11.07.2015 Views

O'qish - Академия МВД Республики Узбекистан

O'qish - Академия МВД Республики Узбекистан

O'qish - Академия МВД Республики Узбекистан

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Таъсисчи:Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сиУшбу сон муҳаррирлариИ.И. Ҳувайтов, Р.Р. ТумпаровСаҳифаловчиД.Х. XамидуллаевМуқова дизайниС.В. АсямовАхборотнома Ўзбекистон матбуот ва ахборотагентлигида 2009 йил 18 июнда қайдэтилган. Оммавий ахборот воситаси давлатрўйхатидан ўтказилганлиги тўғрисида гувоҳнома№ 0568Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасиҳузуридаги ОАК Раёсатининг 2011 йил29 апрелдаги 172/5-сонли қарори биланилмий журналлар рўйхатига киритилган.Таҳририят манзили:100197, Тошкент шаҳри, Интизор кўчаси, 68.Тел.: 265-23-56, 265-23-52.е-mail: akadmvd@uzsci.net.Оригинал-макет Ўзбекистон РеспубликасиИИВ <strong>Академия</strong>сининг таҳририят-ноширликбўлимида тайёрланди.Ҳар қандай усулда тўлиқ ёки қисман кўчириббосилганида «Ўзбекистон Республикаси ИИВ<strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси»дан олинганлигикўрсатилиши шарт.Таҳрир ҳайъатининг фикри муаллиф фикриданўзгача бўлиши мумкин. Қўлёзмалармазмуни ва келтирилган фактларнинг ҳақиқийлигиучун муаллиф жавобгар.Таҳририят хатлар муаллифлари билан ёзишмайди.Қўлёзмаларга тақриз берилмайди ваулар қайтарилмайди.Бичими 60х84 1/8. Нашр. ҳисоб табағи 11,0.Офсет усулида босилди. Адади 300 нусха.«Saydana-print» МЧЖ босмахонасида чопэтилди. Тошкент ш., Қамарнисо кўчаси, 3.Босишга рухсат этилди 22.06.2012.Буюртма № 127© Ўзбекистон РеспубликасиИИВ <strong>Академия</strong>си, 2012.ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИИИВ АКАДЕМИЯСИНИНГАХБОРОТНОМАСИЧораклик илмий-амалий ҳуқуқий нашр2012 йил, 2-сонМ У Н Д А Р И Ж АДолзарб мавзуАктуальная темаИкрамов Ш. Т.Ўзбекистон Республикаси «Ички ишлар органлари тўғрисида»гиқонунининг лойиҳаси – суд-ҳуқуқ соҳасидагиислоҳотларнинг муҳим босқичи.......................................................3Ҳуқуқий ислоҳотлар ва қонунчиликнитакомиллаштиришПравовые реформы и совершенствованиезаконодательстваОдилқориев Х. Т. ,Азизов Н. П.Давлат ҳокимияти шаклланиши ва такомиллашувинингконституциявий асослари..................................................................7Ниёзов А.Т.Халқаро шартномалар ҳуқуқи ва миллий ҳуқуқнинг ўзаромуносабати..........................................................................................12Мамадалиев Ш.О.Ахборот соҳасини ислоҳ қилиш, ахборот ва сўз эркинлигинитаъминлаш — инсон ҳуқуқларининг кафолати..........................16Туймабоев У.Ички ишлар идораларининг фуқаролар ва жамоатуюшмалари билан ҳамкорлиги......................................................19Юлдашев М. Ш.Тарбия колониясида жазо ижросини таъминлашхусусиятлари.......................................................................................25Шоимов Н. Б.Экология соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликникучайтиришнинг баъзи жиҳатлари...............................................29Воронина Н. В.Правовые основы национальной модели охраны здоровьянаселения <strong>Узбекистан</strong>а...................................................................34Рашидов Б. Н.Гаров эҳтиёт чорасини қўллашда вужудга келаётган муаммоларва уларни бартараф этишга доир айрим мулоҳазалар...........38Фазилов И.Ю.Бола савдоси учун жавобгарлик: муаммолар ва уларнингечими бўйича таклифлар.................................................................45Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.1


Учредитель:<strong>Академия</strong> <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>Редакционная коллегияШ.Т.Икрамов (главный редактор),Н. Т. Исмоилов (ответственный редактор),А.А.Хамдамов, У.Х.Мухамедов, Д.М.Миразов,Б.Ф.Набераев, Ш.Г.Гоибназаров, О.Окюлов,М.З.Зиёдуллаев, Б.А.ЯровРедакторы номераИ. И. Хувайтов, Р. Р. ТумпаровВерсткаД. Х. ХамидуллаевДизайн обложкиС. В. АсямовВестник зарегистрирован Узбекским агентствомпо печати и информации 18 июня 2009 г.Свидетельство о регистрации средства массовойинформации № 0568Решением Президиума ВАК при КабинетеМинистров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 29 апреля2011 года №172/5 включен в список научныхжурналовАдрес редакции:100197, г. Ташкент, ул. Интизор, 68.Тел.: 265-23-56, 265-23-52.е-mail: akadmvd@uzsci.net.Оригинал-макет подготовлен в редакционноиздательскомотделе Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong>.При перепечатке или воспроизведении любымспособом полностью или частично ссылка навестник «Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>синингахборотномаси» обязательна.Мнение редакции может не совпадать с точкойзрения авторов публикаций. Ответственностьза содержание публикаций и достоверностьфактов несут авторы материалов.Редакция не вступает в переписку с авторамиписем, рукописи не рецензируются и невозвращаются.Формат 60х84 1/8. Уч.-изд.л. 11,0. Печатьофсетная. Тираж 300 экз. Отпечатано втипографии ООО «Saydana-print». г. Ташкент,ул. Камарнисо, д. 3.Подписано в печать 22.06.2012.Заказ № 127© <strong>Академия</strong> <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>, 2012.2 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва жамоатхавфсизлигини таъминлашнинг долзарб муаммолариАктуальные проблемы профилактики правонарушений иобеспечения общественной безопасностиХамдамов А.А.,Холходжаев М.К-у.О специализированных школах для детей, нуждающихся вособых условиях содержания, воспитания и образования.....50Зиядуллаев Д.Ш.Криминоген ҳолатларда ички ишлар идоралари куч вавоситалари бошқарувини йўлга қўйишда мураккабтузилмали маълумотларни таҳлил қилиш ................................54Набераев Б. Ф.Особенности организации и производства осмотра меставзрыва..................................................................................................58Бутунбаев Т.Н.Ахборот соҳасидаги жиноятлар – криминалистик объектсифатида..............................................................................................61Абдуллаев М.М.,Алимов М.М.Давлат ва ҳуқуқ тарихиИстория государства и праваАмир Темур давлатида қонунчилик, жиноят ва жазо масалалари.....64Илмий концепциялар, мулоҳазаларНаучные концепции, сужденияАгзамова Е. Ю.,Рахиммирзаев С. Б.,Ахроров С. Ю.Особенности модификации психодиагностическогоинструментария по изучению аутоагрессивногоповедения специалистов экстремального профиля.............72Ёш олимлар минбариТрибуна молодых учёныхАлламбергенов С.Қорақалпоғистон Республикаси парламенти ва ҳукуматинингўзаро муносабатларини такомиллаштириш.............................77Тўйчиев А.А.Дастлабки терговда гумон қилинувчи ва айбланувчиниҳимояланиш ҳуқуқи билан таъминлашда ҳимоячинингиштироки ............................................................................................80Атамирзаев И. Х.Шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсир этувчи омиллар..........86Муминов М. Э.Некоторые требования, предъявляемые к процессуальномузакреплению (фиксации) доказательств...................................89Танқид ва библиографияКритика и библиографияСахаддинов С.М.Алоҳида тоифадаги жиноят ишларини юритиш ва уларнитакомиллаштириш муаммолари: Монография.........................95


тезкор-қидирув тадбирларини ўтказишдафуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларинитаъминлаш, қонунийликка риоя қилишнингреал ҳуқуқий кафолатларини яратиш ҳамдаҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, авваламбор,ички ишлар органларининг буйўналишдаги фаолиятини янада либераллаштиришгатаъминлашга қаратилган«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги қонуннингқабул қилиниши белгиланиб, ушбуқонунни ҳуқуқни қўллаш амалиётига тўлататбиқ этиш, ўз навбатида, Ўзбекистон Республикасининг«Ички ишлар органлари тўғрисида»гиқонунини замон талабларига мосравишда ишлаб чиқиш ва қабул қилиш заруратиниюзага келтирди.«Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»гиқонун лойиҳасида назарда тутилган ўнданортиқ тезкор-қидирув тадбирларини амалгаоширишда ички ишлар органлари асосийсубъектлардан бири ҳисобланиб, уларнинг буборадаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари, ваколатларианиқ белгилаб қўйилган. Ички ишларорганларининг тезкор-қидирув фаолиятиниамалга оширишдаги умумий ваколатлари эса«Ички ишлар органлари тўғрисида»ги қонундаўз ифодасини топмоғи лозим.Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тизимидаички ишлар органлари ўз ваколатлари,ҳуқуқ ва мажбуриятларининг кенг қамровлилигибилан алоҳида ўрин тутади. Бу борадасубъектлар ўзаро ҳамкорлигининг ҳуқуқиймеханизмларини қонуний мустаҳкамлаш,ушбу фаолиятни мувофиқлаштиришни назардатутувчи Ўзбекистон Республикасининг «Ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш тўғрисида»гиқонуни лойиҳасида 1 ҳам ички ишлар органларинингҳуқуқбузарликлар профилактикасигаоид ваколатлари, якка тартибдаги чоратадбирларниамалга ошириши назарда тутилган.Ушбу нормаларнинг келгусида ҳуқуқниқўллаш амалиётига татбиқ этилиши кўп жиҳатдан«Ички ишлар органлари тўғрисида»гиқонуннинг қабул қилинишини тақозо этмоқда.Ўзбекистон Республикаси Президентининг2011 йил 14 январдаги Ф-3559-сонли фармойишиижросини таъминлаш мақсадида ишлабчиқилган Ўзбекистон Республикасининг«Ички ишлар органлари тўғрисида»ги қонунилойиҳаси ички ишлар органлари фаолиятиниқонуний асосда тартибга солишдаги ҳуқуқийбўшлиқни тўлдириш зарурати билан боғлиқдир.Ҳозирги кунга қадар ички ишлар органлариҳамда орган ходимларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлариасосан қонуности норматив ҳужжатлардаўз ифодасини топган. Қонунчиликдапайдо бўлган бўшлиқ натижасида ҳозиргикунда ички ишлар органларининг у ёки буфаолиятини тартибга солувчи аксарият нормативҳужжатларни қабул қилиш, шунингдекқайта ишлаш тўхтатиб қўйилган, чунки мазкурқонун лойиҳасини қабул қилмай туриб, уларнитайёрлаш ва қабул қилиш мумкин эмас.Мамлакатимизда демократик ислоҳотларянада чуқурлаштирилаётган ва фуқароликжамияти ривожлантирилаётган ҳозирги шароитдафуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонунийманфаатларини ҳимоя қилувчи давлат органиунинг мазмун-моҳияти ва ташкилий-ҳуқуқийасосларини белгилаб берувчи махсус қонунасосида фаолият кўрсатиши шарт.Қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш бўйичаЎзбекистон Республикаси Президентининг2011 йил 14 январдаги Ф-3559-сонли фармойишиталаблари асосида тузилган Комиссиятомонидан лойиҳанинг концепциясидаички ишлар соҳасини норматив тартибгасолиш борасида мамлакатимизда ва хориждатўпланган тажриба ўрганилиб, ички ишлар1Ҳозирги кунда ушбу қонун лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси томонидан «Қонунларлойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиштартиби тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунининг талаблари асосида Олий Мажлис Қонунчиликпалатаси муҳокамасига киритилган.4 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


органларининг давлат-ҳуқуқий моҳиятиниқонун даражасида мустаҳкамлашнинг ижтимоийаҳамияти асослаб берилди. Шунингдек,қонун лойиҳаси концепциясида қонуннингасосий мақсади бўлмиш ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш, уларни бартараф этишва очиш жараёнида фуқароларнинг ҳуқуқийҳимояланганлиги, республика ички ишларорганларининг ҳуқуқий мақоми, асосий вазифалари,ваколатлари, иш принциплари вафаолиятининг йўналишлари белгилаб берилди.Бўлғуси қонундан кутилаётган натижаларданбири келгусида ички ишлар органларисоҳавий хизматлари фаолиятини ташкилийҳуқуқийжиҳатдан ислоҳ қилишдир. Жумладанқонун лойиҳасининг қабул қилинишиички ишлар органларининг патруль-пост важамоат тартибини сақлаш хизматлари тизимидагииш ва яшаш жойи ноаниқ шахсларниреабилитация қилиш марказлари, маъмурийқамоққа олинган шахсларни сақлаш махсусқабулхоналари каби тузилмаларнинг фаолиятинитартибга солувчи норматив-ҳуқукий ҳужжатларнингқайта ишлаб чиқилишида муҳимасос бўлади.Ички ишлар органлари томонидан қўлланиладиганайрим турдаги давлат мажбурловчоралари (жисмоний куч, махсус воситалар ваўқотар қуролни қўллаш) ҳозирги кунда бирнеча норматив ҳужжатларда ўз ифодасинитопган. Қонун нормаларида ушбу мажбурловчораларини қўллаш тартиби, асослари аниқбелгиланиб, фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи,шаъни, қадр-қиммати, ҳуқуқлари, эркинликларива қонуний манфаатларини ҳимояқилиш, уларнинг шахсий ва мулкий хавфсизлигинитаъминлаш ички ишлар органларифаолиятининг асосий йўналишларидан эканлигиқайд этилган.Қонун лойиҳасининг концептуал қоидалариқаторида ички ишлар органларинингижроия ҳокимият тизимидаги ўрни, вазифаларива принциплари, мажбуриятлари,ҳуқуқларини мустаҳкамлаш, ўқотар қуролниқўллаш тартибини, шунингдек қўллаш учунрухсат этилган махсус воситаларнинг муайянрўйхатини, хизматнинг умумий шартлари вақабул қилиш қоидалари ҳамда уни ўташтартибини белгилаш, фуқароларнинг ҳуқуқлари,эркинликлари ва қонуний манфаатларигариоя қилинишининг кафолатлари, ичкиишлар органлари ходимларини ижтимоий ваҳуқуқий ҳимоялаш чора-тадбирлари ҳамдафуқаролар томонидан ички ишлар органлариходимларнинг ноқонуний хатти-ҳаракатлариустидан шикоят қилиш тартиби назардатутилган.Шунингдек, ҳуқуқни қўллаш ва қонунчиликамалиётида илк бор ички ишлар органларинингҳуқуқий мақоми аниқлаштирилиб,унга асосан Ўзбекистон Республикасинингички ишлар органлари — Ўзбекистон Республикасифуқаролари, чет эл фуқаролари,фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ҳуқуқлари,эркинликлари ва қонуний манфаатлариниҳимоя қилиш, конституциявий тузумни мустаҳкамлаш,жамоат тартибини сақлаш важамоат хавфсизлигини таъминлаш, шунингдекжиноятчилик ва ҳуқуқбузарликларнинг олдиниолишни амалга оширувчи ҳуқуқни муҳофазақилиш органидир деган ҳуқуқий тушунча қонунлойиҳасида ўз аксини топди.Лойиҳада қонунийлик, фуқароларнингҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларигариоя этиш ва уларни ҳурматқилиш ички ишлар органлари фаолиятинингэнг асосий принциплари қаторида белгилабқўйилди.Қонун лойиҳасининг яна бир устуворжиҳати унда ички ишлар органлари ўзигаюклатилган вазифаларни фуқароларнингўзини ўзи бошқариш органлари ва бошқажамоат тузилмалари билан ҳамкорликдаамалга оширишини назарда тутувчи қоиданингбелгиланганлиги ички ишлар органларинингфуқаролик жамияти институтлари биланҳамжиҳатликда фаолият юритиши учунҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилади.Ички ишлар органлари ходимларинингижтимоий ва ҳуқуқий ҳимоясини таъминлашқонун концепциясининг асосий таркибийЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.5


қисмларидан биридир. Хусусан, «Ички ишларорганлари тўғрисида»ги қонун лойиҳаси7-боби ички ишлар органлари ходимларинингҳуқуқий ва ижтимоий ҳимоясига бағишланганбўлиб, унда ички ишлар органлари ходимлариниҳуқуқий ҳимоялаш кафолатлари,уларнинг соғлиғини сақлаш, хизматига ҳақтўлаш, турар жой билан таъминлаш, давлатпенсия таъминоти, мулкига етказилган зарарниқоплаш, жамоат транспортида бепулюриши, шунингдек ички ишлар органлариходимлари вафот этган ёки майиб бўлганҳолларда давлат суғуртаси ва зарарни қоплашҳамда ходимлар ва уларнинг оилааъзоларига ижтимоий ёрдам кўрсатиш кабимасалалар атрофлича ёритилган. Жумладан,қонун лойиҳасида ички ишлар органлариходимларининг махсус унвонлари учун бериладиганмаошлари Ўзбекистон РеспубликасиҚуролли Кучлари ҳарбий хизматчиларинингҳарбий унвонлари учун тўланадиган маошгатенглаштирилган ҳолда берилиши ички ишларорганлари ходимларининг кучайтирилган тартибдагива суткалик хизматларидан ташқари,тунги, дам олиш ва байрам кунларидаги хизматлариучун Ўзбекистон Республикаси Меҳнаткодексига биноан компенсация тўланишиалоҳида нормада белгилаб қўйилди.Ўзбекистон Республикаси «Қонунлар лойиҳаларинитайёрлаш ва Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлисининг Қонунчилик палатасигакиритиш тартиби тўғрисида»ги қонунининг14-моддаси талабларига мувофиқ 1қонун лойиҳасини тайёрлашда халқаро ҳуқуқнингумум эътироф этган принциплари ванормалари инобатга олинган, шунингдек қонунбилан тартибга солиш борасида бошқадавлатлар тажрибаси ўрганилган. Хусусан,Беларусь ва Украинанинг «Милиция тўғрисида»ги,шунингдек АҚШ, Буюк Британия,Германия, Канада, Австралия, Ҳиндистон,Хитой, Словения, Финляндия, Эстония,Озарбайжон, Арманистон, Молдова, Россиякаби давлатларнинг «Полиция тўғрисида»гиқонунлари ўрганиб чиқилди; Франция,Норвегия, Польша, Греция, Италия, Чехия,Туркия, Жанубий Корея ва бошқа давлатларнингушбу фаолиятни ташкил этишмеханизми таҳлил қилинди.МДҲга аъзо мамлакатларнинг ички ишларорганлари фаолиятини тартибга солувчиқонунларида ўзаро концептуал фарқлар мавжудэмас. Хусусан, ушбу қонунларда полицияфаолиятининг принциплари, полициянингмажбуриятлари ва ҳуқуқлари, полициянингайрим давлат мажбурлови чораларини қўллаши,жисмоний куч, махсус воситалар ваўқотар қуролларнинг қўлланилиши, полицияходимининг ҳуқуқий ҳолати, полицияда хизматниўташ, полиция ходими ижтимоий ҳимоясинингкафолатлари, молиявий ва моддий-техникавийтаъминот, шунингдек полицияфаолиятини назорат қилиш ва текшириш кабинормалар белгиланган.Ўз навбатида, аксарият хорижий давлатлардаполиция фаолияти миллий қонунлар ваанъаналарга асосланган. Бир қатор давлатлардаполиция органлари Ички ишлар вазирлигиихтиёрида бўлади ёки бевосита таркибийқисм сифатида унинг тизимига киради. Бу эсаполициянинг давлат ҳуқуқий сиёсатини юритишвоситаси сифатидаги аҳамиятини яна бирбор тасдиқлайди. Шунингдек, полиция адлия,хавфсизлик вазирликларига бўйсунган ҳолларёхуд махсус вазирлик ёки идоралардан ажралибчиққан махсус полициялар ҳам учрайди.Ўйлаймизки, республикамизда «Ичкиишлар органлари тўғрисида»ги қонуннингқабул қилиниши фуқароларнинг ҳуқуқлари вақонуний манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамдақонунийликни таъминлашни янги сифат босқичигакўтариб, ички ишлар соҳасида давлатбошқарувини демократлаштиришнинг муҳимомили бўлиб хизмат қилади.1Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси. — 2006. — №10. — 537-м.6 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


ҲУҚУҚИЙ ИСЛОҲОТЛАР ВАҚОНУНЧИЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШПРАВОВЫЕ РЕФОРМЫ ИСОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВАХ. Т. Одилқориев*,Н. П. Азизов**ДАВЛАТ ҲОКИМИЯТИ ШАКЛЛАНИШИ ВА ТАКОМИЛЛАШУВИНИНГКОНСТИТУЦИЯВИЙ АСОСЛАРИЎзбекистон Республикасининг Конституциясидавлатчилик, ҳуқуқ тизими ва қонунчиликборасида инсоният тўплаган энг илғортажриба ва ғояларни ўзида мужассамлантирган,олий юридик кучга эга ҳужжатдир.Ижтимоий адолат, демократия, инсон ҳуқуқлари,ҳокимиятларнинг тақсимланиши, ҳуқуқийдавлат ва фуқаролик жамияти тўғрисидагиэзгу қоидалар ундан муносиб ўринэгаллаган. Ўзбек халқининг кўп минг йилликдавлатчилик ва ҳуқуқий тараққиёти ютуқлари,унинг эрк, озодлик ва мустақиллик хусусидагиазалий орзу-умидлари унда ўз аксини топган.Асосий қонун Ўзбекистонда демократикҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятинишакллантиришнинг ҳуқуқий негизи бўлиб,халқимизнинг инсон ҳуқуқларига содиқлигини,эзгулик ва бағрикенглик анъаналарига изчилриоя этишини ифодалайди. У давлат ва жамиятҳаётининг ҳуқуқий пойдевори, мамлакатимиздақарор топган тинчлик, осойишталиква миллатлараро тотувликнинг ишончли кафолатидир.Ўзбекистон Президенти Ислом Каримовтаъкидлаганидек, «Конституциямизда муҳрлабқўйилган тамойил ва қоидалар асосидамамлакатимизда тўлақонли, самарали амалқиладиган қонунчилик ва ҳуқуқий базаяратилди. Бир сўз билан айтганда, АсосийҚонунимиз ҳуқуқий давлат қуриш йўлигаўтишимизнинг пойдеворини қуриб берди».«… Конституциямизнинг ҳеч нарса биланўлчаб, баҳолаб бўлмайдиган беқиёс аҳамиятива тарихий ролини биринчи навбатда биз учунмутлақо янги бўлган миллий давлатчилик ваунинг ижтимоий-сиёсий тизимини яратиш,демократик тамойиллар асосига қурилгансиёсий ва иқтисодий тизимни шакллантиришучун зарур бўлган ҳуқуқий пойдеворни айнанАсосий Қонунимиз белгилаб берганида кўрамиз»1 .Ўзбекистон Конституцияси олий юридиккучга эга қонун сифатида давлатимиз қиёфасини,унинг ижтимоий-иқтисодий негизини,сиёсий тузумини, бошқарувнинг демократикпринципларини, жамият тараққиётинингустувор соҳаларини муҳрлаб берди. У жамиятмиқёсида эришилган ўзига хос ижтимоийкелишувнинг маҳсули сифатида майдонгачиқиб, энг аввало, давлат ҳокимиятиниинсон ҳуқуқлари кўламига мутаносибравишда меъёрлаш ҳамда шу орқалиҳокимият билан фуқароларнинг ўзаромуносабатларини мувозанатлаш ва шаффофлаштиришвазифасини ўтамоқда.Мустақил тараққиётимиз йиллари мобайнидадавлат ҳокимияти ва давлат бошқару-* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи кафедраси бошлиғи,юридик фанлар доктори, профессор.** Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи кафедраси бошлиғинингўринбосари, юридик фанлар номзоди, доцент.1Каримов И.А. Бизнинг йўлимиз – демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва модернизацияжараёнларини изчил давом эттириш йўлидир: Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 йиллигигабағишланган тантанали маросимдаги маъруза // Халқ сўзи. – 2011.– 8 дек.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.7


вини демократлаштириш айнан Конституцияасосида, унда мустаҳкамланган ҳокимиятлартақсимланиши ва бошқа конституциявийпринципларни ҳаётга изчил татбиқ этиш,ҳокимият тармоқлари ўртасида ўзаро тийибтуриш ва манфаатлар мувозанатининг самаралитизимини шакллантириш, қонун чиқарувчива маҳаллий вакиллик органларинингваколатлари ҳамда назорат функцияларинингтаъсирчанлигини кучайтириш, судлов тизиминилибераллаштириш ва судларнинг мустақиллигинитаъминлаш бўйича салмоқли ишларамалга оширилди.Ўзбекистон Конституцияси дунёдаги реалва ҳақиқий конституциялар қаторидан муносибўрин олган. Зеро, у давлат ҳокимиятиниташкил этиш, инсон ҳуқуқларини таъминлаш,жамиятни бошқариш борасидаги конституциявий-ҳуқуқиймуносабатлар иштирокчиларинингхулқ-атворида ўз аксини топиб,уларнинг хатти-ҳаракати мазмунини ташкилқилмоқда.Ўзбекистон Республикасининг Конституциясибугунги кунда барча давлат органлари,сиёсий партиялар, жамоат ва нодавлатташкилотлари ҳамда фуқаролар учун муқаддасижтимоий-ҳуқуқий ҳужжатга айланди. Шумаънода, Президент Ислом Каримов баёнэтган «Мамлакатимизда демократик ислоҳотларниянада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини ривожлантириш концепцияси»датаъкидланганидек, «мамлакатимизнинг демократиктараққиётини таъминлаш ва фуқароликжамиятини шакллантиришнинг асосийпринципларини белгилаб берган Конституциямизнингасосий қоида ва нормаларигатаяниш алоҳида аҳамият касб этади» 1 .Конституциямизнинг беқиёс қадр-қимматишундаки, у нафақат истиқлолимизнинг бошҳуқуқий кафолати, балки юксалиш ва камолотсари одимлаб боришимизнинг дастуриламалидир.Конституция ўзининг ҳуқуқий (қонуний)тартибга солувчи таъсир кучи орқалижамият ҳаётига уюшқоқлик, ташкиллашганлик,барқарорлик ва батартиблик хусусиятларинижо этиб келмоқда. Аслида, ҳар бир конституциявийнорманинг мазмуни ижтимоий эҳтиёжларва талабларни акс эттирганлиги боис,уларни самарали қўллаш – ижтимоий тараққиёт,ривожланиш ва юксалиш омили сифатиданамоён бўлади.Мустақил давлатимизнинг йигирма йилликтараққиёти мобайнида Ўзбекистон РеспубликасиКонституцияси самарали амал қилди вашу асосда эришган ютуқларимизни сарҳисобқилиш, жамият ҳаётидаги ижтимоий, иқтисодий,сиёсий, маданий, маънавий ўзгаришларничуқур, ҳар томонлама таҳлил этиш ҳамдахолисона баҳо бериш имкониятига эгамиз.Конституция қабул қилинганидан буён ўтганқарийб йигирма йиллик даврда жамият ҳаётидакенг кўламли ўзгаришлар содир бўлди.Натижада, Ўзбекистоннинг сиёсий тизими вадавлат бошқаруви қиёфаси тубдан ўзгарди.Буларнинг барчаси жамиятимиз Конституцияасосида илдам ривожланаётганлигини кўрсатади.Асосий Қонун қабул қилинган кундан буёнунга (1993, 2002, 2007 ва 2011 йилларда)жамият ҳаёти учун ўта муҳим бўлган ўзгартишларкиритилди. Булар сирасида мамлакатпарламентининг тузилиши ва фаолияткўрсатишига оид конституциявий қоидаларнингизчил ривожланиши муҳим аҳамият касбэтади. Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримов давлат бошқаруви ва парламентислоҳотига оид таклифни умумхалқ муҳокамасигава овоз беришига қўйиш ғоясиниилгари сурди. Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлисининг еттинчи сессиясида (2001 йил6 декабрь) депутатлар икки палатали парламентнишакллантириш ва Ўзбекистон РеспубликасиПрезидентининг конституциявий ваколатмуддатини ўзгартириш масалалари1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатинингқўшма мажлисидаги маъруза. – Т., 2010. – Б. 7.8 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


юзасидан Ўзбекистон референдумини ўтказиштўғрисида тарихий қарор қабул қилди. Шунгакўра, 2002 йил 27 январда ўтказилганреферендумда Ўзбекистон халқи мамлакатдаикки палатали парламент тузиш ва ЎзбекистонРеспубликаси Президенти ваколатмуддатини 5 йилдан 7 йилга узайтиришғоясини қўллаб-қувватлади. Референдумнатижалари Ўзбекистон сиёсий тизиминингжадал ривожланишига туртки бўлди. Ўзбекистонхалқи референдумга қўйилган масалаларнимаъқуллаб, қонун чиқарувчи, ижроэтувчи ва суд ҳокимиятини ислоҳ қилиш борасидагифаолиятни давом эттириш зарурлигинитасдиқлади.Икки палатали парламентга ўтилиши олийҳокимият органлари ўртасидаги ваколатларнингқайта тақсимланишига, умуман, давлатмеханизмининг муайян даражада ижобийўзгаришига олиб келди. Хусусан, 2002 йил 12декабрда қабул қилинган, «Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлисининг Қонунчилик палатаситўғрисида»ги, «Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги конституциявийқонунлар, «Ўзбекистон РеспубликасинингКонституциясига ўзгартишлар ва қўшимчаларкиритиш тўғрисида»ги қонунларАсосий Қонунга ўзгартиш ва қўшимчаларкиритиш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилди.«Референдум якунлари ва давлат ҳокимиятиниташкил қилишнинг асосий принципларитўғрисида»ги (2002 йил 4 апрель) конституциявийқонун демократик ислоҳотларничуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятинингасосларини шакллантиришга доир қонунчиликҳужжатларини такомиллаштиришнинг қуйидагибешта асосий принципини белгилаб берди:биринчиси — қонун устуворлигини, ҳокимиятнингқонун чиқарувчи, ижро этувчи, судтармоқлари ўртасидаги мувозанатни, уларданҳар бирининг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш;иккинчиси — халқаро ҳуқуқнинг умумэътирофэтилган принциплари ва нормалариасосида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларикафолатларини таъминлаш;учинчиси — сиёсий ҳаётнинг, давлат важамият қурилишининг барча жабҳалариниизчил эркинлаштириш;тўртинчиси — нодавлат нотижораттузилмалари, жамоат ташкилотлари ва фуқароликжамиятининг бошқа демократик институтлариянада мустаҳкамланиши ҳамда ривожланишиучун кафолат ва шароитларнитаъминлаш;бешинчиси — фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органларини ҳар томонлама мустаҳкамлашва давлат ҳокимияти марказийорганларининг ваколатларини жойлардагибошқарув органларига босқичма-босқич ўтказиш,ижро этувчи ҳокимият органлари, шу жумладан,мудофаа ва хавфсизликни таъминловчитузилмалар фаолияти устидан жамоатназорати механизмини шакллантириш вакучайтириш. Мазкур принциплар Конституциянингкейинги тараққиёти учун муҳим омилбўлиб хизмат қилди.Юқоридагилардан келиб чиқиб, КонституциянингЎзбекистон Республикаси ОлийМажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президентива Вазирлар Маҳкамасининг ҳуқуқиймақомини белгиловчи XVIII-XX боблари ҳамдамаҳаллий давлат ҳокимияти асослари тўғрисидагиXXI боби янги таҳрирда баён этилди.Унга кўра, Ўзбекистон парламенти – ОлийМажлис — Ўзбекистон Республикасининг доимийамал қилувчи олий вакиллик ва қонунчиқарувчи органи сифатида, Қонунчиликпалатаси (қуйи) ва Сенати (юқори палата)даниборатлиги белгиланди. Конституциявий қоидаларда,Қонунчилик палатаси депутатларива Сенати аъзоларининг мақоми, асосийваколатлари, палаталарнинг ички тузилишикаби масалалар ўз талқинини топди.Ўзбекистонда икки палатали парламентнингқарор топганлиги, «биринчидан, томмаънода профессионал парламентга ўтиш;иккинчидан, давлатчилик қурилиши ва сиёсийвоқелигимизда замонавий парламентаризманъаналари (тартиблари)ни шакллантириш ваянада ривожлантириш; учинчидан, давлатҳокимиятининг мустақил тармоғи сифатидаЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.9


қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг мавқеи ваҳуқуқий мақомини изчиллик билан мустаҳкамлашва шу тариқа ҳокимиятлар тақсимланишипринципини амалга ошириш механизмлариниянада такомиллаштириш имконини беришишубҳасиз».Конституциямизнинг мамлакат Президентинингҳуқуқий мақомини белгиловчи моддалариҳам замон талабларига мос равишдаривожланди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг1992 йил 8 декабрда қабулқилинган таҳририда 89-модданинг мазмуниқуйидагича эди: «Ўзбекистон РеспубликасинингПрезиденти Ўзбекистон Республикасидадавлат ва ижро ҳокимият бошлиғидир.Ўзбекистон Республикаси Президенти айнивақтда Вазирлар Маҳкамасининг Раисиҳисобланади». Ушбу қоида Ўзбекистоннингмустақиллигини мустаҳкамлаш, ўтиш давридамамлакатда ижтимоий, иқтисодий, сиёсийбарқарорликни, фуқаролар тинчлиги ва фаровонлигинитаъминлашда мустаҳкам заминбўлиб хизмат қилди.Мамлакатимизда ҳуқуқий давлат ва фуқароликжамиятини шакллантириш йўлида ислоҳотларнингбосқичма-босқич амалга оширилиши,ҳокимиятлар тақсимланиши принципиниижтимоий-сиёсий ҳаётимизга янадатеранроқ жорий этишни, олий ҳокимият органларитизимида рўй берган муҳим ўзгаришларасосида конституциявий қоидаларгатегишли ўзгартишлар киритилишини тақозоэтди. Жумладан, 2003 йил 24 апрелда қабулқилинган «Ўзбекистон Республикаси Конституциясигаўзгартиш ва қўшимчалар киритиштўғрисида»ги қонунга биноан Конституциянинг89-моддасида «Ўзбекистон РеспубликасиПрезиденти Ўзбекистон Республикасида давлатва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир», деббелгиланди.Мамлакатимиз Президенти томониданқонунчилик ташаббуси ҳуқуқидан фойдаланганҳолда 2006 йил 8 ноябрда Олий МажлисҚонунчилик палатасига «Давлат бошқарувиниянгилаш ва янада демократлаштириш ҳамдамамлакатни модернизация қилишда сиёсий10 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида»гиконституциявий қонун ва «ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг айриммоддаларига (89-моддасига, 93-моддасининг15-бандига, 102-моддасининг иккинчи қисмига)тузатишлар киритиш тўғрисида» қонунлойиҳалари киритилди. Унда, биринчи навбатда,давлат бошқарувини демократлаштириш,ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижроэтувчи тармоқлари ўртасида ваколатларнингмутаносиб тақсимланишига эришиш; иккинчидан,давлат ҳокимияти органлари фаолиятиниташкил этиш ва назорат қилишда, жамиятҳамда иқтисодиётнинг барқарор ривожланишинитаъминлаш орқали халқ турмуш шароитинингяхшиланишида сиёсий партияларнингмасъулиятини янада ошириш кўзда тутилди.Шунга кўра, Ўзбекистон Республикасининг2007 йил 11 апрелда қабул қилинган «ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг айриммоддаларига тузатишлар киритиш тўғрисида(89-моддасига, 93-моддасининг 15-бандига,102-моддасининг иккинчи қисмида)»ги конституциявийқонуни билан Конституциянинг 89-моддаси мазмуни қуйидагича ифодаланди:«Ўзбекистон Республикасининг Президентидавлат бошлиғидир ва давлат ҳокимиятиорганларининг келишилган ҳолда фаолиятюритиши ҳамда ҳамкорлигини таъминлайди».Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримовнинг 2010 йил 12 ноябрдаЎзбекистон Республикаси Олий МажлисиҚонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшмамажлисидаги «Мамлакатимизда демократикислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини ривожлантириш концепцияси»даилгари сурган ғоялари Конституциянингтакомиллашуви учун навбатдагитуртки бўлди. «Ўзбекистон Республикаси Конституциясинингайрим моддаларига ўзгартишва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги (78, 80,93, 96 ва 98-моддаларига) ЎзбекистонРеспубликаси қонуни Олий Мажлис Қонунчиликпалатаси томонидан 2011 йил 4 мартдақабул қилиниб, Сенат томонидан шу йил 25мартда маьқулланди ҳамда 18 апрелда


Президент томонидан имзоланди. Ундатаъкидланганидек, Ўзбекистон РеспубликасинингКонституциясига киритилган мазкурўзгартиш ва қўшимчалар демократик ислоҳотларниянада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини шакллантириш, давлат ҳокимиятива бошқарувини демократлаштириш, давлатҳокимиятининг уч субъекти – давлат бошлиғи– Президент, қонун чиқарувчи ва ижро этувчиҳокимият тармоқлари ўртасидаги ваколатларнингянада мутаносиб тақсимланишинитаъминлаш, шунингдек социал-иқтисодий,ижтимоий-сиёсий ислоҳотларни давом эттиришда,жамиятни янгилаш ва модернизацияқилишда сиёсий партияларнинг роли ҳамдатаъсирини кучайтириш мақсадини кўзлайди.Қонунда, шунингдек, Конституциянинг 98-моддаси янги таҳрирда баён этилиб, ВазирларМаҳкамасининг ташкил этилиши, фаолияткўрсатиш тартиблари, ваколатлари белгилабберилди. Мамлакат олий қонунчилик органибилан ижро ҳокимияти ўртасидаги мувозанатнитаъминлашга қаратилган ўта муҳимқоида – ҳукуматга ишончсизлик вотумибилдириш тўғрисидаги қоида мустаҳкамлабқўйилди. Унда ишончсизлик вотуми тўғрисидагимасалани киритиш тартиби, кўрибчиқиш, Бош вазирга (ҳукуматга) ишончсизликвотуми билдиришдан келиб чиқадиган ҳуқуқийоқибатлар, бундай вотум билдириш натижасидаБош вазирни лавозимдан озод этиш,янги Бош вазир номзодини тақдим этиш ва унисайлаш тартиблари белгиланди. Президенттомонидан таклиф этилган ушбу қонунларлойиҳаларининг Олий Мажлис томониданқабул қилиниши мамлакатда бошланганижтимоий-иқтисодий, сиёсий ўзгаришларнинг,айниқса, сиёсий тизимни модернизацияқилишнинг мантиқий давоми ҳамда давлатҳокимиятини демократик тарзда ташкил этишкафолатларини янада кучайтириш учунишончли асос бўлди, дейиш мумкин.Конституцияга киритилган ўзгартишларЎзбекистонда изчил жадаллашиб бораётганэркинлаштириш жараёнининг муҳим ҳуқуқийнегизига айланди. Мамлакатда ҳуқуқий давлатва фуқаролик жамиятини барпо этишда улканаҳамият касб этиб, давлат ҳокимияти органлариўртасида ваколатларнинг мутаносибтақсимланиши ва мувозанатнинг сақланишига,сиёсий партиялар томонидан турлиижтимоий қатламлар иродасини янада самаралиифода этилишига хизмат қилади.Давлатнинг демократик институтлар ватартиботларни шакллантириш борасидагироли ва тизимли фаолиятини янада кучайтиради.Шундай қилиб, Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг тараққиёти жамият ҳаётибилан ҳамоҳанг ва узвийдир. Конституцияжамиятнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий вамаданий ҳаётидаги туб ўзгаришларни ҳамҳуқуқий жиҳатдан таъминлайди, ислоҳийянгиланишлар таъсирида ўзи ҳам такомиллашиб,замон талабларига мослашиб боради.Шу аснода Асосий Қонунимиз жамиятимизнингёрқин истиқбол сари илгарилама ҳаракатинитаъминлайди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.11


ҳатликдаги саъй-ҳаракатлари билангинатартибга солиш мумкин бўлган глобал муаммоларсони кўпайиб кетаётгани биланизоҳланади. Барча давлатлар учун умумийбўлган принциплар ва нормалар асосидаумумжаҳон тартиботини сақлаб туриш заруратиҳам худди шу йўналишга қаратилган.Халқаро ҳуқуқ назариясида халқароҳуқуқийшартнома деганда, халқаро ҳуқуқнингасосий ва муҳим манбаларидан бири тушунилади.Бу БМТ Уставида ҳамда БМТ Халқаросуди статутида ҳам ўз аксини топган.Халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги1969 йилги Вена конвенцияси ҳамда Давлатларва халқаро ташкилотлар ўртасидагишартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги 1986 йилгиВена конвенциясининг 2-моддасига мувофиқ,халқаро шартнома — халқаро ҳуқуқ томонидантартибга солинадиган давлатлар ва халқароҳуқуқнинг бошқа субъектлари ўртасидагибитимдир.Шартнома халқаро ҳуқуқ субъектлариўртасида улар учун юридик жиҳатдан мажбурийбўлган қоидалар — уларнинг ўзаро ҳуқуқва мажбуриятларини белгилаш, ўзгартиришёки бекор қилишга доир халқаро-ҳуқуқийнормаларни яратиш тўғрисидаги битимнинисбатан аниқ шаклда ифода этади. Халқароҳуқуқ нормаларининг кўпчилиги шартномавийхусусиятга эга.Халқаро шартномалар давлатлар эркинхоҳиш-иродасининг ҳосиласи бўлиб, халқароҳаётнинг объектив тартиб-қоидаларигасуяниши ва ушбу тартиб-қоидалар асосидаамал қилиши лозим. Халқаро шартномаларюқоридаги шартларга амал қилган ҳолдагинаобъектив ва ижтимоий заруриятга айланади.Томонларнинг ўзаро шартлашуви ва келишувихалқаро шартноманинг энг характерли белгисиҳисобланади. Келишув халқаро шартноманингасосий белгиларидан бири бўлиб, давлатларнингўзаро мақсадлари, бир-бирига ёнбериш ва ўзаро муросалари шаклидаги«келишув» орқалигина ҳал этилади. Бундайтартибдаги қоидаларга амал қилинмайтузилган халқаро шартнома ўз-ўзидан ҳуқуққахилоф ҳисобланади ва давлатлараро муносабатлардаўзаро тенглик тамойили қоидалариниқўпол равишда бузади.Халқаро шартнома халқаро ҳуқуқ субъектларинингхалқаро мулоқотларда фаол ҳаракатинатижаси ҳисобланади. Бунда субъектлардоимий равишда ўзаро муносабатлариниянгилаб, замонавийлаштириб, шу билан бирга,эскириб қолган усуллардан воз кечган ҳолдахалқаро шартномаларни янги шароитларгамослаштириб борадилар. Бу соҳада эришилганютуқларни бутун инсоният цивилизациясинингмулкига айлантирмоқ лозим.Ҳар қандай суверен давлат ўзинингасосий ҳуқуқларидан бири бўлган халқарошартномалар тузиш ҳуқуқига эга. «Шартномалардадавлатлар асосий томонлар ҳисобланади.Давлатлараро шартномалар халқаромуносабатларни тартибга солишда асосийўрин тутади ва шу тариқа халқаро ҳуқуқ нормаларинияратади» 1 . Шунингдек, «халқаро шартномадавлатларнинг ўзаро ҳаракатлариниамалга оширишда қулай восита ҳисобланади.Шунинг учун ушбу шартномалар давлатларнингташқи алоқалари учун норматив манбасифатида қабул қилинади ва қўлланилади» 2 .Шартнома – томонларнинг хоҳиш-иродасибилан тузилган битим.Халқаро шартномалар халқаро ҳуқуқсубъектлари ўртасидаги ўзаро алоқаларнингэнг асосий воситаси бўлиб, уларсиз ҳозиргижаҳон ҳамжамиятининг тараққиётини тасаввурқилиб бўлмайди. Халқаро шартнома орқалидавлатлар халқаро ҳамжамиятда ўзларинингасосий функциялари ва шартномавиймажбуриятларини, «Pacta sunt servanda» тамойилигақатъий амал қилган ҳолда виждонанбажаришлари шарт.Халқаро шартномани тузиш ва имзолашякунлангач, унинг кучга кириши, эълон қилинишива рўйхатга олиниш жараёнлари амалгаоширилади. Халқаро шартнома кучга киргунигақадар яна бир қатор жараёнлар борки, уларниамалга оширмай туриб, халқаро шартнома ҳечқандай юридик аҳамиятга эга бўлмайди. Амморатификация қилиниши ёки тасдиқланиши1Маматқулов А. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. – Т., 1997. – Б.65.2Умарахунов И.М. Международная договорно-правовая практика <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>. – Т., 2003. — С. 37.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.13


талаб этилмайдиган халқаро шартнома имзоланишибиланоқ кучга киради. Бу иш шартномадақайд этилган шарт-шароитга мувофиқтарзда амалга оширилади.Юқорида таъкидлаб ўтилган барча ёндашувва фикр-мулоҳазалардан бир нарсанианиқлаш мумкин: халқаро шартномалархалқаро ҳуқуқ субъектлари ўртасидаги барчамуносабатларни халқаро ҳуқуқда умумэътироф этилган нормалар асосида бошқариб,тартибга солиб турувчи битимдир.Халқаро шартномалар халқаро муносабатларниакс эттирибгина қолмай, ҳар биршартнома ўз номига ҳам эгадир. Халқарошартномаларни турлича номлаш халқарошартномалар амалиётида кенг қўлланилади,лекин уларнинг номи ҳеч қандай юридикаҳамият касб этмайди 1 . Шунинг учун ҳам,юқорида қайд этганимиздек, бугунги кундахалқаро шартномаларнинг ўндан ортиқтурлари мавжуд. Аммо, айтиш жоизки, ҳозиргизамон халқаро ҳуқуқида халқаро шартномаларнингномлари билан эмас, балкиуларнинг халқаро-ҳуқуқий тизимда тутган ўрни(норма-мақсадлар ва норма-принциплар),фаолият доираси (универсал, минтақавий вапартикуляр) ва юридик кучи (императив ҳуқуқ— jus cogens, қаттиқ ҳуқуқ — hard law; диспозитивҳуқуқ (юмшоқ ҳуқуқ – soft law) билантаснифлаш кўпроқ одат бўлган. Айниқса,халқаро шартноманинг миллий ҳуқуққа таъсиркўрсатишида унинг юридик кучи каттааҳамиятга эгадир.Халқаро шартномалар давлатлар ҳаётидажуда муҳим мавқега эга бўлиб, унинг обрўэътибори,келажаги, равнақи, халқаро ҳамжамиятдатутган ўрнини белгиловчи, мамлакатдаинсон ҳуқуқ ва эркинликлари барқарорлигинингтаъминланишини, давлатнингиқтисодий, сиёсий, ижтимоий ҳолатини аксэттирадиган, хуллас, барча жабҳалардаалоҳида аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий актдир.Халқаро шартномалар давлатнинг фақатиқтисодий, ижтимоий, сиёсий аҳволини аксэттирибгина қолмай, жаҳон ҳамжамиятидатутган ўрнини ҳам белгилаб берувчи асосийомил сифатида эътироф этилади.Миллий ҳуқуқий тизим — авваламбор,давлатнинг субъектлари ўртасидаги ижтимоиймуносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқийнормалар тизимидан иборат. Албатта, «миллийҳуқуқ тизими» тушунчасига оид кўплаб таърифларникелтириш мумкин ва бир таъриф биланбу тушунчани тўлиқ очиб бериш мушкул. ДавлатимизнингАсосий Қонуни ҳисобланганКонституция ўзида «миллий ҳуқуқ» тушунчасинитўлиқ акс эттиради. Конституция бутунқонунчиликнинг негизи ҳисобланади. Конституцияқонунлар мажмуи эмас, у ягона ғоя,мантиқ, ўзак йўналиш билан йўғрилган яхлит,буткул бир ҳужжат ҳисобланади 2 . Конституциябутун мамлакатнинг миллий ҳуқуқини ўзида аксэттириши билан бир қаторда, демократиянингдаражасини ҳам белгилаб беради. Барчамизгамаълумки, жаҳон ҳамжамияти бирон давлатбилан ҳамкорлик қилишдан аввал шу давлатнингмиллий-ҳуқуқий тизимини ўрганиб чиқади.Миллий ҳуқуқнинг халқаро андозаларганечоғлик жавоб бериши, мамлакатда инсонҳуқуқ ва эркинликлари қонунларда ўз аксинитопганлиги, қонунларнинг мукаммаллиги, доимоҳамкорлик қилишга чоғланаётган мамлакатнингдиққат марказида бўлган. ЎзбекистонРеспубликаси миллий ҳуқуқининг асосидаюқорида келтирилган барча жиҳатлар мужассамлашган.Дунё тажрибасида Конституциянингфазилатини, моҳиятини унинг нормаларива тартиб-қоидалари, умуминсоний қадриятларгасодиқлиги, унда инсон ҳуқуқларинечоғлик ҳимояга олинганлиги билан ўлчаш одатбўлиб қолган.Юқоридагилардан келиб чиқиб, хулосақилиш мумкинки, халқаро шартномалар вамиллий ҳуқуқ бир-биридан қуйидаги жиҳатларибилан фарқланиб туради.Биринчидан, халқаро шартномалар ўзигахос усулда шаклланади. Агар миллий ҳуқуқнормалари бир давлат органи томониданқабул қилинса, халқаро шартномалар халқароҳуқуқ субъектлари (давлатлар, халқаро ташкилотлар)томонидан яратилади.Иккинчидан, халқаро шартнома нормалариўз моҳияти билан миллий ҳуқуқий тизимданфарқ қилади. Агар миллий ҳуқуқ нормалари1Қаранг: Саидов А.Х. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. — Т., 2001. – Б. 138.2Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳ. – Т., 2001. – Б.17.14 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


муайян бир давлатнинг мазмун-моҳияти ватабиатини намоён этса, халқаро шартноманормалари умуминсоний ва умумдемократикхусусият касб этади.Учинчидан, халқаро шартнома миллийҳуқуқдан ўз субъектлари билан ҳам фарққилади. Агар миллий ҳуқуқнинг субъектларижисмоний ва юридик шахслар ҳамда давлаторганлари бўлса, халқаро шартнома субъектларибўлиб давлатлар, халқаро ташкилотлар,халқлар ва миллатлар ҳисобланади.Тўртинчидан, халқаро шартномалар ўзинингтартибга солиш объекти билан ҳамажралиб туради. Агар миллий ҳуқуқ бир давлатдоирасидаги ижтимоий муносабатларнитартибга солса, халқаро шартнома нормаларидавлатлараро муносабатларни ёки кенгроқмаънода давлатлараро тизим субъектлариўртасидаги муносабатларни тартибга солади.Бешинчидан, халқаро шартномалар ўзфаолият кўлами ва воситалари билан ҳаммиллий ҳуқуқдан фарқ қилади. Агар миллийҳуқуқнинг амал қилиши ва қўлланиши муайянбир давлатнинг ижроия ва суд органлари биланбоғлиқ бўлса, халқаро шартномаларнинг амалқилиш механизмида эса ижроия ва суд органларийўқ.Демак, халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқ бирбириданмустақил бўлса-да, «ҳар қандайдавлатнинг ҳуқуқий тизимини бошқа миллийҳуқуқий тизимлар ва халқаро ҳуқуқ биланбоғламасдан ўрганиб бўлмайди. Бундай ҳуқуқий«учбурчак» умумий ҳуқуқий ҳудуд сифатидахизмат қилади. Унда турли нормативҳуқуқийҳужжатлар ўзаро таъсирда бўлади,тўқнашади ва биргаликда фаолият кўрсатади.Бундай алоқаларда қонунийлик ва барқарорлик,қарама-қаршилик ва тасодифийликбор. Уларнинг негизида давлатларнинг иқтисодий,ижтимоий, маданий ва бошқа соҳалардагиҳамкорлигини мустаҳкамловчи умумий интеграцияжараёнлари ётади» 1 .Айниқса, бугунги глобаллашув шароитидадавлатлараро ҳамкорлик кўлами тоборакенгайиб бораётган бир пайтда турли соҳаларгаоид алоқаларни чуқурлаштириш, айниқса,халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқий тизимларорасидаги ўзаро фарқларни камайтиришни,бошқача айтганда, икки тизимнинг самарали,изчил ҳамда барқарор алоқасини таъминлашнитақозо этади.Ҳолбуки, дунёда ўзига хос тараққиётйўли ва қарашларига эга миллатлар, халқларва давлатлараро ўзаро манфаатдорлик,ҳамжиҳатлик алоқаларининг қарор топиши варивожланишида халқаро ҳуқуқ билан миллийҳуқуқий тизим ўртасидаги муносабатлар муҳимўрин тутади. Чунки, «халқаро ҳаётда демократиява қонунийликни давлат ички демократиясисизёхуд қонунийлигисиз тасаввур этиббўлмайди» 2 , «дунёда ҳамжиҳатлик ғояси давлатларҳуқуқий тизими ягона мақсад асосидақурилишини талаб этади. Демократия халқарова ички ҳуқуқий тартибот умумдемократик тамойилларгатаянишини кўзда тутади» 3 . Энг муҳими,ушбу жараён ўзининг «доимий ва ажралмасэканлиги билан алоҳида аҳамиятга эга» 4 .Демак, халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқ ўртасидагимуносабатлар, бу муносабатларниамалга оширишдаги назарий ва амалий муаммолармазкур ҳуқуқий тизимларнинг ўзароалоқадор ва бир-бирига таъсир кўрсатишасосида ривожланиши билан ҳам долзарб вамураккаб муаммолардан ҳисобланади. Шумуносабат билан, халқаро ҳуқуқнинг асосийсоҳаларидан бири бўлган халқаро шартномаларҳуқуқининг миллий ҳуқуққа таъсири ва ўзнавбатида, миллий ҳуқуқнинг халқаро шартномаларҳуқуқининг ривожланишига таъсиринафақат халқаро ҳуқуқнинг самарадорлигидаражасини, балки муайян давлатларнингхалқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари биланўзаро муносабатлари салмоғини, халқароташкилотлар фаолиятининг самарадорлигини,халқаро муносабатларнинг демократиктамойилларга асосланганлиги даражасини ва,энг муҳими, давлатларнинг ҳозирги замоннингглобал муаммоларини биргаликда тушуниш ваҳал этишга бўлган иродасини кўрсатибберади.1Қаранг: Саидов А.Х. Ҳозирги замон асосий ҳуқуқий тизимлари. – Т., 2004. – Б. 387.2Қаранг: Лукашук И.И. Международное право. Общая часть: Учебник. – М., 2001. – С. 203-204.3Лукашук И.И. Демократия – принцип международного сообщества ХХI столетия // Государство и право нарубеже веков: Материалы всероссийской конференции. – М., 2000. – С.7.4Ануфриева Л.П. Соотношение международного публичного и международного частного права: правовыекатегории. – М., 2002. – С.354.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.15


Ш.О. Мамадалиев*АХБОРОТ СОҲАСИНИ ИСЛОҲ ҚИЛИШ, АХБОРОТ ВА СЎЗ ЭРКИНЛИГИНИТАЪМИНЛАШ — ИНСОН ҲУҚУҚЛАРИНИНГ КАФОЛАТИЎзбекистон халқи ўз мустақиллигини эълонқилиб, ривожланишнинг умумэътироф этилгандемократик йўлини танлади. Чунки демократикйўл инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашва ҳимоя қилишга қодир бўлган,инсоният тажрибасида ўз исботини топганягона бошқарув тизимидир.Демократияни ахборот соҳасига татбиқэтганда, бу энг аввало ахборот плюрализми(ҳар хиллиги), сўз эркинлигини таъминлаш,цензурага йўл қўймаслик, оммавий ахборотвоситалари (ОАВ)нинг «тўртинчи ҳокимият»сифатида эътироф этилишини англатади.Мамлакатимизда амалга оширилаётганкенг қамровли демократик ислоҳотлар натижасидаахборот соҳасидаги давлат монополиясигачек қўйилди. Ўзбекистон ахборотмаконида нодавлат оммавий ахборот воситаларипайдо бўлди. 1991 йилда улар сони 300тача бўлса, 2012 йилга келиб 1200 тага етди.Ўзбекистон Президенти айтиб ўтганидек,мавжуд телеканалларнинг қарийб 53 фоизи,радиоканалларнинг эса 85 фоизи нодавлатоммавий ахборот воситалари ҳисобланади.Оммавий ахборот воситалари Ўзбекистондаяшайдиган миллат ва элатларнинг 7 та тилидафаолият кўрсатади, шунингдек, босма материалларва телекўрсатувлар инглиз тилидаҳам тарқатилмоқда 1 .Бу эса ОАВ ўртасида рақобат муҳитинивужудга келтириб, фуқароларнинг ахбороттанлови ҳуқуқини таъминлади. Давлат бошқарувитизимидаги «цензура» назоратини олибборувчи идора фаолиятига чек қўйилди.ОАВнинг давлат ва жамият бошқарувидагиролини кучайтириш, уни том маънодагинорасмий «тўртинчи ҳокимият»га айлантиришмасаласи давлат сиёсати даражасига кўтарилди.Буни давлатимиз раҳбарининг қуйидагификрлари билан асослаш мумкин: «Матбуотва ахборот воситаларини тўртинчи ҳокимиятсифатида эътироф этиш ҳуқуқий давлат оёққатуришининг муҳим шартларидан бири эканлигибугунги кунда ҳеч кимга сир эмас. Модомики,Ўзбекистон эркин, очиқ ҳуқуқий демократикдавлат қуришни ўз олдига мақсад қилиб қўйганэкан, бу шартларни сўзсиз бажариши керак.Мамлакатимиз Конституцияси ва қонунлариҳам айнан мазкур мезонлардан келиб чиқибяратилди» 2 .Дарҳақиқат, 20 йиллик мустақил тараққиётдавомида демократик талаб ва стандартларгатўла мос келадиган ОАВни эркин ва жадалривожлантиришга, ахборот соҳасинингсамарали фаолият кўрсатишини таъминлашгақаратилган «Ахборот эркинлиги принципларива кафолатлари тўғрисида»ги, «Оммавий ахборотвоситалари тўғрисида»ги, «Телекоммуникациялартўғрисида»ги, «Реклама тўғрисида»ги,«Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлартўғрисида»ги, «Ахборотлаштириш тўғрисида»гиўнга яқин қонун ҳужжатлари қабул қилинди.Мамлакатимизда сунъий йўлдош алоқатармоғи орқали телерадиодастурларни тарқатишйўлга қўйилган. Телекоммуникациялар тизимидунёнинг 180 та мамлакатига 28 та йўналишбўйича тўғридан-тўғри чиқадиган халқароканалларга эга. Интернет тизимидан фойдаланувчиларнингсони 8 миллиондан ортиб кетди.Ўрни келганда эслатиб ўтиш жоизки, дунёдаИнтернетдан фойдаланувчилар сони 2,1 миллиардкишини ташкил этади 3 . Уларни қитъаларбўйича тақсимлаганда қуйидаги манзараникузатиш мумкин: Осиё – 44%, Европа – 23%,Шимолий Америка – 13%, Лотин Америкаси –10%, Африка, Яқин Шарқ ва Австралия – 6,3%.Бундан кўринадики, бугун Ўзбекистонфуқароси дунёнинг исталган нуқтасидан ахборотолиш ҳамда хоҳлаган жойига ахборотузатиш имкониятига (ҳуқуқига) эга бўлди. БуЎзбекистоннинг очиқ, демократик жамиятгаайланганлигидан далолатдир.* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си Ўзбекистонда демократик жамият қурилиши назарияси ваамалиёти кафедрасининг бошлиғи, фалсафа фанлари доктори, профессор.1Қаранг: Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини ривожлантириш концепцияси. –Т., 2010. – Б. 30.2Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. — Т., 1996. – Б.325.3Қаранг: Ўзбекистон овози. – 2012. – 9 фев.16 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Ўзбекистонда дунёнинг етакчи мамлакатларитажрибасига таянган ҳолда журналисткадрлар тайёрлаш ва қайта тайёрлаш миллийтизими вужудга келди. Ўзбекистон миллийуниверситети, Жаҳон иқтисодиёти ва дипломатияуниверситети, Жаҳон тиллари университети,Шарқшунослик институтларида ушбувазифа амалга оширилмоқда.Айтиш жоизки, бугун дунё катта тезликдаривожланмоқда, бу, ўз навбатида, ахбороталмашинувининг замон талаблари даражасидабўлишини объектив заруриятга айлантирди.Жаҳоннинг сиёсий-ижтимоий луғатидаги «XXIаср – ахборот асри» «ахборотлашган жамият»,«очиқ жамият», «дунё – ахборот макони»,«интернет», «электрон почта», «ахборот уруши»,«ахборот хавфсизлиги» каби янги иборалар анашу заруриятнинг амалий ифодасидир. Аммо,шуни таъкидлаш жоизки, ахборот асридаахборотга «тарғибот-ташвиқот воситаси»,«ахборот – бу товар», «ахборот – бу мафкуравийқурол» каби муносабат билдирилмоқда.Ҳақиқат шуки, бугун ахборотдан ҳар кимўз манфаатлари йўлида фойдаланяпти. Шубоис ҳақиқатни ёлғонга, ёлғонни ҳақиқатгаайлантириш жараёнлари (миш-мишлар, бўҳтон,уйдирмалар) ахборот маконида (масалан,2005 йилдаги Андижон воқеалари) глобалмуаммога айланган.«Ғарб матбуоти танқидга, Шарқ матбуотиолқишга мойил» деган бир томонлама нохолисёндашувнинг заминида ҳам аслида манфаатлартўқнашуви ётибди. Айтиш жоизки, танқидгалойиқ аҳволни олқишлаш қанчалик хато бўлса,мақтовга лойиқ ҳолатни назар-писанд этмасликҳам шунчалик хатодир. Бугун дунё ОАВ олдидаахборот хавфсизлиги, сўз эркинлигини таъминлашда«холис» ва «тезкор» хабар тарқатиш,«журналист одоби», «журналист масъулияти»кабилар долзарб муаммога айланган. БуниЎзбекистон Президенти: «Халқимиз оммавийахборот воситаларидан мамлакатимиз вахорижда содир бўлаётган воқеалар тўғрисидахолис ва тезкор ахборот олишни кутади», дебтаърифлайди.Шу боис Президент И.А. Каримов илгарисурган концепцияда Ўзбекистон оммавийахборот воситаларини янада ривожлантиришбилан боғлиқ қуйидаги масалаларни ҳал этишкўрсатиб ўтилган. Булар ОАВ фаолияти устиданназорат қилишнинг иқтисодий механизмлари,ахборот манбаларининг ёпиқлиги,шунингдек, таҳририятларга ҳокимият органларива маъмурий тузилмалар томониданбўлаётган маълум даражадаги босимларнибартараф қилиш билан боғлиқ муаммолардир.Ўзбекистон Президенти қонунчилик ташаббуситариқасида «Давлат ҳокимияти вабошқаруви органлари фаолиятининг очиқлигитўғрисида»ги, «Телерадиоэшиттиришлар тўғрисида»ги,«Оммавий ахборот воситаларинидавлат томонидан қўллаб-қувватлаш кафолатларитўғрисида»ги қонунларни қабул қилишнитаклиф этди. Ушбу қонунларнинг қабул қилинишиЎзбекистонда ОАВни янги сифат босқичигаолиб чиқиши шубҳасиздир.Юқоридаги фикрлардан кўринадики,Ўзбекистонда фуқароларнинг ахборот олиш ваузатиш ҳуқуқи, сўз эркинлигини таъминлашучун ҳуқуқий-сиёсий имкониятлар яратилган.Аммо, айтиш жоизки, журналистларимизнингмаҳорати, фуқароларимизнинг фаоллигизамон талаблари даражасидан ортда қолмоқда.Буни айрим газета ва журналлар ададларинингкамайиб кетаётганида, фуқароларимизнингтаҳлилий матбуотдан кўра, сариқ (ёкиқора) матбуот номини олган нашрларгаэҳтиёжи ортиб бораётганида кўриш мумкин.Масалан, бугун сиёсий партиялар газеталариганисбатан «Даракчи» оммабоп. Демак,журналистларимиз ўз ўқувчиларини фикрюритишга ундайдиган, уларнинг дунёқарашиникенгайтирадиган, маънавий озуқа берадиганматбуотга қизиқишини ошириши лозимбўлади. Бунинг учун эса фактик материаллар,статистика ва қонунга суянадиган ахборотнитезкор тарқатишга эришишлари зарур.Фуқаролар эса холис ахборот нон, сув ва ҳавокаби инсон ҳаёти учун зарур эканлигини англашлари,ахборот суст айланадиган жамиятдатафаккур суст ишлашини унутмасликлари керак.Республикамиздаги оммавий ахборотвоситаларига – телевидение, радио, газета,журнал, бюллетенлар ва бошқаларни киритишмумкин 1 .Шу ўринда табиий савол туғилади, ЎзбекистонОАВ салкам 29 миллионлик аҳолинингахборотга бўлган эҳтиёжини қондира оляптими?Ҳозир аҳолининг аксарият қисмиахборотни асосан телевидение ва радиоданолади. Фандан бизга маълумки, кўриш, эшитишданкўра, бевосита ўқиш орқали олинганахборот дунёқарашни кўпроқ бойитади, самаралибўлади. Бу кемтикни газеталар тўлдиради1Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг “Оммавий ахборот воситалари тўғрисида”ги қонуни (янги таҳрири)// Ўзбекистон Республикасининг оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари. – Т.,2007. – Б.4.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.17


У. Туймабоев*ИЧКИ ИШЛАР ИДОРАЛАРИНИНГ ФУҚАРОЛАР ВА ЖАМОАТ УЮШМАЛАРИБИЛАН ҲАМКОРЛИГИМамлакатимизда мустақилликнинг илккунлариданоқ бошланган янгиланиш ва ислоҳотлар,улкан ўзгаришлар замирида Президентимизтомонидан олиб борилаётган одилонасиёсат ва узоқни кўриб иш тутиш принципиҳамда «Ислоҳот ислоҳот учун эмас, ислоҳотинсон учун» деган ғоялар ётибди. Айнан Юртбошимизмамлакатда тинчлик ва осойишталикнисақлаш, барқарорликни мустаҳкамлашдаИчки ишлар вазирлиги ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш хизматининг роли каттааҳамиятга молик эканлигини кўп маротабатаъкидлаганлар.Ўзбекистон Республикаси Президентининг«Ўзбекистон Республикаси ички ишларидоралари фаолиятини такомиллаштиришчора-тадбирлари тўғрисида»ги 2001 йил 27март фармони ва унинг асосида қабулқилинган Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг “Жиноятчиликка қарши курашбўйича ИИВ профилактика хизматинингролини кучайтириш тўғрисида”ги 2001 йил 6июнь қарори билан республикамизнинг барчақишлоқлари, овуллари ва аҳоли яшайдиган энгчекка жойларида ҳам халқ билан ҳамнафасбўлиб, унинг дарди, ғами ва ташвишларибилан яшайдиган профилактика инспекторларифаолият кўрсатишига асос солинди.Ўтган давр мобайнида ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш йўналишида Ички ишларвазирлиги томонидан ҳам қатор буйруқ вакўрсатмалар ишлаб чиқилди. Жумладан,ИИВнинг 1994, 2002, 2009 йиллардаги буйруқларибилан тасдиқланган йўриқномалардапрофилактика (катта) инспекторларинингхизмат фаолияти аниқ белгилаб берилди.Ўзбекистон Республикаси ИИВнинг “Шахснингҳаёти ва соғлиғига қарши қаратилган жиноятларнинголдини олиш ишларини янада кучайтириштўғрисида»ги 2001 йил октябрь буйруғибилан тасдиқланган йўриқномада республикамизҳудудида, алоҳида минтақаларда вашаҳарларда содир этилаётган жиноятларнингсабабларини чуқур ўрганиш, жиноят ваҳуқуқбузарликларни келтириб чиқарувчи шартшароитларнианиқлаш ва уларни бартарафэтиш чора-тадбирларини кўриш, ҳуқбузарликларнинголдини олишда куч ва воситаларданунумли фойдаланиш таҳлилини олиб бориштартиблари белгилаб берилди.ИИВнинг 2001 йил 17 ноябрь буйруғибилан “Ахлоқ тузатиш ишлари, муайянҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазоларниижро қилиш ва шартли ҳукм қилинганларниназорат қилиш тартибига оид йўриқноманитасдиқлаш тўғрисида”ги 2001 йил 28декабрь буйруғи билан «Профилактика инспекторларинингмаъмурий амалиёти бўйичайўриқномани тасдиқлаш тўғрисида»ги 30 данортиқ йўриқномалар амалга киритилди.Юқорида қайд этилган қарорлар асосидапрофилактика инспекторлари лавозимларикўпайтирилди. Натижада ҳар бир маҳалла, энголис, чекка қишлоқ ва овулларгача халқ биланишлайдиган, унинг дарду ғамига ҳамдард,қувончу ташвишларига шерик бўлишга,ҳамнафас бўлишга маънавий жиҳатдан қодирбўлган профилактика инспекторлари фаолияткўрсатишига эришилди.Милиция таянч пунктларини ташкил этишборасида Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримов «Ички ишлар идораларинингэнг биринчи, қуйи бўғини бўлганмилиция таянч пунктларини ҳар томонламаетук, халқ билан ишлашга билими,тажрибаси, ақл-идорки етадиган, жонкуярпрофилактика инспекторлари биланжамлашга алоҳида аҳамият қаратилсин...»деган эди. Профилактика инспекторлари бугунўзи хизмат қилаётган ҳудудда ҳуқуқ-тартиботнимуҳофаза этувчи асосий шахссифатида намоён бўлмоқда. Уларнинг хизматҳудудида ҳуқуқий масалаларни бевосита ўзиҳал этаётгани фуқароларни қизиқтирганмасалалар ва дуч келган айрим муаммоларучун ички ишлар ёки ҳуқуқ-тартиботни* Ўзбекистон Республикаси ИИВ Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш бош бошқармаси матбуот котиби.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.19


муҳофаза қилувчи бошқа идораларга борибовора бўлишларига ҳожат қолдирмаяпти.Фуқаро ларнинг турмуш тарзи, оилавиймуаммолари билан боғлиқ ва бошқа ҳарқандай масалалар ҳамкорлик ва баҳамжиҳатликбилан ҳал этилмоқда.Фуқаролар ва кенг жамоатчиликнинг ичкиишлар ходимлари билан ўзаро ҳамкорлигинимустаҳкамлаш ҳақида гап борганда, шубҳасиз,аввало профилактика инспекторларинингфаолияти назарда тутилади.Жойларда тинчлик ва осойишталикнисақлаш, барқарорликни мустаҳкамлаш,жамоат хавфсизлигини таъминлаш фақат ичкиишлар идоралари ходимларининг ишиэмаслиги, бунинг учун ҳар бир фуқаро ҳамҳисса қўшиши зарурлигини англаб етаётганюртдошларимиз профилактика инспекторларибилан ҳамкорлик қилишмоқда. Бу маскандаэндиликда ички ишлар ходимлари билан бирсафда қишлоқ, овул, маҳалла фуқароларйиғинларининг оқсоқоллари, маҳалла посбонлари,хотин-қизлар қўмитаси ва яраштиришкомиссияси аъзолари, диний-маърифий вамаънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар ва бошқа маҳалла фаолларихизмат қилмоқда.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг“Фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғигақарши қаратилган жиноятларнинг олдиниолиш юзасидан қўшимча чора-тадбирлартўғрисида”ги 1999 йил 15 март қарори асосидажазони ўташ жойларидан озод қилинганшахсларга ижтимоий-маиший жиҳатдан ваишга жойлашишда ёрдам кўрсатиш бўйичаҳокимликлар ҳузурида махсус комиссиялартузиш, «Маҳалла посбони» жамоат тузилмалариташкил этиш, фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органлари ҳузурида яраштиришкомиссияларини тузиш борасидаги ишларйўлга қўйилди.Ушбу қарор талабларидан келиб чиққанҳолда «Жазони ижро этиш жойларидан озодқилинган шахсларга ижтимоий-маиший жиҳатданва ишга жойлашишда ёрдам кўрсатишбўйича Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши ва ҳокимликлар ҳузуридаги махсускомиссиялар», «Маҳалла посбони» жамоаттузилмалари, «Фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органлари ҳузуридаги Яраштиришкомиссиялари тўғрисида»ги Низомлар ишлабчиқилиб, Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг 1999 йил 19 апрелдаги қарорибилан тасдиқланиб, амалга киритилди.Низомларда ички ишлар идораларинингфуқароларнинг жамоат уюшмалари биланҳамкорлигини ташкил этиш тартиби белгилабберилган бўлиб, мазкур Низомлар ички ишларидоралари ходимлари ва фуқароларнингўзини ўзи бошқариш органлари учун махсусдастур ҳисобланади. Шу боис, 1999 йил 26апрель куни Ички ишлар вазирлигининг«Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг1999 йил 19 апрелдаги 180-сонлиқарорини амалда бажариш бўйича чоратадбирлартўғрисида»ги буйруғи эълон қилинди.Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати, республикавазирлик ва идоралари, фуқароларнингўзини ўзи бошқариш органлари томониданшаҳарчалар, қишлоқлар, овуллар вамаҳаллаларда «Маҳалла посбони» жамоаттузилмаларининг аҳоли билан ҳамжиҳатлигиниоширишга қаратилган фаолиятинитакомиллаштириш, уларнинг мамлакат ижтимоий-сиёсий,иқтисодий ҳаётида тўлақонлииштирокини таъминлаш юзасидан муайянишлар олиб борилмоқда.Ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва эркинфуқаролик жамиятини шакллантиришда фуқароларнингфаоллигини, ҳамжиҳатлилигиниошириш, уларнинг маҳаллаларда тинчлик ваосойишталикни, жамоат тартиби ва фуқаролархавфсизлигини таъминлаш, ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш ва жиноятчиликкақарши кураш борасида фаолияти рағбатлантирибборилмоқда.2008 йилнинг 5 март куни ЎзбекистонРеспубликаси Ички ишлар вазирлиги биланЎзбекистон Оқсоқоллар кенгаши, «Маҳалла»жамғармаси республика бошқарувининг«Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлариҳузурида ташкил этилган «Маҳаллапосбони» жамоат тузилмалари фаолиятисамарадорлигини янада ошириш чора-тадбирларитўғрисида»ги қўшма қарори қабул қилиниб,ижроси таъминланмоқда. Ўзбекистон РеспубликасиВазирлар Маҳкамасининг 1999 йил20 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


19 апрель қарорига асосан мамлакатимиздасоғлом авлодни тарбиялашга муносиб ҳиссақўшиш, фуқароларнинг оилада ва маҳаллалардатинч-осойишта ҳамда ҳамжиҳатликдаяшашларини таъминлаш, оилавийкелишмовчиликларни тинч йўл билан ҳал этиш,маҳаллаларда соғлом турмуш тарзини кенгтарғиб-ташвиқ қилиш мақсадида барча фуқароларнингўзини ўзи бошқариш органлариҳузурида Яраштириш комиссиялари ташкилэтилди.Низомга биноан, Яраштириш комиссияларизиммасига маҳаллада, оилаларда ватурмушда мунтазам равишда ҳуқуқбузарликларгайўл қўювчи шахслар билан профилактикишлар олиб бориш, хотин-қизлар манфаатлариниҳимоя қилиш, ижтимоий ҳаётда, оиладамаънавий-ахлоқий муҳитни шакллантириш,миллий қадриятларимизга зид ҳолда ахлоқийжиҳатдан ножўя хатти-ҳаракатларга йўл қўяётганшахсларни аниқлаш ва уларга нисбатантегишли чора-тадбирлар кўриш, оилавийжанжалларни атрофлича бартараф этиш кабимасъулиятли вазифалар юклатилган.Бу борада мазкур комиссиялар томониданхалқимизнинг анъаналарига таянган ҳолда,бир қатор ишлар олиб борилмоқда.Бугун республикамиз ҳудудидаги фуқароларнингўзини ўзи бошқариш органлариҳузурида ташкил этилган 8500га яқин анашундай комиссия томонидан олиб борилаётганишлар таҳлили жойларда уларнингфаолиятига эътибор берилаётганлиги,Низомда белгилаб берилган вазифалар бажарилаётганлиги,оилалар ва қўни-қўшниларўртасидаги низоларни аниқлаш ва айбдорларганисбатан қонуний чоралар кўриш ҳамдамуаммоларнинг келиб чиқиш сабабларинибартараф этиш бўйича масъул бўлган ичкиишлар идоралари билан фуқароларнинг ўзиниўзи бошқариш органлари, диний-маърифий вамаънавий-ахлоқий тарбия масалалари бўйичамаслаҳатчилар, хотин-қизлар комиссиясираислари ўртасида ҳамкорлик ишлари йўлгақўйилганини кўрсатмоқда.Оилаларда ижтимоий-руҳий муҳитнингбузилишига олиб келиши мумкин бўлган турлисалбий ҳолатларнинг олдини олиш ишлариниянада кучайтириш, соғлом турмуш тарзинитарғиб қилишда фуқаролар йиғини ҳузуридагиЯраштириш комиссияси фаолиятини такомиллаштириш,фуқаролар йиғинлари таркибидагихотин-қизлар билан ишлаш комиссияси,диний-маърифат ва маънавий-ахлоқий тарбиямасалалари бўйича маслаҳатчилар,«Маҳалла посбони» жамоат тузилмаси,ҳудудий профилактика инспекторлари,шунингдек маҳаллада истиқомат қилувчинамунали оилаларнинг бошлиқлари, имомхатиблар,фахрийлар ва нуронийларнингфаоллигини янада ошириш мақсадида 2008йил 10 апрель куни Ўзбекистон ОқсоқолларКенгаши, «Маҳалла» жамғармаси республикабошқаруви, Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитасива Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлигининг «Фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органлари ҳузуридаги Яраштиришкомиссиялари фаолиятини такомиллаштириштўғрисида»ги қўшма қарори қабул қилинди.Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси ваунинг жойлардаги тизимлари томонидандавлат ва жамоат ташкилотлари биланҳамкорликда хотин-қизларимизнинг ижтимоий-сиёсийфаоллигини, оиладаги ва жамиятдагиролини кучайтириш, оналик ваболаликни муҳофаза этиш, аёллар савиясиниҳар томонлама юксалтириш, уларни иш билантаъминлаш, соғлом оилаларни шакллантириш,энг муҳими, уларнинг жиноят кўчасигакириб қолишларининг олдини олиш ва уларҳуқуқбузарликларига қарши курашда фаолҳаракатлар олиб борилмоқда.Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқЎзбекистонда хотин-қизлар, аёллар ва оналарнингмаънавий баркамоллиги, саломатлигиҳамда ёш авлодни ҳар томонлама камолтоптириш масаласига мамлакатимиз раҳбариятитомонидан устувор йўналишларданбири сифатида қаралиб, бу борада кенг кўламлиишлар олиб борилмоқда.Президентимиз ва ҳукуматимиз томониданРеспубликамизда яшаётган аёлларнинг ҳақҳуқуқларива манфаатларини ҳимоя қилиш,уларнинг ҳаётида учраётган ўзига хос муаммоларниҳал этишга алоҳида эътибор берилмоқда.Жумладан, Президентимизнинг “ЎзбекистонХотин-қизлар қўмитаси фаолиятиниқўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чоратадбирлартўғрисида”ги 2004 йил 25 майфармони ҳамда Ўзбекистон РеспубликасиЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.21


Вазирлар Маҳкамасининг 29 июнь кунги“Ўзбекистон Республикаси Президентининг“Ўзбекистон Хотин-қизлар қўмитаси фаолиятиниқўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимчачора-тадбирлар тўғрисида»ги фармониижросини таъминлаш чора-тадбирларидастури тўғрисида»ги 2004 йил 25 май қарориқабул қилинди.Таъкидлаш жоизки, мустақиллик йилларидамамлакатимизда аёлларнинг тақдири вадунёқарашида улкан ўзгаришлар рўй берди.Улар орасидан номи бутун дунёга танилганетук зиёлилар, яратувчи-тадбиркорлар, давлатва жамоат ташкилотларининг етакчилариетишиб чиқиб, мамлакатимизда амалга оширилаётганулкан бунёдкорлик ишларига муносибҳиссаларини қўшиб келмоқдалар.Ички ишлар вазирлиги билан Ўзбекистон“Маҳалла” хайрия жамғармаси Республикабошқаруви ҳамда Хотин-қизлар қўмитасиҳамкорлигида қабул қилинган қўшма қарорларталабларига асосан, республика ҳудудидасоғлом турмуш тарзини тарғиб қилиш,фуқароларнинг оилада ва маҳаллада тинч,осойишта ҳамда ҳамжиҳатликда яшашларинитаъминлаш, ҳуқуқ-тартиботни янада мустаҳкамлашмақсадида жамоат тузилмаларифаолиятини такомиллаштириш юзасидан барчаминтақаларда фуқаролар йиғини раислари,“Маҳалла посбони” жамоат тузилмаларинингсардорлари, диний-маърифат ва маънавийахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар,хотин-қизлар комиссияларининг раисларииштирокида ҳар йили кенгайтирилгансеминар-кенгашлар ўтказилмоқда.Ушбу Фармон ва Қарор асосида республикамизбўйича 8200 дан ортиқ диниймаърифатва маънавий-ахлоқий тарбиямасалалари бўйича маслаҳатчиларнинг ишфаолиятини яхшилаш борасида жойлардагимаҳалла фуқаролар йиғини кенгашларигаамалий ва методик ёрдамлар кўрсатилди.Диний-экстремистик оқим тоифасигамансуб шахслар оила аъзоларининг барчасиички ишлар идоралари ходимлари томонидантўлиқ назоратга олинган бўлиб, бу борадаушбу оқимларга аъзо хотин-қизларни аниқлашҳамда профилактик йўллар билан уларгатегишли таъсир чоралари кўришга ички ишларидоралари фаолиятининг энг асосий22 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.йўналишларидан бири деб қаралиб, бу борадакенг жамоатчилик билан ҳамкорликда тарбиявий-профилактикишлар олиб борилмоқда.Энг асосийси, республикамиз миқёсидаташкил этилган милиция таянч пунктларидавояга етмаганлар ва ёшларнинг бўш вақтларинимазмунли ташкил этиш мақсадида спортмайдончалари, турли спорт ва факультативтўгаракларнинг фаолияти йўлга қўйилганлигивояга етмаган ва ёшлар орасида қаровсизлик,назоратсизлик, ҳуқуқбузарлик ва жиноятларнинголдини олишда яхши самара бермоқда.Аҳоли турар жойларида жамоат тартибинисақлаш ва хавфсизлигини таъминлаш, айниқсаҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга кенгжамоатчиликни жалб этиш, қолаверса мазмунва моҳияти бўйича бутунлай янгидан ташкилэтилган милиция таянч пунктларини; биринчидан,ҳар қандай вақтда ва ҳолатда ҳамёрдамга муҳтож фуқароларга амалий ёрдамкўрсатадиган; иккинчидан, аҳолининг ҳуқуқиймаданиятини оширишга хизмат қиладиган;учинчидан, вояга етмаганлар ва ёшларнингбўш вақтини самарали, мазмунли ташкил этаоладиган; тўртинчидан, ички ишлар идораларинингжамоат тузилмалари ва аҳоли биланузвий ҳамкорликда фаолият юритишига барчашарт-шароитлар мавжуд бўлган маскангаайлантириш мақсадида Ўзбекистон РеспубликасиВазирлар Маҳкамасининг “Милициятаянч пунктлари инфратузилмасини такомиллаштириштўғрисида”ги 2002 йил 16 майқарори қабул қилинди.Мана шу Қарор ва ислоҳотлардан келибчиқиб, Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлиги, Халқ таълими вазирлиги, ОқсоқолларКенгаши ва “Маҳалла” жамғармаси ҳамда«Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати марказийКенгашининг “Намунали милиция таянчпунктлари ўртасида конкурс-кўргазмалар ўтказиштўғрисида”ги 2002 йил 27 декабрда қабулқилинган қўшма қарори асосида 2003 йилянварь ойидан бошлаб ҳар йили конкурс-кўргазмаларўтказилиб, 1, 2, 3-ўринни эгаллаганмилиция таянч пунктлари хизмат автомашиналарива бошқа қимматбаҳо совғалар билантақдирландилар. Конкурс-кўргазмаларда:– энг фаол профилактика инспекторлари;– энг осойишта ва обод маҳалланингоқсоқоли;– энг фаол маҳалла посбони;


– энг фаол диний-маърифий ва маънавийахлоқийтарбия масалалари бўйича маслаҳатчи;– энг фаол вояга етмаган ёшлар билан ишлашинспектори;– энг фаол маҳалла хотин-қизлар қўмитасираиси номинациялари бўйича ғолиблар аниқланиб,уларга тантанали равишда қимматбаҳосовғалар берилиши йўлга қўйилган.Шунингдек, профилактика тадбирлариниташкиллаштириш, жиноятга мойил шахсларниўз вақтида аниқлаш ва уларга жамоатчиликнингтарбиявий таъсир чоралариниўтказиш орқали ушбу тоифа шахслардаижобий дунёқарашни шакллантиришборасидаги ишларга ҳам алоҳида эътиборқаратилмоқда.Жамиятга зид турмуш тарзи юритаётганва ўзининг хатти-ҳаракатлари билан бошқаларгасалбий таъсир кўрсатаётган шахслараниқланиб, ички ишлар идоралари профилактикҳисобига олиниб, улар билан мунтазампрофилактика ишлари олиб борилмоқда.Муқаддам судланган шахслар томонидантакроран жиноятлар содир этилишининголдини олиш мақсадида ушбу шахсларганисбатан Ижтимоий-кўникма марказлариорқали моддий ёрдам берилишида ва ишгажойлашишларида амалий ёрдамлар кўрсатилди.Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ЎзбекистонРеспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг“Вояга етмаганлар ишлари бўйича комиссияларфаолиятини такомиллаштириш ҳақида”ги2000 йил 21 сентябрь қарорининг қабулқилиниши ушбу тизимнинг имкониятлариниянада кенгайтириш орқали жамиятда воягаетмаганлар ва ёшлар жиноятчилигининголдини олишда жамоатчилик ролини кучайтиришгақаратилди.Вояга етмаганлар қаровсизлиги, назоратсизлиги,ҳуқуқбузарлиги ва жиноятчилигига йўлқўймаслик, болаларни ижтимоий ҳимоялаш,таълим-тарбияси билан шуғулланиш, умумийўрта таълимдан бош тортиб юрганларни аниқлаб,ўқишга жалб қилиш борасида маҳаллийҳокимликлар, вояга етмаганлар ишлари бўйичакомиссиялар, таълим муассасалари, “Маҳалла”жамғармалари, “Камолот” ёшлар ижтимоийҳаракати ва бошқа вояга етмаганлармасалаларига масъул бўлган давлат ҳамданодавлат ташкилотлари билан ҳамкорликдақатор ташкилий, амалий ишлар амалга оширилмоқда.Республикамиздаги умумий ўрта таълиммактаблари, академик лицей, касб-ҳунарколлежлари ва олий таълим муассасаларидаўқувчи-талабалар билан, маҳалла ва корхонаташкилотлардаҳам кенг жамоатчиликни жалбэтган ҳолда ёшлар қаровсизлиги, назоратсизлигининголдини олиш, улар томонидан ҳуқуқбузарликва жиноятлар содир этилишига йўлқўймаслик, уларни турли салбий таъсирлардансақлаш мавзуларида мунтазам равишдаучрашувлар, давра суҳбатлари ўтказилмоқда.Республикамизда ёз мавсуми бошланишибилан вояга етмаганларнинг дам олиши васоғломлаштирилишига катта эътибор берилаётганлигибоис, ёзги дам олиш оромгоҳларидажамоат тартибини сақлаш, ёнғин вайўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлашмақсадида ҳар йили «Ғамхўрлик» тадбириўтказилади.Ўзбекистон Республикасининг «БирлашганМиллатлар Ташкилотининг бола ҳуқуқлариниҳимоя қилишга оид тавсияларини бажаришюзасидан миллий ҳаракат режаси» талаблариданкелиб чиққан ҳолда ички ишларидоралари томонидан амалга оширилишилозим бўлган чора-тадбирлар дастури ҳамдаБМТнинг ирқий камситишларнинг олдиниолиш юзасидан 2 ва 3-даврий ҳисоботлариталабларидан келиб чиққан ҳолда Ички ишларвазирлигининг 2007 йил 27 сентябрь буйруғибилан тасдиқланган ички ишлар идораларитомонидан бу борада амалга оширилишилозим бўлган чора-тадбирлар режаси ишлабчиқилиб, ижроси таъминланди.Ички ишлар идоралари ходимлари республикадақабул қилинган «Оила, маҳалла, мактаб»концепциясида фаол иштирок этмоқдалар.Республика Ички ишлар вазирлиги БМТқошидаги ЮНИСЕФ халқаро болалар ҳуқуқлариниҳимоя қилиш ташкилоти билан Ўзбекистондабола ҳуқуқларини ҳимоя қилишҳамда ювенал адлия тизимини татбиқ этишдаяқин ҳамкорлик қилиб келмоқда.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.23


Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлиги ходимлари ушбу ташкилот томониданташкил этилган «Вояга етмаганлар ҳуқуқва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилганқонунларни, одил судлов тизимини такомиллаштириш»,«Ёшлар ва вояга етмаганларўртасида гиёҳвандликнинг олдини олиш»,«Ювенал адлия тизими муаммолари», «ЁшларЎзбекистон меҳнат бозорида», «Ўзбекистондаболалар меҳнати», «Ўзбекистонда Ювеналадлия тизими: ҳолати ва истиқболлари»мавзусидаги семинарларда иштирок этдилар.2002 йилда БМТнинг «Бола ҳуқуқларинитаъминлаш борасидаги тавсиялари»дан келибчиққан ҳолда ишлаб чиқилган 2002—2007йилларга мўлжалланган миллий ҳаракатрежаси ижро учун барча минтақаларга юборилди.2003 йилда Ўзбекистон Республикаси«Маҳалла» жамғармаси, Маданият ва спортишлари вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги,«Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракатиМарказий кенгаши, Миллий телерадиокомпания,«Соғлом авлод учун», «Экосан»халқаро жамғармалари ва Республика касабауюшмалари федерацияси томонидан ҳамкорликдаташкил этилган «Футбол келажаги»спорт мусобақалари ўтказиш даврида хавфсизликнитаъминлаш ва намунали жамоаттартибини сақлаш таъминланди.Республикамизда болаларнинг ҳуқуқ ваманфаатларини ҳимоя қилиш, улар орасидақаровсизлик, назоратсизлик, ҳуқуқбузарлик важиноятчиликнинг олдини олишга доимийравишда эътибор қаратиб келинмоқда.2008 йилда мамлакатимизда адашган ёкиқаровсиз қолган, ташлаб кетилган болаларнижойлаштириш мақсадида ташкил этилган«Вояга етмаганларга ижтимоий-ҳуқуқий ёрдамкўрсатиш марказлари»дан 12 таси фаолияткўрсатган бўлса, 2009 йилда Вазирлик Ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш бош бошқармасинингташаббуси билан мавжуд штат бирликларинимақбуллаштириш ҳисобидан бундаймарказлардан бири Навоий вилоятида фаолияткўрсата бошлади. Ана шундай марказларданбирини Сурхондарё вилоятида очишборасида ишлар жадал олиб борилмоқда.Айтиш жоизки, 2006 йилда Ички ишларвазирлиги ташаббуси билан Тошкент шаҳридагиВояга етмаганларга ижтимоий-ҳуқуқийёрдам кўрсатиш маркази барча қулайликларгаэга бўлган шинам ва замонавий биногакўчирилди, алоҳида шароитларда таъминлаш,тарбиялаш ва таълим беришга муҳтож 14-17ёшдаги вояга етмаган ўғил болалар учун Олийва ўрта махсус таълим вазирлиги тасарруфидагиСирдарё вилояти Бахт шаҳрида ихтисослаштирилган«Бахт шаҳар ўғил болалар махсусколлежи» ҳамда Халқ таълими вазирлиги тасарруфидаги11—14 ёшдаги қизлар учун мўлжалланганЧиноздаги махсус мактаб-интернатнингочилишига эришилди.Бугунги кунда Ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш бош бошқармаси таркибидагиозодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқбўлмаган жазоларнинг ижро этилишини назоратқилиш бошқармаси жазони ижро этишинспекциялари устидан умумий раҳбарликниамалга ошириб, уларга суд ҳукмларини ижроқилишда ташкилий-методик ёрдам кўрсатишҳамда озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқбўлмаган жазо турларига ҳукм қилинганларганисбатан чиқарилган суд ҳукмларининг ижроситўлиқ ва белгилан муддатларда бажарилишинитаъминлаб келмоқда.Шунингдек, жазоларни ижро этиш масалаларибўйича норматив ҳужжатлар, методикқўлланмалар ишлаб чиқиш, таҳлил қилиш варежалаштириш ишларини ташкил этиш, ахлоқтузатиш ишларига ҳукм қилинганларнинг ишҳақидан суд томонидан белгиланиб, ундирилишилозим бўлган ажратмаларни таҳлилқилиш асосида давлат фойдасига ўтказиладиганмаблағларни кўпайтириш каби вазифаларҳам амалга оширилмоқда.Ҳур ва озод мамлакатимизда ҳуқуқийдемократик давлат қуриш сари қўйилганпойдеворнинг янада бақувват бўлишида ичкиишлар идоралари ходимларининг муайянҳиссаси бор. Зеро, профилактика инспекторлариорасида ўз вазифасига сидқидилданёндашадиганлари кўпчиликни ташкил этарэкан, мамлакат тинч, фуқароларимиз ҳаётиосойишта, маҳаллаларимиз эса бундан ҳамобод ва кўркам бўлиб бораверади.24 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


ТАРБИЯ КОЛОНИЯСИДА ЖАЗО ИЖРОСИНИ ТАЪМИНЛАШХУСУСИЯТЛАРИМ. Ш. Юлдашев*Мамлакатимизда болалар ҳамда ёшларнингҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишдавлат сиёсатининг устувор йўналишлариданҳисобланади. Шу боис ҳуқуқий давлат вафуқаролик жамияти асосларини шакллантиришдаинсон ва фуқаролар ҳуқуқларини ҳимояқилиш баробарида болалар ҳамда ёшларнингқонун билан қўриқланадиган манфаатлариниҳимоя қилиш нафақат илмий-назарий, балкиамалий аҳамиятга ҳам эга.Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда мамлакатимизаҳолисининг тахминан 40 фоизини 18ёшгача бўлган ёшлар, 64 фоизини 30 ёшгачабўлганлар ташкил этади. Аҳолининг аксариятқисмини ташкил этадиган ёшларнинг ҳалибериечилмаган муаммоларига эътиборқаратиш, уларни ҳаётимизда том маънода ҳалқилувчи кучга айлантириш мақсадида 2008 йил«Ёшлар йили», 2010 йил эса «Баркамол авлодйили» деб эълон қилинди.Бундан ташқари, суд-ҳуқуқ тизимида амалгаоширилаётган либераллаштириш натижалариўлароқ, ижтимоий хавфи унча каттабўлмаган жиноятларни содир этган воягаетмаганларга кўп ҳолларда жамиятдан ажратишбилан боғлиқ бўлмаган жазо чоралариқўлланиляпти. Бироқ, уларнинг тузалиш йўлигакириши учун имконият берилишига қарамасдан,улар томонидан қайта ва такроранжиноятлар содир этилиши кузатилмоқда 1 .Оқибатда айрим вояга етмаган шахсларганисбатан судлар томонидан озодликдан маҳрумқилиш тариқасидаги жазо тайинланмоқда.Жиноий жазони ижро этиш тизимида воягаетмаганларга нисбатан озодликдан маҳрумқилиш тариқасидаги жазони ижро этувчи муассасаларнингқисқача тарихи ҳақида тўхта-ладиган бўлсак, бу масалага ўтган асрнингбошларигача деярли жиддий эътибор қаратилмаган.Масалан, 1909 йилгача Россия турмақонунчилиги бўйича 10 ёшдан 17 ёшгачабўлган вояга етмаганлар катта ёшдагиларбилан биргаликда сақланаверган 2 . Туркистондавояга етмаган маҳкумларни тарбиялашучун мўлжалланган дастлабки тиббий-таълимотмуассасалари 1921 йилга келиб ТуркистонАССР Адлия халқ комиссарлиги томонидан1921 йил 29 майда тасдиқланган «Воягаетмаган озодликдан маҳрум этилганлар учунмўлжалланган Тошкент меҳнат уйи (реформаториумлар)тўғрисида»ги Низом асосидаташкил этилган.1955 йилга келиб собиқ Иттифоқда расманвояга етмаганлар учун тарбия-меҳнатколониялари ташкил этилди ҳамда унингумумий ва кучайтирилган тартибли турларижорий қилинди. Ўзбекистон Республикасининг«Ўзбекистон Республикасининг айрим қонунҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиштўғрисида»ги 2003 йил 12 декабрь қонунигамувофиқ 2004 йилда республикамиздакучайтирилган тартибли тарбия колонияситугатилди 3 .Ўзбекистон Республикасининг амалдагиЖиноят-ижроия кодексида (бундан кейин –ЖИК) вояга етмаган маҳкумларнинг озодликданмаҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўташлариучун тарбия колониялари назарда тутилган(ЖИК 45-м. 2-қ.). Қонунчилигимизда«тарбия» терминига урғу берилиши бежизэмас, чунки тарбия колонияларида воягаетмаган маҳкумларга нисбатан психологикпедагогиква тарбиявий таъсир кўрсатишнинг* Ўзбекистон Республикаси ИИВ Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва юридик таъминлаш бошқармасибўлим бошлиғининг ўринбосари, юридик фанлар номзоди.1Қаранг: Мавлонова З.Т., Шоматов Д.А. Вояга етмаганлар томонидан содир этиладиган ҳуқуқбузарликларнинголдини олишнинг айрим жиҳатлари // “Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнингпрофилактикаси тўғрисида”ги қонунни ҳаётга татбиқ этиш борасида амалга оширилиши лозимбўлган устувор вазифалар: Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. – Т., 2011. – Б. 149.2Уголовно-исполнительное право России. – М., 1997. – С. 6–7.3Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2004. – № 1–2. – 8-м.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.25


турли усул ва шакллари ишлаб чиқилган ваамалиётда кўпроқ қўлланилишини тақозоэтади. Бунда маҳкумларнинг ёши, индивидуалхусусиятлари (ЖИК 124-м.), психологик важисмоний ривожланиш ҳолатлари албаттаэътиборга олиниши лозим.Тарбия колониясида 13 ёшдан 18 ёшгачабўлган маҳкумлар ва муассаса бошлиғинингпрокурор томонидан тасдиқланган қароригаасосан қолдирилган (тарбия колониясидажазони ўташ даври мобайнида салбий тавсифгаэга бўлмаган) 21 ёшгача бўлган воягаетган маҳкумлар жазони ўтайдилар (ЖИК 128–129-м.). Ўн олти ёшгача бўлган вояга етмаганмаҳкумлар — каттароқ ёшдаги маҳкумлардан,биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукмқилинган маҳкумлар илгари озодликдан маҳрумэтиш жазосини ўтаган маҳкумлардан алоҳидасақланадилар (ЖИК 124-м.).Тарбия колониясида озодликдан маҳрумқилиш тариқасидаги жазони ўтаётган воягаетмаган маҳкумлар, ЖИКнинг 102-моддасиданазарда тутилган рағбатлантириш чоралариданташқари, ЖИКнинг 126-моддасидакўрсатиб ўтилган муассаса ҳудудидан ташқаридаўтказиладиган маданий, томоша васпорт тадбирларини кўришга юбориш, қисқамуддатли учрашув ўрнига ота-онаси, уларнингўрнини босувчи шахслар ёки яқин қариндошларикузатувида саккиз соатгача бўлган муддатгаэркинликка чиқариш, ҳибсхонада бўлишмуддатини қисқартириш ва уни муддатиданилгари озод қилиш тариқасида рағбатлантиришчораларига тавсия этилиши мумкин.Шунингдек, жазони ўташ тартибини бузганлигиучун тарбия колониясидаги маҳкумларга,ЖИКнинг 105-моддасида назардатутилган интизомий жазо чораларидан ташқари,томошага боришдан бир марта маҳрумэтиш тариқасидаги жазо қўлланилиши мумкин.Тарбия колониясида ҳибсхонага киритибқўйиш тариқасидаги интизомий жазо 13 ёшдан16 ёшгача бўлган маҳкумларга етти суткагача,16 ва ундан катта ёшдаги маҳкумларга эса ўнсуткагача бўлган муддатга қўлланилади. Тарбияколониясининг ҳибсхонасига киритиб26 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.қўйилган маҳкумларнинг сайр қилиш муддатисуткасига икки соатдан ошиб кетмаслигибелгиланган (ЖИК 127-м.).Маълумки, Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлисининг 2001 йил август ойида бўлибўтган сессиясида суд-ҳуқуқ тизимида либераллаштиришмасаласи кўриб чиқилди ваЎзбекистон Республикасининг «Жиноийжазоларнинг либераллаштирилиши муносабатибилан Ўзбекистон РеспубликасинингЖиноят, Жиноят-процессуал кодекслариҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидагикодексига қўшимча ва ўзгартишлар киритишҳақида»ги 2001 йил 29 август қонуни қабулқилинди 1 .Суд амалиётининг кўрсатишича, ушбуқонун қабул қилинганидан сўнг озодликданмаҳрум этиш билан боғлиқ жазони қўллашкескин камайди. Жумладан, статистик маълумотлартаҳлилига кўра, республикамиздажами жиноят ишлари бўйича чиқарилганҳукмларнинг 2000 йилда 57,2 фоизини,2001 йилда 39,7 фоизини, 2002 йилда 37,7фоизини, 2003 йилда 32,1 фоизини озодликданмаҳрум этиш билан боғлиқ жазо турлариташкил этган 2 .2006 йилга келиб жами судланганларнинг27,7 фоизига озодликдан маҳрум этиш биланбоғлиқ жазо турлари тайинланган 3 . Ҳозиргикунга келиб ушбу кўрсаткич ўртача 27–30фоизни ташкил этмоқда. Пировардида Ўзбекистонаҳоли жон бошига нисбатан маҳкумларсони бўйича халқаро миқёсда энг яхши – охиргиўринларни эгаллаб, сўнгги йилларда ҳар юзминг аҳолига 166 нафар маҳкум тўғри келмоқда4 .2007 йилда вояга етмаганлар томонидансодир этилган барча жиноятлар умумийжиноятчиликнинг 2,82 фоизини ташкил қилганбўлса, 2008 йилда бу кўрсаткич 2,53 фоизнива 2009 йилда 2,44 фоизни ташкил қилган.Қолаверса, жиноят содир этган шахсларорасида вояга етмаганлар сони ҳам йилданйилга камайиб бормоқда. Жиноят содир этганшахслар орасида вояга етмаганларнинг улуши2007 йилда 3,7 фоизни ташкил қилган бўлса,1Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2001. – № 9–10. – 165-м.2Халқ сўзи. – 2004. – 15 окт.3Халқ сўзи. – 2007. – 18 янв.4Каримов И. А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси. – Т., 2010. – Б. 19 – 20.


2008 йилда у 3,4 фоизга ва 2009 йилда 3,11фоизга камайган 1 . Агар 2001 йилда озодликданмаҳрум қилиш тариқасидаги жазога ҳукмэтилган вояга етмаган шахслар маҳкумларнингумумий сонига нисбатан ўртача 0,92 фоизниташкил этган бўлса, сўнгги йилларда бу кўрсаткич0,4–0,5 фоиздан ошмаяпти.Таҳлиллар шуни кўрсатадики, тарбияколониясида сақланаётганларнинг ўртача 44–45 фоизи муқаддам судланганлар, 8–9 фоизимуқаддам тарбия колониясида жазо ўтабчиққан шахслардир. Тарбияланувчиларнингасосий қисми қамалгунига қадар Тошкентшаҳри (24–25 фоизи) ва вилояти (19–20 фоизи),Андижон (8–9 фоизи), Фарғона (6–7 фоизи)ва Самарқанд (6–7 фоизи) вилоятларидаяшаганлар. Маҳкумларнинг тахминан 27–30фоизи — 18 ёшдан 21 ёшгача, 60–65 фоизи— 16 ёшдан 18 ёшгача, 7–9 фоизи 16 ёшгачабўлганларни ташкил этган.Мамлакатимизда озодликдан маҳрумэтилган маҳкумлар меҳнати, шу жумладанвояга етмаган маҳкумлар меҳнати маҳкумларбилан муомала қилиш бўйича қабул қилинганхалқаро норматив ҳужжатларда кўрсатилганпринциплар асосида ташкил этилаётганлигиэътиборга молик жиҳатдир. Хусусан, «Маҳбусларбилан муомала қилишнинг минималстандарт қоидалари»нинг (1955 йил 30 августдақабул қилинган) 71-моддаси 1-бандидамаҳбусларнинг меҳнати уларга изтиробкелтирмаслиги керак деб кўрсатилган. Бунданташқари, 1990 йил 14 декабрда қабул қилинган«Маҳбуслар билан муомала қилишнинг асосийпринциплари»нинг 8-моддасида маҳбусларгаҳақ тўланадиган фойдали меҳнат биланшуғулланиш имкониятини берадиган шартшароитларяратилиши лозим. Бинобарин, буҳол маҳбуслар ўз мамлакатининг ишчи кучибозорида реинтеграциялашувини енгиллаштирадива уларга ўзлари учун ҳамда ўз оилалариучун молиявий ёрдам кўрсатиш имкониятинибериши таъкидланади 2 .Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроиякодексининг 88-моддасида маҳкумларнимеҳнатга жалб этишдан асосий мақсад улардаижтимоий-фойдали фаолият билан шуғулланишэҳтиёжини шакллантиришдан иборатлигибелгиланган.Озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинганшахслар жинси, ёши, соғлиғининг ҳолати,меҳнат қобилияти ва иложи борича, ихтисосиниинобатга олган ҳолда меҳнатга жалбэтилиши «Маҳбуслар билан муомала қилишнингминимал стандарт қоидалари»нинг 71-моддаси мазмунига тўла мос тушади.Республикамизда маҳкумларнинг меҳнатгаоид муносабатлари меҳнат тўғрисидагиқонун ҳужжатлари билан, шунингдек Жиноятижроиякодексининг 88–96-моддалариданазарда тутилган истисно ва чеклашларниҳисобга олган ҳолда тартибга солинади.«Маҳбуслар билан муомала қилишнингминимал стандарт қоидалари» 73-моддасинингбиринчи қисмида муассасалардагисаноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришигараҳбарлик қилишни хусусий пудратчилар зиммасигаэмас, балки турма бошқармаси зиммасигаюклаш энг мақбул иш эканлиги таъкидланган.Худди шу қоидалар Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят-ижроия кодекси 88-моддасинингучинчи қисмида ўз аксини топган. Яъниозодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинганшахслар, одатда, шу муассасаларнинг корхоналарида,айрим ҳолларда эса, кераклитарзда қўриқлаш ва батамом ажратиб қўйиштаъминланган тақдирда, бошқа корхоналардамеҳнатга жалб этилади. Маҳкумларнинг хусусийшахслар фойдасига меҳнат қилишига йўлқўйилмайди.Пенсия ёшидагилар, I ва II гуруҳ ногиронларимеҳнатга ўз хоҳишларига кўра жалбэтилиши, маҳкума аёллар ҳомиладорлик ватуғиш муносабати билан қонун ҳужжатларидабелгиланган муддатга ишдан озод қилиниши,меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларидабажариш тақиқланган ишларда аёл ва воягаетмаган маҳкумлар меҳнатидан фойдаланишгайўл қўйилмаслиги барча маҳкум этилганшахсларнинг биологик, жисмоний, руҳий ва1Қаранг: Зиёдуллаев М. Ички ишлар идоралари – вояга етмаганларни ижтимоий-ҳуқуқий ҳимоя қилишнингмарказий субъекти // “Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаситўғрисида”ги қонунни ҳаётга татбиқ этиш борасида амалга оширилиши лозим бўлган устувор вазифалар:Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. – Т., 2011. – Б. 116.2Қаранг: Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига оид халқаро ҳужжатлар: Тўплам / Масъул муҳаррирА.Х. Саидов. – Т., 2004. – Б. 154.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.27


бошқа шу каби ҳолатларига республикамизжиноят-ижроия қонунчилигида жиддий эътиборберилганлигининг тасдиғидир.Масалан, жазони ижро этиш муассасаларидаЎзбекистон Республикаси Меҳнаткодексининг 241-моддасига биноан ўн саккизёшга тўлмаган маҳкумлар меҳнатидан шутоифадаги шахсларнинг соғлиғи, хавфсизлигиёки ахлоқ-одобига зиён етказиши мумкин бўлганмеҳнат шароити ноқулай ишларда, ер ости вабошқа ишларда фойдаланиш тақиқланади.Шунингдек, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнингбелгилаб қўйилган нормадан ортиқ оғир юккўтаришлари ва ташишларига йўл қўйилмайди.Вояга етмаган маҳкумларнинг иш вақтимуддати Меҳнат кодексининг 242-моддасигамувофиқ қисқартирилган иш вақти муддатлариасосида ташкил этилади, яъни 16–18ёшгача бўлган ходимлар учун ҳафтасига ўттизолти соатдан, 14–16 ёшгача бўлган шахсларучун эса ҳафтасига йигирма тўрт соатданошмайдиган қилиб белгиланади.Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг«Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги2008 йил 7 январь қонунининг 3-моддасидажиноий жавобгарликка тортилган важазони ижро этиш муассасаларида турганболалар ижтимоий ҳимояга муҳтож болаларсифатида эътироф этилган. Шунингдек, мазкурмоддада асосан ўн саккиз ёшга тўлгунга (воягаетгунга) қадар бўлган шахс – бола дебҳисобланиши ҳақида асосий тушунча берилган.Бинобарин, бола ҳуқуқларини ҳимояқилиш бўйича давлат сиёсатининг асосийвазифаларидан бири вояга етмаган маҳкумларнингқонун билан қўриқланадиган ҳуқуқлари,эркинликлари ва қонуний манфаатлариниҳимоя қилиш ва амалда таъминлашданиборат. Таъкидлаш жоизки, биз бугунги кундавояга етмаган маҳкумларга нисбатан озодликданмаҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижросиниташкил этиш борасидаги саъй-ҳаракатларимизмукаммал ва бу йўналишда амалгаоширилаётган ишлар бизни қаноатлантиради,деб айта олмаймиз.Фикримизча, вояга етмаганларга нисбатанозодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазоижросини самарали ташкил этиш ва такомиллаштиришдатарбия колонияси маъмуриятитомонидан қуйидагилар алоҳида эътиборгаолиниши керак:– вояга етмаган маҳкумларга нисбатанжазони ўташ тартибини белгилишда жиноятижроиява бошқа қонун ҳужжатлари ҳамдахалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларинисўзсиз таъминлаш;– вояга етмаган маҳкумларни ижтимоий-фойдалимеҳнатга жалб этишда болаҳуқуқлари ҳар қандай кўринишда камситилишининголдини олиш ҳамда умумий ўрта,ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими беришишлари сифатини янада ошириш ва такомиллаштириш;– вояга етмаган маҳкумлар орасида турлихил ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишмақсадида тарбиявий ишларнинг таъсирчанлигиниошириш, айниқса, бу борада давлатҳокимияти ва фуқароларнинг ўзини ўзибошқариш органларининг, корхона, муассаса,ташкилотларнинг, жамоат бирлашмалари вафуқароларнинг, шунингдек халқаро ташкилотларнингиштирокини фаоллаштириш вамунтазам ҳамкорликни йўлга қўйиш.Бундан ташқари, тарбия колониясидажазони ўташ шартларини белгиловчи жиноятижроияқонунчилигидаги (ЖИК 125-м.) айримчекловларни (телефон сўзлашувлари, посилкава йўқловлар, учрашувлар олишдаги чекловларни)келгусида олиб ташлаш борасида амалдагиқонунчиликка тегишли ўзгартиш вақўшимчалар киритилиши ҳам мақсадга мувофиқдир.Зеро, Президент Ислом Каримовтаъкидлаганидек, «Ёш авлодимизнинг манфаатларинитаъминлашни кучайтиришга қаратилганҳуқуқий базани янада мустаҳкамлаш, амалдагиқонун ҳужжатларини бугунги кун талабларинуқтаи назаридан қайта кўриб чиқишимиз зарур» 1 .Хулоса қилиб айтганда, озодликдан маҳрумэтилган вояга етмаган маҳкумларни сақлашшароитларини яхшилаб бориш, ҳуқуқ ваманфаатларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқийасосларини босқичма-босқич такомиллаштириббориш уларнинг жамият ва давлаттараққиётида ўз ўрнини эгаллашида, қолаверса,мустақил Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятидагинуфузи янада ошишида муҳимомил бўлиб хизмат қилади.1Каримов И. А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида.Т. 16. – Т., 2008. – Б. 164.28 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Н. Б. Шоимов*ЭКОЛОГИЯ СОҲАСИДАГИ ЖИНОЯТЛАР УЧУН ЖАВОБГАРЛИКНИКУЧАЙТИРИШНИНГ БАЪЗИ ЖИҲАТЛАРИАтроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш,экологик хавфсизликни таъминлаш, табиийтизимларни, уларнинг биологик ранг-баранглигинисақлаш ва қайта тиклаш, табиийресурслардан оқилона ва комплекс фойдаланиш,табиатдан фойдаланишни бошқаришнингсамарали иқтисодий методларини жорийэтишни давом эттириш, атроф муҳитнингифлосланиш даражасини камайтириш,табиий муҳит сақланишини таъминлашнингҳуқуқий механизмини такомиллаштириш,экологик илм-фанни ривожлантириш, экологикбилимларни кенг тарғиб қилиш, шунингдекэкологик маданиятни ошириш чора-тадбирларимажмуини амалга оширишда экологиясоҳасидаги қонун талабларини бузганлик учунюридик жавобгарлик чораларини қўллашкатта аҳамиятга эга. Шу сабабли ЎзбекистонРеспубликасининг амалдаги қонунчилиги вабошқа бир қатор ҳуқуқий адабиётларда юридикжавобгарлик масалаларига кенг эътиборберилган.Жумладан, экология соҳасидаги қонунларнибузганлик учун жавобгарлик масаласиЎзбекистон Республикаси «Табиатни муҳофазақилиш тўғрисида»ги қонунининг 47-моддаси(Табиатни муҳофаза қилишга доир қонунларнибузганлик учун жавобгарлик)да келтирилганбўлиб, унга кўра, қуйидаги ҳолларда:табиатни муҳофаза қилишнинг стандартлари,нормалари, қоидалари ва бошқа норматив-техникталабларини бузишда, шу жумладанкорхоналар, иншоотлар, транспортвоситалари ва бошқа объектларни режалаштириш,қуриш, реконструкция қилиш, уларданфойдаланиш ёки уларни тугатиш чоғида,экология нуқтаи назаридан хавфли маҳсулотларничет элларга чиқариш ва чет элларданолиб келишда ҳудуднинг белгилаб қўйилганэкология сиғимини, экология нормалари,қоидаларини бузишда;табиий бойликлардан ўзбошимчаликбилан фойдаланишда, давлат экология экспертизаситалабларини бажармаганликда;табиий ресурслардан фойдаланганликучун белгиланган тўловни, шунингдек атрофмуҳитни ифлослантирганлик ва унга зарарлитаъсир кўрсатишнинг бошқа турлари учункомпенсация тўловлари тўлашдан бош тортганликда;табиатни муҳофаза қилиш объектлариниқуриш режаларини, табиатни муҳофаза қилишгадоир бошқа тадбирларни бажармасликда;атроф табиий муҳитни тиклаш, унга бўладиганзарарли таъсир оқибатларини бартарафэтиш ва табиий ресурсларни такрор ишлабчиқариш чораларини кўрмаганликда;табиатни муҳофаза қилиш устидан давлатназоратини амалга ошираётган идораларнингкўрсатмаларини бажармаганликда;муҳофаза қилинадиган ҳудудлар ваобъектларнинг ҳуқуқий тартиботини бузганликда;атроф табиий муҳитга зарарли таъсирниҳисобга олиш қоидаларини бузганликда;чиқиндиларни кимёлаштириш воситаларини,шунингдек радиоактив ва зарарли кимёвиймоддаларни сақлаш, ташиш, уларданфойдаланиш, уларни зарарсизлантириш вакўмиб юбориш вақтида табиатни муҳофазақилиш талабларини бузганликда;атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишсоҳасидаги давлат назоратини амалга оширувчимансабдор шахсларнинг объектларгаборишига, айрим шахслар ва табиатни муҳофазақилиш жамоат ташкилотларига эса ўзҳуқуқ ва вазифаларини рўёбга чиқаришларигатўсқинлик қилганликда;атроф табиий муҳитнинг ҳолати ва унингресурсларидан фойдаланиш тўғрисида ўзвақтида ва тўғри ахборот беришдан бош торт-* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си ИПКТБ катта илмий ходим-изланувчиси, юридик фанларномзоди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.29


ганликда айбдор бўлган шахслар ЎзбекистонРеспубликасининг қонунларига биноан интизомий,маъмурий, жиноий ва бошқа йўсиндагижавобгарликка тортиладилар 1 .Экология соҳасидаги қонунларнинг ижросинива экологик хавфсизликни таъминлаштизимини бузганлик учун қўлланиладиган юридикжавобгарлик турларидан бири жиноийҳуқуқийжавобгарликдир.Жиноий-ҳуқуқий жавобгарлик экологиясоҳасидаги қонун талабларини ва табиатнимуҳофаза қилишга оид қонунларни бузиб,жиноий ҳуқуқбузарлик, яъни жиноят содирқилган шахсларга нисбатан қўлланилади. Убошқа юридик жавобгарлик турларига нисбатананча оғир ҳисобланади.Экология соҳасига оид қонунларни, уларнингталабларини ва экологик хавфсизликталабларини бузганлик учун жиноий жавобгарликниқўллашдан асосий мақсад ушбужиноятларнинг олдини олиш, уларга қаршикурашиш ҳамда содир этилган жиноятлар учунтегишли жазо тайинлашдан иборат.Эътиборлиси шундаки, экология соҳасидагижиноятлар жамият учун ўта хавфлилигибилан ажралиб туради. Чунки, уларнинг содирэтилиши оқибатида атроф табиий муҳит изданчиқади, ундаги мувозанат бузилади, ўсимликва ҳайвонот дунёси қирилиб, уларнинг ноёбтурлари йўқолиб кетади, одамларнинг оммавийкасалланиши, ўртача умр кўриши қисқариши,инсон организмида модда алмашинувинингбузилиши билан боғлиқ қатор касалликларкелиб чиқади.Маълумки, Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят кодексининг XIV боби «Атроф муҳитнимуҳофаза қилиш ва табиатдан фойдаланишсоҳасидаги жиноятлар» деб номланиб, ундаэкология соҳасидаги жиноятлар учун жавобгарликбелгиланган.Жумладан, Кодекснинг 193–204 ва 229-моддаларида экология соҳасидаги жиноятларучун жиноий жавобгарлик турлари кўрсатилганбўлиб, 193-модда – экология хавфсизлигигаоид нормалар ва талабларни бузиш; 194-модда – атроф табиий муҳитнинг ифлосланганлигитўғрисидаги маълумотларни қасдданяшириш ёки бузиб кўрсатиш; 195-модда –атроф табиий муҳитнинг ифлосланиши оқибатларинибартараф қилиш чоралариникўрмаслик; 196-модда – атроф табииймуҳитни ифлослантириш; 197-модда – ер, ерости бойликларидан фойдаланиш шартлариниёки уларни муҳофаза қилиш талабларинибузиш; 198-модда – экинзор, ўрмон ёки бошқадов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларнинобуд қилиш; 199-модда – ўсимликларкасалликлари ёки зараркунандалари биланкураш талабларини бузиш; 200-модда – ветеринарияёки зоотехника қоидаларини бузиш;201-модда – зарарли кимёвий моддаларбилан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш;202-модда – ҳайвонот ёки ўсимлик дунёсиданфойдаланиш тартибини бузиш; 203-модда –сув ёки сув ҳавзаларидан фойдаланиш шартларинибузиш; 204-модда – муҳофаза этиладигантабиий ҳудудларнинг тартибини бузиш;229 1 -модда эса – ер участкаларини ўзбошимчаликбилан эгаллаб олиш жиноятлариучун жавобгарликни белгилайди 2 .Аммо Жиноят кодексининг экология соҳасидагижиноятлар учун жавобгарликни белгиловчиXIV бобининг номи ҳамда айрим (2, 194,195, 196, 198, 200, 201 ва 202-м.м.) моддаларинингномланиши ва диспозициясиниўзгартириш лозим. Чунки бу боб ва унингюқорида қайд этилган моддалари номи вадиспозициясида кўрсатилган айрим жумлаларЎзбекистон Республикасининг экология соҳасидагибаъзи қонунларида қайд этилган жумлаларбилан бир хил эмас. Шу сабабли, фикримизча,уларга ўзгартишлар киритиш мақсадгамувофиқдир.Дарҳақиқат, атроф табиий муҳит ва аҳолисаломатлигини муҳофаза қилиш, экологикхавфсизликни таъминлаш, экологик-ҳуқуқиймуносабатларни тартибга солишда қонун ҳужжатларинингаҳамияти катта. Давлат экологик1Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси. – 1993. – № 1. – 38-м.; ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 1995. – № 6. – 118-м.; 1997. – № 4—5. – 126-м.; 1999.– № 1. – 20-м.; 2000. – № 5-6. – 153-м.; № 7—8. – 217-м.; 2002. – № 9. – 165-м.; 2003. – № 9—10. – 149-м.; 2004.– № 5. – 90-м.; 2005. – № 1. – 18-м.2Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси. – Т., 2010. – Б. 384.30 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


сиёсатининг муваффақиятли олиб борилишиқонунчилик ҳужжатларининг ҳолати ва такомиллаштирилишигабевосита боғлиқ 1 .Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг 2008 йил 19 сентябрдаги212-сонли «2008—2012 йилларда ЎзбекистонРеспубликасининг атроф муҳитнимуҳофаза қилиш ишлари дастури тўғрисида»гиқарорида 2 ҳам тўртта асосий йўналиш бўйичачора-тадбирларни амалга ошириш мўлжалланганбўлиб, шулардан бири – нормативҳуқуқийбазани такомиллаштириш ҳамдаэкологик илм-фанни, аҳолининг экологиктаълими ва тарбиясини ривожлантиришгақаратилган.Шунга кўра, Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят кодексининг айрим моддаларигаўзгартишлар киритиш лозим.Биринчидан, Жиноят кодексининг 2-моддасикодекснинг вазифалаpига бағишланганбўлиб, унинг биринчи қисмида «Жинояткодексининг вазифалари шахсни, унинг ҳуқуқва эркинликларини, жамият ва давлат манфаатларини,мулкни, табиий муҳитни, тинчликни,инсоният хавфсизлигини жиноий тажовузларданcақлаш, шунингдек жиноятларнинголдини олиш, фуқароларни республикаКонституцияси ва қонунларига риоя қилишруҳида тарбиялашдан иборатдир», деб белгиланган.Шу ўриндаги «табиий муҳит»иборасини «атроф табиий муҳит» иборасигаалмаштириш лозим.Шунингдек, Жиноят кодексининг XIV бобиатроф муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатданфойдаланиш соҳасидаги жиноятлар дебномланган. Уни ҳам ўзгартириб, атроф табииймуҳитни муҳофаза қилиш ва табиатданфойдаланиш соҳасидаги жиноятлар, дебномлаш мақсадга мувофиқдир.Чунки, биринчидан, Ўзбекистон РеспубликасиКонституциясининг 50-моддасида,шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг«Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги,«Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлартўғрисида»ги 3 қонунларда «атроф табииймуҳит», «табиий муҳит» иборалари қўлланилган.Шу боис табиий муҳит ўрнига «атрофтабиий муҳит» иборасини қўллаш мақсадгамувофиқдир. Иккинчидан, ушбу ибора мазмуниолдингисига қараганда нисбатан кенгроқбўлиб, ўзаро боғлиқ таркибларнинг (ҳаво,иқлим ҳодисалари, сув, ўсимлик ва ҳайвонотдунёси, рельеф, техноген ва ижтимоий муҳит)яхлит тизимини қамраб олади.Иккинчидан, ЖК 194 ва 195-моддаларинингбиринчи қисми ҳамда 196, 200, 201-моддаларинингдиспозицияларини ўзгартиришзарур. 194-модда атроф табиий муҳитнингифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларниқасддан яшириш ёки бузиб кўрсатиш дебномланади. Унинг биринчи қисми диспозициясида«Махсус ваколатга эга мансабдоршахслар томонидан зарарли экологикоқибатларни келтириб чиқарган ҳалокатларёки атроф табиий муҳитнинг радиациявий,кимёвий, бактериявий ифлосланганлиги ёхудодам ҳаёти ёки соғлиғи, тирик табиат учунхавфли бўлган бошқача тарзда ифлосланганлигиҳақидаги ёхуд аҳоли саломатлигинингҳолатига доир маълумотларнинг қасддан яширилишиёки бузиб тақдим этилиши аҳолинингоммавий касалланиши, ҳайвонлар, паррандаларёки балиқларнинг қирилиб кетиши ёкибошқача оғир оқибатларга сабаб бўлса»,дейилган, 195-модда атроф табиий муҳитнингифлосланиши оқибатларини бартараф қилишчораларини кўрмаслик деб номланди ва унингбиринчи қисми диспозициясида «Мансабдоршахснинг экологияси ифлосланган жойларнидезактивация қилиш ёки бошқача тарздатиклаш чораларини кўришдан бўйин товлашиёки бундай ишларни етарли даражада бажармаслигиодамларнинг оммавий равишдакасалланиши, ҳайвонлар, паррандалар ёкибалиқларнинг қирилиб кетиши ёки бошқачаоғир оқибатларга сабаб бўлса», деб таъкидланган,196-модда атроф табиий муҳитниифлослантириш деб номланиб, унинг диспозицияси«Ерларни ифлослантириш ёки бузиш,сув ёки атмосфера ҳавосини ифлослантиришодамларнинг оммавий равишда касалланиши,ҳайвонлар, паррандалар ёки балиқларнинг1Алихонов Б. Экологик қонунчилик истиқболи // Huquq va burch. — 2010. — №3. — Б.7.2Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. — 2008. — №37—38. — 382-м.3Ўзбекистон Республикасининг «Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида»ги қонуни //www.lex.uz.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.31


қирилиб кетиши ёки бошқача оғир оқибатларгасабаб бўлса», деб белгиланган бўлса, 200-модда Ветеринария ёки зоотехника қоидаларинибузиш деб номланади ҳамда унингдиспозицияси «Ветеринария ёки зоотехникақоидаларини бузиш ҳайвон ёки паррандаларэпидемияси (эпизоотия) тарқалишига, уларнингялпи қирилиб кетиши ёки бошқача оғироқибатлар келиб чиқишига сабаб бўлса», деббаён этилади. 201-модда зарарли кимёвиймоддалар билан муомалада бўлиш қоидаларинибузиш деб номланади ва унинг диспозицияси«Хўжалик фаолиятида ўсимликларниҳимоя қилишнинг кимёвий воситалари,минерал ўғит, ўсиш биостимулятори ёки бошқакимёвий дориларни ишлаб чиқариш, сақлаш,ташиш ёки улардан фойдаланиш қоидаларинибузиш одамларнинг оммавий касалланиши,ҳайвонлар, паррандалар ёки балиқларнингқирилиб кетиши ёхуд бошқача оғир оқибатларнингкелиб чиқишига сабаб бўлса», дебқайд этилади.Юқорида кўрсатилган моддалар диспозициясидаги«ҳайвонлар, паррандалар ёкибалиқларнинг» иборасини «ҳайвонот дунёсиобъектларининг» ибораси билан алмаштиришлозим. Чунки, «Ҳайвонот дунёсини муҳофазақилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»гиқонуннинг 4-моддасида ҳайвонот дунёсиобъектлари тўғрисида батафсил тушунчаберилган. Унга кўра ҳайвонот дунёси объектларигабалиқлар ва қушлардан ташқари бошқажонзотлар ҳам киради. Таклиф этилаётганўзгартиш натижасида антропоген таъсирларданзарарланиши мумкин бўлган ҳайвонотдунёсининг барча объектлари қамраб олинади.Учинчидан, 198-модда экинзор, ўрмон ёкибошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёкиуларни нобуд қилиш, деб номланади ва унингдиспозициясида эса, оловга эҳтиётсизликбилан муносабатда бўлиш натижасида экинзор,ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикастетказиш ёки уларни нобуд қилиш кўп миқдордазарар етказилишига ёки бошқача оғир оқибатларгасабаб бўлса, дейилади ва санкциясидаэнг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригачамиқдорда жарима ёки бир йилгача ахлоқ32 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.тузатиш ишлари ёхуд уч ойгача қамоқ жазосиназарда тутилади.Унинг иккинчи қисмида ўрмон ёки бошқадов-дарахтларни қонунга хилоф равишдакесиш кўп миқдорда зарар етказилишигасабаб бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг элликбараваридан етмиш беш бараваригачамиқдорда жарима ёки бир йилдан икки йилгачаахлоқ тузатиш ишлари ёки уч ойдан олтиойгача қамоқ ёки уч йилгача озодликданмаҳрум қилиш жазоси, шунингдек учинчиқисмида экинзор, ўрмон ёки бошқа довдарахтларгақасддан шикаст етказиш, уларнипайҳон қилиш, нобуд қилиш кўп миқдордазарар етказилишига сабаб бўлса, энг кам ойликиш ҳақининг етмиш беш бараваридан юзбараваригача миқдорда жарима ёки иккийилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхудуч йилгача озодликдан маҳрум қилиш биланжазоланиши белгиланган.Бундан ташқари, етказилган моддийзарар уч карра миқдорида қопланган тақдирда,озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазоқўлланилмайди, дейилган.Ушбу модда номидаги ва диспозициясидаги«дов-дарахтлар» иборасини ҳам«ўсимлик дунёси объектлари» ибораси биланалмаштириш лозим. Чунки, «Ўсимлик дунёсинимуҳофаза қилиш ва ундан фойдалаништўғрисида»ги қонуннинг 5-моддасига мувофиқ,ўсимлик дунёси объектлари қуйидагиларданиборат:ёввойи организмлар, дарахтлар, буталарва ўтсимон уруғлайдиган ўсимликлар, қирққулоқсимонлар,йўсинсимонлар, сувўтлар, лишайникларва замбуруғлар ўзининг барчахилма-хил турлари билан;ёввойи организмлардан ташкил топадигантабиий ўсимлик жамоалари ёки уларнинг ҳарқандай мажмуи;камёб ва йўқолиб кетиш хавфи остидатурган ўсимлик турлари;ёввойи ўсимликларнинг мевалари, уруғларива бошқа қисмлари ёки улар ҳаёти фаолиятинингмаҳсуллари.Амалдаги қонунда ўсимлик объектларинингхилма-хил турлари назарда тутилмаган.Шу сабабли, модданинг номи ҳамда 1, 2ва 3-қисм диспозицияларидаги “дов-дарахт-


лар” деган ибора “ўсимлик дунёси объектлари”деган ибора билан алмаштирилиши лозим.Тўртинчидан, 202-модда ҳайвонот ёкиўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибинибузиш деб номланади. Мазкур модданингиккинчи қисми «а» банди ва учинчи қисми «г»банди диспозицияларини ўзгартириш зарур.Мазкур модданинг иккинчи қисми «а»банди диспозициясида айтиб ўтилган «ҳайвонлар,паррандалар, балиқ, ҳайвонот ваўсимлик дунёсининг» дейилган сўзларни«ҳайвонот ва ўсимлик дунёси объектларининг»сўзлари билан алмаштириш ҳамдаучинчи қисм «г» банди диспозициясидаги «Ўшақилмишлар:г) портлаш қурилмалари, заҳарли кимёвиймоддалар ёки бошқа ялпи қириб юборадиганёки нобуд қиладиган усулларни қўллаганҳолда» деган жумлаларни «Ўша қилмишлар:г) портлаш қурилмалари, заҳарли кимёвиймоддалар, электр «қармоқлар» ёки бошқаялпи қириб юборадиган ёки нобуд қиладиганусулларни қўллаган ҳолда» деган жумла биланалмаштирилиши мақсадга мувофиқдир.Иккинчи қисм «а» банди диспозициясиниўзгартиришга асос 198, 200-моддага киритилишитаклиф этилаётган ўзгартишлар асосидақайд этилади. Учинчи қисм «г» банди диспозициясиниўзгартиришга асос бўлиб, “Электрқармоқлар” воситасида балиқ овлаш муайянрадиусдаги барча тирик организмларнингзарарланишига сабаб бўлади ва бундай усулкенг қўлланилаётганлигини назарда тутганҳолда янги таҳрирда алоҳида кўрсатилишимақсадга мувофиқ.Зеро, Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримов суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳэтишни демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштиришнингэнг муҳим устувор вазифалариданбири сифатида белгилаб бериб,«шуни алоҳида қайд этиш лозимки, жиноийҳуқуқийсоҳадаги сиёсатни такомиллаштиришдажиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигиниянада либераллаштириш ва инсонпарварликтамойилларига мувофиқлаштиришэнг муҳим йўналишга айланди» 1 , дея таъкидлаганибежиз эмас, албатта.Мухтасар қилиб айтганда, юқоридаги таклифларнингамалиётга жорий этилиши буборада кўзланган мақсадга эришиш имкониниберади ҳамда Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят кодексининг «Атроф муҳитни муҳофазақилиш ва табиатдан фойдаланиш соҳасидагижиноятлар» деб номланган XIV бобинингтакомиллаштирилишига хизмат қилади. Нашрга тайёрландиXalqaro huquq: Ma’ruzalar kursi / Mas’ul muharrir yuridik fanlar doktori, professor A. X. Saidov.– T.: O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. – 279 b.Маърузалар курсида «халқаро ҳуқуқ» тушунчаси, халқаро ҳуқуқ тарихи, унинг субъетлари, халқарошартномалар, халқаро ҳуқуқ принциплари, дипломатик ва консуллик ҳуқуқи, халқаро низоларни тинчйўл билан ҳал этишнинг халқаро ҳуқуқий жиҳатлари ёритилган.ИИВ таълим муассасаларининг тингловчи ва курсантлари, ички ишлар органларининг амалиётчиходимлари ва барча қизиқувчиларга мўлжалланган.1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси. — Т., 2010.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2. 33


Н. В. Воронина*ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ НАЦИОНАЛЬНОЙ МОДЕЛИ ОХРАНЫ ЗДОРОВЬЯНАСЕЛЕНИЯ УЗБЕКИСТАНАВ соответствии со ст. 40 Конституции<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> всем гражданамстраны предоставлено право на квалифицированноемедицинское обслуживание,охрану здоровья.Инвестирование в здоровье граждан и всистему здравоохранения свидетельствует,что наивысшей ценностью государства являетсячеловек, его жизнь и другие неотъемлемыеправа.Первым шагом суверенного <strong>Узбекистан</strong>а попути оздоровления нации явилось формированиеэффективной современной системыздравоохранения на прочной правовой базе. Так,29 августа 1996 г. был принят Закон <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> «Об охране здоровья граждан». Всоответствии с Законом лечебно-профилактическиеучреждения страны оказываютмедицинскую помощь населению бесплатно,таким образом, гарантируется государствомдоступность медицинской помощи для всехслоев населения.Заслуживает внимания положение ст. 30данного Закона. В целях предотвращенияосложнений в состоянии здоровья и сниженияинвалидности пострадавших оказание первичнойнеотложной помощи на месте происшествиядо приезда медицинских работниковвозложено на сотрудников органов внутреннихдел, пожарной охраны, аварийных служб итранспортных организаций. Именно по этойпричине, к примеру, в учебные планы Академии<strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> с 1996 г.включено обучение слушателей оказаниюдоврачебной медицинской помощи.Указ Президента <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>от 10 ноября 1998 г. «О Государственнойпрограмме реформирования системы здравоохранения<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>» ознаменовалначало важного этапа в коренном реформированииотрасли. В соответствии с этимУказом государство гарантирует бесплатноемедицинское обслуживание в случаях:оказания экстренной, неотложной медицинс-кой помощи; оказания медицинских услуг впервичном звене здравоохранения и рядегосударственных лечебно-профилактическихучреждениях, прежде всего в сельской местности;иммунизации и вакцинации населенияпротив ряда инфекционных заболеваний;специализированной медицинской помощи посоциально-значимым заболеваниям, представляющимопасность для окружающих, аименно, больным туберкулезом, онкологическими,психическими, наркологическими,эндокринологическими заболеваниями и лицамс профессиональными заболеваниями;обследования и лечения детей (кроме платныхбольниц); обследования и лечения подростков15-17 лет и лиц призывного возраста (18-27 лет)по направлениям призывных комиссий;оказания родовспомогательных услуг (кромеплатных учреждений); лечения льготнойкатегории пациентов (инвалидов, ветерановвойны, круглых сирот и др.) в государственныхлечебно-профилактических учреждениях.Охрана здоровья семьи как основнойячейки общества находится под пристальнымвниманием государства. Последовательностьи комплексный подход в реализации мероприятийпо оздоровлению и социальнойподдержке семей, имеющих больных членовсемьи, прослеживается в ПостановленииКабинета Министров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>от 2 декабря 1997 г., где определены перечникатегорий граждан и заболеваний, прикоторых граждане освобождаются от оплатыза питание и лечение в стационарных лечебно-профилактическихучреждениях, и приамбулаторном лечении которых бесплатновыдаются медикаменты.В свете положений ст.40 Основного законастраны и Указа Президента <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> «О Государственной программереформирования системы здравоохранения<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>» за короткий периодсоздана национальная модель оказаниямедицинских услуг на уровне мировых стан-* Доцент кафедры медицинской подготовки Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>, кандидат медицинскихнаук, старший научный сотрудник.34 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


дартов, реструктурирована служба медицинскойпомощи.В целях упорядочения оказания влечебно-профилактических учрежденияхбесплатных медицинских услуг населениюприказом Министерства здравоохранения от17 мая 2007 г. определен список лечебнопрофилактическихучреждений, оказывающихгарантированную государством бесплатнуюмедико-санитарную помощь.В свете Указа Президента <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> от 19 сентября 2007 г. «Об основныхнаправлениях дальнейшего углубленияреформ и реализации Государственной программыразвития здравоохранения» образованасеть качественно новых, отвечающих самымвысоким требованиям современных медицинскихучреждений. Так, в рамках обеспеченияравных условий получения населением первичноймедико-санитарной помощи в городской исельской местности и реализации приказаМинистерства здравоохранения от 30 апреля2009 г. «О мерах по кардинальному улучшениюдеятельности учреждений первичного звеназдравоохранения» создана эффективная двухступенчатаясистема, состоящая из сельскоговрачебного пункта и районной (городской)центральной больницы, где медицинская помощьоказывается специалистами, имеющимивысшее образование.Указом Президента <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>от 10 ноября 1998 г. в стране создана принципиальноновая система службы экстренноймедицинской помощи. В столице организованРеспубликанский научный центр экстренноймедицинской помощи, имеющий 12 областныхфилиалов и 173 отделения, где все неотложные,экстренные медицинские услуги предоставляютсянаселению республики бесплатно.Сегодня в стране функционируют 10 республиканскихспециализированных научнопрактическихмедицинских центров, в томчисле Республиканский специализированныйцентр хирургии им. академика В.В. Вахидова,Республиканский специализированный центркардиологии, Республиканский специализированныйцентр урологии, Республиканский специализированныйцентр микрохирургии глазаи др., укомплектованные высококвалифицированнымиврачами. Медицинская помощьоказывается здесь с применением самогосовременного оборудования и на основе инновационныхтехнологий.Одним из важных направлений деятельностигосударства в области дальнейшегооздоровления нации является превентивностьпрофилактических мер. В качестве примераможно привести Постановление КабинетаМинистров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 25 августа2003 г. «Об утверждении Положения омедицинском обследовании лиц, вступающих вбрак». Учитывая, что семья – важнейшее звенообщества, опора государства, с цельюформирования здоровой семьи и снижениячисла возможных случаев наследственныхзаболеваний в стране введена системаобязательного добрачного медицинскогоосвидетельствования лиц, вступающих в брак.Эта мера позволяет выявлять заболевания исвоевременно проводить их лечение дозаключения брака. Также согласно ст. 18 Закона<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «Об охране здоровьяграждан» граждане имеют право на бесплатныеконсультации по вопросам семьи, наличиясоциально значимых заболеваний и заболеваний,представляющих опасность для окружающих,по медико-психологическим аспектамбрачных и семейных отношений. Указано, чтокаждая семья имеет право выбора семейноговрача, а семьи, имеющие детей, пользуютсяправом на льготы в области охраны здоровьяграждан, устанавливаемые государством.В <strong>Узбекистан</strong>е охрана здоровья материнстваи детства возведена в ранг государственнойполитики. Принцип «Здоровая мать – здоровыйребенок» лежит в основе постановлений,подписанных главой нашего государства, «Одополнительных мерах по охране здоровьяматери и ребенка, формированию здоровогопоколения» от 13 апреля 2009 г., «О Программемер по дальнейшему усилению и повышениюэффективности проводимой работы по укреплениюрепродуктивного здоровья населения,рождению здорового ребенка, формированиюфизически и духовно развитого поколения на2009-2013 годы» от 1 июля 2009 г., ПостановленияКабинета Министров от 22 июля 2010 г.«О дополнительных мерах по укреплениюрепродуктивного здоровья матерей и детей всельских районах республики».В целях укрепления генофонда страны ипредупреждения рождения инвалидов сдетства принято Постановление КабинетаМинистров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 1 апреля1998 г. «О создании Государственной системыраннего выявления врождённой и другойпатологии у новорожденных и беременныхженщин для предупреждения рожденияинвалидов с детства – «Скрининг матери иЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.35


36 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.ребенка», издан Приказ Министерстваздравоохранения <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 7июля 1998 г. «О дальнейшем развитиимедико-генетической службы в Республике<strong>Узбекистан</strong>», принято ПостановлениеКабинета Министров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>от 18 июня 2008 г. «О Государственнойпрограмме раннего выявления врождённых инаследственных заболеваний для предупреждениярождения инвалидов с детства напериод 2008–2012 гг.». Во исполнение этихнормативных документов во всех регионахстраны организованы современные скринингцентры, деятельность которых направлена намедико-генетическое консультирование семейс целью установления причины врождённыхпороков развития, уточнения диагнозанаследственных заболеваний и расчётаповторного риска рождения ребёнка с врождёнными наследственным заболеванием,проведения корригирующего лечения детей сгенетической патологией. В случаях, когдаребенок уже имеет врожденное наследственноезаболевание, он регулярно обследуется иполучает квалифицированную помощь.В стране также успешно реализуютсязаконы и программы по предупреждениюалиментарной заболеваемости населения.3 мая 2007 г. был принят Закон <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> «О профилактике йододефицитныхзаболеваний». Йод участвует в образованиигормонов щитовидной железы. Недостаточноепоступление йода с пищей и водойможет привести к возникновению эндемическогозоба 1 . Государственная политика в областипрофилактики йододефицитных заболеванийнаправлена на предупреждение ихвозникновения и реализуется путем насыщенияпотребительского рынка йодированнойсолью и йодированными пищевыми продуктами.Закон <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «О профилактикемикронутриентной недостаточностисреди населения республики», принятый7 мая 2010 г., направлен на борьбу санемией. Научными исследованиями доказано,что анемия является основнойпричиной различных осложнений в периодебеременности и родов, причиной сниженияфизического и интеллектуального развитиядетей и молодежи, иммунитета и работоспособности2 . Правительством <strong>Узбекистан</strong>а иМинистерством здравоохранения <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> с учетом рекомендаций ВОЗ/ЮНИСЕФ разработана стратегия по борьбе санемией, которая включает фортификациюпшеничной муки и еженедельную саплементациюпрепаратами железа в группах риска.Согласно Постановлению Президента<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 8 августа 2005 г.Национальная программа по фортификациимуки охватила все регионы страны. В рамкахпрограммы мука 1 сорта на всех государственныхмукомольных предприятиях обогащаетсяфортификантом, в состав котороговходят железо, фолиевая кислота, цинк,ниацин, витамины группы В.С 1998 г. и по настоящее время во всехобластях республики проводится еженедельнаясаплементация железом и фолиевойкислотой (употребление профилактическихдоз) женщин фертильного возраста, девочекподросткови детей раннего возраста.В стране большое внимание уделяетсясанитарно-эпидемиологическому благополучиюнаселения 3 . В результате реализации ведомственныхприказов об организации и проведениимассовой кампании иммунизации против кори,краснухи, дифтерии, полиомиелита в республикесущественно снизилась заболеваемостьуправляемыми детскими инфекциями.В рамках Законов <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>«О профилактике заболевания СПИД» от 14июня 1991 г. и «О профилактике заболевания,вызываемого вирусом иммунодефицитачеловека (ВИЧ–инфекция)» от 19 августа 1999 г.проводится огромная работа по недопущениюраспространения ВИЧ-инфекции срединаселения. В <strong>Узбекистан</strong>е созданы идействуют Республиканский и региональныецентры по борьбе со СПИДом, оснащенныесовременным оборудованием.1См.: Чепурной Н.П. Питание и здоровье человека. – М., 2003. – С. 96.2См.: Геворкян М.А., Кузнецова Е.М. Анемия беременных: патогенез и принципы терапии //Русскиймедицинский журнал. – 2011. – № 20. – С. 12–49; Сидорова И.С., Унанян А.Л. Первый триместр беременности:особенности течения и роль витаминно-минеральных комплексов // Русский медицинский журнал. – 2011.– № 20. – С. 12–24; Hercberg S. Iron deficiency in Europe // Public health nutrition. – 2001. – № 4 (2B). – P. 537–545;Sharmanov A. Anemia in central Asia: demographic and health service experience // Food and nutrition bulletin.– 1998. – № 19. – P. 307–317.3См.: Назиров Ф.Г. Санитарно-эпидемиологическое благополучие <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> //Здравоохранение <strong>Узбекистан</strong>а. – 2005. – № 18-19. – С. 3.


Таким образом, в стране разработаны иреализуются комплексные программы поддержанияи охраны здоровья, в которых определеноместо каждого социально-экономического звена.Однако без наличия у человека мотивации насохранение своего здоровья и здоровый образжизни реализация государственных проектовпросто невозможна. Главным рычагом первичнойпрофилактики в укреплении здоровьянаселения является формирование здоровогообраза жизни через изменение уклада жизни,его оздоровление с использованием гигиеническихзнаний в борьбе с вреднымипривычками. Доказано, что здоровый образжизни, достаточный уровень двигательнойактивности в существенной степени определяютгармоничное физическое развитие издоровье молодого поколения 1 .Важнейшим фактором мотивации формированияздорового образа жизни средимолодежи явилась реализация в республикеинновационных направлений в областифизической культуры и спорта. В странефункционирует широкая сеть спортивныхсооружений, введены новые государственныепрограммы физического воспитания вобразовательных учреждениях, предусматривающиеинтенсификацию качественных иколичественных характеристик физическойнагрузки. С целью оздоровления молодогопоколения, создания предпосылок к возникновениюу молодежи осознанной необходимостив улучшении своего физическогоздоровья приняты ряд указов главы государства,постановлений правительства, общереспубликанскихпрограмм (Указы Президента<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> от 24 октября 2002 г. «Осоздании Фонда развития детского спорта», от29 августа 2004 г. «О мерах по совершенствованиюдеятельности Фонда развитиядетского спорта», Постановление КабинетаМинистров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «Об организациидеятельности Фонда развития детскогоспорта при Министерстве народного образования<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>») и др. Впервыена пространстве СНГ создана трехступенчатаясистема привлечения молодежи к спортивнымзанятиям, которая проявляется в проведениимассовых спортивных игр «Умид ниҳоллари»,«Баркамол авлод» и Универсиады.Созданию благоприятных организационныхи правовых условий для формирования иутверждения в обществе здорового образажизни способствовало принятие 5 октября2011 г. Закона <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «Обограничении распространения и употребленияалкогольной и табачной продукции». Законнаправлен на защиту здоровья граждан,прежде всего лиц, не достигших двадцатилетнеговозраста, от вредного воздействияупотребления алкогольной и табачнойпродукции, связанных с этим социальных ииных негативных последствий.Общеизвестно, что понятие «здоровье»имеет универсальное значение, включающеекак материальный, так и духовный аспекты. Приэтом важное значение в сохранении активнойжизнедеятельности каждого индивидуумаиграют здоровые морально-этические установки,уклад жизни семьи. Говоря о роли семьи –ячейки общества в сохранении духовного ифизического здоровья нации, Президент <strong>Узбекистан</strong>аИ. А. Каримов подчеркнул: «Здороваясемья – это, прежде всего, здоровое общество,а значит – сильная и стабильная страна» 2 .Таким образом, в <strong>Узбекистан</strong>е созданаэффективная нормативно-правовая база,обеспечивающая успешную реализациюнациональной модели охраны здоровья населения.Принятые за годы независимости 14 законов,в том числе «О государственном санитарномнадзоре», «О лекарственных средствахи фармацевтической деятельности», «О наркотическихсредствах и психотропных веществах»,«О профилактике заболевания, вызываемоговирусом иммунодефицита (ВИЧинфекция)»,«О психиатрической помощи», «Орадиационной безопасности», «О защитенаселения от туберкулеза», «О донорствекрови и ее компонентов», «О лекарственныхсредствах и фармацевтической деятельности»и др., изданные более 20 указов и постановленийПрезидента страны, постановлений КабинетаМинистров свидетельствуют о приоритетностисильной социальной политики государства,направленной на охрану здоровья нации, азначит семьи, материнства и детства.1См.: Бабенко А.И., Татаурова Е.Л. Формирование образа жизни у подрастающего поколения //Общественное здоровье и здравоохранение. – 2005. – №6. – С.6-8; Зайцев А.Т. Формирование здоровогообраза жизни молодого поколения // Гигиена и санитария. – 2004. – №1. – С.54–56; Шедрин А.Г. Здоровыйобраз жизни. – Новосибирск, 2007. – С. 144.2См: Каримов И.А. Наш путь – углубление демократических реформ и последовательное продолжениемодернизации страны // Народное слово. – 2011. – 13 дек.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.37


Б. Н. Рашидов*ГАРОВ ЭҲТИЁТ ЧОРАСИНИ ҚЎЛЛАШДА ВУЖУДГА КЕЛАЁТГАН МУАММОЛАРВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШГА ДОИР АЙРИМ МУЛОҲАЗАЛАРҲар қандай назарий кашфиёт, ишлабчиқилган қонун ва билдириладиган фикр унингамалиётда қандай фойдаланилиши васамарасига, унинг асослилиги ва ҳаққонийлигидаражасига қараб белгиланади 1 . Шунинг учунҳам ҳар қандай илмий тадқиқотнинг амалийфаолият жараёнлари мазмуни билан асосланганва эмпирик базага таянган бўлиши талабэтилади. Гаровни қўллаш самарадорлигиниошириш уни қўллаш амалиётида бевоситавужудга келаётган муаммоларни ўрганиш,илмий жиҳатдан таҳлил қилиш орқали муайянечимларнинг ишлаб чиқилишига боғлиқ.Жиноят ишларини юритишда гаров эҳтиётчорасини қўллаш амалиётига эътиборберадиган бўлсак, бир қатор муаммоларниучратиш мумкин. Мавжуд муаммолар гаровэҳтиёт чорасини қўллашнинг ўзига хослигибилан боғлиқ. Гаровни қўллашда вужудгакелаётган ва уни қўллаш билан боғлиқ муаммоларга,назаримизда, қуйидагиларни киритишмумкин:гаровнинг фақат айбланувчига нисбатанқўлланилиши мумкинлиги;гаров қўлланилишига ташаббус кўрсатишкераклиги ва бунга айбланувчи ёки гаровгақўювчининг розилигини олиш лозимлиги;гаров миқдори ва предметини аниқлашзарурлиги;гаров предметини қабул қилиш тартибибилан боғлиқлиги;гаров предмети мол-мулк бўлганда унисақлаш билан боғлиқлиги;гаров предметининг қиймати ноаниқбўлганда, уни баҳолаш билан боғлиқлиги;гаров предмети 2 кўчмас мулк бўлгандауни қабул қилиш ва давлат фойдасига ўтказишбилан боғлиқлиги ва бошқалар.Ўтказилган социологик сўров натижасигакўра унда қатнашганлар: «гаровни гумон қилинувчигақўллаб бўлмаслиги» (41,1%); «гаровниқўллаш учун ташаббус кўрсатиш зарурлиги»(33,7%); «гаров миқдори ва предметинианиқлаш» (48,0%); «гаров предметини қабулқилиш» (36,6%); «гаров предметининг баҳосинианиқлаш» (39,1%); «гаров предметинисақлаш» (32,2%); шунингдек кўчмас мулк биланбоғлиқ гаров қўлланилганда «ҳужжатларнирасмийлаштириш» (38,1%); «кўчмас мулккадастри хизматида мулкнинг сотилишинивақтинча чеклаш» (25,7%); – «яқин қариндошларулуши билан боғлиқ» (59,4%) муаммоларвужудга келишини эътироф этишган 3 .Амалдаги ЖПК 249-моддасининг биринчиқисмига кўра, гаров фақат айбланувчи ёкисудланувчига нисбатан қўлланилиши мумкин.Гаров эҳтиёт чорасини гумон қилинувчига ҳамқўллаш мумкин, чунки жиноят иши бўйичадастлаб шахс гумон қилинувчи тариқасидаиштирок этишга жалб қилинади (ёки ушлабкелтирилади). Шахсга айб эълон қилингунгақадар унинг дастлабки терговдан яширинмаслигинитаъминлаш учун албатта чоракўриш шарт. Шу муносабат билан гумонқилинувчига нисбатан гаров қўллаш мумкинэмаслиги гаровни қўллаш муддатини кечиктирадива кейинчалик унинг қўлланилишиниқийинлаштиради ёки қўлланилмаслигига ҳамолиб келади. Чунки шахс гумон қилинувчитариқасида ишда иштирок этишга жалб қилингандаунга гаров эҳтиёт чораси ҳақида тушун-*Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си жиноят процесси кафедраси бошлиғининг ўринбосари,юридик фанлар номзоди.1Қаранг: Бегматов А. Ҳуқуқий ислоҳотлар ва омма кайфияти // Ҳуқуқ-Право-Law. – 2004. – № 1. – Б. 22-23.2Қаранг: Тулаганова Г.З. Жиноят процессида шахсий ҳуқуқларни чеклаш мезонлари: Монография / Проф.Ғ.А.Абдумажидов таҳрири остида. – Т., 2007. – Б.102—105.3Батафсилроқ қаранг: Рашидов Б.Н. Эҳтиёт чораси сифатида гаровни қўллаш самарадорлигини оширишмуаммолари: Юрид. фан. номз. … дис. – Т., 2010. – Б.110.38 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


тирилмасдан у айбланувчи тариқасида ишгаиштирок этишга жалб қилинганидан сўнг буҳақда сўз очилиши, албатта гаровнинг нотўғритушунилишига ва қўлланилмаслигига олибкелиши мумкин. Социологик сўров натижасигакўра, респондентларнинг 43,1% — гаровнигумон қилинувчига қўллаш мумкин эмаслигиунинг самарали қўлланилишида муаммоларнивужудга келтиради деб, 22,8% — самарадорлигигатаъсир этади, 34,1% эса таъсир этмайдидеган фикрни билдирган 1 .Гаров эҳтиёт чорасини қўллаш учун, албатта,айбланувчи ёки ҳимоя тарафининг ташаббусиёхуд розилиги зарур бўлади 2 . Терговчининггаровга пул топшириш ҳақидаги талаби эсаайбланувчи ёки унинг яқинлари томониданбошқача маънода (пора сўраш мазмунида)тушунилишига олиб келади. Шу сабабли жиноятишларини юритишда гаров эҳтиёт чорасиниқўллашда гаровга қўювчи шахсларнинг бунгарозилигини олиш ўзига хос қийинчиликларниюзага келтиради. Социологик сўровга кўра, гаровниқўллаш бўйича ташаббус адвокат, айбланувчиёки гаровга қўювчи (75,8 %) томониданбилдирилиши мақсадга мувофиқ экан 3 .Гаров сифатида қандай қимматбаҳо нарсаёки мулк тақдим этилиши ва унинг миқдоринибелгилаш ўта муҳим масала ҳисобланади.Жиноят ишларини юритишда ушбу масаланиҳал этиш учун айбланувчининг моддий аҳволиасосий аҳамиятга эга бўлади. Шунинг учунтерговчи унинг мулкий аҳволи, яъни мавжудмулки, даромади, харажатларини ўрганишилозим ёки гаровга қўювчи бошқа шахсни жалбқилиши масаласини ҳал қилишига тўғрикелади. Бу эса терговчидан қўшимча тажриба,вақт ва меҳнат талаб қилади. Гаров қўлланилганжиноят ишлари бўйича 81,6 % айбланувчиларганисбатан гаров миқдори энг кам ойликиш ҳақининг йигирма баравари миқдоридабелгиланиши бу борада айрим муаммолармавжудлигини англатади 4 . Бундай ҳоллартерговчининг ташаббуси билан гаров қўллашмасаласи таклиф қилинганда, унинг қўлланилмаслигигаолиб келади.Агар гаров сифатида мол-мулк тақдимэтилган бўлса, унинг қийматини (баҳосини)аниқлаш масаласи ҳам муайян муаммоларниюзага келтиради. Чунки бу ўринда тегишлимутахассиснинг иштироки ёки билими зарурбўлади. Ушбу масалани ҳам терговчи ҳал этишизарур ва бу ҳам маълум вақт ва қўшимчамеҳнатни талаб этади. Шубҳасиз, бу кабиомиллар гаровнинг камроқ қўлланилишигасабаб бўлади. Социологик сўров натижасигакўра, респондентларнинг 55 % гаровни қўллашдаунинг миқдори ва предметини аниқлаш биланбоғлиқ муаммолар мавжуд деб жавоб бердилар.Бу борада амалиётда муаммолар мавжудлигижиноят ишларини ўрганиш жараёнида ҳаманиқланди, гаров қўлланилган айбланувчиларнинг96,9 % гаров тариқасида миллий валютатақдим этган бўлса, 3,1 % кўчмас мулк тақдимэтган. Бошқа шаклдаги гаров предмети тақдимэтилиши учрамаганлиги бу борада муаммолармавжудлигидан далолат беради.Гаров предмети сифатида пул ёки чет элвалютаси тақдим этилган тақдирда унинг қабулқилиниши бошқача маънода, яъни жиноийҳаракат сифатида баҳоланиши ўзига хос жиддиймуаммо ҳисобланади. Чунки терговчи айбланувчиёки гаровга қўювчидан пул талаб қилиб олишихудди пора (талаб қилингани сингари ) олишдагиҳаракатларга ўхшаб кетади. Бу ҳам гаровнингқўлланилмаслигига хизмат қиладиган жиддийомиллардан биридир. Социологик сўров натижасигакўра 59,4 % респондентлар гаров предметиниқабул қилиш билан боғлиқ муаммоларучрашини тасдиқлашган. Гаров миқдори аксариятҳолларда энг кам ойлик иш ҳақи доирасидабелгиланиши ва гаровнинг нисбатан камқўлланилаётганлигини исботлайди 5 .Жиноят иши бўйича гаров қўлланилгандагаров тариқасида мол-мулк тақдим этилганбўлса, уни сақлаш масаласи ҳам жиддиймуаммога айланиб улгурган 6 . Бугунги кунда1Қаранг: Ўша жойда.2Қаранг: Бадалбаев А. Особенности применения залога в качестве меры пресечения // Фалсафа ва ҳуқуқ.– Т., 2007. – № 4. – C.102–104.3Қаранг: Рашидов Б.Н. Кўрсатилган манба. – Б. 191.4Қаранг: Ўша жойда.5Қаранг: Ўша жойда.6Қаранг: Тўлаганова Г.З. Эҳтиёт чораларини қўллаш амалиёти билан боғлиқ айрим масалалар // Хўжаликва ҳуқуқ. – 2004. – №10. – Б.19—23.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.39


гаров тариқасида тақдим этилган телевизор,холодильник, қимматбаҳо тақинчоқлар ва бошқабуюмлар терговчининг ўзида, хизмат хонасидасақланади ёки гаровга қўювчининг ихтиёридаҳам қолдирилади 1 . Бу мантиқан нотўғри, лекингаров мулкини сақлаш учун алоҳида жойнингйўқлиги терговчиларни шундай ҳаракат қилишгамажбур қилади ёки гаров қўлланилмаслигигаолиб келади. Социологик сўров натижасига кўрагаров предметининг баҳосини белгилаш ва унисақлаш борасида муаммолар 21,3 % ҳолатдаҳамиша мавжуд бўлишини ва ҳал этилмаслигини,55,4 % ҳолатда эса баъзан учраши важуда қийинчилик билан ҳал этилишинитаъкидлашган. Шу билан бирга, жиноят ишларидагаров қўлланилган айбланувчиларнинг 96,9фоизи гаров тариқасида миллий валюта тақдимэтганлиги буни тасдиқлайди 2 .Гаров тариқасида кўчмас мулк тақдимқилинганда уни қабул қилиш, шунингдек гаровшартлари бузилганда кўчмас мулкни давлатфойдасига ўтказиш масаласини ҳал этиш ҳамўзига хос муаммо ҳисобланади 3 . Чунки кўчмасмулкни давлат фойдасига ёки эгалигигаўтказиш бир нечта ҳужжатлар бўлишини талабқилади 4 . Юқорида таърифланган муаммоларнингвужудга келиш сабаблари ва шартшароитларихусусида тўхталадиган бўлсак,аввало гаровни қўллашдаги муаммоларобъектив равишда мавжуд ва уни ҳал этишдатерговчининг тажрибаси ва юксак билимга эга1Қаранг: Миробод туман суди архивидаги 1-349/2008-сонли жиноят иши.2Қаранг: Рашидов Б.Н. Кўрсатилган манба. – Б. 191.40 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.бўлиши талаб этилади. Шунинг учун ҳамюқорида қайд этилган муаммолар ҳал этилмайқолиши ишни юритаётган терговчинингтажрибасизлиги ёки етарли билим вакўникмаларга эга бўлмаслиги билан боғлиқ.Бундан ташқари, айбланувчи ёки гаровгақўювчининг мулкий аҳволи ҳам гаров предметива миқдорини аниқлаш муаммоси вужудгакелишининг сабабларидан бири ҳисобланади.Шу билан бирга, гаров эҳтиёт чорасинингнисбатан янгилиги ва фақат бир неча йилданбери амалиётда қўлланилаётганлиги бу борадагитажрибалар камлигининг сабаби бўлишимумкин, яъни гаров тариқасида тақдим этилганмол-мулкни сақлаш жойлари ажратилмаганлигиҳам бу борада баъзи бир муаммоларнинг пайдобўлиш сабабларидан ҳисобланади.Қайд этилган муаммолар ва уларнинг мавжудбўлиш сабаблари ва шарт-шароитларигаров эҳтиёт чорасининг кенгроқ ва самаралироққўлланилишига тўсиқ бўлади. Натижадаушбу эҳтиёт чораси жуда кам қўлланмоқда. Шубилан бирга, гаровнинг кам қўлланилишисабабларидан бири гаровни қўллаш тартибинингбироз мураккаблиги ҳамда қонундагиномукаммалликлар ҳисобланади.Ички ишлар идоралари тергов органларидатерговчи сифатида фаолият юритаётганходимлар ўртасида ўтказилган дастлабкисўровнома 5 ҳамда судья, прокурор, терговчи,ҳуқуқшунос олим, адвокат ва гаров қўллани-3Қаранг: Ўша жойда.4Қаранг: Трунова Л. Имущественное поручительство как мера пресечения // Адвокатские вести. – 2002.– № 10. – С. 8-9.5Дастлабки сўровномада қатнашган респондентларнинг 16% – Тошкент шаҳрида фаолият юритган, 5,7%–Тошкент, 6,8% – Андижон, 4,5% – Бухоро, 1,1% – Жиззах, 5,7% – Қашқадарё, 5,7 % – Навоий, 3,4% – Наманган,7,9% – Самарқанд, 15,9% – Сурхондарё, 12,5% – Сирдарё, 5,7% – Фарғона, 3,4% – Хоразм вилоятларида ва5,7% – Қорақалпоғистонда терговчи сифатида ишлаган бўлиб, уларнинг 6,8 % 1000дан зиёд жиноят ишларибўйича дастлабки терговни амалга оширган, 19,3% – 500-1000тагача, 36,4% – 200-500тагача, 37,5% – 200тагачажиноят ишларини юритган. Уларнинг ёшига эътибор қаратадиган бўлсак, сўровномада қатнашганларнинг21,6%ини — 25 ёшгача, 50 % – 25-30 ёш, 19,4% –30-35, 9%ини эса 35 ва ундан катта ёшдаги ходимлар ташкилэтди. Уларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органдаги хизмат муддати эса сўровномада қатнашганларнинг35,2%ида — 5 йилгача, 47,8%ида — 5-10 йилни, 10,2%ида — 10-15 йил, 6,8%ида 15-20 йилни ташкил этди.Уларнинг маълумотига эътибор берадиган бўлсак, деярли 99 %га яқини ҳуқуқшунос, олий маълумотли ва1%дан ошиқроғи тугалланмаган ҳуқуқшунос олий маълумотли эканлиги аниқ бўлди. Сўровномада қатнашганИИИлари тизимида терговчи сифатида фаолият юритаётган ходимлар Ўзбекистоннинг барча минтақалариниқамраб олганлигини, уларнинг 1 / 4қисми 500 тадан 1000тагача жиноят ишлари бўйича дастлабки терговниамалга оширганлигини, 36 %дан ортиқроғи эса 200тадан 500тагача, 37 %идан кўпроғи эса 200тагача жиноятишларини юритганлиги, яъни уларнинг кўпчилиги етарли тергов амалиёти тажрибасига эга эканлиги, ушбутерговчиларнинг асосий қисмини (70 %га яқини) 25-35 ёшдагилар ташкил этишини, яъни ўртача ёшдагиларданиборатлигини, уларнинг 65% га яқини ИИИларидаги хизмати 5-10 йил ва ундан кўпни ташкил этиши, иш стажикам бўлмаган ходимлар ҳисобланишини ва уларнинг барчаси зарур маълумотга эга эканлигини кўриш мумкин.Бу эса мазкур сўровномада жавоб тариқасида белгиланган фикрлар етарлича асосланганлигини тасдиқлайди.


лишида қатнашган шахслар ўртасида тадқиқотякунида ўтказилган иккинчи социологик сўровнатижасида ҳам гаров эҳтиёт чорасини қўллашжараёнида айрим муаммолар мавжудлигиўз исботини топди.Дастлабки сўровномада қатнашганларнингярмига яқини «Юритувингиздаги жиноятиши бўйича гаров эҳтиёт чорасини қўллашҳақида қарорга келганингизда уни қўллайолмаган ҳолатлар бўлганми?» деган саволга«ҳа, бўлган» жавобини белгилаганлиги ҳамда«Бугунги кунда гаров эҳтиёт чорасини қўллашчоғида қандай тўсиқлар кўпроқ мавжуд бўлишимумкин?» деган саволга сўровда қатнашганларнинг78,4 % — айбланувчининг моддийаҳволи билан боғлиқ ҳолатларни, 35,2 % —гаровнинг пора каби баҳоланишини жавобтариқасида белгилаганлиги (13,6 % иккалажавобни белгилаган) гаровни қўллаш амалиётидаюқорида қайд этилганидек, етарличамуаммолар мавжудлигини тасдиқлайди.Шунингдек, «Гаров суммаси жиноят натижасидаетказилган моддий зарар миқдорига тенгёки ундан ортиқ бўлиши керакми?» дегансаволга сўровномада қатнашганларнинг 40,9 %– «ҳа», 39,8 % – «йўқ», 19,3 % – «гаров суммасинингжиноят натижасида етказилган зарарбилан тенг ёки ундан ортиқ бўлиши уни кенгроққўллашга тўсқинлик қилиши мумкин», деганжавобни белгилашган. Бундан кўриниб турибдики,гаров миқдорини (предметини) белгилашдамуайян муаммолар мавжуд 1 . Чунки«Гаров миқдорини белгилашда нималар ҳисобгаолиниши керак?» деган саволга сўровдақатнашганларнинг 88,6 % – «жиноят натижасидаетказилган зарар миқдори», 63,6 % –«айбланувчининг шахсини тавсифловчи ҳолатлар,моддий аҳволи, оилавий шароити», 53,3 %– «жиноятнинг оғирлик даражаси, тайинланишимумкин бўлган жазо тури ва хусусияти»(саволга бир неча жавобни белгилаш имконибўлган) деб фикр билдирган. «Гаров суммасинингжиноят натижасида етказилган зарарниқоплашда ишлатилиши тўғрими?» дегансаволга респондентларнинг 44,3 % – «ҳа»,50 % – «йўқ» деб жавоб берган. Қолганлариэса жавоб беришга қийналишини эътирофэтган. Иккинчи сўров натижасига кўра гаровнингжиноят натижасида етказилган моддийзарарни қоплашда ишлатилиши 84,7 %ҳолатда мақсадга мувофиқлиги, аммо буқонунда акс этмаганлигини, 15,3 % ҳолатдамақсадга номувофиқлигини таъкидлашган.Бундан кўриниб турибдики, гаров суммасиниэгасига қайтариш ёки давлат фойдасигаўтказишда ва жиноят натижасида етказилганзарарни қоплашда фойдаланиш 2 бўйича ҳамбаъзи муаммолар мавжуд. Чунки қонунда буҳақда ҳеч нарса дейилмаган, аммо жиноятпроцессуалфаолият давомида нафақатҳақиқатни аниқлаш ва жиноят содир этганшахсни жавобгарликка тортиш, балки, аввало,жиноят оқибатларини бартараф этишчораларини кўриш суриштирувчи, терговчи,прокурор ва суднинг мажбурияти ҳисобланади.Республикамизнинг турли минтақаларидаюритилган жиноят ишлари материалларибилан танишиш давомида ҳам гаров эҳтиётчорасини қўллашда муайян муаммолармавжудлигини тасдиқловчи ҳолатлараниқланди. Ўрганилган жиноят ишларидангаров қўлланилганларида асосан гаровсифатида пул (миллий валюта) қўйилганлиги,яъни улар гаров қўлланилган айбланувчиларсонига нисбатан 96,9 %ни ташкил этган, гаровсифатида пул олинган жиноят ишларида гаровмиқдори аксарият ҳолларда (81,6 %) қонундабелгиланган энг кам иш ҳақининг йигирмабаравари миқдорида белгиланганлиги аниқбўлди. 3,1 % га яқин гаров қўлланилганайбланувчилар гаров тариқасида кўчмас мулктақдим этишган, яъни мулкнинг ҳужжатлариишга қўшиб қўйилган. Бошқа турдаги молмулкқабул қилиниб, гаров қўлланилиши учрамади3 .Юқорида қайд этилган ҳолатларда пулқабул қилинаётганлиги ёки гаров тариқасидамол-мулк қабул қилинмаслиги ҳолати, гаров1Қаранг: Лагойский В.П. Применение залога как меры пресечения в Российской Федерации и в РеспубликеБеларусь (сравнительный анализ) // Российская юстиция. – 2006. – №4. – С. 23-24.2Қаранг: Миробод туман суди архивидаги 1-370/06-сонли жиноят иши.3Қаранг: Рашидов Б.Н. Кўрсатилган манба.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.41


тариқасида мол-мулкни қабул қилиш, сақлаш,унинг баҳосини аниқлаш билан боғлиқмуаммолар мавжудлигидан далолат беради.Гаров эҳтиёт чораси қўлланилган ишлардаунинг миқдори кўпинча таъкидлаганимиздек,энг кам ойлик иш ҳақининг йигирма бараваримиқдорида этиб белгиланиши унинг предметинианиқлаш ҳамда айбланувчи, гаровгақўювчининг моддий аҳволи билан боғлиқэканлигини исботлайди. З.Ф.Иноғомжонова ваГ.З.Тўлаганованинг қайд этишларича, гаровнингэнг кам миқдори энг кам ойлик иш ҳақинингйигирма бараварини ташкил этса-да,аҳолининг баъзи қатламлари учун бу маблағнитўлаш оғирлик қилиши мумкин 1 .Кўриб чиқилаётган гаров эҳтиёт чорасиниқўллашда учрайдиган муаммолар ва уларнингсабаб ва шарт-шароитларини бартараф этишучун, назаримизда гаров эҳтиёт чорасинигумон қилинувчига ҳам қўллаш мумкинлигиниқонуний жиҳатдан ҳал этиш лозим. Чункижиноят содир этишда гумон қилинаётган шахсунга айб эълон қилингунига қадар терговданяшириниши, жиноят содир этишда давомэтиши ёки жиноятни яширишга, далилларнийўқ қилишга ҳаракат қилиши мумкин. ЖПК 243-моддасининг биринчси қисмига мувофиқ,қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси фақатушлаб турилган гумон қилинувчи ёки айбланувчиларганисбатан қўлланилиши мумкин.Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси қўлланилмайдиганҳолларда эса гумон қилинувчиайб эълон қилингунга қадар эркинликдақолади. Қамоққа олиш тарзидаги ҳуқуқ ваэркинликларни чекловчи бундай жиддий чорагумон қилинувчига нисбатан қўлланилар экан,мулкий кафиллик билан боғлиқ гаров эҳтиётчорасининг гумон қилинувчига нисбатанқўлланилиши мумкин эмаслиги умуманмантиқсиздир. Гаровни қўллашга ташаббускўрсатиш ва бунга айбланувчи ёки гаровгақўювчининг розилигини олиш билан боғлиқмуаммоларни бартараф этиш учун, бизнинг42 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.назаримизда, шахсни ушлаш ёки гумонқилинувчи тарзида ишда иштирок этишга жалбқилиш ҳақидаги қарорни эълон қилишжараёнида қўшимча сифатида унинг гаровгамулк ёки валюта топшириш эвазига озодликдақолиш ҳуқуқи мавжудлигини тушунтириш вабундай қоидани қонунчиликка киритиш лозим.Гаров миқдори ва предметини аниқлашбилан боғлиқ муаммоларни ҳал этиш эсабаъзи бир мураккаб масалалар билан боғлиқ,яъни айбланувчи ёки гаровга қўювчинингмулкий аҳволи объектив ҳолатларда гаровнингэнг кам миқдорини ҳам тақдим этиш учун имконбўлмаса, ушбу ҳолатда гаров эҳтиёт чорасиниқўллаб бўлмайди. Шу муносабат билан бу кабимуаммоларни ҳал қилиш учун ЖПК 249-моддасига қўшимча тарзда «Ижтимоийхавфи катта бўлмаган ёки унча оғирбўлмаган жиноятни содир этишда гумонқилинаётган ёки айбланаётган шахсларганисбатан гаровнинг энг кам миқдори энгкам ойлик иш ҳақининг ўн бараваридан камбўлмаслиги лозим» деган янги қоиданингкиритилиши мақсадга мувофиқ.Бошқа ҳолатлар билан боғлиқ муаммоларсубъектив омилларга боғлиқ бўлиб, муайянтерговчининг маҳоратини юксалтириш,тегишли малака ва кўникмаларни шакллантиришва илғор тажрибаларни ўзлаштиришгаэришиш орқали ҳал этилиши мумкин 2 . Шунингучун аввало терговчи ходимларни жамлаш,уларнинг касбий тайёргарлик сифатини янадаюксалтириш чоралари кўрилиши керак. Гаровпредметини қабул қилиш билан боғлиқ ҳолдаюзага келадиган муаммоларни ҳал этиш учунгаров қабул қилишнинг процессуал тартибинитакомиллаштириш лозим 3 .Фикримизча, гаров тариқасида пул ёкибошқа қимматбаҳо қоғозлар, молиявий маблағлартақдим этилганда, уларни қабул қилиштартиби алоҳида, кўчар ва кўчмас мол-мулкнигаров тариқасида қабул қилиш тартиби алоҳидабелгиланиши мақсадга мувофиқ.1Қаранг: Иноғомжонова З.Ф., Тўлаганова Г.З. Жиноят процесси муаммолари: Ўқув қўлланма. – Т., 2006. –Б.139-140.2Қаранг: Пўлатов Б. Конституция талабларига риоя қилиш – ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралариходимларининг ҳуқуқий маданияти // ТДЮИ ахборотномаси. – 2009. – №8. – Б.74—76.3Қаранг: Тўлаганова Г. Жиноят процессида процессуал мажбурлов чораларининг конституциявий асослари// ТДЮИ ахборотномаси. – 2009. – №8. – Б.81—83.


Гаров тариқасида тақдим этилган молмулкнисақлаш билан боғлиқ муаммоларнибартараф этиш учун шундай мулклар сақланадиганмахсус жойлар ҳар бир дастлабки терговёки суд органи биносида ажратилиши ёкиқурилиши лозим.Гаров предметининг баҳосини аниқлашбилан боғлиқ муаммоларни бартараф этишучун қонунда қуйидагича тартиб белгиланишитаклиф этилади: «Гаров предметинингбаҳосини белгилаш учун терговчи қарорчиқаради ва ушбу қарор тегишли мутахассистомонидан гаровга қўювчи ҳисобиданижро этилади».Гаров тариқасида кўчмас мулк қўйилганидавужудга келадиган муаммоларни бартарафэтиш учун қуйидагича тартиб жорий этилишитўғрироқ бўлади, яъни ЖПКда кўчмас мулкнингҳужжатлари билан унга банд солинганлиги ёкиуни тасарруф этиш ҳуқуқи вақтинча тўхтатилганлиги(чекланганлиги) ҳақидаги ҳужжатларқўшиб топширилиши ҳамда гаров сифатидакўчмас мулкни давлат фойдасига ўтказишзарурати туғилганда бу ҳақда суд алоҳидаажрим чиқариши қонунда белгилаб қўйилишимақсадга мувофиқ 1 .Терговчилар ўртасида ўтказилган дастлабкисўров натижасига кўра, «Сизнингча, гаровниқўллаш билан боғлиқ ҳолда вужудга келаётганмуаммоларни бартараф этиш учун қандайчоралар кўриш лозим?» деган саволга респондентларнинг44,3 % — «гаровни қўллаш биланбоғлиқ ижобий тажрибаларни тарғибот қилиш»деган жавобни, 26,1% — «суриштирув, тергов,прокуратура ва суд органлари ходимлариўртасида гаровни қўллаш билан боғлиқ самаралиҳамкорликни ташкил қилиш», 5,7 % —«гаровни самарали қўллаш бўйича махсускурсларни жорий қилиш», 25 % эса «қонунчиликдагикамчиликларни бартараф этиш лозим»деган жавобни белгилашган (саволга бир нечажавобни белгилаш имкони бўлган). Бевоситасўровнома натижалари ҳам юқорида қайдэтилган фикримизни тасдиқлайди.Умуман, гаров эҳтиёт чорасини қўллашбилан боғлиқ муаммоларни бартараф этишучун қуйидаги чоралар кўрилиши мақсадгамувофиқ деб ҳисоблаймиз:1. Амалдаги Жиноят-процессуал кодексгаўзгартиш ва қўшимчалар киритиш бўйича:— гаров эҳтиёт чорасини гумон қилинувчигаҳам қўллаш тартибини киритиш 2 ;— шахс жиноят содир этганликда гумонқилиниб ушланганида ёки унга гумон қилинувчитариқасида жиноят ишида иштирок этишгажалб қилиш тўғрисидаги қарор эълон қилинганида(таништирилганида) гаров эҳтиётчораси қўлланилиши орқали эркинликдақолдирилиши ҳуқуқини тартибга солиш;— гаровнинг энг кам миқдори алоҳидаҳолатларда ижтимоий хавфи катта бўлмаганёки унча оғир бўлмаган жиноятларга доиришлар бўйича энг кам ойлик иш ҳақинингйигирма бараваридан ҳам оз бўлишига йўлқўйиш;— гаров тариқасида тақдим этилган пулёки бошқа қимматбаҳо қоғозларни, шунингдек,бошқа мол-мулкларни қабул қилишнинг ҳарбирига оид алоҳида тартибни белгилаш;— гаров предметини баҳолаш бўйичатерговчининг ҳаракатлари (ваколатлари)нитартибга солиш;— гаров тариқасида тақдим этилган кўчмасмулкни давлат фойдасига ўтказиш суднингажрими билан амалга оширилиши тартибиникиритиш.2. Амалий хусусиятга эга тавсиялар бўйича:— терговчи кадрлар тайёрлаш, малакасиниошириш ва қайта тайёрлаш сифатиниошириш (БМТнинг қамоққа олиш билан боғлиқбўлмаган чораларга оид минимал стандартқоидалари 3 , яъни Токио қоидалари)нинг 15-16-моддаларига асосан;— гаров эҳтиёт чораси қўлланилишига оидилғор тажрибаларни тарғиб қилиш (бу борада1Бу ҳақда Беларусь Республикаси ЖПКда ҳам белгиланган.2Бу ҳақда Россия Федерацияси, Қозоғистон, Туркманистон, Беларусь, Молдова ва Эстония жиноятпроцессуалкодекслари, Албания, АҚШ, Буюк Британия, Германия, Норвегия, Франция каби давлатларқонунчилигида ҳам белгиланган.3Қаранг: Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар / Масъул муҳаррир.проф. А.Х.Саидов. – Т., 2002 – Б.270.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.43


Ўзбекистон Республикаси Президенти ИсломКаримовнинг асарларида ҳам ижобий фикрларбилдирилган) 1 ;— эҳтиёт чорасини қўллаш бўйича терговчива суриштирувчи ўртасида самарали ҳамкорликниташкил этиш;— гаров предметини (мол-мулк) сақлашжойларини белгилаш ва жиҳозлаш;— гаров эҳтиёт чораси ҳуқуқий тартибгасолиниши ва қўлланилишини доимий равишдабаҳолаб бориш, ушбу соҳада мунтазам илмийизланишлар ва тадқиқотлар амалга оширилишинитаъминлаш.Ҳар қандай жамият ҳеч қачон бир жойдатурмайди ва ҳамиша ривожланади. Шунингучун ҳам барча ижтимоий ҳодисалар доимоўзгариб туради. Шунга мутаносиб равишдаижтимоий жараёнларни тартибга солувчиҳуқуқий нормалар ҳам такомиллаштирилади,тизимлар ўзгартирилиб, замон талабларигамослаштириб борилади 2 . Акс ҳолда мавжудмеханизм инқирозга юз тутиши мумкин. Бунинголдини олиш учун муайян изланишлар,тадқиқотлар амалга оширилади ва натижадаянгиликлар ихтиро қилинади. Худди шунингдек,жиноят-процессуал фаолият соҳасидагиэҳтиёт чоралари, хусусан гаровни қўллашамалиётида учраётган муаммоларни таҳлилқилиш, уларнинг ечимларини топиб ҳал этишжуда ҳам зарур. Юқорида билдирилган фикрларҳам шу эзгу мақсадга хизмат қилади. Нашрга тайёрландиRaxmankulov A.X., Mirazov D.M.Dastlabki tergov: Darslik (to‘ldirilgan va o‘zgartirilgan ikkinchi nashri) – T.: O‘zbekiston Respublikasi IIVAkademiyasi, 2012. – 479 b.Дарсликда ички ишлар органлари тергов аппаратлари ва уларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилишфаолиятида тутган ўрни, ИИВ тергов бошқармаларида бошқарувни ташкил қилиш, тергов аппаратидаҳисоб ва ҳисобот, терговчининг ишини ташкил қилиш, дастлабки терговнинг процессуал ҳужжатларинитузиш каби масалалар кўриб чиқилган. Жиноят ишини қўзғатиш босқичидаги процессуал ҳужжатлар,терговчи терговнинг дастлабки босқичида далилларни тўплаш жараёнида тузадиган ҳужжатлар, шахснижиноят ишида гумон қилинувчи ва айбланувчи тариқасида иштирок этишга жалб этиш ва уни сўроққилиш босқичида тузиладиган процессуал ҳужжатлар, иш бўйича тергов вақтида процессуал мажбурловва эҳтиёт чораларини процессуал жиҳатдан мустаҳкамлаш масалалари ва бошқа ҳолатлар ҳақидамаълумот берилади.Ўзбекистон Республикаси ИИВ олий таълим муассасаларининг тингловчи ва курсантлари, ўқитувчи,тадқиқотчи-изланувчилар, шунингдек, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг амалиётчи ходимларигамўлжалланган.1Қаранг: Каримов И. А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизниюксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир.Т.15 – Т., 2007. – Б.320.2Батафсилроқ қаранг: Мухамедов Ў. Қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг истиқболли вазифалари// Ҳуқуқ–Право–Law. – Т., 2005. – №4. – Б.6—10.44 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


И.Ю. Фазилов*БОЛА САВДОСИ УЧУН ЖАВОБГАРЛИК: МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГЕЧИМИ БЎЙИЧА ТАКЛИФЛАРҚонун чиқарувчи томонидан боланинг нормалруҳий, жисмоний, ахлоқий ривожланишива тарбияланиши соҳасидаги ҳуқуқ ва манфаатларинитаъминловчи, жиноят қонунибилан муҳофаза қилинадиган ижтимоиймуносабатлар бола савдосининг қўшимча бевоситаобъекти сифатида баҳоланиб, ЎзбекистонРеспубликаси Жиноят кодекси 135-моддасинингдиспозициясида назарда тутилганқилмишларнинг ўн саккиз ёшга тўлмаганлигиайбдорга аён бўлган шахсга нисбатан содирэтилиши одам савдосининг айбни ўта оғирлаштирувчитаркиби этиб белгиланганлигижуда баҳсли бўлиб, бу ҳолат бола савдосинингасосий ва қўшимча бевосита объекти ҳақидагимасалани чуқур ўрганишни талаб этади.Бола савдосининг объекти ҳақидагимасала юридик адабиётларда баҳс-мунозараларпредмети бўлган ва шундайлигичақолмоқда. Ушбу масалада олимлар ягонатўхтамга келишмаган.Аксарият муаллифлар (А.Н. Игнатов,Н.К. Семернёва, Ф.Н. Шукуров, А.Е. Якубовкаби) бола савдосининг асосий бевоситаобъектини боланинг шахсий эркинлигиникафолатловчи ижтимоий муносабатлар ташкилқилади, деб ҳисоблайдилар 1 .Бунга қарши фикрда бўлган муаллиф(О. Дмитриев, С.С. Ниёзова каби)лар эса, боласавдосининг асосий бевосита объектиниболанинг нормал руҳий, жисмоний, ахлоқийривожланиши ва тарбияланиши соҳасидагиҳуқуқ ва манфаатларини таъминловчи, жиноятқонуни билан муҳофаза қилинадиган ижтимоиймуносабатлар, деб таъкидлайдилар 2 .Фикримизча, қуйидаги асосларга кўра,юқорида келтирилган иккала фикрни ҳам тўлиқмаъқуллаб бўлмайди:биринчидан, катта ёшдаги шахсдан фарқлиўлароқ, ёш бола, айниқса, гўдак тўлиқ эрккаэга эмас: унинг эрки мақоми ва ёшига хоспсихофизиологик қобилиятлари билан чекланган.Шунинг учун ёш бола, айниқса,гўдакнинг шахсий эркинлигига бола савдосинингасосий бевосита объекти сифатидақараш жиддий баҳс-мунозарага сабаб бўлади;иккинчидан, бола савдоси вояга етмаганшахснинг ҳаракатланиш, вақтинчалик ёкидоимий турар жой танлаш ва истиқоматқилиш, меҳнат қилиш ҳамда қонунда тақиқланмаганбошқа фаолият турлари биланшуғулланиш эркинлигига таҳдид солади. Ушбуҳолатда вояга етмаган шахснинг шахсий эркинлигибола савдосининг асосий бевоситаобъекти сифатида намоён бўлади;учинчидан, бола савдоси вояга етмаганшахснинг ота-онаси билан яшаш ва оиладатарбияланиш ҳуқуқи амалга ошишига тўсқин-* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си жиноятларнинг олдини олиш кафедраси ўқитувчиси.1Батафсил қаранг: Уголовное право. Особенная часть / Под ред. И. Я. Казаченко, З. А. Незнамова,Г. П. Новоселова. –– М., 2000. –– С. 174; Курс уголовного права России. Особенная часть / Под ред.А. Н. Игнатова, Ю. А. Красикова. –– М., 1998. –– С. 170; Курс уголовного права. Особенная часть / Под ред.Г. Н. Борзенкова и В. С. Комисарова. –– М., 2002. –– С. 371; Шукуров Ф. Одам савдосининг объекти // Инсонҳуқуқ ва эркинликларининг конституциявий кафолати: Илмий мақолалар тўплами. –– Т., 2011. –– Б. 77.2Батафсил қаранг: Комментарий к Уголовному кодексу РФ / Отв. ред. А. И. Бойко. –– Ростов-на-Дону,1996. –– С. 342; Уголовное право. Особенная часть / Под ред. Н. И. Ветрова, Ю. И. Ляпунова. –– М., 1998.–– С. 173; Уголовное право России. Особенная часть: Учебник / Под ред. Б. В. Здравомыслова. –– М., 1999.–– С. 124; Дмитриев О. Уголовно-правовая характеристика торговли несовершеннолетними // Уголовное право.–– 2002. –– № 3. –– С. 14; Уголовное право. Особенная часть / Под ред. Н. И. Ветрова, Ю. И. Ляпунова. –– М.,1998. — С. 173; Ниёзова С. С. Одам савдосининг ҳуқуқий тавсифи // Инсон ҳуқуқ ва эркинликларинингконституциявий кафолати: Илмий мақолалар тўплами. –– Т., 2011. –– Б. 51.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.45


лик қилади, шахснинг ривожланишига жиддийғайриахлоқий таъсир кўрсатади, оилавийришталарни узади, болани бегона ва кўпинчаноқулай атроф ижтимоий муҳитга ташлайди.Ушбу ҳолатда эса, боланинг мазкур манфаатларибола савдосининг асосий бевоситаобъекти сифатида намоён бўлади.Шу боис, назаримизда, бола савдосинингасосий бевосита объекти сифатида воягаетмаган шахснинг эркинлиги билан бирқаторда, унинг руҳий, жисмоний, ахлоқий,маънавий саломатлиги ва нормал ривожланиши,бошқа ҳуқуқ ва манфаатлари, жумладантўлақонли тарбия, таълим олиш, отаонасибилан мулоқотда бўлиш, шунингдекота-оналарнинг ўз фарзандини тарбиялаш,у билан мулоқот қилишга оид манфаатларинитаъминловчи, жиноят қонуни биланмуҳофаза қилинадиган ижтимоий муносабатларнибаҳолаш лозим.Қайд этиш зарурки, амалдаги жиноятқонунчилигида оила ва болаларнинг манфаатларинижиноий-ҳуқуқий муҳофазанинг алоҳидаобъекти сифатида комплекс муҳофазаэтувчи махсус боб (ЖК Махсус қисми I бўлимининингV боби) мавжуд. Шу боис, ўйлашимизча,айнан тажовуз объектинингхусусиятлари туфайли, жиноят қонунчилигинингтизимлилиги принципини сақлабқолган ҳолда, одам савдоси учун жавобгарликниназарда тутувчи умумий норма(ЖК 135-м.) билан бир қаторда, бола савдосиучун жавобгарликни белгиловчижиноий-ҳуқуқий нормаларни мустақилнорма сифатида ЖКнинг «Оилага, ёшларгава ахлоққа қарши жиноятлар» номлиV бобида таклиф этилаётган алоҳидамоддада баён этиш мақсадга мувофиқдир 1 :Ушбу таклифимизни қуйидагилар биланчуқур ҳам асослаш мумкин:1. Болаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларихалқаро ҳуқуқнинг ҳам, ҳар бир мамлакат ичкиқонунчилигининг ҳам алоҳида ҳимоясидадир.Бу эса, болаларнинг ҳуқуқи, эркинлиги ва қонунийманфаатларини алоҳида ҳимоя қилишзарурлигини ва уларга нисбатан содир этилганжиноятлар учун жавобгарликни кучайтиришнитақозо этади.1Батафсил маълумот учун бизнинг қуйидаги мақолаларимизга қаранг: Болалар савдоси – аянчли офат //Ўзбекистон Республикаси Олий судининг ахборотномаси. –– 2009. –– №5. –– Б. 44––48; Бола савдоси учунжиноий жавобгарлик: муаммо ва таклифлар // ТДЮИ ахборотномаси. –– 2010. –– №1. –– Б. 110—113;Болаларнинг эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқининг кафолати // ТДЮИ ахборотномаси. –– 2010. –– №6. –– Б. 46––48; Бола савдоси учун жавобгарликни белгиловчи халқаро ва миллий қонунчилик нормаларинингқиёсий-ҳуқуқий таҳлили // Ўзбекистон ва халқаро ҳамжамият: интеграциялашувнинг сиёсий, ҳуқуқий ва ташкилийжиҳатлари: Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги миқёсидаги илмий-амалийконференция материаллари тўплами (2011 йил 24 март). –– Т., 2011. –– Б. 175––176; Болаларнинг эркинликва шахсий дахлсизлик ҳуқуқини кафолатловчи жиноят қонунчилиги нормаларини такомиллаштиришмасалалари // Баркамол авлодни тарбиялашнинг долзарб муаммолари: Республика илмий-назарийконференцияси материаллари. Иккинчи китоб. — Т., 2010. –– Б. 164––165; Болалар савдосига қарши курашдаҳуқуқий тарбиянинг аҳамияти // Ҳуқуқий тарбия – баркамол авлодни шакллантиришнинг муҳим омили:Республика илмий-амалий конференцияси материаллари. — Т., 2010. — Б. 363—368; Юксак маънавиятлибаркамол авлоднинг шахсий дахлсизлигига болалар савдосининг жиддий таҳдиди // Юксак маънавият –баркамол авлод тарбиясининг пойдевори: Республика илмий-амалий конференцияси материаллари (2010 йил8 июнь). – Т., 2010. — Б. 45—49; Бола савдоси учун жавобгарликни белгиловчи жиноят қонунчилиги нормаларинитакомиллаштиришга доир мулоҳазалар // Баркамол авлодни шакллантиришда ҳуқуқий тарбиянинг аҳамияти:Республика илмий-амалий конференцияси материаллари (2010 йил 30 апрель). — Т., 2010. — Б. 305—310;Болалар шахсий дахлсизлик ҳуқуқини таъминлашга оид қонунчиликни такомиллаштириш истиқболлари // Давлатва ҳуқуқ назариясининг долзарб муаммолари: Илмий-назарий конференция материаллари (2010 йил26 ноябрь). –– Т., 2011. — Б. 210—215; Боланинг эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқини кафолатига доирмулоҳазалар // Конституция – демократик ислоҳотларни чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш асоси мавзусидаги давра суҳбати (2011 йил 6 декабрь) материаллари (II қисм). –– Т., 2011.55—63; Болалар савдоси – баркамол авлод учун жиддий таҳдид // Ўзбекистонда демократик ислоҳотларничуқурлаштиришда юридик фанларнинг долзарб муаммолари мавзусидаги илмий-назарий конференцияматериаллари (2011 йил 12 май). –– Т., 2011. –– Б. 94––99.46 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


2. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси135-моддасининг қўлланиш соҳаси анчатор, яъни унда келтирилган таъриф боласавдосининг халқаро-ҳуқуқий тушунчасинитўлиқ қамраб олмайди. Бу эса, халқаро ҳуқуқда болага нисбатан жиноят деб ҳисобланадигансодир этиладиган қилмишларнинг аксариятижиноий-ҳуқуқий таъқиб доирасидантушиб қолишига олиб келади. Жумладан,БМТнинг «Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенциягадоир, болалар савдоси, болалар фоҳишабозлигива болалар порнографиясига тааллуқли»Факультатив протоколи 2-моддасининг«а» бандига кўра: «бола савдоси» – ҳақолиш эвазига ёки бошқа шаклда қопланадиганфойда эвазига ҳар қандай шахс ёки бир гуруҳшахслар томонидан болани бошқа шахсга ёкибир гуруҳ шахсларга беришни кўзлаган ҳарқандай ҳаракат ёки битимни англатади 1 . Ушбупротокол ҳар бир иштирокчи-давлат зиммасига«ҳеч бўлмаганда ... болани шаҳвониймақсадларда эксплуатация қилиш ёки фойдаолиш учун бола органларини кўчириш ёкиболани мажбурий меҳнатга жалб қилиш ёхудфарзандликка олиш соҳасида қўлланиладиганхалқаро-ҳуқуқий ҳужжатлар қоидаларинибузиш орқали болани фарзандликка олишучун номувофиқ тарзда, воситачи сифатида,кўнишга мажбурлаш мақсадида ҳар қандайвоситалар орқали болани таклиф қилиш,етказиб бериш ёки қабул қилиш ҳаракатларинингжиноят ҳуқуқи томонидан тўлиқ қамраболинишини таъминлаш мажбуриятиниюклайди» (3-модданинг 1-қисми «а» банди) 2 .2008 йил 11 декабрда республикамиз томониданмазкур протоколнинг ратификация қилиниши3 натижасида бола савдоси учун жавобгарликнибелгиловчи жиноят қонунчилигимизнингнормаларини ушбу протоколнингнормаларига мувофиқлаштириш заруратиюзага келди. Зеро, Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят кодекси 1-моддасининг иккинчиқисмида белгиланганидек, давлатимизнингжиноят тўғрисидаги қонун ҳужжатлари халқароҳуқуқнинг умум эътироф этган нормаларигаасосланиши лозим.3. Халқаро қонунчилик давлатларни одамсавдоси учун жавобгарлик белгиловчи қонунларниишлаб чиқишни давом эттириш ёкитўлдириш ҳамда «зарур бўлса, инкриминациянингмахсус шаклларини» 4 назардатутишга чақирмоқда.4. Бола савдоси учун жавобгарликбелгиловчи нормалар алоҳида моддада аксэттирилган хориж давлатлари жиноят қонунчилигинингижобий тажрибасини 5 инобатгаолиш мазкур соҳадаги жиноят қонунчилигинормаларининг такомиллашувига олиб келади.5. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, бола савдосинингжабрланувчилари асосан қонунгахилоф фаолият билан шуғулланиш, хусусаннаркотиклар тайёрлаш ва сотиш, ўқотар ёкибошқа қуролларни ноқонуний равишда ташиш1Қаранг: “Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга доир, болалар савдоси, болалар фоҳишабозлиги ваболалар порнографиясига тааллуқли” Факультатив протокол (Нью-Йорк, 2000 йил 25 май) // Бола ҳуқуқларитўғрисидаги конвенция ва унинг Факультатив протоколлари. –– Т., 2009. –– Б. 60.2Ўша жойда. –– Б. 60––61.3Қаранг: «Ўзбекистон Республикасининг Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги Конвенцияга доир, болалар савдоси,болалар фоҳишабозлиги ва болалар порнографиясига тааллуқли Факультатив протоколга (Нью-Йорк, 2000 йил25 май) қўшилиши ҳақида»ги Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 11 декабрь қонуни // ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлиси палаталарининг ахборотномаси. –– 2008. –– №12. –– 631-м.4Пункт 42 Приложения к Рекомендации № R (2000) 11 о борьбе с торговлей людьми в целях сексуальнойэксплуатации, принятой Комитетом министров Совета Европы 19 мая 2000 г. в рамках 710-го заседанияПредставителей министров // Противодействие торговле людьми: Сборник нормативных правовых документов/ Под ред. Н. И. Абубикировой. –– М., 2004. –– С. 141.5Қаранг: Бельгия ЖКнинг 380-моддаси 1-параграфи; Германия Федератив Республикаси ЖКнинг 236параграфи (Болалар савдоси); Грузия ЖКнинг 172-моддаси (Вояга етмаганлар билан савдо қилиш); ИспанияЖКнинг 222-моддаси; Литва ЖКнинг 157-моддаси (Болани сотиб олиш ёки сотиш); Молдова РеспубликасиЖКнинг 206-моддаси (Болалар савдоси); Озарбойжон ЖКнинг 173-моддаси (Вояга етмаганлар билан савдоқилиш); ХХР ЖКнинг 240, 241-моддалари; Эстония ЖКнинг 123 -1 -моддаси (Болани олиш-сотиш); ҚозоғистонЖКнинг 133-моддаси (Вояга етмаганлар билан савдо қилиш); ва бошқ.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.47


ёки ишлатиш билан боғлиқ фаолият, тиламчиликқилиш, шунингдек бошқа жиноятларнисодир этишга мажбуран жалб қилиниши кузатилмоқда.Бу эса, бола савдоси учун жавобгарликнибелгиловчи жиноят-ҳуқуқий нормаларниЎзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг127-моддаси («Вояга етмаганшахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларгажалб қилиш»)ни тўлдирувчи янги моддада аксэттиришни тақозо этади.6. Назаримизда, бир модда (ЖК 135-м.)доирасида ҳам болалар, ҳам катта ёшдагишахсларга нисбатан содир этилган одамсавдоси учун жавобгарликнинг турли тартиблариниўрнатиб бўлмайди. Бола савдоси учунжавобгарликни белгиловчи мустақил моддаайбдорларнинг жавобгарлигини фарқлаш вабола савдосининг ўзига хос квалификацияқилувчи белгиларини (масалан, бола савдосиниқонунда вояга етмаган шахснитарбиялаш вазифаси юклатилган ота-она,педагог ёхуд бошқа шахс томонидан содирэтилиши) ўрнатиш имконини беради. Кўпинча,бола савдосининг субъекти ихтиёрида ёкиназоратида вояга етмаганлар бўлган шахслар(масалан, ота-оналар, фарзандликкаолувчилар, васийлар, ҳомийлар, тиббиётходимлари ва болалар муассасаларинингходимлари) ташкил қилади. Улар жиноийҳаракатларни содир этиш учун бошқашахсларга нисбатан қўшимча имкониятларгаэгадирлар. Буларнинг бари қилмишнингижтимоий хавфлилик даражасини оширади,шу боис вояга етмаган шахсни тарбиялашёки назорат қилиш вазифаси юклатилганшахсларнинг жиноий жавобгарлиги оғирроқбўлиши керак.7. Энг хавфлиси, одам савдоси жабрланувчиларинингаксарият қисмини болаларташкил қилаётганлиги барчада катта ташвишва хавотир уйғотмоқда. Статистик маълумотларнингдалолат беришича, 2010 йил давомидареспубликамиз бўйича жинсий эксплуатациягаучраган одам савдоси жабрланувчиларининг4,0 %ини вояга етмаган қизларташкил этган 1 .8. ЖКда бола савдоси ҳақида мустақилмодданинг йўқлиги нафақат содир этилганжиноятлар ва ҳукм этилган шахсларни ҳисоблашга,балки ушбу турдаги жиноятчиликнингҳақиқий манзараси ҳақида тасаввур ҳосилқилишга ҳам имкон бермаяпти. Айни вақтда,криминологияга оид адабиётларда таъкидланишича,статистик маълумотлар таҳлили ўрганилаётганжиноятнинг олдини олиш бўйичазарур тавсияларни ишлаб чиқишга имконяратади 2 .9. Таҳлил қилинаётган муаммо бошқаквалификацияга оид белгилар (ЖК 135-м. 2-ёки 3-қ.) мавжуд бўлган тақдирда бола савдосинилозим даражада баҳолашга имкон бермайди.Масалан, катта ёшдаги шахсни сотиш(ЖК 135-м. 1-қ. — уч йилдан беш йилгачаозодликдан маҳрум қилиш)га кўра, уни ўғирлабсотиш (ЖК 135-м. 2-қ. «а» б. — бешйилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрумқилиш) хавфлироқ қилмиш деб баҳоланиб,оғирроқ жазони назарда тутади, болани сотишва уни ўғирлаб сотишда эса бунинг етарлидаражада имкони йўқ. Назаримизда, тергов васуд амалиётида қилмишнинг бундай баҳоланишиайбдорларга нисбатан тўғри, аниқ вақилмишига мувофиқ жавобгарлик белгилашимконини бермайди ҳамда жазо тайинлашдаайбни фарқлаш ҳамда алоҳида (индивидуал)жазо тайинлаш ҳақидаги таълимотга москелмайди. Бола савдоси учун жавобгарликниназарда тутувчи нормаларнинг алоҳида моддадакелтирилиши ва жиноий жавобгарликниқилмишнинг ижтимоий хавфлилик даражасигамос равишда мувофиқлаштирилиши амалиётдақонунийлик принципини таъминлаш учунзамин яратади.10. Амалиёт ходимларининг аксариятиушбу муаммонинг муҳимлигини англаб етганлар.Жумладан, бу борада мутахассислар-12010 йил давомида Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 135-моддаси билан қўзғатилганжиноят ишларини тергов қилиш амалиёти юзасидан Умумлашма / Ўзбекистон Республикаси ИИВ Тергов бошбошқармаси. –– Т., 2011 йил 14 январь.2Батафсилроқ қаранг : Криминология: Дарслик / З. С. Зарипов, Ю. С. Пулатов, Г. А. Аванесов ва бошқ.– Т., 2006. –– Б. 109––113.48 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


нинг фикрини ўрганиш бўйича ўтказилгананкета сўровномаларида қатнашган респондентларнингаксарияти (84 %) ЎзбекистонРеспубликаси Жиноят кодексига боласавдоси учун жавобгарлик белгиловчи махсуснорма киритиш зарур деб, 12 % киритишкерак эмас деб айтганлар, респондентларнинг4 % эса қўйилган саволга жавоб беришгақийналганлар.Юқорида баён қилинган фикр-мулоҳазаларнингтаҳлилига асосланиб, бола савдосиучун жавобгарлик белгиловчи нормаларнимустақил жиноий-ҳуқуқий норма сифатидаЎзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг«Оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар»номли V бобининг 127-моддаси («Воягаетмаган шахсни ғайриижтимоий хатти-ҳаракатларгажалб қилиш»)ни тўлдирувчи янги127 1 -моддада қуйидаги таҳрирда баён этишнитаклиф этамиз:«127 1 -модда. Бола савдоси ёки унингэркига қарши бошқа битимларБолани олиш-сотиш ёки унинг эркигақарши бошқа битимларни содир этиш ёхудуни эксплуатация қилиш мақсадида ёллаш, –ўн йилдан ўн икки йилгача озодликданмаҳрум қилиш билан жазоланади.2. Ўша ҳаракат:а) икки ёки ундан ортиқ болаларга нисбатан;б) ожиз аҳволдалиги айбдорга аён бўлганболага нисбатан, шунингдек, жабрланувчиниқасддан ожиз аҳволга келтириб;в) 14 ёшга тўлмаганлиги айбдорга аёнбўлган шахсга нисбатан;г) такроран ёки хавфли рецидивисттомонидан;д) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндантил бириктириб;е) вояга етмаган шахснинг ота-онасиёки қонунда зиммасига уни тарбиялашмажбурияти юклатилган шахс ёки воягаетмаган шахсни назорат қилиш мажбуриятигаэга бўлган педагог ёки таълим, тарбия,даволаш ёхуд бошқа муассасанинг ўзгаходими томонидан, худди шунингдек хизматмавқеидан фойдаланган ҳолда;ж) ўғирлаш, зўрлик ишлатиш ёки зўрликишлатиш билан қўрқитиш ёхуд мажбурлашнингбошқа шаклларини қўллаш орқали;з) кўпчилик одамларнинг ҳаёти васоғлиғи учун хавфли усулда;и) қонунга хилоф равишда боланифарзандликка олиш учун номувофиқ тарзда,воситачи сифатида, кўнишга мажбурлашорқали;к) қалбаки ҳужжатлардан фойдаланганҳолда, худди шунингдек жабрланувчинингшахсини тасдиқловчи ҳужжатларни олибқўйган, яширган ёхуд йўқ қилиб юборганҳолда;л) жабрланувчини Ўзбекистон РеспубликасинингДавлат чегарасидан олиб ўтганҳолда ёки уни чет элда қонунга хилоф равишдаушлаб турган ҳолда;м) жабрланувчининг аъзо ёки тўқималариниажратиб олиш мақсадида содирэтилган бўлса, –ўн икки йилдан ўн беш йилгача озодликданмаҳрум қилиш билан жазоланади.3. Ушбу модданинг биринчи ёки иккинчиқисмларида назарда тутилган қилмишлар:а) эҳтиётсизлик оқибатида боланингсоғлиғига оғир зарар етказилишига ёки унингўлимига, шунингдек бошқа оғир оқибатларгаолиб келса;б) ўта хавфли рецидивист томонидан;в) уюшган гуруҳ томонидан ёки унингманфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса,— ўн беш йилдан йигирма йилгача озодликданмаҳрум қилиш билан жазоланади».Ўйлаймизки, мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизимидаўтказилаётган жадал ислоҳотлар жараёнидабола савдоси учун жавобгарликни назардатутувчи жиноят қонунчилиги нормаларинингянада такомиллаштирилиши ва юқоридатаъкидланган таклиф ва тавсияларнинг жиноятқонунчилигида ўз ифодасини топиши буборадаги муаммоларни ҳал этишда ижобийнатижаларга эришишни таъминлайди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.49


ҲУҚУҚБУЗАРЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ ВАЖАМОАТ ХАВФСИЗЛИГИНИТАЪМИНЛАШНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОАЛРИАКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПРОФИЛАКТИКИПРАВОНАРУШЕНИЙ И ОБЕСПЕЧЕНИЯОБЩЕСТВЕННОЙ БЕЗОПАСНОСТИА.А. Хамдамов*,М.К-у. Холходжаев**О СПЕЦИАЛИЗИРОВАННЫХ ШКОЛАХ ДЛЯ ДЕТЕЙ, НУЖДАЮЩИХСЯ В ОСОБЫХУСЛОВИЯХ СОДЕРЖАНИЯ, ВОСПИТАНИЯ И ОБРАЗОВАНИЯВ Республике <strong>Узбекистан</strong> по инициативеглавы государства с первых дней независимостиразработана и поэтапно осуществляетсястратегия, направленная навоспитание гармонично развитого молодогопоколения. В соответствии с этой стратегиейв стране реализуются последовательныереформы по следующим основным направлениям:создание и совершенствование законодательныхоснов, гарантирующих защиту правдетей; поддержка необходимых институциональныхструктур; реализация мер по повышениюкачества образования; развитие системымассового детского и юношескогоспорта; профилактика правонарушений срединесовершеннолетних; создание необходимыхсоциально-экономических условий в целяхвоспитания гармонично развитого подрастающегопоколения.8 января 2008 г. вступил в силу Закон<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «О гарантиях правребенка». Основной его целью являетсяповышение эффективности действующейсистемы социальной и правовой защитыдетей путем совершенствования механизмаправового упорядочения отношений в областизащиты прав ребенка. 16 апреля 2008 г.подписан Закон <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «Овнесении изменений и дополнений в некоторыезаконодательные акты <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>в связи с совершенствованием законодательствао защите прав несовершеннолетних»,направленный на защиту прав иинтересов несовершеннолетних, повышениеэффективности в борьбе с противоправнымипосягательствами на права несовершеннолетних.Большое значение в деле обеспечениясоциальной и правовой защиты детей имелопринятие 12 августа 2010 г. Законодательнойпалатой и одобрение Сенатом 28 августа2010 г. Закона <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> «Опрофилактике безнадзорности и правонарушенийсреди несовершеннолетних», о чемособо подчеркнул Президент <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> 3 .Учитывая, что задачу по защите правдетей, нуждающихся в особых условиях содержания,воспитания и образования, выполняютв основном специализированные школы длядетей, а также в целях дальнейшего совершенствованиядеятельности данных учрежденийи в соответствии с законами «О профилактикебезнадзорности и правонарушений срединесовершеннолетних», «Об образовании», «Огарантиях прав ребенка», ПостановлениемКабинета Министров <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>от 26 ноября 2010 г. утверждено Положение* Начальник кафедры специальных дисциплин факультета повышения квалификации офицеров органоввнутренних дел Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>, доктор юридических наук.** Старший преподаватель кафедры специальных дисциплин факультета повышения квалификацииофицеров органов внутренних дел Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>.3См.: Каримов И. А. Последовательное продолжение курса на модернизацию страны – решающий факторнашего развития // Народное слово. – 2010. – 8 дек.50 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


о специализированной школе для детей,нуждающихся в особых условиях содержания,воспитания и образования. Данное Положениев соответствии с Законом <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> «О профилактике безнадзорностии правонарушений среди несовершеннолетних»определяет порядок организациидеятельности специализированных учебновоспитательныхучреждений.В соответствии с указанным ПостановлениемКабинета Министров основнымизадачами специализированных школявляются:воспитание всесторонне развитой, физическии духовно здоровой личности, формированиеу детей трудолюбия, чувства патриотизма,ответственности, самостоятельностии стремления к самосовершенствованию;реализация мер, обеспечивающих психологическую,медицинскую и социальнуюреабилитацию детей, способствующих ихумственному, эмоциональному и физическомуразвитию в соответствии с возрастнымипсихофизиологическими склонностями,способностями, интересами, требованиямиохраны жизни и здоровья детей;создание условий для получения детьмиобщего среднего образования на основе государственныхобразовательных стандартов;осуществление мер по реализации программи методик, направленных на формированиезаконопослушного поведения воспитанников,оказание помощи в их социальнойзащите и разностороннем развитии.Следует отметить, что в специализированнуюшколу могут быть помещены несовершеннолетниев возрасте от одиннадцати дочетырнадцати лет, нуждающиеся в особыхусловиях содержания, воспитания и образования,в случаях, если они:совершили общественно опасные деяния,но не достигли возраста, с которого возможнопривлечение к уголовной ответственности,либо вследствие существенного отставания ввозрастном развитии, не связанного с болезненнымпсихическим расстройством, были неспособны в полной мере сознавать значениесовершенного деяния;продолжают совершать правонарушенияили иные антисоциальные действия, несмотряна проводимую индивидуальную профилактическуюработу.Основанием для помещения несовершеннолетнихв специализированную школуявляется определение суда. Прием несовершеннолетнихв специализированную школуосуществляется на основании определениясуда по направлениям, предоставляемымМинистерством народного образования <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong>.В специализированной школе воспитанникимогут содержаться до достижения имипятнадцати лет. В исключительных случаяхпребывание воспитанников в специализированнойшколе может быть продлено додостижения ими шестнадцатилетнего возраста.Несовершеннолетние находятся в специализированнойшколе до исправления, но неболее трех лет. Районная (городская) комиссияпо делам несовершеннолетних по местунахождения специализированной школыможет разрешить воспитаннику остаться вуказанном учреждении и по истечении трехлетнегосрока, до окончания соответствующегокласса в текущем учебном году.Воспитанники специализированной школы,достигшие пятнадцати лет, но не исправившиесвоего поведения, районной (городской)комиссией по делам несовершеннолетних поместу нахождения таких школ могут бытьнаправлены в специализированные профессиональныеколледжи. Порядок содержания,воспитания и обучения воспитанников в специализированнойшколе устанавливается сучетом их индивидуальных особенностей,возраста, пола, психического и физическогосостояния.Необходимо отметить, что вопрос о целесообразностидальнейшего пребывания воспитанниковв специализированной школепериодически, но не реже одного раза в год,рассматривается районной (городской)Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.51


комиссией по делам несовершеннолетних поместу нахождения этих учреждений по инициативеданной комиссии, по представлениюадминистрации специализированной школылибо по ходатайству родителей или лиц,заменяющих родителей.Отметим, что в специализированнуюшколу не могут быть помещены несовершеннолетниес физическими недостатками изаболеваниями, предусмотренными перечнемзаболеваний, препятствующих содержанию,воспитанию и образованию несовершеннолетнихв специализированных учебновоспитательныхучреждениях, утвержденнымМинистерством здравоохранения <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong>.Пребывание воспитанника в специализированнойшколе прекращается по постановлениюрайонной (городской) комиссии поделам несовершеннолетних по месту нахожденияданного учреждения, на основаниирешения педагогического совета, утвержденногоруководителем, о чем не менее чем замесяц до выпуска воспитанника извещаетсякомиссия по делам несовершеннолетних поместу его жительства, которая обязанапринять меры к трудоустройству или направлениюнесовершеннолетнего в образовательноеучреждение и созданию ему необходимыхматериально-бытовых условий.При выпуске из специализированнойшколы воспитанникам, прошедшим итоговуюгосударственную аттестацию, выдаются документыоб образовании установленного образца.Воспитанникам, не завершившим образование,выдается справка установленногообразца. Положением установлено, чтовоспитанники в возрасте до шестнадцати летпри выпуске направляются к месту их постоянногопроживания в сопровождении работниковспециализированной школы, родителей илилиц, заменяющих родителей.Финансирование деятельности специализированнойшколы осуществляется за счетассигнований из Государственного бюджета<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> и добровольныхпожертвований физических и юридическихлиц.Что немаловажно, обучение в специализированнойшколе ведется на основеучебных планов и образовательных программобщего среднего образования в порядке,установленном Министерством народногообразования <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>. Началоучебного года, продолжительность учебныхзанятий и каникул, а также проведение итоговойгосударственной аттестации и порядоквыдачи документов об образовании определяютсяв соответствии с законодательством.В специализированной школе устанавливаютсяследующие основные формы учебныхзанятий: уроки, практические и лабораторныезанятия, факультативы и консультации.Обязательные учебные занятия, определяемыеучебными планами и образовательнымипрограммами, дополняются самостоятельнойработой воспитанников. В соответствиис Постановлением наполняемость групп иклассов в специализированной школе составляет25 человек (хотя, на наш взгляд, с учетоминдивидуальных особенностей воспитанниковданных школ, их возраста, психологического ифизического состояния было оптимальноопределить наполняемость групп и классовне более 12-14 человек).Следует отметить, что в соответствии сПоложением в специализированной школесоздается психолого-медико-педагогическаякомиссия. Психолого-медико-педагогическаякомиссия каждые шесть месяцев рассматриваетдинамику реабилитационногопроцесса и вносит коррективы в индивидуальныепланы работы с воспитанниками. Особоевнимание при этом уделяется нравственномуразвитию воспитанников, ограждению ихнегативного воздействия криминальнойсубкультуры. Ведь, как пишет профессорК. Мирзажанов, в настоящее время «наблюдаетсявсе большее проникновение криминальнойсубкультуры в подростковую среду.Криминальная субкультура отрицательно52 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


влияет на несформировавшуюся личностьподростка» 1 .Важно отметить, что в Положении чёткозакреплены права воспитанников специализированнойшколы. Так, воспитанникам специализированнойшколы в установленномпорядке обеспечивается право на:уведомление родителей или лиц, заменяющихродителей, об их доставлении илипомещении в указанное учреждение;обжалование решений органов и учреждений,осуществляющих профилактику безнадзорностии правонарушений срединесовершеннолетних и действий (бездействия)должностных лиц в вышестоящие органы,комиссии по делам несовершеннолетних,органы прокуратуры или суд;гуманное, не унижающее честь и человеческоедостоинство обращение;поддержание связи с семьей путем телефонныхпереговоров, общения через иныесредства связи и свиданий, получения посылок,бандеролей, передач, получение иотправление писем и телеграмм без ограниченияих количества;получение бесплатного питания, одежды,обуви и других предметов вещевогодовольствия по утвержденным нормам.Содержание воспитанников специализированнойшколы осуществляется на основегосударственного обеспечения. Медицинскаяпомощь несовершеннолетним обеспечиваетсяштатными медицинскими работникамиспециализированной школы и учреждениемздравоохранения по месту нахождения школы.Специализированная школа имеет правоосуществлять международное сотрудничествопо вопросам совершенствования учебновоспитательнойдеятельности в соответствиис законодательством. Реорганизация и ликвидацияспециализированной школы осуществляютсяв порядке, установленном законодательством.При ликвидации специализированнойшколы обеспечивается перевод воспитанниковв другие образовательные учреждения. Готовится к изданию Административное право. Особенная часть: Курс лекций. – Т.: <strong>Академия</strong> <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong>, 2012. – 222 с.В курсе лекций рассматриваются вопросы действующей системы административноправовыхотношений, а также административно-правового регулирования в сферах экономики,образования, науки, труда, социально-культурной сфере. Курс лекций подготовлен с учетомизменений и дополнений, внесённых в действующее административное законодательство.Для слушателей, курсантов высших образовательных учреждений <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong>, а также практических работников правоохранительных органов.1Мирзажанов К. Влияние криминальной субкультуры на преступное поведение подростков и еёпрофилактика // Жиноятчиликнинг олдини олишдаги долзарб муаммолар: Республика илмий-амалийконференция материаллари. – Т., 2003. – С. 191Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.53


Д.Ш. Зиядуллаев*КРИМИНОГЕН ҲОЛАТЛАРДА ИЧКИ ИШЛАР ИДОРАЛАРИ КУЧ ВА ВОСИТАЛАРИБОШҚАРУВИНИ ЙЎЛГА ҚЎЙИШДА МУРАККАБ ТУЗИЛМАЛИМАЪЛУМОТЛАРНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШЖиноятчилик билан боғлиқ мавзудабадиий асар яратган таниқли ёзувчиларнингасарларидаги жиноятчилик, жиноятчинингшахси ва ички кечинмалари баён этилганбадиий лавҳалар ҳам жамиятда жиноятчиликбилан боғлиқ муаммолар хусусида зарурхулосалар шаклланишига ёрдам бериб келган.Бироқ жамиятда жиноятчилик биланбоғлиқ муаммоларни алоҳида ўрганишгабўлган эҳтиёж уни махсус тарзда ўрганиш вазарур илмий-назарий асосларни яратишга йўлочиб берди, дейиш мумкин. Ушбу йўналишдатадқиқот олиб борувчи олимлар ва уларнингилмий қарашлари шаклланди 1 .Ҳозирги кунда республикамизда жиноятчиликбилан боғлиқ муаммоларни илмийўрганиш вазифаларини ўзида мужассамлантирганкриминология соҳасида маълумтажриба тўпланган бўлиб, бу йиллар давомидажамланган билимлар асосида ҳудуд,геосиёсий жойлашув ўрнидан келиб чиққанҳолда шаклланган.Шу билан бирга, жиноятчиликка қаршикурашиш муассасаларида куч ва воситаларнибошқариш бўйича қарорлар қабул қилинишибир қатор омилларга боғлиқ. Бу омилларнингэнг асосийси кучларни тўғри тақсимлаш бўлиб,бунинг учун қатор масалаларни ҳал этишлозим. Масалалар моҳиятини тўғри талқинэтиш кучларни бошқаришни самарали йўлгақўйишни таъминлайди.Бундай масалалар сирасига аҳоли қатламлариниўрганиш даражаси ва уларнингтўғри тақсимланиши кириб, бу ички ишларидоралари ходимларига кўпроқ қайси қатламёки гуруҳ билан ишлаш, уни назорат қилишбўйича тўғри қарор қабул қилиш имкониниберади.Албатта, инсон феъл-атворини олдинданайтиб бериш мушкул. Шу туфайли инсономили қатнашган жараёнларда кўпроқ эҳтимолликкаасосланиб ишлашга тўғри келади.Айниқса, ушбу жараённинг бошқариш тизиминиёки қарор қабул қилишга кўмаклашувчитизимини яратишда норавшан тўплам назариясивоситаларидан фойдаланиш ўринли.Маълумки, қарор қабул қилишга кўмаклашувчитизим учун истиқболли бошқаришниташкил этишда ҳудуднинг криминоген ҳолатинитаҳлил қилиш катта аҳамият касб этади.Бундай таҳлил келгусида криминологик жараённидинамик жиҳатдан ўрганиб чиқиб,илмий асосда қарор қабул қилиш орқали кучва воситаларни тўғри тақсимлаш имкониятинияратади.Жиноятчиликни таҳлил ва башорат қилишички ва ташқи омилларни ўз ичига олади. Ичкиомилларга жиноятчиликни юзага келтирувчиўзига хос махсус омиллар — шахснинг руҳийҳолати, муқаддам судланмаганлиги, воягаетмаганларнинг жиноятга жалб этилганлигикабилар киради.Ташқи омилларга жамиятдаги ижтимоийсиёсийҳолат, жиноятчиликка бевосита таъсирэтувчи ижтимоий-иқтисодий, демографик кабиомиллар киради. Албатта, жиноятчиликҳолатларининг қай даражада бўлиши ичкиишлар идоралари ходимлари томонидан олиббориладиган профилактик ишларга ҳамбоғлиқ.Тадқиқот объекти сифатида ҳудуднингкриминоген ҳолатини ифодаловчи мураккабтузилмали маълумотлар таҳлили ва башоратиқўйилган бўлиб, асосан ёш гуруҳларигааҳоли қатлами сифатида қаралган. Берилаётганмаълумотларда норавшанликни* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си тезкор-қидирув ҳуқуқи кафедрасининг ўқитувчиси, техникафанлари номзоди.1Криминология: Дарслик / Проф. З.С. Зарипов таҳрири остида. – Т., 2006. – Б. 539.54 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


бартараф этиш учун ажратиб олинганмаълумотларни таърифловчи белгилар аниқбўлмаган сонлар билан ишлаш қоидаларбазаси ва тегишлилик функцияларини қуришорқали ҳал этишга ҳаракат қилинди. Мазкурусул жиноятчиликка қарши курашда ўзига хосалгоритмик кетма-кетликни ишлаб чиқишнитақозо этди.Масаланинг қўйилиши. Ҳудуд бўйичааҳоли қатламининг криминоген қамровинианиқлаш ва қарор қабул қилишни таъминлашжараёнида аҳоли ёши бўйича олти гуруҳгаажратилди. Ажратилган гуруҳларни a iдеболсак, х ijаҳоли гуруҳининг ҳолатларини аксэттирувчи вектор, х ijk— ҳолатларни ифодаловчиэлементлар бўлсин.У ҳолда қуйидаги белгиларни киритамиз:Y 1- вояга етмаганлар (13-17 ёшлар); Y 2-17-25 ёшлилар; Y 3- 25-35 ёшлилар; Y 4- 35-45ёшлилар; Y 5- 45-55 ёшлилар; Y 6- 55 ёшданкатталар; Y - аҳоли гуруҳининг криминогенқамрови; X 1- аҳоли гуруҳининг ижтимоийиқтисодийаҳволи; X 2- ижтимоий-сиёсийҳолати; X 3- оилавий-маиший аҳволи; X 4-маданий савияси; a 0- жиноятга мойиллигикоэффициенти; X 11- бирон-бир иш фаолиятибилан бандлиги (a 11- банд, a 12- ишсиз); X 12-ижтимоий мавқеи (a 21- раҳбар, a 22- масъулходим, a 23- ижрочи ходим, a 24- бекорчи, a 25-ёрдамчи ходимлар (фаррош, сантехник, электротехник);X 13- маош билан таъминланганлик(a 31- юқори, a 32- ўрта, a 33- паст); X 14- қўшимчадаромадга эгалик (a 41- мавжуд, a 42- мавжудэмас); X 21- шахс хулқи (b 11- ақлий, b 12- ҳиссий,b 13- иродавий); X 22- руҳий ҳолати (b 21-агрессив, b 22- иродали, b 23- тушкунликкаберилувчан); X 31- оилавий аҳволи (c 11- бўйдоқ,c 12- оилали, c 13- ажрашган); X 32- яшашжойи билан боғлиқ ҳуқуқий мавқеи, уй-жойгаэгалиги (a 21- уй-жойли, c 22- уй-жойсиз, c 33- торуй-жой); X 33- рўзғор бутлиги (c 31- етарли,c 32- ўртача, c 33- етишмовчиликлар мавжуд);X 34- оилавий муносабат (c 41- аҳил, c 42-ноаҳил); X 41- муомала даражаси (d 11- хушмуомала,d 12- ўртача, d 13- қўпол); X 42- ахлоқдаражаси (d 21- ахлоқли, d 22- ўртача, d 23- деликвентхулқли, ахлоқсиз); X 43- маълумоти(d 31- олий, d 32- ўрта махсус, d 33- бошланғич,d 34- саводсиз).Таҳлил этилаётган объект қуйидаги кўринишдаберилади:Y = F (X) (1)бу ерда Y - чиқувчи қийматлар вектори,X - кирувчи векторлар параметри.Агар жараённи чизиқли регрессия моделибилан ифодалайдиган бўлсак, қуйидаги кўринишгаэга бўламиз:Y 0 1X1 2X2 ... n Xn (2)бу ерда 0, 1,2... n - регрессиянинг танланганкоэффициенти,е -хатолик компоненти (башоратлаш жараёнида).Бундай ҳолатда регрессия моделиниқуриш учун қуйидаги кўринишдаги кузатув маълумотларибазасига эга бўлишимиз лозим:Кузатувномери12. . .mЎзгарувчиларКриминоген ҳолатни ифодаловчипараметр кўрсаткичлариНатижавийпараметрХ 2. . . X n Y. . .Y 1Х 11Х 21. . .Х m1Х 12Х 22. . .Х m2Олдинги ўтказилган кузатувлар ёрдамидарегрессия коэффициентларини ташкил этишмумкин, худди шу қаторда модел танланади.Берилганлардан келиб чиқиб, ҳудуд аҳолиқатламининг криминоген ҳолатини башоратлашниY F(X ) ,кўринишдаги ифода орқали бажарамиз. Буерда ҳудуд бўйича аҳоли гуруҳининг криминогенҳолати қамрови, X x , x , x , x , x , } ки-{1 2 3 4 5x6рувчи маълумот боғлиқ бўлмаган ўзгарувчилар.Шу билан бирга, кирувчи параметрлар ўзташкил этувчи элементларига эга бўлиб, ушбуэлементлар камида иккита қиймат қабул қилади.Ташкил этувчи элементлар гуруҳнинг криминогенқамровини аниқлашда иштирок этиши мумкин.Модель ёрдамида башоратлашни амалгаоширишда аҳоли қатламининг криминогенҳолатларини таҳлил қилиш ва гуруҳлаштиришалоҳида аҳамият касб этади.Биздан кирувчи маълумотлар асосидачиқувчи қарор қабул қилишга кўмаклашувчихулосаларни ҳосил қилиш талаб этилади.. . .. . .. . .X 1mX 2n. . .X mnY 2. . .Y mЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.55


Қоидалар базасини шакллантириш.Ўзаро боғлиқ бўлмаган параметрлар учунуларни ифодалаб берувчи элементларнингқоидалар базасини шакллантирамиз. Бунингучун Сугено 1 типидаги норавшан модел ёрдамидакриминоген қамров (ёш гуруҳларибўйича ва умумий) боғлиқликларни аниқлашқоидалари қурилади.У ўзида номаълум қоидалар маҳсулитўплами орқали амалга оширилади [v 1 ].Агар [( x a ) ва ( x b ) ва x c ) ва1 j 12 j 1(3 j1( x )] ( w ) - муҳимлик билан) ёки4dj 1j 1[( x ) ва ( x b ) ва ( x c ) ва1aj 22 j 23 j 2( x4 dj 2)] ( wj - муҳимлик билан)2.. (3).ёки [( x 1 a j) ва ( x )k2 b j ва ( x )k3 c j ваk( x 4 d j)] ( wkj - муҳимлик билан) бўлса, уkҳолда барчаij 1,m лар учунY x x ... xj0 j11 j22jn n бўлади.ajk, bj k, cjk, dj лар xk iни ўлчаб берувчилингвистик термин ҳисобланади.Ҳосил қилинган wjk jk тегишлилик функциясибилан аввaло n—m оралиқ аҳоли ёшгуруҳига тегишли шахснинг жиноятга мойиллигинибоғлиқ параметрлар орқали шакллантирибберади. Худди шу тарзда мавжуд N iаҳоли қатлами вакилларининг ўртача тегишлиликфункциялари қурилади ва ҳудуд аҳолиқатлами (ёш бўйича ёки бошқа чегараланишларорқали) жиноятчилик қамрови аниқланади.Бундай маълумот ҳудуд аҳоли қатламинингжиноятчилик қамровини башоратқилишда қўшимча боғлиқликлар ва қонуниятларникелтириб чиқариш орқали башоратнингҳаққонийлигини оширишга хизмат қилади. Шубилан бирга, аҳоли қатламини ташкил этувчиэлементлар билан профилактик ишларникучайтириш имконини ҳам беради.56 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.Жиноят қамровини юзага келтирувчитегишлилик даражасини аниқлаш алгоритмиҲудуд аҳоли вакилларининг жиноят қамровитегишлилик функцияси ҳамда аҳоли қатламинингжиноят қамрови қийматларини аниқлашдақуйидаги кетма-кетликни амалга оширамиз:Биринчи қадам. Юқорида белгилашлардагиxkларни ифодаловчи aij, bij, cij, dijлингвистикпараметрлар орқали шахснинг мос равишдажиноят содир қилиши мумкинлигикоэффициентларини 4 (3) қоидаларидан фойдаланибҳосил қилгач, уларнинг ўртачасиниумумийлик учун қабул қиламиз:aij bij cij dijxk (4)kИккинчи қадам: Ҳосил қилинган қийматорқали шахснинг k тегишлилик функциясинитузиб оламиз.Учинчи қадам: Агар зарур бўлса, Niаҳолиқатлами учун юқоридаги қадамлар такрорланадива гуруҳ жиноят қамрови тегишлиликдаражаси ва функцияси шакллантирилади.Тўртинчи қадам. Мавжуд нормаллаштирилганмаълумот жадвални (2) кўринишдагирегрессия ёрдамида ҳисоблаш амалга оширилади,мос қатламларнинг тегишлилик жадвалива натижалар ҳосил қилинади.Келтирилган алгортмда асосан шахс ёкиаҳоли гуруҳининг жиноят қамрови даражасинианиқлаш чизиқли регрессия ёрдамида амалгаоширилади.Ҳисоблаш тажрибаси.Ҳисоблаш тажрибаси асосида аҳоли қатламинингкриминоген ҳолатини норавшанликшароити асосида қарор қабул қилишга кўмаклашувчимодели тадқиқ қилинган бўлиб, аҳолиқатлами аъзоси ёки гуруҳларининг криминогенҳолати таҳлили ва тегишлилик даражалариамалга оширилган. Масаланинг қўйилишигаасосан аҳоли қатламининг тегишлилик функцияларива солиштирма гуруҳ функциялариакс эттирилган.1Прикладные нечеткие системы / Под ред. Т. Тэрано, К. Асаи, М. Сугэно. – М., 1993; Беллман Р., Заде Л.Принятие решений в расплывчатых условиях // Вопросы анализа и процедуры принятия решений. – М., 1976.– С. 172—215.


Дастурий восита аҳоли вакилларинибазага киритиш ва уни ўзгартириш жараёниданбошланади ва мос равишда индивидуалкриминоген тегишлилик ва аҳоли гуруҳикриминоген тегишлилиги ҳисобланади,қолаверса, визуал тасвири тегишлиликфункцияси кўринишида акс эттирилади (1-2-чизмалар):3-чизма. Ёшлар гуруҳи бўйича регрессияҳисобининг акс эттирилиши4-чизма. Шахснинг криминоген мойиллигикўрсаткичларини акс эттирувчи жадвал1-чизма. Шахс ҳақидаги маълумотларни тўлдириш(анкета-сўров кўринишида)5-чизма. Ёш бўйича қайта ишланганмаълумотларни сақлаш файллари2-чизма. Жиноятга мойилликнинг тегишлиликфункциясиЖиноятга мойиллик даражаси худди шутаҳлидда барча аҳоли ёш гуруҳи қатламлариучун шакллантириб олинади.Шундан сўнг ёшлар бўйича регрессионқиймат ҳисобланиб, барчаси битта ойнада аксэттирилади. Улар таққосланади ва натижаларматнли файлларга ёшлар гуруҳи (қатлами)бўйича базада сақлаб қўйилади.Хулоса. Юқорида келтирилган қарорқабул қилишга кўмаклашиш масалаларини ҳалэтишда норавшан тўпламлар назариясиёрдамига таянган ҳолда амалга оширишюқори натижалар беради. Ҳолатларни гуруҳлаштиришдауларнинг терма тўпламлариниакс эттириб олиш норавшан ҳолатларни аниқлаштиришдақулай восита ҳисобланади.Айниқса, ҳудудда аҳоли қатлами криминогенҳолатларини таҳлил қилиш ва тегишли қарорларқабул қилиш масаласини ҳал этишда ушбуаппаратларни қўллаш, куч ва воситаларданоқилона фойдаланилишини таъминлайди.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.57


Б. Ф. Набераев*ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗАЦИИ И ПРОИЗВОДСТВАОСМОТРА МЕСТА ВЗРЫВАСреди преступлений, представляющихбольшую общественную опасность, выделяетсятакое преступление, как незаконноевладение огнестрельным оружием, боевымиприпасами, взрывчатыми веществами ивзрывными устройствами. Общественнаяопасность данного вида преступлений невызывает сомнений. Оно представляет собойугрозу общественным отношениям, связаннымс обеспечением общественной безопасности.Как показывают исследования,подавляющее большинство преступлений,совершенных с применением оружия,составляют: преступления против жизни издоровья людей, хищения и преступленияпротив общественного порядка. В связи сэтим, можно констатировать, что борьба снезаконным владением оружием, безусловно,позитивно влияет на состояние как общеуголовной,так и экономической преступности.Исследования показали, что незаконноеношение огнестрельного оружия и боеприпасовк нему распределено следующим образом:– в течение суток: с 06.00 до 12.00 часов– 20%; с 12.00 до 18.00 часов – 10%; с 18.00до 24.00 часов – 66%; с 24.00 до 06.00 часов– 4%.– по длительности незаконного владенияогнестрельным оружием и боевыми припасами:до одного месяца – 52,5%; до трехмесяцев – 11,2%; до полугода – 12,1%; до года– 7,5%; свыше одного года – 16,7%;– по местам незаконного приобретенияогнестрельного оружия и боеприпасов к нему:по месту работы или учёбы – 23%; на улице –18,4%; по месту проживания – 11,5%; всельской местности – 4,6%; в городских условиях– 42,5%.В период с 2005 г. по 2010 г. из общегочисла привлеченных к уголовной ответственностиза незаконное владение даннымипредметами мужчины составили 96,2%,женщины – 3,4%, несовершеннолетние –0,4%.Как показывает опыт работы правоохранительныхорганов республики, у практическихработников определенную сложность вызываеторганизация и производство осмотраместа происшествия по факту взрыва. Расследованиеряда имевших место на территорииреспублики террористических актов свидетельствует,что для обеспечения надлежащейи слаженной работы сотрудников всех структур,участвующих в осмотре места взрыва,целесообразно наличие у них специальныхзнаний и навыков, обеспечение единого руководстваосмотром места происшествия.Грамотно организованная работа на местевзрыва позволит обеспечить надлежащееизъятие и фиксацию всех следов, имеющихдоказательственное значение, установитькруг лиц, причастных к совершению преступления1 .Следует также отметить, что в ходерасследования данного вида преступлений вполной мере используются возможностисоответствующих видов экспертиз. В связи сэтим подробное рассмотрение вопросов,касающихся объема специальных исследований,обеспечит выработку соответствующихзнаний у лиц, осуществляющих расследование.До выезда на осмотр места взрыва целесообразноподготовить следующие техническиесредства и материалы 2 :* Соискатель кафедры уголовного процесса Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>.1См.: Белкин Р. С. Курс криминалистики. В 2-х томах. – М, 1997; Криминалистика: Олий ўқув юртлари учундарслик / Ғ. Абдумажидов ва бошқ. Т.2. – Т., 2003; Шурухнов Н. Г. Криминалистика: Учебник. – М., 2004; и др.2Бакин Е.А., Алешина И.Ф. Управление методического обеспечения. Управление криминалистики. –http://www.pravo.vuzlib.net/ book_z095_23.html58 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


средства для ограждения территории илипомещений, подлежащих осмотру (веревки,ограничительные ленты, цветные мелки,предупредительные флажки и т.п.);осветительные средства (фонари, переносныелампы, прожектора, удлинители) дляобеспечения работ в вечернее и ночноевремя, в обесточенных или плохо освещенныхместах;фото-, видеоаппаратура с большимзапасом пленки и видеокассет, чтобы фиксироватьвсе этапы осмотра (в том числе измененияна месте происшествия, следы взрыва,изъятые вещественные доказательства и т.д.);подсобные инструменты (лопаты, лом,пила, стамески, щетки, набор сит с ячейкамиразличных размеров и пр.) для разборкизавалов, мусора, для взятия проб и различныхобразцов;навесы (брезент, рулоны полиэтиленовойпленки для предохранения от атмосферныхосадков и других неблагоприятных воздействийотдельных объектов и участков осматриваемойтерритории);металлоискатели, магнитные подъемники;криминалистический чемодан, содержащийстандартные наборы криминалистическихсредств, приспособлений и инструментовдля работы на месте происшествия;упаковочные средства (бумажные конвертыи пакеты, полиэтиленовые пакеты,картонные коробки, ящики и т.п.) для упаковки,сохранения и транспортировки изъятыхобъектов и следов.Специалисты-взрывотехники обычноиспользуют химические и технические чемоданы,содержащие средства и реактивы дляизъятия микрочастиц взрывчатых веществ,продуктов взрыва, контрольных проб иобразцов, набор физико-химических средствдля экспресс-анализа взрывчатых веществ ипороха, а также инструменты и приспособлениядля извлечения осколков из преград,работы с объектами, поврежденными взрывом.Важно также, чтобы участники осмотраимели при себе медицинскую аптечку и взависимости от времени года соответствующуюспецодежду (перчатки, комбинезоны,теплые вещи и пр.), в которой могли бы безущерба для здоровья длительное времянаходиться в неблагоприятных условиях.Причем после каждого выезда на местопроисшествия спецодежду и инструментыследует тщательно чистить. Это необходимодля устранения возможности загрязнениявещественных доказательств при следующемвыезде.По прибытии на место происшествиянеобходимо сразу же выяснить есть липострадавшие от взрыва, после чего принеобходимости обеспечить оказание имсоответствующей медицинской помощи.Оценка обстановки на месте происшествияпозволит определить границы осмотра,наметить очередность действий, выбратьспособ осмотра, определить его участников.Затем следует оцепить место события с тем,чтобы не допустить нахождения постороннихлиц, уничтожения имеющихся следов.Сотрудникам уголовного розыска следуетпоручить поиск возможных очевидцев происшедшегособытия, обеспечить получениепервичных объяснений по существу случившегося.Специалисты-взрывотехники по прибытиина место события принимают меры кустранению опасности повторного взрыва. Сэтой целью ими на месте осуществляетсяпервоначальный анализ обстановки, изучениефрагментов разорвавшихся взрывныхустройств. Кроме того, необходимо учитывать,что преступники нередко в радиусе осмотраспециально оставляют радиоуправляемоевзрывное устройство с тем, чтобы впоследствиипривести его в действие и уничтожитьлибо нанести ущерб здоровью участниковосмотра. Такие случаи отмечались в РеспубликеИнгушетия Российской Федерации. Сэтой целью рекомендуется на подступах кместу осмотра тщательно изучить вседеревья, почву, подозрительные предметы,принять соответствующие меры к разминированиютаких объектов.После завершения работы по разминированиюи устранению опасности повторноговзрыва целесообразно обеспечить фото- ивидеосъемку общей картины происшедшего.Съемку рекомендуется производить от перифериик центру взрыва, т. е. к месту, где фиксируютсянаибольшие разрушения.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.59


Если объектом осмотра является участокместности, то после соответствующей съемкипроизводятся замеры воронки, образовавшейсяв результате взрыва, берутся образцыгрунта, изымаются остатки и фрагментыразорвавшегося взрывного устройства(провода, осколки, болты и т.п.). Это позволитв дальнейшем установить химический составвзрывчатого вещества, составлявшего частьвзрывного устройства. Замеры воронкиосуществляются по диаметру в двух местах,замеряется также ее глубина.Следует отметить, что если имел местовзрыв самодельного взрывного устройства, топри осмотре места происшествия можнообнаружить предметы хозяйственно-бытовогоназначения, которые могли быть использованыпри его изготовлении (например, корпусаручек, батарейки, картон, газетные отрезки,изолента, скотч, пояс «шахида» и т.д.). Тщательноеизучение и последующий анализ этихпредметов поможет в дальнейшем обеспечитьправильный поиск преступников.Упаковка изъятых предметов осуществляетсяв бумажные конверты либо стекляннуютару. Частицы не вступившего в реакциювзрывчатого вещества могут изыматься ватнымтампоном, смоченным в ацетоне, споследующей упаковкой.Особое внимание следует уделить центрувзрыва, который определяется при помощиконсультаций со специалистом-взрывотехником.Рядом с центром взрыва, как правило,можно обнаружить основные фрагментыразорвавшегося взрывного устройства.Следует иметь в виду, что взрыв сопровождаетсявысокой температурой, в связи счем на близлежащих предметах или почвемогут быть обнаружены и зафиксированыследы подпалин, горения, копоти.Специалистами также предлагается наместе происшествия изымать пробу воздухадля химического анализа на наличие в немостатков нефтепродуктов либо других горючихвеществ.В процесс расследования должны бытьвовлечены не только правоохранительныеорганы, но и институты общественности,органы самоуправления на местах. Проблемныевопросы пресечения и предупрежденияданного вида преступления должныбыть доступными и понятными для всегонаселения. Роль средств массовой информациив освещении состояния борьбы спреступностью и, в частности, с незаконнымвладением предметами, перечисленными в ст.248 УК, в этом отношении должна бытьведущей, наступательной.Борьба с незаконным оборотом оружия идругих предметов, перечисленных в ст. 248 УК,предполагает своевременное выявление иискоренение причин и условий, способствующихсовершению данных преступлений.Таким образом, дальнейшая работа сдоказательствами по изобличению лиц,незаконно владевших огнестрельным оружием,боевыми припасами, взрывчатымивеществами и взрывными устройствами,складывается как из общих положений припроизводстве следственных действий, так и изособенностей их проведения в каждом конкретномслучае, построения следственных версийи их проверки, с использованием всего арсеналатактико-криминалистических приемов.Цель же последующего этапа расследованиясостоит в быстром, всестороннем иполном раскрытии и расследовании данноговида преступлений, привлечении к уголовнойответственности виновных, оправдании невиновныхлиц, а также в выявлении причин иусловий, способствующих их совершению.60 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Т.Н. Бутунбаев*АХБОРОТ СОҲАСИДАГИ ЖИНОЯТЛАР – КРИМИНАЛИСТИК ОБЪЕКТ СИФАТИДАБиз тезкор техникавий тараққиёт, шиддатбилан ривожланаётган ва мунтазам янгиланаётганзамонавий юқори технологиялар,ахборот-компьютер тизимлари асрида яшаётганимизниунутмаслигимиз даркор. Ўзингизўйланг, бугун ўта илғор бўлиб кўринган технологияларҳам 5–7 йиллик қисқа вақт мобайнидаэскириб, уларнинг ўрнини янада такомиллашгантехнологиялар эгалламоқда 1 .Ушбу жараёнда фуқаро, жамият ва давлатхавфсизлигини таъминлаш учун ахборотниҳимоя қилиш энг долзарб ва муаммоли ҳолатларданбири бўлиб келмоқда. Компьютерларҳаётимизнинг ажралмас қисмига айланмоқда.Ҳозир компьютер технологияларинингкенг тарқалиши одатий бўлиб, бугун бирорбиркорхона ёки ташкилот фаолиятиникомпьютер воситаларисиз тасаввур қила олмаймиз.Улар янгидан-янги фаолият доираларигажорий қилинмоқда, улар зиммасигааҳамияти янада жиддийроқ бўлган масалаларюклатилмоқда.Аммо дунё миқёсида тобора кенгайиббораётган илмий-техникавий ривожланишжараёнлари билан бир қаторда, илгаримавжуд бўлмаган жиноятларнинг турлари,шакллари ва кўринишлари юзага келмоқда,яъни ахборот технологиялари соҳаси биланбоғлиқ жиноятлар вужудга келиб, кўпайиббормоқда. Ушбу ҳолат қонун чиқарувчиданкечиктириб бўлмайдиган чоралар кўришниталаб қилди ва ахборот тизимлари соҳасидагижиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қаршикураш фаолиятини тартибга солувчи бир қаторнорматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди.Информацион-ҳуқуқий муносабатларнитартибга солувчи бир қатор янги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қаторига қуйидагиларникиритиш мумкин:– Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотолиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида»ги1997 йил 24 апрель қонуни 2 ;– Ўзбекистон Республикаси Президентининг«Компьютерлаштиришни янадаривожлантириш ва ахборот-коммуникациятехнологияларини жорий этиш тўғрисида»ги2002 йил 30 май фармони 3 , шунга асосан ЎзбекистонРеспубликаси Вазирлар Маҳкамасининг«Компьютерлаштиришни янада ривожлантиришва ахборот-коммуникация технологияларинижорий этиш чора-тадбирларитўғрисида»ги 2002 йил 6 июнь қарори 4 ва«2002—2010 йилларда компьютерлаштиришва ахборот-коммуникация технологиялариниривожлантириш» дастури 5 ;– Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотэркинлиги принциплари ва кафолатларитўғрисида»ги 2002 йил 12 декабрь қонуни 6 ;– Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотлаштириштўғрисида»ги 2003 йил 11декабрь қонуни 7 ;– Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг «Электрон рақамли имзоданфойдаланиш соҳасида норматив-ҳуқуқийбазани такомиллаштириш тўғрисида»ги2005 йил 26 сентябрь қарори 8 ;– Ўзбекистон Республикасининг «Оммавийахборот воситалари тўғрисида»ги 2007 йил15 январь қонуни (янги таҳрири) 9 ва ҳоказо.Ахборот технологияларининг криминалистикобъект сифатида жиноятни содир этиш механизмигаалоқадор бўлган унсурлардан бириҳисобланишини инобатга олган ҳолда амалдагиқонунчилик таҳлили қуйидагиларни кўрсатмоқда:* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си жиноят процесси кафедрасининг тадқиқотчиси.1Қаранг: Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорликйўли. Т. 11. – Т., 2003. – Б. 211.2Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 1997. – №4-5. – 108-м.3Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2006. – №28-29. – 262-м.4Ўша манба. – 2002. – №11—12. – 91-м.5Ўша жойда.6Қаранг:Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2003. – №1. – 2-м.7Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2004. – №1—2. – 10-м.8Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2005. – №39. – 297-м.9Ўша манба. – 2007. – №3. – 20-м.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.61


1. Ахборот технологияси – бу ахборотнитўплаш, сақлаш, излаш, унга ишлов бериш ва унитарқатиш учун фойдаланиладиган жами услублар,қурилмалар, усуллар ва жараёнлардир 1 .2. Ахборот ресурслари ва ахборот тизимлари,агар улар билан ғайриқонуний муносабатдабўлиш натижасида ахборот ресурсларинингёки ахборот тизимларининг мулкдорларига,эгаларига ёхуд бошқа юридик ҳамдажисмоний шахсларга зарар етказилиши мумкинбўлса, муҳофаза қилиниши керак 2 .3. Турли ҳужжатлаштирилган ахборотларфуқаролик ҳуқуқи объекти бўлиши биланбирга, уларга эгалик қилувчи субъект мавжуд.4. Ёпиқ, яъни эркин фойдаланилиши эгаликқилувчи субъект томонидан чекланган ёкичекланмаган доирадаги фойдаланувчилар учунмўлжалланган ахборот ресурслари мавжуд 3 .5. Ахборот ресурсларининг тоифаларгабўлиниши ва уларда фойдаланиш тартибиқонун ёки ахборот эгаси томонидан аниқланади.Қонунга асосан ёпиқ бўлган ахборот ресурсларигақуйидагилар киради:– давлат, ҳарбий ёки хизмат сири (ЖК 162-163-м.);– хат-ёзишмалар, телефонда сўзлашув,телеграф хабарлари ёки бошқа хабарлар;фарзандликка олиш сири (ЖК 143 ва 125-м.);– хизмат ва тижорат; банк; суғурта; васиятномасирлари (ФК 98, 786, 933, 1128-м.);– муаллифлик ва турдош ҳуқуқларнингобъекти бўладиган ахборот 4 ;– жисмоний шахсларнинг шахсига тааллуқлимаълумотлар тўғрисидаги ахборот 5 .6. Тўғридан-тўғри ахборот эгасининг рухсатисиз(қонунда кўрсатилган ҳолатларданташқари) ёпиқ ахборотга эгалик қилиш ёкиундан фойдаланиш – ахборот эгасининг ҳуқуқларинипоймол қилишдир, яъни қонунга хилофҳаракат ҳисобланади.7. Ҳужжатлаштирилган ахборотлардан қонунгахилоф равишда фойдаланганлик учун жиноийжавобгарлик ва жазо чоралари белгиланган.Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 25декабрдаги қонуни билан миллий жиноят қонунчилигимиздаилк бор Жиноят кодекси Махсус62 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.қисмининг XX 1 бобида ахборот технологияларисоҳасидаги ижтимоий хавфли қилмишлар учунжиноий жавобгарликни назарда тутувчи жиноийҳуқуқийнормалар белгиланди 6 .Жиноий жазо назарда тутилган нормаларга:ахборотлаштириш қоидаларини бузиш(278 1 -м); компьютер ахборотидан қонунгахилоф равишда (рухсатсиз) фойдаланиш (278 2 -м); компьютер тизимидан қонунга хилоф равишда(рухсатсиз) фойдаланиш учун махсусвоситаларни ўтказиш мақсадини кўзлабтайёрлаш ёхуд ўтказиш ва тарқатиш (278 3 -м);компьютер ахборотини модификациялаштириш(278 4 -м); компьютер саботажи (278 5 -м);зарар келтирувчи дастурларни яратиш,ишлатиш ёки тарқатиш (278 6 -м) киради.Ахборот билан боғлиқ ижтимоий хавфлиқилмишлар компьютер воситаларисиз содирэтилган тақдирда, қонун чиқарувчи уларнибошқа турдош объектларга қаратади.ЖКнинг «Шахсга қарши жиноятлар» бўлимидаги:туҳмат; ҳақорат қилиш; хат-ёзишмалар,телефонда сўзлашув, телеграф хабарлари ёкибошқа хабарларнинг сир сақланиши тартибинибузиш; муаллифлик ёки ихтирочилик ҳуқуқларинибузиш жиноятлари; «Иқтисодиёт соҳасидагижиноятлар» бўлимида эса фирибгарлик;ўғирлик; алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилишйўли билан мулкий зарар етказиш; мулкниқасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказишжиноятлари (ЖКнинг 139, 140, 143, 149, 168, 169,170, 173-моддалари) шулар жумласидан.Шундай қилиб, ахборот технологияларисоҳасидаги муносабатлар жиноят ҳуқуқи томониданҳимояга эга бўлди. Бунинг оқибатидаёпиқ (конфиденциал) ахборот жиноятнинг янгиобъекти сифатида шаклланди.Ушбу жиноятнинг объекти асосида далилларизлаш, тўплаш ва тадқиқ этиш жараёниўзига хос хусусиятларга эга бўлади ва уларниинобатга олган ҳолда, тажовуз объектлариўхшаш бўлган жиноятларни тергов қилишметодикасини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқдир.Ахборотлаштириш тизимининг ривожланишияқин келажакда ҳуқуқни муҳофаза қилиш1Ўзбекистон Республикасининг “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги 2003 йил 11 декабрь қонуни // ЎзбекистонРеспубликаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2004. – №1—2. – 3-м.2Ўша манба. – 20-м.3Ўша манба. – 11-м.4Ўзбекистон Республикасининг “Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида”ги 2006 йил 20 июльқонуни.5Ўзбекистон Республикасининг “Ахборотлаштириш тўғрисида”ги 2003 йил 11 декабрь қонуни.6Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. — 2007. – №52. – 532-м.


органлари ходимларини мулкий, иқтисодий вабошқа фаолият соҳаларида компьютервоситаларини қўллаш билан боғлиқ жиноятларгақарши курашиш вазиятини уйғунлаштиради,яъни жиноятларнинг идеал мажмуибилан юзма-юз келиб, уларни бартараф қилишбилан боғлиқ фаразни илгари суришга имконберади.Ушбу вазиятларда нафақат жиноятларниочиш ва тергов қилишнинг анъанавий услублари,балки ишлаб чиқиладиган ахбороттехнологиялари тизимида содир этилганжиноятлар билан ишлашда далиллар излаш,тўплаш ва тадқиқ этиш усулларидан кенгфойдаланилади.Ахборот соҳасида қабул қилинган қонунларниҳаётга татбиқ этиш билан шуғулланадигантергов ва суд аппаратлари мансабдоршахсларининг тайёргарлик даражасиниинобатга олган ҳолда, ушбу методиканиишлаб чиқиш энг долзарб муаммолардан биридесак янглишмаймиз. Криминалистик тавсияларниишлаб чиқишда таркибнинг ягона тургаэга бўлмаслиги ва суд-тергов аппарати ходимларинингтаълим даражасини инобатга олишкерак. Маълумки, тергов ва суриштирув ходимларинингаксарияти замонавий компьютертехнологияларини нафақат ишлатишни биладилар,балки улардан етарли даражадахабардор ҳам эмаслар.Ахборот технологиялари соҳасидаги жиноятларучун жавобгарлик белгиловчи жиноятқонуни диспозицияларининг бланкетлигиниюқорида қайд этилган методиканинг яратилишигаиккинчи муҳим сабаб деб кўрсатсакбўлади. Ахборот технологиялари тизимидақабул қилинган қонунларни етарли даражадабилмаган ҳолда, тергов ва суриштирув ходимларибу жиноятларни тўғри квалификацияқилишда, суд эса тўғри нормаларни қўллашдаадашиши ҳеч гап эмас.Фақатгина ахборот технологияси соҳасидакомпьютер воситалари билан чекланган ҳолдақонун нормаларини тузиш принципи замонталабларига тўлиқ жавоб бермайди. Чункикомпьютердан ташқари ҳар хил русумдагиахборот маконига кириб, у ерда электронизларни қолдирувчи бошқа турдаги ҳисоблаштехника воситалари (ҲТВ) вужудга келди.Ҳозирги пайтда ЖКнинг 278 2 , 278 3 ва 278 4 -моддаларида ишлатилган «компьютерахбороти» ва «компьютер тизими» тушунчаларидаги«компьютер» термини коммуникациягаоид ёки ахборот техникасининг турибўлиб, бутунлай ёпиқ, ҳужжатлаштирилганахборотнинг айланишига тегишли бўлгантехниканинг барча турларини ифодалайолмайди. Унинг негизи сифатида «ахбороттехнологиялари» тушунчаси танланган бўлиб,ушбу ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларимуайян техника воситасини инобатга олмаганҳолда қилмишга баҳо беришини назардатутсак мақсадга мувофиқ бўлар эди. Бошқачаайтганда, жиноятнинг объекти рақамлиахборот бўлиши шарт. Бу турдаги ахборот эсанафақат компьютер, балки бошқа ҲТВда ҳамбўлади.Қонун чиқарувчи томонидан Жинояткодексига «компьютер ахбороти» тушунчасинингжорий қилиниши янгилик бўлди. Бунданолдин ахборот тизимидаги ҳуқуқий муносабатларнитартибга солувчи нормаларда «компьютер»тушунчаси ЖКнинг фақат 167-169-моддаларидаквалификацияга оид белгиларсифатида ишлатилар эди. Қонунда «компьютер»тушунчасини «ахборот» тушунчаси биланчамбарчас боғланган ҳолда ишлатилди. Фикримизча,бундай ҳаракатлар ахборот тизимидагибошқа жиноятларнинг тажовуз объектлариданхоли бўлишга қаратилган эди. Ушбутушунча криминалистик назария ва амалиётидакелгусида самарали ишлатилиши учун алоҳидадиссертация тадқиқоти доирасида ўрганилишикерак.Юқоридагилардан келиб чиқадиган бўлсак,ахборотга оид тушунчаларнинг, «Ахборотлаштириштўғрисида»ги қонунда кўрсатилганидек,тўғридан-тўғри ЖКда муайян тафсилотсизишлатилиши нотўғри бўлади.Айтиб ўтилганларни инобатга олган ҳолда,жиноий тажовузнинг махсус объекти сифатида«компьютер ахбороти»нинг қуйидаги криминалистиктаърифини таклиф қиламиз:Компьютер ахбороти – бу ҲТВда ёки рақамлиахборот ташувчиларда жойлашган ҲТВдаишлатиш ёки уни бошқариш учун мўлжалланганмаълумотлар, билимлар ёки командалар(дастурлар) тўпламидан иборат унданфойдаланиш қоидаларини ўрнатган эгасимавжуд ахборот тизимининг айнанликка хосэлементи».Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.63


ДАВЛАТ ВА ҲУҚУҚ ТАРИХИИСТОРИЯ ГОСУДАРСТВА И ПРАВАМ.М. Абдуллаев*,М.М. Алимов**АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДА ҚОНУНЧИЛИК, ЖИНОЯТ ВАЖАЗО МАСАЛАЛАРИМамлакатимиз Президенти ИсломКаримов «Кимки ўзбек номини, ўзбекмиллатининг куч-қудратини, адолатпарварлигини,чексиз имкониятларини, унингумумбашарият ривожига қўшган ҳиссасини,келажакка ишончини англамоқчи бўлса, АмирТемур сиймосини эслаши керак», деб таъкидлайди.Бинобарин, Амир Темур давлатидақонунчилик, жиноят ва жазо масалалари ваунинг ғоявий-ҳуқуқий асосларини ўрганишфуқароларимизнинг маънавиятини юксалтиришгакатта ҳисса қўшади.Тарихдан маълумки, Амир Темур Кеш(Шаҳрисабз) шаҳри яқинидаги Хўжаилғорқишлоғи (Яккабоғ тумани)да 1336 йил 9апрель куни таваллуд топган. Унинг тўлиқ исмиAмир Темур ибн Амир Тарағай ибн АмирБарқул. Aмир Темурнинг онаси Taкина хотунКеш юртининг обрўли бекаларидан ҳисобланган.Унинг отаси Aмир Тарағай барлосуруғининг оқсоқолларидан бўлиб, аждодлариКеш ва Насаф вилоятида ўз мулкларига эгабўлган ва бу юртда ҳокимлик қилган.Бугун биз истиқомат қилаётган ҳудудда XIVасрнинг ўрталарига келиб Чиғатой улусинингиккига бўлиниб кетиши натижасида ҳокимиятанча заифлашиб, бу давлат ўзининг инқироздаврини бошдан кечира бошлаган 1 . Анашундай бир даврда Кешдаги Барлос бегинингўғли бўлган амир Муҳаммад (Тарағай) Баҳодирнингўғли Амир Темур (1336—1405) тарихмайдонига чиқади.Амир Темур шахси, унинг давлат тузишҳамда лашкарбошилик фаолиятига яқиняқингачафақат бир томонлама ёндашувҳукмрон эди. Амир Темур ўз давринингҳукмдори эди, унинг шахси зиддиятли бўлиб,фаолиятида эса адолат ва бағрикенглик,кечиримлилик ва шафқатсизлик (бирор-биржиноятга жазо бериш борасида, ҳарбийҳаракатлар вақтида), буюк бунёдкорлик ўзароуйғунлашиб кетган.Амир Темур, энг аввало, халқини ва юртинизолимлар исканжасидан озод этишдамардлик ва жасорат кўрсатди.Бугунги авлод у тузган қудратли давлатнингмоҳияти ва тарихда тутган ўрнига муносиббаҳо бериб ва унинг ўзбек давлатчилигиборасидаги энг яхши анъаналарини ўрганиб,мустақил Ўзбекистонда «Куч — билим ва тафаккурда»шиори остида истиқболи порлоқдемократик ҳуқуқий давлат ва фуқароликжамияти барпо этишга интилмоқда. Гўё, АмирТемур бугун ҳам улуғ ишларимиз бошидатуриб: «Агар сизлар бир тан, бир жон бўлсангизлар,сизга адоват қилганларни енгасиз»,дея бизни огоҳ этмоқда. Умуман, Амир Темурдавлатининг вужудга келиши ва ривожланишитарихини ўрганиш, уни янада кенгроқ таҳлилэтиш бугунги давлатчилик масалалари биланбоғлиқ ишларимизда жуда қўл келади.Амир Темурнинг давлат бошлиғи сифатидагиўзига хослиги шундаки, у қонун чиқаришишларида ҳам иштирок этган. «Тузуклар»нияратиб, шу орқали ҳам ўз давлатини юқорипоғонага кўтарган, исломий давлатчиликанъаналарини бойитган.«Тузуклар»ни таҳлил этиш шуни кўрсатадики,Амир Темурнинг давлат тузиш ва униидора этиш борасидаги қарашлари асосида* Умумий ҳарбий фанлар кафедраси бошлиғининг ўринбосари.** Умумий ҳарбий фанлар кафедрасининг ўқитувчиси.1Маматов Х.Т. Темур тузукларида давлат ва ҳуқуқ масалалари: Юрид фан. номз. ... дис. – Т., 2002. – Б.17.64 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


қуйидаги энг муҳим қоида ва тамойилларётади: Раият (аҳоли) билан давлатни бирлаштирувчикуч сифатида мусулмон динига ривожбериш — давлат ва дин бирлиги; давлатнидини ойин, тўра ва тузук асосида қуриш, чункидин ва қоидаларга боғланмаган давлатнингшукуҳи бўлмайди; «Куч адолатдадир» шиориасосида мамлакатни одиллик билан бошқариш— адолат ва инсоф тамойили; ҳокимиятнингбўлинмаслиги — яккаҳокимлик ва яккабошчилик;кенгаш, машварат, маслаҳат қилиш,ақл билан иш (тадбир) тутиш — ўзига хосдемократия тамойили; давлат идораларинингиқтисодий тежамкорлиги; барча мансабдорларнингҳисобдорлиги ҳамда фаолиятлариустидан давлат назоратининг ўрнатилиши;давлат хизматининг барча учун очиқлиги.Амир Темур тузукларини тарихий-ҳуқуқийжиҳатдан таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, энгаввало, муаллиф тилида (матнида) “кенгашдим”,“амр қилдим”, “ҳукм қилдим” кабиибораларнинг кўп учраши унинг ҳуқуқий характериниочиб беради. Унда давлат, фуқаролик,молия, жиноят-процессуал ва бошқа ҳуқуқтармоқлари бўйича маълум нормалар мавжуд.Бу асарда давлат, қонунчилик ва армиянингташкилий тамойиллари айниқса ёрқин ифодасинитопган. Буларнинг энг муҳимларигақуйидагилар киради: ҳукмдорнинг ҳар бирамри фармони — тўра ва тузук, қонун вақоидаларга таянган бўлиши; қаерда қонунҳукмрон бўлса, у ерда адолат бўлади —қонунийлик адолатга олиб келади; қонунсизликкуфр ва золимликни туғдиради; қонунолдида барча тенгдир; шариатда тўра ватузукни бузганлик учун жавобгарлик ҳамдажазонинг муқаррарлиги; биринчи марта унчаоғир бўлмаган жиноятларни содир этганларнингўз сўрамлари ва адолат истаганларига нисбатанкечиримлилик; содир этилган битта жиноятучун фақат битта жазо чорасини қўллаш.Мустақил, қудратли давлатнинг асосчисива раҳбари Амир Темур маънавий салоҳиятинингкучи, унинг иқтисодий, молиявий,хўжалик, сиёсий, ҳарбий, ҳуқуқий, давлатлараромуносабатларга доир фаолиятида,шунингдек, фан, маданият, адабиёт, санъат вамеъморчиликка бўлган муносабатида ва кенгқамровли ҳуқуқий қарашларида яққол намоёнбўлади. Ижтимоий адолат ва ҳақиқатга қадриятсифатида қараш Амир Темур маънавийдунёсида ўта муҳим ўрин тутган. «Куч —адолатдадир» шиори Соҳибқироннинг ижтимоийфаолиятида, сиёсатида маънавий мезонбўлиб хизмат қилган.У ёзиб қолдирган «Тузуклар» Бобурийларулкан империясининг ҳуқуқий пойдевориниташкил этган, ундан кейинги даврларда ҳамдавлатчилик ва ҳуқуқимиз тараққиётига каттатаъсир кўрсатган.Президентимиз Ислом Каримов АмирТемур сиймоси ва унинг ўзбек миллий давлатчилигиниривожлантиришдаги ўрнига юксакбаҳо берган: Амир Темур, ўз «Тузуклар»идаҳам қайд этиб ўтганидек, ҳамиша «...ҳалолликниилм билан тенг кўрган» олимларнибеҳад ҳурмат қилган.Ўз тарихимизни ҳалол ва холисона баҳолашбугун ёш давлатимиз учун сув биланҳаводек зарур. Улуғ бир йўл бошида турганэканмиз, буюқ аждодларимиз қолдирган боймерос билан жаҳон тамаддуни эришганютуқларни уйғунлаштиришнинг аҳамиятибеқиёс даражада катта эканини тўла ҳисэтамиз. Биз учун маданиятимиз, миллийанъаналаримизга суянган ҳолда жаҳонмаданияти бойликларини идрок этиш ва эгаллашфавқулодда зарур.Юқорида таъкидлаганимиздек, XIV асрнинг70-йилларига келиб МаворауннаҳрдаАмир Темур давлати барпо этилади. Соҳибқиронмамлакат тахтига ўтирган илк кунларданоқ(1370 йил апрель ойидан), давлатишларини қомусий ҳужжатлар асосида юритишгаҳаракат қилади. Ҳуқуқшуносликка оидасарлардан яхши хабардор бўлган АмирТемур чингизийларнинг «Ясо», «Магу ёрлиқ»сингари давлат аҳамиятига молик ҳужжатларини,ўз мамлакатида давлатни бошқариш,жиноят ва жазо чораларини белгилаш ҳамдабошқа муҳим масалаларни ўрганади, ҳуқуқийманбаларни тартибга солади.ХIV—ХV асрларда вужудга келган Темур ваТемурийлар салтанати қуйидаги асосий ҳуқуқманбалари орқали тартибга солинган:1) мусулмон ҳуқуқи;2) амир Темурнинг ҳуқуқ яратиш ижодида– «Темур тузуклари»;Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.65


3) Амир Темур салтанати таркибига кирувчитурли минтақалардаги халқларга мансубҳуқуқий нормалар ва институтлар;4) Марказий Осиё ва бу минтақа таркибидаяшаётган халқларнинг одат ҳуқуқлари;5) Темур салтанати таркибига кирувчи,турли динларга эътиқод қилувчи халқларнингдиний-ҳуқуқий нормалари;6) шу халқлар ва давлатларнинг сиёсийудумлари таркибига кирувчи одатлар;7) маҳаллий ҳоким, раислар, маъмурийҳудудий бирликлар, мансабдор шахсларнингҳуқуқий ижоди;8) суд маъмурий амалиёти.Ушбу манбалар асосида Амир Темурмамлакатида ҳуқуқ масалалари тартибгасолинган, шунингдек, қисман жиноят ва жазомасалаларида Ясо («Ясоқ»)га амал қилинган 1 .Маълумки, Ясода давлат ҳуқуқи, ҳарбийқурилиш, давлат бошқаруви, беклар, нўйонларва амалдорлар ўртасидаги ўзаро муносабатгаоид қоидалар, жиноят, суд ишларини юритиш,жазо ва унинг турларига, оила-никоҳ ва мулккатегишли қоидалар тўпланиб, металл тахталаргаўйиб ёзилган. Унинг тўла матни бизгачаетиб келмаган. Бизгача, унинг 33 парчаси ваЧингизхоннинг давлат, ҳарбий ва жиноятҳуқуқлари бўйича гапирган 27 та нутқи – битикларипарчалар тарзида етиб келган. Хусусан,Ясо кўрсатмаларини бажармаганлик учунайғоқчилар, сохта гувоҳлик берувчилар, жодугарлар,ахлоқсизлар, табиатни ифлослантирувчилар,вазифасидан фойдаланиб пораолувчилар, фоҳишалар ва мазкур жиноятларгадалолатчи бўлган шахсларга нисбатан ўлимжазоси тайинланган 2 .Айтиш жоизки, Темур тузукларида жиноятва жиноят-процессуал ҳуқуқи – жиноятларгажазо бериш, ёлғон гувоҳлик учун жазотайинлаш, ўз қўл остидаги шахсларнинг содирэтган жиноятларини яширганлик учун амалдорларнижазолаш ва бошқа масалаларни ўзичига олган.«Тузукларда» ҳарбий жиноятлар ва жазолартизими махсус қоидаларда ҳам ўзифодасини топган. Хусусан унда «...қайси бирсипоҳий урушдан юз ўгуриб, қочса, униилтифотимиздан маҳрум этсинлар 3 , – дейилади.Шу билан бирга, жанг мойдониданқочганларнинг «Тузуклар»га кўра жазога лойиқэканлиги алоҳида белгилаб ўтилган 4 .Амир Темур давлатида кўпроқ бошқарувтартибини бузиш билан боғлиқ жиноятлар вауларга жазо тайинлаш назарда тутилган.Зўрлик билан ўзга бир кишининг мол-мулкинитортиб олиш ҳоллари аниқланганида, унингмулкини қайтариб бериш билан чекланилган.Амир Темур омонатга хиёнат қилганкишиларни ҳам, ким бўлишидан қатъи назар,қаттиқ жазолаган. Конигилда бир набирасинингшарафига ўтказилган базмда таниқлизодагоннинг жазолангани ҳақида Гонсалес деКлавихонинг эсдаликларида ёзилган. АмирТемур ҳарбий юришга кетиши олдидан укишига 3 мингта от бериб, боқиб, қараб туришнитопширган. 6 йилу 11 ойлик юришларданқайтиб келиб отларни сўраса, ҳалиги кишиайни вақтда отларнинг йўқлиги, агар Соҳибқиронунга бироз муддат берса, уларни 3 мингэмас, 6 минг қилиб қайтаришини айтади.Шунга қарамасдан подшоҳ уни осиб ўлдиришгабуюради. Бундан ташқари, Темурбундан 6 йилу 11 ой илгари ўзи йўқ вақтлардамамлакатни бошқарувчи қилиб қолдирган,аммо ўз мансабларини суиистеъмол қилганликлариучун ўзининг вазирларини ҳам ҳамжазолайди 5 . Демак, Амир Темур давлатидабелгиланган қонуннинг қоидаларига риояэтмаслик, унда жиноят деб белгиланувчиқилмишларга йўл қўйиш қаттиқ жавобгарликкасабаб бўлган.Темурийлар даврида алоҳида жиноиймасалаларни тартибга солувчи кодификацияҳолидаги жиноят қонунчилиги бўлмаган, аммобундай масалалар биз юқорида таъкидлаганманбалар асосида ҳал этилган. Бундан таш-1Кеоен Л. Амир Темур салтанати. –Т.: Маънавият, 1999. – Б. 36.2Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 2003. – Б. 139.3Темур тузуклари. – Т., 1996. – Б. 97-98.4Ўша манба. – Т., 1996. – Б. 100—101.5Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд. К двору Темура. (1403-1406). – М., 1990.– С. 122.66 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


қари, унча оғир бўлмаган ва биринчи мартажиноят содир этганларга, узр сўраган ва адолатистаганларга нисбатан кечиримлиликҳолатлари алоҳида белгиланган.Амир Темур ўзининг ҳуқуқий қарашларидажамият ва давлатда қонун устуворлигинитаъминлаш, шариат қоидалари, ҳуқуқ-тартибот,қадимий туркий одатлар (тўралар) вадунёвий қонунлар (тузук)га оғишмай қатъийамал қилган. Дунёнинг деярли учдан биригатенг келадиган империя — салтанатни бошқаришнингасосий шартларидан бири — қонунустуворлигини таъминлашдан иборат бўлган.Шунинг учун ҳам «Тузуклар»да Амир Темур бумасалага қайта-қайта мурожаат қилган. У диниойинга, тўра ва тузукка боғланмаган салтанатнияланғоч одамга ўхшатадики, «уни кўрганҳар кимса (ундан) нигоҳини олиб қочади. Ёхудҳар хил қаланғи-қасанғи одамлар тап тортмайкириб чиқадиган томсиз, эшиги-тўсиғи йўқ уйгаўхшайди» 1 .У қонун устуворлигини таъминлаш заруратиҳақидаги хулосага ўз ватанида яратилганИмом Исмоил ал-Бухорийнинг «СаҳиҳиБухорий», Имом Абу Исо ат-Термизийнинг«Сунани Термизий», «Саҳиҳи Термизий»асарлари ҳамда ал-Форобийнинг ҳуқуқийтаълимоти, шунингдек, ўз шайхулисломиАбдул Маликнинг катта бобоси БурҳониддинМарғинонийнинг «Ал-ҳидоя»си, бобоси СадрУбайдулла бин Маҳбубий томонидан ёзилган«Мухтасар», шунингдек, қадимги туркийдавлатчилик анъаналарини ўрганиб, уларгариоя қилиб эришган, албатта. Шу ўринда олимАзамат Зиёнинг тадқиқотида айтилган фикрникелтириш ўринлидир: «Қонуншунос олимларимизфаолияти кейинги асрларда ҳам ҳеч бирсусаймагани аниқ. Бунга ҳозирда ўзимизда вачет эл кутубхоналари, жамғармаларида сақланаётганфиқҳга оид юзлаб асарлар далилдир.Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганишда«...уларнинг аҳамияти шундаки, ҳуқуқий давлат,ҳуқуқий жамият тушунчаси Ўзбекистонгачетдан кириб келмаганини, ҳаётни ҳуқуқийасосларда ташкил қилиш бизга аждодлардан1Темур тузуклари. – Т., 1996. – Б. 72.2Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т., 2000. – Б. 19—20.3Темур тузуклари. – Т., 1996. – Б. 67.4Ўша манба. – Т., 1996. – Б. 85.қолган маданий мерос эканлигини амалдакўрсата оламиз» 2 .Мамлакатимизда, ҳуқуқий давлат ҳақидагитушунча ва ғояларнинг шаклланиши ваумуман давлатчилик тарихида Амир Темурнингроли ғоят юксакдир. Темур тузукларидақайд этилганидек, давлат тузилмалари вамансабдор шахслардан бошлаб, барчанингқонунга риоя этиши одат тусига кирган. У бирнеча юз йиллардан буён одамларни қонунларгаитоат руҳида тарбиялашга ёрдам бермоқда.Амир Темур, қонун ва давлатнингобрўсини қонунсизликдан кўра кўпроқ бузадиганнарса йўқлигини алоҳида таъкидлаб, бупринципни «Қаерда қонун ҳукмронлик қилса,шу ерда эркинлик бўлади» 3 , деб ўз «Тузуклар»идамустаҳкамлаб қўйган.Амир Темурнинг шахс, жамият, давлатмуносабатларига адолатли ёндашуви шахсэркинликлари ва унинг давлат ишларидаиштироки даражасини аниқ ифодалаган. Ҳарқандай масаланинг адолатли ҳал этилишишахснинг ижтимоий ҳолатига боғлиқлигининазарда тутган. Ҳар қандай одам менингадолат девонимдан паноҳ топган экан, гуноҳибўлса ҳам, уни кечирсинлар, – дейилади буҳақда «Тузуклар»да, – иккинчи, учинчи мартаяна гуноҳ йўлига кирса, у ҳолда гуноҳига ярашажазоласинлар» 4 .Амир Темур даврида ҳар бир шаҳаргаолим ва мударрислар тайин қилинади, уларнингмусулмонларга тафсир, ҳадис ва фиқҳдантаълим беришлари қатъий белгилаб қўйилади.Демак, билим олиш қонун даражасигакўтарилган, бу соҳада маълум ва қатъий тартиблар,йўл-йўриқлар мавжуд бўлган.Аҳамиятли ва қизиқарли томони шундаки,ҳар қайси эл ва ҳар шаҳарда Адолат амиритайин этилган. Сипоҳ ва раият орасидаги урфодатларгаоид низоли ишлар ҳақида маълумотбериб туриш уларнинг асосий вазифасиҳисобланган. Давлат ишларидаги бундайтартиб, қонун бузилишининг олдини олишдажуда қўл келган, бошқа жиҳати, мамлакатда,бошбошдоқликнинг бошланиб кетиши ва авжЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.67


олишига йўл қўймаган. Албатта, ўрта асрларгахос бўлган якка ҳукмронлик бошқарув тизимидаолий ҳукмдорнинг ваколати юқори бўлган,унинг ҳар бир фармойиши амалда қонункучини олган. Шу маънода, «Тузуклар»да тилгаолинган «аҳолини йўриққа солиш ва маоштайинлаш», «раиятдан мол-хирож олиш,мамлакатни тартибга келтириш ва юксалтириш,унинг ободончилиги, хавфсизлигиниамалга ошириш», «сипоҳ сақлаб туриш»,«вазир тутиш» каби қатор ибора ва сўзларэътиборга моликдир. Уларда ижтимоий соҳадаучраб турадиган жараёнлар учун ҳуқуқийнормалар ўз аксини топган. Ҳар бир тузукдамуайян бир воқелик, фаолиятга адолат мезониорқали баҳо бериш кўзга ташланади. Демак,Амир Темур ўз «Тузуклар»ини ишлаб чиқиб,ҳаётга татбиқ этар экан, энг аввало, жамиятнингижтимоий-иқтисодий масалаларидафақат қонунга асосланган. Ўз навбатида,давлат бошлиғи олдида турган масъулият —адолатли бўлиш, ҳар бир ишда вазминликбилан холис ва қатъий фикр юритишга амалқилган.Амир Темур ўз даври давлатчилигимуҳитини теран англаган. У бошқалар биланҳисоблашган, машварат қилган, қонунқоидаларгариоя этиб, даврнинг ижтимоийсиёсийвоқеалари, ҳатто унинг энг кичик нуқталаригаҳам аҳамият берган. Шу боис ҳам«Тузуклар»да ўғил ва набираларга улуфабериш масаласига алоҳида тўхталган.Қавм-қариндошларга ҳам амирлик,валийлик даражалари берилиши аниқ кўрсатибўтилади. Соҳибқирон ўз салтанатининг ҳаммажойида қонунчиликка эътибор бериб, унингбошқарилишини назорат остида тутган.«Раиятни умид ва қўрқинч орасида тутсинлар.Гуноҳлари ва қилмишларига яраша жазоласинлар»дейилади «Тузуклар»да 1 .Амир Темур давлатида вақти-вақти билансўроқ, текшириш, тафтиш, тергов қилишўтказиб турилган, Ўз амалини суиистеъмолқилиш, порахўрлик, доимий ичкилик ичиш,маиший бузуқлик кабилар оғир гуноҳ ҳисобланганва қаттиқ жазоланган. Амалинисуиистеъмол қилиш нафақат раият ораси,балки Темур авлодларига тааллуқли бўлганидаҳам, улар тегишли жазоларини олганлар.Тарихий манбаларда келтирилишича, унингўғли Мироншоҳ, неваралари Пирмуҳаммад ваХалил Султонлар ҳам халқ олдида жазогатортилганлар 2 .Унинг давлатида қонун устуворлигига,ҳамма масалаларда сўз ва иш бирлигигаэришилганлиги туфайли, тартиб-интизом,осойишталик ҳукм сурган, “ёмонлик ваахлоқсизлик қаттиқ қораланган”. У «давлатичидаги талай олчоқ ва ёмон одамлар»данэҳтиёт бўлиш ҳақида огоҳ этар экан, бундайодамларнинг асл мақсадлари «салтанатқўрғонига рахна солишдир», дейди. «Давлатичидаги бундай ёмон одамлар билан қандаймуомалада бўлмоқ даркор?», деган саволкўндаланг бўлиши табиий. Бундай вазиятдаАмир Темур қайси тузукка риоя этган?Чунончи, ўз вақтида амир Ҳусайн Соҳибқирондавлатининг икки қаноти бўлмиш амир ИкиТемур ва амир Жокуларни унга қарши қўймоқчибўлиб, туҳмат уюштиради. Амир Темур фаросатлиинсон бўлгани учун унинг хиёнатинисезиб қолади ва улар хусусида айтилгангапларни эшитмаганга олади. Чунки бунданолдин шунга ўхшаш воқеа юз бериб, уни анчаташвишга солган эди. Яъни яқинлари биланёлғиз қолганда, улуғ ва эътиборли амирларданбири – амир Аббосни ёмонлайдилар, ғазабустида Соҳибқирон уни ўлимга буюради.Кейинчалик бунинг хиёнат эканлигини англаб,афсус ва надомат чекади.«Тузуклар» фақат давлатчилик учун зарурбўлган қонунлар мажмуаси бўлмай, балки ҳарбир сўзи киши маънавий эҳтиёжи учун кераклиозуқа ҳамдир. Уларда, энг аввало, инсон, унингмаънавий камолоти ва ҳаёти, омонлиги устунқўйилади. Масалан, молия вазирлари хусусидагитузуклари, уларнинг жавобгарлиги масалалариҳам жуда ибратлидир:– мамлакат хазиначилари бўлмиш молиявазирлари молия ишларида хиёнат қилиб,бойликнинг бир қисмини ўзлаштириб олганбўлсалар, аввало, текшириб кўриш;1Темур тузуклари. – Т., 1996. – Б 121.2Бадиров А.Ж. Амир Темур давлатида қонунчилик // Амир Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқароконференция тезислари. – Самарқанд, 1996. – Б. 67.68 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


– агар ўзлаштириб олган маблағи ўзигатегишли улуфа миқдорига тенг бўлса, мазкурмаблағни унга совға-салом ўрнида бериш;– агар ўзлаштириб олган маошидан иккибаробар ортиқ бўлса, ортиғини оладиганмаошидан ушлаб қолиш;– агар маошидан уч баробар кўп бўлса,салтанат хазинасига тортиқ сифатида олишлозимлиги белгилаб қўйилган.Юқоридагилардан маълумки, инсонқонунни бузиши мумкин, аммо унинг хатосиучун жонини олиш шарт эмас, балки унинг«кўзини очиб қўйиш», унга сабоқ бўларли жазобериш ўринлироқдир. Ўрни келганда таъкидлашжоизки, шўро замонида бу гаплар хусусидаёзиш у ёқда турсин, фикр юритиш ҳам хатарлибўлган.Жумладан, янги нашр этилган «ҚиссаиТемур» («Малфузоти Темурий»)да «Тузуклар»нингаввалги нашр этилган нусхаларидаҳам учрамайдиган ўн икки тамойил келтирилганбўлиб, шулардан иккитаси давлат ҳокимиятиниадолат билан бошқаришга бағишланган:«Адл тарозусини қўлумға олдим, не камқилдим ва не зиёд, ҳаммани ўлчоқда баробартутдим», «Худонинг бандалариға барҳақ ҳукмқилдим ва ҳақ тарафиға майл этдим», деганфикри унинг адолатни севувчи давлат раҳбариэканлиги ҳамда шундай сиёсат юритишгаҳаракат қилганлигини кўрсатади.«Тузуклар»даги ушбу ҳукмлар эса бу борадагификрларимизга янада ойдинлик киритади:– қайси бир сипоҳий ҳаддидан ошиб, қўлостидаги кишиларга зулм ўтказар экан, унитутиб, мазлум қўлига топшириш ва улартомонидан жазо бериш;– агар кадхудолар (қишлоқ оқсоқоллари)ва калонтарлар (шаҳар ҳукмдорларидан бири)кичикроқ даражадаги одамга зулм қилганбўлсалар, зулмига яраша, ҳар кимнинг қурбигаяраша жарима солиш 1 ;– агар доруға ва ҳокимлар халққа жабрзулмўтказган бўлсалар, уларни жазога тортишкўзда тутилган.Бизда ҳозирга қадар ўтмишда барча ҳуқуқбузарликҳолатлари шариат қонунлари бўйичаҳал этилган, деган нотўғри тасаввурлар ҳамучраб туради. «Тузуклар»да бу масаланиойдинлаштирадиган жавобни топиш мумкин.«Салтанатни бошқаришда учраган ҳар қандайвоқеа ва ишни тўра ва тузук асосида адоэтдим» 2 , дейилади «Тузуклар»да. Шунингдек,баъзан ўғри ва қароқчиларга «Ясо» асосидаҳам жазо тайинланган. Бировнинг тишинисиндирган, кўзини кўр қилган, қулоқ-бурниникесган, шароб ичган, зино қилган кишиларгадевондаги шариат (ислом) қозиси жазо тайинлаган;– урф-одатга оид ишларни Аҳдос қозиситафтиш этиб, бу хусусда Соҳибқирон АмирТемурга етказган.Аскарлар (сипоҳий) орасидан ҳарбийҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиганҳуқуқий низоларни қози аскар – ҳарбий судкўриб чиқиб, ҳал қилган.«Тузуклар»да кўрсатилганидек, шариатмасалаларида қарор чиқариб фатво берувчимансабдорлар, муфти, аълам (ўнта муфтийбошлиғи), муҳтасиб – урф-одатлар ва шариатқонунларининг бажарилишини назоратқилувчи мансабдорлар тайинлаб қўйилган. Ҳарбир шаҳарда ҳукмдорлар уйи (Дор ул-аморат)ва Суд маҳкамаси (Дор ул-адолат) бинолариқурилган.Соҳибқирон ҳуқуқ маҳкамаларининг вазифасиқандайдир идоравий манфаатларнингҳимоячиси бўлиши эмас, балки соғлом фикрва инсонларнинг посбони бўлишини эътиборгаолган. Бу хилдаги тартиб ва адолатли жараёнмамлакатда тартиб-интизомни сақлашдабарқарор муҳитни юзага келтирган.Амир Темур урф-одатлар ва кундаликишларнинг бажарилишини ўзига маълум этибтуришларини беҳудага сўрамаган. Бу талабфақат «Тузуклар»дагина эмас, бошқа манбалардаҳам келтирилади. Жумладан, НизомиддинШомийнинг «Зафарнома»сида АмирТемурнинг қуйидаги сўзлари келтирилган:1Ўша манба. – Т., 1996. – Б 93.2Ўша манба. – Т., 1996. – Б 73.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.69


«Ҳар нарсаки, мамлакат ислоҳи унга алоқадорва мазлумлар бошидан зарарни дафъ этишунга боғлиқ бўлса, у ҳақда бизга етказишдабепарволик қилинмасин, эътимод ва тўлаишонч билан очиқ кўрсатсин» 1 . Чунки тўғримаълумотнинг давлатни бошқаришда аҳамиятикатта бўлган. У нафақат ҳуқуқбузарликларга,балки миллий урф-одатларнингбузилишига ҳам йўл қўймаган. Мамлакатнингҳар соҳасида барқарорликни таъминлаш,халқни бахт-саодатга мушарраф этиш, шубилан бирга нафақат ўз замонасини, балкикелажакни ҳам ўйлаш, авлодларга ўрнакбўларли сабоқлар қолдириш Соҳибқирон учунбиринчи галдаги вазифалар ҳисобланган. Шуўринда вазир тутиш тузугини ўрганиш ҳаржиҳатдан зарурдир. Бу аъмол ҳар қандайдавлатчиликда муҳим ва устувор жиҳатҳисобланади. «Насли-ю зоти ёмон, ҳасадчи,гина, кек сақловчи, қора кўнгилли кишиларгазинҳор вазирлик лавозими берилмасин»,дейилади «Тузуклар»да. «Доно вазир шулдирки,– дейди Соҳибқирон, – ўз ўрнига қараб,гоҳ қаттиққўллик, гоҳ мулойимлик билан ишюритади. Бундай вазир ортиқча қаттиққўлликқилмайди, кўп мулойимлик билан юмшаб ҳамкетмайди. Агар кўп мулойимлик қилса,дунёталаб тамагир одамлар уни ютиб юборадилар».У доно вазирнинг сифатлари ҳақида сўзюритар экан, бундай вазир салтанатишларини сабр-тоқат билан ҳал этади, дейдиҳамда бу хилдаги вазирнинг салтанат шеригиэканлигини таъкидлайди. Бундай вазирларсалтанатнинг уч асосий жиҳатига – мулк,хазина ва лашкарга эътибор беради ҳамда ҳаручаласини тадбиркорлик билан саранжомтутади.Темур тузукларининг муҳим жиҳатлариданяна бири шуки, у ўз қарор ва ҳукмлариниҳаётий далиллар билан асослайди. «Менингэшитишимча, – дея давом этади у, – Низомул-мулкнинг ёмон қилмишлари кам бўлиб,хайрли ишлари кўпроқ эди. У ҳажга бормоқчибўлиб турган вақтида авлиёлардан бири унгадейди: «Маликшоҳ давлатининг хизматидабўлиб, амалга ошираётган хайрли ишларингва Тангри таолонинг бандаларига етказибтурган ёрдаминг ҳаж қилиш билан баробардир».Амир Темур асарига диққат билан назарсолинса, доруға ва шаҳар ҳокимлари –волийлари халққа жабр-зулм қилсалар, уларниҳам жиноятларига мос ҳолда жазога тортишназарда тутилган. «Тузуклар»да бироркишининг айби исботланганда, унга нисбатанфақат битта жазо чорасини қўллаш, яъни агаржарима солинса, дарра билан урмаслик,дарра билан урилса, жарима солмасликтўғрисида сўз юритилади 2 . Демак, «Тузуклар»дакўпроқ бошқариш тартибига қаршижиноятлар ва уларга жазо тайинлаш ҳамназарда тутилган.Суд тизими. Давлатда судлов ишлариихтисослаштирилган тарзда ташкил этилган.Ўтроқ аҳоли ҳудудларида фуқароларга оидишлар Қози калон (доруладолат)га бўйсунувчиқозилар томонидан шариат асосида амалгаоширилган. Кўчманчи аҳоли ҳудудларида эсаҚозийи аҳдос томонидан одат ҳуқуқига асосанюритилган. Ҳарбийлар ва руҳонийларгатааллуқли ишлар юқорида таъкидланганидек,алоҳида кўриб чиқилган. Аслзодалар ишлариИхдом суди томонидан олиб борилган. Агардатомонлар қарор ёки ҳукмдан норози бўлса,давлат бошлиғига шикоят қилишга ҳақлибўлган.Диний ҳокимият тизимининг бошқарувиқуйидаги тартибда амалга оширилган: шайхулислом– Аълам – Қозикалон – Садри аъзам– Муҳтасиб – Қозийи аҳдос – Қози аскар –Мударрис – Мутавалли.Маҳаллий бошқарув. Салтанат одатдаҳукмрон сулола вакиллари ва шу хонадонтаянчи бўлмиш ҳарбий-сиёсий кучлар ёрдамидаидора этилган. Амир Темур салтанатнибошқаришда, энг аввало, ўз ўғиллари ваавлодларига суянган. Чунончи, у салтанатни1Низомиддин Шоший. Зафарнома. – Т., 1990. – Б 371.2Ўша манба. – Б. 94.70 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


бир қанча улусларга тақсимлаб, мамлакатяхлитлигини сақлаган ҳолда бошқарган. Ҳарбир улуснинг ҳам ўз даргоҳи ва кенг тармоқлибўлмаган вазирлари бўлган.Вилоятларда ҳокимиятни волий (вали)лар,бекликларда беклар, шаҳарларни ҳокимларбошқарган (ҳоким саройи — доруламорат).Шаҳар тумани миқёсидаги бошлиқлар— доруға, қалъа бошлиғи — қутвол, дебюритилган. Кўчманчи ва ярим кўчманчи аҳолияшайдиган ҳудудларда ҳокимият туман ва улусбошлиқлари қўлида бўлган. Қишлоқлардаҳокимият арбоблар томонидан амалга оширилган.Улар лавозимга маҳаллий зодогонлартомонидан тавсия этилган ва валийлар томонидантасдиқланган ҳамда вазифасидан озодэтилган.Маҳаллий ҳукмдорлар зиммасига асосансолиқларнинг ўз вақтида йиғилиши ва давлатхазинасига жўнатилиши вазифаси юклатилган.Шу билан бирга, улар хирож ва закотларнингвақтида тўлаб турилиши, юқори турувчи органларва мансабдор шахслар томонидан белгиланганмажбуриятларнинг ўз вақтида ва аниқбажарилиши, қалъалар, кўприклар, йўллар,сув йўллари ва бошқаларнинг ҳамиша шайҳолатда туриши учун ҳам масъул бўлганлар.Мамлакатда асосий эътибор жиноятчиликкақарши курашга эмас, балки жиноятларнинголдини олишга қаратилган. Жумладан,ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларисифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин:Асаслар – фуқаролар тинчлигини таъминлашва жиноятларни очишда муҳим ўрин тутувчикеча қоровуллари, яъни посбонларнинг бошлиғи;Йасағлар – миршабларнинг мансабдоршахслари бўлиб, жамоат тинчлиги ва осойишталигинисақлаган; Шиҳналар – ҳарбий маъмурларбўлиб, шаҳар тинчлигини сақлашгамасъул бўлганлар.Мамлакатда миршаблик алоҳида ўринтутган. Уларга қўрбошилар бошчилик қилган.Улар шаҳар тартиботи, карвон йўлларидаосойишталикни қўриқлаш фаолиятини амалгаоширганлар. Улар ўз таркибий тузилмаларигаэга бўлиб, уларнинг раҳбарларини маҳаллийҳокимлар тайинлаган.Давлатда махсус жиноят-қидирув миршаблигиташкил этилган. У савдо карвонлари ҳаракатихавфсизлигини таъминлаш, босқинчиларва ўғрилар тўдаларини топиш ва қўлгаолиш, шариат қоидаларини бузганлар,дарбадарлар ва тиламчиларга қарши чоракўриш билан шуғулланганлар.Барча ўлкаларда мавқеи катта бўлганқорачи (жосус) ва воқенавис лавозимларитаъсис этилган. Воқенавислар ҳар бир мамлакат,вилоят, шаҳар ва қишлоқларда бўлиб, уерда содир бўлаётган воқеалар ҳақида давлатбошлиғини хабардор қилиб туришган.Шундай қилиб, Амир Темур ўзининг ҳуқуқийқарашларида юқорида келтирилган«ҳуқуқий тамойиллар»га асосланиб, жаҳоннингучдан бир қисмига тенг келадиган улкансалтанатни бошқарган.Хулоса ўрнида айтиш жоизки, мамлакатимизПрезидентининг таъбири билан айтганда, «буюкстратег, моҳир сиёсатчи, эскирган ижтимоиймуносабатларнинг қатъий ислоҳотчиси, савдосотиқ,ҳунармандчилик ва маданиятнинг ҳомийсибўлган Амир Темур «Қонунлар ва урф-одатларгаасосланган» давлатни барпо этди».Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.71


ИЛМИЙ КОНЦЕПЦИЯЛАР МУЛОҲАЗАЛАРНАУЧНЫЕ КОНЦЕПЦИИ, СУЖДЕНИЯЕ. Ю. Агзамова*,С. Б. Рахиммирзаев**,С. Ю. Ахроров***ОСОБЕННОСТИ МОДИФИКАЦИИ ПСИХОДИАГНОСТИЧЕСКОГОИНСТРУМЕНТАРИЯ ПО ИЗУЧЕНИЮ АУТОАГРЕССИВНОГО ПОВЕДЕНИЯСПЕЦИАЛИСТОВ ЭКСТРЕМАЛЬНОГО ПРОФИЛЯПроблема аутоагрессивного поведения,которое выражается в агрессивных действиях,направленных на самого себя, и однимиз проявлений которого является суицидальноеповедение, чрезвычайно актуальнаи до настоящего времени недостаточноисследована в теоретическом и прикладномаспектах.Проведенный анализ научной литературыпоказывает, что исследование аутоагрессивногоповедения (далее по тексту «суицидальногоповедения») специалистов экстремальногопрофиля разными авторами рассматриваетсяв конкретном социально-историческомконтексте и, несмотря на множествоточек зрения по данному вопросу, можновыделить одну из ведущих причин такогоповедения, которая заключается в социальнойдезадаптации личности 1 .На сегодняшний день существует относительноемножество методик по изучениюсуицидального поведения. В частности, можновыделить опросник «ОСР» (опросниксуицидального риска), который предназначендля измерения суицидального риска, своевременноговыявления уровня сформированностисуицидальных намерений с целью предупреждениясерьезных попыток самоубийства2 . В сравнении с другими одношкальнымиметодиками, так или иначе измеряющимиуровень эмоциональной дезаптации(опросники тревожности личности, нейротизмаи др.), в опроснике суицидального рискасодержится попытка качественной квалификациисимптоматики — выявления индивидуальногостиля и содержания суицидальныхнамерений данного человека.* И.о. доцента кафедры психологии и профессиональной этики Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>,кандидат психологических наук.** Заместитель начальника Центра профессионально-психологического отбора Министерстваобороны <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>, кандидат психологических наук.*** Начальник отдела Центра профессионально-психологического отбора Министерства обороны<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>, кандидат психологических наук.1См.: Бердяев Н.А. О самоубийстве // Психологический журнал. – 1992. – Т. 13. – №2. – С. 95-106; Боенко А.В.Суицидальное поведение военнослужащих срочной службы и его профилактика: Автореф. дис. … канд. психол.наук. – М., 1992; Ведрин Ж., Вебер Д. Можно ли оценить риск суицида? // Социальная и клиническая психиатрия.– 1997. — Т.7, вып. 3. — С. 69-73; Воробьев В.М. Психическая адаптация как проблема медицинской психологиии психиатрии // Обозрение психиатрии и медицинской психологии им. В.М.Бехтерева. – Спб., 1993. — № 2. — С.33-39; Литвинцев СВ., Шамрей В.К., Нечипоренко В.В., Попик И.Г. Диагностика и профилактика суицидальногоповедения военнослужащих (сообщение первое) // Военно-медицинский журнал. – 2001. – № 8. – С. 18-22;Остроглазов В.Г., Лисина М.А. Клинико-психопатологическая характеристика состояний у лиц, совершившихсуицидальные попытки // Журнал неврологии и психиатрии. – 2000. – № 6. – С. 18-20; Полищук Ю.И. О такназываемых непатологических суицидоопасных ситуационных реакциях // Обозрение психиатрии и медицинскойпсихологии им. В.М.Бехтерева. – 1993. – № 3. – С. 156-158; Попова Н.М., Счастный Е.Д., Корнетов А.Н.,Дорохова И.Г., Прозументов А.Л. Саморазрушающее поведение, его превенция и психотерапевтическаякоррекция // Современные проблемы пограничных и аддиктивных состояний. – 1996. – С. 107 – 108.2См.: Кензин Д.В. Суицидальное поведение при депрессии в рамках расстройств настроения и личностныхрасстройств (анализ и психофармакологическая коррекция) //Российский психиатрический журнал. – 2001. –№2. – С. 41- 47.72 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Опросник суицидального риска прошелпсихометрическую адаптацию в рамкахдипломной работы И. Ю. Беляковой, выполненнойпод руководством А.Г. Шмелева Напервом этапе при обследовании 24 пациентовкризисного стационара на базе больницы№20 г. Москвы были отобраны пунктыопросника «ММИЛ» (версия Березина ссоавторами), выражающие спецификуответов суицидентов по сравнению с обычнымилюдьми. На втором этапе переченьпунктов из опросника «ММИЛ» был дополненрядом авторских оригинальных вопросов ипилотажная версия «ОСР» из 72 пунктовпредъявлялась 77 испытуемым с цельюотбора пунктов по методу экстремальныхгрупп. 20 испытуемых из 77 были пациентамиКризисного отделения указанной больницы№20. В результате было отобрано 29 пунктов,обладавших значимым коэффициентомчетырехклеточной корреляции между ответамина пункт и показанием в группу суицидентов1 .С целью повышения информативностиметодики, достоверности получаемых результатовопроса с учетом объекта психодиагностики(специалист экстремального профиля),нами была проведена модификация опросника«ОСР» путем добавления 33 вопросов(2 шкал) из теста Г.Айзенка «ЕРI», направленногона диагностику эмоциональной нестабильности(24 вопроса) и склонности даватьобследуемыми социально желаемые ответы(9 вопросов). Увеличение числа вопросовпутем добавления 2-х шкал позволило:— на этапе первичной обработки полученныхрезультатов определить обследуемых,которые отвечали не искренно (т.е. повышеннаястепень склонности давать социальножелаемые ответы), тем самым повысить достоверностьметодики;— диагностировать уровень эмоциональнойнестабильности обследуемого (нейротичность),тем самым повысить информативностьметодики.В результате модификации опросник«ОСР» содержит следующие диагностическиешкалы:шкала №1 — «Искренность» — диагностируетсклонность обследуемых давать социальножелаемые ответы;шкала №2 — «Эмоциональная нестабильность»— характеризует человека со стороныэмоциональной неустойчивости (нестабильности),тревожности и чувствительности.Показатель этот биполярен: на одном полюсенаходятся люди, характеризующиеся чрезвычайнойэмоциональной устойчивостью,прекрасной адаптированностью, а на другом— чрезвычайно нервозный, неустойчивый иплохо адаптированный тип;шкала №3 — «Демонстративность» — желаниепривлечь внимание окружающих ксвоим несчастьям, добиться сочувствия ипонимания, оцениваемое из внешней позициипорой как «шантаж», «истероидное выпячиваниетрудностей», демонстративное суицидальноеповедение переживается изнутри,наиболее суицидоопасно сочетание с эмоциональнойригидностью, когда «диалог смиром» может зайти слишком далеко;шкала №4 — «Аффективность» — доминированиеэмоции над интеллектуальнымконтролем в оценке ситуации, готовностьреагировать на психотравмирующую ситуациюнепосредственно эмоционально, вкрайнем варианте — аффективная блокадаинтеллекта;шкала №5 — «Уникальность» — восприятиесебя, ситуации с точки зрения «уникальности»и, следственно, подразумевающее исключительныеварианты выхода из ситуации, вчастности, суицид. Такое восприятие тесносвязано с феноменом «непроницаемости»для опыта, т.е. с недостаточным умениемиспользовать свой и чужой жизненный опыт;шкала №6 — «Несостоятельность» —отрицательная концепция собственной личности,представление о своей несостоятельности,некомпетентности, ненужности, «вык-1См.: Баширова А.Р. Объектные отношения и механизмы саморегуляции у лиц с суицидальными попытками// Депрессивные расстройства (фундаментальные, клинические, образовательные и экзистенциальныепроблемы): Сборник материалов международной научно-практической конференции (Томск, 22-24 апреля,2003) / Под науч. ред. проф. Н.А. Корнетова. — Томск, 2003. — С. 8-11.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.73


люченности» из мира. Данная шкала можетбыть связана с представлениями о физической,интеллектуальной, моральной ипрочей несостоятельности; несостоятельностьвыражается в виде внутреннего монолога— «Я плох»;шкала №7 — «Социальный пессимизм» —отрицательная концепция окружающего мира,восприятие мира как враждебного, несоответствующего представлениям о нормальныхили удовлетворительных для человекаотношениях с окружением. Социальныйпессимизм тесно связан с экстрапунитивнымстилем казуальной атрибуции, в отсутствиенесостоятельности экстрапунитивность поформуле внутреннего монолога — «Вы всенедостойны меня»;шкала №8 — «Слом культурных барьеров»— культ самоубийства, поиск культурных ценностейи нормативов, оправдывающих суицидальноеповедение или даже делающих его вкакой-то мере привлекательным, заимствованиесуицидальных моделей поведения излитературы, кино, Интернета, в крайнем варианте— инверсия ценностей жизни и смерти;шкала №9 — «Максимализм» — инфантильныймаксимализм ценностных установок,максимализация ценностей значимости малейшейпотери с одновременной минимизациейценностей значимости имеющихся достижений;распространение на все сферы жизни сдерживаниялокального конфликта в какой-то однойжизненной сфере, невозможность компенсации;шкала №10 — «Временная перспектива»- невозможность конструктивного планированиябудущего, это может быть следствиемсильной погруженности в настоящую ситуациюс трансформацией чувства неразрешимоститекущей проблемы в глобальный страхнеудач и поражений в будущем;шкала №11 — «Антисуицидальный фактор»— фактор, который снижает глобальный суицидальныйриск; это глубокое понимание чувстваответственности за близких, чувство долга.Вместе с тем для эффективного примененияна практике модифицированного опросника«ОСР» необходима его адаптация ксоответствующей выборке — специалистыэкстремального профиля. В рамках адаптациис учетом особенностей дальнейшего применениямодифицированного опросника намибыли проведены следующие мероприятия,условно разделенные на три этапа:1 этап: перевод вопросов методики нагосударственный язык с последующим математико-статистическимподтверждениемадекватности перевода;2 этап: определение надежности методикив целях выявления устойчивостирезультатов;3 этап: стандартизация методики в целяхопределения нормы относительно выборки.В рамках первого этапа адаптацииосуществлен перевод вопросов методики нагосударственный язык, который проводилсяспециалистами филологами и психологами.Этот процесс был ориентирован не на«дословный», а на «смысловой» переводтекста опросника. Для подтверждения адекватностиперевода проведено психологическоетестирование по модифицированномуопроснику на двуязычной выборке (n=87), т.е.сначала респондентам предлагалось ответитьна вопросы опросника на государственномязыке, а затем на русском языке. В целяхповышения достоверности проверки адекватностиперевода повторное тестирование нарусском языке проводилось через 10 - 12 дней,что позволило снизить вероятность запоминаниявопросов опросника респондентами. Дляоблегчения процедуры проведения тестированияи первичной обработки полученныхрезультатов был разработан специальныйбланк ответов и ключ для обработки трафаретноготипа по одиннадцати диагностическимшкалам.В основу проведенного математикостатистическогоподтверждения адекватностиперевода лег корреляционный анализполученных результатов «сырых баллов»тестирования на государственном и русскомязыках, который проводился с помощьюнепараметрического критерия «Spearman R»при поддержке программного комплекса«Statistica-6.0.», с учетом статистическойзначимости полученных результатов - р < 0,05,представленный в табл. №1.74 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Таблица №1Корреляционный анализ результатовтестирования по модифицированнойметодике «ОСР» с учетом двуязычнойвыборки (Spearman R, n=87)представленного в табл. №2. Период междуповторным тестированием варьировался от15 до 20 дней. Как указывалось выше, периодповторного проведения обусловлен максимальнымснижением вероятности запоминанияреспондентам вопросов модифицированногоопросника респондентами.Наименования шкал сравненияИскренность (на гос.яз.) & Искренность(на рус. яз.)Демонстративность (на гос.яз.) &Демонстративность (на рус. яз.)Аффективность (на гос.яз.) &Аффективность (на рус. яз.)Уникальность (на гос.яз.) &Уникальность (на рус. яз.)Несостоятельность (на гос.яз.) &Несостоятельность (на рус. яз.)Социальный пессимизм (на гос.яз.) &Социальный пессимизм (на рус. яз.)Слом культурных барьеров (на гос.яз.) &Слом культурных барьеров (на рус. яз.)Максимализм (на гос.яз.) &Максимализм (на рус. яз.)Временная перспектива (на гос.яз.) &Временная перспектива (на рус. яз.)Антисуицидальный фактор (на гос.яз.) &Антисуицидальный фактор (на рус. яз.)Нейротизм (на гос.яз.) &Нейротизм (на рус. яз.)Коэффициенткорреляции приp


теста Г.Айзенка «ЕРI», данный вопрос в рамкахадаптации нами не рассматривался. Вместес тем в ходе практического применениямодифицированной методики нами вобязательном порядке будет изучен иповторно определен (подтвержден) показательвалидности с учетом специфики выборкиприменения данной методики.Третий этап адаптации был посвящен стандартизациимодифицированной методики,которая основана на результатах тестирования557 специалистов экстремального профиля.Для стандартизации мы воспользовалисьнаиболее распространенной шкалой стэнов -«Стандартные десятки», предложеннойР.Б.Кеттеллом 1 . Для удобства обработкирезультатов тестирования произведено изменениестэновой шкалы, т.е. предложеннаяР.Б.Кеттеллом десятибальная шкала видоизмененадо пятибалльной. В ходе стандартизациипо соответствующим формулам вычислялисьтакие математические производные, какматематическое ожидание (M), стандартноеотклонение (у), показатели асимметрии (А),эксцесса (Е) и др. Вычисление производных даловозможность графическим способом распределить«сырые» баллы по стандартным оценкам.Проведенная стандартизация модифицированнойметодики позволила систематизироватьраспределения общих сырых баллов по уровнямпроявления суицидального поведения у специалистовэкстремального профиля (табл.3).СырыебаллыПеревод баллов в стены и ихинтерпретацияСтеныУровеньпроявленияТаблица 3Интерпретация1—7 5 низкий минимальная вероятностьвозникновениясуицидальных реакций8—15 4 нижесреднегоНиже среднего уровнясклонности к суициднымреакциям, может возникнутьсуицидальнаяреакция только на фонедлительной психическойтравматизации ипри реактивныхсостояниях психики16—24 3 средний Средний уровеньсклонности к суициднымреакциям, которые неотличаются высокойустойчивостью25—33 2 вышесреднегоОтнесены к группевыше среднего уровняпроявления склонностик суицидным реакциям34—63 1 высокий Обладают высокимуровнем проявлениясклонности к суициднымреакциямТаким образом, по результатам модификацииметодики «ОСР» и её адаптации попредлагаемому алгоритму приходим к выводу,что данный инструментарий можно рекомендоватьдля применения на практике психологамидля изучения суицидального поведенияспециалистов экстремального профиля.Вместе с тем интерпретация уровнейпроявления, представленных в табл. 3, носитрекомендательный характер, требующийопределенных дополнений с помощью другихпсиходиагностических методов.Следует отметить, что сложность изученияи тем более психодиагностика такогомногогранного явления, как суицидальноеповедение, обусловлено отсутствием насегодняшний день единой точки зрениякасательно существования особой структурыличности, предрасполагающей к суициду, илитипичных ситуаций, для которых характеренсуицид как форма их разрешения.1См.: Сидоренко Е.В. Методы математической обработки в психологии. — СПб., 1996. — 352 с.76 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


ЁШ ОЛИМЛАР МИНБАРИТРИБУНА МОЛОДЫХ УЧЁНЫХС. Алламбергенов*ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ПАРЛАМЕНТИ ВА ҲУКУМАТИНИНГЎЗАРО МУНОСАБАТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШҲар қандай суверен мақомига эга бўлгандавлатлар сингари, Қорақалпоғистон Республикасидавлат бошқаруви ҳам ҳокимиятларбўлиниши принципига асосланади. Унга кўраҚорақалпоғистон Республикаси давлатбошқаруви қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва судҳокимиятларига бўлинади 1 .Қорақалпоғистон Республикаси парламентидавлатнинг олий функцияси, яъниҚорақалпоғистон Республикаси Конституциясива қонунларини ҳамда қонун ости хужжатлариниишлаб чиқиш, муҳокама қилиш, қабулқилиш ҳамда унга ўзгартиш ва қўшимчаларкиритиш, шунингдек, давлатнинг ижтимоийҳаётини миллий қонунчилик асосида ҳуқуқийтартибга солиш функциясини амалга оширса,унинг ижросини ташкил этиш ва бошқаришдавлат ҳокимиятининг олий ижро этувчи вабошқарувчи органи – Қорақалпоғистон Республикасиҳукумати зиммасидадир. Демак, бу иккидавлат ҳокимиятининг ўзаро келишув, муроса,ҳамкорлик ва ҳисобдорлик билан фаолиятюритиши конституциявий тузумнинг барқарорбўлишида алоҳида аҳамият касб этади.Парламент билан ҳукуматнинг ўзаро муносабатлариниёритишда илғор хорижий мамлакатларнингбу борадаги тажрибасига қисқачатўхталиш лозим. Жумладан, Германия ФедеративРеспубликаси Конституциясининг 62-моддасида Федерал канцлер номзоди Президенттомонидан Бундестаг – қуйи палатагатақдим этилади. Бунда Бундестагда ўрин олгансиёсий партия фракциялари ҳал қилувчи ўринэгаллайди 2 . Италия Республикаси Конституциясининг92-моддасида Республика ПрезидентиМинистрлар Кенгаши Раисини тайинлайдиҳамда унинг тақдимига биноан вазирларнилавозимга қўяди 3 . Франция РеспубликасиКонституциясининг 50-моддасига кўра, “агарМиллий Мажлис ҳукуматга нисбатан танбеҳқарорини қабул қилса ёки у ҳукуматнинг умумийсиёсати тўғрисидаги Дастур ёхуд баёнотинимаъқулламаса, у ҳолда Бош вазир ҳукуматнингистеъфо бериш тўғрисидаги аризасини республикаПрезидентига тақдим этади” 4 .Юқорида келтирилган парламент ва ҳукуматнингўзаро муносабат механизми ҳукуматўз фаолиятини амалга оширишда парламентва давлат раҳбари олдида масъуллиги ваҳисобдорлигини тасдиқламоқда.Қорақалпоғистон Республикасининг норматив-ҳуқуқийҳужжатларига мувофиқ парламентбилан ҳукумат ўртасидаги ўзаро муносабатларнингхусусиятлари қуйидагича 5 :* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си маъмурий ҳуқуқ кафедраси ўқитувчиси.1Қаранг: Қорақалпоғистон Республикасининг Конституцияси / Ўн иккинчи чақириқ ҚорақалпоғистонРеспубликаси Олий Кенгашининг ўн иккинчи сессиясида 1993 йил 9 апрелда қабул қилинган. – Нукус,2006. – Б.52. – 11-м.2Қаранг: Конституции зарубежных государств: Учебное пособие / Сост. проф. В.В.Маклаков. 4-е изд.,перераб. и доп. – М., 2003.3Қаранг: Конституции мира: Сборник конституций государств мира. Т. 1 / Сост. и авторы вступительныхстатей У.Таджиханов, А.Х.Саидов. – Т., 1998. – С.340.4Қаранг: Ўша манба. – С.348.5Қаранг: Қорақалпоғистон Республикасининг «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги 2001 йил 29июнь қонуни / Иккинчи чиқириқ Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг олтинчи сессияси. – Нукус.2001; Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг мажлислари: Стенографик ҳисобот. – Нукус, 2001;Қорақалпоғистон Республикасининг «Жўқорғи Кенгеси тўғрисида»ги 1998 йил 29 январь қонуни // Биринчичиқириқ Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг ўн тўртинчи сессияси. – Нукус, 1998. –28-м.;Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг мажлислари: Стенографик ҳисобот. – Нукус, 1998;Қорақалпоғистон Республикасининг «Вазирлар Кенгаши тўғрисида»ги 1998 йил 29 январь қонуни // Биринчичиқириқ Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг ўн тўртинчи сессияси. – Нукус, 1998.–21-м.;Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесининг мажлислари: Стенографик ҳисобот. – Нукус, 1998.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.77


биринчидан, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти томонидан ҚорақалпоғистонРеспубликаси ҳукумати тузилади. Ҳукумат ўзфаолияти юзасидан Қорақалпоғистон Республикасипарламенти олдида ҳисобдор бўлиб,Қорақалпоғистон Республикаси парламентиРаиси бевосита парламент ва ҳукуматнингбаҳамжиҳат ишлашини таъминлайди;иккинчидан, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти томонидан Республика парламентиРаисининг Ўзбекистон РеспубликасиПрезиденти билан келишилган таклифига кўраРеспублика ҳукумати Раисини тайинлайди валавозимидан озод этади. ҚорақалпоғистонРеспубликаси ҳукумати Раисининг ўринбосарларива аъзолари Республика ҳукуматРаисининг таклифига биноан ҚорақалпоғистонРеспубликаси парламенти томонидан,сессиялар даврида Республика парламентиПрезидиуми томонидан, кейинчалик Республикапарламентининг тасдиғи билантайинланади ва лавозимидан озод этилади.Қорақалпоғистон Республикаси парламентитомонидан Қорақалпоғистон Республикасивазирликларни, давлат қўмиталарини вабошқа давлат бошқаруви органларини тузадиҳамда фаолиятини мувофиқлаштиради;учинчидан, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти Республика ҳукумати томониданишлаб чиқилган давлат бюджети лойиҳаси ваунинг ижроси бўйича ҳисоботларни ҳамдареспублика ҳудудида ижтимоий, иқтисодий вамаданий соҳалар бўйича ривожлантиришкўрсаткичларини тасдиқлайди, шунингдекҚорақалпоғистон Республикаси парламентитомонидан Республика ҳукуматининг амалдагиқонун ва қонун ости ҳужжатларининг ижросибўйича назорат қилади;тўртинчидан, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти ва унинг таркибидагиқўмиталар ҳамда комиссиялари мажлисларидаРеспублика ҳукумати Раиси ва унинг ўринбосарлари,вазирлар, давлат қўмиталари раислариҳамда бошқа ижро этувчи давлат органларининграҳбарлари белгиланган тартибдаиштирок этади. Қорақалпоғистон Республикасипарламентида Республика ҳукумати қонунчиликташаббуси ҳуқуқидан фойдаланади;бешинчидан, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти Раиси томонидан Республикаҳукумати Раисининг таклифига мувофиқтуманлар ва шаҳарлар ҳокимларини тайинлайдива лавозимидан озод этади, кейинчаликтегишли халқ депутатлари кенгаши томонидантасдиқланади. Республика ҳукуматиянгидан сайланган Қорақалпоғистон Республикасипарламенти олдида ўз ваколатларинизиммасидан соқит қилади.Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримов Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлиси Қонунчилик палатаси ваСенатининг қўшма мажлисида сўзлаган«Мамлакатимизда демократик ислоҳотларниянада чуқурлаштириш ва фуқароликжамиятини ривожлантириш концепцияси»номли маърузасида Ўзбекистон РеспубликасиБош вазирини лавозимга тайинлаш ва озодэтишнинг янги демократик тамойилиниамалдаги қонун ҳужжатларида белгилашбўйича ўз таклифларини киритган эди 1 . Ушбутаклиф бўйича 2011 йил 18 апрелда «ЎзбекистонРеспубликаси Конституциясининг айриммоддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиштўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг(78, 80, 93, 96 ва 98-моддалари)қонуни қабул қилинди 2 .Юқорида келтирилган демократик тамойилҳамда илғор хорижий давлатларнингтажрибаларини инобатга олиб, назаримизда,Қорақалпоғистон Республикаси парламенти ваҳукуматининг ўзаро муносабатларини янадатакомиллаштириш лозим.Фикримизча, Қорақалпоғистон Республикасипарламенти билан ҳукумат ўртасидагиўзаро муносабатларни такомиллаштириштамойиллари қуйидагича белгиланиши мақсадгамувофиқдир:биринчидан, Қорақалпоғистон РеспубликасиКонституциясининг 89-моддаси, ҚорақалпоғистонРеспубликасининг «Жўқорғи Кенгесиҳақида»ги қонуннинг 4-моддаси 15-банди ҳамдаҚорақалпоғистон Республикаси «ВазирларКенгаши ҳақида»ги қонунининг 6-моддасигақуйидаги ўзгартиришларни киритиш лозим:«Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши ўз фаолиятида Қорақалпоғистон1Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятиниривожлантириш концепцияси. – Т., 2010. – Б.8–15.2Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. — 2011. – №16. – 159-м.78 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


Республикаси Жўқорғи Кенгеси ва ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи КенгесиниРаиси 1 олдида жавобгардир».иккинчидан, Қорақалпоғистон РеспубликасиКонституцияси 70-моддасининг 6-банди,81-моддасининг 5-банди, 88-моддаси, ҚорақалпоғистонРеспубликасининг «Жўқорғи Кенгесиҳақида»ги қонуни 4-моддасининг 6- банди,14-моддасининг 5-банди; ҚорақалпоғистонРеспубликасининг «Вазирлар Кенгаши ҳақида»гиқонуни 5-моддасининг 2-банди ва 15-моддаларига тегишли қуйидаги ўзгартиришларникиритиш лозим:«Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши Раиси номзоди Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгесига ҳудудий сайловлардаэнг кўп депутатлик овозини олган ёки тенгмиқдорда депутатлик овозларини кўлга киритганҚорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесигаҳудудий сайлов округлари бўйича кўппартиявийликасосида сайланган депутатлик гуруҳларитомонидан Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси Раисига таклиф этилади.Қорақалпоғистон Республикаси ЖўқорғиКенгеси Раиси Вазирлар Кенгаши Раисилавозимига тақдим этилган номзодни кўрибчиққанидан кейин ўн кун муддат ичидаЎзбекистон Республикаси Президенти биланкелишилган таклифига кўра ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи Кенгеси депутатларигакўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун таклифэтилади.Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши Раиси номзоди ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи Кенгеси депутатларитомонидан умумий овоз берилган тақдирдатасдиқланган ҳисобланади.Қорақалпоғистон Республикаси ЖўқорғиКенгеси ва Қорақалпоғистон РеспубликасиВазирлар Кенгаши ўртасида зиддиятлар доимийтус олган тақдирда Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси депутатлари умумийсонининг камида учдан бир қисми томониданҚорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи КенгесиРаиси номига расман киритилган таклиф бўйичаҚорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгесимажлис муҳокамасига ҚорақалпоғистонРеспубликаси Вазирлар Кенгаши Раисиганисбатан ишончсизлик вотуми билдиришҳақидаги масалани киритади.Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши Раисига нисбатан ишончсизликвотуми тегишлича Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси депутатлари умумийсонининг камида учдан икки қисми овоз бергантақдирда, шунингдек, Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси Конституциявийназорат қўмитасининг хулосаси ҳисобга олинганҳолда қабул қилинган ҳисобланади.Бундай ҳолатда Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси Қорақалпоғистон РеспубликасиВазирлар Кенгаши Раисинилавозимидан озод этиш бўйича қарор қабулқилади. Бунда Қорақалпоғистон РеспубликасиВазирлар Кенгашининг бутун таркиби ВазирларКенгаши Раиси билан бирга истеъфога чиқади.Янги Қорақалпоғистон РеспубликасиВазирлар Кенгаши Раисининг номзоди ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи КенгесинингРаиси томонидан Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгесига ҳудудий сайловокруглари бўйича қўппартиявийлик асосидасайланган депутатлар гуруҳлари билан тегишлимаслаҳатлашувлар ўтказилганидан сўнгбелгиланган тартибда Қорақалпоғистон РеспубликасиЖўқорғи Кенгеси депутатларига кўрибчиқиш ва тасдиқлашга тақдим қилиш учун таклифэтилади.Қорақалпоғистон Республикаси ЖўқорғиКенгеси депутатлари томонидан ҚорақалпоғистонРеспубликаси Вазирлар Кенгаши Раисилавозимига номзод икки марта рад этилгантақдирда Қорақалпоғистон Республикаси ЖўқорғиКенгеси Президиуми томонидан ҚорақалпоғистонРеспубликаси Вазирлар КенгашиРаиси лавозимига номзодни ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи Кенгеси депутатларинингумумий овози билан тасдиқлангунгақадар, Қорақалпоғистон Республикаси ВазирларКенгаши Раиси вазифасини вақтинчабажарувчини тайинлаш ҳақидаги қарорниқабул қилади».Фикримизча, ушбу илмий тадқиқот доирасидаишлаб чиқилган таклифлар ҚорақалпоғистонРеспубликаси давлат бошқарув шаклинингпарламентар республика белгисинитасдиқлайди, шунингдек ҳукуматнинг парламентолдида масъуллик ва ҳисобдорликпринципини таъминлайди.1Қаранг: Қорақалпоғистон Республикаси Конституциясининг 80-моддаси ҳамда ҚорақалпоғистонРеспубликасининг «Жўқорғи Кенгеси ҳақида»ги қонунининг 13-моддаларига мувофиқ ҚорақалпоғистонРеспубликаси Жўқорғи Кенгесининг Раиси Қорақалпоғистон Республикасининг энг юқори лавозимли шахсидир.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.79


А.А. Тўйчиев*ДАСТЛАБКИ ТЕРГОВДА ГУМОН ҚИЛИНУВЧИ ВА АЙБЛАНУВЧИНИҲИМОЯЛАНИШ ҲУҚУҚИ БИЛАН ТАЪМИНЛАШДА ҲИМОЯЧИНИНГИШТИРОКИГумон қилинувчи ва айбланувчининг ўзигақўйилган айбловдан ҳимояланиши учун энгсамарали усул ҳимоячи ёрдамидан фойдаланишдир.Чунки ҳимоячи – адвокат олийюридик маълумот ва ҳуқуқшунослик соҳасидамуайян тажрибага эга шахс ҳисобланади.Аммо амалиётда юзага келаётган айриммуаммолар, жиноят-процессуал қонунчиликнингдастлабки терговда ҳимоячи иштирокинитаъминлашга қаратилган нормаларини такомиллаштиришнитақозо этмоқда.Маълумки, Ўзбекистон РеспубликасиЖиноят-процессуал кодекси (ЖПК) талабларигакўра, суриштирув ва дастлабки терговўтказиш жараёнида гумон қилинувчи, айбланувчиушланган, сўроқ қилиш учун чақирилган,қамоққа олинган ёки мажбурий келтирилганиданкейин дарҳол ёки йигирма тўрт соатданкечиктирмай сўроқ қилиниши керак (110-м.).Гумон қилинувчи ёки айбланувчини биринчимарта сўроқ қилишдан олдин улар шартноматузган ҳимоячининг ёхуд, агар гумон қилинувчи,айбланувчи шартнома тузишга улгурмаганёки туза олмаган бўлса, бошқа ҳимоячинингсўроқда иштирокини таъминлаши лозим (111-м.2-қ.).Қонун чиқарувчи мазкур қоида орқалигумон қилинувчи ва айбланувчининг ҳимояланишҳуқуқи билан самарали таъминланишигаэришишда, жиноят ишини юритишга масъулбўлган мансабдор шахсларга 1 уларнинг буҳуқуқини таъминлаши учун қисқа муддатажратган. Бироқ мазкур масалаларни тартибгасолувчи ЖПК нормаларининг ҳозирги ҳолатитерговчи томонидан белгиланган муддатдаишда ҳимоячи иштирокининг таъминланишигаетарли имкон бермайди. Бундай ҳолатларайниқса жиноят содир этишда гумон қилинибушланган шахсларни ҳимоячи билан таъминлашжараёнида кўп учраганлиги сабабли,уларни жиноят содир этишда ушлаб турилгангумон қилинувчи мисолида кўриб чиқишнимақсадга мувофиқ деб топдик. Ишда ҳимоячииштирокини таъминлаш билан боғлиқ муаммоларқуйидаги ҳолатларда намоён бўлмоқда:1) гумон қилинувчи, айбланувчи юридикёрдам учун тўловга қобилиятли бўлса-да, бироқтурли сабабларга кўра ҳимоячи танламаганва таклиф этмаганлиги;2) гумон қилинувчи ва айбланувчи томониданҳимоячи танланган, бироқ турли сабабларгакўра, танланган ҳимоячи йигирма тўрт соатичида ишда иштирок этишга киришиш имконигаэга эмаслиги;3) гумон қилинувчи ёки айбланувчинингюридик ёрдам учун тўловга қобилиятсизлиги.Биринчи ҳолатга чуқурроқ назар ташлайдиганбўлсак, гумон қилинувчи, айбланувчиюридик ёрдам учун тўловга қобилиятли бўлсада,бироқ турли сабабларга кўра ҳимоячи танламаганва таклиф этмаган. Чунки айбланувчиучун ғамхўрлик қилувчи яқинларининг йўқлиги,шундай яқинлари бўлса-да, улар узоқ жойдаяшаганлиги сабабли, етиб кела олмаслиги, буборада яқинларидан ёрдам сўрамаганлиги,айрим ҳолларда уларнинг яқинлари умуманёрдам қилишни истамаслиги каби ҳолатларникелтириш мумкин. Баъзи ҳолларда эса жиноятсодир этишда гумон қилиниб ушланган шахсларҳимоячига эга бўлишни хоҳласалар-да,* Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си ИПКТБ стажёр-тадқиқотчи-изланувчиси.1Кейинги ўринларда – терговчи.80 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


бироқ ўзи ёки яқинлари бирорта адвокатнитанимаганликлари сабабли, ҳимоячи таклифэта олмайдилар. Бундай ҳолда терговчинингишда ҳимоячининг иштирокини қандайтартибда таъминлаши ЖПКда умуман белгиланмаган.Унда фақатгина «Гумон қилинувчининг,айбланувчининг, судланувчининг илтимосигакўра суриштирувчи, терговчи, прокурорёки суд ишда ҳимоячининг иштирок этишинитаъминлайди» (50-м.), дейилган. Лекинқандай қилиб, деган савол туғилади. Мазкуржараёнда терговчига ҳимоячи иштирокинитаъминлаш учун адвокатлик тузилмасигаҳимоячини таклиф этиш учун мурожаатқилишдан ўзга йўл йўқ. Бундай талаб фақатгумон қилинувчи ва айбланувчининг илтимосиёки розилиги билан амалга оширилиши лозим.Амалдаги ЖПКда бундай тартибнинг белгиланмаганлигиайрим терговчилар томониданшунга ўхшаш ҳолатларда, улар томонидантергов қилинаётган жиноят ишларида доимийқатнашувчи «таниш» адвокатларнинг жалбэтилишига олиб келмоқда. Бунда адвокатнингишда иштирок этиши «расмиятчилик учунгина»бўлганлиги боис, Ўзбекистон РеспубликасинингКонституциясида белгиланган малакали юридикёрдам олиш ҳуқуқи таъминланмаслигига олибкелади.Иккинчи ҳолатда гумон қилинувчи ваайбланувчи томонидан ҳимоячи танланган,бироқ турли сабабларга кўра у йигирма тўртсоат ичида ишда иштирок этишга киришишимконига эга бўлмайди. Биринчи ҳолатданфарқли равишда мазкур ҳолатда терговчинингқандай йўл тутиши ЖПКда белгиланган, бироқушбу қоида мукаммал бўлмаганлиги боис,умуман амалий аҳамият касб этмайди. Унгакўра, «Танланган ҳимоячининг йигирма тўртсоат ичида ишда иштирок этишга киришишгаимконияти бўлмаган ҳолларда, суриштирувчи,терговчи, прокурор ёки суд гумон қилинувчига,судланувчига ёхуд уларнинг қариндошларигабошқа ҳимоячини таклиф этишни ёки ҳимоячитайинлашни сўраб Ўзбекистон РеспубликасиАдвокатлар палатасининг ҳудудий бошқармаситомонидан белгиланадиган адвокатликтузилмаларига 1 мурожаат қилишни тавсияэтади» (ЖПК 50-м.). Шахс ушланган бўлса ватанланган ҳимоячи 24 соат ичида ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органга келмаса, терговчигумон қилинувчига ёхуд уларнинг қариндошларигабошқа ҳимоячини таклиф этишни ёкиҳимоячи тайинлашни сўраб адвокатлик тузилмаларигамурожаат қилишни тавсия этади.Хўш, терговчининг кейинги ҳаракатлари қандайбўлади? У гумон қилинувчини ҳимоячииштирокисиз сўроқ қиладими ёки бошқаҳимоячи келишини кутадими? Мазкур вазиятдатерговчи гумон қилинувчини ҳимоячи иштирокисизсўроқ қилса, унинг ҳаракатлариЖПКнинг 50, 111-моддалари талабларига зидкелади, янги ҳимоячи келишини кутса, ЖПКнинг48, 110, 225-моддалари талаблари бузилади.Чунки мазкур моддаларда шахс ушланганданбошлаб 24 соат ичида сўроқ қилинишилозимлиги белгиланган. ЖПКда ушбу вазиятдатерговчининг қандай ҳаракат қилиши лозимлигибелгиланмаганлиги, амалиётда терговчиларнингўзлари буни хоҳламасалар-да, ишдаҳимоячи иштирокини таъминлашнинг қонундабелгиланган тартибини четлаб ўтишларинитақозо этмоқда. Бунинг натижасида иккитомон, яъни терговчи ҳам, ҳимоя томон ҳамзарар кўрмоқдалар. Бу вазиятда айрим терговчилартанланган ҳимоячи белгиланган вақтдаишда иштирок этиш учун кела олмаса, йигирматўрт соат ичида шахсни сўроқ қилиш учунўзларига «таниш» адвокатларни жалб қилишчорасини кўрадилар ёки гумон қилинувчиниҳимоячидан воз кечишга ишонтириш орқалиҳимоячидан воз кечишига эришишга ҳаракатқиладилар.Фикримизча, мазкур муаммони ҳал этишучун танланган ҳимоячи ҳуқуқни муҳофазақилиш органларига шахс ушлангандан бошлаб15 соат давомида келмаган тақдирда, терговчигумон қилинувчига ёхуд уларнинг қариндошларигабошқа ҳимоячини таклиф этишни ёкиҳимоячи тайинлашни сўраб адвокатлик тузилмаларигамурожаат қилишни тавсия этади.1Кейинги ўринларда адвокатлик тузилмалари деб юритилади.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.81


Шунда ҳам улар томонидан танланган ҳимоячишахс ушланган вақтдан бошлаб 5 соатичида ҳуқуқни муҳофаза қилиш органигакелмаса, терговчи ҳимоячи иштирокини таъминлашучун адвокатлик тузилмасига ҳимоячинитаклиф этиш учун мурожаат қилиши лозимлигиҳақидаги қоидани ЖПКга киритишмақсадга мувофиқдир. Шунда терговчидаушланган шахсни 24 соат ичида ҳимоячи билантаъминлаш имконияти мавжуд бўлади.Учинчи ҳолат эса гумон қилинувчи ёкиайбланувчининг юридик ёрдам учун тўловгақобилиятсизлиги бўлиб, бундай вазиятлардаҳам ишда ҳимоячи иштирокини таъминлашдамуаммолар мавжуд. «Гумон қилинувчи,айбланувчи ёки судланувчига адвокатлартомонидан юридик ёрдам кўрсатиш бўйичахаражатларни давлат ҳисобига ўтказиштартиби тўғрисида»ги низом 1 талабларигакўра, оиласида ҳар бир оила аъзосига тўғрикеладиган ялпи ойлик даромад юридик ёрдамкўрсатилганлиги учун ҳақ тўлашдан озод қилиштўғрисида қарор қабул қилинган кундаги энгкам ойлик иш ҳақининг 1,5 бараваридан ортиқбўлмаган шахслар адвокатлар томониданюридик ёрдам кўрсатилганлиги учун гумонқилинувчининг иш жойидан берилган охирги ўникки ойлик даромади тўғрисидаги маълумотномамавжуд бўлган тақдирда, уни иловақилган ҳолда яшаш жойидаги маҳалла, овул,қишлоқ фуқаролар йиғини ёки фуқароларйиғини томонидан ваколатланган комиссиятомонидан берилган хулосага асосан ҳақтўлашдан озод қилинади ва харажатлардавлат ҳисобига ўтказилади. Ушбу ҳужжатларнитўплаш терговчининг зиммасига юклатилганбўлиб, йигирма тўрт соат ичида уларнийиғиш мушкул. Мазкур низомда кечиктириббўлмайдиган тергов ҳаракатларини амалгаошириши шарт бўлган муддатларда кўрсатилганҳужжатларни тўплаш имконияти бўлмаса,терговчи бу ҳужжатларни келгусида тўплашбилан гумон қилинувчи ва айбланувчиниюридик ёрдам учун тўловдан озод этишгаҳақли эканлиги белгиланган. Бироқ бундайҳолатда ҳимоячи тайинлаш тартиби ва82 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.муддатлари белгиланмаганлиги боис, ушбуқоида амалиётда деярли қўлланилмаяпти. Буҳолда ҳам айрим терговчилар «вазиятданчиқиш» учун яна ўша «таниш» адвокатларинижиноят ишида иштирок этишга жалб этишчораларини кўрадилар.Баён этилган муаммоларнинг юзага келишигаимкон берган сабабларни ойдинлаштиришмақсадида ЖПКнинг 50-моддаси(Ҳимоячини таклиф этиш)га яна бир бор назарташласак... Унинг биринчи қисми қуйидагичаифодаланган, яъни «Ҳимоячи гумон қилинувчи,айбланувчи, судланувчи, уларнинг қонунийвакиллари, шунингдек гумон қилинувчининг,айбланувчининг, судланувчининг илтимоси ёкирозилиги билан бошқа шахслар томонидантаклиф этилади». Шу ўринда савол туғилади,қонун чиқарувчи «бошқа шахслар» деганда,терговчини ҳам назарда тутмаганми? Бу жойда«бошқа шахслар» деганда терговчи назардатутилмаган бўлиб, бундай хулосага келишимизгаЖПКнинг 51-моддаси мазмуни сабаббўлади. Чунки ушбу модданинг учинчи қисмиқуйидагича ифодаланган, «...гумон қилинувчи,айбланувчи ёки судланувчининг илтимосигакўра ёхуд уларнинг розилиги билан бошқашахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаганбўлса, Ўзбекистон Республикаси Адвокатларпалатасининг ҳудудий бошқармаситомонидан белгиланадиган адвокатлик тузилмасираҳбари суриштирувчининг, терговчининг,прокурорнинг ҳимоячи тайинлаш тўғрисидагиқарори ёки суднинг ажримига биноан қарорёхуд ажрим Ўзбекистон Республикаси Адвокатларпалатасининг ҳудудий бошқармасигакелиб тушган пайтдан эътиборан тўрт соатданкечиктирмай жиноят иши бўйича ҳимоячинингиштирокини таъминлаши шарт». Агарда«бошқа шахслар» деганда терговчи ҳам назардатутилган бўлса, терговчи томонидан янаҳимоячи тайинлаш тўғрисида қарор чиқаришмантиққа зид бўлар эди.Баён этилганлар ЖПК 50-моддасинингиккинчи қисмида белгиланган «Гумон қилинувчининг,айбланувчининг, судланувчинингилтимосига кўра суриштирувчи, терговчи,1Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2008. — 49-сон. — 487-м.


прокурор ёки суд ишда ҳимоячининг иштирокэтишини таъминлайди» тарзида баён этилганқоида мукаммал бўлмаганлиги ва жуда кенгмазмунга эгалиги, умуман мазкур моддадатерговчи томонидан ишда ҳимоячи иштирокэтишини таъминлаш механизми аниқ белгиланмаганлигиоқибатида келиб чиққанлигинианглатади. Биз назарда тутаётганмуаммоли вазиятлар эса ишда ҳимоячииштирокини таъминлаш учун терговчи томониданҳимоячи таклиф этиш ва тайинлашжараёнини такомиллаштиришга эҳтиёжборлигини кўрсатади.«Терговолди текширув ва дастлабки терговжараёнида ушланганлар, гумон қилинувчи ваайбланувчиларнинг ҳимоя ҳуқуқларинитаъминлаш тартиби тўғрисида»ги низомнинг 1яратилиши терговчининг ҳимоячи таклифэтиш ва тайинлашга қаратилган ваколатларинитакомиллаштиришга эҳтиёж борлигинингяққол исботидир. Мазкур низомда адвокатларнавбатчилигини ташкил этиш белгиланганбўлиб, унинг 2.9-бандида навбатчиадвокат терговчининг биринчи таклифи ёкителефон орқали чақирувига биноан дарҳолордер билан, ушланган, гумон қилинувчи ваайбланувчи шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимояқилишни таъминлаш учун терговолди текширувёки дастлабки терговни олиб бораётгантерговчининг ҳузурига етиб келиши белгиланган.Шунингдек, Низомнинг 3-бўлими «Адвокатларнитаклиф қилиш ҳамда уларнинг жиноятишида иштирок этиш тартиби» деб номланиб,унинг 3.5-бандига кўра, «ушланган, гумонқилинувчи, айбланувчи ёки уларнинг қонунийвакиллари ёхуд қариндошлари томонидантанланган ҳимоячининг йигирма тўрт соатичида ишда иштирок этишга киришишгаимконияти бўлмаган ҳолларда, терговчи гумонқилинувчига, айбланувчига ёки уларнингқариндошларига бошқа ҳимоячини таклифэтишни ёки ҳимоячи тайинлашни сўрабадвокатлик тузилмасига мурожаат қилишнитавсия этади ва бу ҳақда уларнинг иштирокидатегишли баённома тузилади ёки терговчинингўзи бириктирилган адвокатлик тузилмасининграҳбарига ҳимоячи ажратиш ҳақида асослантирилганхат билан мурожаат этади. Шошилинчҳолларда терговчи адвокатлик тузилмасининграҳбарига адвокат ажратишни ёкинавбатчи адвокатга ишда қатнашишни таклифэтиб телефон орқали хабар қилади».Кўриниб турибдики, низомнинг мазкурбандида ЖПКда белгиланмаган қоида, яъни«...терговчининг ўзи бириктирилган адвокатликтузилмасининг раҳбарига ҳимоячи ажратишҳақида асослантирилган хат билан мурожаатэтади. Шошилинч ҳолларда терговчиадвокатлик тузилмасининг раҳбарига адвокатажратишни ёки навбатчи адвокатга ишдақатнашишни таклиф этиб телефон орқалихабар қилади» мазмунидаги қоида белгиланганбўлиб, амалиётчилар қонундаги бўшлиқни шуйўсинда тўлдириб, ҳимояланиш ҳуқуқинисамарали таъминлаган ҳолда иш фаолиятинидавом эттиришга ҳаракат қилганлар. Лекин,бизнинг назаримизда, ҳимояланиш ҳуқуқиконституциявий ҳуқуқ ҳисобланганлигисабабли, мазкур ҳуқуқни таъминлаш масаласиНизом доирасида эмас, балки қонун доирасидатартибга солиниши лозим. Айрим олимларнингбу вазиятда терговчи гумон қилинувчига,айбланувчига ёки уларнинг қариндошларигабошқа ҳимоячини таклиф этишни ёки ҳимоячитайинлашни сўраб адвокатлар тузилмасигамурожаат қилишни тавсия этиши ёки унинг ўзиадвокатлик тузилмасига ҳимоячи тайинлаштаклифи билан мурожаат этишини таъкидлаганлиги2 , ЖПКнинг 50-моддаси талаблари,улар томонидан турлича талқин қилинаётганлигидандалолат беради. Чунки ҳимоячиажратиш ва ҳимоячи тайинлаш масалалариаслида бир-бирига ўхшаш бўлса-да, уларнингҳар бири алоҳида мазмун касб этади.1Ўзбекистон Республикаси ИИВ Тергов бош бошқармаси ва Ўзбекистон адвокатлар Ассоциациясининг2003 йил 21 август кунидаги қўшма баённомаси билан тасдиқланган.2Қаранг: Тухташева У.А. Уголовный процесс: Учебное пособие. – Т., 2007. – С. 163.; Астанова Л.И. Жиноятпроцессида ўз манфаатларини ҳимоя қиладиган шахслар, ҳимоячилар ва вакиллар / Муаллифларжамоаси. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига шарҳлар. – Т., 1999. – Б. 470—471.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.83


Шу сабабли, қонунда ҳимоячи таклифэтиш ва тайинлашнинг самарали механизмибелгиланиши лозим. Айнан шу механизмайрим терговчиларнинг ўз юритувидагижиноят ишларида «таниш» адвокатлариниқатнаштиришига имкон бермаслиги лозим.Чунки, гумон қилинувчининг ҳимоячи биланбундай тартибда таъминланиши адвокатнингқонунда белгиланган вазифаларини 1 бажаришгатўсқинлик қилади. Бундай адвокатларгумон қилинувчидан кўра, терговчининг манфаатларигахизмат қилишга ҳаракат қиладилар.Юқорида баён қилинган ҳар уч ҳолатдаҳам терговчи томонидан ҳимоячи таклифэтиш гумон қилинувчининг илтимоси ёкиуларнинг розилиги билан амалга оширилишилозим. Бундай илтимос ёки розилик улартомонидан терговчининг номига ёзилганаризада баён этилиши керак. Айнан ушбуариза ҳақиқатан ҳам улар ва уларнинг яқинларитомонидан ҳимоячи таклиф этилмаганлигинитасдиқловчи ҳужжат ҳисобланиб, терговчилартомонидан ушбу таклиф асоссизюборилишининг олдини олишга хизматқилади.ЖПК талабларига кўра, ишда ҳимоячинингиштирок этишини таъминлаш терговчинингзиммасига юклатилган экан, бунинг учун терговчиқуйидаги ҳаракатларни амалга оширишилозим:1) ҳимоячини таклиф этиш;2) ҳимоячи тайинлаш.ЖПКда терговчи томонидан ҳимоячинитаклиф этиш фақатгина ҳимоячидан воз кечишҳолларидагина амалга оширилиши белгиланган(52-м.) Бироқ юқорида баён қилинганмуаммоли ҳолатлар ва асосларга таянганҳолда терговчи томонидан ҳимоячи таклифэтиш доирасини кенгайтириш зарур. Фикримизча,гумон қилинувчи, айбланувчи юридикёрдам учун тўловга қобилиятли бўлса-да,унинг ўзи ёки уларнинг илтимоси ёхуд розилигибилан бошқа шахслар томонидан ҳимоячитанланмаган ва таклиф этилмаган ҳоллардагумон қилинувчи, айбланувчининг илтимосиёки розилиги билан терговчи томониданҳимоячи таклиф этилиши лозим. Бунданташқари, танланган ҳимоячининг йигирма тўртсоат ичида ишда иштирок этишга киришишгаимконияти бўлмаган ҳолларда ҳам терговчитомонидан бошқа ҳимоячи таклиф этилишикерак. Бунда гумон қилинувчи, айбланувчинингрозилиги ёки илтимоси талаб қилиниши шартэмас. Айрим муаллифлар ушбу жараёндаҳимоячи тайинланиши лозим деб ҳисобласалар-да2 , биз қуйидаги асосларга кўра ушбувазиятда ҳимоячи таклиф этилиши мақсадгамувофиқ деб ҳисоблаймиз:биринчидан, фақатгина гумон қилинувчива айбланувчи юридик ёрдам учун тўловгақобилиятсиз бўлган ҳолларда ҳимоячитайинланиши шарт;иккинчидан, ЖПКда ҳимоячи тайинланганвақтдан бошлаб вазифасини бажаришни радэтишга ҳақли эмаслиги назарда тутилганбўлиб (ЖПК 53-м.), ушбу қоида мажбурийхусусиятга эга бўлганлиги боис ҳимоячи вагумон қилинувчи ўртасида самимий муносабатўрнатилишига салбий таъсир қилади;учинчидан, ҳимоячи таклиф этилганда угумон қилинувчи ёки айбланувчи билан холиучрашиб, ушбу вазиятда йигирма тўрт соатичида сўроқ қилиниши лозимлигини, танланганҳимоячининг бу вақтда ишда иштирок этишучун кела олмаслиги ушбу вақтни узайтиришгаасос бўлмаслигини, агар улар битим тузишгаэришсалар, танланган ҳимоячи келгунигақадар ишда қатнашиши каби муҳим ҳолатларнитушунтириши, улар ўртасида битим1Қаранг: Ўзбекистон Республикасининг «Адвокатура тўғрисида»ги қонуни 7-м. // Ўзбекистон РеспубликасиОлий Мажлисининг ахборотномаси. — 1997. – № 2. – 48-м.; 2001.– № 1 – 2. – 23-м.; 2003. – № 5. – 67-м.;2004. – № 1 – 2. — 18-м.; Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами, 2005. – № 37 – 38. – 280-м.;2008. — № 52.– 514-м.2Тухташева У.А., Уголовный процесс: Учебное пособие. – Т., 2007. – С. 163; Астанова Л.И., Жиноятпроцессида ўз манфаатларини ҳимоя қиладиган шахслар, ҳимоячилар ва вакиллар / Муаллифларжамоаси; Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексига шарҳлар. – Т., 1999. – Б. 470-471.84 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


тузилишига олиб келиш эҳтимолини оширади.Амалиёт эса тайинланган ҳимоячига нисбатанишда иштирок этишга битим тузиш асосидажалб этилган ҳимоячининг самарали фаолиятюритишини кўрсатмоқда.Бизнингча, ҳимоячи тайинлаш масаласиҳам такомиллаштиришга муҳтож. ЖПК талабларигакўра, фақатгина ҳимоячи иштирокэтиши шарт бўлган ҳолларда гумон қилинувчи,айбланувчи ёки судланувчининг илтимосигакўра ёхуд уларнинг розилиги билан бошқашахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаганбўлса, терговчи томонидан ҳимоячитайинлаш тўғрисида қарор чиқарилишиназарда тутилган (51-м. 3-қ.). Назаримизда,яна бир ҳолат, яъни ҳимоячига эга бўлишистагини билдирган гумон қилинувчи юридикёрдам учун тўловга қобилиятсиз бўлиб, у ёкиунинг илтимосига ёхуд розилигига кўра бошқашахслар томонидан ҳимоячи таклиф қилинмаганбўлса ҳам терговчи томонидан ҳимоячитайинланиши керак.Бундан ташқари, ЖПКнинг 51-моддасиданазарда тутилган ҳимоячи тайинлаш тартибитакомиллаштирилиши лозим. Чунки, биринчидан,Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамасининг «Ўзбекистон РеспубликасиАдвокатлар палатаси фаолиятини ташкилэтиш тўғрисида»ги қарорига 1 кўра, ҳудудийбошқарма ҳар бир вилоятда ташкил этилганбўлиб, ЖПК 51-моддасининг учинчи қисмидатерговчининг ҳимоячи тайинлаш тўғрисидагиқарори Ўзбекистон Республикаси Адвокатларпалатасининг ҳудудий бошқармасига юборилишибелгиланганлиги, гумон қилинувчи ваайбланувчининг йигирма тўрт соат ичидаҳимоячи билан таъминлашига тўсқинликқилади. Чунки туман миқёсида фаолият юритувчитерговчилар вилоят марказида жойлашган,Ўзбекистон Республикаси Адвокатларпалатасининг ҳудудий бошқармасига мазкурқарорни етказиш кўп вақт талаб қилади.Иккинчидан, унда ҳимоячи тайинлаш тўғрисидақарор чиқаришдан олдин гумон қилинувчива айбланувчининг илтимоси ёки розилигиолиниши назарда тутилмаган. Фикримизча,бундай қарор гумон қилинувчи ёки айбланувчинингҳимоячи тайинлаш тўғрисидагиилтимосномаси ёки розилигини акс эттирганаризаси асосида чиқарилиши, ҳақиқатан ҳамулар ва уларнинг яқинлари томонидан ҳимоячитаклиф этилмаганлигини тасдиқловчиҳужжат ҳисобланиб, терговчилар томониданушбу қарор асоссиз чиқарилишининг олдиниолишга хизмат қилади.Ишда ҳимоячининг иштирокини таъминлашҳимоячини таклиф этиш ва тайинлашҳаракатлари орқали амалга оширилар экан,демак, ушбу ҳаракатларни амалга ошириштартибини белгиловчи қоидалар биттанормада акс эттирилиши мақсадга мувофиқлигиниинобатга олиб, ЖПКнинг 50-моддасини«Ҳимоячи таклиф этиш ва тайинлаш» дебномлаш ҳамда ЖПК 51-моддасининг учинчиқисмини юқорида баён этилган тарзда такомиллаштирилганҳолда 50-моддада акс эттиришмақсадга мувофиқдир.Таъкидлаш жоизки, гумон қилинувчи,айбланувчи айнан маълум бир адвокатнитаклиф этиш ёки тайинлаш ҳақида илтимосқилган ҳоллардан ташқари, терговчитомонидан ҳимоячи таклиф этилганида ҳам,тайинланганида ҳам қарорда ва хатда айнанмаълум бир адвокатнинг исми шарификўрсатилмаслиги лозим. Хат ёки қарорни қабулқилиб олган адвокатлик тузилмаси раҳбариадвокатнинг навбатчиликда эканлиги ёкибошқа мезонлар асосида маълум бир адвокатнингишда иштирок этиш учун юборилишинитаъминлайди.Баён этилган таклифлар дастлабки терговдагумон қилинувчи ва айбланувчининг ўзвақтида ҳимоячи билан таъминланишига,тергов органлари ва адвокатлик тузилмалариўртасида соғлом муносабат вужудга келишигашароит яратиш орқали иш юзасидан адолатлиқарор қабул қилинишига олиб келади.1Қаранг: Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. — 2008. – №22-23. – 201-м.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.85


И. Х. Атамирзаев*ШАХСНИНГ ҲУҚУҚИЙ ИЖТИМОИЙЛАШУВИГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ ОМИЛЛАРМамлакатимизнинг барча соҳаларидаамалга оширилаётган туб ислоҳотлар муайянмақсадга йўналтирилган бўлиб, унинг энг олийдаражаси юртимизни обод ва озод Ватансифатида юксалтириш, ривожланган ҳуқуқийдемократик давлат ва фуқаролик жамиятиқуриш учун фаровон турмуш шароитияратишдир. Бу мақсадларга эришишдашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашуви алоҳидааҳамият касб этади.Маълумки, ҳар қандай ўзгариш ва янгиланишларкаби ҳозирги модернизация жараёнлариҳам шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигау ёки бу даражада таъсир этиши табиий.Шу муносабат билан модернизация жараёнидашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир этувчи омилларни шартли равишдақуйидаги муайян гуруҳларга ажратиб олибўрганишни таклиф этамиз:мавжуд бўлиш шаклига кўра — объективва субъектив;ижтимоий аҳамиятига кўра — ижобий васалбий;таъсирининг давомлилигига кўра — доимийва муайян муддатли ва ҳоказо.Демак, шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир этувчи омиллар мавжуд бўлиш,яъни келиб чиқиш ёки пайдо бўлиш ҳолатигакўра объектив ва субъектив турларга бўлинади.Объектив омиллар субъектнинг хоҳиширодасигабоғлиқ бўлмаган ҳолда унингҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсир этувчивоқеа, ҳодиса ва жараёнлардир. Шахснингҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсир этувчиобъектив омилларнинг мисоли сифатида шахсяшаётган оилавий, ижтимоий муҳитни, сиёсийва бошқарув жараёнларини ва бошқа ташқитаъсирларни кўрсатиш мумкин.Фикримизча, объектив омиллар шахснингҳуқуқий ижтимоийлашувида биз таклифэтаётган бошқа турдаги омилларга нисбатаналоҳида аҳамият касб этиб, жамият ҳаётидаэнг кўп учрайдиган воқеа ва ҳодисаларсифатида баҳоланиши лозим. Чунки, жамиятдасубъектнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаганжараёнлар шунчалик кўп содир бўладики, уларорқали шахс, хоҳласа-хоҳламаса, ижтимоийлашади1 .Агар ҳуқуқий модернизация жараёнларидашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир этувчи объектив омилларга эътиборқаратсак, уларнинг жуда кўплигига гувоҳбўлишимиз мумкин. Бунга биргина мисолсифатида умумжаҳон иқтисодий инқирозиникўрсатиб ўтиш мумкин. Инқироз ҳеч бир ўзбекфуқаросининг хоҳиш-иродасига боғлиқ бўлмаганҳолда юзага келди. Бу унинг объективликжиҳати билан боғлиқ. Ўзбекистонда жаҳонмолиявий иқтисодий инқирозига қарши курашнингҳуқуқий асослари зудлик билан шакллантирилди.Ўз вақтида кўрилган тушунтиришишлари ва бошқа чора-тадбирлар натижасидафуқароларимиз инқирознинг хавфини англадиларва унга тайёрландилар. Шубҳасиз, бууларнинг ҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсирэтадиган омилдир. «Шуни бугун катта мамнуниятбилан таъкидлашимиз керакки, ҳукуматимизтомонидан 2009–2012 йилларга мўлжаллабқабул қилинган Инқирозга қарши чоралардастурининг инқироз таъсирини юмшатиш вабартараф этишдаги роли ва аҳамияти каттабўлди. Дастур ўзига қамраб олган, ўз вақтидақабул қилинган ҳужжатларда аввало мамлакатимизмолиявий-иқтисодий, бюджет, банк-кредиттизимининг барқарор ҳамда узлуксиз ишлашинитаъминлаш, иқтисодиётнинг реал секторитармоқлари ва корхоналарга ёрдам кўрсатиш,аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашга қаратилганчора-тадбирларнинг пухта ишлаб*Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>си давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи кафедраси тадқиқотчиси.1Қаранг: Гидденс Энтони. Социология: Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма // Ижтимоийлашув ва ҳаётцикли. “Ижтимоийлашмаган” болалар / Таржимонлар: Н.Маматов, Ж.Бегматов. – Т., 2002. – Б. 81-98; LaneHarlan. The Wild Boy of Aveyron. — Cambridge, 1976.86 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


чиқилгани ўзининг амалий самарасини берди,десак, айни ҳақиқатни айтган бўламиз» 1 .Субъектив омиллар шахсларнингҳаракатлари натижасида уларнинг ҳуқуқийижтимоийлашувига таъсир этадиган воситаларйиғиндисидир. Улар шахснинг хоҳиширодасигабоғлиқ ҳолда ва ўз ҳаракатларинатижасида юзага келади ҳамда уларнингҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсир этади. Буерда шахснинг хоҳиш-иродаси фақатгинаижтимоийлашишга қаратилмаган бўлиши ҳаммумкин. Масалан, шахс таълим олишнихоҳлаган ҳолда мактаб сари қадам қўйди. Буерда унинг асосий мақсади билим олишҳисобланади ва шу билан бирга ижтимоийлашувжараёнини бошидан кечиради 2 .Шахснинг мақсади ва ҳаракати бевоситаҳуқуқий ижтимоийлашувга йўналтирилганҳолатлар ҳам амалда кузатилади. Масалан,шахс ҳуқуқ йўналиши бўйича илм олишнимақсад қилади ёки шу йўналишда тўгараккаборади. Бу ўринда ҳаракат ва мақсад бирйўналишга, яъни айнан ҳуқуқий ижтимоийлашувгақаратилган бўлади.Ҳуқуқий модернизация жараёнларидашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсирэтувчи субъектив омилларга яна бир мисолтариқасида бугунги кунда фуқаролардагиҳуқуққа қизиқишнинг, ҳуқуқни ўрганишга бўлганталабнинг ортганлигини ҳам кўрсатиш мумкин.Бугун тараққиёт жараёнлари ва мамлакатимизўз олдига мақсад сифатида белгилаганҳуқуқий демократик давлат барпо этиш мақсадиҳуқуқшунос кадрларга бўлган эҳтиёжни оширмоқда.Шундан келиб чиққан ҳолда ҳуқуқшуноскадрлар тайёрлайдиган олий ва ўрта махсусбилим юртларида ўқишни хоҳловчилар сонийилдан-йилга ортиб бормоқда. Ёшлар бошқакасбларга қараганда ҳуқуқшунос бўлишга кўпроқхоҳиш билдирмоқдалар. Демак, бугунги модернизацияжараёнлари фуқароларнинг ҳуқуқийижтимоийлашувига ижобий таъсир кўрсатмоқда.Шахснинг ўз хоҳиши билан ҳуқуққа интилишиниҳуқуқий ижтимоийлашувнинг субъектив омилисифатида баҳолаш мумкин.Ҳуқуқий ижтимоийлашувга таъсир кўрсатадиганомиллар ижтимоий аҳамиятига кўра: ижобийва салбий турларга ажратилиши мумкин.Ижобий омиллар деганда, шахс ҳуқуқийкамолотига ижобий таъсир кўрсатадиган воситалартушунилади. Бунга таълим, тарбия вабошқа шу каби омилларни кўрсатиш мумкин.Шунингдек, шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувидаҳуқуқий тарғибот ишлари алоҳидааҳамият касб этади. Модернизация жараёнларидашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир кўрсатаётган ижобий омиллардан аҳолинингҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтиришгайўналтирилган тадбирларнинг мунтазамташкил этиб борилаётганлиги эътиборгамоликдир. Адлия вазирлиги томонидан аҳолинингҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтиришмақсадида барча ҳудудлар бўйлаб ўтказиладигантадбирларни ҳуқуқий ижтимоийлашувборасидаги энг муҳим ижобий омил сифатидаэътироф этиш мумкин. Мамлакатимиздаёшларнинг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтиришгақаратилаётган эътибор ҳам ҳуқуқийижтимоийлашув борасидаги ижобий омиллардансаналади. Ўзбекистон Республикасида мустақилликйилларида баркамол авлод камолотива уларнинг ҳеч қайси мамлакат ёшларидан камбўлмаслигига, ёшлар ҳуқуқ ва эркинликларинитаъминлаш ва уларнинг орзу-умидларинирўёбга чиқариш масаласига давлат сиёсатидаражасида эътибор қаратила бошланди.Ўзбекистон Республикаси ПрезидентиИслом Каримов бошчилигида мустақилликнингилк йиллариданоқ амалга оширилган бундайоқилона сиёсат бугунги кунга келиб ўз самарасинибермоқда. Ёшларимиз ижтимоийҳаётнинг барча жабҳаларида ўз истеъдод вақобилиятларини, буюк ишларга қодир эканликларининамоён этиб, жаҳон аҳлининг юксакэътирофига сазовор бўлмоқдалар. Халқародоирада ташкил этилаётган турли йўналишлардагитанловлар, фан олимпиадалари,мусиқа, бадиий санъат ҳамда спорт мусобақаларидаэришилган юксак натижалар ҳамюртларимизнингулкан ишларга қодирлигини1Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир.2009 йилнинг асосий якунлари ва 2010 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнингэнг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маъруза, 2010 йил 29январь // Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизматининг веб-сайти – www.press-service.uz.2Наrlоw Наrrу F. аnd R.R.Zimmerman. Аffесtiоnal rеsроnses in the infant monkey // Sсiеncе, 130. 1959: НаrlоwНаrrу F. and Маrgeret К. Наrlow. Sосiаl dерrivation in mоnкеуs // Sсietifie Аmeriсаn. 1962: Nоvак М. А. Sосiаl recоverуоf mоnксуs isolated for the first year of life: ll. Long-tеrm nt // Devolорmеntаl Рsесhоlоgу, 2. 1979.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.87


бутун жаҳонга намоён этмоқда. Зеро, «Ўзбекмиллатининг, ўзбек фарзандларининг қобилият,зеҳн-заковат, тиришқоқлик борасидабошқа ҳеч бир миллат ёки халқдан қолишадиганжойи йўқ. Фақат мавжуд интеллектуалимкониятларимизни тўлиқ ишга солишимиз,улардан мукаммал тарзда фойдалана билишимиззарур» 1 . Албатта, юқоридаги эътирофларёшларнинг ҳуқуқий ижтимоийлашувидагиижобий омилларнинг натижасидир.Мамлакатимизда шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувиучун етарли шарт-шароит, ҳуқуқийасослар яратилган. Ҳозирги кундаги энгмуҳим масала мавжуд ҳуқуқий асосларгатаянган ҳолда яратилган шарт-шароитлардансамарали фойдаланишдир.Ҳозирги ҳуқуқий модернизация жараёнларидашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир этувчи ижобий омиллар билан бирқаторда салбий омиллар ҳам учраб туради.Улар шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигақайсидир жиҳатдан тўсқинлик қилади. Модернизациябосқичида шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигасалбий таъсир кўрсатаётганомилларга мисол сифатида қуйидагиларникўрсатиш мумкин:- ҳуқуқий ижтимоийлашув жараёнининг энгмуҳим маркази ҳисобланган оилаларда айримота-оналарнинг ҳуқуқий онги ва маданиятидаражасининг пастлиги;- «оммавий маданият» тарзида мамлакатимизгакириб келаётган мафкуравий таҳдидларва бузғунчи ғоялар;- ҳуқуқий нигилизмнинг кучайишига таъсиркўрсатувчи уюшган жиноятчилик, коррупция вапорахўрлик;- қонунчилик тизимидаги бўшлиқлар, ҳуқуқдагиихтилофлар, айрим ижтимоий муносабатларнингҳуқуқий тартибга солинмаганлигива қонунийлик тамойилининг амал қилмаслигибилан боғлиқ ҳолатлар;- чет эл оммавий ахборот воситалари, хусусанИнтернет орқали тарқатилаётган, ёшлармаънавий-ахлоқий ва ҳуқуқий баркамоллигигасалбий таъсир кўрсатаётган омиллар ва ҳоказо.Модернизация жараёнларида шахснингҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсир этадиганомиллар таъсир кучининг давомийлигига кўра:доимий ва муайян муддатли турларга таснифланади.Шахс ҳуқуқий ижтимоийлашувига таъсирэтувчи омилларнинг доимий турига муайянвақт, яъни таъсир вақти чегараланмаган омилларникўрсатишимиз мумкин. Масалан, оилашахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувига узлуксизтаъсир кўрсатади. Барча инсонлар аксариятҳолларда ҳаёт фаолияти давомида ўз оиласибилан яшайди. Оила инсонни туғилганиданумрининг охиригача ижтимоийлашувидаасосий роль ўйнайди. Шунинг учун оиланишахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувида доимийтаъсир кўрсатувчи омиллар сирасига киритишмумкин.Шахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигамуайян муддат давомидагина таъсир кўрсатадиганомиллар маълум бир вақт давомидакечади. Бунда болаларнинг мактаб таълимидавридаги вақтини мисол қилиш мумкин. Мактабшахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувида унингўқувчилик давридагина таъсир кўрсатади 2 . Умактабни битириб олий ўқув юртига ўқишга қабулқилинса, таъсир объекти ўзгаради.Агар ҳуқуқий модернизация жараёнларидагишахснинг ҳуқуқий ижтимоийлашувигатаъсир кўрсатаётган доимий ва муайян муддатлиомилларга эътибор қаратсак, биринчиомил, яъни доимий таъсир этувчи омилнингмодернизация босқичи доирасидан четгачиқиши кузатилади. Иккинчиси эса модернизациябосқичи доирасида кузатилади.Айниқса, ҳозирги модернизация босқичидафуқароларда ҳуқуқий ижтимоийлашувнингаҳамияти янада кучаймоқда, ҳуқуқий демократикдавлат қуриш ва фуқаролик жамиятинибарпо этиш мақсади ҳуқуқий жиҳатдан юқоридаражада ижтимоийлашган субъектларниталаб этмоқда.Демак, «модернизация» ўз моҳиятига кўраянгиланиш, ислоҳ қилиш деган мазмуннианглатар экан, ижтимоий ҳаётни янгилаш вамамлакатимиздаги ислоҳотларни янги босқичгакўтариш, фуқароларни жамиятдагиўзгаришлар ва янгиланишларнинг асосийиштирокчисига айлантиришда шахснингҳуқуқий ижтимоийлашуви ғоят катта аҳамияткасб этади.1Каримов И.А. Ёшларимиз – халқимизнинг ишончи ва таянчи. – Т., 2006.– Б. 55.2Қаранг: Гидденс Энтони Социология: олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма // Ижтимоийлашув ва ҳаёт цикли.Ижтимоийлашув агентлари: Оила ва мактаб / Таржимонлар: Н.Маматов, Ж.Бегматов. – Т., 2002. – Б. 98-101.88 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


М. Э. Муминов*НЕКОТОРЫЕ ТРЕБОВАНИЯ, ПРЕДЪЯВЛЯЕМЫЕ К ПРОЦЕССУАЛЬНОМУЗАКРЕПЛЕНИЮ (ФИКСАЦИИ) ДОКАЗАТЕЛЬСТВПостановка задачи построения демократическогоправового государства и сильногогражданского общества предполагает повышениетребований к соблюдению законности 1в деятельности правоохранительных органов.Конституция <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> провозгласила:«Высшей ценностью являетсячеловек, его жизнь, свобода, честь, достоинствои другие неотъемлемые права.Демократические права и свободы защищаютсяКонституцией и законами» (ст. 13).Важнейшим направлением в решенииуказанных задач представляется четкая идетальная регламентация уголовно-процессуальныхотношений в современном законодательстве.В правовом государстве правовые отношениядолжны регламентировать складывающиесяпроцессуальные отношение такимобразом, чтобы они в полной мере обеспечивализащиту человека, общества, государстваот преступлений путем создания условий дляих раскрытия, изобличения и осуждениявиновных и установления гарантии претворенияв жизнь правовых предписаний. В то жевремя неполнота правовой регламентациидает возможность для трактовки отдельныхположений закона по усмотрению правоприменителя,что является благоприятной почвойдля нарушений норм закона.Основные требования, которым должнасоответствовать процедура закрепления доказательствв уголовном процессе, определяютсяУголовно-процессуальным кодексом<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>. Это обусловленотем, что основополагающим принципомуголовного процесса является законность,которая рассматривается как строгое соблюдениегосударственными органами, должностнымилицами, ведущими производство поделу и участвующими в деле лицами нормзаконодательства при принятии решений исовершении процессуальных действий.Вместе с тем закон и правоприменительнаядеятельность позволяют выделить еще рядважных требований, которые следует соблюдатьв ходе процессуального закреплениядоказательств.Среди требований закона, которые необходимоучитывать при фиксации доказательств,одним из первых следует назватьсвоевременность. В частности, для протоколированияС. А. Шейфер схожее требование– безотлагательность ставил непосредственнона первое место 2 .Это предписание может рассматриватьсядвояко: во-первых, как обязанность немедленногопроведения следственного или процессуальногодействия после возникновенияоснований к этому; во-вторых, как безотлагательноезакрепление хода этого мероприятияи полученных в его результате данных.Фактор времени часто имеет решающеезначение при расследовании преступлений,и не случайно задачей уголовно-процессуальногозаконодательства УПК <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>называет не только полное, но и быстроераскрытие преступлений. Статья 331УПК <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> предписывает, что,вслед за возбуждением дела немедленно* Соискатель кафедры уголовного процесса Академии <strong>МВД</strong> <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>.1См.: Каримов И.А. Справедливость — в приоритете закона // За безопасность и мир надо бороться.Т.10. – Т., 2002. – С. 37–52.2См.: Шейфер С.А. Доказательства и доказывание в уголовном процессе. – Н.-Новгород, 1998. – С. 90.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.89


должны быть приняты меры к закреплению иохране следов преступления, предметов идокументов, которые могут иметь значениедля дела, что, несомненно, следует трактоватькак немедленное начало собираниядоказательств. Как верно отметил проф.А.В. Белоусов, запоздалый осмотр местапроисшествия, проволочка с обыском и т.п.способны привести к невосполнимой утратедоказательств и в конечном счёте – к провалувсего расследования 1 .Иногда неотложность следственныхдействий позволяет обходиться без соблюдениявсех условий и процедуры их проведения.Так, в случаях, не терпящих отлагательства,выемка и обыск могут быть проведены вночное время и без санкции прокурора (ст. 161УПК), а осмотр места происшествия — довозбуждения уголовного дела (ст. 137 УПК).Допущение законодателем такого стесненияправ граждан подчеркивает важность своевременностиполучения и закрепления доказательств.Наконец, необходимость максимальнобыстрого осуществления действий пособиранию доказательств обусловлена иограниченностью времени расследования (ст.351 УПК).Существенно, что своевременностьпроведения следственных действий пополучению доказательств определяется нетолько моментом возникновения основанийдля этого, но и отсутствием обстоятельств,свидетельствующих о целесообразностиотложения этих действий ввиду сложившейсяследственной ситуации. Скажем, осмотрместа происшествия может быть перенесенс темного на светлое время суток, что увеличитвероятность обнаружения доказательств.Требование своевременного закрепленияполученных данных также имеет нормативныеоснования: ч. 1 ст. 90 УПК предусматривает,что сведения и предметы могут быть использованыв качестве доказательств только послетого, как они зафиксированы в протоколахследственных действий; ч. 1 ст. 91 УПК90 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.предполагает, что для закрепления доказательствмогут применяться наряду с составлениемпротоколов звукозапись, видеозапись,киносъемка, фотосъемка, изготовление слепков,оттисков, планов, схем и другие способыотображения информации. К содействию вприменении этих способов закреплениядоказательств дознаватель, следовательмогут привлечь специалистов. Из статей УПК,посвященных отдельным следственнымдействиям, усматривается, что все присутствующиелица должны быть сразу же ознакомленыс протоколом, что предполагает егонезамедлительное составление.Особым требованием к закреплениюдоказательств и, в частности, к протоколированию,можно назвать и выполнение предписанийст. 90 УПК. Изложение сведений,перечисленных в данной норме, позволяетсубъекту доказывания в случае необходимостипроверить допустимость зафиксированныхданных в самых различных аспектах:проведение следственного действия в установленномзаконом месте, надлежащим лицом,с соблюдением прав участвующих в немграждан и т.д. Следует признать, что этитребования в некоторых случаях не выполняютсядолжным образом. В частности,имя и отчество судебно-медицинских экспертов,криминалистов, оперуполномоченных впротоколах обычно не указываются, нередконет отметки о времени окончания следственногодействия. Впрочем, суды обычно лояльноотносятся к подобным недочетам и приотсутствии соответствующего ходатайства неставят вопрос о недопустимости доказательства.С другой стороны, отсутствие в протоколедопроса, например, указания на время егосоставления позволяет заинтересованномулицу (обвиняемому или его защитнику)заявить о том, что допрос необоснованнопроизводился в ночное время, что явилосьспособом незаконного воздействия надопрашиваемого. Если подобный довод будетопровергнут, нарушение будет устранено.1См.: Белоусов А. В. Процессуальное закрепление доказательств при расследовании преступлений.– М., 2001. – С. 174.


Иными словами, значимость такого нарушения,как невыполнение предписаний ст. 90УПК, во многом определяется возможностьюего устранения.Одним из принципов уголовного процессаявляется непосредственность и устностьисследования доказательств (ст. 26 УПК).Учитывая данные положения закона впроцессе доказывания, каждое доказательствоследует закрепить полно, всестороннеи объективно.Объективность фиксации доказательствзаключается, прежде всего, в непредубежденном,беспристрастном исследованииобстоятельств дела и закреплении лишь техфактов и явлений, которые существуют вдействительности, причем как уличающих, таки оправдывающих обвиняемого.В материалах фиксации доказательств недолжно отражаться мнение следователя, еготолкование тех или иных выявленных данных,предположения по поводу, скажем, истинностипоказаний обвиняемого или подлинностиизъятых документов. В равной мере недопустимои отражение мнения других возможныхучастников следственного действия: прокурора,защитника, понятых и т. д. Исключениесоставляют эксперт и специалист, смыслучастия которых в расследовании состоитименно в использовании их знаний, но онимогут выражать свои представления лишь в тойобласти, в которой они компетентны.Несомненно, элементы субъективизма какпри проведении следственных действий, таки при закреплении их результатов неизбежны,поскольку, как отмечает П. А. Лупинская,«восприятие следователем объективнойдействительности носит субъективный характер».Поэтому полностью устранить субъективностьвосприятия следователем какокружающего мира вообще, так и отдельныхего элементов, подлежащих фиксации вкачестве доказательств по делу, невозможно.Но оградить расследование от предвзятости,тенденциозности, обвинительного уклонавполне реально, и закон содержит ряд гарантий,призванных повысить объективностьпроцесса доказывания 1 .Так, следователь или дознаватель невправе принимать участие в производстве поделу, если они лично, прямо или косвеннозаинтересованы в данном деле (ст. 76 УПК).Аспекты заинтересованности указаны в ст. 76УПК: участие следователя в деле как потерпевшего,свидетеля или в другом качестве;наличие родственных связей с кем-либо изучастников процесса и т. д.Немаловажно, что в Уголовном кодексе<strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong> регламентированаспециальная норма, ограждающая следователяот вмешательства в какой бы то ни былоформе в ход расследования (ст. 236 УК <strong>Республики</strong><strong>Узбекистан</strong> «Вмешательство врасследование или в разрешение судебныхдел»).Можно отметить, что соотношение объективногои субъективного в доказательственнойдеятельности следователя зависит отметода познания, который он применяет. Так,измерение (при использовании точныхприборов) не позволяет существенно отклонитьсяот истины, в то время как описаниезаведомо содержит и объективные, и субъективныемоменты.На соблюдение требований полноты иобъективности прямо или косвенно направленымногие нормы закона: внесение впротокол всех существенных обстоятельств,выявленных в ходе следственного действия(ст. 90 УПК), запись показаний свидетеля повозможности дословно (ст. 106 УПК), запретполучения показаний от лиц, которые из-запсихических или физических недостатков неспособны правильно воспринимать обстоятельства,имеющие значение для дела идавать о них показания (п. 3 ч. 1 ст. 115 УПК);присутствие понятых (ст. 352 УПК), а при обыскеи выемке – лица, у которого производитсяобыск или выемка (ст. 160 УПК). Согласно ч. 2ст. 182 УПК в протоколе должны быть описанывсе действия лица, производившего освидетельствование,и все следы, свойства, признаки,обнаруженные при освидетельствовании.Представляется, что объективностьфиксации доказательств обеспечивает и1См.: Лупинская П.А. Допустимость доказательств // Российская юстиция. – 1998. – №11. – С. 23–24.Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.91


предписание ст. 20 УПК, обязывающейследователя привлекать к участию в делепереводчика в случае, если участвующие вделе лица не владеют языком производства.Ведь именно переводчик в случае допросатакого лица или иного следственного действияс его участием (очная ставка, предъявлениедля опознания) призван полно и без искаженийдовести до сведения следователя и другихучастников следственных действий сообщаемуюинформацию. Нарушение этогоправила является бесспорным основаниемдля возвращения дела на дополнительноерасследование или отмены приговора.Кроме того, объективность показанийсвидетеля, потерпевшего, заключения эксперта,а также перевода переводчика гарантируети ст. 238 УК <strong>Республики</strong> <strong>Узбекистан</strong>(«Лжесвидетельство»), предусматривающаяуголовную ответственность в случае сознательного(заведомого) нарушения этого требования.Полноте закрепления доказательствспособствует также участие в следственныхдействиях специалиста, предусмотренноест. 69 УПК. Например, при освидетельствованииврач при помощи медицинскойтерминологии окажет содействие в детальномотражении телесных повреждений,обнаруженных у лица. Без участия же специалистаследователь опишет их лишь поверхностно,на бытовом уровне.Одной из сторон объективности можноназвать точность фиксации получаемыхданных (например, следователь в присутствиипонятых обнаружил на свитере подозреваемогои изъял 11 волос; эксперт, проводившийпервоначальную экспертизу, обнаружилв опечатанном свертке 12 волос; при повторнойэкспертизе в пакете, опечатанном иподписанном экспертом, оказалось 13 волос).Домысливание может иметь место и приописании предметов. Распространеннойошибкой начинающих следователей являетсяуказание в протоколах на предполагаемыепризнаки предметов, например, «золотаяцепочка» вместо «цепочка из металлажелтого цвета». Если в действительностицепочка оказывается не золотой, это влечетподозрения в ее подмене.Отдельно хотелось бы остановиться навопросе о языке протокола. Протокол состоитиз слов, предложений, а в узбекском языкебольшинство слов имеет не одно, а несколькозначений и смысловых оттенков. При чтениидокумента другими лицами на восприятиематериала воздействуют такие факторы, каквозраст читающего, его образовательныйуровень, профессия, отношение к авторудокумента и т. д. Поэтому возможен«интерпретационный сдвиг», когда какие-тоэлементы содержания будут поняты неадекватно.Если же информация первоначальнопоступает из такого источника, как речьдопрашиваемого, этот сдвиг может возникнутьеще и в ходе протоколирования.Кроме того, именно протоколированиенаиболее подвержено избирательности. Еслифотография или видеозапись механическизапечатлевает изображение целиком, аудиозаписьтак же сохраняет все произнесенное(и иные звуки) без купюр, вещественноедоказательство хранится в том же виде, как ибыло обнаружено, то в протокол следовательзаносит лишь наиболее значимые, по егомнению, данные. В силу изложенного дляобеспечения надлежащего закрепленияданных, полученных в ходе следственногодействия, протокол должен характеризоватьсяточностью речи, её однозначностью, нейтральностью,краткостью (сжатостью), логичностью,стандартностью, выразительностьюи нормативностью. Выражения, из которыхсоставляется текст, должны быть ясными ипонятными.Кроме того, текст протокола должен бытьзаписан грамотно и общедоступным языком,без использования диалектизмов, жаргонныхвыражений и т. п. (кроме случаев, когда пообстоятельствам дела такие слованеобходимо зафиксировать дословно).Поскольку узбекский язык богат диалектами,распространённые и общеизвестные в одномрегионе слова и выражения могут бытьнеизвестны в другом либо иметь там другое92 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


значение. В случае, если местное илижаргонное выражение имеет существенноезначение для точной передачи смыслапоказаний, в скобках следует пояснитьзначение таких оборотов.Нередко в протоколах можно встретитьсокращения как общеупотребительные, так испециальные, следственные («вещ.док.»вместо «вещественное доказательство»,«м/п» вместо «место происшествия»). Следуетучитывать, что в различных контекстахдаже наиболее распространённые сокращениямогут приобретать различный смысл, врезультате чего происходит неумышленноеискажение фиксируемых данных и нарушаетсяпринцип объективности. Поэтому количествосокращений должно быть минимальным. Сдругой стороны, текст протокола не долженсодержать большого количества иностранныхслов, профессиональных терминов, а в случаенеобходимости их применения эти терминыдолжны быть разъяснены. Если же такимисловами перегружено заключение эксперта,существенный для дела документ, полученныйследователем, либо материал, полученныйв результате выполнения отдельногопоручения, целесообразно произвести допросэксперта или автора документа. Недопустимоприменение профессионального следственно-оперативногожаргона («доследование»,«подельник»).Все эти искажения протокола (употреблениенеоднозначных слов и выражений,местных и жаргонных оборотов, неоправданныхсокращений) существенно уменьшаютего способность объективной передачификсируемых данных.Требование полноты, как и требованиесвоевременности, относится и к содержательнойстороне следственных и процессуальныхдействий, и к их материальномузакреплению. В первом значении полнотарассматривается как качественное проведениедействий по обнаружению и закреплениюдоказательств, глубокое и всестороннеепроникновение в исследование обстоятельствдела, восприятие следователем всехфактических данных, имеющих связь спреступлением. Во втором — исчерпывающеезапечатление всех этих данных либо в натуре,либо документально.Полнота протоколов различных следственныхдействий определяется наличием вних отдельных обстоятельств, предусмотренныхзаконом именно для того или иногопротокола. В частности, в протоколе опознанияподозреваемого должны быть отражены,помимо прочего, сведения о всех лицах,предъявляемых для опознания; предложениеследователя опознаваемому занять любоеместо среди них; предложение опознающемууказать лицо, о котором он дал показания иназвать приметы и особенности, по которымон узнал это лицо.Кроме того, полнота некоторых протоколовсостоит в отражении и статической, идинамической частей следственного действия.В ходе осмотра места происшествияобычно вначале изучается обстановка вцелом, а затем отдельные предметы иобъекты, которыми различным образомманипулируют (перемещают, берут в руки,изымают). Здесь важно отразить не толькоиндивидуальные признаки самих объектов,но и их местонахождение до началаследственного действия, положениеотносительно других объектов обстановки.Это лучше всего сделать путём фотографированияили видеосъёмки. Данное правиловыглядит резонным, когда речь идёт обочевидных вещественных доказательствах:орудиях преступления, вещах со следами,оставленными преступником. Однако нужноучитывать, что для доказывания можетпонадобиться вроде бы незначительнаядеталь: расположение мебели в комнате,наличие или отсутствие камней на улице ит. п.Вместе с тем полноту при закреплениидоказательств необходимо соотносить и стребованием избирательности, котораязаключается в целеустремлённости действийпо поиску доказательств и конкретностиотобранной информации. Как отмечено выше,Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.93


фиксации подлежат далеко не все данные,выявляемые в ходе расследования, поэтомуна этом этапе доказывания важно отсеятьизбыточную информацию, не относящуюся кисследуемым обстоятельствам или имеющуюотдалённое отношение, не содержащуюсведений о юридически значимых обстоятельствах.Надёжность закрепления доказательствозначает такой подход к организации этогоэтапа доказывания, который позволитсохранить полученную информацию исодержащие её носители на протяжениидлительного времени без существенныхизменений, предотвратить их подмену ипорчу. В УПК данное требование прямо незакреплено, но имеет весьма большоезначение. Наибольшую роль оно играет приполучении вещественных доказательств, чтоотражено в ст.ст. 205-208 УПК и др. Эти статьипредписывают упаковывать и опечатыватьвещественные доказательства, фотографироватьих, приобщить к уголовному делу ипр. Несоблюдение данного порядка способнонегативно повлиять на расследование.Вместе с тем иногда это требованиеактуально и при составлении протоколов: нерекомендуется делать записи в них карандашом(кроме исключительных случаев – осмотрместности зимой и т. п.), расплывающимисячернилами, на некачественной, рыхлой бумаге,с использованием других недолговечныхписьменных принадлежностей. Следуетучитывать, что уголовные дела прочитывают ипролистывают десятки людей, их перевозят набольшие расстояния и хранят в самыхразличных условиях, и при этом такой хрупкийноситель, как бумага, должен полностьюсохранить всю запечатленную информацию.Представляется, что было бы разумновключить в УПК норму, обязывающуюследователя обеспечивать требованиенадёжности не только при работе с вещественнымидоказательствами, но и призакреплении всех иных доказательств –собираемые следователем доказательствадолжны быть закреплены таким образом,чтобы это исключало возможность их утратыили видоизменения.Обязательным способом фиксациилюбого следственного действия являетсяпротоколирование, все остальные средстваприменяются по усмотрению следователя ивыступают в качестве факультативных, аполученные результаты их примененияслужат приложениями к протоколам. Вчастности, нередко возникает необходимостьсоставления приложений к протоколам(планов, схем, рисунков) или использованиядополнительных средств фиксации (фотографирования,звукозаписи). Эти приложенияпорой несут значительно большую информационнуюнагрузку, чем протокол, что в полноймере способствует достижению целейдоказывания и уголовного процесса. Поэтомув качестве отдельного требования к процессузакрепления доказательств следует назватьмаксимальное использование дополнительныхсредств фиксации, в первую очередьаудио- и видеозаписи.Таковы основные требования к процессуальномузакреплению доказательств. Ихвыполнение обеспечивает возможностьиспользования доказательств в уголовномпроцессе, т. е. гарантирует их допустимость.Напротив, нарушение требований закона призакреплении доказательств является основаниемпризнания их недопустимыми. Особенноощутимый удар по доказательственнойбазе наносит нарушение требования законностив тех случаях, когда вывод о недопустимостипо этой причине одного доказательствавлечет и недопустимость ряда других,производных от него.94 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.


ТАНҚИД ВА БИБЛИОГРАФИЯКРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯСахаддинов С.М. Алоҳида тоифадаги жиноят ишларини юритиш ва уларни такомиллаштиришмуаммолари: Монография. — Т.: Янги аср авлоди, 2012. — 292 б.Мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида олибборилаётган ислоҳотларнинг асосий мақсадлариданбири суднинг фуқаролар ҳақ-ҳуқуқлариниҳимоя қиладиган ҳокимият сифатидагиўрни ва аҳамиятини ошириш, инсонҳуқуқ ва эркинликларининг суд томониданҳимоя қилиниши кафолатларини янадакучайтиришдир. Қамоққа олишга санкциябериш ҳуқуқининг судларга ўтказилиши, жиноятишини судга қадар юритиш босқичида амнистияактини қўллашнинг судларга ўтказилиши,шубҳасиз, суднинг одил судлов органи сифатидагиаҳамиятини янада оширди.Давлатимиз раҳбари Ислом Каримовтаъкидлаганидек, «мамлакатимизни демократикянгилашнинг бугунги босқичдаги энгмуҳим йўналишларидан бири бу — қонунустуворлиги ва қонунийликни мустаҳкамлаш,шахс ҳуқуқи ва манфаатларини ишончлиҳимоя қилишга қаратилган суд-ҳуқуқ тизиминиизчил демократлаштириш ва либераллаштиришданиборатдир. Бир сўз биланайтганда, юртимизда ҳуқуқий давлат асослариниянада такомиллаштириш ва аҳолинингҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш бизучун ҳал қилувчи вазифа бўлиб қолмоқда».Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуалкодексида жиноят ишларини суд томониданмазмунан кўриб чиқиш масаласи атрофличатартибга солинган. Шу билан бирга,Жиноят-процессуал кодексида айрим тоифадагиишларни кўришнинг алоҳида тартибинибелгилаган. Хусусан, вояга етмаганларнингжиноятлари ҳақидаги ишларни юритиш,тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралариниқўллаш тўғрисидаги ишларни юритиш, ярашувтўғрисидаги ишлар бўйича иш юритиш, ишнисудга қадар юритиш босқичида амнистияактини қўллаш бўйича иш юритиш ўзинингюридик моҳиятига кўра, алоҳида тоифадакўриб чиқиладиган ишлар ҳисобланади.Таъкидлаш жоизки, қонун чиқарувчи мазкуртурдаги ишларни судда кўришнинг алоҳидатартибини қандай мезонлардан келиб чиққанҳолда белгилаганлиги номаълум. Боз устига,ушбу тоифа ишларни кўриб чиқишнингпроцессуал қоидаларини такомиллаштиришмасалаларига оид муаммолар юридикадабиётларда етарлича ёритилган эмас.Кези келганда қайд этиш лозимки, алоҳидатоифадаги ишларни юритиш тартиби сўнггийилларда мамлакатимизда амалга оширилгансуд-ҳуқуқ ислоҳотлари туфайли анча такомиллашди.Чунончи, вояга етмаганлар ишлариниюритиш халқаро қонунчиликка мувофиқ ҳолдаислоҳ этилди; ярашув ишларини юритишнингмоддий ва процессуал-ҳуқуқий асосларикенгайтирилди; амнистия актини қўллаш биланбоғлиқ қонунчиликдаги бўшлиқ бартарафэтилди ва ҳоказо.Гарчанд, бу борада қонунчилик фаолиятива илмий адабиётларда муайян ишлар амалгаоширилган бўлса-да, алоҳида тоифадагиишларни юритиш тартибига оид комплексмонографик тадқиқот иши ҳали олиб борилганэмас. Чунончи, вояга етмаганлар ишлариниюритиш, тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралариниқўллаш, ярашув бўйича иш юритиш,амнистия актини қўллаш билан боғлиқ жиноятпроцессуалнормаларни таҳлил қилиш,уларни амалиётда қўллашда бир қанчакамчиликлар мавжудлигини кўрсатди.С.М.Сахаддинов томонидан тайёрланган«Алоҳида тоифадаги жиноят ишлариниюритиш ва уларни такомиллаштириш муаммолари»деб номланган ушбу монографияжиноят процессининг муҳим масалалариданбирига багишланган бўлиб, унда жиноятпроцессида алоҳида тоифадаги жиноят ишлариниюритишнинг вужудга келиши, моҳияти вааҳамияти, жиноят процессида ишларниюритиш тизими ва унинг ўзига хос хусусиятларибаён этилади, алоҳида тоифадаги жиноятишларини юритиш тушунчаси, унингривожланиш тарихи, ўзига хос жиҳатлари ватурлари, вояга етмаганларнинг жиноятлариЎзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.95


ҳақидаги ишларни юритиш тартибининг илмийва ҳуқуқий асослари, жиноят процессида тиббиййўсиндаги мажбурлов чораларини қўллашнингумумий асослари, ярашув тўғрисидаги ишларбўйича иш юритиш хусусиятлари кўрибчиқилади. Ярашув тўғрисидаги ишларни юритиштартибининг вужудга келиши, моҳияти вааҳамияти, ишни судга қадар юритиш босқичидаамнистия актини қўллашнинг хусусиятлари,амнистия актини қўллаш ҳуқуқини судларгаўтказишнинг моҳияти ва аҳамияти, амнистияактини қўллашнинг процессуал тартиби кабимасалалар илмий-амалий жиҳатдан таҳлилэтилади.Шунингдек, муаллиф томонидан воягаетмаганлар ишлари бўйича судларни ташкилэтиш масалалари таҳлил қилинганда фақатгинажиноят-процессуал қонунчилик биланчекланиб қолмай, балки ушбу тизимни яратишгаасос бўлувчи алоҳида махсус қонунҳужжати ишлаб чиқиш билан боғлиқ таклифасослантирилган ва ушбу қонун лойиҳасиишлаб чиқилганида, монографиянинг илмийамалийқиммати янада ошган бўларди.Шу билан бирга, баъзи муаллифлархорижий мамлакатлар суд ва ҳуқуқни ҳимояқилиш органлари билан ҳамкорликка доиришларни алоҳида тоифадаги жиноят ишлариниюритишга киритадилар. Ваҳоланки, бухилдаги ишлар алоҳида тоифадаги ишларсирасига кирмайди. Чунки бу масалаларбарча ишлар бўйича амалга оширилишимумкин бўлиб, муаллиф ушбу масалага ҳамэътибор қаратиши ва бу борада ўзинингпозициясини билдириб ўтса, мақсадга мувофиқбўлар эди.Хулоса сифатида айтиш мумкинки,С.М.Сахаддинов томонидан тайёрланган«Алоҳида тоифадаги жиноят ишларини юритишва уларни такомиллаштириш муаммолари»деб номланган мазкур монографияжиноят процессида мавжуд бўлган бу тоифадагижиноят ишларини юритиш билан боғлиқназарий бўшлиқни тўлдиришга, ҳозирги судҳуқуқислоҳотларидан келиб чиққан қонунчиликнитакомиллаштиришга ҳамда бу борадагитасаввурларни бойитишга хизмат қилади.Тошкент Давлат юридикинститути жиноят процессикафедрасининг доцентиюридик фанлар докториГ.З. Тўлаганова96 Ўзбекистон Республикаси ИИВ <strong>Академия</strong>сининг ахборотномаси. — 2012. — №2.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!