcijekvaliteta poslovnog sistema.Strategija motivisanja i nagraivanja treba da bude dio poslovnestrategije kako bi se ostvarile najviše poslovne performanse svih resursa.65

LOGISTIKA5.Upravljanje zalihamaNajproduktivnije kompanije su nastale ostvarenjem premise da sezaposleni aktivno ukljuuju u poslovne procese jer im rad u toj kompanijipriinjiva zadovoljstvo.Posljednjih decenija se razvija nova filozofija menadžmenta, kojuoznaava povratak ovjeku kao kompleksnom, emocionalnom biu, sa svimnjegovim mogunostima, znanjima, željama i potrebama.5.5.1 Sistemski pristup ljudskim performansamaTermini kojima se opisuju razliiti aspekti ljudskog rada mogu biti: Ljudske performanse Arhitektura ljudskih performansi Tehnologija ljudskih performansi Poboljšanje ljudskih performansiLjudske performance se mogu opisati kao karakteristike rada svakogradnika stavljene u kontekst radnog mjesta, poslovnog procesa, kompanije išireg okruženja.Arhitektura ljudskih performansi se može opisati kao višeslojnastruktura koja obuhvata rad, radnika i radno okruženje u kome se realizujeposlovni proces.Tehnologija ljudskih performansi podrazumijeva sistemski pristup zapovezivanje poslovnih ciljeva i strategija kompanije, sa radnom snagom, koja jeodgovorna za njihovu realizaciju.Poboljšanje ljudskih performansi je postupak njihovog unapreenja icilju postizanja boljih poslovnih rezultata.Pravi efekti zaposlenih se mogu sagledati posle realizacije proizvodnjeproizvoda i/ili usluge. Kompanija pravi izveštaje i dobija povratnu informacijuo kvalitetu proizvoda i/ili usluge.66

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja6. TEHNOLOGIJA SKLADIŠTENJA6.1 SKLADIŠTENJE6.1.1 Pojam i znaaj skladištaZalihe se formiraju da bi se savladale prostorne i vremenskeneusklaenosti proizvodnje, razmjene i potrošnje. Zalihe se moraju zaštititi,uvati, dopremiti i otpremiti, za šta je potreban odreeni prostor. Taj prostornaziva se skladište.U savremeno organizovanoj proizvodnji, baziranoj na savršenosnabdjevenom tržištu svim vrstama materijala, nestala bi potreba za skladišnimprostorom. Tamo gdje postoji nesigurnost u snabdijevanju materijalom,neujednaen proizvodni proces, nemogunost održavanja ustanovljenih rokovaproizvodnje, udovoljavanje kratkoronim zahtjevima potrošaa, teškoe priuvozu materijala i dr, namee se potreba za postojanjem skladišnog prostora.Funkcija skladišta treba da odgovori sljedeim zadacima: prihvatanje materijala, uskladištenje materijala, evidentiranje uskladištenog materijala, uvanje i zaštita materijala od ošteenja i gubitaka, izdavanje materijala, poboljšanje kvaliteta materijala (starenje, odležavanje i sl.).Broj i veliinu skladišta treba svesti na najmanju mjeru, što je mogueukoliko su obezbijeeni tokovi proizvodnje i prometa, tj. dobro organizovanamanipulacija sa materijalima i ako se upotrebljavaju mehanizovana iautomatizovana sredstva transporta.Istovremeno, zadatak je da se funkcija skladišta ostvari uz minimalnetroškove, što se odnosi na troškove dopreme materijala, troškove nedovoljnih iliprekomjernih zaliha, troškove skladištenja (troškovi za zaštitu materijala,rukovanje, administraciju, prostor, opremu, grijanje, ošteenja i dr.).6.1.2 Definicije i opšte podjele skladištaSkladište je prostor za uskladištenje robe u rasutom stanju ili uambalaži, s namjerom da poslije odreenog vremena roba bude ukljuena udaljnji transport, proizvodnju, distribuciju ili potrošnju.Skladište može biti ograeni ili neograeni prostor, pokriveni ilinepokriveni prostor koji se koristi za uvanje sirovina, poluproizvoda ili gotovihproizvoda. U njemu se roba preuzima i otprema, uva od raznih fizikih,hemijskih i atmosferskih uticaja.67

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenjaPrema nainu gradnje, skladišta se dijele na otvorena (u njima se uvajumaterijali i robe koje su neosjetljive na hemijske uticaje), zatvorena (robaosjetljiva na vremenske uticaje), natkrivena (robe kojima je potrebno stalnoprovjetravanje).Postoji još podjela na klasina skladišta (u kojima razlikujemoniskomehanizovana i visokomehanizovana skladišta, zavisno na koji se nainrukuje predajom i otpremom robe – runo ili mehanizacijom poput viljuškara isl.).Automatizovana i visokoregalna skladišta, gdje se poslovi po praviluobavljaju bez prisutnosti radnika, specijalizovana skladišta (ili namjenskaskladišta sa tano definisanom robom ili materijalom poput silosa, hladnjaa,tankova i sl.).Kompjuter je neophodan za programiranje opreme za automatizovaniizbor i interface skladišta/stovarista sa ostalim djelovima logistikog sistema.Ako se roba pravilno uskladišti, uva se od nepovoljnih uticaja,gubitaka i kvarenja.Skladištar je odgovoran za pravilno slaganje tereta u svom skladištu.Slagai treba da pravilno postave podloge i obloge i da ekonomino iskoristeprostor za teret.6.1.3 Funkcija i karakteristike skladištaOsnovne funkcije skladištenja su:1. Prijem robe - skladište prima robu koja je dopremljena spoljnimtransportom ili je preuzeta od fabrike i prihvata odgovornost za nju.2. Identifikikacija robe. Odgovarajue jedinice robe koje se drže nazalihama moraju biti evidentirane i prikupljeni podaci o broju zasvaki primljeni artikal. Može biti potrebno da se artikal oznaifizikom šifrom, privjeskom itd. Artikal se može identifikovatipomou šifre na artiklu, šifre na ambalaži ili kontejneru ili fizikimosobinama.3. Sortiranje robe. Roba može biti sortirana prema odgovarajuimpodrujima za smještaj.4. Otprema robe do mjesta gdje e se smjestiti. Roba može bitiodložena na mjesto gdje se kasnije može nai kada bude potrebna.5. uvanje robe. Roba se drži na skladištu, pod odgovarajuomzaštitom sve dok je potrebno.6. Opoziv, selekcija ili odabiranje robe. Artikli koji su naznaeni odmušterija moraju biti opozvani sa mesta gde su smješteni i grupisanina nain koji je koristan za sljedei korak u izvršavanju narudžbine.7. Slaganje za isporuku. Nekoliko artikala koji ine jednu pošiljkutreba da se sastave i kontrolišu zbog kompletnosti ili zbog propusta68

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenjakoji su dopušteni i moraju se pripremiti podaci o narudžbini ili, akoje nužno, modifikovati.8. Otprema pošiljke. Konsolidovana narudžbina mora biti naodgovarajui nain upakovana i upuena u pravo transportnosredstvo. Moraju se primijeniti nužna otpremna i raunovodstvenadokumenta.Osnovni principi skladištenja prikazani su u tabeli 6.1:Tabela 6.1: Osnovni principi skladištenjaOsnovni principiSredstva za ostvarenjeskladištenjaOmoguiti brzumanipulaciju robom Plan rasporeda robnih artikala po odjeljenjimaskladišta Praktino obilježavanje robnih artikalaPristupanost robeRacionalan metod priprema robe za izdavanje potrebovanjima (porudžbinama)Ouvati vrijednost robe Zaštitne mjere prema prirodi robe Izdavanje robe po redosljedu prijema Pridržavanje limita trajanja skladištenja zavisnood prirode robe i vremena njene proizvodnjeMinimizirati troškoveskladištenja Pojednostavljenje operacija prijema i izdavanjarobe Racionalnija manipulacija robom Ekonomija prostora skladišta Racionalno trošenje materijalaOlakšati inventarisanje Plan rasporeda robnih artikala po odeljenjimaskladišta Pristupanost robeOmoguiti modifikaciju u Paletizacijaplanu rasporeda robe Pokretne pregrade izmedju odjeljenja skladištaOsnovni mjerljivi inioci funkcije skladištenja jesu:1. složenost i veliina svrhe, ciljeva i zadataka funkcije skladištenja,2. obim, struktura i dinamika finansijskih sredstava angažovanih uzalihama,3. veliina i opremljenost skladišnih kapaciteta4. broj i struktura transportnih sredstava koja se koriste u transportu iu skladištenju roba,5. broj i struktura roba,6. broj i struktura skladišnih transportnih radnika,7. broj i veliina preduzea koja obavljaju poslove transporta iskladištenja,8. broj i veliina skladišnih službi u preduzeima.69

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja6.2 LOKACIJA SKLADIŠTA MATERIJALA6.2.1 Lokacija skladišta malih i srednjih preduzeaZa mala i srednja preduzea preporuuje se lociranje skladišta pod istimkrovom sa proizvodnim pogonima, slijedei smjer tehnološkog procesa, tako štose skladište sirovina lociraju na poetku proizvodnog procesa, a skladištagotovih proizvoda na kraju procesa, gdje je montaža gotovih proizvoda iliodakle se gotovi proizvodi otpremaju na tržište.Prilikom postavljanja skladišta, kao i kod proizvodnih prostora, trebavoditi rauna o moguim proširenjima, odnosno prilagoavanju tehnološkomprocesu proizvodnje.Na sl. 6.1 prikazane su varijante lokacije skladišta kod malih i srednjihpreduzea:SSPPSSPPPSPPPa)b)gdje su: SS - skladište sirovina,P - proizvodni proces,SP -skladište gotovih proizvoda,PP -planirano proširenje- tok sirovina- tok finalnih proizvodaSS SP SSPPSPc)PPd)Sl.6.1 Varijante lokacije skladišta malih i srednjih preduzea70

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja6.2.2 Lokacija skladišta velikih preduzeaKada je u pitanju smještaj skladišta kod velikih preduzea, veoma jeznaajno da li e skladište biti centralizovano (za sve vrste sirovina,repromaterijala i druge robe) ili decentralizovano ( razliita skladišta za razliiturobu ili za razliite korisnike robe). Opredjeljenje u tom smislu zavisi od višefaktora, koliine i vrste materijala koji treba uskladištiti, uestalost potraživanja,tip i organizacija proizvodnje itd.U praksi preovlauju centralizovana skladišta. Prednost je u tome što jebolji i lakši nadzor, povoljniji uslovi za efikasnije korišenje mehanizacije,lakša mogunost racionalizacije uvoenjem automatizacije u transportu,racionalno korišenje osoblja, manje rezerve zaliha istovrsnog materijala, veistepen iskorišenja raspoloživog prostorra i dr.Treba, meutim, naglasiti da usljed veih troškova transporta,centralizovana skladišta imaju navedene prednosti samo u sluaju relativnomanjih koliina materijala i njihovog manjeg koeficijenta obrta.Na sl. 6.2 (a, b, c, d) prikazane su opšte preporuke za praktina rješenjalociranja skladišta kod velikih preduzea. (Simboli upotrebljeni za sl.6.1 imajuisto znaenje i za sl.6.2.)SSSPSSPSPPPPPPPSSPa)SS/SPPSPPPPPPPSl.6.2 Varijante lokacije skladišta velikih preduzeaKada je u pitanju lokacija skladišta velikih preduzea, onda treba uzetiu obzir i sljedee faktore:71

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja- udaljenost skladišta sirovina od proizvodnih pogona, koje treba da ješto manje,- udaljenost skladišta gotovih proizvoda od montažnih pogona,- udaljenost skladišta trgovake robe od potrošaa i dr.Položaj centralnog skladišta u odnosu na znaajne lokacije (proizvodnipogoni, montažni pogoni, potrošaki centri i dr.) može se odrediti primjenommetode težišta, gdje se koordinate skladišta XT i YT (sl.6.3), dobijajukorišenjem sljedeih obrazaca:gdje su: Xi i Yi - koordinate lokacija Pi gdje se troši odreena koliinaQi robe,XT i YT - koordinate skladišta.Kada su u pitanju složeniji sluajevi (izgradnja velikih,automatizovanih i savremeno opremljenih skladišta), za odreivanje optimalnelokacije koriste se metode zasnovane na operacionim istraživanjima (npr.transportna metoda), simulacione metode i dr.6.3 RAZMJEŠTAJ MATERIJALA U SKLADIŠTURazmještaj materijala u skladištu zavisi od sistema skladištenja –centralizovano ili decentralizovano skladište, što zavisi od veliine proizvodnihpogona, vrste i koliine materijala koji se skladišti, naina opsluživanja i dr.Treba imati u vidu da se prije konanog razvrstavanja robe u skladišteobavlja kvantitativni i kvalitativni prijem i da za to treba takoe predvidjetiodreen prostor.Za razmještaj materijala – robe u skladište postoje opšte preporuke kaošto su: Obaviti grupisanje materijala s obzirom na nain rukovanja i napotrebnu sigurnost, pri emu se mogu determinisati tri grupe:1.sirovi materijali, poluproizvodi i gotova roba koji se dobijaju oddrugih proizvoaa i služe za dalju preradu i ugradnju, raunajui imaterijal za ambalažu,2.pogonski materijali koji se ne ugrauju direktno u proizvod, ali beznjega nije mogua proizvodnja (brusne ploe, ulje, sijalice, burgije idr.),3.dijelovi opreme (pribori za mašine, rezervni dijelovi, runi alati,mjerni instrumenti i dr. Materijal sa velikom frekvencijom trebovanja treba skladištiti u bliziniglavnog saobraajnog prolaza. Materijal vee težine i zapremine smješta se na kraju sabirne linije,72XTnXii1ni1QQiiYTnY Qii1ni1Qii

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja Lake materijale koji se izuzimaju runo, a ija su trebovanja esta,treba smjestiti u najpovoljnije radno podruje do 1m visine. Zapaljivi materijali (boje, lakovi i sl.) skladište se na posebnimmjestima sa predvienim protivpožarnim mjerama. Proizvodi koje prije otpreme na proizvodnu liniju treba da “odleže” ucilju smirivanja napona i drugih osobina nastalih od termike i drugeobrade (otkivci, odlivci, sirova graa od drveta, neka alkoholna pia idr), smještaju se u poseban prostor sa potrebnim uslovima za ovu“tehnološko – skladišnu” operaciju. Robu pripremljenu za izdavanje (trebovanje) takoe treba postaviti napogodno mjesto kako bi se efikasno distribuirala. Identifikacija ve rasporeene robe u skladištu u velikoj mjeridoprinosi njenom efikasnom izdavanju prema trebovanju. Identifikacijaje numerika, slovna ili numeriko-slovna. Numerišu se dijeloviskladišta, regali, police i mjesta na policama gdje se odlaže roba. Cilj jeda svaki uskladišteni materijal ima svoju adresu. Oznaavanje skladištaje neophodno prije svega kod raunarskog upravljanja skladištem.U skladištima proizvodnih sistema 85% do 90% od ukupnog prometarobe ine materijali koji se mogu dohvatiti sa poda, dok za ostali materijalprilikom izuzmanja treba koristiti pomonu opremu. Zato u prioritetno podrujetreba smještati materijal ija je potrošnja tekua, dok se materijal za kasnijupotrošnju smješta pored pomonih prolaza (sl.6.3)Rezervni dijeloviStalaze (regali, police)PrijemnoodjeljenjeULAZGlavni sabirni prolazIzdavanje iotpremaStalaze (regali, police)Rezervni dijeloviSl.6.3 Raspored regala i robe u skladištu73

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja6.4. PROSTORI ZA SKLADIŠTENJESkladišni prostor obuhvata prostor potreban za knjigovodstvo, prijemrobe, prolaze, uvanje robe, izdavanje robe, sanitarne i druge pomone prostore.U skladu sa tim ukupna površina skladišnog prostora izraunava se na sljedeinain:Ss = Sm + Sp + Sts + So + Sasgdje su:Sm - površine za skladištenje:Sm GPdG - težina materijala u kN,Pd - dozvoljeno optereenje poda skladišta u kN/m 2Sp- površina za prijem materijalaQSp mn PmQ - koliina materijala potrebna za jednu godinu u kN,n - prosjean broj prijema za godinu, - 0,5 – 0,6 koeficijent iskorišenja poda,Pm - mogue optereenje poda u kN/m 2Sts - površina za transportne stazePovršina za transportne staze zavisi od tipa rasporeda odlaganjamaterijala, kao i od vrste transportne opreme (kolica, viljuškara i sl).So - površina za otpremu materijalaOva površina se proraunava na isti nain kao i površina za prijemmaterijala.Ukoliko se ista površina koristi i za prijem i za otpremu materijala tadase odreuje tako što se zbir površina za prijem i otpremu materijala smanjuje zaoko 25% do 35%, odnosno:Spo = (0,65 – 0,75) (Sp + So) m 2 Sas - površina za administrativne, sanitarne i druge pomoneprostorijeOve površine se proraunavaju po odreenim standradima zavisno odorganizacije i broja ljudi koji rade u skladištu.Ukupna površina skladišta za grubi proraun može se izraunati kada sepovršina za skladište množi koeficijentom 1,8 – 3 tj.:m22Ss = (1,8 – 3) Sm m 2 74

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenja6.5 ISKORIŠENJE SKLADIŠNOG PROSTORAIskorišenje skladišnog prostora može se izraunati primjenomsljedeeg obrasca:V m100Vsgdje je: Vm- zapremina uskladištenog materijalaVs- zapremina skladištaKod dobro organizovanih skladišta se kree u veoma širokomrasponu od 15% do 70%, što zavisi od vrste materijala, opreme u skladištu iopreme za manipulaciju materijalom. Zapremina skladišta se odreujejednostavnim matematikim operacijama, dok je utvrivanje zapremineuskladištenog materijala nešto složeniji proraun.Kada se za uskladištenje materijala koriste palete, onda treba težiti davisina paletizovanog materijala bude što viša (ne manja od 0,85 m).Ako su: Smpi- površina koju zauzima materijal na i – toj paleti,- površina palete,SpSmj- površina skladišta zauzeta paletama na j – om redu,S - površina skladištatada je stepen iskorišenja površine paleteSmpii1pSpa stepen iskorišenja površine skladištanp:100sp:Smji1sp 100SpIskorišenje skladišnog prostora po visini može da se izrazi pomoukomponentnih stepena iskorišenja na sljedei nain:hhmpovp 100vs 100hphgdje su: hp- visina palete (police),hm- visina materijala na paleti,hpo- visina naslaganih paleta,h - visina skladišta.n75

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenjaImajui u vidu parcijalne stepene iskorišenja prema prethodnimobrascima ukupni stepen iskorišenja iskazuje sa na sljedei nain: pOvako izraunati stepeni iskorišenja daju mogunost da se analizirajupojedinana iskorišenja opreme za uskladištenje, a zatim njihovo variranje ucilju poveanja ukupnog stepena iskorišenje skladišta u cjelini.6.6 DISTRIBUTIVNA SKLADIŠTA I SKLADIŠTA NA OTVORENOMPROSTORUZa skladištenje velikih koliina materijala sa brzim prometom koriste sedistributivna skladišta. Karakteristika ovih skladišta je da su vlasništvo glavnogproizvoaa materijala ali su prostorno sasvim odvojena i samostalna. Pošto jematerijal u takvim skladištima gotovo iskljuivo namijenjen snabdijevanjutrgovake mreže lociraju se u krajevima i na prostoru koji su za tu svrhunajpovoljniji. Pojava distributivnih skladišta povezuju se sa razvojemautomobilske industrije u cilju bržeg snabdijevanja tržišta rezervnim dijelovima.Kasnije se pojavljuju distributivna skladišta i za druge proizvode kao što suobua, odjea, prehrana, namještaj, sirovine i sl.Skladišta na otvorenom prostoru koriste se za komadni i sitni materijaliji kvalitet ne zavisi u veoj mjeri od atmosferskih uticaja.Teren za ovakva skladišta mora biti posebno odabran i pripremljen:lokacija sa niskim podzemnim vodama, bez vegetacije koja može izazivatitruljenje i koroziju uskladištenog materijala, teren treba da je tvrd ili poploansa nagibima za odvod vode oko 0,3% i kanalima za tu svrhu.Evo nekoliko karakteristinih primjera skladištenja na otvorenomprostoru: Otvoreno skladište za metalne blokove i šipkasti materijal. sp vp Istovar ili utovar se vrši drumskom ili šinskom dizalicom.Otvoreno skladište za dugaki šipkasti materijal, limove,profile, dugake cijevi i dr. Za istovar i utovar se koristemostovske dizalice vee nosivosti.Kada su u pitanju otvorena skladiša rasutih tereta, prije svega se vodirauna o vrsti i karakteristikama materijala koji se skladišti. Kod uglja se, naprimjer, javlja mogunost usitnjavanja i samozapaljenja, iji period je od 1,5 do3 mjeseca poslije uskladištenja. Da bi se sprijeilo samozapaljenje kontroliše setemperatura pomou cijevi zabijenih u naslagama uglja na rastojanjima od 6 do8 metara.6.7 MANIPULACIJA MATERIJALOMPoetna aktivnost skladištenja materijala jeste njegov prijem.Kod velikih skladišta i kada se radi o velikim industrijskimpreduzeima, postavlja se posebno odjeljenje za prijem materijala. U manjimvs76

LOGISTIKA6. Tehnologija skladištenjaskladištima i kada se radi o manjim preduzeima, esto su odjeljenja za prijem(istovar) i distribuciju (utovar) objedinjena.Na prijemu se vrši kvantitativni i kvalitativni prijem materijala.Opšti hodogram aktivnosti za prijem robe u skladište obuhvata (sl.6.4):A – istovar materijala (A1 – istovar i raspakivanje, A2 – izdvajanjeuzoraka za kvalitativni prijem, priprema za laboratorijsku analizu),B – kvantitativni prijem (provjeravanje prispjele koliine i aktivnostipo utvrenom stanju, zapisnik i sl.),C – kvalitativni prijem (ispitivanje uzorka prema preporukama okvalitetivnom prijemu i izvještavanje o naenom stanju)D – prijem u skladište ( transportovanje materijala do mjestauskladištenja, uskladištenje i izrada dokumenta o prijemu materijala)Ukoliko karakteristike materijala ne odgovaraju oekivanim, bilo pokvantitetu ili kvalitetu, komisijski se sainjava odreeni zapisnik, a materijal sene prima u skladište dok nadležni organi ne donesu odgovarajuu odluku.B0B10A10A20C0D0Sl.6.4 Hodogram prijema robe u skladištuProstor za prijem materijala u principu mora imati samo jedan ulaz ijedan izlaz. Prilikom projektovanja ovog prostora treba uzeti u obzir sljedee:- koliinu i frekvenciju pristizanja materijala,- vrstu i broj transportnih sredstava kojima materijal dolazi,- vrijeme potrebno za istovar,- vrstu i koliinu pomonih ureaja – mehanizacije za istovar,- vrstu materijala i koliinu koja se skladišti na otvorenom prostoru,- broj radnika i njihovu opremljenost za izvršenje radnih aktivnosti,- prostor privremenog skladištenja i dr.Rad u skladištu prati i reguliše odgovarajue lice tokom svih aktivnosti:- obavljanje saobraaja od mjesta preuzimanja materijala doistovarne rampe,- korišenje odabranih ureaja za rukovanje materijalom,- nadzor i kontrola rada u skladištu,- radni uinak radnika pri rukovanju matrijalom,- proraun troškova i uporeenje sa finansijskim planom,- prikaz evidencije o izdavanju i distribuciji materijala iz skladištaitd.77

LOGISTIKA7. Kretanje materijala7. KRETANJE MATERIJALA7.1 KRETANJE MATERIJALATransportni zahtjevi se esto posmatraju kao sporedni poslovi u odnosuna traženje optimalnih rješenja tehnoloških postupka i razvijanje proizvodneopreme ili se posmatraju kao izolovan problem koji se rješava parcijalno.Da bi se ostvarile optimalne uštede u novcu, vremenu, radnoj snazi,prostoru i utrošku energije od istovara sirovine (polufabrikata) do otpremegotovog proizvoda, potrebno je svaki korak posmatrati kao dio cjelokupnogsistema procesa proizvodnje, pri emu upravo kretanje materijala zauzimaveoma znaajno mjesto.Troškovi transporta materijala iznose od 10% do 80% od proizvodnohtroškova u raznim granama industrije (u metalopreradi 5-35%).Neriješen transport materijala utie na nedovoljno iskorišenje skupihproizvodnih mašina, što predstavlja dodatne troškove i poveava obimnedovršene proizvodnje.Osnovna podjela troškova transporta materijala na dvije kategorijeprikazana je na sljedeoj šemi (sl.7.1):TROŠKOVIKRETANJAMATERIJALASTALNI TROŠKOVI- Amortizacija,- Anuiteti (zabrane ikrediti),- OsiguranjeDIREKTNI TROŠKOVIPROMJENLJIVITROŠKOVI- Elektrina energija- Pogonsko gorivo,- Troškovi održavanja,- Režijski troškovi,- Trokovi kvaliteta,- Plate transport. radnika.INDIREKTNITROŠKOVI- Izgubljeno vrijemeproizvodnih radnika,- Nedovoljno iskloriš.opreme zbpg transporta,- Nedovršena proizvod.zbog transporta,- Smanjen obim proizv.zbog lošeg layout-a,-Troškovi nepotrebnogviška prostora,-Štete zbog nestrunogrukovanjaSl.7.1 Osnovna podjela troškova materijala78

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaJedan od znaajnijih kriterijuma za odreivanje efikasnosti sistemakretanja materijala je i vrijeme protoka materijala kroz sistem Tpm:Tpm0t tt tw gdje je: t 0 -ukupno vrijeme potrebno za izradu datog proizvodat t-ukupno vrijeme transportat w-ukupno vrijeme ekanja uslovljeno sistemomopsluživanjat z-ukupno vrijeme zastoja uslovljeno organizacijomprocesa.Koeficijent protoka rauna se po formuli:p Projektovanje savremenog layout-a podrazumijeva integralnorazmatranje procesa proizvodnje, unutrašnjeg transporta i skladištenja, što jeposebno važno kod automatizacije procesa.Primjer je primjena visoko regalne dizalice u radionikom prostoru ijaje osnovna namjena mogunost direktnog transporta materijala od skladišta doradnih mjesta, meu radnim mjestima i odvoz gotovih proizvoda do skladišta.Ovaj primjer donosi više prednosti:- eliminiše transport izmeu radnih mjesta i skladišta,- smanjuje koliinu materijala na mjestu obrade,- poveava produktivnost po jedinici površine zgrade,- smanjuje ciklus proizvodnje.Zadatak transportnog sistema je, pored premještanja tereta, sakupljanjeviše transportnih tokova u jedan i razgranavanje jednog toka u više, pri emu jeveoma znajna funkcija povezivanja po vremenu da bi se regulisala brzinapojedinih tokova procesa proizvodnje.Savremeno projektovanje kretanja materijala pribjegava izradi modela,ija je osnovna funkcija da opiše ponašanje i predvidi rad sistema u razliitimokolnostima.Tpmt 0Model ima višestruku ulogu:- kao pomo za razmišljanje o varijantama rješenja,- kao alat za predvianje,- kao pomo za komuniciranje,- za upravljenje sistemom,- za obuku i instrukcije.tz79

LOGISTIKA7. Kretanje materijala7.2 OSNOVNI PRINCIPI RJEŠAVANJA KRETANJA MATERIJALAPrilikom rješavanja problema kretanja materijala preporuuju seodreeni principi proistekli iz teorije i praktinog iskustva:1. Sve aktivnosti kretanja materijala treba da budu prethodno planirane.2. Projektovanje mora da obuhvati cio sistem kretanja materijala(transportni sistem). Po mogunosti izbjegavati rješavanje izolovanihtransportnih problema.3. Planiranje redosljeda operacija i rasporeda opreme treba da omoguioptimizaciju toka materijala.4. U projektovanju težiti za fleksibilnim transportnim sistemima.5. Omoguiti maksimalno iskorišenje prostora.6. Eliminisati ili bar smanjiti nepotrebna kretanja i opremu koja seadekvatno ne koristi.7. Voditi rauna da su troškovi niži kada se transportuju jedinice veemase i gabarita (koristiti transportne jedinice - TJ).8. Projektovati transportni sistem tako da se poboljšaju uslovi rada iobezbijedi sigurnost na radu.9. Težiti unifikaciji i standardizaciji transportne opreme što je znaajnokako sa aspekta eksploatacije, tako i sa aspekta održavanja.10. Planirati strategiju održavanja (preventivno održavanje) opreme.11. Koristiti gravitaciju kada je to mogue.12. Smanjiti sva vremena ekanja koja se pojavljuju u procesu.13. Smanjiti vrijeme utovara (zahvatanja) i istovara (puštanja) tereta.14. Projektovanjem transportnog sistema pored ekonominosti trebaostvariti veu produktivnost proizvodnog sistema, sigurnost u radu, smanjitifiziki napor radnika i drugo.Jedan od najboljih naina za efikasno korišenje navedenih principa jeizrada listi za provjeru pomou kojih uoavamo sve elemente proizvodnogsistema potrebne za projektovanje, kojima se definiše preduzee, pogon,površina i pokazatelji sa odgovorima da / ne i primjedbama što se odnosi na: opšta zapažanja proizvodnog prostora, zapažanja o skladištu, materijal, prenošenje materijala, nain rukovanja materijalom, transportne jedinice, postojeu opremu koja se koristi u transportu, radnu snagu i dr.7.3 PRINCIP JEDININOG TERETAPrincip jedininog tereta podrazumijeva transportovanje materijala nanajefikasniji nain, korišenjem najpogodnijeg oblika i veliine transportne80

LOGISTIKA7. Kretanje materijalajedinice (TJ) u cilju smanjenja broja ciklusa neophodnih za datu koliinumaterijala.Transportna jedinica može da sadrži komadni teret, rasuti teret, tenostili gas, ali treba da bude tako oblikovana da se lako prihvati i transportuje krozdati proces i da omogui povezivanje pojedinih transportnih operacija.Tipovi jedinanog tereta u industrijskom unutrašnjem transportu sunaješe razni oblici paleta, sudova, kontejnera, samonoseih TJ, buntovi, bale,rolne i sl.Problem izbora odgovarajue transportne jedinice TJ je složen, pa mutreba posvetiti posebnu pažnju. Na primjer pri izboru palete potrebno jerazmotriti sljedee faktore: svrhu primjene (transport, uskladištenje, snabdijevanje potrošaa), poziciju i materijal koji se transportuje (masa, dimenzije, oblik,vrsta materijala, pakovanje itd.), mogunosti i ogranienja transportnog sistema (konvejer, viljuškar,kompatibilnost palete i sistema), kakav je skladišni sistem (regali, blok, prostor), vozila spoljnjeg transporta (nosivost, dimnezije,otvoreno/zatvoreno), zgrada (oblik, raspon stubova, širina transportnih hodnika, otvorivrata, kvalitat i nosivost poda, karakteristike liftova,prijemno/otpremna rampa), odnos izmeu veliine jedininog tereta i prostora za uskladištenje(u skladištima, pogonima, kamionima, vagonima, brodovima).(sl.7.2 do 7.4),Sl.7.2Sl.7.3karakteristike palete (vraa se u proces, nepovratna, osjetljiva naudar),nain slaganja pozicija ili jedininog pakovanja na paletu,da li je paleta standardna,razliitost paleta u transportnom sistemu.81

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaSl.7.4Poslije razmatranja koncepta jedininog tereta i njegove veze sa drugimuticajnim faktorima pristupa se direktnom projektovanju sistema.82

LOGISTIKA7. Kretanje materijala7.4 KAPACITET UREAJA ZA KONTINUALNI TRANSPORTKapacitet transportnog ureaja ili sistema definiše se kao koliinarasutog tereta (u jedinicama mase ili zapremine) ili broj jedinica tereta - TJ (zakomadni teret koja se prenese u jedinici vremena).Razlikuje se projektovani od stvarnog (radnog) kapaciteta.Projektovani kapacitet odreen je parametrima ureaja i osnovnimsvojstvima tereta koji se transportuje.Stvarni kapacitet odreen je eksploatacionim uslovima rada i zavisi od:- stepena stvarnog iskorišenja nosivosti elementa koji nosi teretzavisno od uslova eksploatacije (vremenski uslovi, vlaga, temperatura i dr) priemu je =0,851,- vremenskog iskorišenja ureaja,- g faktora gotovosti (stvarnih radnih uslova) pri emu je faktorgotovosti dat izrazom:Tr g,T Trgdje je: T r - ukupno vrijeme koje sistem provede u radu, T o - ukupno vrijeme koje sistem provede u otkazu.Odnos izmeu stvarnog i projektovanog kapaciteta dat je izrazom:gdje je: QsQQs Vs s ,Q V- stvarni (radni) kapacitet ureaja (t/h),- projektovani kapacitet ureaja )t/h),m 3 ,hm 3 ,h- ukupni koeficijent iskorišenja ureaja.Vs - stvarni kapacitet ureaja V - projektovani kapacitet ureaja sUkupni koeficijent dat je takoe i izrazom: sPri odreivanju kapaciteta ureaja kontinualnog transporta razmatrajuse sljedei sluajevi transportovanja: kontinualni transport rasutog tereta, prekidni transport rasutog tereta, kontinualni transport komadnog tereta, prekidni transport komadnog tereta.og83

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaU svim sluajevima parametri koji odreuju kapacitet protoka suprosjene koliine tereta po jedinici dužine transportera i radna brzinatransportovanja iz ega slijedi:3t q m v t mv 3 qmvQ ,h m h mgdje je: - gustina rasutog tereta,v - prosjena brzina kretanja ureaja.Slijedi da je prosjena koliina tereta po jedinici transportera:Qq m ,vKada se jedinini teret (TJ) prosjene mase m (kg) prenosi pojedinanoili u grupama od "z" komada, sa rastojanjem (korak konvejera) izmeu tereta S,masa tereta po jedinici dužine konvejera (kg/m) bie:mz q m ,spa je kapacitet protoka dat izrazom:Q m S v,gdje je: - koeficijent popunjenosti transportera.Kapacitet protoka kod transportera jedininog tereta esto se izražavakao broj komada u jedinici vremena. Pri tome je prosjeni interval vremenaizmeu komada dat izrazom:st ,vpa je kapacitet u komadima dat izrazom:Z zv SKada se na osnovu prethodnih podataka odrede geometrijski parametrinoseeg elementa transportera, potrebno je izvršiti provjeru da li je elementprilagoen za prihvatanje najveih komada (granulata) koji se transportuju i dali je kompatibilan sa prethodnim i narednim elementom transportnog sistema.84

LOGISTIKA7. Kretanje materijala7.5 KAPACITET UREAJA PREKIDNOG TRANSPORTAProjektovani kapacitet ureaja prekidnog transporta dat je izrazom:Qq0 N c ,gdje je: q 0 - nominalna nosivost ureaja, - prosjeni koeficijent iskorišenja nosivosti,N c - broj radnih ciklusa ureaja.1 1Nc , ili Nc t isto ,2vgdje je: ti - zbir elementarnih vremena pojedinih zahvata ikretanja koje ureaj napravi u toku jednog ciklusa,to - pomono vrijeme koje obuhvata zahvatanje tereta,puštanje, ili vrijeme utovara i istovara ureaja,s - dužina puta izmeu taaka prijema i otpreme tereta i- prosjena brzina kretanja ureaja.vStvarni kapacitet Qs izraunava se uzimanjem u obzir ukupnogkoeficijenta iskorišenja ureaja s pa jeQs Qsgdje je: kao kod ureaja kontinualnog transporta.sg7.6 ELEMENTI ZA POVEZIVANJE, SPAJANJE I RAZDVAJANJESistemi koji transportuju teret ka datoj taki ili od nje sadrže sljedeeosnovne elemente: elemente za povezivanje, elemente za razdvajanje (ravanje, dijeljenje) i elemente za spajanje.Elementi za povezivanje mjesta dopreme i otpreme služe zatransportovanje ili za sakupljanje tereta na prostoru izmeu dvije take.Konstruktivno oni se izvode kao sredstva neprekidnog transporta (razliititipovi konvejera) ili prekidnog transporta (kolica sa ili bez pogona, vagoneti,utovarivai, skladišni kranovi i dr.).Osnovna karakteristika elemenata za povezivanje je maksimalni protok"", tj. najvei broj jedinica koji može da se prenese datim transportnimsredstvom u jedinici vremena iz take A u taku B.85

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaZa ureaje neprekidnog transporta:vZv , ili ,SSgdje je: S - korak (zavisi od gabarita tereta, rastojanja izmeupojedinih tereta, rastojanja elemenata transportera),v - brzina kretanja, zavisi od mase tereta i snage pogona iZ - broj jedinica tereta u transportnoj jedinici.Za prekidni transport:R2 s,to vgdje je: v - prosjena brzina kretanja ureaja,s - transportni put,R - broj transportnih sredstava koji se koristi,to - vrijeme pretovaraElementi za razdvajanje toka 12 m mogu da budu: neprekidnog dejstva (obrtni sto sa rolgangom kod kretanja upravcu glavnog toka, prekidnog dejstva, kada jedinice skreu u boni tok. 1 2 mElementi za spajanje objedinjuju dva toka materijala u jedan12m i = 1+2+.....n 1 2 m86

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaElemente za ravanje i spajanje toka karakterišu dva pokazatelja:maksimalni protok u datom pravcu 1 i u pravcu gdje dolazi do skretanja toka 2 (na sl.7.6) je dat primjer izvoenja elemenata za spajanje - okretni sto sarolgangom). 1L1 2 L2M1 1LM2 2Sl.7.6 Okretni sto sa rolgangomNeophodan uslov za normalan rad ovakvog elementa je da u svakomtrenutku bude:1 2 1, gdje su1 21 i 2- intenziteti protoka materijala, i - maksimalni protoci u datom pravcu.1 2Podrazumijeva se da svaki tok koji ulazi u element za ravanje ilielement za spajanje treba da zadovolji i pojedinano ove uslove, pa je u praksinemogue ostvariti proraunom dobijeni maksimalni protok.Odnos intenziteta protoka i maksimalnog protoka predstavlja koeficijentprotoka (iskorišenja) koji je u pravcu glavnog toka oznaen sa 1:111a u pravcu bonog toka oznaen sa 2:22287

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaPoslije izbora elemenata za ravanje ili spajanje po datom kriterijumuprovjerava se njihova kompatibilnost sa drugim elementima sistema imogunost automatizacije.Pri proraunu transportnog sistema potrebno je ispitati kritine elementesistema, to su za sistem za ravanje prvi, a za sistem za spajanje poslednji. Akoovi elementi zadovoljavaju za ostale mogu da se primjenjuju ureaji manjeg(odgovarajueg) kapaciteta.7.7 MODELI ZA ANALIZU KRETANJA MATERIJALA7.7.1 Šema kretanja materijalaŠema kretanja materijala prestavlja grafiki prikaz puta i smjer kretanjamaterijala kroz proizvodni proces od sirovine, odnosno polufabrikata, dogotovog proizvoda.Šema kretanja materijala može da se razvija u jednom ili više pravacaunutar pogona i to u horizontalnom (si.7.7 i sl.7.8) ili vertikalnom pravcu,zavisno od tehnološkog procesa.Postavljanje ove šeme ima veliki uticaj na oblik i veliinu zgrade.Mjesto poetka (ulaz u sistem) i završetka (izlaz) ove šeme zavisi odpoložaja proizvodne jedinice u odnosu na postojeu saobraajnicu i obratno,ako se saobraajnica postavlja u sklopu konkretnog investicionog zahvata.Sl.7.7 Šema kretanja materijala u proizvodnom sistemu88

LOGISTIKA7. Kretanje materijalaSl.7.8Šema kretanjaa materijala u proizvodnom sistemuPri postavljanju šeme kretanja materijala treba voditi rauna: da predstavlja najkrai put materijala kroz proizvodni proces, da pomogunosti ima zatvoren oblik, da ide u jednom smjeru i danemapovratnih puteva i ukrštanja, da omoguuje proširenje pogonabez prekidanja glavnih linijakretanja materijala.Prilikom razrade projekta šema kretanjaa materijala predstavlja jednu odpolaznih taaka za cio kompleks projekta koji u sebi sadrži i vremenskukomponentu.7.7.2 Blok dijagram kretanja materijalaBlok dijagramkratanjamaterijalaapredstavlja grafiko-opisnogrupisanje pojedinosti u procesu kretanja materijala zavisno odpotrebe i svrhe.Konstrukcija blok dijagrama omoguava razvijanje veoma kompleksnihopisa na ma komželjenom nivou, tako da se koristi kako kod projektovanjanovih sistema, tako i kod analizepostojeih.Razlikujuu se tri vrste elementarnih blokdijagrama: transformacioniblok ,89

LOGISTIKA7. Kretanje materijala blok odluivanja i blok povratne snage.Dijagram toka materijala daje šematski prikaz glavnih tokova - smjer iintenzitet, što omoguava da se sagledaju ukupna kretanja u pogonu(ukljuujui i otpadne materijale) i da se približno odrede dužine puteva.Smjer kretanja oznaava se strelicom, a koliina materijala koji setransportuje u datom pravcu prikazuje se širinom toka u datoj razmjeri (sl.7.9 isl. 7.10).Sl.7.9 Dijagram toka za prijem materijala u sedam skladišnih jedinicaSl.7.10 Dijagram toka materijala skladišta jednog distributivnog centra90

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje8. RUKOVANJE I PAKOVANJE8.1 RUKOVANJE MATERIJALOM8.1.1 Rukovanje i materijal (roba)Rukovanje materijalom (robom) je proces kretanja sirovina, procesnih ifaznih zaliha i gotovih proizvoda.Rukovanje materijalom (robom) može se definisati i kao vještinakretanja, pakovanja i skladištenja materijala u bilo kom obliku.Dobro ureen sistem rukovanja smanjuje troškove, racionalizuje rad,poveava sigurnost, poveava produktivnost, smanjuje ošteenja i otpad,poveava iskorišenje transportnih i skladišnih kapaciteta i poboljšava usluge.Rukovanje materijalom obuhvata: kretanje materijala (robe), vrijeme trajanja operacija, koliinu materijala (robe) i prostor na koji se meterijal (roba) razvrstava.Roba se pojavljuje u sljedeim oblicima: komadna roba, rasuta roba, tena roba i gasovita roba.Komadna roba ima razliite osobine koje se odnose na: težinu (od nekoliko grama do nekoliko tona), oblik (pravilan – valjak, lopta, prizma, šipka, nepravilan itd.) hemijski sastav dimenzije – gabariti, otpornost na spoljašnje uticaje.Rasuta roba smješta se u odgovarajue sudove koji omoguavaju da sesa njom manipuliše kao sa komadnim robama.Tena roba je specifina po tome što se po pravilu radi o opasnimmaterijalima (zapaljive tenosti, nafta i njeni derivati, otrovne i korozivnematerije) za koje važe posebni uslovi manipulacije, transporta i uvanja, saciljem da se maksimalno izbjegnu akcidentne situacije.Gasovita roba se, s obzirom na svoje osnovno agregatno stanje, uprocesima rukovanja, pretovara i skladištenja pojavljuje u komprimovanom ilismrznutom stanju, sa ciljem da se povea koliina gasa u jedinici zapremine.91

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje8.1.2 Principi rukovanja materijalomDa rukovanje materijalom nije jednostavno, odnosno da ima izuzetanuticaj na ukupnu logistiku u oblasti manipulacije, pokazuju sljedeih desetosnovnih principa kojih rukovanje materijalom treba da se pridržava:1. Princip planiranja. Planiranje svih aktivnosti rukovanja iskladištenja u cilju postizanja maksimalne ukupne radneefikasnosti.2. Princip standardizacije. Standardizovanje metoda rukovanjamaterijalom, kao i vrste i veliine opreme za rukovanje.3. Princip rada. Korišenje aktivnosti rukovanja materijalom zaunapredjenje upravljanja proizvodnjom, zalihama i nalozima zarukovanje.4. Princip egronominosti. Uprošavanje rukovanja materijalomredukovanjem, eliminisanjem ili kombinovanjem nepotrebnihkretanja ili opreme.5. Princip jedininog optereenja. Poveanje koliine, veliine ilimase jedininog optereenja ili intenziteta njegovog toka.6. Princip iskorišenja. Planiranje optimalnog iskorišenja opreme iradne snage za rukovanje materijalom.7. Sistematski princip. Integrisanje mnogih aktivnosti rukovanja ukoordinatni sistem operacija koje obuhvataju dobavljanje, prijem,zalihe, proizvodnju, pregled, pakovanje, skladištenje, utovar,transport, istovar, korisnike itd.8. Princip izbora opreme. Pri izboru opreme za rukovanje materijalomrazmatrati sve aspekte rukovanja, kretanja i metoda koje se koriste.9. Princip automatizacije. Korišenje automatizacije operacijaproizvodnje, rukovanja i skladištenja kad god je to mogue.10. Princip troškova životnog ciklusa. Odreivanje efektivnostiperformansi rukovanja u smislu troškova po jedinici rukovanja.Pored prethodnih deset osnovnih principa u procesu rukovanjamaterijalom, potrebno je pridržavati se i sljedeih znaajnih principa:92Princip tokova materijala. Obezbjedjenje redosljeda operacija iraspored (layout) opreme koji optimizuju tokove materijala.Princip gravitacije. Korišenje gravitacije za kretanje materijalakad god je to mogue. Princip mehanizacije. Mehanizacija operacija rukovanjamaterijalom kad god je to mogue.

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjePrincip adaptivnosti. Korišenje metoda i opreme koje seprilagodjavaju širokom spektru zadataka i aplikacija, osim tamogdje je zahtijevana oprema specificne namjene.Princip "mrtvog" tereta i "praznih" hodova/kretanja. Smanjenjeodnosa "mrtvog" tereta i i "praznih" hodova prema maksimalnomoptereenju i tokovima. Princip iskorišenja prostora. Optimizovanje korišenjazapreminskog prostora zgrada.Princip održavanja. Planiranje preventivnog održavanja i planskihopravki za rukovanje materijalom.Princip modernizacije. Zamjena zastarjelih metoda i opreme zarukovanje kada efikasnije metode ili oprema mogu da unaprijedeoperacije rukovanja.Princip kapaciteta. Korišenje opreme za rukovanje materijalomkoja pomaže dostizanje željenih proizvodnih kapaciteta. Princip bezbijednosti. Obezbjeenje pogodnih metoda i opreme zabezbijedno rukovanje materijalom8.1.3 Nain rukovanja materijalomRukovanje materijalom se može realizovati na više naina: mehanizovano, automatizovano, kompjuterizovano.Mehanizovano rukovanje, podrazumijeva upotrebu odreenihsredstava od strane rukovalaca. Ta sredstva su: viljuškari, vune linije, traktori – traileri, konvejeri.Viljuškari služe za prijem i slaganje paletizovane i nepaletizovane robe- horizontalno i vertikalno rukovanje (utovar, prenos, istovar), pogoni: motoriSUS, gasni, elektro i ograniena visina dizanja.Vune linije – kontinualno kretanje, koje mogu biti ugradjene u pod ilinadzemne, nisu fleksibilne kao viljuškari ili traktori – traileri, podne linije sukrue od nadzemnih.Traktori - traileri su fleksibilniji od vune linije, manje su ekonominijer zahtijevaju vei ljudski rad i esto su "besposleni" sa horizontalnimkretanjem.Konvejeri kao roleri, pokretne trake (fleksibilniji su roleri, nego trake) ikombinovanog su kretanja.93

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeSmjernice za projektovanje - izgradnju sistema za mehanizovanorukovanje materijalom, uglavnom su sljedee: standardizacija opreme, maksimalizacija kontinuiranosti tokova materijala, maksimalizacija pokretne opreme (što manje stacionarne), maksimalizacija iskorišenja pokretne opreme, pri izboru opreme minimalizovati udio "praznih" optereenja ihodova/kretanja, maksimalizovati "gravitacione" tokove materijala.Automatizovano rukovanje karakteristino je za visokoregalnaskladišta.Pozitivne karakteristike automatizovanog rukovanja: manje direktnograda, brži, sigurniji i taniji rad nego kod mehanizovanog rukovanja.Nedostaci su: visoke investicije, složen razvoj i primjena, projektuju sei izvode/grade po porudžbini, smjernice za mehanizovano rukovanje ne važe zaautomatizovano rukovanje.8.1.4 Pokazatelji produktivnosti rukovanja materijalomPokazatelj rada rukovanja materijalom:P rm = (broj radnika na rukovanju materijalom)/(ukupan broj radnika)Pokazatelj iskorišenja opreme za rukovanje:P or =(jedinica ili masa kretanja/as)/(teorijski kapacitet)Pokazatelj iskorišenja prostora:P pr = (zauzet prostor rukovanja)/(ukupno raspoloživi prostor)Pokazatelj zauzetosti prolaznog prostora (koridora):P pp = (zauzet prostor koridora)/(ukupno raspoloživ prostor)Pokazatelj odnosa kretanje operacije:P ko = (broj kretanja)/(broj proaktivnih operacija) Pokazatelj efikasnosti proizvodnog ciklusa:P pc = (vrijeme provedeno na operaciji) / (vrijeme provedeno upogonu)Pokazatelj stepena ošteenja tovarnih jedinica prilikom rukovanja:P otj = (broj ošteenih t.j.)/(ukupan broj t.j)94

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje8.2 PAKOVANJE MATERIJALA8.2.1 Suština i znaaj paketizacijeAmbalaža je sredstvo u koje se zatvara materijal - proizvod.Paketizacija je spremanje, postavljanje i zatvaranje proizvoda uambalažu. Osnovni zadatak paketizacije je obrazovanje veih paketnih jedinicaod malih paketa koji se uklapaju u osnovne module tovarnih jedinica iomoguavaju mehanizaciju utovara/istovara i skladištenja pomou viljuškaradizalica i dr.Paketi se formiraju u proizvodnim pogonima neposredno poslije izradei u takvom obliku treba da prou kroz cio lanac distribucije.Razvoj ambalaže i tehnologije pakovanja uslovljen je i uzajamnopovezan sa razvojem sistema distribucije dobara.Distribucija poinje i završava se sa paketizacijom (pakovanje,raspakivanje). Savremena ambalaža treba da odgovori zahtjevima i uslovimaproizvodnje i distribucije, nainu prodaje, upotrebe ili potrošnje proizvoda.Sa aspekta makro i mikrodistribucije, ambalaža je sredstvo u kojem seproizvod doprema potrošau do mjesta prodaje sa zadatkom da se u njoj možedopremiti do mjesta upotrebe ili korišenja.Sa aspekta distribucije ambalaža omoguava:1. Identifikaciju proizvoda u toku skladištenja, rukovanja i transporta2. Služi kao sredstvo pripreme proizvoda za prodaju u makro imikrodistribuciji proizvoda3. Omoguava distribuciju robe u svim fazama njene realizacije, naputu od proizvodnje do potrošnje4. Direktno prezentira proizvod potrošau na mjestu prodaje5. Omoguava korišenje ili upotrebu proizvoda6. Reklamira proizvod.Razvoj ambalaže i tehnologije pakovanja uslovljen je i uzajamnopovezan sa razvojem sistema distribucije proizvoda, koja poinje i završava sapakovanjem i raspakivanjem.U drugoj polovini prošlog vijeka došlo je do velikog porasta u pogleduvrsta i tipova ambalaže. Pronaene su i nove tehnologije pakovanja, npr.pakovanje pri odredjenoj temperaturi (npr. u peima), vakum pakovanje,tetrapack, brick-pack i druge.Danas za svaki proizvod ima nekoliko vrsta i tipova ambalaže, popravilu u nekoliko veliina i oblika, te se slobono može rei da za svakiproizvod postoji ambalaža saglasna prirodi i karakteristikama robe, uslovimaprodaje, potrebama i željama kupca.Veza logistike i pakovanja je dvosmjerna s obzirom da zahtjevidistribucije generišu direktno i zahtjeve u odnosu na pakovanje, a jedinicepakovanja utiu na karakter i performanse logistikih procesa.95

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeNa pakovanje direktno utie oprema za rukovanje materijalom, sobzirom da generiše mogunost zahvatanja, ali i potrebu da pakovanje izdržiuticaje mehanikih sila pri manipulaciji.Uticaj skladišnog sistema na jedinice pakovanja prisutan je krozpotrebu obezbjedjenja procesa komisioniranja, ali i kontrole uskladištenihjedinica.Jedinice pakovanja tokom skladištenja moraju sprijeiti uticajmikroklimatskih uslova na sadržinu (vlaga, prašina,glodari…)Pakovanje se pojavljuje kao najznaajniji segment logistike u svjetluzaštite okoline, s obzirom na to da su osnovni ekološki problemi povezani saodlaganjem, reciklažom i preradom otpadnog materijala iskorišenog zapakovanje.Kompleksna karakteristika pakovanja prikazana je na sl.8.1.Politika cijenaSl.8.1 Uticajni faktori pakovanja8.2.2 Tovarne jediniceTovarno-manipulativna jedinica predstavlja povezan tovarodgovarajuih dimenzija i težine, koja se naješe, ali ne i nužno, sastavlja odveeg broja tovara manjih dimenzija i manje težine i kod svih operacija prevozasadrži karakteristiku permanentnosti.Osnovna svojstva koja treba da sadrži svaka tovarna jedinica su:1. svojstvo sastavljanja,2. svojstvo povezanosti,3. odgovarajue dimenzije i težine,4. permanentnosti.Osnovni tehniki zahtevi kojima mora odgovarati jedan povezan sistemtovarnih jedinica su:1. Dimenzije tovarne jedinice moraju se uskladiti sa tovarnim profilomrazliitih transportnih sredstava,96

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje2. Uskladiti tovarne jedinice i njene djelove da bi se omoguiloracionalno sprovoenje postupaka kod funkcionalnih izmjena tovara,3. Dimenzije tovarnih jedinica treba da omogue prevoz sredstvimasvih vrsta transporta. Osnovu za tovarnu jedinicu ini najmanji tovarniprofil.Suština tehnološke funkcije i znaaj tovarno-manipulativnih jedinicaogleda se u sljedeem:1. homogenosti tovara,2. zamjenom unutrašnjih troškova pakovanja spoljnjim smanjuju seukupni troškovi pakovanja, a manji su i rizici ošteenja robe,3. korišenjem veih jedinica heterogena jedinina roba može semanipulisati kao masovna roba,4. tehnološki aspekt tovarnih jedinica mora biti dopunjen aspektom omasovnoj robi u ekonomskom smislu.U procesu prevoza tereta u tovarnim jedinicama izdvajaju se tri sistema:1. manje tovarne jedinice (paketi i palete),2. vee tovarne jedinice (kontejneri i cijela vozila),3. izmjenjivi transportni sudovi.8.2.3 Funkcija i kategorizacija pakovanjaFunkcija pakovanja može se klasifikovati u tri grupe: primarna,sekundarna i tercijalna.1. Primarna funkcija pakovanja:Zaštitna,Skladišna (izvodi se iz injenice da se materijali, odnosno samejedinice pakovanja moraju skladištiti, kako prije upotrebe, tako inakon što je sadržina iskorišena, pa samo pakovanje tome morabiti prilagodjeno),Utovar i transport (zahtijeva se da jedinice pakovanja bududizajnirane na nain da se mogu uvati, manipulisati, zahvatati, naefikasan i bezbjedan nain; otuda je za pakovanje od posebnogznaaja da bude jednostavno za rukovanje i da zauzima maliprostor).2. Sekundarna funkcija pakovanja: Prodajna, Promotivna, Uslužna (razliite informacije na pakovanju treba da informišukorisnika o detaljima vezanim za sadržaj – sastav, nutritivnevrijednosti, rok upotrebe itd, a pored toga pakovanje može imati ineku korisnu upotrebu nakon što je sadržaj iskorišen (posuda,igraka),97

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje Garancijska (isporukom neošteenog pakovanja proizvodjagarantuje da informacije na pakovanju odgovaraju sadržini, pa jetako pakovanje osnova za "brend" robu i zaštitu potrošaa).3. Tercijalna funkcija pakovanja Dodatne funkcije koja se odnosi na mogunost ponovne upotrebesamog materijala za pakovanje, nakon što je sadržina iskorišena(reciklaža).Pakovanje se najee klasifikuje u tri osnovne kategorije konzumno ili prodajno - primarno (ono koje korisnik "nosi kui",odnosno ono u kome proizvod dolazi na tržište), sekundarno pakovanje - komercijalno (plastina ambalaža,kartonske kutije i slino, iskorišeni kao dodatno pakovanje u kojese smješta jedinica primarnog pakovanja, a kao primjer može daposluži pasta za zube smještena u kartonsku kutiju – svrha ovogpakovanja je marketinška, a može da ima i svrhu sprjeavanjakradje), logistiko ili transportno (koje poboljšava manipulaciju,transport...).Pakovanje u velikoj mjeri utie na logistike troškove koji su direktnopovezani sa veliinom i gustinom jedinice pakovanja sl.8.2.Takoe, servis korisnika zavisi od nivoa zaštite robe koji seobezbjedjuje pakovanjem sl.8.2.Sl.8.2 Pakovanje u funkciji servisa isporuke i logistikih troškova98

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje8.2.4 Modularni sistem pakovanjaCilj modularnog sistema je da kroz odgovarajue dimenzionisanjerazliitih tehnoloških elemenata transportnih i logistikih lanaca, a prije svegajedinica pakovanja, tovarnih sanduka, paleta, kontenera itd, omogui njihovoekonomino, bezbjedno i racionalno povezivanje i efikasnu realizacijulogistikih procesa .Treba naglasiti da su i moduli pakovanja predmet standardaDimenzije pakovanja u principu su prilagodjene dimenzijamastandardne palete 800 mm x 1200 mm i 1000 mm x 1200 mm (Tab.8.1). Uzavisnosti od toga o kom dijelu svijeta je rije, zbog razliitih dimenzija paleta,i dimenzije samih modula mogu biti razliite.Tabela 8.1: Dimenzije paleta za pakovanjeKorišenje dimenzija palete kao osnove za definisanje dimenzijamodula posljedica je ekonomskih (bolje korišenje površine, tj. korisnogtovarnog prostora, pa tako i niži troškovi po logistikoj jedinici) i tehnološkihrazloga (jednostavnije i bezbjednije osiguranje tereta i pojednostavljenamanipulacija). Naravno, modul sistem nije mogue primijeniti za sve robe.U standardima koji se odnose na modularnost definišu se tri kategorije(sl.8.3): Osnovni modul: 600 mm x 400 mm. Multiplikat osnovnog modula: Bilo koji pravougaonik dobijenmultipliciranjem jedne ili obje dimenzije osnovnog modula. Podmultiplikat osnovnog modula: Bilo koji pravougaonik dobijendijeljenjem osnovnog modula.Sl.8.3 Primjer slaganja modularnog pakovanja na paletu 800 x 1200 mm99

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjePakovanje u module ima ulogu da zaštiti proizvod - materijal odošteenja pri kretanju kroz logistiki sistem i kradje (sl 8.4. ).Sl.8.4 Moduli pakovanjaPakovanje se sprovodi i zbog uticaja okoline na kvalitet materijala iproizvoda. Moguca fizika ošteenja nastaju od: vibracija, udara/sudara/dodira, proboda/bušenja, pritiskanja/sabijanja i/ili njihovih kombinacijaPakovanje se sprovodi i zbog uticaja okoline kao što su: temperatura, vlaga, strane materije.koji treba da su pod kontrolom u logistikom sistemu.8.2.5 Obilježavanje jedinica pakovanjaKorektno i kompletno obilježavanje pakovanja pomaže sprjeavanjunepravilnog rukovanja, nezgoda, nepravilne isporuke, gubitaka na težini i jainii carinskih kazni.Obilježavanje mora biti jasno i precizno. Boja oznaka mora biti jasnoistaknuta u odnosu na boju paketa; to je obino crna boja. Alternativno, znakovise mogu nalaziti na ljepljivim etiketama. Gdje god je mogue trebaupotrebljavati crne simbole na bijeloj pozadini. Kad god je obilježavanjepostignuto direktnim nanošenjem na paket, kao i kada se koriste ljepljiveetikete, mora se voditi rauna da se obezbijedi jasno i trajno obilježavanje.Kompletno obilježavanje mora se sastojati iz sljedeih djelova:1. Transportna oznaka: identifikacioni znak (kao što su npr. inicijali imena kompanijeprimaoca ili pošiljaoca), identifikacioni broj (kao što je na primjer broj narudžbenice),100

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje ukupan broj jedinica u cjelokupnoj pošiljci (na primjer, paleta), broj paketa u pošiljci (na primer 5/12 ili 5-12), mjesto isporuke.2. Informaciona oznaka: zemlja porijekla (izjava o zemlji porijekla je esto obavezna; unekim sluajevima kada ova informacija nije poželjna i ako se objestrane slože, može biti izostavljena), oznaka težine paketa, dimenzija paketa (prema standardu – u centimetrima).3. Uputstvo o rukovanju - posebno se istie: Da li je paket osjetljiv na vlagu i toplotu? Da li je lomljiv? Gdje treba da se nalazi vrh tereta? Gdje mu je težište? Gdje ga treba zahvatiti pretovarnim sredstvom?Simboli o uputstvu za rukovanje paketima podliježu meunarodnomstandardu ISO R/780 i odgovarajuem nacionalnom standardu. Adekvatnisimboli prevazilaze jezike barijere u meunarodnom transportu. Neki primjerisimbola uputstva za rukovanje dati su u tabeli 8.2:Tabela 8.2: Primjeri simbola za obilježavanje paketa8.2.6 Paleta kao logistika jedinicaLogistike jedinice (tovarne jedinice) obuhvataju sve vrste pakovanjamaterijala i proizvoda od elementarnih paketa do kontejnera (sl.8.5)Palete su najrasprostranjeniji vid logistike jedinice za distribuciju itransport paketa materijala i proizvoda.Osnovne prednosti skladištenja i transporta u paletama:1. Umjesto da se prenosi i pretovara više kutija, prenosi se i pretovarajedna paleta2. U sistemu distribucije proizvoda ostvaruje se bolja tehnologija iorganizacija poslovanja3. Prevoz i pretovar obavljaju se brže i kvalitetnije101

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje4. Evidencije i paleta proizvoda na njima je lakša i jednostavnija5. Skrauje se vrijeme prevoza i pretovara, a prostor na svim mjestima udistribuciji proizvoda bolje se koristiNedostaci:1. U paletizaciju treba ulagati znaajne investicije2. Paletizacija ne može da egzistira bez drugih sredstava rada(viljuškari, kolica, elevatori, itd.)Sl.8.5 Logistike jedinice pakovanjaNa sl.8.6 prikazana je paleta sa modularnim pakovanjem:102Sl.8.6 Paleta sa modularnim pakovanjem

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeSl. 8.7 Naini modularnog pakovanja paleta8.2.7 Materijali i pomona sredstva za pakovanje (ambalažu)Za pakovanje (ambalažu) koriste se razliiti materijali - papir, metal,drvo, staklo, tekstil, plastika, alu-folija, plastina folija i dr. Takoe, ambalažamože biti izradjena i od kombinacije razliitih materijalaPomona sredstva za pakovanje su materijali, oprema i sredstva kojiobezbjedjuju konsolidaciju tereta, omoguuju pogodnije rukovanje ilisprjeavaju ošteenja ili pomjeranje tereta. To su razliite trake, užad, folije,podmetai.8.2.7.1 Drvena ambalažaZa izradu drvene ambalaže koristi se rezana graa etinara i lišara, popravilu jeftinije vrste, kao i proizvodi prerade drveta (šper ploa, furniri ).Karakteristike ambalaže napravljene od drveta: Vlažnost: Najvažnija osobina drveta je hidroskopnost. Drvo odkoga se prave drvene kutije treba da ima vlažnost izmeu 12% i 15%. Ako je vlažnost drvene ambalaže vea od preporuene, možedoi do pojave korozije sadržaja ambalaže (ako se tu uvaju npr.metalni proizvodi), težeg raskivanja ili rasklapanja (vaenje eksera,zavrtnjeva i sl.) drvene ambalaže, potrebe za veim brojem ekserapri formiranju same ambalaže.103

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeDimenzije: Najvee promjene dimenzija u drvenoj ambalaži sepojavljuju u širini ambalaže i na njenim ivicama, dok dužina ostajenepromijenjena. Pored toga, ako naknadno doe do poveanjavlažnosti, može doi do djeliminog raspadanja ambalaže.Specifina težina: Specifina težina drveta je razliita i zavisi odvrste drveta i njegove vlažnosti. Naješe se pravi razlika izmeutzv. mekog drveta – oko 450 do 550 kg/m3 (omorika, borovina,jela, jova, lipa, vrba, topola i sl.) i tvrdog drveta – i preko 650 do750 kg/m3 (bukva, hrast i sl.).Jaina: Vlažno drvo ima manju jainu od suvog. Drvo saprocentom vlage od 20 % je upola slabije od drveta sa procentomvlage od 10 %.Eliminisanje nedostataka drveta (po pitanju promjene dimenzija usljedpromjene vlažnosti) pri proizvodnji ambalaže od drveta se može realizovatipreraivanjem drveta. U tu svrhu se koriste šperploe, ploe od presovanihdrvenih vlakana, ploe od iverice, kao i drvo koje je modifikovano mehanikimi hemijskim putem.U zavisnosti od karakteristika i kvaliteta drveta i razliite namjeneizrauju se razliiti oblici ambalaže, za razliite namjene (tabela 2):Tabela 8.3: Kombinacije amabalaže i drvetaNaješi oblici drvene ambalaže (sl.8.8): Sanduci i kutije – obini ili ojaani metalnim djelovima; Danas sesve rjee koriste sanduci od masivnog drveta i koriste se prije svegaza metalnu robu, kao što su ekseri. Gajbe – od drvene ambalaže uglavnom dominiraju gajbice zapakovanje voa i povra.Sl.8.8 Naješi oblici drvene amabalažeBave i burad - od masivnog drveta - za pakovanje tene, praškastei robe u obliku paste. Burad male zapremine (do 20 litara)104

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjepojavljuju se kao komercijalna ambalaža, a veih zapremina (do100 litara) kao transportna ambalaža. U praksi je prisutan trend dase drveni burii manjih zapremina sve više susptituišu buriima odplastine mase.Ramovi, pregrade i palete (sl.8.9)TEKSTILNA AMABALAŽASl.8.9 Ramovi, pregrade i palete8.2.7.2 Tekstilna ambalažaTekstilna ambalaža se proizvodi od vlakana životinjskog (vuna, svila isl.8.10) i sintetikog porekla (npr. celulozna vuna). Od ove ambalaže proizvodese uglavnom vree razliitih dimenzija, razliite gustine tkanja, sa razliitimnainom vezivanja i zatvaranja.Prednosti primjene ove ambalaže su: relativno dobra zatezna vrstoa, mala težina i zapremina prazne ambalaže.Nedostaci primjene ove ambalaže su: osjetljivost na vlagu, mikroorganizme, svjetlost i druge uticaje(posebno ambalaža od prirodnih vlakana), relativno laka zapaljivost, propustljivost.105

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeSl. 8.10 Tipini oblici tekstilne ambalažeU cilju prevazilaženja propustljivosti tekstilne ambalaže, primjenjuje seimpregnacija tkanine (kvašenje ili potapanje neke tkanine uljem ili mašu), a zaodreene vrste i gumiranje (npr. za cerade), kao i drugi oblici oplemenjavanja.Zapaljivost se može smanjiti potapanjem u specijalne rastvore.Za proizvodnju tekstilne ambalaže se koristi juta, kudelja, lanene ipamune tkanine, tkanine izraene od tvrdih vlakana (agave, manilske konopljei sl.).Koristi se za pakovanje voa, povra, žitarica i drugih proizvoda, priemu kod nekih proizvoda omoguava biohemijske procese prilikom transporta(južno voe i dr.).Provjera kvaliteta tekstilnog materijala se realizuje: Ispitivanjem zatezne vrstoe, gustine tkanja, težine tkanine pokvadratnom metru. Provjerom skupljanja tkanine poslije kvašenja i dr.Ova ambalaža je po pravilu nepovratna.8.2.7.3 Metalna ambalažaPod metalnom ambalažom se podrazumijeva ambalaža izraena odmetalnih traka i folija posebnim postupcima: zavarivanjem, lemljenjem,izvlaenjem, kaširanjem.Zbog svojih dobrih karakteristika kalaj je prvi metal koji se koristio zapakovanje. On je otporan na koroziju, može se obložiti preko jeftinijih metala(što je dovelo do nastanka i upotrebe kontejnera) i vrijednost mu je uporediva sasrebrom.Za izradu metalne ambalaže koriste se razliiti metali i legure. Ovavrsta ambalaže ima izvanredne mehanike i fizike osobine, a nedostatak nekihod njih je: nedovoljna hemijska otpornost, podložnost koroziji, vea masa i cijena u odnosu na papirnu, drvenu, plastinu i tekstilnuambalažu.Zaštita od korozije se ostvaruje bojenjem, galvanizacijom,plastifikacijom i drugim postupcima.106

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeOsnovna podjela metalne ambalaže je na ambalažu od finog i teškoglima.Ambalaža od finog lima obuhvata konzerve, razne oblike kanti,aerosole, folije i tube (sl.8.11).Sl.8.11 Ambalaža od finog limaU novije vrijeme ambalaža od finog lima se koristi za pakovanjeaerosola, pri emu aerosol podrazumijeva stanje raspršenih djelia vrstog ilitenog materijala u gasovitoj ili parnoj fazi aktivatora, koji zajedno saaktivatorom predstavljaju stabilan sistem. Kada se ovaj sistem zatvori umetalne, plastine ili druge boce, postiže se odreeni pritisak aktivatora.Otvaranjem ventila za raspršivanje, iz boce izlazi raspršena sadržina uobliku magle ili dima (sl.8.12).Sl.8.12 razni oblici aerosol limenki107

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeAmbalaža od teškog lima se koristi po pravilu za transportnu ambalažu.Teški lim se pravi od crnog lima, aluminijuma i lima od nerajuegelika. Primjenjuju se razliita konstruktivna rješenja (sl.8.13) burad sa poklopcem, burad bez poklopca (sa otvorima za isipanje i usipanje), kante i druga rješenja oblika i fiksiranja poklopca, oblik boca za gasove pod pritiskom.Burad od aluminijuma se prave do 100 litara zapremine, meutim,burad od crnog i nerajueg lima su 200 do 225 litara, a mogu se praviti izapremine od više stotina litara.Sl.8.13 Razni oblici amabalaže od teškog lima8.2.7.4 Staklena ambalažaStaklo ima široku primjenu u izradi potrošake i komercijalneambalaže.Sl. 8.14 Tipini oblici staklene amabalažePrednosti stakla za izradu ambalaže su: velika hemijska otpornost, lako se uobliava, lako se pere, ne stvaraju se toksini proizvodi pakovanjem u staklenu ambalažu, ne daje miris, otporno je na atmosferske uticaje i nepropustljivo je za mikroorganizme, gasove i tenosti.Osnovni nedostaci su: laka lomljivost, relativno velika težina, slaba zaštita od uticaja suneve svjetlosti,108

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje nepogodnosti stavljanja stakla u transportnu ambalažu, nepotpuno korišenje tovarnog prostora (zbog oblika ambalaže) ponovna upotreba staklene ambalaže zahtijeva specijalno išenje ipranje ili sterilizaciju.8.2.7.5 Plastina ambalažaSintetiki polimeri predstavljaju nove materijale, koji se danas masovnoprimjenjuju pri izradi razliitih vrsta proizvoda i ambalaže. Zahvaljujui svojimspecifinim fizikim, hemijskim i mehanikim osobinama, plastina ambalažaje vrlo brzo osvojila tržište.Plastina ambalaža se izrauje od plastinih masa: termoplastine mase na bazi celuloze i vještakih smola (polimernei polikondenzacione plastine mase); termoplastine mase supostojane na temperaturama do 100° C termostabilne mase su postojane na temperaturama iznad 100°C proteinskePrednosti plastine ambalaže su: relativno laka proizvodnja, sa malim utroškom energije i vremena, asamim tim je i mala cijena mogunost postizanja specifinih svojstava, najrazliitijih oblika idimenzija (što nije uvijek sluaj sa ostalim materijalima) dobre mehanike, fizike i hemijske osobine, zbog kojih u velikojmjeri zamjenjuje ostale materijale za ambalažu mala specifina težina dobar je toplotni i elektrini izolator otporna je na atmosferske i hemijske uticaje uglavnom dobra otpornost na mikroorganizme (sem plastike na baziceluloze) lako se boji i prerauje ne moraju da se presvlae zaštitnim materijalima da bi bile otpornena koroziju, što upuuje na male troškove održavanja u proizvodnji se relativno lako dobijaju glatke površine (pogodne zaštampu), što je posebno znaajno za proizvodnu i komercijalnuambalažu dobra jaina i tvrdoa ambalaža je nepovratnaNedostaci plastine ambalaže su: manja otpornost na visoke temperature (mada se novim postupcimaproizvodi i termootporna plastika za temperature preko 2000 C). neki plastifikatori koji se dodaju plastici tokom proizvodnjeambalaže onemoguavaju njenu primjenu za pakovanjeprehrambrenih namirnica109

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeTipini oblici ambalaže od plastinih masa su: boce, gajbe, korpe,baloni, kante, burad i dr, folije od kojih se proizvode tube, vree i sl.Od polimera se esto proizvodi ambalaža za prehrambene namirnice –ambalaža od polietilen tereftalata (PET ambalaža), iji su veliki komercijalniobim i visok kvalitet predstavljali pravi izazov za reciklovanje. Pored PETpredmeta tu su još i PET vlakna i PET filmovi kao predstavnici polimernihmaterijala (sl.8.15).Neke od prednosti primjene PET polimera kao materijala za izraduambalaže su: visoka taka topljenja, izmeu 255 - 260 °C, visoka otpornost polimera na niskim temperaturama, do (- 60) °C, visoka otpornost na zapaljivost, do 502 °C, visoka transparentnost (providnost) amblaže, do 99%, izvanredna barijerna svojstva na prolaz gasova, vodene pare ihemijskih agenasa, dobra mehanika svojstva - prije svega, zatezna vrstoa, istezanje, izvanredna otpornost na dejstvo veine hemikalija, neškodljivost za životne namirnice i napitke.Sva navedena svojstva PET-a vezana su za pakovanja životnihnamirnica, pa se zato podvrgavaju odredenim testovima i ispitivanjima, nakonkojih se daju odgovarajui sertifikati.Sl.8.15 PET ambalažaMogui nedostaci prilikom primjene PET ambalaže: PET boce se ne mogu koristiti za višekratnu upotrebu jer se kvalitetPET boca smanjuje na povišenim temperaturama, boce se moraju prati rastvorom deterdženta u vreloj vodi, imemogu izgubiti neke svoje mehanike karakteristike (današnjikvalitet PET boca izdržava uslove toplog punjenja; meutim, ako bise to dešavalo više puta, pri emu bi se svaki put boce pralerastvorom deterdženta bliskom temperaturi kljuanja, kvalitet bi imnaglo opao i boce bi izgubile zaštitna svojstva).110

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanje8.2.7.6 Kompleksna ambalažaNedostaci koji se pojavljuju kod razliitih vrsta amblaža se mogupotpuno ili djelimino prevazii spajanjem dva ili više materijala. Takodobijena ambalaža se naziva kompleksnom ambalažom.Ako jedan od materijala ima dominantne osobine, a drugi služi samo zaotklanjanje odreenog nedostatka (npr. propustljivost vode), onda se to nazivaoplemenjenim materijalom (npr. oplemenjena hartija, oplemenjenaaluminijumska folija i dr.).Sl.8.16 Vrste tetra pakovanjaProizvodnja kompleksnih folija koje ne propuštaju gasove omoguavasterilizovano pakovanje radi postizanja vee trajnosti proizvoda koji su podložnidejstvu kiseonika, tj. vazduha. Takav proizvod se mašinski puni u kese, vakumpumpom se potom isisava vazduh i na kraju se otvor kese zatvara zavarivanjem;posle vakumiranja, prazan prostor se može ispuniti inertnim gasom (naješeazotom).Neke vrste kompleksne amblaže se izvode od kartonske podloge saniskim bonim stranicama u koju se slažu manje jedinice proizvodnogpakovanja, preko kojih se postavlja navlaka od termoskupljajue folije. Nakonzagrijavanja, ova folija se skuplja za cca 30%, ime se dobija veoma kompaktnajedinica (sl.8.17), sa daleko boljim mehanikim osobinama u odnosu nakartonske kutije.Sl.8.17 Primjeri kompleksne ambalaže111

LOGISTIKA8. Rukovanje i pakovanjeTakoe, plastina folija pruža mnogo bolju zaštitu od vlage, krae,postiže atraktivniji izgled jedinice pakovanja, a pri tom primjena ove vrstepakovanja obezbjeuje niže logistike troškove. Proces primjene ovog tipaambalaže se po pravilu izvodi na automatizovanim mašinama.8.2.8 Povratno i nepovratno pakovanjeNepovratna ambalaža (jedinice pakovanja) koristi se jednokratno ipotom se odlažu na deponiju kao otpad ili za recikliraju. Ovaj oblik ambalažekoristi se onda kada ponovno korišenje nije ekonomski opravdano.Povratna ambalaža (jedinice pakovanja) koristi se više puta i na tajnain smanjuje se ukupna koliinu otpada, ali i ukupna koliina ambalaže uupotrebi. Ponovna upotreba, prirodno, podrazumijeva i veu robusnostpakovanja. Ova vrsta ambalaže podrazumijeva niske troškove ponovne upotrebei potom se odlaže na deponiju kao otpad ili recikliraju. Ovaj oblik ambalažekoristi se onda kada ponovno korišenje nije ekonomski opravdano8.2.9 Kontejneri i kontejnerizacijaKontejneri su, slino paletama, predmet razliitih definicija. U osnovi,kontejner oznaava vei sanduk – kutiju paralelopipednog oblika, dizajniranusa ciljem smještaja veeg broja manjih jedinica pakovanja u jednu veu.Motivi kontejnerizacije su identini onima koji su pomenuti kod paleta,ali je stepen ukrupnjavanja ovdje vei, posebno u sluaju velikih ISOkontejnera, ime se kao posljedica sniženja manipulativnih troškova sapoveanjem jedinice ukrupnjavanja u još znaajnijoj meru racionalizujulogistiki procesi, ubrzava transport i poveava stepen zaštite tereta.Prema definiciji internacionalne organizacije za standardizaciju ISO,kontejner se definiše kao metalna posuda za realizaciju transportno-pretovarno -skladišnih procesa, koja ima zapreminu od najmanje 1 m 3 i koja ispunjavasljedee uslove: jednostavan utovar i istovar, da ima sve neophodne elemente koji obezbjeuju brz, racionalanutovar, istovar i pretovar u realizaciji transportnih lanaca, da omogui tehniko - tehnološku integraciju prevoznih sredstavarazliitih vidova transporta bez intervencija na teretu, da posjeduje takve osobine i mehanike karakteristike da može daobezbijedi realizaciju velikog broja ciklusa.Detaljnije o kontejnerima u taki 12.2.112

LOGISTIKA9. Servisiranje9. SERVISIRANJE KORISNIKA I PROIZVODA9.1 DEFINICIJA I STRUKTURA SERVISIRANJAServisiranje - servicing (usluga) korisnika ili servis isporuke sudopunske usluge uz osnovnu uslugu isporuke proizvoda korisniku.Servisiranje proizvoda je aktivnost održavanja proizvoda u garantnom ivangarantnom roku (dopunske usluge korisniku). Navedene usluge (dopunske)su output logistikog sistema preduzea.Servisiranje korisnika i proizvoda je osnova konkurentske prednosti natrzištu i sastoji se od više komponenti: identifikacija najvažnijih komponenti servisiranja, rejting (relativni) komponenata, odredjivanja pozicije preduzea po komponentama u odnosu nakonkurenciju, odredjivanje servisa po segmentima na tržištu, formiranje "servisnog paketa" kao tržišne ponude, upravljanje realizacijom servisa (planiranje, izvršenje, kontrolisanjekvaliteta, rokova, troškova itd).9.2 KOMPONENTE SERVISIRANJAKomponente servisiranja su višestruke i o svakoj od njih mora sepažljivo voditi rauna, zato što svaka od njih u velikoj mjeri utie na tržišniuspjeh proizvoda i proizvoaa.Komponente servisiranja mogu se identifikovati kao:1. dužina perioda od prijema porudžbine do isporuke kupcu (ciklusizvršenja porudžbine),2. frekvencija isporuka,3. pouzdanost isporuka,4. raspoloživost zaliha,5. kontinualnost ponude asortimana,6. kompletnost ispunjenja porudžbina,7. spremnost za izvršenje hitnih isporuka,8. ogranienja veliine porudžbine,9. pogodnost naruivanja,10. fleksibilnost radnog vremena u kojem se isporuke vrše,11. tanost fakturisanja,12. postupak reklamacije,13. kvalitet prezentacije prodajno - uslužnih performansi,14. pomo pri neposrednoj kupovini,15. redovni kontakti prodajnih izvršilaca sa kupcima,113

LOGISTIKA9. Servisiranje16. kreditni uslovi,17. uredno reagovanje na upite kupaca itd.9.3 SERVIS KORISNIKA - POTROŠAAServis potrošaa ima tri faze koje sainjavaju tri grupe elemenata(sl.9.1): predtransakcioni elementi, transakcioni elementi i posttransakcioni elementiPredtransakcioni elementi:• Utvrivanje paketa SP• Upoznavanje kupaca sa paketom SP• Organizovanje straukture koja podržava SP• Kreditni uslovi• Uslovi plaanja itd.SERVISPOTROŠAATransakcioni elementi:• Raspoloživost zaliha• Vrijeme izvršenja porudžbine• Frekvencija isporuke• Pouzdanost i tanost isporuke• Kompletnost ispunjenja isporuke• Spremnost za izvršenje hitnih isporuka• Ogranienje veliina porudžbina• Pogodnodt naruivanja itd.Posttransakcioni elementi:• Tanost fakturisanja• Garancija, održavanje, rezervni dijelovi• Reklamacije, žalbe, vraanje proizvoda• Pravovremena zamjena proizvoda itd.Sl.9.1 Struktura servisa potrošaa – korisnika9.3.1 Utvrivanje rejtinga i konkurentske pozicije preduzeaUtvrdjivanja rejtinga komponenti servisiranja i konkurentske pozicijepreduzea na tržištu obavlja se efakisno pomou anketa: Za utvrdjivanja rejtinga komponenti servisiranja uobiajen nain jeanketa (primjer):114

LOGISTIKA9. ServisiranjeNaziv preduzea:.........................................................................................................Adresa, telefon, e-mail:...............................................................................................ANKETNI UPITNIKOcijenite znaaj pojedinih od navedenih komponenti servisa isporuke, bitnih za vaše odluivanje okupovini, pripisivanjem vrijednosti od 1-10 svakoj komponenti.R.br. Komponenta Broj poena1. Vrijeme izvršen ja porudžbine .................2. Frekvancija isporuke .................3. Pouzdanost isporuke .................4. Raspoloživost proizvoda .................5. Tanost (kompletnost) isporuke .................6. Spremnost za izvršenje hitnih isporuka .................7. Organienje minimalne veliine porudžbine .................8. Fleksibilnost radnog vremena za isporuku .................9. Pogodnodt naruivanja .................10. Tanost fakturisanja .................11. Uvažavanje reklamacija .................12. Redovni kontakt sa prodavcima .................13. Kreditni uslovi .................14. Uslovi plaanja .................15. ............................................................................. .................Ocjena rejtinga servisiranjaUkupan broj poena (UBP) .................Mogui broj poena (MBP) ( X x 10) .................Ocjena uspješnosti (OU) OU=UBP/MBP•100 % .................DatumObradioOdredjivanje konkurentske pozicije preduzea obavlja se takoepomou anketa (primjer):Naziv preduzea:.........................................................................................................Adresa, telefon, e-mail:...............................................................................................ANKETNI UPITNIKOcijenite nivo i kvalitet servisa potrošaa navedenih ponuaa po pojedinim nivoima komponenti i ucjelini, na bazi dosadašnjeg iskustva koje imate u saradanji sa njima. Možete dodati jednog za vas bitnogdobavljaa koji nije naveden. Ocijenite ih broijevima od 1 do 5.R.br. Komponenta D o b a v lj a iA B C X1. Vrijeme (dužina) isporuke2. Raspoloživost proizvoda3. Uslov plaanja4. Kreditni uslovi5. Pogodnost naruivanja6. Servis potrošaa u cjeliniDobavljai:A ....................................................B ....................................................C ....................................................X ....................................................115

LOGISTIKA9. Servisiranje9.3.2 Formiranje "servisnog paketa"Servisni paket treba da sadrži: garantovano vrijeme u kome e isporuka biti izvršena, definisanu minimalnu veliinu pojedinane isporuke, procenat raspoloživosti proizvoda na zalihama, procenat kompletnosti izvršenja narudžbina, nain prijema porudžbina od kupaca, uslovi plaanja i kreditiranja, obezbijedjenost rezervnim djelovima, postupak i pravila u vezi sa reklamacijom itd.Servisni paket treba da ima i informacije o dopunskim uslugamakorisniku, kao što su: pakovanje, prepakivanje, "konfekcioniranje", fakturisanje, bankarsko - kreditni poslovi, špediterske i carinske usluge (uvoz - izvoz), tranzitne privilegije, administrativne usluge, ekstra i gratis usluge (bonusi, premije i sl.), osiguranje roba/proizvoda u transportu i skladištu, usluge "okoline" (zamrzavanje/odmrzavanje, grijenje/hladjenje,ventilacija itd).9.3.3 Upravljanje realizacijom servisaUpravljanje realizacijom servisa obuhvata sljedee faze:1. praenje izvršenja elemenata servisiranja (po kvalitetu, rokovimaitd),2. analiziranje neusaglašenosti izmedju primijenjenih standarda irealizacije,3. sprovodjenje korektivnih i preventivnih mjera u cilju eliminisanja isprecavanja pojava neusaglašenosti.9.3.4 Take kvaliteta usluge i korisnikaMogua mjesta – take, na kojima dolazi do stvaranja razlike izmeuoekivanog i opaženog nivoa usluge – kvaliteta usluge su : opažanje korisnikovog oekivanja nivoa servis stepena, definisanje specifikacije elemenata strukture servis stepena, realizacija servisa, komunikacija sa korisnikom116

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10. UNUTRAŠNJI TRANSPORT10.1 TRANSPORT KAO LOGISTIKA SNABDIJEVANJA IDISTRIBUCIJETransport kao osnovna logistika procesa snabdijevanja i distribucijesastoji se iz tri sistema koji su meusobnoj interakciji (sl.10.1): unutrašnji transport (meuoperacijski transport ili unutrašnjiindustrijski transport), spoljašnji industrijski transport i spoljašnji transport (javni saobraaj)TRANSPORT(logistika snabdijevanja idistribucije)Unutrašnji transport(unutrašnji industrijskitransport)MEHANIZACIJA IMAŠINENeprekidni(kontinualnitransport)SpoljašnjiindustrijskitransportDrumskiŽeljeznikiSpoljašni transport(javni saobraaj)DrumskiŽeljeznikiPrekidni(ciklinitransport)CijevniVodeniVazdušniCijevniINTEGRALNISAOBRAAJSl.10.1 Osnovna podjela transporta u procesu snabdijevanja idistribucijeUnutrašnji transport je u funkciji tehnologije proizvodnje i skladišta,kao i povezivanja sa spoljašnjim industrijskim i javnima saobraajem.Spoljašnji industrijski transport je vrsta javnog transporta (uglavnomdrumski i željezniki saobraaj, kao i cijevni transport). Ovaj transport117

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportpredstavlja vezu izmeu industrijskih kapaciteta i centara distribucije sa javnimsaobraajem.Javni transport je drumski, željezniki, vodeni, avionski, cijevni ikombinovani (integralni) saobraaj.Razlika izmeu spoljašnjeg industrijskog transporta i spoljašnjeg(javnog) transporta je u tome što je industrijski transport ogranien na prostorsistema koji opslužuje i povezuje unutrašnji i spoljašnji (javni) transport, priemu ima sve karakteristike javnog saobraaja, a ine ga: sredstva drumskogsaobraaja, sredstva željeznikog saobraaja, rjee sredstva vodenog saobraaja,žiare, pneumatski i hidraulini saobraaj.Spoljašnji industrijski transport nije povezan sa tehnikim procesomproizvodnje, ve ga karakteriše dovoz sirovina do fabrike i odvoz gotovihproizvoda od fabrike do punkta predaje javnom transportu.Spoljašnji (javni) transport poinje tamo gdje se završava procesproizvodnje. Razlika je u tome što javni transport poinje i završava u sferiprometa, a spoljašnji industrijski se produžava do procesa proizvodnje i timeostvaruje znaajan dio funkcije spoljašnjeg (javnog) transporta. (U daljem tekstuspoljašnji (javni) transport zamjenjuje se izrazom transport)Savremeni transport ima kombinovani karakter, što predstavljaposljedicu standardizacije paletnog sistema i kontejnerizacije, kao i uvoenjeautomatizacije. To je transport koji se obavlja istim transportnim sudom, a pritom se koriste najmanje dva vida transporta.Ako se roba usput pretovara, onda se radi o odvojenom transportu, a tonije kombinovani.Ako se transport vrši samo jednim vidom i to od vrata do vrata, rije jeo direktnom transportu.Korišenjem kombinovanog transporta stvara se transportni lanac iji jecilj skraenje vremena prevoza i smanjenje troškova. Da bi se to ostvariloneophodna je saradnja svih uesnika u transportnom lancu.10.2 KARAKTERISTIKE UNUTRAŠNJEG TRANSPORTASredstva za unutrašnji transport imaju funkciju da olakšavaju iubrzavaju meuoperacijski transport u procesu utovara, pretovara i istovaramaterijala, poluproizvoda i proizvoda. Ona se projektuju da racionalizujuprocese proizvodnje.Izbor unutrašnjih transportnih sredstava zasniva se na boljempovršinskom i zapreminskom iskorišenju.Sredstva za unutrašnji transport (unutrašnji industrijski transport) dijelese na: sredstva za neprekidni (kontinualni transport) i sredstva za prekidni(ciklini) transport.Zadatak pomonih transportnih sredstava je da pored povezivanjaoperacija procesa povezuju unutrašnji i spoljašnji transport, što je posebnoznaajno u skladišnim prostorima.118

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10.3 SREDSTVA ZA NEPREKIDNI (KONTINUALNI) TRASPORTSredstava za neprekidni transport su raznovrsna po više podjela kako jeto prikazano na sl.10.2.Sl.10.2 Vrste sredstava za neprekidni transportPrema lokaciji u odnosu na proizvodni proces koji opslužuju, sredstvaza neprekidni transport mogu biti: podna, ispod poda i iznad poda (sl.10.3)Sl.10.3 Pozicija sredstva za unutrašnji transport119

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport1.Transport po podu odvija se pomou transportnih sredstava koja sekreu po podu radionice, odnosno skladišta. Ova sredstva mogu da budu vezanaza liniju kretanja ili da se kreu potpuno slobodno.Slobodna sredstva na tlu upotrebljavaju se u razliite svrhe gdje imadovoljno prostora medju mašinama. Kod višespratnih prostorija potrebno jeupotrebiti dizalice.Za tovare od 1.000 kg upotrebljavaju se runa transportna sredstva.Transportna sredstva na mašinski pogon prevoze robu težine 3.000 kg, aprevozna sredstva sa prikolicom do 15.000 kg. Prednost slobodnih transportnihsredstava je u njihovoj prostornoj nezavisnosti i prilagodljivosti potrebamatehnološkog procesa.Vezana transportna sredstva na šinama koriste se za teže tovare i veerazdaljine.2.Transport ispod poda je karakteristian po tome što se transportniproces odvija ispod površine poda. "Podzemni" transport ne zauzima prostor,koji ostaje na raspolaganju za smještaj sredstava za rad (mašina), kretanjeradnika i cirkulaciju transporta koji se odvija po podu.Transport ispod poda uglavnom služi za odvoz otpadaka, koji propadajukroz rešetkastu podlogu ugradjenu u pod.3. Transport iznad poda se odvija iznad tehnološkog procesa, odnosnoiznad radnika, oslobadjajui površinu radionice za smještaj mašina i radnika.Iznad poda se odvija transport pomou viseih transportera ili pomouviseih i mostovskih kranova.Prilikom planiranja pomonih transportnih sredstava obavezno se vodirauna o sljedeem: rasporedu radnih mjesta, tehnološkom procesu proizvodnje, obimu proizvodnje, izboru transportnog sredstva i opreme, utvrdjivanju vremena potrebnog za transport, utvrdjivanju broja transportnih sredstava, troškovima unutrašnjeg transporta.10.3.1 KlizniceKliznice spadaju u grupu sredstava koja koristei silu gravitacijeobavljaju posao praktino bez troškova elektrine energije (sl.10.4). Jednostvnesu konstrukcije, tj. imaju klizni kanal koji je postavljen pod odreenimnagibom. Ugao nagiba zavisi od karakteristike robe, koeficijenta trenja izmeurobe i materijala kliznice i željene brzine kretanja.Materijali koji se transportuju mogu biti rasuti i komadni. Veoma jepogodno kada izmeu mjesta nastanka zahtjeva i mjesta završetka zahtjevapostoji odgovarajua visinska razlika koja omoguuje njegovu primjenu.120

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.4 Gravitaciona kliznica Sl.10.5 Spiralne klizniceU situacijama kada nema dovoljno prostora da se u jednom pravcurazvija kliznica, mogua je primjena spiralne kliznice (sl.10.5).Tipina mjesta primjene kliznice su: u skladištima i distribuciji, poštanskim centrima za pakete i pisma, proizvodnji, rukovanje sa proizvodima u vreama, novinske i štamparske kue, rukovanje prtljagom na aerodromima, pogoni za preradu hrane itd.U proizvodnim procesima mogu da se koriste kao veza izmeu dvasistema kontinualnog transporta (sl.10.5).Sl.10.5 Šema kontinualnog transportaU tehnološkom smislu, kliznice se efikasno primjenjuju i kao mjestaakumulacije ispred radnih mjesta, povezivanje proizvodnih linija i slino.10.3.2 KonvejeriPrimjena konvejera tipina je za serijsku i masovnu proizvodnju.Konvejeri svojim osnovnim tehnikim rješenjima omoguavaju savlaivanje121

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportnagiba. Oni koriste svoju treu dimenziju – visinu, za razvijanje saobraajnogputa iznad objekata koje opslužuju.Sl. 10.6 Primjena konvejera u montaži opremeKonvejeri ostvaruju veliku proizvodnost, a regulisanjem brzineomoguava se usaglašavanja kretanja sa taktom rada na radnim mjestima, kojespaja linija konvejera. Po pravilu, konvjeri se koriste pri radu sa komadnimmaterijalima (sl.10.6).122Sl.10.7 Kovejerski transport kretanja materijalaMreža saobraajnica može da bude izvedena u rasponu od veomajednostavnog oblika (zatvorena jednostruka linija konvejera), do kompleksnihmreža, pri emu se koriste posebni sistemi pogona i upravljanja za kretanjekolica po šinama. Na slici 10.7 prikazana je jedna tehnološka linija zaantikorozivnu zaštitu, u kojoj je konvejer sredstvo za realizaciju svih kretanjamaterijala.

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportKada se transportuju teži komadi, što optereuje noseu konstrukciju,tada se primjenjuje rješenja da se staza ili dio staze postavlja na pod objekta -podni konvjeri (sl.10.8).Sl.10.8 Podni konvejerski transportNa sl.10.9 prikazane su dvije varijante vuenja kovejera sa kretanjempo površini pogona.Sl.10.9 Varijante vuenja podnih konvejera10.3.3 Trakasti transporteriTrakasti transporteri su široko primijenjeno meuoperacijsko sredstvo,zbog relativno jednostavne konstrukcije, visoke proizvodnosti i efektivnosti(pouzdanosti, gotovosti i funkcionalne podobnosti). Po pravilu su prisutni priradu sa rasutim materijalima, ali veliku primjenu imaju i pri transportu manjihkomadnih materijala (sl.10.10).123

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportZbog naina rada (kontinualno ili u taktu), u proizvodnim sistemima supogodni za primjenu u intenzivnim radnim procesima, gdje je neophodanvremenski usaglašen rad na više radnih mjesta.Sl.10.10 Tipovi trakastih transporteraTrakasti transporteri se izrauju za razliite dužine transportnog puta,širine, nagiba i dr. Trake se prave od razliitih materijala, sa valjcima razliitihtipova. Pogon je obino elektromotorni, a tehniki detalji zavise od materijalakoje prenose, mjesta primjene, uslova rada itd.Problemi koji mogu nastati zbog osjetljivosti gumene trake na uticajrobe sa oštrim ivicama, prevazilaze se primjenom drugih materijala – pleteneeline ili plastine mreže (sl.10.11)Sl.10.11 Trake od eline ili plastne mrežeNetipina rješenja trakastog transportera su tzv. magnetne trake, kojimse rješavaju problemi transporta feromagnetnih roba pod veim nagibomtransportovanja (sl.10.12).Feromagnetne trake se upotrebljavaju i za detekciju prisustva gvozdenihdjelova i opiljaka u rasutim teretima.124

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.12 Feromagnetna traka Sl.10.13 Vakuum transportna trakaVakuum transportne trake su napravljene od perforirane trake, saspecijalnim noseim ramom u kome vlada podpritisak i koji omoguavavakuum efekat (sl.10.13). Koriste se po pravilu za lake materijale, pogodnogoblika, kao što je papir i sl.Zbog potencijalne opasnosti pri radu, na trakastim transporterimaugrauju se, shodno potrebi, razni sigurnosni ureaji (prekidai, senzori,monitori brzine kretanja i dr), koji e signalizirati opasnost i/ili zaustaviti radtrake (sl.10.14).10.3.4 Valjkasti transporteriSl.10.14 Primjeri sigurnosnih ureaja na trakamaSmisao valjkastih transportera je da se na transportnom putu postavekotrljajui elementi na koje se oslanja teret, pa umjesto klizanjem, njihovokretanje nastaje kotrljanjem (sl.10.15). Primjenom odgovarajuih nagibadejstvom gravitacije valjkasti transporteri dobijaju puni smisao.Valjkasti transporteri se koriste u razliitim djelatnostima –proizvodnim procesima, skladišnim sistemima, robno distributivnim centrima.Za razliku od trakastih transportera koriste se u znatno težim uslovima rada - sakomadima i do nekoliko tona, pa i desetina tona, sa visokim temperaturama, saoštrim ivicama itd.125

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.15 Valjkasti transporteriZavisno od zadataka i uslova rada, valjaksti transporteri imaju razliitakonstruktivna rješenja – po dimenzijama, vrsti kotrljajuih elemenata,mogunosti promjene geometrije i dužine staze.Na mjestima promjene pravca se primjenjuju dodaci, zavisno odkarakteristika transportera (sl.10.16).Sl.10.16 Ureaji za promjenu pravca na valjakstim transporterimaTeret na valjkastim transporterima esto se prenosi u razliitimpravcima, za što se koriste razna rješenja pri spajanju, razdvajanju ikombinovanju tokova u pojedinim takama (sl.10.17).126

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.17 Primjeri „granjanja” valjakstih transporteraZa upravljanje tokovima na valjkastim transporterima koriste se ureajiza kontrolu protoka i zaustavljanja kretanja jedinica tereta (sl.10.18). Kodkompleksnih sistema valjkastih transportera primjenjuje se automatizacija ovihsistema.Sl.10.18 Transporteri sa ureajima za regulaciju kretanja10.3.5 ElevatoriNamjena elevatora je kontinualno podizanje tereta (rasutog ili komadnog) naodreenu visinu. Konstrukcije elevatora zavise od uslova u kojima se koriste iveoma su raznovrsne, jedan od tipova prikazan je na sl.10.19.10.3.6 Pužni transporterNamjena pužnih trasportera je da transportuju rasute terete. Razliitih sukonstrukcija a jedan od njih prikazana je na sl.10.20.127

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl. 10.19 ElevatorSl.10.20 Pužni trasporter10.4 SREDSTVA ZA PREKIDNI (CIKLINI) TRASPORTSredstva za prekidni transport su raznovrsna po više podjela kako je toprikazano na sl.10.21.Sl.10.21 Vrste sredstava za prekidni (ciklini) transport128

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10.4.1 DizaliceU sredstvima za transport i manipulaciju sa ciklinim dejstvom, dizalicepredstavljaju grupu najšire primjenjivanih sredstava u rukovanju materijalima.Oblasti primjene su izuzetno razliite – luke, transportni centri, servisi, fabrikehale, radionice itd.Konstrukcija dizalica zavisi od nosivosti, predmeta koji se transportuje,zahvatnih naprava (pribora za dizanje), vrste transportnog puta, nainaupravljanja, mogunosti nadgradnje itd.Osnovna podjela dizalica prema konstrukcionom rješenju je na: mosne portalne (ramne) konzolne10.4.1.1 Mosne dizaliceMosne dizalice se u velikoj mjeri primjenjuju u industrijskom, pretežnoprocesnom transportu, velikim skladišnim prostorima, ali i u drugimdjelatnostima (sl.10.22).Sl.10.22 Primjeri primjene mosnih dizalicaOsnovna razlika u odnosu na prethodna sredstva je u tome što prirealizaciji transportnih zahvata ne zahtijevaju anagažovanje drumskihsaobraajnica, ve koriste „treu” dimanziju – visinu. Predmet transporta –manipulacije, zahvaen na mjestu nastanka transportnog zahvata, podiže se napotrebnu visinu (iznad radnih mjesta, odloženih materijala i dr.) i „krozvazduh” otprema do mjesta završetka realizacije transportnog zahvata.U prostoru koji opslužuju mogu je prilaz bilo kojoj taki u ciljuzahvatanja-odlaganja tereta. Ovaj prostor je odreen tehno-eksploatacijskimparametrima – visinom kranske staze, položajem mosta i kolica i nainomzahvatanja tereta.129

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10.4.1.2 Portalne dizaliceZa razliku od mosnih dizalica, kod portalnih dizalica, saobraajnica jena podu – izvedena ili kao šinska staza ili sa direktnim oslanjanjem na pod(sl.10.23). Njihova ugradnja može da se izvede u objektu i naknadno, štopredstavlja znaajnu povoljnost.Sl.10.23 Primjeri portalnih dizalicaRobusna i relativno jednostavna konstrukcija omoguava primjenu i naotvorenom (sl.10.24.a i sl.10.24.b). U brodogradilištima se srijeu portalnedizalice nosivosti preko 1000 tona.Sl.10.24.a Primjer portalne dizalice na otvorenom130

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.24.b Primjer poluportalne dizalice na otvorenom10.4.1.3 Konzolne dizaliceKonzolne dizalice su veoma popularne u proizvodnim procesima.Jednostavnom konstrukcijom, relativno niskom cijenom i lakom montažomprilagoavaju se transportnim zahtjevima na radnom mjestu i povezivanjuradnih mjesta koja su vezana tehnologijom osnovnog procesa.Ima više tipinih rješenja postavljanja – vezivanja konzolne dizalice zagraevinsku konstrukciju (sl.10.25)Sl.10.25 Tipovi postavljanja konzolnih dizalica131

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportUpravljanje konzolnim dizalicama je relativno jednostavno – to jeradnik na radnom mjestu koji je istovremeno rukovalac dizalicom (sl.10.26)Sl.10.26 primjer upotrebe konzolne dizalice10.4.1.4 Visee prenosiliceVisee prenosilice su sredstva koja su esto prisutna u industrijskom,pretežno procesnom transportu, posebno u poslovima montaže, u servisima idrugim djelatnostima.Princip rada se može uporediti sa radom kolica na jednogrednojportalnoj ili sa mosnom dizalicom. Kolica (sa manuelnim ili motornimpogonom) se kreu duž horizontalne šinske staze do mjesta zahvatanja –odlaganja. Radni dio (standardna kuka) se podiže i spušta takoe manuelno ilina motorni pogon (sl.10.27)..Sl.10.27 Tipovi visee prenosilice132

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportZbog svoje jednostavnosti, niske cijene, male potrošnje energije ipovoljnog odnosa nosivost/sopstvena težina, visee prenosilice su veoma„popularne” u praksi.Mana im je ogranien prostor dejstva i nisu pogodne kod frekventnihzahtjeva. Kod primjene više prenosilica na jednoj stazi, potencijalno je prisutanproblem meusobnog ometanja kada je sistem staza složeniji.Složene saobraajnice zahtijevaju mjesta ukrštanja, spajanja,razdvajanja tokova odgovarajuim elementima, koji mogu biti izvedeni kao nanarednim slikama (sl.10.28).Sl.10.28 Složena saobraajnica visee prenosilice10.4.1.5 Kabl kranoviKabl kranovi spadaju u relativno rijetko primjenjivana sredstva,razvijena s ciljem da riješe premošavanje na rastojanjima koja su neracionalnaza primjenu elinih konstrukcija mosta zbog racionalnosti. Suština je u tome dase nosei kabal postavlja izmeu dva tornja (kule), a zatim koristi zatransportovanje odreenog materijala ili robe (sl.10.29).Sl.10.29 Izgled kabl krana sa kulamaSlS133

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportKabl kranovi se po pravili koriste kod izgradnje brana, mostovadjelimino u rudnicima (sl.10.30, sl.10.31). Mogu biti konstruisani za prenosvelikih tereta (sl.10.32).Sl.10.30 Kabl kran u funkciji izradnje mostaSl.10.31 Kabl kran u funkciji izgradnje braneSl.10.32 Kabl kran u funkciji prenosa teških tereta134

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10.4.2 KolicaOsnovna sredstva za manipulaciju u proizvodnim procesima iskladištima su kolica i viljuškari.Kolica se upotrebljavaju za manipulaciju lakšim teretima u proizvodnimradionicama i skladištima. Klasifikacija može biti u funkciji sljedeihkarakteristika: broja i vrste tokova, predmeta koji se transportuje, nosivosti,konstrukcije, naina pokretanja i upravljanja (sl.10.33, 10.34, 10.35).Ova grupa sredstava spada u grupu koja je veoma fleksibilna u praksi,nisu skupa, a ponekad se izrauju u sopstvenoj režiji. Pored runih kolica,koriste se i razni tipovi kolica koje pokreu elektromotori.Sl.10.33 Runa kolica na dva tokaSl.10.34 Runa kolica na etiri toka – za teže predmeteSl.10.35 Runa kolica za specijalnu namjenu-manipulaciju sa buradima135

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport10.4.3 ViljuškariViljuškari su razvijeni sa ciljem da se pomou jednog sredstva ostvariobjedinjavanje manipulativnih i transportnih aktivnosti, što je osnovninedostatak transportnih vozila i najveeg broja kolica.Primarna funkcija vuljuškara je manipulacija teretom, dok jetransportna funkcija sekundarna (sl.10.36).Viljuškari su obino veoma fleksibilna sredstva, relativno lako seprilagoavaju promjenama mjesta poetka i završetka realizacije transportnihzahvata, elastini su po primjeni u vremenu, a svojom konstrukcijom i pogonombiraju se prema nizu uslova vezanih za podruje rada, saobraajnice i drugasredstva.Sl.10.36 Viljuškar u akcijiSl.10.37 Struktura viljuškara136

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportKonstrukcija viljuškara (sl.10.37) se može klasifikovati prema nizuelemenata:– broju i vrsti tokova,– vrsti pogona (elektromotor – SUS),– brzina kretanja, dizanja i spuštanja sa i bez optereenja,– predmetima koji se transportuju,– visina dizanja – visina slobodnog dizanja,– nosivost,– spoljnje dimenzije,– širina potrebnih saobraajnica,– nadgradnja prema specifinosti zahtjeva itd.Zbog veoma velikih efekata i povoljnosti ostvarenih primjenomviljuškara, posveen je znaajan napor razvoju i unapreenju viljuškara.Rezultat su razliiti tipovi konstrukcija viljuškara, vrsta i nainapogona, sistema upravljanja, složenosti operacija koje mogu izvesti itd.(sl.10.38).Sl.10.38 Tipovi paletnih kolica i viljuškaraod runih do motornih elektro ili SUS10.4.4 Vazdušni jastuciRješenje koristi efekat „vazdušnog filma”, pri emu praktino nemadirektan kontakt sa podlogom (saobraajnicom), ve praktino lebdi na tankomvazdušnom filmu.Ova tehnologija prenošenja tereta ne zahtijeva posebnu saobraajnicu,ali podloga mora da bude glatka i sa što manjim nagibom. Podloga se morapripremiti na odgovarajui nain – zatvaranje otvora, riseva, pukotina, pomoutraka i folija i dr (sl.10.39)137

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.39 Priprema podloge za vazdušni jastukZa funkcionisanje je neophodno obezbjeenje izvora vazduha podpritiskom i povezivanje sa transportnim sredstvom. Pri kretanju, neophodno jestalno snabdijevanje vazduhom pod pritiskom. Zaustavljanje se obavljaispuštanjem vazduha.Princip rada odvija se po sljedeim fazama:1. Teret se postavlja na noseu plou (pomou dizalice ili drugogsredstva), miruje oslonjen na podlogu:2. Sljedea faza je ubacivanje vazduha:3. Kada ukupni pritisak vazduha u jastuku „savlada” težinu tereta,nosea ploa se izdiže, stvara se vazdušni film ispod jastuka i teret praktinolebdi bez otpora.Vazdušnim jastucima omogueno je veoma precizno pokretanje teretaprimjenom relativno male sile za potiskivanje.Ovaj nain pokretanja tereta koristi se za zahtjeve rijetke frekvencije,veoma gabaritnih i teških tereta, za premještanje i prilikom proizvodnje imontaže teške opreme (sl.10.40) i transportnih sredstava (autobusa, teretnihvozila, vagona itd.).138

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.40 Transportovanje korišenjem vazdušnog jastuka10.5 AUTOMATSKI VOENA TRANSPORTNA SREDSTVA ZAUNUTRAŠNJI TRANSPORTKod rada niza sredstava sa ciklinim dejstvom, u velikoj mjeri jeznaajan uticaj ljudskog faktora na efikasnost i tanost rada tokom realizacijepojedinih djelova ciklusa. To utie kako na vrijeme ciklusa, tako i napouzdanost rada, raspoloživost sredstava, nivo grešaka u radu i dr.Iz tog razloga su se tražila rješenja koja mogu da redukuju ili eliminišuovaj uticaj, što je rezultiralo danas ve relativno širokim spektrom sredstava saautomatskim upravljanjem.Može se rei da uvoenje automatski voenih vozila predstavlja jedanod najznaajnijih kvalitativnih pomaka u automatizaciji transportnih operacija uproizvodnji, na montažnim linijama, skladištima, robno-transportnim centrima,bolnicama i terminalima.U literaturi se obino navode neke od sljedeih tipinih prednostisistema sa automatski voenim vozilima, kao što su: znaajna fleksibilnost u promjeni transportne putanje, kao i upogledu prilagodavanja zahtjevima, relativno jednostavna ugradnja, posebno kod rješenja baziranih narješenjima upravljanja na mreži bez zahtjeva za ugradnjom fiksneopreme (radio upravljanje, lasersko navoenje i dr. ), jednostavno poveanje transportnog kapaciteta uvoenjem novihvozila, odnosno mogunost optimalnog prilagoavanja stvarnimpotrebama, smanjivanje ošteenja robe, znatno humaniji uslovi rada, naroito na montažnim linijama i uuslovima rada sa prisustvom raznih opasnosti,139

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport obezbjeenje automatskog upravljanja u svim procesimaproizvodnih, skladišnih i drugih sistema, kao i mogunost direktnogpovezivanja sa kompleksnim informacionim sistemima, podizanje organizacije na znatno viši nivo, radikalno smanjenje broja zaposlenih, neosjetljivost sistema na dužinu radnog vremena i broj smjena.Automatski voena vozila se koriste prvenstveno za realizovanjeprocesa unutrašnjeg transporta, pa je zahtjev za malim prostorom za kretanje odvelikog uticaja. Zato se teži postizanju što manjeg radijusa okretanja, pa seposebna pažnja mora posvetiti izvodenju sistema za okretanje (sl.10.42).Sl.10.42 Šema mehanizma za automatsko kretanjevozila za unutrašnji transportAutomatski voena vozila se mogu klasifikovati u sljedee grupe: traktori (sl.10.43), paletna kolica (sl.10.44), transportna vozila (sl.10.45) i specijalna vozila (sl.10.46, sl.10.47).Sl.10.43 Automatski voeni traktor za unutrašnji transport140

LOGISTIKA10. Unutrašnji transportSl.10.44 Automatizovana paletnakolicaSl.10.45 Automatski voeno transportnovozilo za unutrašnji transportSl.10.46 Vozila sa specijalnimtransporterskim elementimaSl.10.47 Vozila sa mogunosti integracije uproizvodne/montažne linije10.5 POMONA TRANSPORTNA SREDSTVAPo pravilu se prilikom odvijanja fizikog toka materijala (na primjer,transport, skladištenje, priprema na radnom mestu) preporuuju angažovanjepomonih transportnih sredstava.Pod tim se podrazumijevaju pomona sredstva koja objedinjuju višeartikala u snopove (svježnjeve), odnosno tovarne jedinice.Pomona transportna sredstva imaju pet funkcija: prijem i objedinjavanje transportovane robe, zaštita transportovane robe od ošteenja, krae itd, manipulativna sposobnost transportnih sredstava, skladišne mogunostii,141

LOGISTIKA10. Unutrašnji transport nosioci informacija.Pomona transportna sredstva mogu se podijelitu na: nosee (npr. ravne palete), obuhvatne (npr. boks - palete, sanduci, kutije), zatvorene (npr. kontjeneri) i posebna pomona transportna sredstva.U najvažnije zahtjeve koji se uzimaju u obzir prilikom izbora pomonihtransportnih sredstava ubrajaju se: minimiziranje raznovrsnosti pomonih transportnih sredstava, težnja za formiranjem transportnih lanaca (transportna jedinica tovarna jedinica skladišna jedinica jedinica pakovanja jedinica otpreme), poveanje sigurnosti primjenom pogodnog (odgovarajueg)pomonog transportnog sredstva, planiranje odgovarajuih tovarnih jedinica radi poveanja uinkapretovara i eliminisanja nepotrebnih manipulacija prilikompretovara.142

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport11. SPOLJAŠNJI TRANSPORT11.1 TEHNOLOGIJE SPOLJAŠNJEG TRANSPORTATehnologija spoljašnjeg transporta (u daljem tekstu transporta) bazirase na direktnom i kombinovanom saobraaju.11.1.1 Direktan kopneni transportDirektan drumski transport (od vrata do vrata) ima znaajnemogunosti i prednosti pod sljedeim uslovima:1. kratka rastojanja prevoza2. prevoz kvarljive i skupocjene robe na veim rastojanjima3. za prevoz malih koliina robe kad ne postoji alternativni vid prevoza,4. velika pouzdanost dostave i kvaliteta prevozaNaroito je pogodan pri prevozu od vrata do vrata za rastojanja do 100km i za malu koliinu robe, uz male eksploatacione troškove vezane za poetnozavršne operacije. Nedostatak je dugo vrijeme utovara i istovara u odnosu naukupno vrijeme dostave, naroito na kratkim relacijama.Direktan željezniki transport je mogu kada postoji željeznikiindustrijski kolosjek i kod pošiljalaca i kod primalaca. To je veoma racionalnatehnologija transporta. Predstavlja najracionalniji i najjeftiniji prevoz robe, alisu esto prisutni veliki gubici zbog dugog zadržavanja kola usljed nepostojanjaili nedovoljne opreme za utovarno-istovarne operacije na industrijskimkolosjecima.U direktan kopneni transport može se ubrojiti i cijevni transport zatransport tenih, gasovitih i praškastih materijala na dužim relacijama. Cijevnisaobraaj se koristi i za prevoz drugih proizvoda npr. mlijeka u Austriji,Njemakoj, Švajcarskoj. Cjevovodima se danas takoe prevozetereti kao rude uglja, žitarice, pijesak itd. Svi ovi proizvodi se kreu krozcijevi u mlazu vazduha ili vode. Danas su sve više u upotrebi automatski ureajiza transport smea koji su sa urbanistikog gledišta najsvrsishodnije.11.1.2 Kombinovani transportKombinovani transport podrazumijeva transport robe sa najmanje dvijevrste transportnih sredstava bez mijenjanja suda u kome se roba transportuje.11.1.2.1 Tehnologija kopneno-rjenog klasinog transportaPostoje dva sluaja kada se koristi tehnologija kopneno-rjenogklasinog transporta:143

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport1. kada su geografske osobenosti tla i akvatorija neke zemlje odredilerjeni transport kao prioritetan i2. kada se rijeni transport u jednom dijelu procesa koristi da bi seiskoristile njegove tehno-ekonomske prednosti.Tehno-ekonomske prednosti:1. velika propusna mo plovnih puteva,2. manja potrošnja goriva usljed manjih otpora kretanja nego na kopnu,3. velika nosivost jedinica plovnih sredstava,4. mogunost primjene visoko proizvodne pretovarne mehanizacije,5. manji koeficijent tare (rastura robe) kod rjenih nego kod kopnenihsredstava,6. manji utrošak metala po toni nosivostiNedostaci:1. zavisi od rasporeda plovne mreže,2. manja brzina prevoza,3. zavisnost od vremenskih prilika.11.1.2.2 Tehnologija kopneno-pomorskog klasinog transportaKopnena transportna sredstva imaju otpremno-dopremnu funkciju, apomorska sredstva funkciju glavnog prevoznika. Morske luke su mjestasueljavanja važnih saobraajnih pravaca drumskog i željeznikog transporta.Karakteristike morskih luka: veliki obim rada, posjeduju visoko proizvodnupretovarnu mehanizaciju, infrastrukturu i postrojenja za prijem i preradu robe,neusklaenost kapaciteta kopnenih i pomorskih sredstava (potrebna skladišta).Prema vrsti robe, brodovi se dijele na:1. Brodove za prevoz vrstog tereta:a) brodovi za prevoz opšteg (denanog) teretab) brodovi za prevoz rasutog teretac) brodovi hladnjaed) kombinovani brodovi2. Brodove za prevoz tenog tereta (tankeri ili brodovi cisterne)Znatno ueše vremena utovara i istovara u ukupnom vremenu dostave,zadržavanje brodova u luci kod klasinog prevoza robe i do 45% od ukupnogvremena-znatne rezerve.11.1.2.3 Tehnologija kopneno-vazdušnog klasinog transportaSredstva kopnenog transporta služe za dovoz i odvoz robe, a sredstvavazdušnog transporta za prevoz robe na velikim rastojanjima.Prednosti:1. izuzetno velika brzina prevoza,2. mogunost prevoza u reone i geografske predjele nedostupnedrumskom, željeznikom i vodenom saobraaju.144

LOGISTIKA11.Spoljašnji transportNedostaci:1. nizak koeficijent iskorišenja težine (oko 25-30%),2. veliki gubitak energije,3. veliko ueše potrošnje goriva po jedinici transporta u odnosu nadruge vidove saobraaja.Vazdušni transport se koristi za prevoz najskuplje, brzo kvarljive,ekspresne i robe manje specifine težine. Osnovni kriterijum opredjeljenja zakopneno-vazdušni transport je brzina dostave robe. Ne postoji potrebaformiranja skladišta velikog kapaciteta jer je est direktan pretovar.11.2 KARAKTERISTIKE DRUMSKOG TRANSPORTADrumski transport kao javni saobraaj egzistira od poetka 20. vijeka iu zavisnosti od privredne razvijenosti, energetskog bogatstva, jaineautomobilske industrije i stanja drumske mreže, poveavao se i broj automobilau pojedinim zemljama.Drumski transport ima brojne komparativne prednosti i specifinosti uodnosu na druge vidove transporta, koje ga s ekspanzivnim razvojem ineprvostepenim “saobraajnim faktorom“ na transportnom tržištu bez obzira navelika ulaganja u razvoj i održavanje željeznike mreže, plovnih puteva ilicjevovoda.Osnovna osobina drumskog transporta ogleda se u elastinimtransportnim jedinicama koje mogu da korespondiraju po principu “od vrata dovrata“.Druga važna osobina odnosi se na dobre tehnološke performansesredstava drumskog transporta: jednostavnim manipulacijama, veojpokretljivosti i dostupnosti, prilagoenosti voznih jedinica obliku i veliinitereta, odnosno osobine koje znatno smanjuju transportne troškove na kraimrastojanjima.Trea znaajna osobina koja karakteriše drumski transport odnosi se natransportne jedinice koje mogu da imaju širok spektar specijalnih karakteristikai performansi (od lakog dostavnog vozila do vozila za prevoz teških ispecijalnih tereta).Prednosti ovog vida transporta ogledaju se u sljedeem: mogunost direktnog prevoza “od vrata do vrata“, za razliku odostalih vidova, mali eksploatacioni troškovi vezani za poetno-završne operacije, relativna nezavisnost prevoznih jedinica od infrastrukture, investiciona ulaganja potrebna za zadovoljavanje datog obimaprevoza su manja nego kod željeznice, brza dostava robe, kratko zadržavanje u dijelu poetno-završnih operacija, velika razgranatost mreže puteva, jednostavna procedura prevoza-odsustvo režima prevoza,145

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport relativna otvorenost i raspoloživost korisnicima usluga, nezavisnost od redova vožnje, mogunost organizovanja prevoza malih koliina (nemasovnerobe), brz obrt transportnih jedinica, jednostavnije uvanje pošiljke od pošiljalica do primalaca i dr.Drumski transport ima i nedostataka: velika potrošnja goriva po jedinici rada, prosjeno vei koeficijent tara/bruto, drumska sredstva su znaajni zagaivai životne okoline, iskorišenje pogonske snage manje je u odnosu na druge vidove, vei troškovi eksploatacije, odnosno vee ueše transportnihtroškova u cijeni proizvoda, posebno na dužim relacijama.Opšta opravdanost korišenja drumskog transporta ogleda se u: prevozu robe na kratkim rastojanjima (direktni prevoz), kombinovanom transportu sa željeznicom ili vodenim transportom(od-do pristaništa luka), prevozu brzo kvarljive i skupocjene robe na dužim relacijama, obavljanju sopstvenih prevoza u funkciji nastavka procesaproizvodnje u industriji, obavljanju prevoza drumom koji po transportnom zahtjevu ne mogutako brzo da se prevezu drugaije.Drumski transport ne može imati neogranien razvoj, pa se onusmjerava na kooperaciju s ostalim nosiocima transporta, posebno željeznicom,kroz realizaciju savremenih tehnologija transporta.Zakljuak je da e savremene tehnologije transporta “od vrata do vrata“kombinovanjem šinskog i drumskog transporta dobijati sve više na znaaju.Savremene tehnologije objedinjavaju komparativne prednostiželjeznikog transporta na glavnim, odnosno dugim relacijama i prednostidrumskog transporta na podruiju terminalnih (poetnih i završnih) prevoza iprevoza za koje se zahtijeva vea brzina, što predstavlja nain koji objedinjavaradne karakteristike, odnosno tehnološko-ekonomska svojstva ova dva vidatransporta i obezbjeuje znatno smanjenje specifine potrošnje energije. Ovakavsistem objedinjava prednosti i u suštini daje najbolja rješenja koja e se ubudunosti sve više primjenjivati.11.3 KARAKTERISTIKE ŽELJEZNIKOG TRANSPORTAŽeljeznica sa svojim karakteristikama i komparativnim prednostimapredstavlja vrlo znaajnog prevoznika u meunarodnom i unutrašnjem prevozu.Prva i osnovna karakteristika jeste veliki prevozni kapacitet masovnerobe i nisko vrijedne robe koje ne zahtjevaju relativno veliku brzinu dostave.146

LOGISTIKA11.Spoljašnji transportBezbijednost je vrlo znaajna i za orjentaciju korisnika pri izboru vidatransporta i znatno je vea u željeznikom nego u drumskom transportu.Redovnost je jedan od kriterijuma kvaliteta rada željeznice, jer korisnicimogu koristiti njene usluge po planiranom redu vožnje ili po posebnomdogovoru, bez obzira na vremenske i druge uslove koji ograniavaju primjenudrugih vidova transporta.Komparativne prednosti koje ovaj vid transporta ima u odnosu na drugevidove transporta, ogledaju se u sljedeem: željezniki saobraaj je nezavisan od klimatskih i vremenskihuslova, masovna, koliinski velika prevozna sposobnost, relativno velike brzine saobraaja vozova, niski troškovi prevoza naroito na dužim relacijama, velika važnost u ratnim i mirnodopskim uslovima pri transportuvojnih pošiljaka, vrlo pogodna primjena informatike, telematike i kibernetike, visoka bezbijednost, pogodnost primjene i razvoja savremenih tehnologija transporta, doprinosi štednji energije i zaštiti životne sredine.Nedostaci željeznikog transporta su sljedei: vremenski dug obrt kola, odnosno spor transport robe,veliki troškovi na kraim relacijama prevoza,visoki fiksni troškovi, odnosno gubici (u sluaju niske zaposlenostikapaciteta), nemogunost dovoza robe do zahtijevanog mjesta (zbognepostojanja veeg broja industrijskih kolosjeka) i neophodnostiangažovanja kooperanta.11.4 KARAKTERISTIKE POMORSKOG TRANSPORTAPomorski saobraaj je oduvijek imao znaajnu ulogu u saobraajnomsistemu, posebno u meunarodnoj robnoj razmjeni.U ovom vidu transporta, pored porasta nosivosti brodova,karakteristina je i njihova specijalizacija za neke vrste robe i oblike prevoza.Danas oko 75% svih prevoza morem ini masovna roba (nafta, ugalj, žitarice,drvo, rude). Zbog velike nosivosti i niskih cijena pomorski transport jenajpovoljniji ne samo u prekookeanskim prevozima, nego i u prevozu s obale naobalu jednog kontinenta ili zemlje koja ima more.Osnovne prednosti pomorskog transporta su: propusna sposobnost u funkciji puta je bez ogranienja, potrošnja goriva po jedinici tereta u odnosu na druge vidove jemanja, tj. manja je potrošnja energije,147

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport manji su i otpori kretanja što ima za posljedicu znatno manju vunusnagu po jedinici tereta ili masi, pomorski transport ima najniže troškove prevoza na veimrastojanjima u odnosu na druge vidove, obezbjeuje se vea proizvodnost rada u poreenju s ostalimvidovima transporta - proizvodnost rada u pomorskom transportu jepet do šest puta vea nego u željeznikom i rijenom, a troškoviprevoza su prosjeno dva do tri puta niži nego kod ovih vidovatransporta.Nedostaci pomorskog transporta su: skup razvoj infrastrukture luke, složeniji sistemi pretovara, skupa ležarina, ako se blagovremeno ne obave procesi istovara iutovara, znaajni uticaji „više sile“ kao što su: klimatski, navigacioni i drugiprirodni i geografski uticaji na planirani transport, zavisnost transportne sposobnosti od propusne sposobnosti luka iproizvodnosti njene mehanizacije.11.5 KARAKTERISTIKE RIJENOG TRANSPORTARijeni transport je najstariji vid transporta. Slino željeznici,predodreen je za prevoz masovne robe niskih vrijednosti koja ne zahtijevavelike brzine dostave uz vrlo nisku cijenu prevoza.Predodreen je za dio direktnog transporta, niskovrijedne masovne robeupuene na rijeni put, što je najracionalnije ukoliko nisu u pitanju kratkirokovi isporuke i opasnost da roba zbog dugog putovanja trpi znatnije promjeneu svojstvima.Osnovne prednosti rijenog transporta su sljedee: u odnosu na druge vidove transporta troškovi su najniži, mogunost komplementarnosti sa željeznikim i posebno drumskimtransportom, velika propusna sposobnost plovnih puteva ograniena jedinokapacitetima luka i pristaništa, veliki prevozni kapacitet, znatno manja potrošnja pogonske energije po jedinici rada, ekološki ne zagauje životnu okolinu, vea bezbijednost, pouzdanost i mogunost transporta svih vrstarobe, na dugim relacijama ima relativno kratka tranzitna vremena, znatno niži koeficijent tare (odnos sopstvene mase i nosivosti).148Osnovni nedostaci rijenog transporta su:

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport nepovoljni meteorološki i hidrološki uslovi (led, vetar, magla, nizaki visok vodostaj), kratko trajanje plovidbe u toku godine (15-20% dana manje uodnosu na kalendarske dane), brzine plovidbe ograniene su prirodnim i tehnikim uslovima imanje su u odnosu na druge vidove, dužina trajanja poetno-završnih operacija je duža nego kod ostalihvidova prevoza, uveana rastojanja transporta zbog nepovoljnog položaja luka uodnosu na krajnje korisnike.U svakom sluaju, mogunosti rijenog transporta su velike, posebnoako doe do primjene savremenih tehnologija kombinovanog transporta, kao isavremenih informaciono-upravljakih tehnologija koje su u svijetu ve uprimjeni.11.6 KARAKTERISTIKE VAZDUŠNOG TRANSPORTAVazdušni saobraaj glavnu prednost ima u velikim brzinama prevoza.Velike brzine njegovu konkurentnost vezuju za prevoze na velike udaljenosti,prije svega u meunarodnom saobraaju. Aspekt brzine prevoza je posebnobitan kada se ima u vidu vrijeme isporuke robe. Po tom pitanju je avio prevozneprikosnoven na dužim relacijama, dok je na srednjim relacijama ova njegovakomparativna prednost u posljednje vreme malo ugrožena brzinama koje sepostižu pre svega u željeznikom saobraaju (brzi vozovi) i drumskomsaobraaju.Ovaj vid saobraaja se odlikuje i dobrom pouzdanošu i frekventnošu,posebno na relacijama koje povezuju velike centre, na kojima funkcionišuredovne vazduhoplovne linije.Visoki troškovi ine ga nekonkurentnim kod prevoza najveeg brojaproizvoda. Svoju konkurentnost vazdušni saobraaj može da ispolji kod prevozarobe male koliine i težine a velike vrijednosti.Prednosti vazdušnog saobraaja: hitne isporuke dijelova za održavanje i popravke kritine ili skupeopreme, hitne isporuke pošiljki radi sprjeavanja gubljenja prodaje naznaajnom tržištu, popunjavanje zaliha kritinim jedinicama za održavanjekontinuiteta proizvodnog procesa, smanjivanje troškova zaliha i skladištenja, smanjivanje ukupnih troškova transporta, kada vazdušni saobraajdrastino smanjuje dužinu transportnih ruta, proširenje tržišta na podruija koja nije mogue na drugi nainsnabdjevati.149

LOGISTIKA11.Spoljašnji transportNedostaci korišenja vazdušnog saobraaja: eksterni efekti (buka i zagaenje okoline) mogunost odlaganja letova i sl. (zbog estih vremenskihneprilika). kapaciteti avio prevoza nisu pretjerano veliki, ali su ipak dovoljniza prevoz skuplje robe koja gravitira ka ovom vidu transporta.11.7 CIJEVNI SAOBRAAJPrema klasifikaciji djelatnosti, cijevni transport ukljuujetransport gasa, tenih materija, cementa, rasutih tereta i druge robeuz pomo cjevovoda. Cjevovodni transport najjeftiniji je oblik prevozaenergenata, prihvatljiv i sa aspekta zaštite životne sredine. Cijevni saobraajkoristi se za transport fluida (tenog i gasovitog), prije svega tenih i gasovitihsirovina (naftovodi i gasovodi).Cijevni transport se karakteriše stalnim kretanjem ineakumuliranjem zaliha, protokom u jednom pravcu i prenosom samojednog proizvoda, tenosti ili gasa.Glavne prednosti su: veliki kapacitet prevoza, visoka pouzdanost, visoka produktivnost, niski operativni troskovi, masovan transport tenih i gasovitih energetskih sirovina.Cijevni transport ima nesumnjive prednosti kada treba zadovoljiti jedanod sljedeih uslova: potpuna mehanizacija utovara i istovara, veoma razgranate transportne linije na malom prostoru, izbjegavanje raznih vidova mehanikog transporta, stalna promjena mjesta dostave materijala, transportovanje vrlo sitnih vrstih materijala.Nedostaci cijevnog transporta su: ogranien dijapazon robe koja se može kretati krozcjevovode, veoma visoke fiksne investicije mala brzina protoka materije kroz cjevovod visoka potrošnja energije po jedinici transportnog materijala kodnekih vidova transporta, habanje elemenata postrojenja.150

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport11.8 KOOPERACIJA U TRANSPORTUKooperacija u transportu je oblik zajednikog rada i saradnje utransportnim procesima.Cilj kooperacije je racionalniji proces transporta gde se uslugetransporta realizuju sa najmanje dva uesnika (transportni lanac). Partneri ukooperaciji su svi vidovi transporta.Kooperacija u klasinoj tehnologiji je prelazak sa jednog na drugoprevozno sredstvo koje se vrši promjenom transportnog suda. Brže izvršenjetransportnog zadatka se obavlja zajednikim planiranjem termina prevoza(vremensko planiranje).Kooperacija u tehnologiji integralnog transporta je prevoz robe bezpromjene transportnog suda.11.8.1 Kooperacija željeznikog i drumskog transportaŽeljeznica je pogodna za transport na duge relacije, dok je drumskitransport pogodniji za kratke. Kod željeznice preovladavaju fiksni, dok su koddrumskog varijabilni troškovi.Sl.11.1 Dijagram troškova željeznikog i drumskog saobraaja151

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport11.8.2 Kooperacija ostalih vidova transporta1. Kooperacija rijenog i željeznikog saobraaja: razvijan u vrijemekad se razvoj pristaništa oslanjao na postojee mogunosti željeznice, a drumskisaobraaj nije uestvovao u dopremno-otpremnom saobraaju. Lukapostrojenja željeznice predstavljaju vezu izmeu pretovarnih postrojenjarijenog saobraaja i cjelokupne željeznike mreže.2. Kooperacija rijenog i drumskog transporta: drumski saobraajobavlja dopremno-otpremne poslove, kao i prevoz robe na dijelu transportnoglanca. Preduslov za ovo je osnivanje organizacije za drumski transport ije jepredstavništvo u pristaništu.3.Kooperacija pomorskog i željeznikog transporta: ogleda se uprilagoavanju svih vidova saobraaja, naroito u segmentu pretovara. Direktanpretovar brod-voz (bez skladišta) zahtijeva od željeznice da obezbijedi vozila uvrijeme raspoloživosti brodskih tovarnih kapaciteta.4.Kooperacija pomorskog i drumskog transporta: takoe se svodi naracionalizaciju pretovara. To znai da pored adekvatne infrastrukture morapostojati i adekvatna organizacija puteva i otpreme robe drumskog transporta(carina, itd). Ovdje se uglavnom vrši posredan pretovar (preko skladišta) i topomou mehanizacije.5.Kooperacija na podruju tehnologije integralnog transporta: teži seda se prekidi što je mogue više prevaziu. Rijeni saobraaj u ovoj tehnologijiima mali znaaj. Željezniki i drumski transport imaju ovdje veliki udio, alisamo ako se vozila prilagode prevozu jedinica integralnog transporta, kao i daprihvati nove organizacione oblike. Da bi se smanjio prazni hod kontejnera,formiraju se sabirni centri (kontejnerski terminali)11.9 KOMPARATIVNI REJTING OSNOVNIH VIDOVA TRANSPORTASvaki od vidova transporta ima svoje performanse koje u kombinaciji satraženim karakteristikama prevoza ine osnovu za izbor trasportnog sredstva.Kriterijumi za izbor oblika transporta su:1. kapacitet/transportna sposobnost,2. brzina transporta,3. bezbijednost i sigurnost transporta,4. tanost i urednost transporta,5. prilagodljivost/fleksibilnost transporta,6. dostupnost,7. frekventnost,8. ekonominost/troškovi transporta.Komparacija - primjer 1:Na sljedeoj tabeli prikazan je komparativni rejting vidova transportana bazi prevoza generalnog tereta bez transporta fluida (cijevni transport).152

LOGISTIKA11.Spoljašnji transportKarakteristikeRangoviZeljeznica Drumski Vazdusni Vodni1 Kapacitet prevoza 2 4 3 12a Brzina do 500 km 3 1 2 42b Brzina preko 500 km 2 3 1 43 Bezbijednost 1 4 2 34 Tanost - urednost 1 2 3 45 Prilagodljivost/fleksibilnost 2 1 3 46 Dostupnost 2 1 3 47 Frekventnost 3 1 2 48 Ekonominost - troškovi 2 3 4 1Ukupno poena 18 20 23 211Rang I II III IVKomparacija - primjer 2:Komparacija transportnih sredstava po kriterijumu transportnesposobnosti za prevoz 1000 t robe:Željeznica:25 vagona kapaciteta 40 t5-6 voznih službenikaDrumska vozila100 kamiona kapaciteta 10 t100 vozaaPomorski – rijeni transportJednim brodom može se trasportovati više stotina i hiljada tona opreme.Avio transport5 – 10 transportnih avioni nosivosti 100 do 200 tona robeKomparacija - primjer 3:Komparacija vidova transporta po troškovima, vremenu isporuke,odstupanju vremena isporuke i gubicima (šteti) na transportovanoj robi:VIDTRANSPORTATROŠKOVI POt/kmProsjenovrijemeisporuke odvrata dovrataPERFORMANSEOdstupanje od vremenaisporukeApsolutno % a)GUBICI IŠTETE1 - najvei 1 - najbrži 1 - najmanje 1 - najmanje 1 - najmanjeŽELJEZNIKI 3 3 4 3 5DRUMSKI 2 2 3 2 4VODNI 5 5 5 4 4CIJEVNI 4 4 2 1 1VAZDUŠNI 1 1 1 5 3a) Odnos apsolutnog odstupanja od vremena isporuke i prosjenog vremena isporuke153

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport11.10 TRANSPORTNI LANCI11.10.1 Pojam i cilj transportnog lancaTransportni lanac moze se definisati kao sinhronizovana, vremenskiusklaena realizacija transporta, pretovara i skladištenja kojom se obezbjeujeprotok robe od isporuilaca do primalaca.Transportni lanac može biti:1. Direktan transport (bez izmjene transportnih sredstava)2. Kombinovani transporta) sa promjenom transportnog suda,b) bez promjene transportnog suda - prevoz cijelih vozila - kontejnerskiOsnovni cilj transportnih lanaca je izvršenje transportnih zadataka kojekarakterišu sljedea svojstva:1. kvalitet robe,2. vremenska promjena robe,3. promjena mjesta robe,4. kriterijum optimalnosti.Skladišta mogu biti poetak ili završetak transportnog lanca, ako se unjima vrši promjena na robi (pakovanje, itd.) ili samo jedna karika u lancu akose ne vrši promjena na robi.11.10.2 Osnovne karakteristike sistema transportnih lanacaPotrebni uslovi za formiranje lanca:1. utvrivanje i usklaivanje moguih transportnih kombinacija,2. izbor najpogodnije varijante i koordinacija interesa transportnihpreduzea,3. usklaivanje funkcija javnog i industrijskog transporta,4. obezbeenje potrebnih kapaciteta pojedinih karika transportnoglanca,5. obezbeenje brzih racionalnih tokova robe,6. korišenje modernih unificiranih tehnikih sredstava.Potrebna rešenja u okviru transportnog lanca:1. bezbijednost prevoza robe,2. garantovanje potrebne brzine prevoza,3. izbor ekonomski najpogodnijeg naina transporta na principukooperacije svih uesnika u lancu,4. praenje manipulisanja, pakovanja i skladištenja robe.Ostali uticajni inioci: obim tokova robe, uslovi za sabirne pošiljke i mogunosti koncetracije transporta, fiziki karakter robe, tehniki parametri transportnih sredstava i mehanizacije,154

LOGISTIKA11.Spoljašnji transport nain pakovanja, utovarne manipulacije, nain skladištenja robe i sl.Prednosti formiranja transportnih lanaca:1. racionalizacija transporta - podjela rada i uprošavanje postupaka ioperacija,2. sniženje troškova pretovara i radne snage i ubrzanja pretovarastvaranjem tovarnih jedinica,3. bolje iskorišenje transportnih kapaciteta, sredstava i osoblja,4. tovarne jedinice su u velikoj mjeri nezavisne u odnosu na izbortransportnog sredstva,5. standardizovane tovarne jedinice - omoguavaju uštede utroškovima za pakovanje, smanjenje transportnih ošteenja, smanjenjegubitka i kraa robe i smanjenje klimatskih uticaja.Nedostaci formiranja transportnih lanaca:1.visoke investicije za tovarne jedinice, transportna i pretovarnasredstva i pretovarne terminale,2. djelimino odricanje od sopstvene autonomije,3. otežane dispozicije kod veza redova vožnje.11.10.3 Vremenska sinhronizacija tehnologije rada uesnika utransportnom lancuKorisnici transporta traže redovnu, tanu i pouzdanu realizacijutransporta.Integralni transport kao programirani transportni lanac uslovljen jetanim usaglašavanjem vremena transporta svih uesnika u lancu.Odstupanje od redova vožnje (rijeni, željezniki, pomorski) vodineredovnim isporukama-stvaranje zastoja i uskih grla.Sa tog aspekta, sutuacija sa vrstama transporta je sljedea: Rijeni transport - najmanji stepen pouzdanosti, Željeznica - najvei stepen pouzdanosti i redovnosti, što ima velikiuticaj na zadržavanje prilikom carinskih formalnosti, Drumski transport - uticajni faktori: opasnost od nezgoda, stepenpouzdanosti tehnikih sredstava, obuenosti osoblja, zadržavanje nagranici, Pomorski transport - snosi najvei rizik u smislu investicija.155

LOGISTIKA12. Integralni transport12. INTEGRALNI TRANSPORT12.1 SAVREMENI TRANSPORTNI SISTEMISavremene globalne tendencije tržišno-robne razmjene, koja je uposljednje vrijeme znatno poveana, ogledaju se u primjeni savremenihtransportnih (integralnih, multimodalnih i kombinovanih) sistema.Nove tehnologije transporta u ukupnom transportnom lancu, u prevozurobe od proizvoaa do potrošaa, postavljaju nužnost racionalizacije u ukupnojprivredi i direktno utiu na konkurentnu sposobnost za uklapanje nacionalneprivrede u meunarodnu podjelu rada. To je uticalo na razvoj integrisanogsaobraajnog sistema, što podrazumijeva iskorišenje prednosti svih vidovatransporta u toku transportnog lanca u jedinstveni integralni transport.Razlozi razvoja integralnog transporta su: bolje iskorišenje prednosti vidova transporta, potreba za povezivanjem velikog broja geografski rasprostranjenihpošiljalaca i primalaca robe, veliki troškovi transporta po jedinici pojedinih vidova transporta, zaštita životne sredine u prevozu opasnih materija i od negativnoguticaja drumskog saobraaja, poveanje pouzdanosti isporuke, lakše obilježavanje, identifikovanje i praenje robe itd.Integralni transportni sistemi, s aspekta jedinstvene cjeline, dijele se natri osnovna sistema:1.Integralni transport-paletizacija, kontejnerizacija,2.Multimodalni transport ,3.Kombinovani transport - savremeni transport uz ueše najmanjedvije prometne grane.Integralni transport je nain transportne manipulacije pri emu se robane tovari neposredno na transportno sredstvo, nego se slaže na palete ili ukontejnere, te oni tako zajedno sa robom postaju teret koji efikasno i racionalnomogu preuzeti sredstva svih oblika transporta, tj. svih prometnih grana.Prema tome, integralni transport je takva tehnologija kojom seumetanjem tehnikih sredstava izmeu tereta i transportnog sredstva postižeukrupnjavanje tereta, a time i upotreba odgovarajue mehanizacije, bezdodirivanja robe na cijelom transportnom lancu „od vrata do vrata“, izuzev dvaputa, pri utovaru i istovaru.156

LOGISTIKA12. Integralni transportMultimodalni transport je takva tehnologija kojom se u prevozu robeistovremeno upotrebljavaju dva savremena i odgovarajua transportna sredstva,iz dvije razliite prometne grane, pri emu je prvo transportno sredstvo zajednosa teretom postalo teret za drugo transportno sredstvo iz druge grane prometa.Kombinovani transport je nain transporta robe kojim se na jednomtransportnom putu od mjesta proizvodnje do mjesta potrošnje, kombinovanoupotrijebe najmanje dvije vrste savremenih prevoznih sredstava iz dvije ili višeprometnih grana.Kompatibilnost je prvenstveno prisutna u okviru integralnog transporta,gde je paletizacija kompatibilna s kontejnerizacijom (naravno, podrazumijevase kod standardizovanih paleta i kontejnera), dok obrnuto to nije sluaj.Isto tako, integralni transport je kompatibilan s multimodalnimtransportom, dok obrnuto to nije tehnološki mogue. Drugim rijeima,standardizovane palete i kontejneri uspješno se tovare i prevoze u sva trisegmenta multimodalnog transporta, a obrnuta kompatibilnost fiziki itehnološki nije mogua.12.2 KONTEJNERSKI SISTEM12.2.1 Pojam i definicija kontejnerizacijaMeunarodna organizacija za standardizaciju ISO objašnjava da je„kontejner sud pravougaonog presjeka, nepromoiv, koji se primjenjuje zatransport i skladištenje izvjesnog broja teretnih jedinica, denanih pošiljki ilirobe u rasutom stanju, štiti njegovu sadržinu od kvarenja i gubitaka, može seodvojiti od transportnog sredstva i može se pretovariti bez istovremenogistovara robe“.Kod nas je usvojena definicija data u Pravilniku o meunarodnomželjeznikom prevozu kontejnera (RICO) koja glasi: “Kontejner je transportnisud, izraen od vrstog materijala, i to tako da se trajno može upotrijebiti višeputa, naroito podešen da se olakša prevoz stvari sredstvima raznih vidovasaobraaja bez pretovara samih stvari, snabdjeven ureajima koji olakšavajumanipulaciju i ima zapreminu najmanje 3m 3 , ije dimenzije ne prelaze oneutvrene željeznikim propisima“.Meutim, sa tehniko-tehnološkog aspekta, razvoj kontejnerskogtransporta javlja se kao posljedica prelaska s konvencionalnih na mehanizovanei automatizovane tehnološke operacije u pojedinim fazama transportnog lanca, steretnim jedinicama velike mase i zapremine.Osnovni cilj kontejnerizacije kao procesa upotrebe kontejnera jestepoboljšanje i ubrzanje transportnog procesa, naroito pretovara (na mjestimasueljavanja vidova prevoza), koji se uglavnom organizuje savremenimtehnologijama i pružanjem kompleksnih transportnih usluga “od vrata do vrata“.Pored toga, kontejnerizacija pruža mogunost za ostvarivanjekoordinacije i kooperacije izmeu raznih vidova saobraaja. Sve ove pogodnosti157

LOGISTIKA12. Integralni transportutiu direktno na smanjenje troškova transporta i ubrzanje procesa prevoženja,što je od presudnog znaaja i za prevoznike i za korisnike prevoza.Prema tome, pod kontejnerizacijom se podrazumeva skup odreenevrste tehnikih sredstava, opreme i infrastrukturnih elemenata namijenjenih zamehanizovano manipulisanje kontejnerima u svim fazama proizvodnje odpošiljaoca do primaoca. A to su: kontejneri, prevozna sredstva, razne vrstedizalica, viljuškari, kontejnerski manipulatori, zahvatni i pomoni ureaji ioprema, kontejnerski terminali (luki i željezniki) i dr.12.2.2 Klasifikacija kontejneraKontejneri se mogu klasifikovati prema razliitim kriterijuma - premanosivosti, konstrukciji, vrsti tereta za koju se koriste, prema materijalu, režimukoji vlada u unutrašnjosti, prema obliku, nainu punjenja i pražnjenja itd.Tipina podjela je prema nosivosti, konstrukciji i nameni.Prema nosivosti kontejneri se obino klasifikuju u tri grupe: mali kontejneri, sa bruto masom do 2,5 tone, koji su estoopremljeni tokovima za horizontalno pomjeranje po transportno -manipulativnim površinama. Medjutim, prisutan je i veliki brojdrugih tipova malih kontejnera, a mala nosivost, zbog smanjenjaserija i fleksibilne proizvodnje sa širokim asortimanom, jeste isvjetski trend, srednji kontejneri sa dozvoljenom bruto masom od 2,5 do 10 tona,dužine do 6m, u toj grupi se pojavljuju kontejneri sa vertikalnim ihorizontalnim pretovarom (koji mogu da budu opremljenitokovima), veliki kontejneri, sa dozvoljenom masom preko 10 tona, dužinepreko 6m, koji su prvenstveno predvieni za vertikalni pretovar.Najpoznatija i najviše korišena kategorija velikih kontejnera suintermodalni ISO kontejneri standardizovanih spoljnih dimenzija. Standardnespoljne dimenzije intermodalnih ISO kontejnera su 20 i 40 stopa.Ram i popreni nosai ISO kontejnera izradjuju se od elinih profila, aza zidove se koristi elini lim, aluminijum i šperploa obino ojaanastakloplastikom, pri emu dominira korišenje elinog lima. Pod se naješeradi od drveta što ima višestruke prednosti (vrstina, otpornost, laka reparacijazamjenom ošteenih daski, odgovarajui koeficijent trenja znaajan zaosiguranje tereta).ISO intermodalni kontejneri imaju robusnu konstrukciju predvidjenu daizdrži višestruke manipulacije pri punom optereenju (20- stopni kontejner imakorisnu nosivost oko 21 t, a 40-stopni korisnu nosivost oko 26 t).ISO kontejneri su namijenjeni za transport rasutih, komadnih, tenih ismrznutih, odnosno rashladjenih tereta.U zavisnosti od vrste robe za koju su namijenjeni ISO kontejneri seizradjuju kao:158

LOGISTIKA12. Integralni transport univerzalni kontejneri za komadne terete (standard container) –generalni tereti, kontejneri za rasute terete (bulk container) sa utovarnim otvorima navrhu i otvorima za istovar na vratima, pri emu se mogu koristiti i zakomadne terete – žitarice, stona hrana, granulati, zaini itd, kontejneri sa otvorom odozgo (open top container) – generalni teretisa mogunošu manipulacije robom odozgo, i teret vee visine, kontejneri za tene terete (tank containers) – za razliite vrste tenihtereta i opasnih roba: sokovi, kisjeline, zapaljive tenosti itd, kontejneri sa ventilacijom (ventilated containers) – za terete kojizahtijevaju ventilaciju, kao npr. kafa u zrnu, kontejneri hladnjae (frigo containers) – opremljeni rashladnimuredjajima i uredjajima za praenje i kontrolu mikroklimatskihuslova namijenjeni transportu lako kvarljive robe.Podjela kontejnera prema tehniko-tehnološkim karakteristikama:Prema namjeni: univerzalni kontejneri, tzv. “Standard dry freight“-prvenstveno sunamijenjeni za prevoz ambalažirane robe za široku potrošnju, specijalni kontejneri - namijenjeni su za prevoz jedne ili više vrstarobe za koju se moraju obezbijediti posebni uslovi prevoza.Prema vrsti robe: kontejneri za komadnu, rasutu i tenu robu (sl.12.1)Sl.12.1 Kontejner za transport tenih i gasovitih materijaPrema veliini: mali kontejneri su transportna sredstva zapremine 1-3 m 3 i nosivosti1-3 tone. srednji kontejneri su zapremine 3-10 m 3 , a nosivost im je 5-30 tona, veliki kontejneri su zapremine 10-60 m 3 , a nosivost im je 5-30 tona.159

LOGISTIKA12. Integralni transportU grupu velikih kontejnera pripadaju i transkontejneri jednakihdimenzija, a upotrebljavaju se u meunarodnom prometu (sl.12.2)Sl.12.2 Veliki kontejner - transkontejnerPrema vrsti materijala: drveni, metalni, gumeni, plastini i dr.Prema konstrukciji: klasini, sklapajui, rasklapajui, s drvenim imetalnim oblogama, samoistovarajui, s otvorenim krovom ili stranicama, snogarima i sl.Prema mjestu korišenja: Kontejneri koji se upotrebljavaju samo zaprevoze unutar zemlje (nacionalni prevozi) i u meunarodnim imeukontinentalnim prevozima (tzv. pomorski kontejneri).Prema vrsti termikih ureaja: izotermiki (frigo), s agregatima nasopstveni pogon za rashlaivanje, s mogunošu snižavanja temperaturepomou azota i termiki za zagrijavanje (sl.12.3).Sl.12.3Kontejner sa termikim uteajemMeunarodna organizacija za standardizaciju-ISO utvrdila je tehnikeuslove za izgradnju kontejnera. Te uslove prihvatila je i Meunarodna160

LOGISTIKA12. Integralni transportželjeznika unija-UIC. Prema tim uslovima kontejneri su svrstani u etirikategorije (tabela 12.1)Tabela 12.1. Kategorizacija kontejneraKategorija Dužina Širina Visina Nosivost(tona)10 stopa 3,06 2,44 2,44 1020 stopa 6,09 2,44 2,44 2030 stopa 9,12 2,44 2,44 2540 stopa 12,19 2,44 2,44 30Najvei svjetski proizvoa kontejnera ja KINA (85% svetskeproizvodnje), što je i razumljivo iz razloga što je Kina jedan od najveihsvjetskih izvoznika.Oznaavanje kontejneraKonvencijom IMCO o sigurnosti kontejnera koja je doneta 1972.godine, pod nazivom SCS utvreno je da se na svakom kontejneru nalaze oveoznake i podaci: naziv zemlje koja je izdala potvrdu o sigurnosti, datum izrade kontejnera, identifikacijski broj, najvea brutotežina, naziv zemlje kojoj pripada kontejner, oznaka vlasnika kontejnera, posebne oznake vlasnika.Pretovarne tehnike za kontejnereSredstva za pretovar kontejnera mogu se svrstati u dve grupe:1. pokretna pretovarna sredstva (sl.12.4) i2. portalni kranovi i prenosnici (sl.12.5).Sl.12.4. Pokretna pretovarna sredstva161

LOGISTIKA12. Integralni transportSl.12.5 Opkoraiva vozila za vertikalno spuštanje i podizanje kontejneraOsnovni cilj intermodalnog transporta je ostvarenje jedinstvenogprocesa transporta kombinovanjem transportnih sredstava razliitih vidovatransporta (hucke-pack sistem), ime se postižu uštede u troškovima transporta ivei kvalitet transportnih usluga.Pod pojmom hucke-pack sistem podrazumijeva se kombinovanidrumsko-željezniki prevoz gdje se drumska vozila (kamioni, autovozovi) ilidjelovi vozila (prikolice, izmjenjivi transportni sudovi) na jednom dijelu putaprevoze transportnim sredstvima željeznikog saobraaja. (sl 12.6).Sl.12.6 Hucke-pack sistemZa pretovar kontejnera sa kamiona i autovozova primjenjuju sepostrojenja za horizontalni pretovar (sl.12.7)162

LOGISTIKA12. Integralni transportS.12.7 Horizontalni pretovar kontejnera12.2.3 Prednosti i nedostaci kontejneraOsnovne prednosti koje se ostvaruju sa aspekta prevoznika jesu: uprošavanje i ubrzavanje tehnoloških operacija u transportnomlancu, smanjenje potreba za manuelnim radom, smanjenje troškova manipulacije po jedinici transportnog rada, višestruko skraenje vremena utovara, pretovara i istovara, skraenje vremena obrta transportnih sredstava i kontejnera uzpoveanje brzine dostave robe, poveanje broja obrta vozila i kontejnera, poveanje stepena iskorišenja nosivosti transportnih sredstava imehanizacije, univerzalna primjena jedinstvene tehnologije po cijelom prevoznomputu,Osnovne prednosti sa aspekta korisnika prevoza su: ušteda u troškovima pakovanja i osiguranja robe, mogunost horizontalnog i vertikalnog manipulisanja, zaštita robe od negativnih spoljnih uticaja, smanjenje rastura robe, uprošavanje komercijalnih i carinskih operacija, mogunost korišenja za posebne vrste robe (specijalni kontejneri), uštede u troškovima skladištenja i dr.163

LOGISTIKA12. Integralni transportSa aspekta države ostvaruju se racionalna podjela rada izmeupojedinih uesnika u transportnom lancu kroz kooperaciju i koordinaciju rada,uz manju potrošnju energije, manje optereenje javnih saobraajnica i dr.Osnovni nedostaci kontejnerizacije: relativno visoki transportni troškovi (brodski troškovi 23%,održavanje kontejnera 18%, luki i terminalni troškovi 21%,troškovi kopnenog transporta 25% i ostali troškovi 13%), visoke investicije za sredstva i infrastrukturne objekte, otežane dispozicije kod usklaivanja veza u redovima vožnje, zahtijeva se odreeni intezitet robnih tokova, potreban je jedinstven nivo tehnologije, znatna finansijska sredstva i druge mjere radi razvoja ovetehnologije, problem distribucije praznih kontejnera i obezbjeenje povratnihtovarnih vožnji (u svakom momentu 2,5 miliona TEU kontejnerastoji prazno i eka na utovar), djelimino odricanje od sopstvene autonomije pojedinih vidovaprevoza, problem disponiranja praznih kontejnera na mreži, prilagoavanje ispunjenju carinskih i drugih državnih propisa itd.12.3 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEM U DRUMSKOMSAOBRAAJUU tehnologiji drumskog prevoza robe i tereta u posljednjim su segodinama dogodile znaajne promjene. Nova tehnologija pakovanja jeneposredno uticala na razvoj konstrukcija teretnih motornih vozila i prikolica,koje e se svojim dimenzijama, moguom nosivosti i olakšanim utovarom,istovarom i pretovarom paleta, kontejnera i izmjenjivih sanduka, moiprilagoditi sve prisutnijem zahtjevu za što veom primjenom integralnog imultimodalnog prevoza robe i tereta.Za prevoz robe i tereta u drumskom prometu koriste se tri vrste teškihteretnih motornih vozila: kamioni bez prikolica, kamioni s prikolicama, tegljai s poluprikolicama.U dobro organizovanom integralnom transportu kontejneri se punedirektno u halama ili skladištima proizvoaa, a prazne se kod krajnjegkorisnika ili potrošaa. To je zapravo kompletan transportni lanac koji jenezamisliv bez ueša drumskih vozila koja su u tom transportnom procesuuglavnom prvo i posljednje transportno sredstvo. U prekomorskom prevozukontejnera kamioni su prvo transportno sredstvo, zatim dolaze željeznikivagoni do ukrcaja brodova u luci. U luci istovara redosljed prevoza kontejnera164

LOGISTIKA12. Integralni transportje obrnut i nakon brodova dolaze željezniki vagoni i kamioni kao posljednjetransportno sredstvo.Drumska vozila u organizovanom integralnom transportu kljuna sutransportna sredstva iji je zadatak da razvoze i sabiraju, pune i praznekontejnere od korisnika prevoznih usluga, za potrebe kopnenih drumskoželeznikihkontejnerskih terminala koji su zapravo “ispružene ruke“ lukihkontejnerskih terminala.Za prevoz kontejnera u drumskom prometu koriste se teška teretnavozila u dvije kombinacije:1. kamioni s prikolicama ili bez prikolica sa specijalno izgraenimšasijama za prihvat, uvršenje i prevoz kontejnera,2. tegljai s poluprikolicama sa specijalno izgraenim šasijama zaprihvat, uvršenje i prevoz kontejnera (sl.12.8).Sl 12.8 Kamionski transport kontejnera – teglja sa poluprikolicomDrumska vozila posebno su znaajna u tehnologiji multimodalnogtransporta i to zato što su u ovoj tehnologiji prevoza brojano najzastupljenija uodnosu na broj vagona i barži u multimodalnoj tehnologiji rijeno-pomorskogprevoza. Kako je prvo transportno sredstvo u najveem broju sredstvokopnenog transporta, tj. transportna sredstva na tokovima, ta se tehnologijaesto naziva „teret na tokovima“.Znaajna je još karakteristika multimodalnog transporta da se u drugojoperaciji, tj. pri utovaru prvog transportnog sredstva (s ve utovarenim teretom)u drugo transportno sredstvo (brod ili željezniki vagon) teret više uopšte nedira (Hucke-pack tehnologija).Tehnologija željezniko-drumskog prevoza razvila se u Njemakojizmeu dva svjetska rata i možemo je smatrati najstarijom multimodalnomkopnenom tehnologijom. Željezniki vagoni su prvo transportno sredstvo, aspecijalno graene kamionske prikolice drugo transportno sredstvo.Drumsko-pomorski i drumsko-rijeni prevoz poznat je pod nazivomRo-Ro transport. Prevoz drumskih vozila zajedno s teretom obavlja se naposebno graenim brodovima. Manipulacija se obavlja horizontalno tj. vozila se165

LOGISTIKA12. Integralni transportsamohodno, na vlastitim tokovima, odnosno prikolice ili poluprikolice stegljaima, ukrcavaju na Ro-Ro brodove i iskrcavaju iz njih (sl.12.9).Sl.12.9 Drumsko – pomorski transportPrednost ove tehnologije je u velikoj brzini ukrcaja i iskrcaja s velikimuincima, koji su vei nego pri prekrcaju kontejnera, zatim terminali izgraenibez skupe prekrcajne mehanizacije, ali s velikim manevarskim površinama imogunošu da se brodovi graeni za Ro-Ro tehnologiju mogu koristiti zaprevoz gotovo svih vrsta tereta i u svim tehnologijama.12.4 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEMI U ŽELJEZNIKOMSAOBRAAJUKao prevozna sredstva teretnih jedinica (sem paleta), u željeznikomsaobraaju se koriste specijalni tipovi plato kola (sl.12.10).Sl.12.10 Plato kola za prevoz kontejnera166

LOGISTIKA12. Integralni transportOva kola za prevoz kontejnerskih jedinica, tereta-kontejnera, razlikujuse od obinih otvorenih željeznikih kola namijenjenih za klasian prevoz utome što na ovim kolima postoje dopunski ureaji koji služe da se omoguimehaniko privršivanje kontejnera i time osigura bezbjedan prevoz. Na jednakola mogu se utovariti jedan, dva, tri, etiri ili ak šest kontejnera, u zavisnostiod dužine kontejnera i nosivisti kola, odnosno broja osovina. Kod nas se najvišeupotrebljavaju kola sa etiri osovine.Razvijeni su i specijalni tipovi kola koja služe za prevoz drumskihvozila željeznicom (Hucke-pack tehnologija) zatim kola za kombinovanotovarenje u dva nivoa (kontejner/sanduci s putnikim automobilima), kao i kolaza prevoz kontejnera i teretnih sanduka.Hucke-pack tehnologija je slabo korišena zbog nedostatku opreme, uprvom redu vagona sa spuštenim podom, i ukrcajno-iskrcajne tehnike. Vagonisa spuštenim podom potrebni su zbog željeznikog profila, a savremenimanipulatori (dizalice) za brz ukrcaj i iskrcaj.Sl. 12.11 Hucke-pack tehnologija-prevoz drumskih vozila železnikimvagonimaU dosadašnjoj praksi primjenjivale su se tri varijante u tehnologijihuckepack prevoza:1. kompletno drumsko vozilo na željeznikom vagonu (sl.12.11),2. dijelovi, obino prikolica ili poluprikolica drumskog vozila naželjeznikom vagonu (sl.12.12),3. sanduk drumskog vozila kao kontejner na željeznikom vagonu.Prednosti hucke-packa u odnosu na klasinu tehnologiju ogleda se usljedeem: ušteda u potrošnji energije, smanjenje udjela troškova transporta u cijeni robe, bolje korišenje željeznikih kapaciteta, produžavanje vijeka trajanja drumskih teretnih vozila,bolje korišenje kapaciteta autotransportnih organizacija,brže, sigurnije i kvalitetnije transportovanje robe od proizvoaa dopotrošaa,167

LOGISTIKA12. Integralni transportsmanjenje broja teških kamiona na magistralnim cestama iautocestama s recipronim smanjenjem ošteenja na drumskojinfrastrukturi,znaajno smanjenje broja nesrea, smanjenje ljudskih žrtava iznatno manje uništenih ili ošteenih vozila i robe u prometu,bolja zaštita ovekove okoline od ispuštanja štetnih gasova iz teškihkamiona itd.Sl.12.12 Hucke-pack tehnologija-Utovar poluprikolice na željeznike vagoneU Americi se koriste kola nosivosti 120 t za prevoz „DOUBLESTACK“, što u bukvalnom prevodu znai dvostruka hrpa (sl.12.13). Kod ovetehnologije prevoza postavljeni su jedni preko drugih kontejnerizovane jedinicetereta i izmjenljivi tovarni sanduci.Sl.12.13 „DOUBLE STACK“ tehnologija168

LOGISTIKA12. Integralni transportBimodalni sistem - nova tehnika hucke-pack transporta uspješnofunkcioniše ve nekoliko godina u SAD, a poela se primjenjivati i uV.Britaniji, Italiji, Francuskoj, Norveškoj i drugim zemljama. Ideja je da senapravi teretno vozilo koje e i drumom i prugom voziti uz najmanji moguiutrošak vremena, troškova i izdataka. Teretna vozila, nazvana ROAD RAILER,mogu se jednostavno uvrstiti kao pojedinane pošiljke u sastav teretnog iliputnikog voza, ili se od njih može kompletirati poseban voz, tzv. TRAILERTRAIN (sl.12.14).Sl.12.14. Bimodalni sistem transportaTa vozila imaju, bez obzira da li voze cestom ili šinama, potpunoodvojen i nezavisan sletni trap. Kao drumsko vozilo ono se odvaja odželjeznikih dvoosovinskih sklopova (postolja), koja ostaju na željeznikomterminalu (stanici). Ono, dakle, nije optereeno željeznikom tehnikom, što jeprednost s obzirom na težinu tereta koji se prevozi. Pri prebacivanju, pak, togvozila s druma na željeznicu, vuno se vozilo jednostavno odvoji i trailerpostavi na dvoosovinske željeznike sklopove i tako uvrsti u bilo koji voz sbrzinom do 120 km/h. Prelaz s jednog na drugu vrstu prevoza zahtijevapribližno oko pet minuta, a nije potrebna naroita pretovarna oprema. Zapromjenu je dovoljno obino drumsko vuno vozilo.Ekonomski efekti bimodalnog sistema transporta su: sniženje investicionih troškova, smanjenje troškova pretovara na terminalima, za ije ureenje nisupotrebne znaajne investicije, smanjenje ukupne vlastite težine željeznikog i drumskog vozila,kada se prevozi šinama.169

LOGISTIKA12. Integralni transport12.5 INTEGRALNI TRANSPORTNI SISTEMI U POMORSKOMSAOBRAAJUOvaj vid transporta je oduvijek imao znaajnu ulogu u saobraajnomsistemu, posebno u meunarodnoj robnoj razmeni.Kopneno-pomorskim integralnim sistemima transporta ostvaruje seuspješna kooperacija izmeu kopnenih i pomorskih sistema prevoza u ciljurealizacije neprekidnog transportnog lanca od proizvoaa do potrošaa.Osnovni cilj ovih sistema integralnog transporta je ostvarivanjejedinstvenog transportnog procesa, što se postiže kombinovanjem prednostirazliitih vidova transporta. Jednu od najznaajnijih karika u transportnom lancupredstavljaju luke, odnosno terminali integralnog transporta, gdje se prikupljaju,pretovaraju i pripremaju razliite tovarne jedinice (sl.12.15).Sl.12.15 Znaajana karika u transportnom lancu su brodovi i lukeU ovom vidu transporta, pored porasta nosivosti brodova,karakteristina je i njihova specijalizacija za neke vrste robe i oblike prevoza.Zbog velike nosivosti i niskih cijena, pomorski transport je najpovoljnijine samo u prekookeanskim prevozima, nego i u prevozima s obale na obalujednog kontinenta ili zemlje koja ima more. Za razliku od rijenih, brodovi zapomorski transport imaju vee brzine i mogunost plovidbe gotovo preko cijelegodine, osim u izuzetno nepovoljnim klimatskim prilikama (sl.12.16, 12.17).170Sl.12.16 Brod za kontejenerski saobraaj

LOGISTIKA12. Integralni transportSl.12.17 Kombinovani brod za prevoz drumskih vozila i kontejneraOsnovne prednosti pomorskog transporta ogledaju se u sljedeem: propusna sposobnost u funkciji puta je bez ogranienja, potrošnja goriva po jedinici tereta u odnosu na druge vidove jemanja, tj. manja je potrošnja energije, manji su i otpori kretanja u odnosu na kretanje po vrstoj podlozi,što ima za posljedicu znatno manju vunu snagu po jedinici tereta, pomorski transport ima najniže troškove prevoza na veimrastojanjima u odnosu na druge vidove, obezbjeuje se vea proizvodnost rada u poreenju s ostalimvidovima transporta, a naroito kod brodova velike nosivosti, (petdo šest puta vea nego u željeznikom i rijenom, a troškoviprevoza su prosjeno dva do tri puta niži).Nedostaci pomorskog transporta su: skup razvoj infrastrukture luke, složeniji sistemi pretovara, skupa ležarina, ako se blagovremeno ne obave procesi istovara iutovara, znaajni uticaji „više sile“ kao što su: klimatski, navigacioni i drugiprirodni geografski uticaji na planirani transport, zavisnost transportne sposobnosti od propusne sposobnosti luka iproizvodnosti njene mehanizacije.171

LOGISTIKA12. Integralni transport12.6 INTEGRALNI TRANSPORT U RIJENOM BRODARSTVURijeni transport je najstariji vid transporta. Slino željeznici,predodreen je za prevoz masovne robe, niskih vrijednosti koje ne zahtevajuvelike brzine dostave uz vrlo nisku cijenu prevoza (sl.12.18,12.19,12.20).Sl.12.18 Rijeni transport robe pomou baržiSl.2.19 Prevoz kontejnera u specijalno graenim rijenim brodovima172Sl.2.20 Prevoz željeznikih vagona sredstvima rijenog transportaDanašnji proces razvoja rijenog prometa karakterišu znatne promjenena plovnim putevima zbog izgradnje brojnih hidroenergetskih i plovidbenihsistema s dvostrukim i jednostrukim brodskim prevodnicama.Veliki je uticaj promjena plovnih jedinica u rijenom prometu po vrsti,veliini, jaini pogonske snage, izmjene tehnikih rješenja koja su vrlodinamina u oblikovanju brodova i plovnih jedinica za prevoz tereta, kao i

LOGISTIKA12. Integralni transporteksploatacijska rješenja koja omoguavaju ovoj prometnoj grani ne samo veuefikasnost, ve i znatno sniženje troškova transportaOsnovne prednosti rijenog transporta su sljedee: u odnosu na druge vidove transporta troškovi su najniži, mogunost komplementarnosti sa željeznikim i posebno drumskimtransportom, velika propusna sposobnost plovnih puteva ograniena jedinokapacitetima luka i pristaništa, veliki prevozni kapacitet potisnica, teglenica, teretnjaka i drugihplovila, znatno manja potrošnja pogonske energije po jedinici rada, ekološki ne zagauje životnu okolinu, vea bezbjednost, pouzdanost i mogunost transporta svih vrstarobe, na dugim relacijama ima relativno kratka tranzitna vremena, znatno niži koeficijent tare (odnos sopstvene mase i nosivosti).Osnovni nedostaci koji karakterišu korišenje rjenog transporta susljedei: nepovoljni meteorološki i hidrološki uslovi (led, vjetar, magla,nizak i visok vodostaj), i preklapanje ovih pojava, kratko trajanje plovidbe u toku godine (15-20% dana manje uodnosu na kalendarske dane), postojea flota nema rijeno-morske brodove izuzev u zakupu, naša postojea plovna mreža nije racionalno razvijena premavelikim proizvodnim i trgovakim centrima, neke rijeke tehniki nijesu regulisane i postoje smetnje kojeograniavaju i izazivaju prekid plovidbe, brzine plovidbe ograniene su prirodnim i tehnikim uslovima imanje su u odnosu na druge vidove,12.7 INTEGRALNI TRANSPORT U VAZDUŠNOM SAOBRAAJUKada je u pitanju integralni transport u vazdušnom saobraaju trebauoiti sljedee specifinosti:1. Paletizacija i kontejnerizacija tereta koji se transportuje avionomprilagoena je tehniko-tehnološkim karakteristikama sredstava u vazdušnomprometu,2. Druga specifinost integralnog transporta u vazdušnom prometu je tošto se gotovo sav teret u sredstvima vazdušnog prometa transportuje napaletama ili u kontejnerima, tako da je nivo paletizacije i kontejnerizacije teretau vazdušnom prometu gotovo potpun.Avionski kontejneri sastoje se od kutijaste konstrukcije od lakogmaterijala s nagnutom stranicom, koja svojim oblikom odgovara obrisu donje173

LOGISTIKA12. Integralni transportpalube odjeljka za teret. To omoguava da se dva kontejnera postave uporedojedan do drugog. Otvor se zatvara elastinim vratima koja su plastificirana. Kosipotporanj u vratima štiti od izboavanja.Kontejneri koji se koriste u avio prometu rade se po IATA standardimai to su: LD-2, LD-3 (sl.12.21), LD-6, LD-7, LD-7 igloo, LD-8 (sl.12.22) , LD-9,LD-11 itd.Sl.12.21 LD-3 KontejnerSl.12.22 LD-8 KontejnerSl.12.23 Raspored kontejnera i paleta u avionu DC-1012.7.1 Avioni za prevoz teretaAvioni kojima se prevoze tereti svrstavaju se u dvije osnovne grupe: teretni avioni (Antonov An-225 nosivosti 250t, An-124 (150t),Boeing747F (102t) ) i kombinovani avioni (Airbus A310,Boeing727, Boeing737,Boeing747, DouglasDC 10-30).Gotovo svaki teretni avion može se jednostavnim ubacivanjem sjedištau kabinu pretvoriti u putniki avion i obrnuto (convertible, quick change).Teretni avioni imaju, meutim, neke tehnike modifikacije koje ne srijeemokod putnikih i combi-aviona.174

LOGISTIKA12. Integralni transportSl.12.24 Antonov An-225 nosivost 250 t.Radi lakše manipulacije teretom, teretni avioni imaju poveana vrata, aesto i posebna dodatna vrata za ukrcaj i iskrcaj tereta (sl.12.25). Radi veenosivosti, krila su modifikovana i izabrani su odgovarajui aerodinamikiprofili. Time se gubi na brzini što u teretnom prometu predstavlja zanemarljivgubitak zbog poveane korisne nosivosti.Sl.12.25 Primjeri manipulacije teretom kod teretnih aviona12.8 LUKI KONTEJNERSKI TERMINALILuke i pristaništa su glavna prometna vorišta, bez kojih se ne može nizamisliti uspješan klasini, kao ni savremeni transport (sl.12.26). Oni su mjestopovezivanja i ukrštanja svih vrsta transporta.U današnjim savremenim kretanjima, u primjeni i razvoju raznih nainaintegralnih, multimodalnih i kombinovanih transportnih sistema, luki ipristanišni (kao i skladišni) kontejnerski terminali, savremeno opremljeni,omoguavaju vrlo brz, kvalitetan i ekonomian pretovar robe, na naelujedinstvenog tehnološkog sistema „od vrata do vrata“.Luki i pristanišni kontejnerski terminali imaju vrlo znaajnu ulogu zaoptimalni i savremeni razvoj morskog i rijenog brodarstva, koji su glavniprevoznici meunarodne trgovinske robne razmjene. Od opremljenosti irazvijenosti lukih, pristanišnih i skladišnih terminala zavisi i efikasnostželjeznikog, drumskog i rijenog prometa. Upravo iz tih razloga, u svijetu serazvilo veoma mnogo velikih, srednjih i malih kontejnerskih terminala.175

LOGISTIKA12. Integralni transportSl.12.26 Luki kontejnerski terminalBitan element opreme lukog kontejnerskog terminala predstavljajupomini pretovarni kontejnerski mostovi i kontejnerske portalne dizalice, kojese kreu po šinama ugraenim na obalnim površinama, paralelno s dužinomobalnog zida (sl.12.27).Sl.12.27 Pomini pretovarni kontejnerski mostoviNa dizalicama su ugraena kliješta-hvataljke ili tzv. spreder, kojaautomatski prihvataju kontejner. Luke kontejnerske dizalice mogu biti visokedo 90 m i teške do 700 t. One se nadnose nad brod prema morskoj strani, a nakopnenoj strani nad željeznike šine, drumska vozila ili skladišta u rasponu od20-45m, zavisno od veliine i nosivosti kontejnerske dizalice.176

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici13. OPERACIONA ISTRAŽIVANJA U LOGISTICIRezultati poslovanja zavise od donošenja pravovremenih i optimalnihposlovnih odluka. Mnogi menadžeri oslanjaju se na svoje iskustvo i intuiciju,što u ukupnim tržišnim uslovima i esto veoma preciznim zahtjevima bitnim zauspješno poslovanje, ni izdaleka nije dovoljno.U sluaju rješavanja kompleksnih ekonomskih problema za donošenjeoptimalnih poslovnih odluka, efikasno se koriste brojni ekonomsko-matemakimodeli: modeli linearnog programiranja, modeli transportnog problema, modeliteorije igara, markovljevi modeli, redovi ekanja itd, koji se jedinstvenonazivaju operacionim istraživanjimaSvi pomenuti i drugi modeli detaljno se prouavaju u odgovarajuimnaunim oblastima i specijalizovanim predmetima. U okviru ove knjige pažnjukorisnika autor usmjerava na odabrane modele redova ekanja.13.1 REDOVI EKANJA13.1.1 UvodRedovi ekanja su jedna od oblasti operacionih istraživanja. Pored ovogtermina upotrebljavaju se izrazi masovno opsluživanje, masovno usluživanje idr. Teorija redova ekanja izuava kvalitativna svojstva organizacije masovnihpojava ili procesa. Masovnost i stohastinost su osnovna svojstva pojava kojeprouava ova nauna oblast. To znai da se redovi ekanja baziraju na raunuvjerovatnoe i statistikoj analizi, kao i to da ne prouavaju pojedinane i strogodefinisane pojave.Osnovna struktura redova ekanja ima oblik koji karakteriše nekolikoosnovnih faza: dolaženje sa zahtjevom za uslugu, ekanje na uslugu, usluživanje i odlazak sa mjesta usluživanja.Zavisno od svojstva problema i cilja izuavanja efikasnost (redova)ekanja iskazuje se preko nekoliko znaajnih veliina: srednji broj elemenata koji pristiže u jedinici vremena, srednji broj elemenata koji može biti uslužen u jedinici vremena, vjerovatnoa da e pristigli elementi biti odmah uzeti na uslugu, srednje vrijeme ekanja na uslugu, srednji broj elementa koji eka na uslugu, srednje vrijeme boravka elemenata u sistemu,177

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici propusna mo sistema (odnos srednjeg broja usluženih i srednjegbroja prispjelih elemenata u jedinici vremena), srednji broj zauzetosti mjesta za usluživanje i dr.Osnovni parametri od kojih se polazi pri analizi redova ekanja su: - intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu, - intetzitet (brzina) usluživanja po uslužnom mjestu (kanalu), k- broj uslužnih mjesta (kanala) u sistemu.Na osnovu polaznih parametara i svojstva redova ekanja dolazi se doostalih pokazatelja.Tok dolazaka u veini sluajeva podliježe Poissonovm zakonu raspodjelevjerovatnoe:ntP t e tn n!gdje je:P - vjerovatnoa pojavljivanja u "n" dolazaka unvremenskom intervalu t- - intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu.- tU sistemima redova ekanja teži se smanjenju vremena usluživanja što senajadekvatnije opisuje eksponencijalnom raspodjelom oblika:Ft 1 etodnosno funkcijom gustine vjerovatnoe:f ( t)et13.1.2 Jednokanalni redovi ekanjaStruktura jednokanalnih sistema redova ekanja data je na sl.13.1.Karakteristika ovih redova ekanja jeste da se u jednom momentu može uslužitisamo jedan element.Dolazakelemenataekanjena usluguUsluživanjeOdlazakelemenataSl.13.1 Struktura jednokanalnih redova ekanjaJednokanalni redovi ekanja baziraju se na pretpostavci da je vjerovatnoatraspodjele rokova pristizanja e, dok je vjerovatnoa raspodjele rokovatusluživanja e.178

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logisticiU odnosu veliina "" kao brzine pristizanja i "" kao brzine usluživanjapojavljuje se veliina "" kao faktor usluživanja, pri emu je: Veliina "" može biti ili = jedinici, što zavisi od brzine (intenziteta)dolazaka i usluživanja: ako je >1, onda e porastom vremena broj elemenata kojipristižu rasti brže od broja elemenata koji odlaze, pri emu enagomilavanje biti u stalnom porastu, ako je

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici2. Srednji broj elemenata na usluživanjuBroj elemenata koji se uslužuje može biti 0 ili 1. Vjerovatnoa da jesistem prazan P 0 , a vjerovatnoa da se lement uslužuje je 1- P 0 i može se izrazitna sljedei nain:1 P 1(1 ) 0Kako samo jedan element (jedinica) može biti istovremeno uslužena,srednji broj jedinica koje se uslužuju je:S 0(1)1 3. Srednji broj elemenata koji eka uslugu je: 2Q T S 1 14. Srednje vrijeme ekanja elemenata na uslugu:1 1W* Q 1 5. Srednje vrijeme zadržavanja elemenata u sistemuW1 1 1 1 1 W * 1 1W* se dodaje 1/ jer se uzima u obzir i vrijeme obavljanja usluge.Primjer 1:Projektovati sistem za istovar rude iz kamiona koji dolaze u frekvencijiod 40 vozila u toku 8 sati. Proces istovara jednog na jednom istovarnom mjestutraje 10 min. Odrediti vrstu reda ekanja i njegove karakteristike. Intenzitet dolazaka kamiona:40 vagona 58 casIntenzitet istovara - usluge:180 1vag.10min60vag.vagona 610cascas

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logisticiFaktor usluživanja:

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logisticiPrimjer 2:U toku jednog sata na prijemnu rampu dolazi 4 kamiona nosivosti 9,5tona lima. Kamioni dopremaju pakete lima dimenzija axbxc=2000x1000x150mm. (spec težina lima je =7,85 kg/dm3). Istovar kamiona obavlja viljuškar kojiodlaže na prijemni dio skladišta. Kapacitet prijemnog dijela je 5 paketa. Daljumanipulaciju - transport paketa obavlja kran. Prosjeni ciklus krana nauskladištenju paketa iznosi jedan paket za dva minuta.Potrebno je odrediti procenat paketa koji zbog zauzetosti prijemnog dijelaskladišta moraju biti odloženi na drugo mjesto. Prosjean broj jedinica (paketa) koje se opsluže u jedinici vremena -intenzitet opsluživanja:=1 paket/2 min.=30 paketa/1 asProsjean broj jedinica (paketa) koje dolaze u sistem - intenzitetdolazaka:U toku jednog sata dolazi 4 x 9,5 t =38 t.Težina jednog paketa iznosi Gp = a b c = 20 x 10 x 1,5 x 7,85 =2355 kg = 2,355 t.Broj paketa koji dolaze u sistem za jedan sat je N = 38 t/2,355t = 16. = 16 paketa/1 asFaktor usluživanja: = / = 16/30 = 0,533 < 1, što znai da se radi o jednokanalnomredu ekanja, odnosno da sistem zadovoljava uslove da ne dolazi donagomilavanja jedinica - paketa.Procenat paketa koji moraju ostati izvan prijemnog skladišta iji jekapacitet pet paketa rauna se na sljedei nain:P n(1 ),nP 0,5335(1 0,533) 0,0430,467 0,0205Procenat paketa koji bi morao da se odlaže na drugo mjesto zbogogranienosti kapaciteta prijemnog dijela skladišta (pet paketa) je2%.Ovaj procenat se može smanjiti poveanjem kapaciteta prijemnogskladišta, što se daljim raunanjem može provjeriti i svesti nazanamarljivu veliinu Pn.182

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici13.1.3 Višekanalni redovi ekanjaVišekanalni red ekanja predstavlja sistem u kome se elementi kojipristižu na usluživanje rasporeuju u više pravaca - kanala pri emu dolazi dousluživanja bez nagomilavanja.Kada sistem usluživanja ima mogunosti da propusti istovremeno k -jedinki, takav sistem se naziva k - kanalnim sistemom (sl.13.2):1-uslužni kanalDOLASCIekanje nauslugu2-uslužni kanalODLASCIk-uslužni kanalSl.13.2 Višekanalni redovi ekanjaU višekanalnom sistemu redova ekanja operiše se sljedeimparametrima: - intenzitet (brzina) toka dolazaka elemenata na uslugu, - intetzitet (brzina) usluživanja po uslužnom mjestu (kanalu), = / - faktor usluživanja po kanalu, k - broj uslužnih mjesta (kanala) u sistemu, k = /k - faktor usluživanja sistema.Vjerovatnoa "P 0 " da e sistem biti prazan sa pristizanjem i bezpristizanja elemenata na uslugu dobija se primjenom jednaine:P0k nk ( n0n!k!1*)1*Za višekanalne redove ekanja istiu se posebno važni sljedeipokazatelji:1. Srednji broj elemenata koji eka uslugu je:k*Q Pk!2 0(1*)183

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici2. Srednji broj elemenata na usluživanjuSistem propušta onoliko elemenata koliko ih doe, a to je u prosjeku (jerje *

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logisticiIntenzitet usluge: 1el..el. 0,52min minFaktor usluživanja: 0,60,5 1,2 1S obzirom da je faktor usluživanja vei od jedinice, potrebno je višeuslužnih mjesta (kanala) u sistemu da ne bi došlo do nagomilavanja.Usvaja se sistem sa dva uslužna mjesta tj. k=2.Faktor usluživanja sistema: 1,2* 0,6 1k 2Pošto je za dva uslužna mjesta *

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logistici2. Srednji broj elemenata na usluživanjuSistem propušta onoliko elemenata koliko ih doe a to je u prosjeku (jer je *

LOGISTIKA13. Operaciona istraživanja u logisticiIntenzitet usluge: 1vag vag. 125min hFaktor usluživanja: 2012 1,66 1S obzirom da je faktor usluživanja vei od jedinice, potrebno je višeuslužnih mjesat (kanala) u sistemu da ne bi došlo do nagomilavanja.Usvaja se sistem sa dva uslužna mjesta tj. k=2.Faktor usluživanja sistema: 1,66* 0,83 1k 2Pošto je za dva uslužna mjesta *

LOGISTIKA14. Održavanje i logistika14. ODRŽAVANJE I LOGISTIKA14.1 ODRŽAVANJE U LOGISTICI14.1.1 Oprema za testiranje, ispitivanje i podrškuPod opremom za testiranje, ispitivanje i podršku se podrazumijeva svaoprema koja se koristi tokom cijelog perioda pružanja podrške korisnikuproizvoda. Tu spadaju:1. Oprema za monitoring (permanentni nadzor izabranihdijagnostikih parametara tokom funkcionisanja proizvoda),2. Oprema za dijagnostiku (mjerenje izabranih dijagnostikihparametara u jednom vremenskom trenutku),3. Uredjaji za podešavanje/kalibraciju,4. Uredjaji, alati i pribori koji se koriste prilikom servisiranja,održavanja proizvoda.Potrebna oprema za testiranje, ispitivanje i podršku se definise tokomanalize logistikih aktivnosti i ona je iskazana u planu održavanja proizvoda irazlikuje se za svaki nivo održavanja.Oprema za testiranje, ispitivanje i podršku se koristi tokom tri osnovneaktivnosti podrške proizvodu, odnosno korisniku proizvoda:1. podešavanje,2. servisiranje,3. održavanje (popravka).Koliina potrebne opreme za testiranje, ispitivanje i podršku seodredjuje na osnovu:1. koliine proizvoda kojima se pruža podrška,2. pouzdanosti i pogodnosti za održavanje proizvoda (ovim jeobuhvacen predvidjeni broj popravki proizvoda kao i planiranotrajanje pojedine popravke),3. koncepta održavanja,4. broja lokacija gdje se sprovodi održavanje (posebno za svakinivo održavanja).Svi ovi podaci se dobijaju kao rezultat analize vrste opreme za testiranje,ispitivanje i podršku1. Opšta oprema za testiranje, ispitivanje i podršku, koja obuhvatasvu opremu koja se koristi za razne vrste popravki razliitihvrsta proizvoda, odnosno, oprema koja nije vezana za popravkujednog posebnog proizvoda,188

LOGISTIKA14. Održavanje i logistika2. Specijalna oprema za testiranje, ispitivanje i podršku, koja jeposebno razvijena za potrebe održavanja jednog tipa ili jednefamilije proizvoda.Problem kod opreme za testiranje, ispitivanje i podršku je što se onauva sve dok se ne ukaže potreba za njenom primjenom, a tada se oekuje da jeta oprema u ispravnom stanju, odnosno da je sposobna za izvršavanje svojefunkcije. Sa ove take gledišta, veoma je bitno da li se radi o opštoj ilispecijalnoj opremi, odnosno, da li je opremu mogue pronai na tržištu ili jepotrebno ponovo izraditi traženi dio ili cijelu opremu.14.1.2. Nivoi održavanja u logisticiKako oprema za testiranje, ispitivanje i podršku može biti bilo šta ikako je raspon cijena opreme vrlo širok, nije ekonomski isplativo imati svupotrebnu opremu za podršku na svakom mjestu (servisu) gde se vrši popravka.Na osnovu ovog kriterijuma se iskristalisala podjela na tri nivoa održavanja:1. održavanje kod korisnika,2. održavanje u servisu i3. održavanje kod proizvodjaa ili u specijalizovanom servisuproizvoaaI. Održavanje kod korisnikaOdržavanje na ovom nivou se uglavnom bavi periodinim provjeramaispravnosti proizvoda, vizuelnim pregledom, išenjem. Popravke na ovomnivou se svode na zamjenu unaprijed pripremljenih dijelova, odnosno sklopova,sa idejom da se proizvod što prije vrati u ispravno stanje.II.Održavanje u servisuOdržavanje u servisu se svodi na popravke proizvoda koje su suvišekomplikovane da bi ih korisnik mogao sprovoditi, a takoe obuhvataju ipopravke sklopova koji su zamijenjeni od strane korisnika. Ukoliko popravkapravazilazi opremljenost servisa (zahtijeva specijalne alate koje servis,uglavnom zbog cijene, ne poseduje), tada se takvi proizvodi šalju proizvoauna popravku.III.Održavanje kod proizvodjaaOdržavanje kod proizvodjaa obuhvata najsloženije intervencijepopravke ili intervencije koje zahtijevaju specijalnu, skupu opremu, koju nijeekonomski isplativo posjedovati u servisu. Pored ovih intervencija, proizvoasprovodi i remonte svojih proizvoda, odnosno intervencije koje po svom obimui angažovanom ljudstvu i sredstvima prevazilazi kapacitete servisa.14.1.3 Zahtjevi za opremom za testiranje, ispitivanje i podrškuDefinisanje potrebne opreme za ispitivanje, testiranje i podršku se vrši ufazi projektovanja proizvoda.189

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaCilj je u što veoj mjeri smanjiti potrebu za specijalnom opremom,pošto ona u znatnoj mjeri poskupljuje podršku proizvodu u toku eksploatacije.Svaki sluaj otkaza/popravke proizvoda se detaljno analizira i, ukolikose ukaže potreba za specijalnom opremom, vrši se analiza mogunosti promjenekonstrukcionog rješenja sa ciljem eliminisanja potrebe za tom opremom.Kada je završena ova analiza, slijedi analiza nivoa održavanja na kojeme biti sprovoena konkretna intervencija održavanja. Ukoliko se radi o skupojspecijalnoj opremi, uputno je tu opravku vršiti kod proizvoaa, a ne u servisu,zbog visokih troškova posjedovanja puno jedinica te specijalne opreme.Kao i proizvod i proizvodna oprema, tako i oprema za ispitivanje,testiranje i podršku zahtijeva odredjenu logistiku, sto se u praksi estozaboravlja. Svaka jedinica opreme za ispitivanje, testiranje i podršku zahtijevaopremu za održavanje, odreeni skup rezervnih dijelova, kao i tehnikudokumentaciju i obuene kadrove za efikasno održavanje.Tada se održavanje postavlja kao logistika sistema.14.2 ODRŽAVANJE KAO LOGISTIKA TEHNIKIH SISTEMA14.2.1 Uloga održavanja kao logistikog procesa tehnikih sistemaOdražavanje u funkciji logistike procesa pojavlju se u više uloga, priemu se mijenja i logistiki znaaj ove funkcije:Održavanje kao osnovna proizvodna djelatnost preduzea. Tadaproces održavanja predstavlja osnovnu proizvodnu djelatnost preduzea saaspekta pružanja usluga treim licima i ima fundamentalnu odgovornost izoblasti sigurnosti i zdravlja, kako prema svim radnicima sopstvene organizacije,tako i prema korisnicima proizvoda.Održavanje kao logistika proizvodne djelatnosti preduzea. Tadaproces održavanja predstavlja osnovnu logistiku proizvodne djelatnosti i zarezultat ima obezbjeenje procesa proizvodnje. Odgovoran je neposredno kakoza sigurnost i zdravlje svojih zaposlenih, tako i korisnike sredstava koji supredmet njegovih aktivnosti.Održavanje kao elementarna usluga. Tada funkcija održavanja imasvoj elementarni uslužni zadatak (obrazovanje ili obuka, odnosi sa javnošu,konsalting usluge, usluge zanatskog karaktera itd.) tj. održavanje se pojavljujekao serviser i preuzima odgovornost proizvoaa u procesu eksplatacijeproizvoda, a to znai i odgovornost za sigurnost i zdravlje korisnika tihproizvoda.14.2.2 Pojam i definicija održavanjaOdržavanje se definiše kao funkcija ija je nadležnost konstantannadzor nad postrojenjima i vršenje odreenih popravki i revizija, ime se190

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaomoguava stalna funkcionalna sposobnost i ouvanje proizvodnih i pomonihpostrojenja i opreme.Održavanje je osnovna logistika tehnikih sistema (sl.14.1).RESURSI ODRŽAVANJARad SRO RDMA EnergijaPodaci osistemu idjelovimasistemaVrste ikoliinaMjestoi nainkorišenjaStanjesistemaPCP TOSM KPOO PP TDRR, RD LO UTODRŽAVANJECILJEVITehnikotehnološkiEkonomskiSociološkiStatusodržavanjaKulturakorisnikaNainupravljanjaTradicijaEKONOMSKO SOCIJALNI INIOCISl.14.1 Sistem održavanja sa ulazima i izlazima prema okolini(PP-pranje, išenje, podmazivanje, TOSM-traženje i otklanjanje slabih mjesta, OOotklanjanjeotkaza, KP-kontrolni pregledi, PP-planske (preventivne) popravke, TDtehnikadijagnostika, IS-informacioni sistem, radionice za radionike remonte - RR,izradu rezervnih dijelova -RD, laboratorije održavanja- LO, unutrašnji transport-UT)Sl.14.1 Struktura održavanjaOsnovni inputi funkcije održavanja su (sl.14.1): karakteristike sistema i dijelova sistema (vrsta i koliina, mjesto inain korišenja, stanje), resursi održavanja (rad, SRO-sredstva rada održavanja, RDMArezervnidijelovi, materijali i alati), ekonomsko socijalni inioci (status održavanja, kultura korisnika,upravljanje sistemom, tradicija),Osnovni ciljevi funkcije održavanja su (sl.14.1):a) Tehniko tehnološki koji obuhvata : održavanje i povišenje radne sposobnosti do potrebnog nivoaefektivnosti sistema, ostvarivanje dužeg radnog vijeka mašina i opreme uspostavanjemtehnike i tehnološke zastarjelosti u ekonomskim granicamadirektnih i indirektnih troškova,191

LOGISTIKA14. Održavanje i logistika kvalitativno i kvantitativno poboljšanje procesa proizvodnje iproizvoda zadovoljenjem opštih i posebnih standarda sistemakvaliteta, poveanje proizvodne sposobnosti sistema u cjelini, usavršavanje mašina i opreme inovativnim zahvatima(rekonstrukcija, supstitucija, modernizacija).b) Ekonomski ciljevi: racionalno korišenje mašina, opreme i resursa (rezervni dijelovi,materijali, alati i pribori, sirovine, ljudski potencijali i dr.), ulaganje u održavanje u funkciji rentabilnosti, produktivnosti iekonominosti, kao ekonomskim kategorijama.c) Sociološki ciljevi: ouvanje i povišenje psihološke stabilnosti radnika, motivisanost za rad u pouzdanim sistemima, racionalno korišenje ljudskih kapaciteta, ekološki faktor u cilju zaštite ovjekove okoline itd.14.2.3 Strategija - koncepcije održavanjaOpredjeljenje za izbor postupka održavanja sa potrebnom logistikom uoblasti obezbjeenja resursa (materijal, alati i pribori, ljudi) iji je zadatak da sepostigne optimum funkcije cilja naziva se strategijom održavanja.Teoretiari održavanja nijesu jedinstveni u pogledu podjele strategijeodržavanja, što u krajnjem i nije od presudnog znaaja (sl.14.2). Bitno je dasvaka od tih strategija na svoj nain ostvaruje funkciju cilja održavanja.STRATEGIJA ODRŽAVANJANAKNADNOODRŽAVANJEPREVENTIVNO (PLANSKO)ODRŽAVANJEEKANJENA OTKAZKOERKTIVNOODRŽAVANJETEROTEHNOLOŠKIKONCEPTODRŽAVANJAPORESURSIMAPregledi,intervencijeZamjene,rekonstrukcijeTotalno produktivnoodržavanjePOSTANJUVremenskaslika stanjaParametristanjaKompleksno(dualno) održavanjeProaktivnoSl.14.2 Koncepcije održavanja192

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaOsnovne strategije (koncepti) u održavanju su: naknadno održavanje -"ekanje na otkaz" - aktivnosti održavanjaposlije pojave otkaza, sa ciljem vraanja sistema ili dijela sistema iz stanja uotkazu u stanje u radu, naknadno održavanje -korektivno održavanje, aktivnosti održavanjakojima se sistematski otklanjaju uzroci otkaza, tj. slaba mjesta u sistemu preventivno održavanja po resursima ili po stanju, aktivnostiodržavanja prije pojave stanja u otkazu, sa ciljem predvianja i sprjeavanjaotkaza.Ostali koncepti održavanja, pored obilježja osnovnih strategija, sadržekarakteristike koje im daju atribute savremenih i modernih (sl.14.2).14.2.4 Terotehnološki koncept održavanjaTerotehnološki koncept održavanja podrazumijeva zaokruženi pristupfunkcije održavanja koji poinje projektovanjem sistema ili mašne i opreme kaodjelova sistema, a završava se izdvajanjem iz procesa eksploatacije (sl.14.3).Priprema zakorišenje iodržavanjeKoncepcijaodržavanjaRadoviodržavanjaMetode radaodržavanjaProcesnabavkeProjektovanjei izradaMakroorganizacijaodržavanjaUnutrašnjaorganizacijaodržavanjaODRŽAVANJEPROIZVODNOG(TEHNIKOG)SISTEMAIzdvajanje izprocesaTehnologijeodržavanjaOprema zaradoveodržavanjaInformacionisistemodržavanjaSl.14.3 Terotehnološki pristup održavanju tehnikog sistemaSvaki od tih inilaca je oblast za sebe koji ima zaokružen kvantumuticaja na rezultat ukupnog terotehnološkog pristupa problemu održavanjatehnikog i uopšte proizvodnog sistema. Projektovanje i izrada - na osnovu istorije podataka praenjem ueksploataciji projektuju se mašine i oprema potrebne pouzdanosti i pogodnostiodržavanja. Postupak nabavke - podrazumijeva pribavljanje dokumentovanihinformacija na bazi kojih se može sprovesti uspješna priprema i održavanjemašina i opreme (tehnike i tehnološke karakteristike, dokumentacija za193

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikatransport, montažu, podmazivanje, preventivu, dijagnostiku, šeme veza, katalogr/d sa prioritetom, radionika dokumentacija ). Priprema za korišenje i održavanje - podrazumijeva izraduoperativne dokumentacije za rukovanje i održavanje, obuku izvršilaca svihnivoa strunosti, obezbjeenje svih vrsta certifikacija i atesta o probnom radu,izradu planova održavanja, planiranje i obezbjeenje rezervnih dijelova. Strategija (koncept) održavanja - podrazumijeva princip donošenjaodluka o vremenu u kome treba da se sprovedu postupci održavanja (od"ekanja na otkaz" do održavanja po stanju i samoodržavanja). Radovi održavanja - predstavljaju meusobni odnos sposobnosti iopremljenosti održavalaca u postizanju funkcije cilja kroz osnovne djelatnosti(pregled, išenje i podmazivanje, dijagnostika, uoavanje i otklanjanje slabihmjesta, tekue i plansko održavanje, kontrolni pregledi), pomone djelatnosti(poslovi u radionicama i laboratorijama, praenje stanja, naruivanje iskladištenje r/d i materijala, unutrašnji i spoljašnji transport), pratee djelatnostii proces organizovanja . Metode rada i tehnologije održavanja - odraz su znanja i informisanjakadra u održavanju o primijenjenim metodama održavanja u funkciji tehnikognivoa sredstava za rad i nivoa tehnologije održavanja (mašina, instrumenata,materijala, postupaka) kojim se sredstvo rada kvalitetno i ekonomino održavau radno-sposobnom stanju. Oprema u održavanju - predstavlja materijalni resurs u obliku alata ipribora, instrumenata, laboratorijske opreme, radionike opreme (mašine zaobradu, mehanizacija, sredstva za unutrašnji transport, potrošni materijal i dr.) Informacioni sistem u održavanju - na odgovarajui i razumljiv nainregistruje informacije, obrauje ih, oblikuje, prenosi, koristi za racionalnoizvoenje pripreme i radova i arhivira za dalju upotrebu. Informacioni sistemodržavanja ima više podsistema, od kojih su osnovni za izvoenje radova, zarad u radionicama i za upravljanje rezervnim dijelovima.U CIM sistemima održavanje postaje segmenat podržan raunarom,podsistem integrisan raunarom CIMt (Computer Integrited Maintenance). Izdvajanje mašina i opreme iz procesa - predstavlja skup aktivnostipotrebnih za utvrivanje istrošenosti, tehnike ili tehnološke zastarjelosti,rentabilnosti dalje eksploatacije i održavanja mašina i opreme i prijedlog zazamjenu novom opremom.Uspješnost održavanja - predstavlja skup parametara kojima seocjenjuje efikasnost održavanja sa više aspekata tehnikog, ekonomskog iorganizacionog karaktera. Unutrašnja mezo i mikro organizacija održavanja -Mezo organizacijaje unutrašnja struktura održavanja i odnosi se na zastupljenost osnovnih inilacastrukture održavanja: pripreme, radova održavanja (izvršenje) i kontrole. Mikroorganizacija se odnosi na principe izbora i organizacije kadrova u održavanjukoje može biti: strukovno, funkcionalno i operativno.194

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaMakro organizacija održavanja - odnosi se na položaj funkcijeodržavanja u preduzeu, odnosno vid organizacije - centralizovano,decentralizovano ili kombinovano (distribuirano) održavanje.14.2.5 Principi organizovanja održavanjaOsnovni cilj održavanja u opštem obliku je da ispuni svoju funkciju uzšto manje otkaza u što dužem životnom vijeku sredstva rada i uz što manjetroškove (sl.14.4).Što manje otkaza i zastojaŠTOMANJEUtrošakRadaUtrošak r/d imaterijalaUtrošakEnergijeCILJODRŽA-VANJAŠto duži životni vijek s.r.Zaštita od povredaEkonom. koriš. sirovinaEkonomino. koriš. energijeZaštita životne sredineSl.14.4 Osnovni ciljevi održavanjaOrganizacijom rada u održavanju rješavaju se: podjela rada i odreivanje izvršilaca, koordinacija za izvoenje radova (informacioni sistem, donošenjeodluka, prenošenje zadataka, obavještavanje, izvještavanje), komunikacija potrebna za izvoenje zadataka, odgovornost za izvoenje zadataka, motivacija za izvršenje zadataka.14.2.6 Oblici organizovanja funkcije održavanjaPod oblikom organizovanja održavanja tehnikih sredstava kao funkcijeposlovnog sistema podrazumijeva se organizaciona struktura u koju suukljueni svi nosioci aktivnosti održavanja prema odreenoj podjeli rada.Organizacija održavanja u odnosu na realizaciju funkcije cilja može sepostaviti u tri osnovna oblika: centralizovano, kod kojeg su sve aktivnosti obuhvaene jednomorganizacionom cjelinom (sl.14.5).,195

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikadecentralizovano, kod kojeg su sve aktivnosti održavanjaizdijeljene po proizvodnim – tehnološkim cjelinama, ako ih imaviše,kombinovano, kod kojeg se dio aktivnosti održavanja nalazi uproizvodnim-tehnološkim cjelinama (radovi održavanja), a diopredstavlja posebnu organizacionu cjelinu tzv. centralno održavanjei obuhata pripremu održavanja i radionice.MENADŽMENTODRŽAVANJARukovanje iodržavanjeenergetskihpostrojenjaOpšti posloviEkonom.finansijs.posloviTehnikapripremaRadioniceilaborator.PogonskoodržavanjeInvestic.održavanjeKontrolaRAZVOJINFORMACIONISISTEMSl.14.5 Organizaciona struktura centralizovanog održavanja sa logistikom14.2.7 Unutrašnja organizacija održavanjaUnutrašnja organizacija održavanja ili organizacija procesa rada trebada bude postavljena tako da omogui izvršenje aktivnosti održavanja naterotehnološkom principu (sl.14.6).14.2.8 Radovi održavanjaOsnovni zadatak aktivnosti održavanja jeste da spreavaju i otklanjajusve vrste otkaza mašina i opreme. Pored toga u održavanju postoje pratee ipomone djelatnosti i organizacija kojom se omoguuje realizacija svih radovaodržavanja.Radovi održavanja predstavljaju odnos održavalaca, odnosno njegovihstrunih sposobnosti i osobina sredstava za rad, posredstvom potrebne opremeza održavanje u procesu ostvarivanja funkcije cilja održavanja.196

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaOsnovne djelatnosti održavanja ine sljedee grupe aktivnosti: pregled stanja, išenje i podmazivanje, traženje i otklanjanje slabih mjesta, intervencija na sredstvu rada - otklanjanje otkaza: tekue i plansko(preventivno), kontrolni pregledi.Pomone djelatnosti održavanja ine sljedee grupe aktivnosti: priprema za eksploataciju, priprema za održavanje, izdvajanje mašina i opreme iz procesa, analiza modernizacije i nabavka novih sredstava za rad uz poštovanje zahtjeva održavanja.ODRŽAVANJETEHNIKAPRIPREMATehnološka pripr.Upravljanje RDMRADIONICEIzrada i popravkadijelovaRemontnaradionicaRADOVIPregled – išenje-podmazivanjeTekueodržavanjaRemontiKonstrukc. biroInformacionisistemRekonstrukcija. imodernizacijaKontrolnipreglediSl.14.6 Osnovna struktura održavanja tehnikih sistema14.2.9 Tehnika dijagnostikaStanje nekog objekta ili mašine opisuje se odreenim skupomparametara (protok fluida, debljina zida, buka, temperatura i drugekarakteristike) koji treba da zadovolje projektovanu funkciju cilja pri odreenimuslovima i u odreenom vremenskom periodu. Veliine parametara utvruju semjerenjem, odnosno primjenom tehnike dijagnostike.197

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaTehnika dijagnostika se može posmatrati sa više aspekata, zavisno odcilja, rezultata, naina sprovoenja, izvoenja, primjene i obima, kako je toprikazano na sl.14.7.DIJAGNOSTIKAPremaciljuPremarezultatimaPremanainuPremaizvoenjuPremaprimjeniPremaobimuProvjerafunkcionalnosti(mjerenje pogonskihparametara)Kompleksna(utvrivanje opštegstanja objekta)Direktna(istrošenostozubljenjapomouendoskopije)Subjektivna(opažanje sa i bezureaja)Periodina(prema potrebiza utvrivanjestanja)Djelimina(za odreenidio ureaja)Utvrivanje otkaza(zamor, korozija)Produbljena(stanje odreenogparametra)Indirektna(šum, ulje,vibracije)Objektivna(opažanja sainstrumentima)Permanentna(stalno praenjestanja)Potpuna(za sve važneparametresistema)Sl.14.7 Podjela tehnike dijagnostikeSubjektivni postupci tehnike dijagnostikeSubjektivni postupci tehnike dijagnostike su vid dijagnostike premaizvoenju koji se primjenjuju u svim ostalim vrstama dijagnostike.U subjektivne postupke tehnike dijagnostike spadaju: ispitivanje šuma i buke, vizuelna i optika ispitivanja, ispitivanje na osnovu mirisa.Objektivni postupci tehnike dijagnostikeObjektivni postupci tehnike dijagnostike izvode se instrumentima zamjerenje i oitavanje stanja parametara, ime se iskljuuje subjektivnost licakoje koristi instrument.Objektivnim dijagnostikim postupcima obuhvaeni su parametri stanjasvrstani u tri osnovne grupe: pogonski parametri, parametri ošteenja elemenata ureaja, parametri stanja sredstva za podmazivanje i dr.14.2.10 Tehnološki postupci u održavanjuS obzirom na složenost mašina i opreme uopšte, u održavanju sejavljaju potrebe za primjenom širokog spektra tehnologija od klasinih donajsavremenijih u oblasti popravke, obnavljanje i izrade elemenata - rezervnihdijelova (sve tehnologije rezanja i oblikovanja), montaže (sastavljanje,198

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikazavarivanje, lemljenje, lijepljenje i dr.). Zbog konstrukcija koje u sebi sadržepotrebe za održavanjem mehanikih, elektronskih, hidraulinih, pneumatskihsklopova, podsklopova i dijelova, ovi zahtjevi traže znatno šira tehnološkaznanja nego u procesima proizvodnje pojedinano po proizvodnimasortimanima.Sa aspekta održavanja posebno je znaajno da se zamjena, popravka iliizrada sastavnih dijelova mašina i opreme mora izvesti u što je mogue kraemvremenu , uz korišenje raspoloživih tehniko - tehnoloških resursa.Kada su u pitanju dijelovi, osnovna podjela, sa aspekta primjenetehnoloških postupaka u funkciji osposobljavanja, bazira se na porijeklu uzrokaotkaza i obuhvata: popravljanje, koje predstavlja otklanjanje otkaza kojima je uzroklom, napuknue, razdvajanje nerastavljivih veza i sl. i obnavljanje, koje predstavlja otklanjanje otkaza nastalih usljedhabanja, u sluaju davanja prethodnih ili novih svojstavakinematski važnim površinama i dobijanja dimenzija dijela usmislu usklaivanja sa potrebnim (prethodnim ili novim) i sl.14.2.11 Kontrola i prijem mašina14.3.11.1 Postupak mjerenja - kontrolaPod postupkom mjerenja - kontrole podrazumijeva se ureen skupelemenata vezanih za izvoenje operacije mjerenja - kontrole.Elementi koji odreuju postupak mjerenja i kontrole prikazani su nasl.14.8.Konstruktivna dokumentacijaELEMENTI KOJI ODREUJUPOSTUPKE MJERENJA IKONTROLENeRazradatehnološkihpostupakaPotreba zamjerenjem- kontrolomDaRazradapostupakamjerenjaPredmet mjerenja I kontroleKarakteristikeObimVrijemeSredstvoRadaPostupciMjerenjaMjestoUesnikSl.14.8 Postupak mjerenja i kontrole199

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaPod pojmom operacija mjerenja - kontrole podrazumijeva sezaokruženi dio procesa mjerenja - kontrole koji se obavlja na jednom radnommjestu od strane jednog ili više uesnika u procesu rada, pomou odgovarajuihsredstava rada postavljenih na radnom mjestu.Osnovni pojmovi u procesu kontrole u održavanju su: kvalitet, tanost mjera, tanost oblika, kvalitet obraene površine,kvalitet strukture materijala, kvalitet izgleda i kvalitet drugihparametara, kontrola - planski ciklus aktivnosti na osnovu kojeg se postižeželjeni cilj, svrha ili standard postupak mjerenja – kontrole - pod postupkom mjerenja - kontrolepodrazumijeva se ureen skup elemenata vezanih za izvoenjeoperacije mjerenja - kontrole. funkcija kvaliteta u sistemu održavanju.Predmet mjerenja i kontrole treba da je definisan konstruktivnimcrtežom, opisom funkcionisanja, podacima o specijalnim zahtjevima u pogledukvaliteta i svim drugim karakteristikama koje treba da zadovolji.4.3.11.2 Prijem mašinaOcjena kvaliteta tehnološke opreme (mašina) pri prijemu opremeobino se definiše ugovornom dokumentacijom i veoma je znaajna za kvalitetopreme u procesu eksploatacije.Ocjena kvaliteta tehnološke opreme (mašina) pri prijemu obino seizvodi u dvije faze: u predprijemu i konanom prijemu. Meutim, ocjenakvaliteta opreme može se obaviti još tokom projektovanja i u toku izradeopreme.Po završetku montaže, korisnik tehnološke opreme šalje ekipu koja usaradnji sa predstavnicima proizvoaa vrši predprijem po metodama kojeobuhvataju geometrijsku i radnu tanost.U cilju dobijanja objektivnih rezultata ispitivanja radne tanostipotrebno je:na poetku snimanja dovesti mašinu na radnu temperaturu,koristiti režime prema predvienoj tehnologiji i obezbijediti:- opsluživanje od strane samo jednog uesnika u procesu rada,- materijal obrade sa mehanikim i hemijskim karakteristikamaunutar propisanih granica,- površine za pozicioniranje u granicama dozvoljenih odstupanja,- mjerenje mjerno-kontrolnom opremom, provjerenom premapreporukama o korišenju.Kvantitativni prijem izvodi se na ulazu tehnološke opreme kodkorisnika gdje se vrši pregled kompletnosti isporuke i eventualnih ošteenja utransportu.200

LOGISTIKA14. Održavanje i logistikaIspitivanje kvaliteta tehnološke opreme za konaan prijem izvodi se poidentinim postupcima i metodama koje su se koristile za predprijem. Tekposlije potpunog ispitivanja propisanih karakteristika kvaliteta, tehnološkaoprema se stavlja u upotrebu i onog momenta kada je završeno ispitivanjepoinje da tee garantni rok.Pri konanom prijemu vrši se pregled pratee dokumentacije, kojapredstavlja podlogu i uputstvo za ispravnu i efikasnu upotrebu i održavanjetehnološke opreme (mašina).Kako tehnološki sistem (mašina - mašina alatka) sa svojim elementimaima presudan uticaj na kvalitet proizvoda (obratka), to je potrebno znati kvalitetsvakog od elemenata posebno i mašine u cjelini.Karakteristike koje se provjeravaju kod mašina su sljedee: geometrijska i radna tanost, statika i dinamika krutost, dinamiko-energetski bilans, buka, startnost i zaustavljanje, ergonomoska pogodnost mašine i dr.Najbitnije za postizanje željenog kvaliteta proizvoda su geometrijska iradna tanost, kao i krutost mašine.Na osnovu podloga u smislu postupaka ispitivanja i zapisnika oispitivanju, mogue je oblikovati karte ispitivanja koje treba da sadrže sljedeepodatke: naziv mašine, oznaku i tip mašine, naziv proizvoaa mašine, godinuizrade, skica i naziv operacije kontrole, mjerni instrument, dozvoljena i mjerenaodstupanja u skladu sa standardima itd.201

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici15. INFORMACIONI SISTEM U LOGISTICI15.1 LOGISTIKI PODSISTEMILogistika se može definisati kao multidisciplinarna oblast kojaobuhvata sve aktivnosti koje omoguavaju oblikovanje, planiranje,usmeravanje, projektovanje, upravljanje i kontrolu u svim procesima kretanjarobe, energije i informacija kroz razliite sisteme.Podruje logistike, sa aspekta informatikih sistema, može se rašlanitina etiri funkcionalna podsistema (sl.15.1):1. Podsistem logistike nabavke, koji obuhvata sve tokove sirovina,poluproizvoda, pomonih materijala i rezervnih dijelova od dobavljaado skladišta repromaterijala u proizvodnom preduzeu;2. Podsistem logistike proizvodnje, koji obuhvata sve materijalne tokovekoji prolaze (obrauju se, prerauju ili troše) kroz procese proizvodnje;3. Podsistem logistike distribucije, koji obuhvata sve tokove finalnihproizvoda od skladišta finalnih proizvoda do krajnjih korisnika;4. Podsistem logistike snabdijevanja i izvlaenja koji obuhvata svetokove otpadnih materijala, povratne tokove proizvoda i prazneambalaže.Sl.15.1 Podsistemi logistikog sistema202

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici15.2 INFORMCIJE U LOGISTIKOM LANCU15.2.1 Logistiki informacioni lanciAko se fiziki lanac posmatra kao posljedica realizacije niza logistikihosnovnih funkcija (transport, pretovar, skladištenje), onda se može utvrditi dafizikom logistikom lancu odgovara informacioni lanac, koji odražavarealizaciju pojedinih logistikih aktivnosti (sl.15.2).Pri tome, tokovi informacija se fiziki ne poklapaju uvijek sa robnimtokovima.Sl.15.2 Primjer logistikog lancaU odnosu na funkciju upravljanja informacionim tokovima, postavlja seneposredan zahtjev prema kome informacioni tokovi treba da se kreu ispredrobnih tokova.Na taj nain treba da omogue blagovremeno i neometano odvijanjefizikih procesa i realizaciju fizikog logistikog lanca sa optimalnimtroškovima.Informacioni tokovi mogu da se kreu i paralelno sa robnim tokom, priemu oni tada postaju nosioci podataka o samoj robi, pošiljaocu, primaocu ilivlasniku robe.Najvei uticaj na kvalitet informacija u logistikim sistemima(sl.15.3), imaju: Informacione tehnologije, Komunikacione tehnologije, Sistemi za identifikaciju stabilnih i mobilnih objekata, Savremeni softverski alati i Organizacione koncepcije203

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiSl.15.3 Uticaj kvaliteta informacije na kvalitet isporuke i rad sistemaOsnovni elementi u informacionom logistikom lancu su (sl.15.4):1. Planiranje prodaje - planiranje programa proizvodnje,2. Realizacija porudžbine - planiranje programa proizvodnje,3. Tehnicka realizacija porudžbina (razvoj - konstrukcija -planiranje rada),4. Regulacioni krug nabavke,5. Regulacioni krug operativne logistike (unutar preduzea),6. Operativni sistemi za rukovodjenje i upravljanje,7. Informacije koje prate tok materijala,8. Distribucija.Sl.15.4 Logistiki informacioni lanci204

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiFunkcije planiranja, upravljanja i kontrole u svakoj karicilogistikog lanca zavise od kvaliteta raspoloživih informacija. Iz tih razloga,neophodno je postojanje odgovarajuih informacionih sistema (IS) kod svihuenika u logistikim lancima, koji e obezbediti adekvatno funkcionisanjeposlovnih sistema i informacionih tokova.Dobro projektovani informacioni sistemi se ne ograniavaju samo naobradu internih informacija u preduzeu, ve obezbeuju i integracijupreduzea sa okruženjem.Osnovni cilj je projektovanje IS koji obezbjeuju kvalitetnurazmjenu informacija izmeu svih uesnika u logistikim lancima.Na sl.15.5 je prikazan primjer jednog logistikog lanca iinformaciona povezanost svih karika. IS treba da obezbede kvalitetnogenerisanje, uvanje, obradu i razmenu informacija, koji su osnova i podrškaza procese planiranja, kontrole i upravljanja robnim tokovima.15.2.2 Informacioni tokoviSl.15.5 Logistii lanacFunkcija informacionih tokova je da realizuju upravljanje i kontrolu nadrobnim tokovima.Informacioni tokovi nastaju razmjenom informacija u okviru jednogsistema i izmeu informacionih sistema. Podjela informacionih tokova se možeuraditi prema razliitim karakteristikama: vrsti informacija, mjestu nastajanja,nainu razmjene i dr.U opštem smislu, informacioni tokovi se mogu posmatrati kao: Interni informacioni tokovi i Eksterni informacioni tokovi.Interni informacioni tokovi postoje u okviru jedne kompanije, izmeunjenih podsistema, a eksterni prelaze granice kompanije i predstavljajukomunikaciju kompanije i okruženja.Interni informacioni tokovi se prema organizacionom nivou ukompaniji mogu podijeliti u tri grupe: Informacioni tokovi na operativnom nivou – predstavlju podrškudonošenju operativnih odluka i odnose se na obradu transakcija,205

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiInformacioni tokovi na taktikom nivou – predstavlju podrškudonošenju taktikih odluka za nivo srednjeg menadžmenta ukompaniji iInformacioni tokovi na strateškom nivou – predstavljaju podrškudonošenju strateških odluka za nivo višeg mendžmenta ukompaniji.Sl.15.6 Šematski prikaz informacionih tokovaPrimjer informacionog sistema šematski je prikazan na sl.15.6. U ovomprimjeru su date neke grupe podataka koje naješe postoje u logistikimsistemima. Na operativnom nivou se radi unos i obrada svih ulaznih podataka,koji se uvaju u bazi podataka. Prorauni nad bazom podataka omoguavajugenerisanje izlaznih izvještaja, koji se koriste kao podrška donošenju odluka nanivou srednjeg i višeg mendžmenta.Prema obliku realizacije informacionog toka mogu da se razlikuju: Konvencionalni oblici informacionog toka, Elektronski oblici informacionog toka i Informacioni tokovi primjenom zajednikih baza podataka.Konvencionalni oblici informacionog toka obuhvataju dvije grupe(sl.15.7):206

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiManuelna razmjena informacija, koja se ostvaruje preko pisama,faksova, email-a i telefona.Razmjena informacija preko magnetnih medijuma (diskete, magnetnetrake, CD, i dr).Sl.15.7 Konvencionalni oblici realizacije informacionog tokaInformacioni tokovi se mogu realizovati korišenjem zajednikihbaza podataka za vei broj korisnika.Na sl.15.8 je prikazana razmjena informacionih tokova korišenjemzajednikih baza podataka.Sl.15.8 Elektronski oblik realizacije informacionog toka207

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici15.2.3 Integraciona sposobnost informacionog tokaNain realizacije informacionog toka u jednoj kompaniji u znaajnojmjeri odreuje njegovu integracionu sposobnost. Sposobnost za integracijuinformacionog toka je mogunost optimalnog formiranja informacionog toka injegova neprekidna realizacija u cilju planiranja i izvršavanja logistikihaktivnosti. Integraciona sposobnost informacionog toka je neophodna i kodinternih i kod eksternih tokova kompanije.Neki pokazatelji integracione sposobnosti su: Informaciona tehnologija, Spremnost za razmjenu informacija, Sposobnost razmjene informacija i Mogunosti poboljšanja informacionog toka.Informaciona tehnologijaSposobnost primjene informacione tehnologije može da se poredi sasposobnošu da se logistiki procesi podrže i koordiniraju razliitim softerom ihardverom. Ove sposobnosti mogu da se obuhvate relevantnim faktorima: primjenom informacione tehnologije, stepenom integracije, podrškom planiranju.Visoka sposobnost integracije je podržana informacionom tehnologijomkada preduzee znaajno investira u razvoj i primjenu novih informacionihtehnologija, koje omoguavaju interno i eksterno integrisanje informacija.Primjenom informacionih tehnologija, omogueno je povezivanje svihpodsistema u preduzeu, kao i povezivanje preuzea sa okruženjem.Najvee integracione sposobnosti se ostvaruju onda kada seinformacioni sistemi ne koriste samo za realizaciju aktivnosti na operativnomnivou, ve i za podršku planiranju (npr. u podruju planiranja izrade proizvoda,planiranja zaliha, planiranja transporta), što pripada taktikom i strateškomnivou odluivanja.Spremnost za razmjenu informacijaPored primjene informacione tehnologije, spremnost za razmjenuinformacija je od presudnog znaaja za integraciju u informacionom toku.Spremnost razmjene informacija može se obuhvati sljedeim faktorima: angažovanje za razmjenu informacija i oblik razmjene informacija.Kada je visoko angažovanje za razmjenu podataka, tada postoji ispremnost za razmjenu informacija. Razmjena podataka obuhvata operativnepodatke (porudžbine, nalozi, fakture, itd) i strateški važne informacije(prognoze, planove, itd). Oblici razmjene informacija mogu biti razliiti:saradnja u nekim segmentima rada, formiranje zajednikih radnih timova i dr .208

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiSposobnost razmjene informacijaPod sposobnošu razmjene informacija se podrazumijeva da seinformacije razmenjuju brzo, kompletno i troškovno povoljno. Pri tome setroškovne i vremenske prednosti odnose kako na razmjenu informacija, tako ina pripremu podataka za njihovu dalju internu obradu. Sposobnost razmjeneinformacija može da se opisati: tehnologijom, jednostavnošu i otvorenošu.Tehnologija može da doprinese brzoj i troškovno povoljnoj razmjeniinformacija. Primjenom komunikacionih sistema za rad u realnom vremenu,EDI-a ili identifikacionih sistema, omoguen je brz i troškovno povoljan protokinformacija, koji ne mora da se prekida manuelnim aktivnostima.Jednostavnost se odnosi na brzinu razmjene i obrade informacija, aotvorenost podrazumijeva prenos podataka u jednostavnoj formi, koja nezahteva veliki trud za dalje korišenje informacije. Jednostavnost se posebnomora imati u vidu kada se radi o razmjeni podataka sa kupcima i isporuiocima.Mogunosti poboljšanja informacionog tokaPoboljšanje informacionog toka može se ostvariti sa sljedeih aspekata: tehniki, organizacioni i pravni.Tehniki aspekti su usmjereni na poboljšanje tehnike na nivou prenosapodataka i na nivou primjene. Na nivou prenosa podataka, poboljšanja sepostižu primjenom modernih oblika komunikacije i standardizacijom formatapodataka. Standardizovanje formata podataka je poželjno, pošto se time kodmanuelne razmjene podataka znatno smanjuje vjerovatnoa pogrešnogopažanja, a kod elektronske razmjene podataka to je preduslov za daljuautomatizovanu obradu podataka. Na nivou primjene, neophodno je stvoritimogunosti za prijem podataka, za prevoenje podataka prema znaajuspecifinom za firmu, kao i za prevoenje podataka u standardizovane formate.Organizacioni aspekti se bave prilagoavanjem podsistema preduzea injihovih procesa novim informacionim i komunikacionim tehnologijama.Potrebno je promijeniti strukturu koordinacije, tj. podjelu zadataka, podjeluprava na upuivanje i odluivanje i razvoj internih struktura, da bi se mogleoptimalno iskoristiti mogunosti koje nude novi oblici komunikacije.Pravni aspekti za poboljšanje informacionog toka se bave bezbjednošupodataka (zaštita od gubitka, uništenja i falsifikovanja), zaštitom podataka(zaštita od neovlašenog pristupa) i garancija pri razmjeni podataka(obezbjeenje pravne sigurnosti).209

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici15.2.4 Digitalna logistika - nova logistika paradigmaKompanije moraju prihvatiti logistike procese i tehnologije koji suintegrisani, kolaborativni i racionalizovani. Promjenljivo logistiko okruženje ikljuni trendovi koji utiu na izvršenje lanca snabdievanja pokreu noveparadigme logistikog upravljanja. Internet stvara novu eru porasta brzinerealizacije lanca snabdijevanja, smanjenja troškova kroz podjelu informacija ilogistiku sinhronizaciju izmeu partnera i onih koji obezbjeuju logistikeusluge. Stvorene logistike mogunosti vode u transformaciju tržišta odtradicionalnih logistikih koncepata do nove ere digitalne logistike.Kako se digitalna logistika razlikuje od tradicionalne logistike (sl.15.9): Digitalna logistika predstavlja realizaciju logistikih operacija istrategija, uz primjenu novih informacionih i komunikacionihtehnologija, da bi obezbijedila veu produktivnost, smanjenetroškove proizvodnje i konkurentsku prednost na tržištu, dajuijedinstvene mogunosti bazirane na logistikim vrednostima. Digitalna logistika se bazira na novoj generaciji logistike preduzea(tzv. web logistika) koja obezbjeuje saradnju i optimizacijuizgraenu na osnovu centralne logistike informacije kojaobezbjeuje praenje i preglednost u cijeloj kompaniji i lancusnabdevanja. Sa digitalnom logistikom, nova generacija preduzea, logistika ilanci snabdijevanja, blisko su povezani kroz skladišta, transport isisteme upravljanja kadrom, i obezbjeuju nove modele poslovanja,osiguravajui brzo i efikasno poslovanje.Uporedna skala mogunostitradicionalne i digitalne logistikeTradicionalna logistika Digitalna logistika1 Razdvojeni procesi/sistemi Integrisani procesi/sistemi2 Problemi sa cijenama Lider u troškovima3 Nefleksibilna Fleksibilna4 Mala brzina Velika brzina5 Reaktivna Proaktivna6 Otvoren lanac Zatvoren lanac7 Jednostranost Otvorenost u saradanji8 Kašnjenje U pravo vrijemeSl.15.9 Skala mogunosti digitalne logistikeDigitalna logistika razbija tradicionalne obrasce poslovanja. Njen uticajse ne ogleda samo u smanjenju troškova, ve podstie rast kroz sposobnoststvaranja personalizovane logistike, fokusirane na potrošae, skraenjevremenskih ciklusa i poveanje zadovoljstva korisnika.210

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiPrednosti digitalne logistikeDigitalna logistika e unijeti revoluciju u logistike strategije ioperacije, riješiti probleme današnjih tradicionalnih modela procesa itehnologija i znatno uticati na prednosti kompanija koje prihvate ovu novuparadigmu. Prednosti primjene digitalne logistike mogue je uoiti na nivouobjekata (kapaciteta), preduzea i lanaca snabdijevanja. Na sl.15.10 suprikazane neke prednosti koje se oekuju na ovim nivoima. Vei nivo zadovoljstva korisnika Optimalno donošenje odluka Poveanje brzine protoka u lancusnabdijevanja Smanjenje zaliha u vezanim tokovimaLANAC SNABDIJEVANJA Manji operativni troškovi Poveana fleksibilnost Kvalitet 6 sigma Konkurentska prednost krozpersonalizaciju logistike Poveanje efiksanosti i kontrolemenadžmenta Poveanje nivoa opsluživanja Smanjenje zaliha Eliminacija prekomjernih zalihaOBJEKATPREDUZEESl.15.10 Prednosti primjene digitalne logistikeZajednike prednosti, koje ima primjena digitalne logistike, obuhvataju: smanjenje transportnih troškova, uštede koje ostvaruju kroz smanjenje nivoa zaliha, poveanje brzine protoka u lancima snabdijevanja, ostvarenje postavljenih ciljeva i nastavak poboljšanja, smanjenje vremena trajanja ciklusa, vei prihod i ueše na tržištu kroz logistiku fokusiranu kakorisnicima i dr.Elektronska razmjena podatakaElektronska razmjena podataka, u opštem smislu, može se opisati kaoautomatski prenos elektronskih dokumenata sa jednog raunara na drugi. Sadanašnjim nivoom razvoja tehnologije, ovakav opis odgovara svakodnevnojposlovnoj komunikaciji koja postoji izmeu subjekata. Izmeu radnih mjesta seneprekidno razmjenjuju elektronska dokumenta na razliite naine: email-om,preko Interneta, LAN2-a i sl. Elektronski sistemi povezivanja poslovnihsubjekata mogu biti: intranet, ekstranet i internet.211

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiIntranet je privatna ili lokalna mreža unutar velike kompanije iliorganizacije. Intranet koristi istu softversku podršku kao i internet. Na ovakvumrežu mogu da se prikljue samo kompjuteri zaposlenih u toj kompaniji. Na tajnain velike kompanije ostvaruju maksimalnu sigurnost i štite se od hakerskihnapada.Ekstranet se primjenjuje u velikim kompanijama koje imaju svojeorganizacione cjeline na više lokacija u zemlji i svijetu. Ove kompanijepovezuju svoje Intranet sisteme i na taj nain ostvaruju Ekstranet, kako bilokalne raunarske mreže mogle da komuniciraju meusobno. Povezivanje seostvaruje preko Interneta uz primjenu dodatnih zaštita od neovlašenih pristupa.Internet je globalna komunikaciona mreža koja omoguava povezivanjenajveeg broja korisnika. Internet je znaajna mreža za poslovno povezivanjejer obezbjeuje najniže troškove u odnosu na privatne komunikacione mreže. Iztih razloga se najvei broj postojeih poslovnih mreža povezuje preko Interneta.Elektronska razmjena podataka omoguava automatsko povezivanjeposlovnih partnera, korisnika i kupaca i razvoj novih oblika poslovanja, koji sejednom reju zovu elektronsko poslovanje.To je stvorilo nove mogunosti zarealizaciju poslovnih procesa, njihovo znaajno ubrzanje i poveanjekonkurencije na tržištu.15.3 LOGISTIKI INFORMACIONI SISTEMI15.3.1 Piramida odluivanja u funkciji informacionog sistemaOpis informacionog sistema jedne kompanije može se predstaviti uobliku piramide. Na sl.15.11 su prikazani svi organizacioni nivoi odluivanja,grupe korisnika IS-a na razliitim nivoima i horizontalna i vertikalna integracijaposlovnog sistema.Sl. 15.11 Piramida odluivanja u kompaniji212

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiSistem obrade porudžbine pokree mnoge logistike aktivnosti, kao štosu: odreivanje naina transporta; utvrivanje zaliha i priprema lista zakomisioniranje i pakovanje; komisioniranje i pakovanje u skladištu; ažuriranjebaze podataka o zalihama; automatsko štampanje otpremnih lista; pripremadokumenata za otpremu (tovarni list) i otprema proizvoda kupcu. Ostaleprimjene kompjuterske obrade porudžbina obuhvataju održavanje nivoa zaliha ipripreme izvještaja o proizvodnji, finasijskih izvještaja i specijalnihmenadžment izveštaja.Logistiki informacioni sistem je neophodan da omogui menadžmentuobavljanje razliitih logistikih zadataka: plasman na nova tržišta, izmjene u dizajnu pakovanja, izbor nain prevoza, poveanje ili smanjenje zaliha, odreivanje profitabilnosti kupca, utvrivanje profitabilnog nivoa usluga za kupca, izbor izmeu javnog ili sopstvenog skladišta, odreivanje nivoa automatizacije sistema obrade podataka.Sistem obrade porudžbina može biti prvi izvor informacija za strateško,taktiko i operativno odluivanje. Napredni sistem za obradu porudžbina dajeveliki broj informacija razliitim odjeljenjima (službama) u okviru kompanije.Osnovne funkcije informacionog sistema su: unos podataka uvanje podataka obrada podataka analiza podataka formiranje izvještaja prezentacija izvještaja15.3.2 Odluivanje menadžmenta o izboru ISStrunjaci u oblasti projektovanja i implementacije IS daju preporukemenadžerima u pogledu izbora i implementacije konkretnih tipova IS.Menadžeri treba da pokrenu inicijativu za identifikaciju tipova IS koježele da implementiraju u svojoj kompaniji.Neka od osnovnih pitanja su: Šta su osnovne konkurentske prednosti u njihovoj privrednojoblasti? Koje strategije primjenjuju liderske kompanije? Koliko se u njihovoj oblasti koriste informacione i komunikacionetehnologije? Koje kompanije su industrijski lideri u oblasti primene ICT?Koji tipovi IS se koriste u njihovoj oblasti rada?Šta je pravac i priroda promjena u njihovom radu? Šta pokreedolazee promjene?213

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticiKada se shvati priroda tehnologije informacionih sistema, menadžeritreba da iniciraju da njihova kompanija pruži odgovor na sljedea pitanja: Da li je kompanija iza ili ispred drugih u primjeni IS u radu? Šta je postojei strateški poslovni plan i kako se postojea strategijauklapa sa informacionim servisima? Da li kompanija ima višak tehnologije i kapitala za strateškuinicijativu razvoja informacionih tehnologija? Gdje nove informacione tehnologije treba da ostvare dodatnuvrijednost u kompaniji? Postoje li strateške prednosti korišenja Internet tehnologije uposlovnim procesima, marketingu i uslugama u konkretnojkompaniji?15.3.3 Sistemi za podršku odluivanjuSistemi za podršku odluivanju (Decision Support Systems - DSS)predstavljaju pomo u donošenju strateških odluka u kompaniji. DSS sukompleksni kompjuterski programi koji na osnovu ulaznih podataka iz bazepodataka, primenom razliitih matematikih modela, mogu da predvideponašanje realnog sistema u nekim buduim okolnostima.Osnovni ciljevi DSS-a su: pomaže izvršiocima u procesu odluivanja, podržava, ali ne zamjenjuje odluivanje menadžmenta i poboljšava efikasnost logistikih odluka.Sistemi za podršku odluivanju se zasnivaju na razliitimmatematikim, simulacionim i analitikim modelima, koji su projektovani dapomažu u procesu odluivanja. Ovi sistemi koriste informacije iz baze podatakai izlazne rezultate automatske obrade podataka (AOP-a). DSS obradjuju podatkeprimenom razliitih modela, a izlazni rezultat je analitika forma podataka. DSSu stvari predstavlja analizu i na bazi analize preporuuje odluku. Neophodno jenaglasiti da DSS ne donosi odluku, ve ima ulogu da pomogne menadžeru daon donese odluku brže i kvalitetnije nego što bi to inae bilo mogue.Poseban deo DSS-a su modeli za podršku odluivanju. U okviru jednogDSS-a mogu postojati razliiti modeli koji podržavaju donošenje razliitihodluka.Postojanje razliitih modela za podršku odluivanju zavisi od osnovnenamjene i funkcije DSS-a. Neki od modela mogu biti za: planiranje proizvodnje, prognoziranje prodaje, rasporedjivanje vozila, projektovanje ruta vozila, odredjivanje lokacije prodajnih objekata itd.Svi modeli za podršku odluivanju se mogu zasnivati na razliitimsimulacionim modelima, optimizacionim tehnikama ili heuristikimalgoritmima.214

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici15.4 VJEŠTAKA INTELIGENCIJAVještaka inteligencija (VI) kao nauna disciplina, nastala jezahvaljujui spoju raunarske tehnike sa pokušajima naunika da dokueovjeiju inteligenciju putem njene formalizacije. Tako je stvorena ovamultidisciplinarna oblast koja se neprekidno mijenja, a okuplja znanja izrazliitih oblasti: raunarstva, matematike, logike, lingvistike, psihologije,filozofije, kibernetike i drugih.Postoje razliite definicije vještake inteligencije. Neke od definicijavještake inteligencije su:Vještaka inteligencija je nauna oblast u kojoj se izuavajuizraunavanja da bi se omoguila percepcija, rezonovanje i injenje.Vještaka inteligencija je nauna oblast u kojoj se istražuje kako da senaprave raunari koji bi uspešno radili ono što u ovom momentu bolju radeljudi.Termin vještaka inteligencija obuhvata sposobnosti rješavanjaproblema, uenja, razumijevanja jezika i uopšte sposobnost ponašanja, koje sesmatra inteligentnim kod ovjeka.Neki naunici opisuju vještaku inteligenciju kao oblast koja se baviiznalaženjem raunarskih programa koji treba da uine raunare pametnijim.Istraživanje u vještakoj inteligenciji fokusira se na razvoj raunarskihpristupa inteligentnom ponašanju, pri emu su naglašena dva cilja: da se mašine uine pametnijim i da se shvati inteligencija.Osnovne karakteristike vještake inteligencije su:1. Simboliko umjesto numerikog izraunavanjaOsnovna razlika izmeu vještake inteligencije (VI) i numerikihmetoda je što je u VI bazina jedinica simbol, a ne broj. VI može koristiti inumerike opise, ali se prvenstveno primjenjuje za simboliko ili opisnopredstavljenje vrijednosti.2. Nealgoritamski pristup rešavanju problemaDruga karakteristika VI je nealgoritamski pristup rješavanju problema.Klasini programi uobiajeno slijede dobro definisane algoritme koji tanospecificiraju kako se na osnovu ulaznih promjenljivih mogu dobiti izlazneveliine (proceduralno programiranje).3. Zakljuivanje zasnovano na znanjuTrea karakteristika programa VI je da oni ukljuuju injenice i relacijeiz realnog svijeta i na osnovu toga donose zakljuke. Klasini programi sezasnivaju na bazama podataka i algoritmima i modelima odluivanja. VI sezasniva na postojeim saznanjima (baza znanja) i postupcima rezonovanja(mehanizam zakljuivanja). Na osnovu baze znanja i mehanizama zakljuivanjarazmišljanjem (metodama VI) dolazi se do zakljuivanja.215

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici4. Primjenljivost kod loše strukturiranih problema i podatakaetvrta karakteristika programa VI odnosi se na njihovu efikasnost uradu sa loše strukturiranim problemima. Kod takvih problema, klasiniprogrami su uglavnom neprimjenljivi. Problem se tretira kao loše strukturiranukoliko se algoritam za njegovo rješavanje ne može izraziti eksplicitno iliukoliko su neophodni podaci nekompletni, odnosno neprecizno specifikovani.Sistemi VI mogu se klasifikovati u više podoblasti kao što su:Heuristiko pretraživanje. Heuristiko pretraživanje pri rješavanjuproblema u VI može se predstaviti kao izbor izmeu razliitih varijantnihrješenja. Prema tome, mogue je predstaviti prostor rezultujuih stanja kaohijerarhijsku strukturu koja se naziva piramida ili drvo. Rezultujui put vodi odpoetnog stanja (vor-korijen), preko razliitih grana drveta i završava se unekom voru koji se naziva "ciljni vor".Logiko zakljuivanje. Logiko zakljuivanje - donošenje zakljuaka naosnovu logike, uobiajeno se sprovodi "dokazivanjem teorema". Teorema jeiskaz oblika: ako ... onda ..., odnosno, hipoteza - zakljuak. Najpopularnijimetod za automatsko dokazivanje teorema je procedura rezolucije (razlaganja).To je opšti automatski metod za odreivanje da li teorema proizilazi izpostavljenog skupa premisa.Predstavljanje znanja. Po svojoj prirodi, znanje je složenije i vrjednijeod informacije. Termin znanje naješe se odnosi na skup informacija ospecifinom podruju posmatranja.Ekspertni sistemi. Ekspertni sistemi (ES) su kompjuterski programi kojiupotrebljavaju znanje i procedure zakljuivanja, da bi riješili probleme koji sutoliko teški da zahtijevaju angažovanje znaajne strunosti i vještine ljudi -eksperata. Odgovarajui nivo potrebnog znanja i mehanizam zakljuivanja subitni za rješavanje odreenog problema i predstavljaju model koji simuliraakcije vrhunskog strunjaka (eksperta) u izabranoj oblasti.Osnovne komponente ES su: baza znanja, pravila zakljuivanja, korisnikiinterfejs.Fuzzy logika. Fazi sistemi se zasnivaju na primjeni teorije fazi skupovai fazi logike. Pri opisivanju odluka donijetih u razliitim situacijama, ekspertiviše koriste kvalitativne od kvantitativnih izraza. Kvalitativna, odnosno fazipriroda ljudskog naina odluivanja, ukazuje da je fazi logikim sistemimamogue modelirati iskustvo i ponašanje eksperata pri odluivanju.Neuronske mreže. Neuronske mreže (NM) su nastale kao modelibioloških neuronskih mreža. One predstavljaju sistem sastavljen od veomavelikog broja jednostavnih elemenata za obradu podataka. NM sastavljena je odviše jednostavnih procesora (jedinica, neurona), a svaki od njih ima lokalnumemoriju u kojoj pamti podatke koje obrauje. Te jedinice su povezanekomunikacionim kanalima (vezama). Jedna od važnijih osobina neuronskih216

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticimreža je njihova sposobnost da ue na ogranienom skupu primjera. UenjeNM se svodi na uenje iz primjera kojih treba da bude što više da bi mrežamogla da se ponaša preciznije u kasnijoj eksploataciji.Genetski algoritmi. Genetski algortmi (GA) su heuristike metodeoptimizacije, zamišljene kao imitacija prirodne evolucije. Prirodna evolucijaneke vrste se može posmatrati kao proces optimizacije, tj. potraga za jedinkomkoja je najbolje prilagoena uslovima koji vladaju u okolini. Isto kao i uprirodnoj selekciji, u genetskom algoritmu se biraju jedinke prema svomgenetskom materijalu. Na taj nain populacija u genetskom algoritmunapreduje, dajui sve bolja rešenja za problem koji se optimizuje.Razumijevanje prirodnih jezika. Sistemi prirodnih jezika obuhvatajuprograme koji prepoznaju prirodni jezik korisnika, na primer engleski. Širenjepodruja primjene raunara praeno je injenicom da se sve vei broj ljudikoristi raunarom u svakodnevnom poslu. To je nametnulo pitanje interakcijeraunara i ljudi koji nisu raunarski obrazovani, odnosno ljudi kojimanepoznavanje programskih jezika, operativnih sistema i principa funkcionisanjaraunara predstavlja ogranienje.Robotika. Roboti su kompjuterski upravljani mehanizmi, koji slijedeprogramirane rute ponašanja. Inteligentni roboti ne slijede samo programiranerute, ve imaju mogunost preprogramiranja ruta u skladu sa trenutnimokruženjem. Posebni sistemi omoguavaju prepoznavanje likova, govora,dodira itd.15.5 UPRAVLJANJE RESURSIMA PREDUZEAPostojei informacioni sistemi su pokazali odreene nedostatke uposlovnim sistemima u kojima se primjenjuju. Ti nedostaci se uglavnom odnosena efekte njihove primjene i neispunjena oekivanja korisnika – kompanija.Informacione sisteme naješe ini skup nezavisno razvijenihaplikacija, koje su realizovane za podršku izvršavanju pojedinanih poslovnihprocesa, zasnovanih na potrebama pojedinih organizacionih cjelina, a ne napotrebama sistema kao cjeline. Sa druge strane, u posljednjih petnaestak godinaje došlo do naglog razvoja softverske industrije u cijelom svijetu. Velikekompanije, koje se bave razvojem razliitih softverskih aplikacija, poele su darazvijaju gotova softverska rešenja koja prevazilaze funkcije i ciljeve klasinihinformacionih sistema. Na tržištu su se pojavili sistemi koji se nudekompanijama kao savremni informacioni sistemi pod novim imenom – ERPsistemi.15.5.1 ERP sistemi za upravljanje resursima preduzea (EnterpriseResource Planning – ERP).Primjena ovih sistema postaje sve popularnija i svakodnevno sepoveava broj njihovih korisnika. S obzirom da se radi o gotovim softverskim217

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logisticirješenjima koja se prodaju kompanijama iz svih oblasti rada, na tržištu postojerazliiti alati.Sadašnji oblik ERP-a nastao je višedecenijskim razvojem manjeobuhvatnih modela. Evoluciju ERP-a mogue je grafiki prikazati na sl.15.12.Svaki sljedei evolutivni korak obuhvata prethodni u potpunosti i zapravopretstavlja njegovu nadgradnju. Ti koraci su: MRP – Planiranje potrebe za materijalima, CL MRP – 'uoblieni' MRP, MRP II – Planiranje resursa u proizvodnji, ERP – Planiranje resursa u preduzeu.Sl.15.12 Evolucija ERP sistema15.5.2 BAR - KOD tehnologijaOsnovni elementi ovog sistema su (sl.15.13): Oznake, koje se sastoje iz linija i praznih polja izmeu njih. Grupalinija i praznih polja predstavlja kodirani znak koji se koristi priprepoznavanju proizvoaa, proizvoda ili nekih drugih relevantnihkarakteristika. Oznaka je malih dimenzija, ime je obezbijeenopostizanje relativno velike gustine informacija. Troškoviproizvodnje su izuzetno niski (klasina štampa ili primjenaprintera), a zavisno od materijala na kome se štampa nalazi možebiti i izuzetno trajna. Ureaji za oitavanje informacija se meusobno razlikuju u brzinioitavanja informacija, rastojanja sa koga mogu oitati informacijui prema uslovima koje treba obezbediti da bi se informacija moglakorektno oitati. Oprema za povezivanje ureaja za oitavanje i ureaja za obraduinformacija po svojoj složenosti ne prevazilazi složenost slineopreme u srodnim sistemima.218

LOGISTIKA15. Informacioni sistem u logistici Softver, koji omoguava povezivanje svih elemenata u jedinstvenufunkcionalnu cjelinu.Potpuni opis karakteristika sistema za automatsku identifikaciju uzprimjenu linijskog koda podrazumijeva potrebu za analizom svih bitnihkomponenti sistema, kao i mogunosti njihove primjene.Analiza sistema obuhvatie sljedee oblasti: osnovne karakteristike linijskog koda, naljepnice (kartice), ureaje za oitavanje linijskog koda, dekodere, ureaje za štampanje linijskog koda, softver za primenu linijskog koda, komunikacione komponente.Sl.15.13 Elementi oznake kod linijskog kodaGeneralne karakteristike linijskog koda su: kompozicija linijskog koda,dimenzije linijskog koda, start i stop oznake, kontrast i zone bez oznaka.Razlozi primjene bar koda: Brzina - Za korišenje runog skenera za itanje bar koda na malimpredmetima potrebno je najviše 2 sekunde. Pretpostavljajui da svakibar kod ima u prosjeku 15 znakova, brzina kojom informacija može dase ita i memoriše je oko 6 znakova u sekundi. Znai, unos podatakapreko sistema za oitavanje je neuporedivo brži od runog. Tanost - Runi unos podataka preko tastature može da bude netaan.Bar kod ima i cifru za provjeru, a može biti samo jedna greška u bilionznakova. Pouzdanost Tehnologija laka za primenu - Operater se može obuiti za rukovanjeskenerima za 6 minuta. Integracija - Vrlo prilagodljiv sistem, može se integrisati u gotovo svimoblastima u kojima se zahtijeva automatsko oitavanje i prikupljanjepodataka. Automatsko prikupljanje podataka, npr. u industriji,omogueno je primjenom laserskih skenera i sistema kamera, što je upraksi vrlo lako ostvarljivo. Cijena. U poreenju sa postojeim sistemima identifikacije koji senalaze na tržištu, cijena medijuma i opreme je povoljna.219

LOGISTIKA16. Logistiki troškovi16. LOGISTIKI TROŠKOVILogistiki troškovi obuhvataju troškove svih aktivnosti koje se realizujuu cilju oblikovanja, projektovanja, usmjeravanja, voenja i regulisanja protokaroba, energije i informacija i predstavljaju ekonomsku mjeru "uspješnosti"funkcionisanja logistikih sistema.Logistiki troškovi su troškovi rukovanja, transporta, skladištenja i satime povezani administrativni troškovi od narudžbine sirovine do isporukefinalnog proizvoda krajnjem korisniku. (Bennet, 1977)Procjena je da su ukupni logistiki troškovi u kompanijama SAD 1997.godine iznosili 862 milijarde dolara, što je približno 16% BNP. (Ghiani i dr.,2004)Logistiki troškovi su vei od kombinovanih godišnjih izdvajanja zasocijalne potrebe, zdravstvene usluge i odbranu u SAD-u. Slini su podaci i zazemlje Evropske unije.Ueše logistikih troškova u ukupnim troškovima se znaajnorazlikuje u proizvodnim i trgovinskim kompanijama (dijelovima kompanija) ikree se u intervalu od 15% do 25%.Logistiki troškovi su od posebnog znaaja u razvijenim zemljama gdjese neprekidno istražuju mogunosti njihovog smanjenja, kao naina zapoveanje konkurentske pozicije kompanija na tržištu.U manje razvijenim zemljama analiza i praenje logistikih troškovanemaju odgovarajui znaaj, što privredama tih zemalja dodatno otežavapoložaj.Ne postoji univerzalna i tano definisana metodologija za odreivanjelogistikih troškova.Tradicionalni pristup ukazuje na podjelu troškova na fiksnei varijabilne, direktne i indirektne, investicione i troškove održavanja itd.Podjela logistikih troškova na ovaj nain naješe ne daje odgovarajue efekte.16.1 ANALIZA LOGISTIKIH TROŠKOVA16.1.1 Hijerarhijska struktura logistikih troškovaPosmatrano sa funkcionalnog i tehniko-tehnološkog aspekta, logistikitroškovi se mogu analizirati na nivou logistikih podsistema i poslovnih ifunkcionalnih sistema u kompaniji.Prema ovoj klasifikaciji, logistiki troškovi se mogu rašlaniti na višenaina u zavisnosti od nivoa detaljnosti. troškovi administracije, troškovi pretovara, troškovi skladištenja,220

LOGISTIKA16. Logistiki troškovi troškovi transporta, ostali logistiki troškovi.Ovakav nain klasifikacije logistikih troškova je veoma pogodan zaanalizu i kontrolu realizacije navedenih logistikih procesa i obino predstavljaprvi nivo hijerarhijske troškovne strukture i osnov za dalje razvrstavanjelogistikih troškova.Sl.16.1 Hijerarhijska struktura troškova pretovarnih procesaTabela 16.1: Troškovi distribucije jedne kompanijeVrsta logistikih troškova Struktura troškova Iznostroškova(%)Ukupniiznos (%)Transp. pri dopremi robe 1,00 1,00Transport pri otpremi robe Paletizacija 0,02Od fabrike do skladišta 1,713,82Od skladišta do korisnika 2,09Kontrola i mjerenje 0,16SkladištenjeRad u skladištu 1,292,64Ostali troškovi 1,19Iznamjiljivanje terminala 0,11Obrada narudžbeKorišenje terminala 0,070,89Raunarski rad 0,03Fakturisanje i obrauni 0,68Zaštitno pakovanje 2,00 2,00Troškovi menadžmenta 0,17MenadžmentKontrola zaliha 0,020,21Upravljanje zalihama 0,01Obuka 0,01Ošteenje robe 0,26 0,26Kamate Vezani kapital na zalihama 0,24 0,70Zgrade, vozila, zemljište 0,48U K U P N O 11,32Hijerarhijska struktura logistikih troškova podrazumijeva analizutroškova na više nivoa i na svakom nivou podjelu na pojedinane podsisteme,221

LOGISTIKA16. Logistiki troškoviposlovne aktivnosti, materijalne i finansijske resurse i dr. Nivo detaljnosti uanalizi troškova zavisi od cilja konkretnog istraživanja.Primjer mogue hijerarhijske strukture troškova pretovarnih procesa,koji se realizuju elektro viljuškarom dat je na šemi (sl.16.1).U tabeli 16.1 su prikazani troškovi distribucije jedne kompanije, koja sebavi proizvodnjom prehrambenih artikala.16.1.2 “Ledeni brijeg” troškova logistike“Ledeni brijeg” je prava ilustracija za logistike troškove, koji su na prvipogled, bez analitikog prilaza, vidljivi samo na površini. To su obino troškovinabavke. Ostali troškovi, koji su uvijek mnogo vei i manje vidljivi,predstavljaju dio ”ledenog brijega” na koji preduzee može opasno da se”nasue” ukoliko se loše njime upravlja (sl.16.2).Sl.16.2 “Ledeni brijeg” logistikih troškova222

LOGISTIKA16. Logistiki troškovi16.1.3 Grupisanje troskovaLogistiki troškovi mogu biti: grupisani po funkcijama grupisani po fizikom entitetu grupisani po aktivnostiTroškovi grupisani po funkcijama uglavnom predstavljaju troškovepridružene nekoj raunovodstvenoj cjelini - kontu ili nekom njegovomsastavnom dijelu (potrebno je da se troškovi vode po tom kontu / pod-kontu)Troškovi grupisani po fizickom entitetu predstavljaju troškovenapravljene po nekoj proizvodnoj liniji, mašini, prevoznom sredstvu itd.Troškovi grupisani po aktivnosti su, unutar svake aktivnosti,predstavljeni kao fiksni, promjenjivi i pseudofiksni.Prilikom planiranja izrade ili nabavke neke opreme ili sistema potrebnoje analizirati ukupne troškove životnog ciklusa te opreme, odnosno tog sistema.Troškovi životnog ciklusa proizvoda sadrže sve budue troškove kojinastaju kao posljedica: istraživanja, razvoja, proizvodnje, instalacije,funkcionisanja, održavanja i na kraju prodaje ili otpisa.Odreivanje troškova životnog ciklusa je sastavni dio analize logistike.Bazira se na:1. definisanju strukture troškova,2. procjeni troškova, odreivanju faktora koji utiu na troškove idefinisanje njihovih meusobnih uticaja,3. procjeni moguih popusta, kao i4. inflacije,5. definisanju krivih uenja i6. definisanju modela troškova.Nakon završetka analize troškova životnog ciklusa, analitiar moradefinisati strukturu troškova (stablo troškova). Stablo troškova mora zadovoljitinekoliko osnovnih karakteristika:1. Svi elementi sistema koji proizvode troškove moraju biti analizirani– pobrojani,2. Kategorije troškova su po pravilu vezane za dio neke opreme ilineku aktivnost,3. Kategorije troškova moraju biti tako definisane da se izbjegnedvosmislenost, nedosljednost ili nekonzistentnost,4. Ukoliko se koristi neki software za definisanje i sistematizovanjetroškova, potrebno je strukturu i oznaavanje troškova prilagoditinavedenom software-u.223

LOGISTIKA16. Logistiki troškovi16.2 STRUKTURA LOGISTIKIH TROŠKOVA I SERVIS STEPENAOsnovna struktura logistikih troškova i servis stepena, koje generišulogistiki podsistemi obuhvata (sl.16.3): skladišni podsistem, pretovarni podsistem, transportni podsistem, podsistem pakovanja, informacioni podsistem, upravljanje zalihama, logistika mreža i mreža lanca snabdjevanja, planiranje ponude i potražnje, carinska naknada / špedicija, porijeklo i proces nabavke.Sl.16.3 Model analize logistikih performansi16.2.1 Logistiki troškovi skladišnog podsistemaLogistiki troškovi skladišnog podsistema su: troškovi posjedovanja zahtevanog asortimana zaliha, troškovi nedostatka zaliha, troškovi nabavke, troškovi pripreme porudžbine,224

LOGISTIKA16. Logistiki troškovi troškovi ponovne pripreme porudžbine zbog greške, troškovi usljed ošteenja robe...Stepen usluživanja skladišnog podsistema obuvata: vjerovatnou posjedovanja zahtjevanog asortimana i koliine robe, vrijeme pripreme porudžbine, tanost formiranja porudžbine, stepen ošteenja robe u skladištu...Struktura troškovi skladistenja prikazana je u tabeli 16.2.Tabela 16.2: Troškovi skladištenja1. Troškovi prostora i opreme1.1 Amortizacija prostora i opreme1.2 Osiguranje prostora i opreme kod oz1.3 Održavanje prostora i opreme1.4 Rasvjeta i grijanje prostora i opreme1.5 išenje prostora i opreme2. Troskovi prometa i manipulisanja robom2.1 Troškovi prijema robe2.2 Troškovi uskladištenja robe2.3 Troškovi unutrašnjeg transporta robe2.4 Troškovi održavanja i kontrole zaliha robe3. Troškovi zaliha robe3.1 Troškovi kamata na sredstva vezana za zalihe robe3.2 Troškovi robnih gubitaka (kalo, rastur, lom, otkaz, zastarijevanje)3.3 Troškovi osiguranja zaliha kod OZ4. Troškovi upravljanja skladišnim poslovanjem4.1 Plate rukovodilaca skladišta4.2 Plate skladištara i pomonih radnika4.3 Plate skladišnih i transportnih radnika16.2.2 Troškovi upravljanja zalihamaUpravljanja zalihama je proces upravljanja vremenom i koliinom robekoja je naruena i uskladištena, tako da se zahtjevi mogu ispuniti nazadovoljavajui i ekonomian nain.To je sistematsko upravljanje stanja zaliha artikala i materijala,koje obuhvata nabavku, skladištenje, distribuciju i evidentiranje artikala.225

LOGISTIKA16. Logistiki troškoviStruktura troškova upravljanja zalihama slina je strukturiostalih kategorija logistikih troškova.16.2.3 Logistiki troškovi pretovarnog podsistemaLogistiki troškovi pretovarnog sistema (sl.16.4) su: troškovi uskladištenja i utovara pri izlasku robe iz skladišta, troškovi ekanja pretovarnih sredstava, troškovi ošteene robe, troškovi dodatne manipulacije zbog greški pri formiranju porudžbe, troškovi istovara robe kod korisnika, troškovi usljed nedostatka pretovarnih kapaciteta...Stepen usluživanje pretovarnog sistema obuhvata: vrijeme iskladištenja i utovara pri izlasku robe iz skladišta, vrijeme istovara vozila i uskladištenja robe kod korisnika, stepen ošteenja robe tokom pretovara, vjerovatnou posjedovanja zahtijevanih pretovarnih kapaciteta...Sl.16.4 Primjer pretovarnog sistema16.2.4 Logistiki troškovi transportnog podsistemaLogistiki troškovi transportnog podsistema su: troškovi prevoza, troškovi ekanja vozila na utovaru, troškovi ekanja vozila na istovaru, troškovi usljed nedostatka transportnih kapaciteta, troškovi robe ošteene u transport, troškovi vezanog kapitala u prevozu, troškovi osiguranja...226

LOGISTIKA16. Logistiki troškoviStepen usluživanja transportnog podsistema obuhvata: vrijeme prevoza, stepen ošteenja robe u transport.16.2.5 Logistiki troškovi podsistema pakovanjaLogistiki troškovi podsistema pakovanja su: troškovi formiranja logistike jedinice, troškovi ošteenja robe tokom pakovanja.Stepen usluživanja podsistema pakovanja obuhvata: kvalitet formirane logistike jedinice, stepen ošteenja robe.16. 2. 6. Troškovi logistikih mreža i mreža lanca snabdijevanjaLogistika mreža i sistem lanca snabdjevanja su veoma bitan diostrategije koji kompanija mora da osigura da bi se neophodnekomponente i sirovine mogle distribuirati efikasno od dobavljaa doproizvodnih postrojenja i iz proizvodnje do finalnih korisnika.To ukljuuje odreivanje broja skladišta, lokaciju skladišta iproizvodnje, raspodjelu proizvodnih pogona i slino.Struktura troškova upravljanja zalihama slina je strukturiostalih kategorija logistikih troškova.16.2.7. Troškovi planiranja ponude i potražnje logistikih uslugaSposobnost planiranja ponude i potražnje omoguavajukompanijama profitabilno poslovanje, jer planiranjem mogu dovesti dousklaivanja ponude i tražnje.Troškova usklaivanja ponude i potražnje ukljuuju dio opštestrukture troškova: Amortizacija infrastrukture logistike i lanca snabdjevanja, kojaobuhvata kancelarijski prostor, kancelarijski namještaj, i operacijevezane za isto Amortizacije investicionih tehnologija, na primjer planiranjepredvianja i popune aplikacije (interni) i pristup kupacima(spoljni). Režijski troškovi logistike i lanca snabdjevanja (5%), Troškovi plata, npr. plate za logistike analitiare i konsultante Troškovi obuke i seminari16.2.8. Troškovi carine i špedicijeCarinsko posredovanje podrazumijeva „išenje“ robe prekocarinske barijere za klijente i dobavljae. To se odnosi na pripremu227

LOGISTIKA16. Logistiki troškovidokumenata i / ili elektronske podneske, obraune (kao i plaanje) u imeklijenta za poreze, carine, akcize i olakšavanje komunikacije izmedjuuvoznika/ izvoznika i državnih vlasti.Špedicija ukljuuje otpreme pošiljaka putem zajednikogprevoznika i knjiga ili na neki drugi nain.Neki primjeri troškova carinska naknada / špedicije ukljuuju: Amortizacija infrastrukture logistike i lanca snabdjevanja, kojaobuhvata kancelarijski prostor, kancelarijski namještaj i operacijevezane za isto, Amortizacije investicionih tehnologija, na primjer planiranjepredvianja i popune aplikacije (interni) i pristup kupacima(spoljni), web elektronska razmjena podataka, Režijski troškovi logistike i lanca snabdjevanja (5%), Troškovi plata, npr. plate za logistike analitiare i konsultante, Troškovi obuke i seminari ...16.2.9. Troškovi procesa nabavkeNabavka je poslovna funkcija koja obuhvata planiranje nabavke,kupovinu, kontrolu zaliha, transport, prijem, dolaznu inspekciju ioperacije spašavanja tovara.Struktura troškova upravljanja zalihama slina je strukturiostalih kategorija logistikih troškova16.2.10. Logistiki troškovi informacionog podsistemaLogistiki troškovi informacionog podsustema su: troškovi obrade dokumenata pri prijemu robe u skladište troškovi obrade dokumenata koji su povezani sa uskladištenjemrobe i praenjem zaliha troškovi obrade naloga za izdavanje robe i prateih dokumenataStepen usluživanja informacionog podsistema obuhvata: vrijeme obrade dokumenata pri prijemu robe vrijeme pripreme naloga za izdavanje robe iz skladišta vrijeme obrade dokumenata pri prijemu robe kod korisnika tanost formiranja dokumenata16.3 UPRAVLJANJE LOGISTIKIM TROŠKOVIMA16.3.1 Problemi utvrivanja logistikih troškovaProraun logistikih troškova podrazumeva definisanje skupaizmjeritelja i modela prorauna, na osnovu koga e se odrediti vrijednosttroškova. U ovom sluaju potrebno je definisati sve pojedinane228

LOGISTIKA16. Logistiki troškovilogistike aktivnosti koje generišu troškove i za svaku aktivnost poznavativrijednost jedininih troškova.Osnovni uzroci problema pri utvrivanju logistikih troškova su: Logistika je uslužna funkcija, koja je prisutna u razliitimpodsistemima kompanije, pa je troškove mnogo teže odreditinego u nekim drugim oblastima. Postojei nain prorauna troškova nije prilagoen potrebamalogistike.Troškove je veoma teško razgraniiti, pri emi oni nisu nidefinisani u potpunosti. Pojedinani troškovi nisu jasno prepoznatljivi nitirazgranieni meusobno.Odreivanje vrijednosti logistikih troškova može se realizovatina dva naina: proraun logistikih troškova, procjena logistikih troškova.16.3.2 Savjeti za upravljanje i smanjenja logistikih troškovaVeliki broj kompanija danas proizvodi i pranalazi svoje izvore itržišta širom svijeta, tako da je kontrola troškova postala glavni prioritetza one koji su ukljueni u meunarodnu trgovinu. Kljuni faktor za takvekompanije je detaljnije praenje menadžmenta logistike, koje obuhvatasve aktivnosti vezane za nabavku, prevoz, pretovar, skladištenje robe i dr.U zavisnosti od sektora industrije logistiki troškovi mogu davariraju od 5% do 50% ukupnih troškova.Neki problemi koji utiu na logistike troškove su izmeu ostalihti da npr. cijene goriva ostaju visoke, u lukama je i dalje prisutnokašnjenje, što dovodi do veih troškova prevoza.Zakoni meunarodne trgovine su sve složeniji i bezbjednosnemjere prijete da se produži vrijeme isporuke i sami tim poveaju troškoviskladištenja. Na primjer za trajanje prevoza avio pošiljkom teret je naputu samo 50% vremena. Ostatak vremena avio - pošiljke se nalaze uskladištima ekajui potrebnu dokumentaciju i provjere.Savjeti za upravljanje lancem snabdjevanja i smanjenje troškovalogistike:Razumjeti realne i prave troškove kod robe inostranogporijekla. Izaunati teret, carinu, troškove posrednika itroškove zaliha i druge troškove.Fokusiranje na otklanjenje varijacija u vremenu transporta,izgradnja skladišta zaliha ili eše naruivanje da bi se229

LOGISTIKA16. Logistiki troškovikoliinom nadoknadila neizvjesnost. Razumjevanje ovihdinaminosti može da dovede do zakljuka da plaanje veihtransportnih troškova može sauvati kompaniju odveih ukupnih troškova.Upravljanje carinskim troškovima. Strateški bi trebaloiskoristiti da se roba, materijali i proizvodi izvoze i uvoze podolakšicama kakve nude razni svjetski trgovinski sporazumi.Konsolidacija. Ako postoji više dobavljaa u jednoj zemlji, trebalobi konsolidovati sve robe u jednu pošiljku. Pored toga, ako uvijekimate manje nego jedan kontejner pošiljke iz jedne zemlje, trebapokušati pronai nekog istog takvog uvozinka iz te zemlje i robudopremiti zajedno sa njegovom i konsolidovati robu sa njegovom,kako bi imali pun kontejner robePonekad osiguranje robe ne treba platiti. esto kad kompanije vršeisporuku robe imaju obiaj da koriste osiguranje prevoznika, atakvo osiguranje ponekad je preskupo. Ako je kompanija osigurana,a veina ih jeste, treba provjeriti polise osiguranja, da li je venjima pokrivena odreena isporuka robe. Ako jeste, onda ne trebapraviti dodatne i bespotrebne troškove sa plaanjem osiguranjaprevozniku.Usklaeni automatizovani procesi. Automatizovano poštovanjeprocedure donosi manja kašnjenja na graninim prelazima, što dajerezultate na vrijeme isporuke, adekvatne nivoe zaliha, poveanjezadovoljstva kupaca, kao i izbjegavanje kazni.Koji prevoz je najjeftiniji? U principu, željeznica je isplativija negokamion ili avion. Isporuka vodom je jeftinija od isporukevazduhom. Bez obzira na nain isporuke, uvek treba razmotriti višeponuda.Treba biti svjestan necarinskih barijera u trgovini. Poveanjanecarinskih barijera u trgovini, poštovanja ljudskih prava, zaštiteokoline i pitanja dobrobiti životinja. Ova ogranienja mogu dadovedu uvoznika do poveanja odgovornost i veih troškova.Za uspješnu klasifikaciju troškova logistike neophodno je poznavativrstu i obim logistikih usluga. Bez jedne sveobuhvatne i detaljne analizelogistikih aktivnosti i usluga, nije mogue razviti kvaltetan postupakutvrivanja i praenja logistikih troškova.230

LOGISTIKA17.Marketing u logistici17. MARKETING U LOGISTICI17.1 POJAM I DEFINICIJA MARKETINGASavremeni privredni ambijent karakteriše otežani plasman proizvodnihupotrebnih dobara. Razvoj nauke, tehnike, tehnologije, automatizacije irobotizacije omoguio je stalni rast proizvodnje. Ona je danas dostiglanesluene razmjere i nije više problem društva.Problem se preselio u sferu realizacije. Proizvedenu robu treba prodati,naplatiti i otpoeti novi ciklus reprodukcije. Drugaije reeno, upotrebnimdobrima treba udovoljiti zahtjeve i potrebe korisnika, obezbijediti njihovupotrošnju. Potrošnja stvara podstrijek proizvodnji, jer bez potrebe nemaproizvodnje, a potrošnja reprodukuje potrebu.Teškoe u prodaji mogu dobrim dijelom da se ublaže, pa ak ieleminišu jednim novim poslovnim pristupom. Rije je o marketing pristupukoji suštinski mijenja ranije odnose izmeu proizvodnje i potrošnje. Osnovnapreokupacija privrednih subjekata postaje tržišni nain poslovanja. U središtuzbivanja je potroša koga treba poštovati i uvažavati i njemu je sve podreeno.Podmirenje njegovih potreba je u interesu potrošaa, ali i proizvoaa i društvau cijelini.Marketing je kreativna funkcija u procesu reprodukcije koja stvarapretpostavke za realizaciju i proširenje proizvodnje bazirane na njenomusklaivanju sa tržišnim zahtjevima i mogunošu prodaje. Njegova uloga se nesvodi samo na istraživanje i analizu tržišta, on sprjeava pogrešno usmjeravanjeljudskog rada na izradu proizvoda koje tržište ne prihvata.Kao osnovna orijentacija svake proizvodne ili uslužne organizacije,marketing se može definisati kao:Proces upravljanja koji identifikuje, predvia i zadovoljava zahtjevekupaca i pri tome ostvaruje profit,Proces kojim se planira i sprovodi stvaranje ideja, roba i usluga,odreivanje njihovih cijena, promocije i distribucije, kako bi se ostvarilarazmjena koja e zadovoljiti ciljeve pojedinaca i organizacija.Obje definicije naglašavaju usmjerenost marketinga na planiranje isprovoenje marketinških aktivnosti, kako bi se zadovoljili zahtjevi kupaca ilikorisnika usluga.Koncepciju marketinga ukratko se izražava i ovako:Prepoznaj želje i potrebe kupca i ispuni ih!Proizvodi ono što eš prodati, umjesto da nastojiš prodati ono štomožeš proizvesti!231

LOGISTIKA17.Marketing u logistici Voli kupca, a ne proizvod!Okruženje i globalizacija nalažu da se sa proizvodno orijentisanogmarketinga krene prema tržišno orijentisanom marketingu. Organizacije sovakvim pristupom najprije istraže želje potencijalnih kupaca, a potomprilagoavaju svoje poslovanje ispunjenju tih želja.17.2 MARKETING - OD PROIZVODNOG PREMA TRŽIŠNOMVeina organizaciji je, iako se smatraju tržišno usmjerenim, još uvijekje usmjerena prema svojoj proizvodnji.Teoretski ste uspjeli ako je vaš proizvod razliit od drugih, tako daupravo on donosi dodatnu vrijednost odabranom tržišnom segmentu. Naglasakje na unapreenju unutrašnjih procesa i izlaza kako bi se zadovoljilo masovnotržište.U proizvodno orjentisanom marketingu, iako organizacija pokušavapronai šta kupac želi, ipak se prema kupcima odnosi kao prema homogenoj ipasivnoj masi. Proizvodi, a ne kupci, glavne su zvijezde (marketing) programa,a uspjeh se mjeri obimom prodaje ili uešem na tržištu. Sve je usmjerenoispunjenju poslovnog plana - planirane koliinske prodaje i ueša naodreenom tržištu. Samo je utisak da je kupac u središtu marketinškihaktivnosti vrlo jak.Tržišno orjentisani marketing kupca zaista stavlja u središtemarketinških aktivnosti. S kupcima se kontaktira na prodajnom mjestu, putemnagradnih igara, posjeta fabrici, itd. Prodaja posreduje u sugestijama izahtjevima veletrgovine i maloprodaje. Na reklamacije kupaca odgovara sepromptno i prema pravilu da je "kupac uvijek u pravu, ak kada i nije".Marketing nastoji da obuhvati sva »4 P« iz marketing miksa: proizvod (product), cijenu (price), promociju (promotion) i plasiranje-distribuciju (place).Meutim, tu nedostaje peti element koji se ve koristi u teoriji i praksi:C - kupac (customer). Taj C je ustvari ozbiljno zanemaren. C se još uvekodreuje linom procjenom, a ne kvalitativnim i kvantitativnim istraživanjemtržišta.17.2.1 Zahtjevi kvaliteta u marketinguProdavac mora održati obeanja data kupcu ako s njim želi održatidobru vezu. Tokom vremena se razvija meusobna zavisnost: kupac postaje zavisan o prodavau koji mu daje informacije oproizvodu, omoguava mu biranje dostupnih proizvoda i osiguravazadovoljavajue proizvode u budunosti, prodavac zavisi od kupca da kupuje upravo njegove proizvode.232

LOGISTIKA17.Marketing u logisticiUpravljanje totalnim kvalitetom (TQM) - primijenjeno na marketing -sadržano je u sljedeem: nema vremenskog ogranienja za povratnu vezu s kupcem, nema vremenskog ogranienja za poboljšanje proizvoda, nema vremenskog ogranienja za nabavku (just in time), nema vremenskog ogranienja za pripremu proizvodnje, nema grešaka - zero defects.Organizacije koje iskreno prihvataju koncepciju kvaliteta u marketingurazvijaju posebnu organizacionu kulturu koja se temelji na vjerovanju kako supotrebe potrošaa kljuna taka u poslovanju.Marketing nastoji da proizvod bude dostupan na pravom mjestu, upravo vrijeme i po cijeni prihvatljivoj za kupca.Organizacija mora tano definisati potrebe iz perspektive kupca, a ne sasvoga stanovišta.Klju da se kupac zadrži je njegovo zadovoljstvo proizvodom iliuslugom, jer zadovoljan kupac: ponovno kupuje, pohvalno govori drugima o proizvodu i organizaciji, obraa manje pažnje na konkurentske marke i njihov EPP, kupuje i druge proizvode od iste organizacije.Da osigura kvalitet u marketingu, organizacija bi trebalo da preduzmesljedee: upoznati tržište (metoda benchmarkinga,QFD i dr.), upoznati konkurenciju (praenje, korekcija i ažuriranje podatakadobijenih primjenom raznih vrsta istraživanja tržišta), uspostaviti lini kontakt s kupcem - upoznati jedinke, ne statistikumasu, sistematski mjeriti zadovoljstva kupca i relevantnih parametaravezanih uz proizvod i tržište, sprovoditi analizu i statistiku, kako bi se na osnovu prikupljenihpodataka uoili pokazatelji, zakonitosti i trendovi, sprovoditi korektivne mjere na osnovu podataka dobijenih odzivomkupaca (feedback) i glasom kupca (VOC - voice of customer), upravljati zadovoljstvom kupca kao zadnjim stepenom u brizi okupcu.Cilj je uspostavljanje trajnog partnerskog odnosa s kupcem. Kupac jezadovoljan, a zadovoljstvo kupca znai zadovoljstvo i profit prodavaa."Preduzee ima dvije i samo dvije osnovne funkcije: Marketing iinovaciju. Marketing i inovacija stvaraju rezultate. Sve ostalo je trošak." PiterDraker"Kao što je najvještijem mornaru na opasnom mjestu potreban kompas,tako je i najvještijem trgovcu potrebna reklama." Džon Rokfeler233

LOGISTIKA17.Marketing u logisticiDanašnji biznis je kao lutrija. Ako uestvujete, imate 99% šansi daizgubite. S druge strane, ako ne uestvujete, šanse da izgubite su 100%. Dabismo uspjeli, moramo ii na taj jedan procenat.Ono što je najmanji zajedniki sadržilac za nabrojanenovokomponovane mlade bogataše je madagaskarska poslovica koja kaže da„onaj koji hoe da se obogati, mora loviti ribu odjednom u tri rijeke“. Te tririjeke su danas: Prodaja, Marketing, Kvalitet .17.3 MARKETING KAO PROCESMarketing kao proces sadrži sljedee osnovne elemente:1.Utvrivanje marketing strategija preduzeaStrategija preduzea je precizan nain ostvarivanja njenih ciljeva.Plan strategije se sainjava po potrebi. Ako menadžment preduzea želida utvrdi snage i slabosti, kao i mogunosti i ogranienja i prijetnje, sprovodi seSWAT analiza iz koje proistiu strateški ciljevi.Marketing strategija kao integralni dio opšte strategije preduzeapotrebna je zato da bi se odabrali odgovarajui naini rasta i razvoja koji trebada se zasnivaju na usklaivanju proizvodnog programa sa potrebama kupaca,kao i društva u cjelini.2. Odreivanje ciljeva marketingaCiljevi marketinga u globalu, zajedno sa drugim ciljevima preduzea,definišu se u okviru godišnjeg poslovnog plana preduzea. Posebni ciljevimarketinga izvode se iz opštih ciljeva i drugih sadržaja poslovnog plana.3. Oblast istraživanja marketingaOblast istraživanja marketinga obuhvata istraživanje eksternog iinternog okruženja.Eksterno okruženje ine: institucije i organizacije koje omuguavaju da preduzee ostvarisvoj glavni cilj (isporuioci i kupci), konkurentsko okruženje, javno okruženje ( društvo i državne institucije ).Interno okruženje odnosi se na planske aktivnosti preduzea: ciljeve, strategije i planovi resursi (ljudi, sredstva i oprema) organizaciona struktura i dr.4. Aktivnost predprodajnog marketingaGlavne aktivnosti u predprodajnom marketingu su: pozicioniranje organizacije (kompetentnost i mjesto u okruženju), istraživanje marketinga (istraživanje faktora koji utiu namarketing proizvoda),234

LOGISTIKA17.Marketing u logistici stvaranje imidža organizacije (mogunost zadovoljenja zahtjevakupca), public relation (aktivnosti za stvaranje slike o organizaciji na trištu), reklamiranje proizvoda (širenje komercijalnih informacija oproizvodu), promocija novih proizvoda (stvaranje pozitivnog stava o novomproizvodu).17.4 PROMOCIJA NOVIH PROIZVODAOpstanak na tržištu uslovljava inoviranje postojeih i razvoj novihproizvoda. Koncept uvoenja novog proizvoda prikazan je u tabeli 17.1Tabela 17.1: Koncept uvoenja novog proizvoda na tržišteFAZNI KONCEPT UVOENJA NOVOG PROIZVODA NA TRŽIŠTER.br. Faze Aktivnosti marketinga Analiza prodaje1 Inicijativa Analiza tržišta Studija potrošaa Analiza konkurencije2 Izbor ideje Zahtjevi kupca Formiranje i izbor koncepcije3 Poslovna analiza Analiza rentabilnosti Testiranje proizvoda4 Probno tržište Testiranje strategije Studija kupaca5 Komercijalizacija Planiranje prodajeKada se govori o novom i/ili inoviranom proizvodu postoje razliitashvatanja i kategorije. Jedna od podjela je šest kategorija proizvoda kojipredstavljaju novitet za organizaciju i tržište i to: proizvod nov za svijet – tržište, nova proizvodna linija – za preduzee, ali ne i za tržište, reinžinjering postojee linije – novo za preduzee, ne i za tržište, poboljšanje i revizija postojeeg proizvoda – novo za preduzee itržište, repozicioniranje – nova primjena starog proizvoda - novo zapreduzee i tržište, sniženje troškova proizvodnje – novo za tržište.235

LOGISTIKA18.Benmarking18. BENMARKING18.1 POJAM, DEFEINICIJE I SADRŽAJBenmarking je razvijen u Japanu, polovinom XX vijeka.Predstavnici japanskih kompanija su poeli da posjeuju najboljekompanije Amerike i Evrope i prikupljaju znanja i ideje o uspješnomposlovanju. Po povratku u svoju zemlju zapoeli su rad na modifikaciji iimplementaciji prikupljenih saznanja, što je ne samo unaprijedilo dotadašnjeposlovanje, ve je japanskim kompanijama obezbijedilo pozicije lidera nasvjetskom tržištu.Krajem XX veka benmarking dobija veliki znaaj i poinje da seprimjenjuje u skoro svim oblastima. Danas je osnovna karakteristikabenmarkinga mogunost njegove primjene kao tehnike i alata strateškogupravljanja.Benmarking je proces neprekidnog mjerenja i poreenja poslovnihprocesa jedne kompanije sa kompanijom izabranim liderom, u cilju poboljšanjaperformansi.Benmarking je nastao kao jedna od komponenti moderne upravljakeprakse i predstavlja alat ili metodu za praenje i poboljšanje poslovnihperformansi kompanije. (O'Reagan, Richard, 2000)Benmarking je proces rigoroznog mjerenja performansi u odnosu naperformanse kompanija koje su najbolje u praksi i korišenje rezultata analize ucilju približavanja i prevazilaženja najboljih u klasi.Benmarking je potraga za najboljim praksama u industriji koje vodesuperiornijim performansama. (Camp, 1989)Benmarking je unapreivati sebe uenjem od drugih.(Watson, 1992)Benmarking je poreenje sa drugim subjektima, a zatim i izvlaenjepouka iz tog uporeivanja.Benmarking sadrži: traganje za najboljom praksom koja vodi stvaranju superiornihperformansi analizu najboljih konkurenata, detaljnu provjera onoga šta supostigli i naina na koji su to postigli analizu operativnih sposobnosti i karakteristika konkurentskihproizvoda/usluga.Kompanije primjenjuju benmarkingu u cilju poreenja sa drugimkompanijama, u odnosu na koje ocjenjuju svoje proizvode, usluge i drugepokazatelje (sl.18.1).236

LOGISTIKA18.BenmarkingSl.18.1 Mapa elemenata benmarking procesaOvo uporeivanje e ukazati kompaniji na slaba mjesta, a iskustvasteena tokom istraživakog procesa e obezbijediti ideje za implementaciju usopstvenoj kompaniji i dostizanje ciljnih poboljšanja.Terminološku okosnicu benmarkinga ine pojmovi: Benmark - poslovni proces, praksa ili organizacija kojipredstavljaju uzor, šablon ili etalon za poreenje, Benmark objekat - definisani objekat kompanije koji e bitipredmet unapreenja. To može biti proces, aktivnost, funkcija,podsistem ili cijela kompanija, Postupak benmarkinga - podrazumijeva uenje, razmjenuinformacija i usvajanje najboljih iskustava u cilju postizanjapromjena u nivoima performansi.Primjena benmarkinga u fazama planiranja, kontrole i mjerenjalogistikih performansi omoguava ostvarivanje preduslova za kvalitetnopraenje rada logistikog sistema i njegovih podsistema18.2 VRSTE BENMARKINGA18.2.1 Benmarking procesaBenmarking procesa se fokusira na posebne poslovne procese ifunkcije (proces naruivanja, proces formiranja porudžbine, proces isporuke, idr.).Poboljšanja mogu biti iskazana kroz poveanu produktivnost, nižetroškove ili poboljšanje prodaje, ali njen efekat esto prevazilazi kratkoronefinansijske rezultate.237

LOGISTIKA18.Benmarking18.2.2 Benmarking performansiBenmarking performanse omoguavaju menadžerima da procijenesvoju konkurentsku poziciju putem poreenja proizvoda i/ili usluga. Fokusira sena pokazatelje kao što su cijena, tehniki kvalitet, karakteristike usluge, brzina,pouzdanost i dr.18.2.3 Strateški benmarkingStrateški benmarking podrazumijeva istraživanje meusobnekonkurentnosti kompanija i po pravilu nije fokusiran samo na jednu poslovnuoblast.Ovaj oblik benmarkinga omoguava istraživanje i poreenjekompanija koje pripadaju razliitim oblastima, u cilju pronalaženja uspješnihposlovnih strategija.18.2.4 Interni benmarkingInterni benmarking podrazumijeva poreenje odreenih dijelova iliorganizacionih cjelina u okviru jedne kompanije. Interni benmarking seprimjenjuje u velikim kompanijama sa složenom i razgranatom organizacionomstrukturom, hijerarhijom rada, mrežom organizacionih celina i dr.Polazna pretpostavka je da je neki poslovni proces u jednom dijelukompanije uspješniji od slinih poslovnih procesa u drugim dijelovima.Pogodnosti ovog tipa benmarkinga se ogledaju u relativno niskimtroškovima istraživanja, podaci su raspoloživi i dostupni, mjere performansi sudefinisane i unaprijed poznate.18.2.5 Eksterni benmarkingEksterni benmarking je poreenje sa kompanijom, izabranim lideromu praksi. Mora se imati u vidu da nije uvijek mogue primijeniti svako rješenje inajbolju praksu.Eksterni benmarking zahtijeva velike resurse da bi se obezbijedilauporedivost podataka i informacija, pouzdanost rezultata istraživanja i razvojpreporuka za sopstvenu kompaniju.18.2.6 Funkcionalni benmarkingFunkcionalni benmarking ima za cilj poreenje nekih poslovnihfunkcija razliitih kompanija. Pri tome kompanije ne moraju biti iz isteposlovne oblasti.Osnovna prednost je u olakšanom i slobodnijem pristupu potrebniminformacijama, jer su uesnici benmarkinga voljni i raspoloženi za korisnurazmjenu informacija.18.2.7 Konkurentski benmarkingKonkurentski benmarking je poreenje sa direktnim konkurentimakako bi se eventualno sagledali sopstveni nedostaci i prednosti drugih238

LOGISTIKA18.Benmarkingkompanija. Prije primjene benmarkinga, kompanija mora da suštinski razumijesvoje i konkurentske prednosti i superiornosti u odreenim podrujima.Ovaj tip benmarkinga se u praksi realizuje u formi partnerstva,obostrane saradnje i razmjene informacija sa konkurentom.Cilj saradnje je obostrana korist bez ugrožavanja položaja kompanija natržištu. Ovaj pristup je po pravilu najefikasniji u dostizanju željenih rezultata.18.2.8 Generiki benmarkingGeneriki benmarking ima za cilj poreenje na nivou kompletnihkompanija u istim ili razliitim poslovnim oblastima. To je izuzetnokompleksno istraživanje i zahtijeva angažovanje velikog broja saradnika sazavidnim benmarking iskustvom. Radi se poreenje procesa, funkcija iaktivnosti, sa najboljim kompanijama, bez obzira kojom se djelatnošu bave.Presudno je da izabrana kompanija ima status svjetske klase.18.2.9 Internacionalni benmarkingInternacionalni benmarking je poreenje kompanija iz razliitihzemalja.Ovo je potrebno kada u sopstvenoj zemlji ne postoji kompanija kojamože biti odgovarajui uzor. U sadašnjim globalnim uslovima poveane sumogunosti za realizaciju internacionalnih projekata i saradnje, sa svimpovoljnostima koje iz toga proistiu.Pri izboru tipa benmarkinga (tab.18.1) koji e se primjeniti,neophodno je razmotriti sledee aspekte: ciljeve koje treba postii, aspekte koji se moraju razmatrati, vrijeme i raspoložive resurse, nivo iskustva u benmarkingu, adekvatne izvore dobre prakse.Tabela 18.1: Izbor tipa benmarkingaTIP BENMARKINGAUSLOV IZBORAStrateški benmarking Korekcija postojeih strategijaBenmarking performansi Poreenje nivoa performansi(konkurentski benmarking)Procesni benmarking Unapreenje osnovnih poslovnih procesaFunkcionalni benmarking Unapreenje pojedinih aktivnostiInterni benmarkingPrimjeri dobre prakse u preduzeuEksterni benmarking Traže se inovacije za svoje preduzeeInternacionalni benmarking Cilj je postizanje nivoa svjetske klase239

LOGISTIKA18.Benmarking18.3 MODEL BENMARKING PROCESAModel benmarking procesa je Demingov PDCA krug (sl.18.2):I Planiranje – Analiza rada kompanije – Definisanje plana realizacijeaktivnosti– Izbor najboljih kompanija – 30%vremenaII Prikupljanje informacija – Prikupljanje podataka o izabranimkompanijama – 50% vremenaSl.18.2 Osnovne faze benmarking procesaIII Analiza–Obrada prikupljenih informacija – Izbor benmarka –benmark partnera – 20% vremenaIV Primjena – Kompanija poinje sa realizacijom promjena – Ovo je“beskonaan” procesModel benmarking procesa predstavlja sintezu razliitih modela i obuhvata svekorake koji karakterišu programe uspješnog benmarkinga u vodeimkompanijama.Ovaj model ne mora strogo da se primjenjuje.On e biti efikasniji kada seprilagodi primjeni u konkretnim uslovima kompanije, države, kulture i dr.Primjena osnovnih elemenata i principa benmarking istraživanja i definisanjeokvira rada omoguava njegovu primjenu u razliitim poslovnim sistemimaNa sl.18.3 dat je još jedan model benmarkinga, baziran na PDCA ciklusu.240

LOGISTIKA18.BenmarkingSl.18.3 Opšti model benmarkinga18.4. PREDNOSTI I NEDOSTACI BENMARKINGABenmarking proces ima velike prednosti u odnosu na klasine metodepoboljšanja poslovanja kompanije.Osnovne prednosti benmarkinga su: Kontinuirano poboljšanje poslovanja, Poveana konkurentnost na tržištu, Prevazilaženje loših performansi, Uštede u troškovima poboljšanja, Porast profita, Bolje razumijevanje konkurencije, Postavljanje novih poslovnih ciljeva.Neuspjeh benmarking procesa može biti posljedica sljedeih faktora: Nerazumijevanja procesa benmarkinga, Loš izbor benmark objekata,241

LOGISTIKA18.Benmarking Izbor benmarka sa kojim se radi poreenje, Izbor i mogunost poreenja izmjeritelja perfomansi, Adekvatno planirani troškovi i vrijeme istraživanja, Podrška cijele kompanije benmarking istraživanju.Transfer znanja i iskustva u benmarking istraživanju omoguavastvaranje novih organizacionih koncepcija u logistici, koje postaju modeli zasljedee primjene (sl.18.4).MjernaveliinaVrijemeSl.18.4 Trend razvoja kompanije i benmarkinga242

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnost19. KVALITET USLUGE I POSLOVNA IZVRSNOST19.1 DEFINICIJE I ATRIBUTI KVALITETA USLUGE19.1.1 Definicije kvalitetaPitanje zadovoljstva korisnika uslugom poinje od definicija kvalitetakojih ima onoliko koliko i njihovih autora.Kvalitet je performansa proizvoda koja rezultira zadovoljstvomkorisnika, odsustvo manjkavosti proizvoda, što ne izaziva nezadovoljstvo(Juran).Dobar kvalitet ... znai predvidiv stepen uniformnosti i pouzdanosti priniskim troškovima, s kvalitetom prilagoenim tržištu (Deming).Kvalitet je sveukupna mješavina marketinških, inženjerskih,proizvodnih i karakteristika održavanja proizvoda ili usluge pomou kojih eproizvod u upotrebi ispuniti oekivanja korisnika (Feigenbaum).Kvalitet je obrnuto proporcionalan gubitku koji proizvod priinjavadruštvu nakon isporuke (Taguchi).Kvalitet je stepen izvrsnosti koju posjeduje neka stvar.19.1.2 Atributi kvaliteta usluga u logisticiAtributi kvaliteta usluga u logistici su razliitih vrsta i dimenzija, kakoje to prikazano na sl.19.1.Sl.19.1 Atributi kvaliteta usluga243

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnost19.1.3 Modeli kvaliteta uslugaKvalitet usluga se mjeri odnosima odreenih kompatibilnihkarakteristika usluga, koji predstavljaju modele kvaliteta usluga: Oekivanja korisnika Opažanje menadžmenta Opažanje menadžmenta Specifikacija kvaliteta usluge Specifikacija kvaliteta usluge Pružena usluga Specifikacija kvaliteta usluge Spoljne komunikacije Oekivana usluga (od korisnika) Opažena (uoena) uslugaRelacija ”oekivana usluga (od korisnika) opažena (uoena)usluga” je možda krucijalna za kvalitet usluga.Mjerenje oekivanih usluga se realizuje primjenom standardnihupitnika koji su bazirani na pet osnovnih dimenzija kvaliteta usluge: Opipljivost - Ureaji, oprema, izgled i nastup osoblja. Pouzdanost - Sposobnost izvršenja obeane usluge pouzdano iprecizno. Sposobnost reagovanja - Spremnost da se pomogne korisniku ipruži brza usluga. Uvjerenost - Znanje zaposlenih i njihova sposobnost da ulijupovjerenje. Posveenost - Staranje, naroita pažnja posveena svakomkorisniku.Zona tolerancije usluge je definisana adekvatnim i željenim nivoomusluge: Željena usluga – nivo usluge koji predstavlja mješavinu onoga štokorisnici vjeruju da može i treba da se izvrši. Adekvatna usluga – minimalni nivo usluge koji su korisnici voljnida prihvate.Veza izmeu kvaliteta usluge i donošenja odluke najbolje se možeobjasniti uz pomo ciklusa: plan-rad-provjera-akcija. (PDCA) (sl.19.2):PLANRADUPRAVLJANJEKVALITETOMUtvrivanje zahtjeva – planradaPrikupljanje podataka,sprovoenje planaDONOŠENJE ODLUKAIdentifikacija problemaOdreivanje moguih rješenjaPROVJERA Analiziranje podataka Ocjenjivanje rješenja i odlukaAKCIJA Preduzimanje akcija Izvršavanje, podaci o rezultetimaSl.19.2 PDCA pristup kvalitetu usluga244

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostPostoje odreeni faktori okruženja koji mogu znaajno otežati pružanjekvalitetne usluge, kao što su: veliki broj korisnika ima razliita oekivanja, oekivanja korisnika se mijenjaju u vremenu i prostoru, ocjena kvaliteta usluge se mijenja kako vrijeme prolazi, neke podatke je teško prikupiti, problematinost ocjene i analiza, neizvjesnost prilikom biranja moguih rješenja i donošenje odluke je više zasnovano na intuiciji.19.1.4 Procesni model uslov za zadovoljenje korisnika i poslovnu izvrsnostDanašnji uslovi poslovanja, dinamine promjene tržišnih uslova i brzerazmjene informacija zahtijevaju organizacione modele okrenute ka korisniku –kupcu, bez obzira na fundamentalne organizacione strukture preduzea.Serijom standarda ISO 9001:2008, posebno je naglašena važnostprocesnog pristupa u upravljanju kvalitetom (sl.19.3).Sl.19.3 Model procesnog pristupa poslovanja i upravljanja sistemom kvalitetaOvim modelom se ukazuje na neophodnost zadovoljenja zahtjevakorisnika (u eksternom i internom podruju) koji se reflektuju na nivou procesakoji su identifikovani u organizaciji.Iz modela se vidi da izmeu zahtjeva i zadovoljstva korisnika djelujuetiri modula koji su u stalnoj interakciji, postavljeni u krug u skladu saDeming-ovim PDCA dijagramom kvaliteta.245

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostU privredi se, a može se rei i u cijelom društvu, uspostavio trend, kojiorganizacije usmjerava ka procesnom pristupu, a koji se ogleda u sljedeem: stalno poveanje usmjerenosti ka potrošau (korisniku) rast udjela usluga na tržištu i njihove važnosti usložnjavanje strukture organizacija poveanje broja i uestalost promjena masovna primjena informacionih tehnologija19.1.5 Usmjerenosti ka potrošau – kupcu - korisnikuBorba za potrošae poinje od istraživanja, razumijevanja i predvianjastvarnih potreba potrošaa, što predstavlja osnovni uslov za dalji razvojposlovanja u organizaciji. Ali, ta borba se nastavlja i kroz razvojproizvoda/usluge, proizvodnju, prodaju, kao i poslije prodajne aktivnosti.Napredak organizacije u usmjeravanju ka potrošaima u direktnoj jevezi sa njenom orijentacijom ka sopstvenim procesima.Upravo procesni pristup omoguava da se izbalansira odnos izmeufunkcija u organizaciji, da se svi u organizaciji usmjere na potrebe korisnika isveobuhvatno ispunjenje definisanih ciljeva.Fokusiranjem na procese organizacija dobija sliku o tome kako sezadovoljavaju potrebe korisnika i koliko ko doprinosi u stvaranje novevrijedosti za potrošaa.Procesi koji su usmjereni ka potrošau imaju mogunost da budupodvrgnuti stalnoj validaciji od potrošaa, što predstavlja dobru osnovu zapreduzimanje korektivnih mjera. Povratne informacije od potrošaa postajuznaajan inilac razvoja procesa u organizaciji i predstavljaju veliku preprekuza mijenjanje procesa u smjeru poveanja komoditeta zaposlenih.19.1.6 Model procesa - Potroša/IsporuilacSa stanovišta posmatranja uesnika u realizaciji nekog procesa može sedefinisati model Potroša/Isporuilac (sl.19.4) koji predstavlja suštinski nainposmatranja procesa, jer bez postojanja potrošaa nema ni potrebe zapostojanjem procesa.SaradnjaSaradnjaISPORUILACULAZPROCES(ORGANIZACIJA)IZLAZPOTROŠAPovratno ukljuivanjePovratno ukljuivanjeSl.19.4 Model procesa potroša/isporuilac246

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostOvaj model se može primijeniti na svim nivoima u organizaciji, a kaorezultat se dobija slika o sljedeem: internim odnosima izmeu zaposlenih u okviru procesa koji seodvijaju u okviru jedne funkcije u organizaciji, kada su zaposleniistovremeno interni potrošai i isporuioci odnosima izmeu funkcija u okviru meufunkcionalnih procesa ujednoj organizaciji, kada se funkcije javljaju kao potrošai, odnosnoisporuioci eksternim odnosima organizacije sa okruženjem, u okviru odvijanjabaznih procesa organizacije, kada se u jednom sluaju posmatrajuodnosi sa dobavljaima (organizacija ima ulogu potrošaa), a sadruge strane sa potrošaima (kada je organizacija isporuilac).19.1.10 Okruženja organizacije19.1.10.1 Makro okruženjeFaktori makro okruženja (sl.19.5) esto za organizaciju predstavljajuveliki problem jer se nalaze izvan oblasti njenih poslovnih interesovanja iuticaja.TEHNOLOGIJAMAKRO OKRUŽENJEISPORUIOCIPOSLOVNO OKRUŽENJEDRUŠTVOZAPOSLENIPRIRODAKONKURENTIKULTURAORGANIZACIJAOPREMASISTEMPOTROŠAISUBSTITUTIPOLITIKASl. 19.5 Organizacija u okruženju spoljnjih i unutrašnjih uticajaPromjene u makro okruženju imaju snažan uticaj na stanje uorganizaciji, pa mogu da izazovu i bankrotstvo organizacije.Važna karakteristika makro okruženja je da je djejstvo na sveorganizacije u okruženju identino, odnosno sve organizacije trpe iste uticaje.Od stepena sposobnosti organizacije da se prilagodi okruženju u štokraem vremenu, odnosno da što brže sprovede odgovarajue promjene usvojim procesima, zavisi njen položaj na tržištu u odnosu na konkurenciju.247

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostModeli baznih procesa moraju biti tako definisani da omoguedinamine promjene u organizaciji i istovremeno pruže adekvatna rješenja iodgovore na izazove promjena u makro okruženju.19.1.10.2 Poslovno okruženjeNajvažniji faktori poslovnog okruženja (konkurenti, potrošai,isporuioci, potencijalni akteri i substituti) takoe se nalaze izvan granicaorganizacije, ali organizacije lakše ovladavaju njihovim promjenama, jer seoni, po prirodi djelovanja organizacije, nalaze u uskom poslovnominteresovanju organizacije.Porterov model (sl.19.6) grupiše faktore poslovnog okruženja u dvijegrupe: faktori koji predstavljaju opasnost po organizaciju faktori koji od organizacije zahtijevaju razvoj partnerskih odnosa.Pri definisanju baznih procesa posebnu važnost ima analiza uticajapotrošaa i isporuilaca.ISPORUIOCIPregovarakasnagaOpasnostNOVI AKTERIORGANIZACIJAOpasnostPOTROŠAIPregovarakasnagaOpasnostSUBSTITUTIKONKURENTISl. 19.6 Porterov model faktora poslovnog okruženja organizacije19.1.10.3 Interno okruženjeAnaliza internog okruženja u okviru organizacije predstavljanajobuhvatniji posao pri definisanju baznih procesa, ali i dio posla o komeorganizacija ima najviše informacija. Interno okruženje nalazi se potpuno podkontrolom organizacije i predstavlja osnovu za definisanje baznih procesa.Postoje tri osnovna faktora koji proizilaze iz internog okruženja i bitnisu za definisanje baznih procesa. To su: poslovne ideje, koje predstavljaju opredjeljenja, namjere i koncepcijekoji se stvaraju u okviru organizacije i po kojima se djelovanjeorganizacije razlikuje u odnosu na organizacije u okruženju,248

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnost vizija organizacija, aktivno, realistino i pouzdano sagledavanjebudunosti organizacije. izabrane strategije, razvoj, stabilno dejstvo, krizna strategija, kvalitetživota zaposlenih, u mnogome definišu nain rada preduzea i logikuodnosa prema faktorima okruženja.19.1.11 Organizacija na tržištuProcesi su sve aktivnosti u organizaciji kojima se realizuje proizvod,upravlja organizacijom i njezinim resursima, komunicira sa zainteresovanimstranama ili kojima organizacija ui i poboljšava se (sl.19.7.)Sl.19.7 Uticaj zainteresovanih strana na organizacijuOrganizacije koje su uspješne u prodaji, štedljive u trošenju iprilagodljive promjenama u okolini razvijaju se i napreduju, a ostale stagnirajuili propadaju.Organizacija živi na tržištu zajedno sa drugim organizacijama izainteresovanim stranama.Kao zainteresovane strane, osim kupaca i konkurencije, obino sepojavljuju: dobavljai i partneri, vlasnici, država, društvena zajednica izaposleni.Unutrašnju strukturu organizacije ine resursi koji kroz proceseobavljaju vitalne funkcije organizacije. Resursi organizacije su: ljudski resursi,resursi znanja, oprema, infrastrukturne instalacije, zgrade i radni prostori,finansije.19.2 POSLOVNA IZVRSNOST ORGANIZACIJEJedno od osnovnih pitanja kada je istražavanje uticaja upravljanjatotalnim kvaliteta (TQM) na organizaciju jeste koliko TQM doprinosi poslovnojuspješnosti organizacije (sl.19.8).249

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostSl.19.8 Poslovna izvrsnost organizacije19.2.1 Poslovna izvrsnost i poslovni rezultatPored sagledavanja finansijskog aspekta poslovanja organizacije iliprivredne grane, koji sasvim sigurno ukazuje na kvalitet sistema upravljanja,potrebno je sagledati makroekeonomske i mikroekonomske okvire u kojimaorganizacija ili privredna grana opstaje u kontinuitetu.Potrebno je istražiti i utvrditi pozitivnu korelaciju izmeu TQM iposlovne uspješnosti u dužem vremenskom periodu.Analizom i uporeivanjem finansijskih pokazatelja prije i poslijesertifikacije po ISO 9001, ustanovljeni su osnovni rezultati: Dohodak na imovinu kod sertifikovanih je stabilan ili u blagomporastu, dok kod nesertifikovanih opada, Dohodak na imovinu poeo je da raste godinu prije sertifikacije, štoznai da je sama odluka da se sistem uredi po ISO 9001 dovela dopozitivne promjene ponašanja, Došlo je do poboljšanja pokazatelja produktivnosti i koeficijentaobrta, Poboljšana je konkurentnost i pozicija na tržištuStandard eksplicitno potencira važnost finasijskih mjerenja, finansijskihsredstava kao resursa i finasijskih rezultata kao mjere uspješnosti sistemaupravljanja kvalitetom u organizaciji.Kod upravljanja procesima pominju se i aktivnosti povezane safinansijama, pri emu se eksplicitno navodi da kod audita (provjere i ocjene)treba razmatrati i analizu podataka o troškovima kvaliteta.250

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostGovoriti o poslovnoj izvrsnosti nekog sistema upravljanja, odnosnoorganizacije, bez temeljne analize poslovnog rezultata, posebno finansijskihpokazatelja kao njegovog sastavnog dijela, prije svega nije nauno utemeljeno.Bez kvalitetnog poslovnog rezultata nema: materijalne osnovice zarazvoj kvaliteta, uporišta za bolje pozicioniranje na tržištu, mogunost plaanjaobaveza prema državi, partnerima, zaposlenima, lokalnoj zajednici,akcionarima, vlasnicima a to znai da nema ni poslovne izvrsnosti.19.2.2 Ocjene poslovne izvrsnostiOcjene poslovne izvrsnosti rezultiraju priznanjima, koje propisujuodreene kriterijume po kojima se vrši ocjenjivanje.Najpoznatija priznanja na svijetu su: Demingova nagrada u Japanu kojase dodjeljuje od 1951.godine, nagrada Malcom Baldrige u SAD od 1987.godine,Evropska nagrada za kvalitet (EAQ) od 1992.godine, a u zadnje vrijeme velikibroj i nacionalnih nagrada meu njima i OSKAR KVALITETA ustanovljen uSR Jugoslaviji od 1993.god.Svaka od nagrada sadrži model samoocjenjivanja privrednih subjekatakao nain kojim se obezbjeuju smjernice za organizaciju, zasnovanih nainjenicama koje stvaraju mogunost usmjeravanja resursa za unapreenje.Ovaj model zahtijeva od privrednog subjekta znaajno angažovanje vremena iresurse bez obzira što je njegovo korišenje jednostavno i lako i obezbjeujeposlovnom subjektu da odredi stepen uspješnosti i identifikovanje oblasti zaunapreivanje.Kriterijumi za dodjeljivanje ovih nagrada se razlikuju, ali svakapotvruje odgovarajui nivo postignute poslovne izrsnosti. Razumljivo je da seprednost daje EFQM priznanju, kao reperu za nacionalne nagrade pojedinihzemalja u Evropi.EFQM - European Foundation for Quality Management formirana je1988. godine od strane predstavnika 14 glavnih evropskih kompanija saodobrenjem Evropske komisije. Sadašnji broj lanova je preko 500organizacija, klasifikovih od glavnih multinacionalnih i važnih nacionalnihkompanija, instituta i univerziteta.Misija EFQM je: da stimuliše i pomaže organizacije širom Evrope da uestvuju uaktivnostima poboljšanja, vodei bezuslovno ka zadovoljenjukupca, zadovoljenju zaposlenog, poboljšanju društvenih i poslovnihrezultata da podržava u ubrzanju procesa uvodjenja Total QualityManagement, kao odluujueg faktora za dostizanje globalnihkonkurentskih prednosti.19.2.2 SamoocjenjivanjeSamoocjenjivanje (Self - assessment) je proces koji organizaciji nudimogunost da kontinuirano stie saznanja o svojim dobrim stranama i251

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostpodrujima za poboljšanje, kao i da shvati vrijednost TQM u sopstvenojorganizaciji.Samoocjenjivanje treba u poetku izvoditi na dijelu poslovnih funkcija,dok se ne ovlada primjenom metoda i tehnika samoocjenjivanja, a zatim preina samoocjenjivanje cijelog poslovnog sistema od strane organizacije. Naosnovu dobijenih ocjena treba izraunati prosjenu ocjenu za svaki element ikriterijum, kao i ukupnu ocjenu na poslovnom sistemu, što e biti dobra polaznaosnova za planiranje unapreivanja poslovnog sistema. Utvreni rezultatisamoocjenjivanja poslovnog sistema pokazuju nivo zrelosti poslovnog sistema imogu biti uporeeni sa skalom za ocjenu nivoa zrelosti datom u nekom odmodela samoocjenjivanja.19.2.2.1EFQM – evropski model samoocjenjivanjaTo je jedan od modela samoocjenjivanja koji vodi do savršenstva uposlovnim rezultatima tj. do poslovne izvrsnosti preduzea.EFQM model (sl.19.9) se smatra skoro idealnim za samoocjenjivanjezato što omoguuje svakoj organizaciji postavljanje opštih okvira zakriterijume, kako za organizaciju u cjelini, tako i za njene dijelove.Menadžment90 bodova(9%)Zadovoljstvozaposlenih90 bod. (9%)RUKOVODSTVO100 bodova(10%)Politika istrategija org.80 bod. (8%)Resursi90 bodova(9%)PROCESI140 bodova(14%)ZadovoljstvoKUPCA200 (20%)Uticaj nadruštvo60 bod. (6%)POSLOVNIREZULTATI150 bodova(15%)U S L O V I500 bodova (50%)REZULTATI500 bodova (50%)Sl.19.9 Grafiki prikaz EFQM modelaEFQM model omoguava da se u organizaciji definiše zadovoljstvokupca, zadovoljstvo uposlenih, drugih interesnih grupa i uticaj na društvo, da sedostignu potrebni nivoi preko rukovodstva koje koristi politiku i strategijuorganizacije, menadžment, resurse i procese na putu do poslovne izvrsnosti.EFQM model se bazira na devet elemenata sa definisanim uešem uocjenjivanju uspješnosti jedne organizacije, od koji svaki ima svoj kvantumdoprinosa poslovnoj izvsnosti.252

LOGISTIKA19.Kvalitet usluga, poslovna izvrsnostSvi elementi se grupišu u dvije kategorije kriterijuma koje su jednakovrednovane, a koje imaju svoje karakteristike (Tabela 1): I grupa kriterijuma: uslovi (rukovodsvo, menadžment, politika istrategija, resursi) i procesi II grupa kriterijuma: rezultati (zadovoljstvo zaposlenih i drugihinteresnih grupa, zadovoljstvo kupca, uticaj na društvo i poslovnirezultati).Znaaj modela EFQM proistekao je iz veza izmeu kriterijuma. Svikriterijumi su povezani meu sobom, a ipak neke relacije su posebno istaknute,kao na primjer: Menadžment Zadovoljstvo zaposlenih,Resursi i Procesi Poslovni rezultati,Politika i strategija Poslovni rezultati i drugi kriterijumi rezultataitd.Procenti koji su prikazani na slici korišeni su u cilju procjenjivanjaaplikacije za evropsku nagradu kvaliteta. Na ovaj nain, koristei EFQM model,organizacija ima mogunost da kroz samoocjenjivanje uporedi svoje rezultate sanajboljim u Evropi (tabela 19.1).Tabela 19.1: Nivo zrelosti performansi poslovnog sistemaNivozrelosti(broj bod.)GlavnakarakteristikaposlovnogsistemaOpis osnovnog stanja koje treba poboljšati1-200200-400400-600Pristup bezdefinisanihpravilaUzronoposljedini(reaktivni) pristupStabilan zvaninisistematskipristup600-800 Naglašena stanjapoboljšanja800-1000 Poslovneperformansenajbolje u klasiNema dokaza o sistematskom pristupu; nemarezultata ili su rezulteti nepredvidljiviSistematian pristup zasnovan na uoenimproblemima ili na korekciji; raspoloživi suminimalni podaci o rezultatima poboljšanjaSistematski pristup zasnovan na procesima uranoj fazi sistematskih poboljšavanja;raspoloživisu podaci o usaglašenosti sa ciljevima i opostojanju trendova poboljšanjaProces poboljšavanja u primjeni; dobri rezultati ipostojani trendovi poboljšanjaVeoma integrisan proces poboljšavanja; pokaznirezultati poreenja sa konkurencijom kao najboljiu klasi.Kada organizacija osvoji manje od 40% maximalno mogueg brojabodova, to znai upozorenje rukovodstvu da su neophodne korektivne mjere iplaniranje unapreivanja. Nakon toga, neophodno je ponovo vršitisamoocjenjivanje i procijeniti da li poslovni sistem organizacije napreduje.253

LOGISTIKA20. Povratna logistika20. POVRATNA LOGISTIKA20.1 POJAM I DEFINICIJAU najširem smislu, povratna logistika se odnosi na sve operacije vezaneza ponovnu upotrebu proizvoda i materijala.Upravljanje ovim operacijama se oznaava i kao Product RecoveryManagement (PRM). Povratna logistika se odnosi na brigu o proizvodima imaterijalima nakon njihovog korišenja (sl.20.1). Neke od ovih aktivnosti sudonekle istovjetne onima koje se pojavljuju pri vraanju defektnih proizvodausljed greški u proizvodnom procesu.Povratna logistika se odnosi na sve logistike aktivnosti vezane zasakupljanje, rastavljanje i obradu korišenih proizvoda, dijelova proizvoda i/ilimaterijala u cilju osiguravanja održive (ekološki prihvatljive) obnove.Sl.20.1 Granice povratno logistike mrežePovratna Logistika se bavi sljedeim pitanjima: Koje su alternative za oporavak proizvoda, dijelova proizvoda imaterijala? Ko bi trebalo da izvršava aktivnosti vezane za obnavljanje? Kako bi ove operacije trebalo izvršavati?254

LOGISTIKA20. Povratna logistikaDa li je mogue da se aktivnosti tipine za povratnu logistikuintegrišu u klasine produkcione i distributivne sisteme?Koji su troškovi, a koje su koristi povratne logistike, gledano kakoiz ekonomskog, tako i iz ekološkog ugla?Tradicionalno, proizvodai se nijesu osjeali odgovornim za svojeproizvode nakon njihove upotrebe. Zbog novih zakona o upravljanju otpadom,usljed visokih troškova deponovanja, akcenat se daje obnavljanju. Proizvoaipostaju sve više odgovorni za postupanje sa iskorišenim proizvodima imaterijalima za pakovanje.Osnovni razlozi zbog kojih se povratnoj logistici posveuje sve veapažnja jesu: zakoni vezani za životnu sredinu koji primoravaju firme da primajunazad svoje proizvode i da se staraju o daljem postupanju sa njima, ekonomska korist od korišenja vraenih proizvoda u proizvodnomprocesu umjesto izmirivanja velikih troškova deponovanja i rastua svijest korisnika o životnoj sredini.Tako, ponovno korišenje proizvoda u bilo kom obliku, na duge stazedonosi korist kako u ekološkom, tako i u socio-ekonomskom pogledu.Podupiranje ove tvrdnje naunim metodama je jedan od glavnih ciljevapovratne logistike.20.2 KARAKTERISTIKE POVRATNE LOGISTIKE20.2.1 Dimenzije povratne logistikeU povratnoj logistici uoavaju se tri osnovne oblasti:1. Polje istraživanja;2. Opcije obnavljanja;3. Grupe proizvoda;Polje istraživanja povratne logistike obuhvata:1. Distribuciju lokacija - distributivne mreže,2. Planiranje proizvodnje i kontrolu zaliha,3. Informacione tehnologije - praenje i trasiranje proizvoda, uslugetrecim licima,4. Poslovna ekonomija, dizajn, raunovodstvo, ekonomske posljedice5. Integracija problema povratne logistike,trendovi, uticajiOblasti 1-3 su više operativno orjentisane, dok su oblasti 4-5 višestrategijske.Opcije obnavljanja su višestruke:Direktno ponovno korišenje. Ovaj tip obnavljanja ukljuuje proizvodekojima ne treba popravka ili nadogradnja, ve se iste i dovode u stanje u kommogu biti direktno ponovo korišeni od strane korisnika.Reciklaža materijala. U ovom tipu obnavljanja proizvod ne zadržavasvoju funkciju. Svrha je da se koriste svi ili dio materijala vraenih proizvoda.255

LOGISTIKA20. Povratna logistikaObnovljeni materijali se mogu koristiti u proizvodnom procesu originalnogproizvoda ili se mogu upotrijebiti kao sirovine u drugim industrijama.Popravka. Proizvod se dovodi u radno stanje popravkom. Kvalitetpopravljene robe je uvijek lošiji od kvaliteta novog proizvoda.Nadogradnja. Proizvod se nadograuje tako da ima vei kvalitet i/iliispunjava više standarde od originalnog proizvoda.Ponovna proizvodnja. Ovo je tip obnavljanja u kome se proizvodipotpuno rastavljaju i svi dijelovi se detaljno pregledaju. Istrošene komponentese ili popravljaju ili zamjenjuju novim. Ako je potrebno i izvodljivo, izvršava senadogradnja na nekim modulima. Ponovo proizvedeni proizvodi dobijajugaranciju visokog kvaliteta i naješe se dopremaju korisnicima pod novimgarancijskim ugovorom. U principu, ponovo proizvedeni proizvodi se moguprodavati na istom tržištu kao i originalni proizvod.Kao rezultat u procesnoj povratnoj logistici nastaju sljedei proizvodi: Potrošna roba Mašine i oprema Rasuta roba Pakovanje20.3 LOGISTIKA POVRATNIH TOKOVA I LANCI SNABDIJEVANJAPo definiciji, lanci snabdijevanja su fokusirani na širenje logistikogkoncepta i prilagodavanje tokovima robe od izvorišta ka krajnjem korisniku.Taj tok ostao je isti i danas, ali je takoe intenzivan i stalno prisutan tokproizvoda koji se vraaju unazad.Pri tome, neki uesnici lanca snabdijevanja bili su primorani daobezbijede povratak proizvoda nazad (donošenjem velikog broja zakona koji seodnose na ouvanje životne sredine), a drugi uesnici su bili voljni da to uradebez ikakvog pritiska, prepoznajuci ekonomsku vrijednost koja se nalazi uvraenim proizvodima. Na sl.20.2 prikazan je opšti koncept povratne logistike.Odlaganje otpada (kunog, komercijalnog, industrijskog) oduvijek jepredstavljalo velik problem tokom procesa urbanizacije i poveanja gustinenaseljenosti gradskih podruja, pri emu koncept logistike povratnih tokova uovom segmentu nudi itav niz odgovora.Naješe korišena definicija povratne logistike pri opisivanju ovogtermina je’’Proces planiranja, implementacije i kontrole povratnih tokovasirovina, zaliha, pakovanja kao i samih gotovih proizvoda, od takeproizvodnje, distribucije ili take korišenja, do take obnavljanja ili pravilnogodlaganja.’’256

LOGISTIKA20. Povratna logistikaSl.20.2 Opšti koncept povratne logistike20.4 UPRAVLJANJA OTPADOM I LOGISTIKE POVRATNIHTOKOVAUpravljanje otpadom se odnosi na sakupljanje i obradu otpada odproizvoda koji se više ni na koji nain ne mogu upotrijebiti efikasno i efektivno.Povratna logistika se odnosi na one tokove u kojima postoji nekavrijednost koja se potom može ukljuiti u novi lanac snabdijevanja.Medutim, povratna logistika se razlikuje od tzv. zelene logistike koja seodnosi na ekološke aspekte u svim logistikim aktivnostima i fokusirana jeiskljuivo na direktnu logistiku (forward logistics) – od proizvodaa do krajnjegkorisnika.Granica izmedu tradicionalne logistike (od sirovina do krajnjegkorisnika) i logistike povratnih tokova (od krajnjeg korisnika do obnavljanja ilinovog korisnika) nije precizno odredena jer je u modernim lancimasnabdijevanja pojavljuje pitanje ’’šta su sirovine ili ko je kranji korisnik’’ nakoje se ne može dati precizan odgovor (na primjer, upotrebljavano staklopredstavlja sirovinu za proizvodnju novog stakla).Sa razvojem i poveanjem asortimana proizvoda poveano je stvaranjepotpuno novog spektra proizvoda, roba i materijala na samom krajutradicionalnog lanca snabdijevanja što ukljuuje: Proizvode koji su otkazali ali se mogu popraviti ili biti ponovoupotrijebljeni,257

LOGISTIKA20. Povratna logistika Proizvode koji su zastarjeli ili su na kraju upotrebnog vijeka, ali jošuvijek imaju ekonomsku vrijednost, Prozvode koji nijesu prodati (u maloprodaji, stoje izloženi i niko ihne kupuje), Dijelove i podsklopove koji još uvijek imaju ekonomsku vrijednost Opozvane proizvode (povuene sa tržišta)Ovi proizvodi, dijelovi, podsklopovi i materijali predstavljajuvrijednosti koje bilježe veoma visoku stopu rasta i pružaju nove ekomomskemogunosti na samom kraju direktnog lanca snabdijevanja.Logistika povratnih tokova je znaajna sa ekonomskog stanovišta, kao izbog redukcije ili potpune eliminacije otpada.Kompletan proces otpreme proizvoda, materijala i roba, kao i njihovpovratak nazad, izvršen od iste organizacije se definiše kao lanac snabdijevanjakružnog toka. Svaki proizvod koji ovjek napravi se u odredenom trenutkuupotrebnog vijeka se odbaci ili vrati nazad.258Sl.20.3 Povratna logistika za proizvode visoke tehnologijeLanac snabdijevanja kružnog toka, koji ukljuuje integrisane uslugedirektne i povratne logistike za proizvode visoke tehnologije, preuzimaodgovornost za procese povratne logistike (sl.20.3). Vraeni proizvodi,

LOGISTIKA20. Povratna logistikapodsklopovi i druge komponente obnavljaju se ili preko indirektnih kanala("dilerskih") ili direktnim kanalima.Potrošaki orijentisani lanac povratne logistike podrazumijeva primarnuinterakciju izmeu maloprodaje i vraenih proizvoda maloprodaji koji suotkazali ili proizvodi kojima ništa ne nedostaje nego su sa vraeni sa tržišta iznekih razloga (višak, démodé i dr). (sl.20.4)Sl.20.4 Povratna logistika za robu široke potrošnjenaine:U zavisnosti od vrste tržišta, proizvodi mogu biti vraeni na razliiteU sluaju POTROŠACKOG TRŽIŠTA proizvodi se mogu vratitimaloprodajnom objektu, a zatim distributeru radi transportaproizvodau ili reciklažnom postrojenju ili postrojenju za preraduotpada.U sluaju KOMERCIJALNE ROBE, ciklus povratka je potpunoisti, samo su u pitanju drugaija imena organizacija koje suukljuene u ovaj ciklus. Za INDUSTRIJSKE PROIZVODE, povratak proizvoda jekoordinisan, kontrolisan od strane uslužne organizacijesnabdjevaa.259

LOGISTIKA20. Povratna logistika20.5 POVRAAJA PROIZVODA U POVRATNOJ LOGISTICIUopšteno govorei, proizvodi se vraaju ili odbacuju zato što više nefunkcionišu dobro ili zato što oni ili njihova funkcija više nijesu potrebni. Takose razlikuju: proizvodni povraaji, distribucioni povraaji i korisnicki povraaji (garancijski - servisni povraaj, povraaj nakraju korišenja, povraaj na kraju životnog vijeka proizvoda)Proizvodni povraaji – svi sluajevi gdje komponente ili proizvodimoraju biti vraeni u proizvodnu fazu. Ovo se dešava uglavnom iz sljedeihrazloga: višak sirovina; povraaji zbog kontrole kvaliteta; ostaci/nusproizvodi proizvodnje;Distribucioni povraaji – odnosi se na sve povraaje koji se dogaajutokom distribucione faze. Posebno znaajan je dio koji se odnosi na opozivproizvoda koji se sakupljaju zbog bezbjednosnih ili zdravstvenih problema kojeproizvod stvara.Korisnicki povraaji –sastoji se iz korisnickih povraaja, tj. onihpovraaja koji mogu zapoeti tek kada proizvod dode do krajnjeg korisnika.Ponovo je tu dosta razloga za vraanje proizvoda.Garancijski povraaji - servisni povraaji (popravke, rezervni dijelovi)– odnosi se najviše na nepravilno funkcionisanje proizvoda tokom korišenja, ilina servis proizvoda i iz koga korisnik može da profitira.Povraaj na kraju korišenja – odnosi se na sve situacije u kojimakorisnik može vratiti proizvod u nekom trenutku života proizvoda. Ovo seodnosi na lizing i povratnu ambalažu poput boca, ali i na povraaj second-handtrgovinama.Povraaj na kraju životnog vijeka proizvoda – odnosi se na sve onepovraaje gde se proizvod nalazi na kraju svog ekonomskog ili fizikog života.20.6 POVRATNO-LOGISTIKI PROCESIU cijelom povratno logistikom procesu determinisane su sljedeeosnovne faze: sakupljanje, inspekcije/selekcije/sortiranja, obnavljanje (koje može biti direktno ili može biti u formi ponovneobrade) i redistribucija260

LOGISTIKA20. Povratna logistikaSakupljanje se odnosi na dovodjenje proizvoda od korisnika do mjestaobnavljanja. Ovdje se proizvodi pregledaju, tj. procjenjuje se njihov kvalitet idonosi se odluka o tipu obnavljanja.Proizvodi se onda sortiraju i usmjeravaju u skladu sa tipom aktivnostikoji slijedi. Ako je kvalitet "kao-novo", proizvodi se mogu isporuiti na tržištegotovo trenutno kroz ponovno korišenje, ponovnu prodaju i redistribuciju. Akone, koristi se drugi tip obnavljanja koji se sastoji iz više akcija, tj. to je formaponovnog procesiranja.Obnavljanje je u stvari jedina aktivnost koja se dešava u cijelompovratno logistikom procesu.20.6.1 Uesnici u povratnoj logisticiUesnike u povratnoj logistici su isti kao i u logistici, samospecijalizovani za povratne aktivnosti: uesnici tradicionalog lanca snabdijevanja (dobavlja, proizvoda,veleprodaja i maloprodaja); uesnici specijalizovanih povratnih lanaca (kao što su špekulanti,specijalisti za reciklažu, itd);ostale organizacije koje su u prilici da to ine (npr. dobrotvorneorganizacije);Neki od uesnika organizuju povratni lanac ili su odgovorni za njega,dok drugi uesnici samo izvršavaju zadatke u lancu.Bilo ko može biti primalac ili pošiljalac, ukljuujui i korisnike. Grupauesnika ukljuenih u povratno-logistike aktivnosti, npr. sakupljanje i obradu,su nezavisni posrednici, specifine kompanije za obnavljanje (npr. špekulanti),povratno-logistiki serviseri, administracija koja se brine o sakupljanju otpada,javne ili privatne ustanove koje se brinu o obnavljanju.Svaki uesnik ima drugacije ciljeve, npr. proizvoa se može bavitirecikliranjem da bi sprijeio špekulante da preprodaju njihov proizvod po nižojcijeni.261

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistiku21. KADAR I OBUKA ZA LOGISTIKU21.1 KADARovjek je osnovni faktor svake proizvodnje i usluge. On se istovremenojavlja kao njen organizator, menadžer i izvršilac.U konteksu preduzea kadar su „svi zaposleni, bez obzira na njihovustrunu spremu, radno mjesto, odnosno poslove koje obavljaju, funkciju kojuvrše u preduzeu i vrijeme na koje su zasnovali radni odnos (neodredjenovrijeme, odredjeno vrijeme, sezonski rad)”.To je prvi resurs svakog preduzea kome se posveuje pažnja, posebnou fazi njihovog ukljuivanja u tokove organizacije kroz odgovarajui programprilagoavanja (za novi kadar). „Starom“ kadru omoguava se redovnainovacija znanja na razliite naine (obuke, kursevi, seminari, krae i dužeškolovanje itd.).Organizacije se može ostvariti samo odgovarajuom kadrovskomstrukturom - kadrovanjem. To podrazumijeva sljedee aktivnosti: izradu plana sa dinamikom realizacije u skladu sa planiranimciljevima, strategijom i organizacijom, obezbjeenje kadra prema usvojenoj dinamici, obrazovanje i razvoj kadra prema planu i u skladu sa strategijomdugoronog razvoja preduzea, vrednovanje doprinosa kadra u procesu realizacije poslovne irazvojne politike, obezbjeenje odgovarajuih radnih i životnih uslova itd.Pod kadrovskom funkcijom podrazumijeva se planiranje, koordiniranje,kontrola i razvoj mreže kadrovskih procesa u organizaciji, koji se odnose na:1. Analizu radnih mjesta - sistematizacija poslova i zadataka,2. Planiranje - sistematska analiza za planiranje kadra,3. Pribavljanje, selekciju i rasporeivanje kadra - obezbjeivanjekadra prema usvojenoj dinamici,4. Osposobljavanje i razvoj kadra - obrazovanje novih i usavršavanjepostojeeg kadra,5. Prouavanje i obezbjeenje uslova rada i zastite kadra,6. Nagraivanje - vrjednovanje rada i izrada sistema raspodjele zaradai stimulacije,7. Higijensko – tehnika zaštita i bezbjednost radnika,8. Praenje i istraživanje problema iz oblasti medicine rada,9. Analizu i razvoj organizacije,262

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistiku10. Radne odnose - regulisanje radnih obaveza u preduzeu,11. Ocjenjavanje uspješnosti kadrova,12. Interkadrovske odnose,13. Izvještavanje i kontrolu,14. Pogodnosti i usluge kadrovima,15. Odnose u udruženju menadžera i16. Kadrovska istrazivanja.21. 2 OBRAZOVANJE I OBUKA KAO ELEMENTI LOGISTIKES obzirom na dinamian razvoj nauke, tehnike i tehnologije neophodnoje permanentno obrazovanje novog i usavršavanja postojeeg kadra.Ciljevi obuke su da se: Unaprijedi strunost i vještine, Uvedu nove tehnike, Poboljša efikasnost, moral i motivacija, Povea potencijal/kapacitete i Promovišu - obezbijede sledbenici.U procesu obuke razlikuju se dva osnovna cilja, koji idu zajedno: Obrazovanje – kojim se stie znanje Trening – kojim se stie vještina umjea u praksi ponavljanjem.Obuka kao svaki kibernetski sistem ima svoj ulaz, proces i izlaz(sl.21.1):UPRAVLJANJE – Menadžer obukeULAZNeobueni kadarPROCES OBUKEIZLAZKvalifikovani kadarSl.21.1 Proces obukeProces obuke naješe se odvija putem kurseva koji mogu biti:1. Dnevni / višednevni2. Nedjeljni / višenedjeljni3. Mjeseni / višemjeseniPreporuuje se da kursevi budu strukturisani od 30% teorijsko –informativnog sadržaja i 70% prakticnog rada kandidata.263

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistikuIzbor i grupisanje kandidata za obuku je veoma bitno za uspjeh obuke: Grupe treba da budu homogene po nivou znanja (obrazovanja), profilu obrazovanja (prethodnog), pripadnosti funkcijama(iste i/ili slicne). Kandidati se biraju prema potrebama funkcija u preduzeu, prema potrebama posla, u dogovoru sa nadležnim rukovodiocima, prema sklonostima.Grupe ne treba da budu vee od pet kandidata za praktian radProces obuke kadra – interakcija u obuci - poinje identifikovanjemodreenih potreba, formiranjem zahtjeva za obukom sa definisanim logistikimfunkcijama i obukom kao povratnom aktivnosti (sl.21.2).KORISNIKOBUKEZahtjevi za obukomOBUKALOGISTIKAFUNKCIJAIdentifikovanje potrebaDefinisanje potrebaObazbjeenje kadraza obukuZahtjevi procesaPriprema programaobukeIzvoenje obukeSl. 21.2 Interakcija u obuciProgrami kurseva obuke zavise od zahtjeva i traženog profila kadra imogu se organizovati na više naina: više razliitih kurseva po strukturi / sadržaju / tematici, više nivoa kurseva iste tematike (poetni, srednji, napredni itd), javni kursevi (public) - za nepoznate korisnike (kandidate), namjenski kursevi - za poznato preduzee (taylor - made course),Programe za kurseve izradjuju timovi strunjaka iz preduzea ili izobrazovnih institucija.Planiranje realizacije obuke - plan obuke treba da sadrži: program / sadržaj / teme, kandidate (spisak), period obuke – termine, vrijeme trajanja (ukupno i satnicu), mjesto održavanja obuke,264

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistiku instruktore, nain provjere obuenosti, potrebnu opremu .Materijali i oprema za obuku: pisani materijali (prirunici, uputstva/instrukcije, skripta, zadaci,itd) za rad kandidata, oprema za prezentaciju (za instruktora - projektori, folije itd), oprema za hands - on obuku (oprema za ispitivanje / testiranje,mjerenje, kontrolu, pribori, alati itd), uputstva za rukovanje opremom za hands - on obuku.Provjeru obuenosti kandidata radi struna komisija koju obinosainjavaju: instruktor obuke, rukovodilac funkcije iz koje su kandidati i sl.Program provjere obuenosti treba da bude unaprijed poznatkandidatima.Program obuke rukovodilaca organizacionih djelova preduzeaOvaj kadar se uglavnom regrutuje od visoko strunih lica koji imajuodgovarajue iskustvo u datoj oblasti. Za ove kadrove je neophodna obuka,prije nego sto im se povjere odgovornosti. Oblasti obuke su:1. Upravljanje vremenom,2. Upravljanje projektima,3. Upravljanje odreenim sistemom (transport, održavanje i dr.)4. Menadzment prema ciljevima (mbo - management by objectives),5. Motivacija,6. Organizacija kadra,7. Osnovi informaciono-upravljakih procesa,8. Postupci analize otkaza,9. Upravljanje troškovima.Program obuke planeraPlaneri se uglavnom regrutuju od strunih lica koji imaju dobrelogistike stavove. Program obuke obuhvata sljedee oblasti:1. Prioriteti održavanja,2. Komuniciranje,3. Izvještavanje,4. Upravljanje projektima,5. Upravljanje zalihama,6. Tehnike planiranja i7. Osnove raunarske tehnike.Program obuke za tehnicki kadar:1. Upuivanje u tehniku pisanja (elaborati, izvestaji itd.),2. Grafiko komuniciranje,3. Strukturiranje informacija,4. Prezentiranje tehnikih informacija,265

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistiku5. Identifikacije i oznaavanje zaliha (materijala i rezervnih dijelova) i6. Specijalistiki kursevi.Program obuke radnika (na poslu) – primjer održavanje opreme:1. Mehaniko održavanje (mašinsko i bravarsko),2. Elektro (energetika i elektronika) održavanje,3. Održavanje hidraulike i pneumatike,4. Nekonvencionalne tenologije,5. Podmazivanje,6. Održavanje kotlova, kompresora, trafostanica,7. Specijalistiki kursevi itd.21.3 MODELI ZA POBOLJŠANJE LJUDSKIH PERFORMANSINivo ostvarnih performansi zaposlenih je posljedica više uzroka koji semogu podeliti u tri grupe:1. Karakteristike poslovnog sistema2. Karakteristike okruženja3. Line karakterstike pojedincaPoslovni sistem se može opisati svojom organizacijom rada, vrstomposlovnih procesa, sistemom upravljanja, odnosom prema korisnicima,odnosom prema zaposlenima, pozicijom na tržištu i dr.Karakteristike okruženja obuhvataju razliite društvene i ekonomskeprilike, kulturno nasljee, usvojene kodekse ponašanja, u najopštijem smislu sveone faktore koji opisuju stanje u nekom društvu, državi ili regionu.Karakteristke pojedinca su njegovo obrazovanje, znanje, strunost,motivacija, line fizike i mentalne mogunosti, ambicije, motivacija, i dr.(sl.21.3).Sl.21.3 Faktori koji imaju direktan uticaj na ljudske performanse266

LOGISTIKA21. Kadrovi i obuka za logistikuIstraživanja u ovoj oblasti su neke autore dovela do interesantnihzakljuaka:"Samo 15 % problema performansi su problemi radnika a 85 % suproblemi menadžmenta" (Deming, 1982)" Troši se veoma mnogo vremena za "ispravljanje" ljudi koji nijesuproblem, a nedovoljno vremena za "ispravljanje" organizacije posla koja jesteproblem" (Rummler, Brache, 1995).Addison (1999) navodi tri grupe faktora koji utiu na poboljšanjeljudskih performansi: Poslovna kultura, Strunost i PoverenjePoslovna kultura obuhvata razliite vidljive i nevidljive karakteristikeposlovnog sistema: nain organizacije kompanije, njena pozicija i ugled natržištu, odnos menadžmenta prema zaposlenima i okruženju, izgraeni identitetkompanije, fiziki prostor, i dr.Strunost podrazumijeva obrazovanje, znanje, vještine, obuenost isposobnost svih zaposlenih u kompaniji. Kompanija treba da vodi brigu ousavršavanju i obrazovanju kadra, njihovoj motivaciji i napredovanju.Povjerenje podrazumijeva uzajamni odnos svakog zaposlenog ikompanije. Povjerenje obuhvata zajednika dostignua, ista pravila ponašanja,isti odnos prema poslu i zajedniki udio u poslovnim (ne)uspjesima.267

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logistici22. ORGANIZACIJA I MENADŽMENT U LOGISTICI22.1 ORGANIZACIJAKao pojam organizacija se može odnositi na organizaciju poslova izadataka, preduzea, privredne oblasti, društvene zajednice, meunarodne nivoeorganizovanja.Organizacija je mutidiscipinarna djelatnost koja koristi postulate drugihnaunih disciplina – fizike, matematike, fiziologije, psihologije, sociologije,ekonomike i dr.Organizacija izgrauje odreenu strategiju i taktiku na osnovudefinisanih principa, ime se omoguava racionalno poslovanje privrednih idrugih organizacija.Organizacija predstavlja oblik udruživanja ljudi radi ostvarivanja nekihzajednikih ciljeva.Organizacija se bavi prouavanjem rada istražujui zakonitostiodvijanje ovog procesa, kako bi se na bazi tih zakonitosti, uz korišenjesavremenih metoda i tehnika, izvršio rad sa najveim efektom.Kvalitet svake organizacije cijeni se po tome koliko je u stanju da sveelemente proizvodnje pravilno postavi, uskladi i usmjeri na ostvarivanjeoptimalnih rezultata, a to znai da što racionalnije koristi ljudski rad i sredstvaza proizvodnju (Vukan Deši).Organizacija preduzea se odnosi na cjelokupno poslovanje preduzea,što pretpostavlja da se njom, pored usklaivanja inilaca proizvodnje,obuhvataju i sve logistike funkcije, kao što su istraživanje i razvoj, prodajnafunkcija, nabavna funkcija, transport i dr.22.1.1 Organizacione strukture preduzeaPostoji veliki broj tipova organizacionih struktura preduzea ijaprimjena zavisi od vrste i veliine preduzea. Kao primjeri su datenajkarakteristinije organizacione strukture preduzea.Hijerarhijski tip po funkcijamaU hijerarhijskom tipu organizacije (sl.22.2) po funkcijama, mendžerpreduzea prenosi na podreene samo jedan dio svojih kompetencija po linijistrunosti (tehniki, finansijski, opšti-pravni i sl.) menadžerima sektora koji suodgovorni za normalno funkcionisanje sektora u strunom smislu.Funkcionalni tip organizacijeKod isto funkcionalnog tipa organizacije (sl.22.3) menadžer preduzeaprenosi dio svojih nadležnosti na podreene menadžera po liniji strunosti.268

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiNadležnost podreenih menadžera prostire se na sve sektore preduzeau njihovoj specijalnosti, tj. odreenom podruju poslova.Prednost ovog tipa organizacije je u tome što omoguava viši nivopodjele rada i specijalizacija i što se instrukcije primaju od strunjakaspecijaliste.Osnovninedostaci su teškoe u obezbjeenju discipline ikoordinacije, miješanje nadležnosti zbog velikog broja linijskih i funkcionalnihveza.Direktor(glavni menadžer)DirektorSektora 1DirektorSektora 2Šef odjeljenjaOdjeljenja 1Šef odjeljenjaOdjeljenja 1Šef odjeljenjaOdjeljenja 1Šef odjeljenjaOdjeljenja 1R a d n am j e s t aSl. 22.2 Hijerehijski tip organizacije po funkcijamaDirektor(glavni menadžer)Direktor sektora 1 Direktor sektora 2Direktor sektora 3Šef odjeljenja 1 Šef odjeljenja 2 Šef odjeljenja 3 Šef odjeljenja 4R a d n am j e s t aSl. 22.3 Funkcionalni tip organizacije269

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiKombinovani tip organizacijeKod složenih preduzea primjenjuju se kombinovani tipovi organizacije(sl.22.4).Princip ovog tipa organizacije je u tome da generalni direktor (glavnimenadžer), prenosi svoja ovlašenja na podreene menadžere po liniji strunosti(tehniki, finansijski, komercijalni itd).Menadžeri (direktori) iz domena svojih specijalnosti (strunosti) prekomenadžera (direktora) organizacionoh jedinica (pogona) prenose svojekompetencije na niže elemente organizacije (odjeljenja).U nekim sluajevima, kod veoma složenih preduzea, pojavljuje se ikolegijalni organ (odbor direktora) koji kolektivno donosi posebno znaajneodluke.Direktor(glavni menadžer)KolegijalniorganŠtapski organDirektor teh. sek.Direktor fin. sek.Direktor kom. sek.Direktor opšt. sek.Direktor OJ 1 Direktor OJ 2Šef odjeljenja1Šef odjeljenja2Šef odjeljenja3Šef odjeljenja4Šef odjeljenja5Sl.22.4 Linijsko funkcionalno-štapski tip organizacijeDivizionalna organizacijaSuština divizionalne organizacije je da se velika preduzea dijele namanja preduzea (divizione) po pomenutim osnovama.270

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiNa zajednikom nivou organizuju se funkcije zajednike za svedivizione.U okviru diviziona mogu se organizovati manje organizacione jedinice– profitni centri.Divizionalna organizacija (sl.22.5) ima tri nivoa: strateški, srednji ioperativni. Na strateškom nivou donosi se strateški plan koji nastaje kao rezultatistraživanja i razvoja funkcija na tom nivou. Na srednjem nivou se vrši tekueplaniranje, donose se tekue poslovne odluke i daju smjernice za njihovuoperacionalizaciju. Na operativnom nivou neposredno se izvršavaju aktivnosti irukovodi procesom rada.Direktor(Izvršni menadžer)KolegijalniorganTehnikisektorFinansijskisektorKomerc.sektorOpšti sektorIstraživ. irazvojDivizion 2Putniki prevozDivizion 1Špedicija - domaaDivizion 3Špedicija TIRFunkcija 1Funkcija 1Funkcija 1Funkcija 2Funkcija 2Funkcija 2Funkcija 3Funkcija 3Funkcija 3Sl. 22.5 Divizionalna organizacijaProjektna organizacijaPreduzea ije djelatnosti su karakteristine po tome da nijesukontinualnog tipa, ve da su vremenski ograniena, esto primjenjujuorganizacionu strukturu projektnog tipa. Ovakva organizacija se formira zarealizaciju investicionih projekata koji zahtijevaju znaajne resurse u strunomkadru, finansijskim sredstvima, planiranje, istraživanje i razvoj na visokomnivou, sa ogranienim rokovima.271

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiNa sl.22.6 prikazana je kombinovana projektna organizacija. Ovaj tiporganizacije ima u svom sastavu pored menadžera projekta i odreene strunegrupe, dok se ostali poslovi obavljaju na nivou funkcionalne organizacije.Generalni direktorMenadžerprojekta AMenadžerprojekta BIstraživanje irazvojPlaniranjeIstraživanje irazvojPlaniranjeNabavkaProdajaProizvodnjaSl.22.6 Kombinovana projektna organizacijaMatrina organizacijaMatrina organizacija pojavila se kao kombinacija projektne i funkcionalneorganizacije, što je ini posebnim modelom organizacije (sl.22.7)..Generalni direktorIstraživanje i razvojPlaniranjeNabavkaProdajaProizvodnjaMenadžerprojekta AIRPLNAPRPDMenadžerprojekta BIRPLNAPRPDMenadžerprojekta XIRPLNAPRPDSl. 22.7 Matrina organizacija272

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiPrednosti matrine organizacije su: Racionalno korišenje zaposlenih kao posljedicapravovremenog planiranja rada od strane menadžera projekata ifunkcionalnih menadžera, Specijalizovano znanje može se koristiti za sve programe,odnosno znanje i iskustvo mogu se prenositi iz jednog u drugiprojekat,Stalnost strunog osoblja – po završetku odreenog projektaosoblje nastavlja rad u svojoj organizacionoj jedinici.Matrina organizacija zahtijeva timski rad. Posebno je pogodan za naunoistraživake,razvojne, konsultantske i sline organizacije.22.1.2 Oblici organizovanja funkcije logistike kao integralne sistemskepodrške u preduzeuesto se u organizacijama definiše funkcija direktora ili rukovodilacalogistike, a da nije dovoljno jasno šta takva funcija obuhvata, koje su njenenadležnosti.Postavlja se pitanje: da li se duplira funkcija direktora pojedinih sektora u preduzeu idirektora logistike za aktivnosti koje su logistike prirode (sl.22.8);GENERALNIDIREKTORDIREKTORPROIZVODNJEDIREKTORMARKETINGADIREKTORFINANSIJADIREKTOR ZALOGISTIKUTransportTransportKoordinacijaSkladišteZaliheSkladišteZaliheUpravljanjelogistikimelementimaOpremaOpremaReze. djeloviReze. djeloviAktivnosti u funkcijioptimizacijeEFEKTIVNOSTAktivnosti su pod direktnom kontrolomDIREKTORA sektora - funkcijaSl.22.8 Organizacija preduzea sa ”pomiješanim” nadležnostima273

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logistici o emu se brine direktor za logistiku ako su transport, zalihe,skladišta, obuka i dr. u nadležnosti direktora pojedininih sektora; zašto postoji direktor marketinga ako ve postoji direktor logistike,a marketing je jedan od znaajnih logistikih podsistema preduzeaitd.Takve dileme treba rješavati odgovarajuom organizacionom šemom idetaljnim opisom logistikih aktivnosti u tradicionalnim funkcijama preduzea(tabela 22.1), a zatim njihovim dodjeljivanjem sektoru logistike.Tabela 22.1: Logistike aktivnosti u tradicionalnim funkcijama preduzeaProizvodnja Marketing Komercijala i finansijePogonska skladišta Distribut. skladišta Proces naruivanjaPogonske zalihe Zalihe gotovih proizvoda RaunariUnutrašnji transport Nivoi usluga korisnika Analiza troškovaPakovanje Kanali distribucije InvesticijeRukovanje materijalom Predvidjanje prodaje Istraživanja operacijaLociranje pogonaSpoljašnji transportJedino logistika može da rješava konfliktne ciljeve u preduzeu, podkojima se podrazumijeva pojava da ono što se u jednoj cjelini preduzea smatradobrim, u drugim cjelinama ima negativan efekat (tabela 22.2).Tabela 22.2: Konfliktni ciljevi u preduzecuMarketing Finansije i racunovodstvo ProizvodnjaPorast zaliha Snizenje zaliha Porast zalihaKrai rokovi proizvodnje Niski troškovi proizvod. Dugi rokovi proizvodnjeBrza obrada naloga Jeftina obrada naloga Kvalitetna obrada nalogaBrza isporuka korisniku Jeftina isporuka korisniku Niski trošk. pripreme radaViše stovarišta na tržištu Manje skladišnog prostora Više pogonskih skladistaProblem upravljanja logistikom u preduzeima efektno se može riješitiformiranjem logistikog sektora koji e objedinjavati sve logistike aktivnosti,rješavati konfliktne logistike ciljeve u preduzeu, racionalizovati kritineputeve logistikih aktivnosti i smanjivati ukupne troškove proizvoda – usluge,odnosno smanjiti cijenu proizvoda na tržištu, omoguiti konkurentnost iobezbijediti opstanak i razvoj preduzea.22.1.3 Logistika organizacija u preduzeimaLogistika organizacija u preduzeu može se sprovoditi na razliitenaine, kako je to prikazano na sljedeim šemama organizacije:274

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiLinijsko grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.29)MENADŽERZALOGISTIKUMENADŽERZASAOBRAAJ ITRANSPORTMENADŽERZA SKLADIŠTEI RUK. MAT.MENADŽERZAZALIHEMENADŽERZAPAKOVANJEMENADŽERZA USLUGEKORISNIKUSl.22.29 Linijska organizacija logistikeŠtabno grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.30)MENADŽERZALOGISTIKUPLANIRANJE:ANALIZE:KOORDINACIJA:INŽENJERING:UzorakaOperativnihtroškovaProdajeRukovanjematerijalomLokacijaskladištaZahtjevakorisnikaProizvodnjeTransportopremeBudžetaNivoa zalihaFinansijaPakovanjeRazvojaproizvodaTransportnihuslugaOstaloSistemi ipostupciSl.22.30 Štabna organizacija logistike275

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiLinijsko - štabno grupisanje logistikih aktivnosti (sl.22.31)S.22.31 Linijsko-štabna organizacija logistikeMatrina organizacija logistickih aktivnosti (sl.22.32)GENERALNIMENADŽERPROIZVODNJAINŽENJERINGMARKETINGTRANSPORTKOMERCIJALALOGISTIK-Planiranjeproizvodnje-Sbadijevanje,-Definisanje zaliha-Unutrašnjitransport,-Projektovanje proizvoda-Alati ipribora-Održavanje-Predvianje prodaje-Uslugekorisniku-Analizatržišta-Transport isaobraaj-Zaštitnopakovanje-Optimizacija transp.-Obradainformacija-Distribucija-Prijem iskladištenjeOSTALSl.22.32 Logistika u matrinoj organizaciji276

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiMatrinu organizaciju logistikih aktivnosti karakteriše: horizontalni tok autoriteta/odgovornosti ukrštanje sa tradicionalnim organizacionim jedinicama ugradjenimu logisticki koncept logistika je program koji vodi menadžer za logistiku i odgovoran jeza sve logistike usluge i troškove22.2 MENADŽMENTMenadžment je proces planiranja i odluivanja, organizovanja, voenjai kontrole ljudskih, materijalnih, finansijskih i informacionih resursaorganizacije radi ostvarenja njenih ciljeva na efikasan i efektivan nain – PiterDrucker.Menadžment je efektivno i efikasno korišenje resursa za postizanježeljenih ciljeva - Piter Drucker.Menadžment je skup aktivnosti usmjerenih za upravljanje preduzeemkorišenjem osnovnih upravljakih funkcija planiranja, organizovanja, voenja ikontrolisanja.Teorijski i praktino posmatrano menadžment ima trostruku funkciju: menadžment se posmatra i definiše kao proces upravljanjaodreenim poslovima, organizacionim dijelovima, procesima ilipreduzeem radi efikasnijeg ostvarivanja zajednikih ciljeva, menadžment je rukovodstvo preduzea koje ima ovlašenja daupravlja realizacijom odreenih ciljeva, menadžment je posebna multidisciplinarna nauna disciplina, kojase bavi istraživanjem problema upravljanja, usavršavanjempostojeih i uvoenjem novih metoda, u cilju efiksnog korišenjaresursa za postizanje ciljeva.Za efikasan sistem menadžmenta mora postojati jasna podjela rada,kompetentnost u donošenju odluka, strunost i autoritet menadžera, kvalitetne iblagovremene informacije, odgovarajua komunikacija izmeu subjekata ikoordinacija aktivnosti.Uvijek treba imati na umu da se menadžment prevashodno odnosi narad sa ljudima u datim materijalnim i drugim uslovima, koji su promjenljivi uvremenu, pri emu su nosioci ostvarenja menadžmenta takoe ljudi.22.2.1 Proces menadžmentaProces menadžmenta ine sljedee faze: planiranje, organizovanje, kadrovanje, voenje i komunikacija, kontrola.277

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiU fazi planiranja utvruju se opšti i posebni ciljevi preduzea, njegovastrategija, poslovna i razvojna politika, nain i metode njihove realizacije.Planiranje može biti centralizovano – od najvišeg nivoa premastrukturnim jedinicima i participativno – od planova strukturnih jedinicaorganizacije (preduzea) prema najvišem nivou.Organizovanje kao druga faza menadžmenta definiše organizacionustrukturu sa optimalnom kombinacijom ljudi i resursa za realizaciju usvojenogplana, odnosno utvrenih ciljeva.Organizaciona struktura treba da se projektuje tako da da se ostvareciljevi preduzea na efikasan nain.Realizovanje organizacije može se ostvariti samo odgovarajuomkadrovskom strukturom - kadrovanjem.Pod voenjem se podrazumijeva aktivnost menadžera da motivišesaradnike i sve podreene da se donešene odluke iz planova ostvare. Zauspješno voenje menadžeri treba da imaju odgovarajue sposobnosti i dakoriste odgovarajui stil voenja.Voenje se zasniva na odgovarajujuoj komunikaciji sa uesnicima uprocesu realizacije planova. Izbor oblika komunikacije je kljuno pitanje, amora se odabrati tako da omoguava jasne i sadržajne informacije davaoca iprimaoca informacija.Kontrola je završna faza menadžmenta koja je u interakciji sa ostalimfazama, a posebno planiranjem. U kontroli se definišu i utvruju pokazatelji zapraenje, uporedno mjerenje i reagovanje na uoeno odstupanje, kako bi seaktivnost odbijala u skladu sa utvrenim ciljevima, odnosno planom.22.2.2 Osnovne funkcije menadžmentuFunkcija planiranja u menadžmentuPlaniranjem se definišu oblasti aktivnosti, postavljaju ciljevi ipodciljevi, konkretizuju zadaci, utvruju ljudski i materijalni resursi, definiševrijeme i nain ostvarenja planiranog.Razlozi za planiranje su praktino aksiomatskog karaktera od kojih suposebno znaajni: smanjenje neizvjesnosti i rizika u poslovanju, uspješna priprema poslovanja, manifestacija buduih aktivnosti u funkciji transparentnosti zauesnike u realizaciji ciljeva, utrivanje dinemike snabdijevanja materijalnim, energetskim,ljudskim i drugim resursima u funkciji ostvarenja ciljeva,definisanje racionalnih puteva za ostvarenje postavljenih ciljeva,uklapanje u planove okruženja i svih interesnih grupa (kupci,zaposleni, akcionari, okruženje) i dr.278

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiPlan preduzea je instrument za realizaciju poslovne politike, aistovremeno i osnova za donošenje odluka organa upravljanja u preduzeu.Organizaciona šema planske funkcije data je na sl.22.33.PLANSKAFUNKCIJAPlaniranjeproizvodnje- transportne uslugeFinansijskoplaniranjeAnalizaposlovanjaUsavršavanjeplanske funkcijeOsnovni planproizvodnje -prevozaOsnovnifinansijskiplanAnalizaukupnogprihodaPlan korišenjakapacitetaOperativnifinansijskiplanAnalizatroškovaPlanmaterijalnih ienergetskihresursaPlan radne snage(kadar)PlanraspodjeledobitiPlaninvesticijaAnalizadobitiAnalizaproduktivnostiekonominosti rentabilnostiSl.22.33 Organizaciona šema planske funkcijeFunkcija snabdijevanja - nabavke u menadžmentuDa bi se proizvodnja ili usluge izvršavale prema odreeneom planu,neophodno je pravovremeno i ekonomino nabavljati osnovni i pomonimaterijal, energiju, sredstva i dr. (sl.22.34).S obzirom da visina dobiti zavisi i od cijena po kojima se vrši nabavka,oigledno je da rad funkcije nabavke utie na poslovne rezultate ifunkcionisanje preduzea.Osnovni zadaci funkcije snabdijevanja su: ispitivanje tržišta potrebnog materijala, opreme i drugih potreba, saaspekta raspoloživosti na tržištu, cijene, kvaliteta, roka itd. planiranje nabavke, izbor najpovoljnijeg ponuaa, kontrola prijema nabavljenih materijala i sredstava (koliina,kvalitet, cijena, rok), skladištenje i uvanje nabaljene robe, izdavanje robe iz skladišta.279

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiNabavnafunkcijaIstraž.tržištaPlanir.nabavkeNabavaPrijemmaterij.Skladišt.uvanjeUsavršavanjePonudeSrednjoronoIzbordobavlj.KvantitativniPrijem usklad.PonudaGodišnjeUgovaranjeKontrolakvalitetaSmješt.uvanjeOperativnoEviden.dobavlj.DopremaIzdavanjeEvidencija.Sl.22.34 Organizaciona šema nabavne funkcije6. Komercijalna funkcija (sl.22.35)KomercijalnafunkcijaIstraž.tržištaPlanir.prodajeProdajaReklamacijeUsavršavanjePodaciUgovaranjeAnalizaIsporukaEvidenc.korisnikaSl.22.35 Organizaciona šema komercijalne funkcije280

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiGrupa opštih poslova (sl.22.36)Grupa opštihposlovaAdministrativniposlovi (sekretar)PravnaslužbaSlužbainformisanjaObezbjeenjei zaštitaUsavršavanjeOpštakorespondencijaIzrada opštihakataSakupljanjeinformacijaZaposlenihArhivaSporoviSelekcijainformacijaTransportnihsredstavaBirotehnikaslužbaArbitražaObradainformacijaZgradaEkonomatUgovaranjeInformisanjeOstalogSl.22.36 Grupa opštih poslova22.2.3 Karakteristike savremenog menadžeraMenadžer ili profesionalni rukovodilac je osoba koja planira, odluuje,radi i kontroliše kadrovske, finansijske, materijalne i informacione resurse.Prema tome, menadžer je istovremeno rukovodilac, preduzetnik,inicijator promjena, onaj koji rješava probleme i locira resurse, pregovara izvanpreduzea kao njegov ovlašeni predstavnik.U zavisnosti od poslova koje obavljaju, mogu se razlikovati tri nivoamenadžera – menadžmenta:I. Vrhovni menadžeri – menadžment (generalni direktor, zamjenikgeneralnog direktora, pomonici) definišu ciljeve preduzea, strategiju iposlovnu politiku i zvanino predstavljaju preduzee u okruženju,II. Srednji menadžeri – menadžment (direktori sektora i poslovnihjedinica) razrauju usvojenu strategiju i poslovnu politiku. Srednji menadžeri suodgovorni za sprovoenje planova i politike, koordiniraju i nadziru aktivnostioperativnih menadžera.III. Operativni menadžeri (rukovodioci službi, šefovi odjeljenja, šefoviorganizacionih jedinica i dr.) koordiniraju i nadziru aktivnosti neposrednihizvršilaca. Oni su ti koji omoguavaju sprovoenje utvrene poslovne politike,rasporeivanje poslova koje treba obaviti po pojedinim radnim mjestima.281

LOGISTIKA22. Organizacija i menadžment u logisticiUkupno vrijeme koje menadžeri provode na poslu može se prikazati nadijagramu (sl.22.37):FUNKCIJEPLANIRANJEORGANIZOVANJEIZVRŠAVANJEKONTROLANIVO MENADŽMENTAVRHOVNI SREDNJI OPERATIVNISl.22.37 Ueše menadžmenta u funkcijama preduzea22.3 ODNOS ORGANIZACIJE I MENADŽMENTAU široj literaturi preovladava shvatanje o nerazdvojivosti organizacije imenadžmenta i njihovom preplitanju (sl.22.38)OMSl.22.38 Odnos organizacije i menadžmentaOrganizacija se shvata uglavnom kao proces, a manje kao opisivanjerezultata, što je u domenu menadžmenta, a što potvruje stav o njihovompreplitanju.Organizacija ima statiki karakter makro i mikro organizacije, dok jedinamiki aspekt u domenu menadžmenta.Iako je organizacija jedna od funkcija menadžmenta, ne može se stavitiu podreeni položaj, s obzirom da je „starija“ i da je do formalne pojavemenadžmenta u okviru dinamikog aspekta obuhvatala elemente menadžmenta.Uostalom, pioniri naunih postavki organizacije i menadžmenta su isti ljudiFrederick Tazlor i Henri Fayol.282

LOGISTIKA23. Logistika u praksiLOGISTIKA U PRAKSIAutor knjige je imao ambicuju da knjigu obogati primjerima logistikihfunkcija u praksi predstavljanjem odreenih preduzea u Crnoj Gori sa izrazitiminternim i eksternim logistikim karakteristikama.U ovom prilogu predstavljeni su:AERODROMI CRNE GORE – primarna distributivna uloga eksternogkaraktera u oblasti prevoza robe i putnika.JADRANSKO BRODOGRADILIŠTE BIJELA – remont brodova kaoprimarnih transportnih sredstava u distribuciji velikih i rasutih tereta navelikim daljinama. Izrazita interna logistika bazirana na principimaoutsourcinga i insourcinga sa težnjom za primjenu ”just – in – time”strategije.INPEK – Podgorica – proizvodnja i distrubucija proizvoda od opštegznaaja do potrošaa sa svim logistikim elementima, distributivnikanali, transport, utovar, pretovar, skladištenje, isporuka, servisiranjeitd.MEHANIZACIJA I PROGRAMAT – Nikši – logistika opšteg znaajau procesu izgradnje i održavanja puteva i usluge graevinskemehanizacije i transportnih sredstava. Tipian primjer zavisnostipr0izvodne djelatnosti od spoljašnjih i unutrašnjih faktora logistike.MONTEKARGO – Podgorica - Vrši prevoz: generalnih, rasutih, tenihtereta, UTI jedinica (kontejneri), naroitih pošiljki, mješovitog vojnogtransporta, automobila. Klasian primjer kombinovanog transporta kaologistikog podsistema sa uešem željeznice.PRVA BANKA CRNE GORE – predstavnik internih bankarskihlogistikih funkcija i logistike u funkciji poslovanja sa okruženjem.Te usluge su finansijsko-komercijalne prirode: obnavljanje novanica,uvanje gotovog novca, usluga štedišama, kreditne usluge, isplate,uplate i druge bankarske transakcije, finansiranje odreenih projekataitd. Podršku logistike prirode obuhvata: snabdijevanje potrošnimmaterijalom i repromaterijalom, postavljanje kontrole i tehnikoodržavanje alarmnih i drugih sigurnosnih ureaja, postavljanje ikontrola posebnih sistema veza i dr.283

LOGISTIKA23. Logistika u praksiSTRATUS – Podgorica – tipian predstavnik svih logistikih funkcijasrednjeg preduzea koje se bavi proizvodnjom i trgovinom: nabavka,pakovanje, kontrola proizvodnje, rukovanje materijalima, skladištenje,kontrola zaliha, transport, narudžbe kupca, distribucijske komunikacije(kanale), osiguranje rezervih dijelova i servisiranje, kretanje zaposlenih,povrat roba, viškovi i manjkovi, distribucijski programi potrošaa i dr.VOLI – DISTRIBUCIJA – Podgorica – izrazita logistika funkcijasnabdijevanja jednog od najveih trgovinskih lanaca u Crnoj Gori, praviprimjer distributivnih kanala i distributivnog lanca: nabavka, pakovanje,kontrola proizvodnje, rukovanje materijalima, skladištenje, kontrolazaliha, transport, narudžbe kupca, distribucijske komunikacije (kanale),osiguranje rezervih dijelova i servisiranje, kretanje zaposlenih, povratroba, viškovi i manjkovi, distribucijski programi potrošaa i dr.ZETATRANS – Podgorica – logistika u poslovima meunarodne iunutrašnje špedicije, javnih i carinskih skladišta.ZETAGRADNJA – Podgorica – graevinske aktivnosti sa ureenomunutrašnjom logistikom: organizacija poslovanja, kadrovskomosposobljavanju, analiza tržišta, odnosi sa dobavljaima, kupcima ikonkurencijom, sve u skladu sa održivim razvojem,ŽELJEZNIKI PREVOZ CRNE GORE – primjer primjene svihlogistikih podsistema u oblasti prevoza putnika sa internog i eksternogstanovišta.284

LOGISTIKA23. Logistika u praksi.JAVNO PREDUZEE AERODROMI CRNE GOREformirano je 1999. godine od strane Vlade Crne GoreAerodromi u Podgorici i Tivtu su preuzeti od srbijanske kompanije JAT23. aprila 2003. godine i postali vlasništvo Vlade Crne Gore.Novi aerodrom Podgorica otvoren je za saobraaj 14.maja 2006 godine,a rekonstruisani i modernizovani aerodrom Tivat 3.juna 2006. godine.Slogani kompanije su:"Aerodrom Podgorica - SRCE CRNE GORE""Aerodrom Tivat - VRATA JADRANA"Crnogorski aerodromi su lanica ACI-ja, medjunarodnog udruženjaaerodroma, a aktivnom promocijom na brojnim medjunarodnim skupovima iberzama obezbijedili su kreiranje prepoznatljivog brenda i veliku potražnjubrojnih avio kompanijama za uspostavljanjem aktivne saradnje.JP Aerodromi Crne Gore uspješno saradjuje sa aerodromima u brojniminternacionalnim vazdušnim lukama, obavezno je prisutno i na najveoj smotrisubjekata u vazdušnom saobraaju koji se održava jedanput godišnje–Routes.Sertifikovano po standradu ISO 9001285

LOGISTIKA23. Logistika u praksi287

LOGISTIKA23. Logistika u praksiJadransko brodogradilište Bijela je najvee brodoremontno brodogradilište ujužnom Jadranu.Nalazi se u Bokokotorskom zalivu, jednoj od najsigurnijih prirodnih luka nasvjetu, koja ima vjekovnu brodograditeljsku i pomorsku tradiciju.Brodogradilište je osnovano 1927. godine, tako da danas ima ogromnoiskustvo, izuzetne ljudske, strune i tehnike kapacitete. Savremenimenadžement garantuje pouzdano izvršavanje ugovorenih poslova uzbeskompromisan kvalitet, konkurentne cijene i rokove, u skladu sa propisimasvjetskih klasifikacionih društava.Ovakav odnos prema poslu omoguava klijentima znaajne uštede u novcu ivremenu, uz produžavanje radnog vijeka plovila.Vrhunski kvalitet radova potvruju i meunarodni sertifikati ISO 9002 i ISO14000. U toku je rad na implementaciji standarda ISO 18000.Brodogradilište je potpuno opremljeno za remont i rekonstrukciju brodova idrugih plovila svih vrsta i namjena, bez obzira na veliinu ošteenja i obimrekonstruktivnog zahvata. Pored toga, Brodogradilište je opremljeno i za izradumanjih plovnih objekata kao što su: barže za razne namjene sa i bez vlastitogpogona, pontoni, radne platforme i slino.BUREAU VERITAS Certification certify i Accreditation Societies UKAS - Londonpotvruju da je Sistem upravljanja Jadranskim brodogradilištem Bijela usaglasnosti sa zahtjevima postavljenih Standarda sistema rukovoenjaVizijaVizija naše kompanije je da postane lider remonta i rekonstrukcije brodova uMediteranu, kroz totalni kvalitet, zadovoljstvo klijenata, zaposlenih, akcionara istanovništva ove regije.MisijaMisija naše kompanije je pružanje usluga brodoremonta, sa ciljem dazadovoljimo potrebe brodarskih kompanija za kvalitetnim, brzim i strunimremontom i rekonstrukcijom brodova.Koristei savremene metode poslovanja i organizovanjem bezbjednog ivisokokvalitetnog remonta obezbjeujemo profit, razvoj, rast standardazaposlenih i pozitivno utiemo na unapreenje brodoremonta, pomorstva iukupnog prosperiteta.288

LOGISTIKA23. Logistika u praksiINPEK a.d.PODGORICAPut Radomira Ivanovia 10CRNA GORATel. +382 20 658 075e-mail: inpek@ t-com.mehttp://www.inpekcg.com"INPEK" a.d. iz Podgoricelider je u proizvodnji pekarskih proizvoda u Crnoj Gori.Posjeduje automatizovan, savremeno opremljen pogon za proizvodnjuhljeba, peciva i finih pekarskih proizvoda sa kompletnom distribucijskommrežomU proizvodnom asortimanu ima preko 150 proizvodaSertifikovano postandardimaISO 9001ISO 14000ISO 22000-HACCP289

LOGISTIKA23. Logistika u praksi"KIPS" KVALITET I POSLOVNA SIGURNOSTDRUŠTVO ZA PROIZVODNJU I PROMETROBA I USLUGA D.O.O. PODGORICAAdresa: Ul. Veljka Vlahovia 90, 81000 PodgoricaTelefon: +382 (0)20 442 300, Fax: +382 (0)20 442 302E-mail: office@kips.me, Web sajt: www.kips.meNABAVKA,SKLADISTENJE, PRODAJAI DISTRIBUCIJAU prodajnim centrima,izgraenim po svjetskimstandardima, širom CrneGore „KIPS“ nudi kupcimapreko 30 hiljada proizvodanamijenjenih izgradnji iopremanju domova.Sve vrste materijala:grubi gradjevinski materijali,metalurgija, elektroinstalacije, vododvodneinstalacije, boje i lakovi,izolacija, keramika I sanitarije,podovi I stolarija, ploastimaterijali, grijanje iklimatizacija.Alati, profili, šrafovska roba,okovi,HTZ oprema.Sve za stanovanje.Sve za baštenskudjelatnost…291

LOGISTIKA23. Logistika u praksi292

LOGISTIKA23. Logistika u praksiMEHANIZACIJA IPROGRAMAT AD81400 NIKŠI, CRNA GORATel/Fax 00 382 40 213 091e-mail: admip@t-com.mePreduzee Mehanizacija i programat AD kao osnovnu djelatnost ima izvodenjegradevinskih i gradevinskih-zanatskih radova na objektima niskogradnje:magistralni, regionalni i lokalni putevi, gradske saobracajnice,uredenjekvartova i sl.Preduzee Mehanizacija i programat AD nastalo je segmentacijom GP CrnaGora 1997. godine. Uspješno se bavi izgradnjom i rekonstrukcijom puteva,saobraajnica i ureenjem gradskih kvartovaPored izvodenja radova preduzee se bavi i proizvodnjom gradevinskogmaterijala (pijesak, šljunak, beton, asfalt i betonska galanterija), kao iuslugama (rad gradevinskih mašina, transport gradevinskog materijala i dr.)Osim izgradnje preduzee se bavi proizvodnjom: asfalta, betona, betonskegalanterije (blokovi, betonske cijevi, ivinjaci, armirane cijevi, raster elementi),agragata raznih granulacija itd.Proizvodnja betonske galanterije nudi široku lepezu proizvoda kao što su:blokovi, betonske cijevi, ivicnjaci, armirane cijevi, raster elementi.Preduzee posjeduje savremenu asfaltnu bazukoja zadovoljava sve ekološke standarde.Njena proizvodnja je 140 t/h, godišnja proizvodnja je 100.000 t, od ega60.000t je ugraeno na našim objektima, a ostalo 40.000 t ide našim kupcima.Sertifikovano po standardima ISO 9001, ISO 14001,OHSAS293

LOGISTIKA23. Logistika u praksiAD MONTECARGOAkcionarsko društvo "MONTECARGO" PodgoricaSjedište Društva: Trg Golootokih žrtava br.13, 81 000 Podgorica, Crna Gora.tel: +382 20 441 303, fax: +382 20 601 525,e-mail: id@montecargo.me, http://www.montecargo.meAkcionarsko društvo MONTECARGO Podgorica, osnovano 15.juna2009.godine, je prvi crnogorski operater za prevoz stvariželjeznicom.Akcionarsko društvo "MONTECARGO" Podgorica ima svojstvo pravnoglica i razvrstava se kao srednje pravno lice shodno lanu 3a Zakona oraunovodstvu i reviziji.Osnovna djelatnost kompanije je prevoz roba.Pruža mogunost: bezbjednog, pouzdanog, brzog i ekonominogprevoza raznih vrsta roba željeznicom.Vrši prevoz: generalnih, rasutih, tenih tereta, UTI jedinica (kontejneri),naroitih pošiljki, mješovitog vojnog transporta, automobila i dr.Kompanija posjeduje: Licencu za prevoz stvari u željeznikom saobraaju isertifikat ISO 9001 Sertifikat za bezbjednost u željeznikom saobraaju.Kompanija je lanica meunarodnih željeznikih organizacija: Meunarodne Unije željeznice (UIC), Zajednice evro željeznikih i infrastrukturnih kompanija (CER) i Komiteta za meunarodni željezniki transport (CIT).295

LOGISTIKA23. Logistika u praksi296

LOGISTIKA23. Logistika u praksiDJELATNOSTFilijale i šalteri1901. godine osnovana jeNikšika štedionica, prvabanka u tadašnjoj KnjaževiniCrnoj Gori.2007. godine banka je dobilanaziv Prva banka CrneGore – osnovana 1901., sasjedištem u Podgorici.Vizija Prve banke je da sauvatradicija koju je imala, ali iafirmiše aktivnost na teritorijiCrne Gore i inostranstvu.Danas, nakon više od 100godina postojanja, Prva bankaje moderna bankarskainstitucija, koja predstavlja spojiskusnih bankarskih strunjaka imladih, obrazovanih ljudi,spremnih da prepoznajupotrebe svojih klijenatai izau im u susret.Ponude fizikim i pravnim licima:Platni promet u zemljiPlatni promet u inostranstvuTekui rauniKreditiŠtednjaDepozitiPlatne karticeElektronsko banlarstvoPoslovi sa inostranstvomInvesticiono bankarstvoProdaja nepokretnostiStambeni poslovni proctorPoslovni proctorZemljišteOprema I ostaloAkcijska prodaja imovinePRVA BANKA je dobitnik medjunarodnog priznanja “REGIONALNIBIZNIS PARTNER 2013”297

LOGISTIKA23. Logistika u praksi299

LOGISTIKA23. Logistika u praksi300

LOGISTIKA23. Logistika u praksi301

LOGISTIKA23. Logistika u praksi302

LOGISTIKA23. Logistika u praksiPODGORICACRNA GORAemovsko polje bbT: +382 20 441-900T: +382 20 441-950E: zetatrans@zetatrans.comIme ZETATRANS prisutno je od 1965. godine, a ugled i renome graen jekroz dug period uspješnog rada pretežno na poslovima meunarodne iunutrašnje špedicije, javnih i carinskih skladišta.Dobitnik Nagrade za uspješno poslovanje za 2012. godinu,koju dodjeljuje Privredna komora Crne Gore.Sertifikovan po ISO 9001Organizacija i izvodjenje svihfaza kretanja robe izmedjupošiljaoca i primaoca.Implementirana su logistikarješenja, po ugledu na matinoDruštvo, Intereuropa d.d.(www.intereuropa.si) a Društvoima strunu, tehniku i kadrovskusposobnost, da pruži cjelovitalogistika rješenja u organizaciji iizvoenju svih faza kretanja robe:prevoz, skladištenje, carinskoposredovanje, pripremanje robeza daljnju otpremu i distribucijudo krajnjeg primaoca u Crnoj Gorii inostranstvu303

LOGISTIKA23. Logistika u praksiBul. V Proleterske, Podgorica BB, Crna Gorae-mai: zetagradnja@t-com.me, WEB: www.zetagradnja.comPreduzee Zetagradnja Doo, osnovano je 1998. godine u Podgorici.Osnovne djelatnosti društva su projektovanje, revizija, izgradnja, nadzori tehniki prijem objekata i pružanje usluga drugim pravnim licima.Zetagradnja je u isto vrijeme investitor i izvoa svojih objekata,(stanovi, apartmani, depandansi, hoteli, poslovni prostori, skladišniterminali, trgovi, garažni prostori, ureenje enterijera i sl.).Razvojna politika preduzea zasniva se na organizaciji poslovanja nasavremenom nivou, kadrovskom osposobljavanju svih profila, preciznojanalizi tržišta, njegovanju posebnih odnosa sa dobavljaima, kupcima,ali i konkurencijom, ulaganju u tržišno opravdane investicije i to sve uskladu sa održivim razvojem, poštujui ekološke vrijednosti.ZETAGRADNJA uživa veliki ugled u svojoj branši u Crnoj Gori,svrstavajui se u sam vrh kada su domae kompanije u pitanju, što jeopredijelilo da se sa svojom djelatnošu i oproba na tržištu regiona.Osnovna naela poslovanja ovog preduzea su:dobro planirana ulaganja, visok kvalitet proizvoda i poštovanje rokova.305

LOGISTIKA23. Logistika u praksiNAZIV I SJEDIŠTE DRUŠTVAŽeljezniki prevoz Crne Gore AD — PodgoricaSkraeni naziv Društva glasi: ŽPCG AD Podgorica i sjedište mu je uPodgorici, Trg Golootokih žrtava br. 13.DAN DRUŠTVAKao svoj dan Društvo slavi "13. septembar", dan kada je 1908. godineprva lokomotiva prispjela iz Bara u Virpazar.OSNIVANJE DRUŠTVADruštvo je osnovano na vanrednoj skupštini akcionara, 2. jula 2008.god, kada je donešena Odluka o restrukturiranju Željeznice Crne Gore,Prevoz DOO u Željezniki prevoz Crne Gore AD — Podgorica.Željezniki prevoz Crne Gore AD — Podgorica ima svojstvo pravnoglica.LICENCE I SERTIFIKATIŽeljezniki prevoz Crne Gore AD Podgorica - Licenca za prevoz uželjeznikom saobraaju - Sertifikat za bezbjednost u željeznikomsaobraaju – Sertifikat standard kvaliteta ISO 9001.307

LOGISTIKA23. Logistika u praksi308

LOGISTIKABiografija autoraB I O G R A F I J AProf. dr Miodrag Bulatovi roen je24.08.1947. u selu Žari, opština Mojkovac.Osnovnu školu i gimnaziju završio je uPljevljima. Supruga Branka je ekonomista,kerka Olja je profesor književnosti – novinar,kerka Maja doktor medicine u Utrechtu –Holandija.Mašinski fakultet u Beogradu upisao je 1966. i diplomirao 1971. godinena odsijeku proizvodno mašinstvo.Do 1976.godine radio je u preduzeu "Monter" u Pljevljima, naposlovima od inžinjera u proizvodnji do tehnikog direktora. 1976. godinepoinje da radi u Kombinatu aluminijuma u Podgorici, kao inžinjer zaunapreenje i razvoj u Fabrici glinice, a zatim šef mašinske montaže i glavninadzorni inžinjer II faze Fabrike glinice, upravnik mašinskog održavanjaFabrike glinice, upravnik Tehnike pripreme održavanja Kombinataaluminijuma, samostalni projektant u Institutu KAP i pomonik direktoraOdržavanja Kombinata aluminijuma. Magistrirao je na Tehnikom fakultetu(Institut za industrijske sisteme) u Novom Sadu, 1988. godine odbranommagistarskog rada "Istraživanje mogunosti povišenja operativne gotovostisistema za proizvodnju glinice uvoenjem održavanja po stanju" i postao prvimagistar iz oblasti održavanja u Crnoj Gori. Od 1993. Godine poinje da radi naMašinskom fakultetu u Podgorici.Doktorirao je na Mašinskom fakultetu u Podgorici 15.11.1996. godineiz oblasti održavanja tehnikih sistema odbranom disertacije pod nazivom"Istraživanje povišenja efektivnosti sistema u procesnoj industriji predvianjemi spreavanjem otkaza" . Za docenta je izabran 1997., za vanrednog profesora2002, a 2007. godine, za redovnog profesora Univerziteta Crne Gore zapredmete Održavanje, Projektovanje proizvodnih sistema, Organizacija imenadžment u saobraaju i Logistika.Od 2002. do 2007. godine bio je prodekan za nauno istraživaki rad ifinansije Mašinskog fakulteta i istovremeno direktor Instituta Mašinskogfakulteta.Ima više od 90 referenci u obliku radova i referata u domaim imeunarodnim asopisima i skupovima. Mentor je dvije doktorske disertacije,osamnaest magistarskih teza i velikog broja diplomskih radova.309

LOGISTIKABiografija autoraAutor i koautor je više knjiga iz oblasti održavanja, proizvodnihtehnologija, proizvodnih sistema i standarda kvaliteta.Dugogodišnji je organizator meunarodne struno-naune Konferencijeodržavanje i proizvodni inženjering – KODIP i urednik Zbornika radova teKonferencije. Bio je urednik Monografije Mašinskog fakulteta “35 godinastudija mašinstva u Crnoj Gori”.Rukovodio je sa pet nauno istraživaka projekta na temu održavanja iefektivnosti proizvodnih sistema i više projekte iz oblasti projektovanjaradionikih kapaciteta i organizacije održavanja. Bio je vodei ekspertSubsektorske Studije »Rudarstvo i industrija u Crnoj Gori«, na nivouUniverziteta, u okviru Studije za prostorno planiranje Crne Gore.Kao jedan od osnivaa Centra za kvalitet Mašinskog fakultetarukovodio je realizacijom više projekata iz oblasti standarda QMS, EMS,OHSAS, HCCP. Posjeduje Licencu za projektovanje, nadzor i rukovoenje uoblasti mašinskih postrojenja i instalacija. Uestvovao je u izradi i revizijivelikog broja projekata u oblasti aluminijske industrije. U cilju unapreenjafunkcije održavanja u više preduzea u Crnoj Gori realizovao je projekte izoblasti organizacije i tehnologije održavanja.U procesu tranzicije i prestrukturiranja privrede Crne Gore kaoovlašeni i licencirani procjenjiva Agencije za prestrukturiranje i stranaulaganja Crne Gore, izvršio je procjenu i reviziju procjena opreme velikog brojapreduzea ("Elektroprivreda" Crne Gore, JP PTT Crne Gore, ŽTO Crne Gore,KAP Podgorica, JZU Crne Gore, Luka Bar, Brodogradilište Bijela, RemontniZavod Tivat, Centralna banka CG, Pobjeda Podgorica i mnoge druge).lan je ureivakih i organizacionih odbora, naunih odbora iliizdavakih savjeta veeg broja domaih i medjunarodnih skupova i asopisa odkojih su najznaajniji: Ureivaki odbor asopisa »Tehnika-manadžment« izBeograda, Members of editors International Journal for Qualitz Research, ISSN1800-6450 - University of Montenegro (Center of quality) and University ofKragujevac, Izdavaki savjet asopisa Tehnika Dijagnostika - Beograd,Nauni odbor DEMI - Banja Luka, Org. odbor Savjetovanja QMS - Mašinskifakultet, Podgorici, Member of Organizing Committee InternationalConference - ICQME 2006, Nauni odbor JUPITER Konferencije -Mašinskifakultet u Beogradu, Meunarodni programski odbor Proizvodnog MašinstvaSrbije, Programski odbor Festivala Kvaliteta - Kragujevac, Internacionalsciantific committee International Research/Expert Conference TMT – MFZenica, Ureivaki odbor asopisa »Pogled« Inženjerske komore Crne Gore,Žiri za dodjelu Regionalne nagrade "Biznis Partner" Mass Media International -Beograd i dr.lan je državne Komisije za koncesije Republike Crne Gore.Predsjednik je Skupštine Inženjerske komore Crne Gore. Bio jedugogodišnji predsjednik Saveza inženjera Crne Gore.Redovni je lan Inženjerske akademije Crne Gore - IACG i redovnilan Inženjerske akademije Srbije – IAS.310

LOGISTIKALiteraturaL I T E R A T U R A1. Ballou R.H, BASIC BUSINESS LOGISTICS: TRANSPORTATION,MATERIALS MANAGEMENET AND PHYSICAL DISTRIBUTION,Prentice-Hall, Inc., 2000.2. Blanchard B.S, LOGISTICS ENGINEERING AND MANAGEMENT,Prentice - Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey, 1974.3. Bowerox D. J, LOGISTICAL MANAGEMENT, Collier MacMilanIntl. Editions, New York - London, 1978.4. Boži V, Raki S, POSLOVNA LOGISTIKA, Ekonomski fakultetBeograd i Viša ekonomska škola Valjevo, 1997.5. Boži V, Aimovi S, MARKETING LOGISTIKA, Ekonomskifakultet, Beograd 2006.6. Boži V, Novakovi S, EKONOMIJA SAOBRAAJA, Ekonomskifakultet, Beograd 2004.7. Bulatovi M, PROJEKTOVANJE PROIZVODNIH SISTEMA,Inženjerska komora Crne Gore, Podgorica, 2009.8. Cooper, Lambert, Pagh, The International Journal of LogisticsManagement. 1998.9. Coyle and Bardi, THE MANAGEMENT OF BUSINESS LOGISTICS,Second edition, West Publishing Co. , 1980.10. Davidovi B, SAVREMENE TEHNOLOGIJE KOMBINOVANOGTRANSPORTA, Beograd 2000.11. Gajic V, LOGISTIKA PREDUZECA, Fakultet tehnickih nauka, NoviSad, 1998.12. Gereke Lj, POSLOVNA LOGISTIKA, Viša poslovna škola i Naunaknjiga, Beograd, 1999.13. Hutchinson N. E, AN INTEGRATED APPROACH TO LOGISTICSMANAGEMENT, Prentice - Hall, Englewood Cliffs, New Jersey,1987.311

LOGISTIKALiteratura14. Jeri M, LOGISTIKA, Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1984.15. Kalini V, MARKETING LOGISTIKA, Ekonomski fakultet, Subotica,1993.16. Kilibarda, M.,LOGISTIKI TROŠKOVI – skripta, BLC Banja LukaCollege, Banja Luka, 2008.god.17. Kraljevi S, KANALI DISTRIBUCIJE, Ekonomski fakultet,Sveuilište u Mostaru, 2009.18. Krivokapi Z, Vukevi M, Perovi M, Bulatovi M, SISTEMMENADžMENTA KVALITETOM, Centar za kvalitet Mašinskogfakulteta, Podgorica, izdanja 2001. (knjiga za Školu kvaliteta),19. Majstorovi V, MODEL MENADžMENTA TOTALNIMKVALITETOM, Poslovna Politika, Beograd, 2000.20. Markovi I, INTEGRALNI TRANSPORTNI SUSTAVI I ROBNITOKOVI, Fakultet prometnih znanosti, Zagreb 1990.21. Milekovi., Rr., KONAR –Institut za elektrotehniku d.d. Fallerovošetalište 22, 10002 Zagreb, ISSN 0005-1144, ATKAAF 44 (1-2) 75-81(2003)22. Muždeka S, LOGISTIKA - LOGISTIKO INŽENJERSTVO, SSNO,Beograd, 1981.23. Periši R, SAVREMENE TEHNOLOGIJE TRANSPORTA II,Saobraajni fakultet, Beograd 1995.24. Predavanja, IIM/EURO MEUNARODNA POSTDIPLOMSKAŠKOLA, Smjer: INŽENJERSKI MENADŽMENT, Usmjerenje:MENADŽMENT KVALITETA, Beograd, 2004.25. Radi D, PROJEKTOVANJA AUTOMATSKIH SKLADIŠNIHSISTEMA ZA ZEMLJE JUGOISTONE EVROPE, Dematic, Poslovnalogistika, 2006.26. Radivojevi G,Miljuš M, LOGISTIKI TROŠKOVI - skripta,27. Radivojevi G, UPRAVLJANJE INFORMACIJAMA U LOGISTICI –BAR – KOD.28. Rodrigue Jean Paul, Comtois Claude, Slack Brian, THE GEOGRAPHYOF TRANSPORT SYSTEMS, New York 2006.312

LOGISTIKALiteratura29. Semal P, DISTRIBUTION NETWORKS, UCL School of Management,Belgium, IFG Logistics, September, 2000.30. Simchi-Levi D, Kaminsky P, E. Simchi-Levi E, DESIGNING ANDMANAGING THE SUPPLY CHAIN: CONCEPTS, STRATEGIES,AND CASE STUDIES, Irwin McGraw Hill, Boston, MA, 2000.31. Simi V, MIQA, Euroquality, 200532. Stadler H, Kilger C, SUPPLY CHAIN MANAGEMENT ANDADVANCED PLANNING: COCEPTS, MODELS, SOFTWARE ANDCASE STUDIES, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg, 2002.33. Stanivukovi D, ORGANIZACIJA PREDUZEA I MENADŽMENT,Fakultet tehnikoh nauka, Novi Sad, 1991.34. Vešovi V, ORGANIZACIJA I MENADŽMENT U SAOBRAAJU,Beograd, 2005.35. Vukevi M, REDOVI EKANJA, Predavanja, Mašinski fakultet,Podgorica, 2000.36. Zelenovi D, LOGISTICS ENGINEERING, Institut za industrijskesisteme, Novi Sad i Institut nuklearnih nauka Vina, Dubrovnik, 1987.37. Industry Canada registration number: 60232, LOGISTICS ANDSUPPLY CHAIN MANAGEMENT (SCM) Cost and AgilityAssessment Tool, http://strategis.ic.gc.ca/epic/internet/indsib,2007. god.38. LOGISTICS TODAY, Tips for reducing supply chain logistics costs,http://logisticstoday.com/logistics_services/outlog_story_7355/313