Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик. Масъул ...

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЧКИ ИШЛАР ВАЗИРЛИГИА К А Д Е М И ЯЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИКУРАШДА ХАЛҚАРОҲАМКОРЛИКМаърузалар курсиТошкент - 2012

Ўзбекистон Республикаси ИИВ АкадемиясинингТаҳририят-ноширлик ҳайъатида маъқулланган.М уа л л и ф л а р ж а м о а с и :юридик фанлар номзоди М.Т. Турғунов – 1,2-мавзулар;юридик фанлар номзоди, доцент А.А. Матчанов – 3,4,5-мавзулар;А.Т. Ниёзов – 6,7-мавзуларТ а қ р и з ч и л а р:Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси давлат ва ҳуқуқназарияси ва тарихи кафедраси бошлиғи, юридик фанлардоктори, профессор Ҳ.Т. Одилқориев;юридик фанлар номзоди С.А. ИсхаковЖ-72 Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик:Маърузалар курси / Масъул муҳаррир юрид. фан. доктори,профессор А.Х. Саидов. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВАкадемияси, 2012. – 133 б.Мазкур маърузалар курси Ўзбекистон Республикаси ИИВ АкадемиясиОлий академик курслари тингловчиларининг жиноятчиликка қарши курашдахалқаро ҳамкорлик борасидаги билим ва кўникмаларини шакллантиришгамўлжалланган. Маърузалар курсида жиноятчиликка қарши курашда халқароҳамкорлик фанининг предмети, методи, вазифалари, жиноятчиликка қаршикураш борасида халқаро ҳамкорликни тартибга солувчи халқаро шартномалар,жиноят ишлари бўйича ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш ва алоҳида турдагижиноятларга қарши курашда халқаро ҳамкорлик масалалари таҳлил қилинади.ББК67.91я73© Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 20122

1-МАВЗУ. «ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШДА ХАЛҚАРОҲАМКОРЛИК» ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ,МЕТОДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ1.1. «Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик»тушунчаси ва методлари«Халқаро ҳамкорлик» ва «жиноятчиликка қаршикурашда халқаро ҳамкорлик» иборалари илмий адабиётлардатурлича талқин этилади. Ҳамкорлик тушунчаси биргаликдаиш олиб бориш, жамоа ишида қатнашиш маъносинибилдиради. Халқаро ҳамкорлик давлатларнинг ташқи сиёсийфаолияти ва миллатлар ўртасидаги муносабатларга тегишлиумумий ишлардаги иштироки, жамоа ҳамкорлигини ўз ичигаолади.1945 йилги БМТ Низоми, Давлатлар ўртасида дўстонамуносабатлар ва ҳамкорликка тааллуқли 1970 йилги халқароҳуқуқ принциплари тўғрисидаги Декларация, 1975 йилгиЕвропада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Кенгашининг Хельсинкиякунловчи ҳужжатига асосан, барча давлатлар бир-бирларибилан ҳамкорликни ривожлантирмоғи, шунингдек, барчадавлатлар БМТ Низомининг принциплари, бошқа халқароҳуқуқий ҳужжатлар ва мажбуриятларга биноан, турли соҳаларбўйича ҳамкорлик қилмоғи лозим. Бундан кўриниб турибдики,давлатлар ўртасидаги халқаро ҳамкорлик, бир томондан,мустақил фаолиятнинг бир тури сифатида кўриб чиқилмоқдава у, ўз навбатида, иқтисодий, ижтимоий, маданий,инсонпарварлик ва бошқа соҳалар бўйича ҳамкорликдагиишни ўз ичига олмоқда, иккинчи томондан эса, халқароҳуқуқнинг умумий принципи сифатида иштирок этмоқда.Халқаро ҳуқуқ бўйича мутахассисларнинг кўпчилигидавлатлар ўртасидаги халқаро ҳамкорликни айни халқароҳуқуқ принципи сифатида кўриб чиқмоқда. Бунинг учунобъектив халқаро ҳуқуқий асос мавжуд, чунки 1970 йил 24октябрда БМТ Бош Ассамблеясининг XXV сессиясидадавлатлар ўртасида дўстона муносабатлар ва ҳамкорликкатааллуқли халқаро ҳуқуқ принциплари тўғрисида Декларация4

маъқулланган ва бу Декларация БМТнинг Низомига асосандавлатлар ўртасидаги ҳамкорликни ва дўстона муносабатларни олиббориш, шунингдек, давлатлараро халқаро ҳамкорлик принципиниқамраб олади.Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик фанинингмақсади – тингловчиларга жиноятчиликка қарши кураш соҳасидагихалқаро ҳамкорликнинг моҳияти, тизими, келиб чиқиш тарихи ваназарий асосларини ҳамда бу соҳада хорижий давлатларда тўпланганбой тажрибани таҳлил қилиш асосида, Ўзбекистонда жиноятчиликкақарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликнинг тизими, фаолиятива ҳуқуқий тартибга солинишини, молиявий-иқтисодий жиҳатдантаъминлашга қаратилган илмий асосланган чора-тадбирларниетказишдан иборат.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликфанининг методларига тизимлилик, аниқ социологик, қиёсийҳуқуқий,ҳуқуқий-мантиқий, статистик ва бошқа махсус билишусуллари киради.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликфанининг вазифалари қуйидагилардан иборат: Ўзбекистон Республикасида такомиллашиб бораётганжиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликтизимининг моҳияти, ўзига хос жиҳатлари ва унда ички ишларорганларининг тутган ўрни ҳамда ривожланиш йўналишлариниўрганиш; жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликнингҳуқуқий тартибга солинишини таҳлил қилиш; жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик фаолиятигадоир халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар, халқаро ташкилотлар ва хорижийдавлатлар тажрибасини ўрганиш ва қиёсий таҳлил қилиш; жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик механизминиислоҳ қилиш жараёнида вужудга келган назарий ва амалиймуаммоларни аниқлаш ва уларни ҳал этишга қаратилган чоратадбирларнибелгилаш.Давлатлар ўртасидаги халқаро ҳамкорлик принципинингмазмунини таҳлил қилиш жараёнида, шуни айтиш керакки, унингнегизида, давлатларнинг турли хил сиёсий, иқтисодий ва ижтимоийтизимидан қатъи назар, ушбу фаолиятни олиб бориш, бундайҳамкорлик шундай бир тараққиётга олиб келиши лозимки, бу барчадавлатлар учун мажбурий бўлиб қолади, яъни у дунёда5

хавфсизликни ва тинчликни таъминлаш, бир-бирлари билан дўстонамуносабатларни ривожлантириш ва таъминлаш мақсадларини ўзичига олмоғи даркор.Шу билан бир қаторда, замонавий халқаро ҳуқуқнингасосий принциплари тизимидаги давлатлар ўртасидаги халқароҳамкорлик принципини кўриб чиқиш зарурлиги аён бўлади(масалан, давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик ёкидавлатларнинг суверен тенглиги принципи таққосида) ва шуни танолиш керакки, барча соҳалар бўйича ҳамкорлик қилиш мажбурийликхусусиятига эга эмас. Жумладан, бу ижтимоий ва маданийсоҳаларда ҳамкорлик олиб боришга тааллуқлидир. Чунки бу соҳадаҳар бир давлат ҳамкорликда иштирок этиш шакли, даражаси вачегараларини ўзи белгилайди. Бу борада И.И.Лукашукнингдавлатни муайян ҳамкорликка чақириш, уни бир ёки иккинчидавлатнинг дўстликка мажбурлаши каби мураккабдир, деган фикриэътиборга молик 1 .Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликнингикки томонини кўриб чиққанимизда, унинг фаолиятйўналишига эътибор қаратиб ўтсак, жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорлик давлатларнинг умумжаҳон ижтимоиймуаммоларини ҳал этишдаги кенг миқёсли ҳамкорликнинг бир қисмисифатида намоён бўлмоқда ва бунга, ўз навбатида, халқарожиноятчилик муаммоси ҳам тааллуқлидир.Юридик адабиётларда «жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорлик» иборасини турлича талқин қилиш ва турличақўллаш кўрсатилган. Жумладан, у «халқаро жиноятчиликка қаршикураш», «жиноятчиликка қарши кураш борасидаги ҳуқуқийҳамкорлик», «жиноят ишлари бўйича ҳуқуқий ёрдам», «жиноятишлари бўйича ҳамкорлик», «жиноят ишлари бўйича ўзаро ёрдам»деб кўрсатилган.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорлик ўзфаолиятига кўра халқаро муносабатларнинг асосий соҳасиҳисобланади ва бу, ўз навбатида, халқаро ҳуқуқий ва давлатларнингички ҳуқуқий тартибини таъминлашга, шунингдек, халқаро вамиллий хавфсизликни тартибга солишга хизмат қилади. Бундайҳамкорлик жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши кураш ҳамдаҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш соҳасидаги халқаро1 Лукашук И. И. Международное право. Общая часть. – М., 1996. – С. 286.6

муносабатларнинг субъектлари ва давлатларнинг ўзига хосфаолиятини тақозо этади. Шу билан бирга, ҳамкорликнинг шакллари,асосий йўналишлари ва ҳажми халқаро жиноятчилик вадавлатларнинг ички жиноятчилиги мазмунидан, турли давлатларнингжиноятчиликка қарши кураш борасидаги сиёсатидан, шудавлатларнинг ҳуқуқий тизими шаклланганлигидан, халқаромуносабатларда аъзолик даражасидан келиб чиққан ҳолдааниқланади.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорлик,ўзининг мазмунига кўра, амалдаги халқаро ҳуқуқ меъёрлари вамиллий қонунчилик асосида келишилган ҳаракатларни, дунёҳамжамияти ёки бир неча давлатларнинг манфаатларига дахлдор ваиштирок этаётган давлатларнинг ўзаро ёрдами асосида ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органларнинг жиноятнинг олдини олиш,жиноятни очиш, жиноят содир этилишини тўхтатиш, тергов қилишва жиноят ишларини кўриб чиқиш учун судга тақдим этиш,шунингдек, ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш ва жазони ижроэтиш ҳаракатларини ўз ичига олади.Давлатларнинг жиноятчиликка қарши кураш бўйича қонунчилигиасосан уларнинг миллий қонунчилиги ва айрим ҳоллардамазкур давлат тан олган халқаро ҳуқуқ меъёрлари билан белгиланади.Жиноий юрисдикцияни белгилаш ҳудудийлик принципигаасосланади. Унга кўра, бир давлат ҳудудида содир этилган жиноятўша давлат судининг юрисдикцияси доирасига киради. Бироқ бумутлақ қоида ҳисобланмайди.Юрисдикцияларни аниқлашда миллий қонунчиликлардаги турлиёндашувлар муайян жиноятларга нисбатан икки ва бир нечадавлатлар юрисдикциясининг коллизияси (тўқнашуви)ни келтирибчиқаради. Бундай коллизиялар давлатлар ўртасидаги келишувасосида ҳал қилиниши мумкин.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликбевосита давлатлар ёки уларнинг бошқарув органлари томониданамалга оширилади.Ҳамкорликнинг юзага келиши ва вазифалари, у ёки будавлатнинг халқаро жинояти мавжуд шахсларнинг қилмишидабевосита ифодаланади. Бу шахслар мазкур давлатнинг ҳуқуққа зидсиёсатини амалга ошириб, халқаро жиноятчиликни туғдиради.Бундай ҳолда, ҳуқуқ бузилишига жавобгар давлат билан бир қаторда,кўрсатилган муайян шахслар ҳам халқаро жиноий жавобгарликка7

тортилади 1 . Мазкур масала маълум бир давлатнинг жинояткоронасиёсати билан бевосита боғлиқ бўлмаган, бироқ миллий ҳуқуқтартиботгаҳам, халқаро ҳуқуқ-тартиботга ҳам дахл қилиб, бир нечаёки барча давлатлар учун ижтимоий хавф келтириб чиқарадиган,яъни халқаро ижтимоий хавф сифатида баҳоланадиган жиноятларгатааллуқлидир. Бу турдаги жиноятлар халқаро жиноятлар сифатидатавсифланади. Уларнинг олдини олиш, тўхтатиб қўйиш, жиноятчиларнижазолаш турли давлатларнинг биргаликдаги ҳаракатини тақозоэтади.Профессор А.Х. Саидов фикрига кўра, халқаро ҳуқуқнингаксарият тамойиллари БМТ Низомининг 2-моддасида қисқа баёнэтилган ва БМТ Низомига мувофиқ давлатлар ўртасида муносабатларва ҳамкорликка тааллуқли 1970 йилги Халқаро ҳуқуқ тамойилларитўғрисидаги Декларацияда ҳамда Европада Хавфсизлик ваҲамкорлик Кенгаши (ЕХҲК)нинг Якунловчи ҳужжатида ёритибберилганини айтади. Шу билан бирга, умум эътироф этилгантамойиллар, меъёрлар у ёки бу шаклда ҳозирда кўп давлатларнингконституцияларида ҳам мустаҳкамланганлигини таъкидлайди.Қонунчилик, шунингдек, ижро ва суд ҳокимиятларининг фаолиятиуларга мувофиқ келиши лозимлиги ва мазкур тамойиллар ЎзбекистонКонституциясининг тўртинчи бобида мустаҳкамлаб қўйилганиниайтиб ўтган.Профессор А.Х. Саидовнинг эътиборга лойиқ фикрларидан янабири халқаро ҳуқуқда умум эътироф этилган тамойил ва меъёрларнибатафсил баён қилиб берувчи ягона меъёрий ҳужжат мавжудэмаслигига оиддир. У, агарда БМТ Низомида бош тамойилнинг номикелтирилган бўлса, Халқаро ҳуқуқ тамойиллари тўғрисидаги декларациядауларнинг еттитаси ифодалаб берилган деб қуйидагиларникўрсатади:1) Куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик;2) Халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш;3) Давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик;4) Давлатларнинг халқаро ҳамкорлиги;5) Давлатларнинг суверен тенглиги;6) Халқлар ва миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши;7) Давлатларнинг халқаро мажбуриятларни виждонан бажариши.1 Қаранг: Маматқулов А. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. – Т., 1997. – Б. 264.8

Юқоридагиларга қўшимча Европа Хавфсизлик ва ҲамкорликКенгашининг Хельсинки Якунловчи ҳужжатида қабул қилинганқуйидаги учта тамойили келтирилади:1) Чегаралар дахлсизлиги;2) Давлатларнинг ҳудудий дахлсизлиги;3) Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинликларини ҳурмат қилиштамойиллари.Ҳозирда жаҳон ҳамжамияти олдида турган умумбашариймуаммоларни ҳал этиш заруриятини ифода этувчи янги тамойилларҳам (масалан, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш мажбурияти) шаклланмоқда.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликасосида ётувчи икки гуруҳ принциплар ажратиб кўрсатилмоқда.Булар:Биринчиси – 1970 йил 24 октябрда БМТ Бош АссамблеясинингXXV сессиясида маъқулланган Давлатлар ўртасидаги дўстонамуносабатлар ва ҳамкорликка тааллуқли халқаро ҳуқуқ принципларитўғрисидаги Декларацияда ўз аксини топган халқароҳуқуқда умум этироф этилган принциплар. Уларга қуйидагиларкиради: куч ишлатмаслик ва куч билан таҳдид қилмаслик; халқаро низоларни тинч йўл билан ҳал этиш; давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик; давлатларнинг халқаро ҳамкорлиги; халқаро ва миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш; давлатларнинг суверен тенглиги; халқаро мажбуриятларни виждонан бажариш;Иккинчи махсус принциплар: сиёсий эмигрантларни қайтариб бермаслик; жазонинг муқаррарлиги (жавобгарлик); инсонийлик; ўз давлат фуқаролари ҳуқуқларини бошқа хорижий давлатҳудудида ҳимоя қилиш.Кўриниб турибдики, давлатлар ва улар бошқарувидаги ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органлар жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорлиги фаолиятида халқаро ҳуқуқда умумэътирофэтилган принципларни, давлатларнинг жиноят борасидаги сиёсатипринципларини, давлатларнинг конституциясида белгилаб қўйилган9

принципларини, шунингдек, давлатларнинг ички қонунчилигиниинобатга олган ҳолда ўз хизмат вазифаларини бажараётганларидаушбу принцпларни эътиборга олишлари лозим. Буларнинг ҳаммаситашкилий бошқарув ва ҳуқуқни қўллаш босқичида, қонунчилик,ташқи ва ички сиёсатни олиб бориш борасида катта ҳажмдагимураккаб ишни олиб боришни талаб қилади.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликникенг миқёсда оладиган бўлсак, у бир қатор мураккаб муносабатлартизимини ўз ичига олади. Бу муносабатлар келишилган ҳолда сиёсатолиб бориш, қонунчиликни, ҳуқуқни ва ташкилий бошқарувниқўллаш, давлатларнинг илмий-амалий ва ахборот фаолиятини, давлаторганлари ва мансабдор шахслар фаолиятини, шунингдек,жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши кураш соҳасидагихалқаро ташкилотлар фаолиятини, ҳуқуқбузарлар билан муомаладабўлиш фаолиятини ўз ичига олади.1.2. Давлатларнинг жиноятчиликка қарши кураш борасидагивазифалари ҳамда унинг ҳуқуқий механизмиЖиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликмеханизмининг муҳим элементларидан бири, унинг ҳуқуқийпойдевори ҳисобланади. Халқаро жиноят ҳуқуқи ушбу ҳуқуқийпойдеворнинг маркази сифатида иштирок этади. Ҳамкорликдақатнашаётган давлатларнинг ички (миллий) жиноят қонунчилигихалқаро жиноят ҳуқуқи билан мустаҳкам алоқалар орқали боғланганва бир-бирига таъсир кўрсатади. Бу мураккаб конгломератмужассамлашган ҳуқуқий блокни ташкил этади ва унижиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликсифатида белгиласа бўлади.Бизнинг фикримизча, шаклланган халқаро жиноят ҳуқуқитармоғи мавжудлигини тан олиш, жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорликни тартибга солиш масаласидаўзининг тўлиқ ечимини топгани йўқ. Бундан ташқари, халқарожиноят ҳуқуқи мазмунини, унинг тушунчасини аниқлаштиришборасидаги муаммолар, бошқа меъёрлар, институтлар,давлатларнинг ички (миллий) жиноят ҳуқуқи ва халқаро ҳуқуқтармоқлари билан алоқадорлигини аниқлаштириш долзарб бўлиб, утурли баҳс-мунозараларга олиб келган ва ҳозирда ҳам қизиқишуйғотмоқда.10

Халқаро жиноят ҳуқуқи концепциясининг шаклланиши варивожланишида XX аср бўсағасида давлатлар томонидан алоҳидатурдаги жиноятларга қарши кураш борасидаги (қулчилик, қароқчилик,терроризм, пулни қалбакилаштириш ва ҳ. к.) конвенцияларнингқабул қилиниши, шунингдек, жиноятчиликка қарши курашмасалалари бўйича конференциялар ва мажлислар ҳамда халқароконгрессларнинг тавсиялари ва қарорлари катта аҳамият касб этди.Булар нафақат Европа минтақаси учун, балки Америка минтақасиучун ҳам катта аҳамиятга эга бўлган.Янги халқаро жиноят ҳуқуқи тармоғини тузиш ғоясинингташаббускори ким бўлган: халқаро ҳуқуқ бўйича мутахассисларми ёкикриминалистларми Бу саволга ҳалигача аниқ жавоб йўқ. Бу борада,бизнинг фикримизча, ушбу ишда устунлик халқаро ҳуқуқ бўйичамутахассисларга тегишлидир. Айнан, шунинг учун уларнинг олдигажиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик бўйича халқаромуносабатларда ҳал этилиши зарур бўлган янги муаммолар қўйилган.Халқаро ҳуқуқнинг бузилиши умумий хавф туғилишига олибкелади. Шунинг учун нафақат бундан жабр кўрган давлатлар, балкихалқаро ҳуқуқни ҳимоя қилишга етарли кучга эга бўлган давлатларҳам унга қаршилик кўрсатмоғи лозим. Халқаро жиноят ҳуқуқиконцепциясини ишлаб чиқишда рус олимлари ҳам фаол иштирокэтган. Халқаро жиноят ҳуқуқини тузиш зарурлиги ғоясинибиринчилардан бўлиб Н. М. Коркунов илгари сурган. Санкт-Петербург университетининг профессори Ф. Ф. Маартенс ҳам ушбуғояни ишлаб чиқишда катта ҳисса қўшган. Унинг фикрича, халқарожиноят ҳуқуқи халқаро муомала соҳасида, ўзининг жазоловчиҳокимиятини амалга оширишда, давлатларнинг бир-бирига халқароёрдам бериш шартларини белгиловчи юридик меъёрлар мажмуиниўз ичига олади.XIX аср охири ва ХХ асрнинг бошларидаги рус олимларинингиш фаолиятини таҳлил қилиш асосида В. Э. Грабарь қуйидагификрни билдиради: «Халқаро жиноят ҳуқуқи, ўзида давлатларгахавф туғдирувчи жиноятларга қарши курашга қаратилган жиноятҳуқуқи меъёрларини акс эттиради». Бу фикр халқаро жиноятҳуқуқини процессуал ва моддий-ҳуқуқий меъёрларга ажратишгаасос бўлди ва, ўз навбатида, биринчидан, алоҳида турдаги ҳаракатларнингхалқаро жиноятлар сифатида мустаҳкамланишига,иккинчидан эса, унга қарши кураш олиб боришни тартибгасолинишига олиб келди.11

1927 йили Варшавада жиноят ҳуқуқини унификация қилишборасида I Халқаро конференция ўтказилди. Бу конференциядахалқаро ҳуқуқий тартиботга тажовуз солувчи жиноятлар қаторигақароқчилик, пул белгиларини қалбакилаштириш, одам савдоси,гиёҳвандлик воситаларини қонунга хилоф равишда айлантириш,порнографик буюмларни тарқатиш кабилар киритилди.Кейинчалик бунга ўхшаш яна учта конференция ўтказилди.Уларда жиноятчиларни қайтариб бериш жараёнини тартибга солиш,жиноятчиликка қарши кураш соҳаси олдида турган муаммолар ватерроризмга қарши кураш бўйича жиноят қонунчилигиниунификация қилиш масалалари кўриб чиқилди.Халқаро жиноят ҳуқуқининг шаклланишида 1945 йил 8 августдақабул қилинган Халқаро ҳарбий трибунал Низоми 1 катта аҳамияткасб этди. БМТ Бош Ассамблеяси тасдиқлаган ушбу Низомда,халқаро жиноятларни содир этган жисмоний шахсларни яккатартибда жиноий жавобгарликка тортиш принципи, умум эътирофэтилган халқаро ҳуқуқий норма сифатида мустаҳкамланган.«Халқаро жиноят ҳуқуқи» тушунчасининг мазмуни, тутган ўрнива иштирокига нисбатан замонавий ёндашувлар ўзининг турлитуманлигива бир хил маънога эга эмаслиги билан ажралиб туради.Халқаро жиноят ҳуқуқини халқаро ҳуқуқнинг комплекс тармоғи,яъни халқаро жиноятлар ва халқаро характердаги жиноятларнинголдини олиш, уларни содир этганлиги учун жавобгарликка тортишборасидаги давлатлар ҳамкорлиги муносабатларини тартибгасолувчи принцип ва меъёрлар мажмуи сифатида белгилаш мумкин.Бунда кўп даражали халқаро ҳуқуқий субъективлик концепциясиданкелиб чиқиб, халқаро жиноят ҳуқуқи предметига нафақат жисмонийшахслар содир этган жиноятларни, балки давлатлар содир этганжиноятларни ҳам қўшиш мумкин.Ушбу ёндашувга яқин фикрни Р. А. Каламакрян ва Р. А. Мюллерсонилгари сурмоқдалар. Уларнинг фикрига кўра, халқаро жиноятҳуқуқи шундай тармоқки, у халқаро ҳуқуқ субъектларининг халқароҳуқуқий тартиботга жиноий тажовузларидан ҳимоя қилиш мақсадидатузилган ва давлатларнинг халқаро ва халқаро характердагижиноятлари учун жавобгарлик, шунингдек, айбдор жисмоний1Муфассал маълумот олиш учун қаранг: Международное право вдокументах / Сост. Н. Т. Блатова. – М.: Юрид. лит., 1982. – С. 826.12

шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш йўлидаги принцип вамеъёрларни ўз ичига олади 1 .И.И. Лукашук ва А.В. Наумовнинг фикрига кўра, халқарожиноят ҳуқуқи давлатларнинг ва халқаро ташкилотларнингжиноятчиликка қарши кураш борасидаги ҳамкорлигини тартибгасолувчи принцип ва меъёрларни ўз ичига олувчи халқаро оммавийҳуқуқнинг тармоғи ҳисобланади 2 .А.Х. Саидовнинг ушбу масала юзасидан илгари сурган нуқтаиназарича, халқаро жиноят ҳуқуқи давлатларнинг халқароҳамжамиятнинг ҳаётий муҳим манфаатларини таъминлаш учунасосий аҳамият касб этадиган мажбуриятларини бузишини халқароҳуқуқий қилмиш сифатида баҳолайди 3 .Бошқача бир фикрни В.П. Панов илгари сурмоқда. У, халқарожиноят ҳуқуқини халқаро ҳуқуқнинг мустақил тармоғи сифатидакўриб чиқиб шуни таъкидлайдики, халқаро жиноят ҳуқуқи халқарошартномаларда назарда тутилган давлатларнинг жиноятчиликкақарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорлигини тартибга солибтурувчи принцип ва меъёрлар тизимидир. Шу билан бирга, унингфикрича, жиноят ҳуқуқида жиноят субъектлари бўлиб нафақатжисмоний шахслар ва давлатлар, балки айрим ҳолларда юридикшахслар ҳам бўла олиши мумкин. Аммо кейинчалик удавлатларнинг жавобгарлигини халқаро ҳуқуқ доирасидагижавобгарликка олиб келмоқда 4 .Халқаро жиноят ҳуқуқини халқаро ва халқаро характердагижиноятларнинг таркибини аниқловчи, халқаро жиноят юстицияорганлари фаолиятининг тартибга солиб турувчи ҳамда жиноятишлари бўйича давлатларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш масалалариборасида халқаро ҳуқуқий принциплар ва меъёрлар тизими ташкилқилади. Халқаро жиноят ҳуқуқини халқаро ҳуқуқнинг алоҳидасоҳасига ажратиш жараёни, халқаро ва миллий ҳуқуқ тизимларинингяқинлашуви натижасида рўй бермоқда.Халқаро жиноят ҳуқуқи моддий ва процессуал меъёрларни ўз1 Международное уголовное право / Отв. ред. В.Н. Кудрявцев. – М., 1999.– С. 16.2Лукашук И. И., Наумов А. В. Выдача обвиняемых и осуждённых вмеждународном уголовном праве. – М.: Новый юрист, 1998. – С. 30.3 Саидов А. Х. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. – Т.: Адолат, 2001. – Б.223.4Панов В. П. Международное уголовное право. – М.: Юрист, 1997.– С. 15, 19, 29, 30.13

ичига олувчи комплекс тармоқдир. Бу меъёрлар ҳам халқарооммавий, ҳам халқаро хусусий ва миллий жиноят ҳуқуқига тегишлибўлиши мумкин.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқароҳамкорликнинг ҳуқуқий асоси халқаро жиноят ҳуқуқининг бирқисмини ташкил этади, деб ҳисоблайдиган бўлсак, унда халқароҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган, жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорлик масалалари (халқаро ва халқарохарактерга эга жиноятларнинг олдини олиш, содир этилишинитўхтатиш, тергов қилиш, жиноий судловни амалга ошириш, айбдоршахсларни қайтариб бериш ва уларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш,маҳкумларга нисбатан жиноий жазони ижро этиш, ҳуқуқбузарларбилан муомалада бўлиш қоидаларини назорат қилиш) ни тартибгасолувчи принциплар ва меъёрлар тизимига ажратса бўлади.Берилган тушунчага асосланиб, шуни айтишимиз мумкинки,халқаро жиноят ҳуқуқи, халқаро ва халқаро характердагижиноятларга қарши кураш борасида давлатлар, давлатларароташкилотлар ва давлатлар органларининг фаолиятини тартибгасолиб турувчи ўз предметига эга.Халқаро жиноят ҳуқуқи мустақил тармоқ сифатида ўзманбаларига эга ва уларга анъанавий халқаро ҳуқуқ манбалари, яънишартномалар, умум эътироф этилган принциплар ва оддий меъёрлар(одатлар) киради.Мустақил комплекс тармоғи сифатида халқаро жиноятҳуқуқининг тизими ўз ичига моддий ва процессуал меъёрларни вапринципларни олади. Булар эса, ўз навбатида, давлатларнингжиноятчиликнинг олдини олиш, уларни тергов қилиш, шунингдек,халқаро ва халқаро характердаги жиноятлар учун жазо белгилашборасидаги ҳамкорлигини тартибга солиб туради. Ушбу меъёрлар вапринциплар халқаро, жиноят, жиноят-процессуал ҳуқуқинингсинтезлаштирилган ҳолатларини ўз ичига олади.Халқаро жиноят ҳуқуқининг ўзига хос принциплари қуйидагича:1). Халқаро ҳуқуқ бўйича шахсларнинг шахсий жавобгарлиги;Содир этилган хатти-ҳаракатларни жиноят сифатида квалификацияқилишни бевосита халқаро ҳуқуқ амалга оширади. Содирэтилган жиноят ўзида шахсий жавобгарликни акс эттиради ва ҳукмхалқаро ҳуқуқ асосида чиқарилади.2). Халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят содир этган шахснинг14

мансабдор эканлиги уни жиноий жавобгарликдан озод этмайди важазони юмшатувчи ҳолат бўлиб ҳисобланмайди.Халқаро ҳуқуқ бўйича хавфлилик даражаси юқори бўлганжиноятлар кўп ҳолатларда мансабдор шахслар, шу жумладан, давлатбошлиқлари томонидан содир этилади. Шунинг учун ҳам улардажиноий таъқиб этиш иммунитетининг мавжудлиги маълум бирмаънода бундай жиноятлар билан курашишнинг ўз мазмунинийўқотишга олиб келган бўлар эди 1 .Халқаро ҳарбий трибунал Низомида ушбу ҳолат қуйидагишаклда белгиланган: «Судланувчиларнинг мансабдорлик ҳолати,яъни давлат бошлиқлари ёки турли хил давлат муассасаларидажавобгар мансабдор шахслар сифатидаги ҳолати уларни жавобгарликданозод этиш ёки жазони енгиллаш учун асос бўла олмайди»(7-модда).Жиноий ҳаракат, мансабдор шахс томонидан ички (миллий)ҳуқуқ билан белгиланган функционал вазифаларни бажариш вақтидасодир этилганда ҳам ушбу қоида қўлланилади. Халқаро ҳарбийтрибунал Низомининг қарори шуни белгилайдики, ушбу ҳолат ичкижиноят ҳуқуқи учун аҳамиятли бўлиши мумкин, аммо халқарожиноят ҳуқуқи учун аҳамиятга эга эмас. Бу ерда биз халқаро жиноятҳуқуқининг ички (миллий) жиноят ҳуқуқидан устунлигиникўришимиз мумкин.3). Юқори турувчи мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги;Шахснинг мансабдорлик ҳолати, унга қўл остидаги ходимларисодир этган жиноятлар учун жавобгарлик белгилайди. Мансабдоршахс ўз ходимларининг халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят содирэтаётганидан хабари бўлса ёки бу жиноятларни содир этаётганлигитўғрисида етарли асослари бўлган бўлса-да, аммо у бу жиноятларсодир этилишининг олдини олиш ёки уларни тўхтатиш мақсадидазарур бўлган чора-тадбирларни кўрмаган бўлса, унга нисбатанжавобгарлик масаласи юзага келади. Бундай вазиятлардабўйсунувчининг жиноий жавобгарликка тортилиши юқори турувчимансабдор шахсни ҳам жиноий жавобгарликдан озод этмайди.«Юқори турувчи мансабдор шахс» тушунчаси ўзида нафақатбевосита бошлиқни, балки давлат тизимидаги барча мансабдор1 Қаранг: Лукашук И. И., Наумов А. В. Международное уголовное право. – М.:Спарк, 1999. – С. 29.15

шахсларни (агарда кўрсатилган мезонлар етарлича бўлса, давлатбошлиғини ҳам киритишимиз мумкин) акс эттиради.4. Бир жиноят учун икки марта судлаш мумкин эмас (non bis inidem). Ушбу ҳуқуқнинг умумий принципи Фуқаролик ва сиёсийҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда қуйидагича ифодаланган: «Ҳечким бир марта содир этган жинояти учун, агарда у ҳар бирдавлатнинг тегишли қонуни ва жиноят процессуал ҳуқуқи биланжазони ўтаган бўлса ёки оқланиб чиққан тақдирда жавобгарликкаёки судловга тортилиши мумкин эмас» (14-модданинг 3-қисми) 1 .Бундан шундай хулоса келиб чиқмоқдаки, ушбу принцип фақатгинаякунловчи ҳукм ўқилгандан сўнг ва у кучга кирган вақтдан бошлабқўлланилади.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида ҳам ушбупринцип ифодаланган бўлиб, у қуйидаги шаклда белгиланган: «Ҳечким айнан битта жиноят учун икки марта жавобгарликка тортилишимумкин эмас» (Умумий қисм, I боб 8-модда) 2 .Кўриниб турибдики, юқорида кўрсатилган Ўзбекистон РеспубликасинингЖиноят кодексида шаклланган ушбу принципда ҳамайрим элементлар йўқ. Масалан, бир жиноят иши бўйича суднингоқловчи ҳукми чиқарилгандан сўнг, ушбу жиноят иши юзасиданиккинчи маротаба судлашга йўл қўймаслик. Бизнинг фикримизча,ушбу масала юзасидан халқаро ҳуқуқ меъёрларига риоя қилганҳолда, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига ўзгартиш киритишгадоир ишларни олиб бориш лозим.Халқаро жиноят ҳуқуқининг ривожланиш тенденциялари шунгаолиб келмоқдаки, халқаро ҳуқуқ ва давлатларнинг ички (миллий)ҳуқуқи тизимларининг яқинлашуви натижасида, халқаро жиноятҳуқуқи икки тизимнинг тўқнашувида жойлашган ҳуқуқнинг мустақилбир бутун тармоғи сифатида шаклланишига ҳаракат қилмоқда. Бундайҳолат бир неча давлатларнинг манфаатларига дахлдор умумийжиноятларга қарши кураш борасида давлатларнинг миллий ҳуқуқнимуҳофаза этувчи органлари ҳамда давлатларнинг бу борадагиҳамкорлиги халқаро жиноят ҳуқуқининг предмети сифатида ўзифодасини топган тақдирдагина амалга оширилиши мумкин.1 Қаранг: Международные конвенции по защите прав человека и борьбе спреступностью / Сост. Ю. С. Пулатов. – Т., 1995. – С. 40.2 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (2011 йил 1 мартгачабўлган ўзгартириш ва қўшимчалар билан қайта нашри). – Т., 2011. – Б. 6.16

Ҳозирги вақтда умумий жиноятларга қарши кураш борасидаҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва давлатларнинг ўзарофаолиятининг устувор ҳуқуқий асоси бўлиб, миллий жиноят ҳуқуқиҳисобланади. У ўзида жиноий-ҳуқуқий соҳада халқаро ҳуқуқиймажбуриятларни ҳисобга олувчи меъёрларни акс эттиради.Халқаро ҳуқуқда жазо масаласи белгилаб қўйилган. Унга кўра,халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят содир этган шахс нафақатжавобгарликка, балки жазога ҳам тортилади. Нюрнберг трибуналиўзининг қарорида шуни тан олдики, «индивидлар ҳам халқаро ҳуқуқбузарликларучун жазога тортиладилар».Айтиб ўтилганлардан кўриниб турибдики, халқаро жиноятҳуқуқи ҳам, миллий жиноят ҳуқуқи сингари учта функциянибажаради, яъни у шахслар учун мажбурий бўлган хулқ-атворқоидаларини, бундай қоидаларни бузганлик учун шахсийжавобгарликни ва бу қоидаларни бузганлик учун айбдорларжазосини белгилайди.Халқаро жиноят ҳуқуқида жазо жиноятнинг оғирлиги вахусусиятига тенг бўлмоғи лозим деган принцип тасдиқланган. Аммоунда жазонинг турлари ва чегаралари аниқ белгиланмаган. Бу ҳолхалқаро жиноятларнинг кўплиги билан эмас, балки бу муносабатдадавлатлар ҳуқуқий тизимларининг турли хиллиги билан изоҳланади,чунки бу ҳуқуқий тизимлар орқали уларнинг судлари халқарожиноятлар учун жазо белгилайдилар.Халқаро ва миллий ҳуқуқнинг ўзаро таъсири, икки ҳуқуқийтизимнинг – халқаро ва давлатларнинг ички ҳуқуқлари ўзароҳаракатининг тўлиқ (умумий) жараёни доирасида амалга оширилади.Халқаро жиноят ҳуқуқи ва давлатларнинг ички (миллий) жиноятҳуқуқи биргаликда жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқароҳамкорлик ҳуқуқининг ягона ҳуқуқий асосини ташкил қилади.Хулоса қилиб айтганимизда, халқаро жиноят ҳуқуқинингривожланиш тенденциялари ҳозирги замон халқаро ҳуқуқинингюридик табиатига катта таъсир кўрсатиб, унинг тобора ўзгаришигаолиб келмоқда ва бу, ўз навбатида, давлатлар ҳамда уларнингҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари ўртасида халқарожиноятчиликка қарши кураш борасидаги ўзаро ҳамкорликни олибборишни талаб қилмоқда. Бундай ҳамкорлик уларнинг хоҳишигақараб эмас, балки ҳозирги замон талаби бўлиб қолмоқда.17

касининг «Терроризмга қарши кураш тўғрисида»ги қонуни қабулқилинди 1 . Ушбу ҳужжатда шундай бир норма кўрсатилганки, унгакўра, Ўзбекистон Республикаси хорижий давлатлар, уларнингҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари, махсус хизматлари ватерроризмга қарши кураш соҳасида ўз фаолиятини олиб бораётганхалқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни Ўзбекистон Республикасинингхалқаро шартномаларига асосан амалга оширади.Ўзбекистон Республикасининг терроризмга қарши курашсоҳасида халқаро ҳамкорлиги қуйидаги заруратдан келиб чиқади:1) аксилтеррорчилик курашига ўз ҳиссасини қўшиш;2) халқаро аксилтеррорчилик тузилмаларда доимий иштирокэтиш;3) жаҳон хавфсизлик тузилмаларига қўшилиш;4) халқаро алоқаларнинг мустаҳкам тармоғини тузиш.Ўзбекистон Республикаси халқаро терроризмга қарши курашсоҳасида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти билан самарали ҳамкорликолиб бормоқда. Ўзбекистон БМТнинг жиноятчиликка қаршикурашга оид қуйидаги ҳужжатларига қўшилган:– 1963 йил 14 сентябрдаги Ҳаво кемаси бортида содир этиладиганжиноятлар баъзи актлар тўғрисидаги Конвенция (ЎзбекистонРеспубликаси унга 1995 йил 6 майда қўшилган);– 1970 йил 16 декабрдаги Ҳаво кемаларини ғайриқонуний тарздаэгаллаб олишга қарши кураш тўғрисидаги Конвенция (ЎзбекистонРеспубликаси унга 1993 йил 29 декабрда қўшилган);– 1971 йил 23 сентябрдаги Фуқаро авиацияси хавфсизлигигақарши йўналтирилган ноқонуний актлар билан курашиш тўғрисидагиКонвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1993 йил 29декабрда қўшилган);– 1973 йил 14 декабрдаги Халқаро ҳимоядан фойдаланувчишахсларга, шу жумладан дипломатия агентларига қаршижиноятларнинг олдини олиш ва бундай жиноятлар учун жазолаштўғрисидаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1997 йил 26декабрда қўшилган);– 1979 йил 17 декабрдаги Одамларни гаровга олишга қаршикураш тўғрисидаги Халқаро Конвенция (Ўзбекистон Республикасиунга 1997 йил 26 декабрда қўшилган);1 Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 2001. – № 1–2. – 15м.19

– 1980 йил 3 мартдаги Ядровий материалларни жисман ҳимояқилиш тўғрисидаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1997йил 26 декабрда қўшилган);– 1991 йил 1 мартдаги Пластик портловчи моддаларни топаолиш мақсадида уларни маркировка қилиш тўғрисидаги Конвенция(Ўзбекистон Республикаси унга 1997 йил 26 декабрда қўшилган);– 1997 йил 15 июлдаги Бомбали терроризмга қарши кураштўғрисидаги Халқаро Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга1998 йил 29 августда қўшилган).Ўзбекистон Республикасида Европада Хавфсизлик ва ҲамкорликТашкилотига аъзо бўлган давлатлар билан терроризмга қаршикураш борасидаги ҳамкорлик доирасида қуйидаги ишларни амалгаошириш мақсадга мувофиқ бўлар эди:– Марказий Осиёда ЕХҲТнинг «Дала миссиялари» деб аталувчиходимлари сонини кўпайтириш;– Марказий Осиё минтақасида жойлашган давлатларнингполиция (ИИИ) хизматларининг ташкилий-методик базасинимустаҳкамлашда иштирок этиш;– Марказий Осиё мамлакатлари ҳуқуқни муҳофаза қилишорганлари ходимларининг малакасини ошириш учун уларни АҚШ ваFарбий Европа давлатларига қисқа муддатли сафарларга жўнатиш;– Аксилтеррор бўлинмалари учун ривожланганмамлакатларнинг илғор тажрибаларини ўрганиш мақсадида ўқувтренингсеминарларни ўтказиш.Ўзбекистон терроризмга қарши кураш ҳаракатидаги умумЕвропа жараёнининг илғор иштирокчиси бўлиб келмоқда.Шартномавий-ҳуқуқий база ташкил этилмоқда ва бу, ўз навбатида,Европа Ҳамжамияти доирасида уюшган жиноятчиликка қаршикураш соҳасида лойиҳаларни тузиш имкониятини бермоқда.Ўзбекистон Республикаси АҚШ, Россия, Буюк Британия,Германия, Франция, шунингдек, Европанинг бошқа давлатлари ваЯпония билан икки томонлама асосдаги ҳамкорлигини таборомустаҳкамлаб келмоқда. Бу эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларҳамкорлиги учун кенг имкониятларни очиб бермоқда.Ўзбекистон Республикасининг Хитой Халқ Республикаси билануюшган жиноятчиликнинг олдини олиш ва қурол-яроғ савдосигақарши кураш борасида ўзаро ҳаракатлар олиб бориш соҳасидагиҳамкорлиги муҳим ўрин тутади. Бундай ҳамкорликнинг яққолмисоли Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти доирасида тузилаётган20

аксилтеррорчилик тизимидаги алоқаларни мустаҳкамлаш ҳисобланади.Ўзбекистон мусулмон давлатлари бўлган Эрон, Покистон, Суриякаби давлатлар билан халқаро терроризмга қарши курашдаҳамкорлик олиб бормоқда ва турли хил кўринишдаги динийэкстремизмни йўқ қилиш қарори билан иштирок этмоқда.2001 йил 11 сентябрь воқеаларидан сўнг халқаро терроризмгақарши кураш борасида Ўзбекистоннинг ўрни муҳимлиги аниқкўриниб турибди. Ўзбекистон Республикаси ва Америка ҚўшмаШтатлари нафақат Марказий Осиёда, балки глобал миқёсдахавфсизликни ва барқарорликни таъминлаш соҳасида узвийалоқадорликни намоён қилди.Марказий Осиё минтақасида ва Ўзбекистон Республикасиҳудудида гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантириш биланбоғлиқ ҳолат ҳозирги вақтда мураккаб муаммолардан бири бўлибкелмоқда, чунки унинг таъсири республика хавфсизлигига ваумуман тезкор вазиятга катта таъсир кўрсатмоқда.Минтақавий вужудга келган вазиятни ҳисобга олиб, шунингдек,Ўзбекистон Республикаси ИИВ бўлинмалари олдида турганвазифаларни инобатга олган ҳолда мамлакатнинг ичига ва унингташқарисига гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантиришгаолиб келинаётган гиёҳвандлик воситаларининг манбаи ва йўлларигатўсиқлар қўйиш, шунингдек, уларни аниқлаш бўйича мақсадгайўналтирилган бир қатор тадбирлар мажмуи ўтказилди. Олдиндатурган вазифаларни самарали ҳал этиш учун «Қорадори» ва «Тўсиқ»каби тадбирлар мажмуи ўтказилди. Уларда нафақат ички ишларорганларининг кучлари, балки бошқа манфаатдор ташкилотларҳамда соҳавий кучлар, маҳаллий ҳокимият вакиллари ҳамдажамоалар иштирок этди.Ўзбекистон Республикаси томонидан гиёҳванд моддаларустидан назорат, уларнинг ноқонуний айланиши ва гиёҳвандликнингтарқалишига қарши кураш соҳасидаги халқаро мажбуриятларнингамалга оширилиши давом эттирилди. Наркоэкспанцияга қаршикураш соҳасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар ҳамдаЎзбекистондаги нарковазият:1. Халқаро гиёҳвандликка қарши кураш кунига ва БМТнингнаркотиклар ҳақида Умумжаҳон йиллик маърузаси эълонқилинишига бағишланган матбуот анжуманида 2010 йил 25 июнь,БМТнинг наркотиклар ва жиноятчилик бўйича офиси;21

2. Республиканинг хориждаги дипломатик корпусининг дунёжиноятчилигига Ўзбекистоннинг афғон наркоэкспанциясига қаршикурашдаги саъй-ҳаракатлари ва роли ҳақидаги ахбороти режалиетказиш бўйича тадбирлари доирасида халқаро жамоатчиликкамаълум қилинди.Ўзбекистон Республикаси наркотик воситаларнинг ноқонунийайланишига қаршу кураш назорати бўйича халқаро мажбуриятларинибажариши доимий равишда қатъийлик билан олибборилмоқда. Халқаро миқёсда Ўзбекистон учун аҳамиятли бўлгантаклифлар 2010 йил 6 майда Брюссел шаҳрида Ўзбекистон ва ЕвропаИттифоқи қўмитасининг 7-мажлисида кўриб чиқилди.22

2-МАВЗУ. ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДАХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКНИ ИККИ ТОМОНЛАМА ВА КЎПТОМОНЛАМА ШАРТНОМАЛАР АСОСИДА ОЛИБ БОРИШ2.1. «Кўп томонлама ва икки томонлама шартномалар»тушунчаси, уларни қабул қилиш жараёни ва босқичлари,ушбу шартномаларнинг кучга киритиш тартибиЖиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш билан боғлиқҳуқуқий муносабатлар халқаро характердаги жиноятлар биланкурашиш тўғрисида кўптомонлама халқаро Конвенциялар меъёрлариёхуд ҳуқуқий ҳамкорлик тўғрисидаги махсус шартномалар орқалибошқарилади. Ривожланган мамлакатлар ва баъзи бошқа давлатларўртасидаги фуқаролик, оила ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдамкўрсатиш тўғрисидаги икки томонлама шартномалар тузилганлигиалоҳида аҳамиятга эга. Бундай шартномаларнинг дастлабки гуруҳи50-йилларнинг охирларига тааллуқлидир.Ҳозирги даврда жиноятчиликка қарши курашда икки томонламашартномалар борган сари муҳим аҳамият касб этмоқда. Иккитомонлама шартномалар давлатлар манфаатини ва улар ўртасидагианиқ муаммоларни ҳал қилишда муҳим рол ўйнайди.Ҳуқуқий ёрдамнинг мазмунини ташкил этувчи ҳаракатлар ғоятхилма-хилдир. Уларда тинтув ўтказиш, ашёвий далиллар олиш ватопшириш, ҳужжатларни топшириш, экспертизалар ўтказиш,айбланувчилар, гувоҳлар, экспертларнинг сўроқ қилиниши, судловтекшируви кўзда тутилади.Жиноятчиларни топшириш масалаларини мукаммал белгилабқўйган давлатлар тегишли судлов ҳаракатларини амалга ошириштўғрисидаги топшириқларни бажариш йўли билан бир-бирларигаҳуқуқий ёрдам кўрсатадилар.Бу соҳа бўйича халқаро ҳуқуқнинг асосий манбалари ҳуқуқиймуносабатлар ва ҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги давлатлараро иккитомонлама шартномалар ҳисобланади.Бошқа давлат адлия маҳкамасининг чақируви бўйича келадигангувоҳлар, жабрланувчилар, даъвогар ва жавобгар фуқаролар вауларнинг вакиллари, экспертларнинг статусини белгилаш муҳимдир.Бу шахслар таклиф қилган давлат ҳудудида маъмурий ва жиноий23

жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Жиноий иш бўйича экспертсифатида кўрсатма ва хулоса бераётганида улар жазоланиши важавобгарликка тортилиши ман қилинади.Ҳуқуқий лаёқатлилик ва вояга етганлиги тўғрисида тегишлидавлатлар фуқаросининг шахсий статуси тўғрисидаги шартноманизоми муҳим аҳамиятга эга. Жумладан жисмоний шахснингҳуқуқий лаёқатлиги ўз давлати қонунчилиги асосида белгиланишиназарда тутилган. У ёки бу вазиятда миллий қонунчиликни белгилашқабул қилинган шартномаларда муҳим ўринда туради. Масалан,никоҳлаш шакли қайси давлат ҳудудида никоҳланаётган бўлса, ўшадавлат қонунчилиги билан белгиланади. Болаларнинг оталаргаҳуқуқий муносабати бола қайси шартномалашган давлатнингҳудудида муқим яшаётган бўлса, ўша давлатнинг қонунчилиги биланбелгиланади. Бундай ишларни амалга оширишда қонунчилигиқўлланиладиган давлат суди ваколатга эга бўлади. Оила ишларигатааллуқли моддаларда никоҳлаш ва ажралиш шартлари, келин-куёвва ота-боланинг ҳуқуқий муносабатлари, фарзандликка олиш,васийлик ва қарамоғига олиш масалалри тартибга солинади. Мулккаҳуқуқий муносабат тўғрисидаги моддаларда мулк ҳуқуқи, етказилганзарарни ундириш ҳуқуқи каби масалаларнинг тартиб-қоидаларикўрсатиб берилган. Шартномага мерос ҳуқуқи бўйича ҳам бир қатормоддалар киритилган. Суд қарорларини тан олиш ва бажариштартиби анча батафсилроқ баён қилиб берилган.Шундай қилиб, жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам,фуқаролик, оила ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам тўғрисидагииккитомонлама шартнома асосида амалга оширилади. Бундайшартномалар жиноятчиликнинг олдини олишга ва жиноятчиликкақарши курашда давлатлар ҳамкорлигининг ҳаракатдаги муҳимшакли бўлиб ҳисобланади.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисида адлия маҳкамасига талабномабилан мурожаат қилинганда, бу талабномани амалга оширишдаўз давлати қонунчилиги асосида иш кўриб чиқилади.Талабнома жўнатган маҳкаманинг илтимосига кўра, шартномалашганбошқа томоннинг процессуал нормаси қўлланилиши мумкин,гарчи бу норма талабнома сўраган давлатнинг ички қонунчилигигазид келмаса. Бундай масалаларнинг барчаси келишилганшартнома матнларида ифодаланган бўлиши керак.Давлат эрки, ўз навбатида, фақат ҳуқуқий меъёрлар орқалинамоён бўлади. Демак, ҳуқуқий норма ҳуқуқ шакли сифатида ва24

давлат эрки ва унинг мазмуни мураккаб диалектик алоқада бўлади.Маълумки, давлат эрки ва ҳуқуқ нормаси ўртасида мазмун ва шаклдадоимо мавжуд бўлган объектив характердаги диалектик қарамақаршиликсақланиб қолади. Бироқ, давлат эркига зид бўлган ҳуқуқийнорма унинг характери ва йўналишини тубдан ўзгартира олмайди.Шундай қилиб, ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тартибида хорижийдавлатлар процессуал меъёрларини қўллаш имкониятининг объективхусусияти, ушбу давлат жиноят процессуал ҳуқуқи ва процессипринцип ва мақсадига, ҳуқуқ норма мазмунига мос келиши биланбелгиланади.Айрим ҳуқуқий меъёрлар қиёсий ўрганилганда у ёки будавлатнинг жиноий-процессуал қонунчилиги турли шакллардакўрсатилаётган ҳуқуқий ёрдамга номувофиқ бўлиши мумкин.Биринчидан, бир давлат ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш бўйичаталабномада тергов ҳаракатларини олиб бориш тўғрисида сўраганбўлса, бу масала иккинчи давлатнинг ҳаракатдаги жиноийпроцессуалқонунчилигида назарда тутилмаган бўлиши мумкин.Иккинчидан, бир давлат адлия маҳкамаси талабномасидапроцессуал ҳаракат қилиш лозимлиги кўрсатилган бўлса, иккинчидавлатнинг жиноят процессида бу масала маълум бир жиддийбосқичда амалга ошиши назарда тутилган бўлиши мумкин.Учинчидан, бир давлатнинг ҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги талабномасибўйича процессда иштирок этаётган шахслар доирасииккинчи давлат қонунчилигига мос келмаслиги мумкин.Бир давлатнинг иккинчи давлат ўртасида жиноят процессуалқонунчилигида бошқача шаклда ҳам фарқ бўлиши мумкин. Асосанбундай фарқ, жиноят натижсида келиб чиққан зарарни жабрланувчигатўлашда намоён бўлади. Жумладан, айрим давлатларнингжиноят-процессуал қонунчилигида жиноят оқибатида жабрланувчигамоддий зарарни ундириш назарда тутилади, бироқ бошқадавлатлар қонунчилигида эса жабрланувчига нафақат моддий, балкимаънавий зарарни ундириш ҳам кўрсатиб ўтилган.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисида икки томонлама шартноматузган давлатларнинг ҳар бири иккинчи шартномалашган давлатнингталаби бўйича шу давлатда содир қилган жинояти учун,биринчи шартномалашган давлат ўз ички қонунчилиги бўйича ўзфуқаросининг устидан жиноий иш қўзғатиш мажбуриятини олган.Бу масала ҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги шартноманинг тажрибадабажарилишини кўриб чиқиш ва ҳал қилишни талаб қилади.25

Энг аввало, «жиноят содир қилишда шубҳаланган шахс» сўзбирикмасининг мазмунини билиб олиш зарур. Буни эса, шундайтушуниш керак: 1) жиноят содир қилганликда шубҳаланган шахсниушлаш; 2) ҳукм эълон қилгунга қадар бу шахсга нисбатан эҳтиётчорасини қўллаш.Озодликдан маҳрум қилинган шахсларнинг жазони ўташ учунулар фуқароси бўлган давлатга топширилиши ҳуқуқий ёрдамнингмуҳим бир йўналиши бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқий ёрдамнинг бутурига бир гуруҳ ривожланган мамлакатлар имзоланган Конвенциятўлалигича бағишланади. Конвенцияни кузатаётиб, унингпреамбуласида айтилганидек, давлатлар қонунбузувчиларни қайтатарбиялаш мақсадларига янада самаралирок эришишга кўмаклашишниистаб, инсонийлик принципидан келиб чиқадилар.Ҳар иккала шартлашувчи давлатларнинг бошқа шартлашилгандавлатда озодликдан маҳрум қилишга ҳукм этилган фуқаролари будавлатларнинг ўзаро келишувига мувофиқ улар фуқаролари бўлгандавлатга жазони ўташ учун топширилади. Ҳукм қилинган шахснитопшириш ҳукм қонуний кучга қирганидан кейин ва манфаатдордавлатлардан униси ёки бунисининг ташаббуси билан амалгаоширилиши мумкин. Белгиланган жазо у ҳукм қилинган давлатҳукми асосида ўталади. Чиқарилган ҳукмдан келиб чиқиб, ҳукмқилинган шахс фуқароси бўлган давлатнинг кафолатли суди ўздавлатининг қонуни бўйича ҳукмга мувофиқ белгиланганозодликдан маҳрум қилиниш муддатини белгилаб, ҳукмни ижроэтиш тўғрисида қарор қабул қилади.Ҳукм қилинган шахс фуқароси бўлган давлат қонунчилигигамувофиқ, бунда баъзи чекинишларга йўл қўйиш мумкин. Агар:а) ҳукм қилинган шахс фуқароси бўлган давлат қонунчилигибўйича у ҳукм қилинган иш учун жиноий жавобгарлик кўздатутилмаган бўлса;б) фуқароси бўлган давлатида ҳукм қилинган шахс содирэтилган жинояти учун жазо ўтаётган ёки оқланган ёхуд иштўхтатилган бўлса;в) муддати ўтганлиги ёки бошқа бирон асос бўйича ҳукмқилинган шахс ўз фуқароси бўлган давлатида ҳукмни ижро этишимумкин бўлмаса;г) ҳукм қилинган шахс, суди ҳукм чиқарган давлат ҳудудидадоимий яшаш жойига эга бўлмаса;26

д) Конвенцияда кўзда тутилган шартларда ҳукм қилинганшахсни тутиб бериш бўйича битимга эришилмаган бўлса, ҳукмқилинган шахсни тутиб бериш амалга оширилмайди.Фуқароси бўлган давлатга жазони ўташ учун топширилганшахсга нисбатан ҳукмнинг шу давлатда бундай жиноят учун ҳукмқилинган шахсга белгиланган ҳукм сингари ҳуқуқий оқибатларикелиб чиқишидан иборат норма жиддий аҳамиятга эгадир.2.2. Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик ваунинг дунё миқёсидаги аҳамияти, жиноятчиликка қарши курашборасида икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларқабул қилинишининг асосий сабаблариАйрим турдаги халқаро жиноятчиликка қарши курашдадавлатлар кўптомонлама битимлар асосида кураш олиб боришниафзал кўрмоқдалар. Бундай кураш, асосан, XIX асрнинг иккинчиярмидан бошлаб, халқаро конференциялар ва халқаро ташкилотларда,жумладан, халқаро ҳуқуқ институти, халқаро ҳуқуқАссоциацияси, халқаро жиноят ҳуқуқи асоциацияси доирасида бирнеча бор муҳокама қилинди. Бироқ, Иккинчи жаҳон урушидан кейинжиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик шакллари вайўналишлари ишлаб чиқилди.Халқаро жиноятчиликка қарши кураш қуйидаги асосиййўналишда амалга ошмоқда:а) алоҳида жиноий ҳаракатларнинг барча халқаро ҳамжамиятучун жиддий хавфлилигининг давлатлар томонидан тан олиниши ваунинг олдини олиш учун ҳамкорликда чора-тадбирлар зарурлиги;б) халқаро характердаги жиноятларнинг олдини олиш бўйичакўриладиган чораларни мувофиқлаштириш;в) халқаро характердаги жиноятлар устидан давлатларюрисдикциясини жорий қилиш ва қилинган жинояти учун жазонибелгилаш;г) алоҳида тергов ишларини амалга ошириш, жиноятчиларнингқидируви ва жиноий ишлари бўйича ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш;д) халқаро жиноятчилик муаммоларини ўрганиш ва унга қаршичоралар қўллаш;е) жиноятчиликка қарши кураш масаласи бўйича маълумотларайирбошлаш.27

Жиноятчиликка қарши курашда давлатлар ҳамкорлигикўптомонлама ва икки томонлама битимлар асосида, шунингдек,универсал ва минтақавий ташкилотлар доирасида амалгаоширилади. Жиноятчиликка қарши курашда халқаро терроризмбўйича махсус комитет, жиноятчиликни огоҳлантириш ва унгақарши кураш бўйича Қўмита алоҳида ўринда туради. Халқарожиноятчиликка қарши кураш ва уни огоҳлантириш бўйича БМТконгресси доимо шуғулланиб туради. Халқаро битим асосидажиноятчиликка қарши кураш ва уни огоҳлантириш муаммоларибилан махсус шуғулланадиган бирқанча ҳукуматлараро ваноҳукумат ташкилотлари ташкил топган.БМТ ва унинг Бош Ассамблеяси сессиясида, Ижтимоий ваИқтисодий Кенгаш ва бошқа органлари доирасида жиноятчиликнинголдини олиш ва унга қарши кураш муаммоларининг турлийўналишлари кўриб чиқилади. Халқаро жиноятчиликка қаршикураш масаласи бўйича БМТ органларида бирқанча кўптомонламаконвенциялар ишлаб чиқилган. БМТ Бош Ассамблеяси сессиясидажиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорликнинг стратегия ватактикасини белгилайдиган бирқанча қарорлар қабул қилинган.Ижтимоий ва Иқтисодий Кенгаш раҳбарлигида жиноятчиликкақарши кураш ва унинг олдини олиш бўйича Қўмита ташкилқилинган. Бу Қўмита Ижтимоий ва Иқтисодий Кенгашнинг аъзодавлатлари томонидан тўрт йил муддатга сайланган 27 эксперттомонидан фаолият кўрсатади. БМТнинг асосий иш фаолияти бумасалада жиноятчиликка қарши кураш ва уни огоҳлантириш бўйичаБМТ конгрессида кўриб чиқилади. Жиноятчиликка қарши курашдаБМТ фаолияти муаммолари бўйича тайёрлов ва ташкилий ишларБМТ Котибиятининг жиноий одил суддов ва жиноятчиларниогоҳлантириш бўйича бўлимда амалга оширилади.Халқаро характердаги жиноятга қарши кураш муаммоларинимувофиқлаштириш турли халқаро конференцияларда ваконгрессларда бир неча маротаба кўриб чиқилган эди. Масалан, қулсавдосини тақиқлаш тўғрисидаги масала биринчи маротаба Венакенгрессига қўйилган эди. Бу конгресс 1815 йил 4 февралда негрқуллар савдосини бекор қилиш тўғрисида махсус Декларация қабулқилди. 1815 йилги декларациянинг амалиётга қўлланилишигаАмерикага негр қулларни олиб ўтишни тақиқлаш тўғрисида бешдавлат томонидан қабул қилинган 1841 йил 20 декабрдаги шартномаасос бўлди (шунингдек, 1885 йил Конго дарёси тўғрисида Берлин28

конференциясининг Якунловчи Актининг 9-моддаси ва 1890 йил 2июлдаги қул савдосига қарши кураш бўйича БрюсселКонференциясининг Бош акти).Миллатлар Лигаси доирасида ишлаб чиқилган, 1926 йил 25сентябрда имзоланган қулчилик бўйича Конвенция ва 1953 йил 7декабрда бу ҳужжатга қўшимча ўзгартириш киритилган баённомаҳам қулчиликни батамом тақиқлай олмади.Иккинчи жаҳон урушидан кейин зўрлаб ишлатишнинг ҳарқандай шакллари ва қулчилик, қул савдосини тақиқлаш тўғрисидагимасала, БМТ кўриб чиқадиган асосий масалага айланди. Ижтимоийва Иқтисодий Кенгашда ташкил топган қулчилик масаласи бўйичаМахсус Қўмитанинг таъкидлашича, қулчилик, ҳатто айримдавлатларда очиқчасига амалга ошмоқда. Оила ва уй қуллари,кейинги пайтларда кенг ривожланган бўлиб, бунда аёллар ва болаларолди-сотди воситаси сифатида хизмат қилмоқда. Бундай ўтмишсарқитларини бутунлай йўқотиш зарурлигини ҳисобга олгани ҳолда,БМТ Бош Ассамблеяси барча давлатларга 1926 йилги конвенциягақўшилишни ва қулчиликка қарши кураш бўйича қўшимча тадбирларишлаб чиқишни тавсия қилди.1956 йил август-сентябрь ойида БМТ томонидан чақирилганқулчиликка қарши кураш бўйича Женева конференциясида қулсавдоси, қулчиликни бекор қилиш бўйича Қўшимча конвенция қабулқилинди.Конвенцияда, иштирокчи давлатлар мажбурияти баён қилиниб,худди шундай жиноятни содир қилган айбдор шахсларни жазолаштўғрисида келишилган. Бунга қуйидагилар киради: қандай транспорт воситасидан фойдаланишидан қатъи назар,қулларни бир мамлакатдан иккинчисига олиб ўтиш; бирон-бир шахсни ўзига бўйин эгдириш ёки биронтасиниўзига қул қилиш;- бирон-бир шахсни ўзига мутлақо тобе қилиб, эрксиз қилибқўйиш (қарз бериб қарам қилиш, ҳуқуқсиз деҳкон қилиш, аёллар ваболаларни олди-сотди қилиш ва ҳоказо); қулни ва эрксиз шахсни жазо тариқасида майиб қилиш,куйдириб тамға босиш; бундай жиноий ҳаракатларга иштирокчи бўлиш ёки хуфя тилбириктириб бундай жиноятни содир қилиш.Бир қанча давлатларда аҳолининг қашшоқлиги сабаблиишсизлар сони таборо ошиб бормоқда, натижада, бунинг оқибатида29

аёлларнинг оммавий фоҳишабозлиги авж олаяпти. Шу сабабликўпчилик мамлакатларда аёллар фоҳишалик учун бошқа давлатларгаолиб ўтилмоқда.Иккинчи жаҳон урушидан кейин, 1949 йил 21 мартда Нью-Йоркда Одамлар савдоси ва фоҳишаликнинг учинчи шахслартомонидан фойдаланишга қарши кураш тўғрисида Конвенция қабулқилинди.1950 йилги Конвенция иштирокчи давлатлари бир-биригаҳуқуқий ёрдам кўрсатиш, жиноятчиларни тутиб бериш ва жазолашкаби мажбуриятларни ўз зиммаларига олдилар:1) бошқа шахсларни, ҳатто уларнинг розилиги бўлса-да,фоҳишабозлик мақсадида қўшмачилик қилиш ва ўзига оғдириш;2) бошқа шахсларни, ҳатто уларнинг розилиги бўлса-да,фоҳишабозликдан фойдаланиш;3) исловатхоналарни бошқариш, уни молиявий таъминлаш ёкитушунган ҳолда молиявий таъминлашда иштирок этиш;4) учинчи шахслар томонидан фоҳишабозликдан фойдаланишмақсадида бинолар олиш ёки биноларни ижарага бериш;5) бундай жиноятни амалга оширишга қасд қилиш ёки униамалга ошириш учун махфий тил бириктирида иштирок этиш.Кўпчилик ривожланган давлатларда порнографик нашрларнитайёрлаш ва уни сотиш каби жиноятлар кенг тарқалмоқда. 1910 йил4 майда порнографик нашрларни тарқатишга қарши кураштўғрисидаги Париж Конвенцияси ва шу масала бўйича 1923 йил 12сентябрь Женева ковенциясига мувофиқ, шартномага қатнашувчидавлатлар порнографик нашрларни тайёрлаш, сақлаш, олиб ўтиш,порнографик фильмлар, расмларни тарқатишда айбдор шахсларнижазолаш ва улар устидан жиноий иш қўзғатиш мажбуриятиниолдилар. Бунда шартномага қатнашган давлатлар бир-биригаҳуқуқий ёрдам кўрсатиш, жумладан, жиноятчиларни тутиб беришгакелишилган.1929 йил 20 апрелда қабул қилинган Женева Конвенцияси пулбелгиларини қалбакилаштиришга қарши курашда халқароҳамкорлик масаласига бағишланган. Унинг қоидасига мувофиқ,давлатлар жиноят қонунларига асосланиб жиноятчиларни жазолашмажбуриятларини ўз зиммаларига олдилар. Буларга қуйидаги ҳолда: пул белгиларини қалбаки ясаш ёки ҳар қандай воситалар биланўхшатиб ясаш;30

қалбаки ясалган ёки ўхшатиб ясалган пулларни алдамчиликйўли билан тарқатиш; қалбаки ясалган ва ўхшатиб ясалган пулларни тарқатиш учунқабул қилиш, олиш, олиб ўтиш; юқорида кўрсатилган жиноий ҳаракатларнинг биронтасиниамалга ошириш ёки атайлаб шундай ҳаракатни амалга оширишдаиштирок этиш; алдов йўли билан пул белгиларини қалбакилаштириш ёкиўхшатиб тайёрлаш учун мўлжалланган турли хил асбоб-ускуналарнитайёрлаш, қабул қилиб олиш учун жиноий жавобгарликкатортилади.Конвенция аъзо давлатлар зиммасига тайёрланган қалбаки пулқайси давлатники бўлишидан қатъи назар, қалбаки пултайёрловчиларни жиноий жавобгарликка тортиш мажбуриятиниюклаган.Шартномалашган давлатлар томонидан жиноятчиларни ушлаббериш тўғрисида илгари тузилган икки томонлама битим қалбакипул ясовчиларга тўғридан-тўғри жорий қилинади, деб келишилган.Агар бирон-бир давлат, ҳудудида қалбаки пул ясалаётган давлатбилан жиноятчиларни тутиб бериш тўғрисида шартнома тузмаганбўлса, жиноятчини қайси давлат фуқароси бўлишидан қатъи назар,ўз ички қонуни бўйича жазолаши керак.Конвенция қалбаки пул ясовчиларга қарши курашга ёрдамбериш мақсадида ўзаро маълумотлар айирбошлашни назарда тутади.Шунингдек, денгизда қароқчилик жинояти ва унга қарши курашбўйича ҳам давлатлар кўптомонлама битимлар қабул қилган.Қароқчилик бу бирон-бир хусусий кема ёки хусусийсамолётларни очиқ денгизда ёки давлатлар юрисдикциясигатааллуқли бўлмаган сувларда шахсий манфаатлари учун букемаларни ушлаб туриш, талончилик қилиш ва ҳар қандай қонунгахилоф зўрлик ҳаракатлари тушунилади (Очиқ денгиз бўйича 1958йилги Конвенциянинг 15-моддаси).Қароқчиликка қарши кураш бўйича 1922 йилги ВашингтонДекларацияси, Очиқ денгиз бўйича 1958 йилги ЖеневаКонвенцияси, Денгиз ҳуқуқи бўйича 1982 йилги БМТ Конвенциясиқабул қилинган.Қароқчиликка қарши кураш учун ҳар қандай воситаларқўлланилиши мумкин, жумладан, қароқчи кема очиқ денгизда31

таъқиб қилиниши, қўлга олиниши ва агарда қаршилик кўрсатса,чўктириб юборилиши мумкин. Қароқчилар қароқчи кемани қўлгаолган давлатнинг қонунчилиги асосида жазоланадилар. Қароқчикема ва унинг экипаж аъзоларини бирон-бир давлатнинг ўзҳимоясига олишга ҳаққи йўқ ва қароқчиларга бошпана ҳуқуқиберилиши ман қилинган.19361939 йиллари Ўртаер денгизида Германия ва Италиянингсув остидаги кемалари бетараф давлатларнинг савдо кемалариганисбатан қароқчилик ҳаракати содир қилган эди. Шу муносабатбилан 1937 йили давлатлар Нион битимини қабул қилиб, бу битимдаГермания ва Италия сувости кемаларига қарши ҳамкорликда курашчораларини ишлаб чиқдилар.Ҳозирги пайтда қароқчилик, Тинч ва Ҳинд океанлари ўртасидажойлашган денгизларда кенг тарқалган (Жанубий Хитой, Яван,Целебес ва бошқа денгизларда). Бу денгизларда жуда каттақароқчилик синдикати фаолият кўрсатади (Вонг хоним «империяси»деб номланган қароқчилик синдикати). Кейинги пайтларда бу«Империя» ўз қароқчилик фаолиятини кучайтирганлиги сабабли буденгизларда давлатларнинг савдо кемаларининг сузиши жудақўрқинчли бўлиб қолди.Ҳаво кемаларини қонунга зид равишда эгаллашга қарши курашва бошқа шунга ўхшаш жиноятларнинг олдини олиш учундавлатларнинг кўптомонлама битимлар тузиш зарурияти юзагакелди.Ҳаво кемаларини эгаллаш ва олиб қочиш, фуқаро авиациясифаолиятига ноқонуний аралашиш, ҳаво транспортининг меъёрдагифаолиятини бузиш, унинг экипажи аъзолари ва йўловчиларинингҳаётига хавф туғдиради.Ҳозирги даврда давлатларнинг ҳаво транспорти жиноятчилигигақарши курашида 1970 йил 19 декабрдаги ҳаво кемаларини қонунгазид равишда эгаллашга қарши курашиш тўғрисидаги ГаагаКонвенцияси, фуқаро ҳаво кемаси хавфсизлигини таъминлаштўғрисидаги 1971 йил 23 сентябрдаги Монреал Конвенцияси муҳимаҳамиятга эга.Гаага Конвенцияси бўйича жиноий ҳаракатга қуйидагиларкиради: ҳаво кемасини ноқонуний эгаллаш ёки улар устидан кучишлатиш, зўрлаб куч ишлатиш ва қўрқитишнинг бошқашаклларидан фойдаланиб назорат ўрнатиш, шунингдек, бундайҳаракатларни амалга оширишда иштирок этиш тушунилади ( 1 -32

модда). Ҳаво кемаси қайси давлатдан рўйхатдан ўтган бўлса, ё ҳавокемаси бортида жиноятчи давлат ҳудудига қўнган бўлса, ё қайсикидавлат ҳудудида жиноятчи яширинган бўлса, бундай жиноятчиларгаўша давлатнинг миллий юрисдикцияси жорий қилинади.Монреал Конвенцияси бўйича жиноий ҳаракатларгақуйидагилар киради: учиш даврида ҳаво кемаси бортида бўлган шахсга нисбатанзўрлик ишлатиш; ишга яроқли бўлган ҳаво кемасини шикастлантириш ёкибутунлай ишдан чиқариш; ҳаво кемани портлатиш мақсадида кема ичига портловчимоддани жойлаштириш; аэронавигация тизимини шикастлантириш ёки бузиш; ёлғонмаълумот бериш орқали учиш хавфсизлигига хавф туғдириш.Иккала Конвенция ҳам кўрсатиб ўтилган жиноятларни содир қилганжиноятчиларни жазолаш, уларни жабр кўрган томонларга ушлаббериш каби қатъий шаклдаги мажбуриятларни давлатлар зиммасигаюклайди. Шу билан бирга, бу ҳужжатларда фуқаро авиациясигақарши жиноят учун жазонинг муқаррарлик принципи алоҳидатаъкидлаб ўтилган.Кейинги пайтларда кўпчилик давлатлар жиноятчиларни ушлаббериш тўғрисида иккитомонлама битимлар туздилар, шунингдек,фуқаро авиациясига қарши жиноятлар учун кураш бўйича миллийқонунлар қабул қилдилар.Ўзбекистон Республикаси кўшни давлатлар билан фуқароавиациясига қарши жиноятлар учун кураш бўйича ҳамкорликтўғрисида бир қанча иккитомонлама шартномалар қабул қилди(Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Россия ва бошқалар билан).Ядро техникаси ва уни ишлаб чиқиш кенг ривожланаётганлигисабабли ядро материалларини ўғирлашга қарши кураш масаласидавлатлар ўртасидаги энг муаммоли масалалардан бирига айланди.1980 йил 3 мартда ядровий материалларни жисмоний ҳимоя қилиштўғрисида махсус Конвенция қабул қилинди. Бу ҳужжатда,душманлик мақсадида бундай материалларни ўғирлаш ватарқатишнинг хавфлилигини, жиноят таркибининг аниқбелгиланганлигини, айбдорларни ушлаб бериш ва жавобгарликкатортиш тартибини аниқ кўрсатиб берган.Конвенциянинг Низомида ядро материалларидан тинчликмақсадида фойдаланиш мумкинлиги айтиб ўтилган. Конвенцияда33

тегишли органларнинг рухсатисиз бундай материалларни эгаллашжазоланиши керак бўлган ҳуқуқбузарликдир, деб эълон қилинган.Атроф-муҳитга жиддий зарар етказадиган ядровий материалларниолиш, эгаллаш фойдаланиш, бериб юбориш, шунингдек,босқинчилик йўли билан ядровий материалларни қўлга киритиш,алдов йўли билан ядровий материалларни олиш ёки ўзлаштиришқатъиян ман қилинади.Бундай харакатлар учун жазо Конвенция иштирокчиси бўлгандавлатлар юрисдикцияси асосида амалга оширилади (8-модда).Юқорида кўрсатиб ўтилган ҳуқуқбузарликка қарши курашданасосий мақсад ядровий материалларни ноқонуний эгаллаш вафойдаланиш натижасида келиб чиқадиган хавфнинг олдиниолишдир.Жиноятчиликка қарши курашда давлатлар ҳамкорлиги қайсийўналишда ривожланаётганлигини юқорида кўрсатиб ўтилганкўптомонлама шартномалардан умумий тасаввурга эга бўламиз.БМТ доирасида бундай ҳамкорлик янада хилма-хил, мазмунли ваизчил амалга оширилмоқда.1948 йилда қабул қилинган Геноцид жиноятчилигининг олдиниолиш ва шундай жиноятлар содир қилганлиги учун жазолаштўғрисидаги Конвенция бу борада ибратлидир. Бу Конвенциянингишлаб чиқилишида БМТ Бош Ассамблеяси 1946 йил ўзининг 96-резолюциясида геноцид БМТ мақсади ва талабига қарши ва халқароҳуқуқ меъёрларини бузувчи энг оғир жиноятдир деб, эълон қилган.Геноцид жиноятида бирон-бир миллий, этник, ирқий ёки динийгуруҳларни қисман ёки батамом йўқ қилиш тушунилади.Қабул қилинган Конвенцияга мувофиқ, геноцид халқаро жиноятҳисобланади. 1948 йилги Конвенцияга асосан иштирокчи давлатларгеноцид жиноятини амалга оширган шахсларни жазолаш учун зарурчораларни кўриш мажбуриятларини ўз зиммаларига олган.Бу жиноятнинг давоми бўлган, 1965 йилда қабул қилинганИрқий қамситишнинг барча шаклларини тугатиш тўғрисидагиКонвенция ҳисобланади.Ирқий камситиш деганда, ирқи, тери ранги ёки этник келибчиқиши бўйича ҳуқуқини поймол қилиш ва чеклаш тушунилади.Ирқий камситишга йўл қўймаслик БМТ Низомида ва 1948 йилгиИнсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида расман эълонқилинган.34

1965 йилги Конвенция апартеид ва ирқий жиҳатданкамситишларини қаттиқ қоралайди. Бу Конвенциянинг 8-моддасигамувофиқ, ирқий камситишни батамом йўқ қилиш бўйича махсусҚўмита ташкил қилинган.БМТ доирасида, шунингдек, апартеид сиёсатига қаршимуросасиз кураш кенг авж олмоқда. Шу сабабли, 1973 йилиапартеидни тугатиш ва бундай жиноят учун жазолаш тўғрисидаКонвенция қабул қилинди. Конвенция апартеидни инсониятга қаршижиноят сифатида баҳолайди. Апартеид сиёсати ва тажрибасиоқибатида келиб чиққан жиноий ҳаракатлар БМТ Низоминингмақсад ва принципларини ва халқаро ҳуқуқнинг умум тан олинганмеъёрларини бузувчи жиноят сифатида қораланади. Апартеиджиноятини содир қилган шахслар халқаро жиноий жавобгарликкатортилиши керак.Апартеид жинояти деганда, бирон-бир миллий, ирқий, диний,этник гуруҳларнинг бошлиқларини таҳқирлаш, азоблаш ва ўлдириштушунилади.Шу сабабли ҳам апартеид жинояти Конвенцияда кўрсатибўтилганидек, жазоланиши муқаррар бўлган энг оғир жиноят дебэълон қилинган.Юқорида санаб ўтилган Конвенциялар умумий кўптомонламашартномалардир. Бироқ, айрим давлатлар бу Конвенцияларнингбаъзиларида қатнашмайди. Табиийки, бундай ҳолат ушбуҳужжатларнинг ҳаётда қўлланишига салбий таъсир кўрсатади ҳамдасамарадорлигини пасайтиради.Конвенцияларда одатда халқаро жиноятларнинг халқаро хавфитўғрисидаги қоидалар, бу жиноятлар меъёрдаги халқаромуносабатларни ўрнатишга жиддий хавф туғдираётганлиги,умуминсоний манфаатлар ва бойликларга зарар етказаётганлигитаърифлаб берилади.Жиноят таркибининг норматив таърифи берилганлиги каттааҳамиятга эга. Чунки, мана шу таъриф ўзига хос стандарт бўлиб,давлатлар ўртасида келишиб олинади ва тегишли таркибдагижиноятларнинг икки давлат жиноий ҳуқуқ тушунчасини аниқлашёки тузатиш чоғида фойдаланиши учун мўлжалланади. У ёки буКонвенциянинг иштирокчиси бўлган давлатлар халқаро тусдагижиноятларнинг ҳар бир иштирокчи давлатда айбдорларнингқилмиши сифатидаги қонунчилик туркумини кафолатловчи халқароҳуқуқий ва миллий ҳуқуқий тартибга солишни таъминлаш тўғрисидамажбуриятлар олади.35

Кўпчилик давлатларнинг жиноят қонунчилиги бир қатормеъёрларни ўзида ифодалайдики, улар сўнгги йилларда халқаротусдаги жиноятлар тўғрисида ишлаб чиқилган конвенционҳужжатлар билан етарли даражада мувофиқлаштирилган. Тинчликсевардавлатлар иштироки билан янги халқаро Конвенциянинг кучгакириши оқибатида бу давлатларнинг жиноят қонунчилигида биронбирномувофиқ ёки бошқача кўринишдаги келишмовчилик келибчиққан тақдирда, амалдаги қонунчиликка зарур қўшимча ваўзгартиришлар киритувчи норматив актлар чиқарилади. Чунончи,ҳаво кемаларини ноқонуний эгаллашга қарши кураш тўғрисидагиКонвенциянинг имзоланиши ва кучга кириши муносабати билан будавлатларнинг қонунчилигида ҳаво кемаларини олиб қочиш учунжиноий жавобгарлик тўғрисидаги ҳужжатлар ишлаб чиқилади.2.3. Икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларнингамалий аҳамиятиЎзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан кейинжиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам масаласида қўшни давлатларва бир қанча ўнлаб хорижий мамлакатлар билан халқарожиноятчиликка қарши кураш тўғрисида икки томонламашартномалар қабул қилди.Жумладан, 1992 йил 2 майда Ўзбекистон Республикаси биланРоссия Федерацияси ўртасида давлатлараро муносабатларнингасослари, дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида икки томонламашартнома қабул қилинди. Бу шартноманинг 21-моддасида шундайдейилган: «Олий аҳдлашувчи томонлар уюшган жиноятчиликка, шужумладан халқаро жиноятчиликка ва террорчиликка қарши,гиёҳвандлик моддаларининг ғайриқонуний равишда муомаладабўлишига, товарлар ва маданий бойликлар қонунга зид тарзда олибчиқиб кетилишига қарши, шунингдек денгизда кемалар қатнови,фуқаро авиацияси ва бошқа транспорт турларининг хавфсизлигигатаҳдид соладиган хатти-ҳаракатларга қарши курашга доиртадбирларда фаол ҳамкорлик қиладилар.Олий аҳдлашувчи томонлар мана шу масалаларда ва иккалатомоннинг манфаатларига оид масалалар юзасидан ҳамкорликқилиш тўғрисида алоҳида битимлар тузадилар».Шунингдек, 1992 йил 29 сентябрда Ўзбекистон Республикасибилан Қирғизистон Республикаси ўртасида дўстлик, ҳамкорлик ва36

ўзаро ёрдам тўғрисидаги шартноманинг 23-моддасида шундайдейилади: «Олий аҳдлашувчи томонлар уюшган жиноятчиликка,терроризмга, контрабандага, гиёҳванддик моддалар ва қурол-яроғларғайриқонуний равишда олиб келиниши ва олиб кетилишига қаршикурашда ҳамкорлик қиладилар».1992 йил 24 июнда Ўзбекистон Республикаси билан ҚозоғистонРеспубликаси ўртасида дўстлик, ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам тўғрисидашартнома имзоланди. Бу шартноманинг 22-моддасида томонларқуйидагича келишган: «Олий аҳдлашувчи томонлар уюшганжиноятчиликка, терроризмга, шунингдек гиёҳвандлик моддалари,қуроллардан ноқонуний фойдаланишга, контрабандага қарши курашдаҳамкорликни кенгайтирадилар ва чуқурлаштирадилар».1992 йил 25 ноябрда Ўзбекистон Республикаси билан ЭронИслом Республикаси ўртасида давлатлараро муносабатларнингасослари тўғрисидаги баённоманинг 12-моддасида томонлар шундайкелишадилар: «Олий аҳдлашувчи томонлар жиноятчилик, терроризм,гиёҳвандлик моддалари контрабандаси, ҳаво ва дарё қароқчилиги,маданий ва тарихий аҳамиятга эга бўлган мол-мулкларниғайриқонуний равишда олиб чиқиб кетишга қарши курашсоҳаларида ҳамкорлик қилиб, тажриба алмашадилар».1993 йил 27 октябрда Ўзбекистон Республикаси ва ФранцияРеспубликаси ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида тузилганшартноманинг 18-моддасида шундай дейилади: «ЎзбекистонРеспубликаси ва Франция Республикаси иккала мамлакатнингҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралари ўртасидаги, хусусан,фуқаролик ёрдам кўрсатиш соҳасидаги ҳамкорликкакўмаклашадилар.Томонлар, миллий хавфсизлик идоралари, хусусан, Интерполдоирасида, уюшган жиноятчиликка, гиёҳвандлик воситаларининоқонуний тарқатишга ва контрабандага, шунингдек санъатасарларини норасмий олиб ўтишга қарши курашда ҳамкорликниуюштирадилар. Улар халқаро терроризмга қарши кураш соҳасидатегишли ҳамкорликни йўлга қўйишга ҳаракат қиладилар».1993 йил 4 январда Ўзбекистон Республикаси билан ТожикистонРеспубликаси ўртасида дўстлик, яхши қўшничилик ва ҳамкорликтўғрисидаги тузилган шартноманинг 23-моддасида шундайкелишилган: «Олий аҳдлашувчи томонлар уюшган жиноятчиликка,терроризм ва контрабандага, гиёҳвандлик моддалари ва қурол-37

яроғлар ғайриқонуний равишда олиб келиниши ва олиб кетилишигақарши курашда ҳамкорлик қиладилар».1993 йил 17 декабрда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ваРоссия Федерацияси ўртасида тузилган ҳаво қатнови тўғрисидагибитимнинг 5-моддасида шундай келишилган: «Аҳдлашувчитомонлар халқаро қонунлардан келиб чиқадиган ўз ҳуқуқлари вамажбуриятларига мувофиқ, ғайриқонуний аралашув хаттиҳаракатларданфуқаро авиациясининг хавфсизлигини таъминлашгадоир бир-бирига нисбатан зиммасига оладиган ўзаро мажбуриятлариушбу Битимнинг ажралмас қисми эканлигини тасдиқлайдилар.Аҳдлашувчи томонлар халқаро қонунга доир ўз ҳуқуқлари вамажбуриятларининг умумий йўналишларини чекламаган ҳолда, 1963йил 14 сентябрда Токиода имзоланган ҳаво кемаларида содирэтиладиган жиноятчилик ва бошқа ҳаракатлар тўғрисидагиКонвенция, 1970 йил 16 декабрда Гаагада имзоланган ҳавокемаларини ғайриқонуний эгаллаб олишга қарши кураш тўғрисидагиКонвенция ҳамда 1971 йил 23 сентябрда Монреалда имзоланганфуқаро авиацияси хавфсизлигига қарши кураш ҳақидаги Конвенцияқоидаларига мувофиқ ҳаракат қиладилар».1993 йил 15 октябрда Ўзбекистон Республикасининг Ташқиишлар вазирлиги билан Буюк Британия ва Шимолий ИрландияБирлашган Қироллиги Ташқи ишлар ва ҳамдўстлик ишлари бўйичавазирлиги ўртасида қабул қилинган декларациянинг 3-моддасидашундай келишилган: «Улар икки томонни қизиқтирувчи масалаларбўйича, шу жумладан иқтисод ва маданият, фан ва технологиябўйича, шунингдек, бир-бирини қизиқтирадиган халқаро масалаларбўйича, шу жумладан гиёҳвандлик воситаларини тарқатишга,қуроллар ва терроризмга қарши курашиш чоралари бўйичамаслаҳатлар ўтказишга тайёрлар».Шунингдек, 1993 йил 24 ноябрда томонлар ўртасида тузилганҳаво қатнови тўғрисидаги Битимнинг 9-моддасида фуқаро авиациясинингхавфсизлигини таъминлашга доир зиммага оладиган ўзаромажбуриятлар ушбу битимнинг ажралмас қисми эканлигинитасдиқлайдилар.Шунингдек, 1993 йил 5 апрелда Ўзбекистон Республикасиҳукумати билан Туркия ҳукумати ўртасида гиёҳвандлик воситаларива психотроп моддаларни ғайриқонуний тарқатишга ва терроризмгақарши кураш соҳасида ҳамкорлик тўғрисида битим имзоланди.38

Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ва Туркия ҳукумати ҳарикки мамлакат ўртасида мавжуд дўстона муносабатларни эътиборгаолиб, Терроризмни тугатиш тўғрисида 1977 йилги ЕвропаКонвенциясига, шунингдек террорчилик хатти-ҳаракатларини терговқилиш ва жазолашга оид халқаро ҳамкорлик тўғрисида 1982 йил 15январда Европа Кенгашининг Вазирлар қўмитаси томонидан қабулқилинган ва Европа Кенгашининг аъзо давлатларга йўллагантавсияномаларига мурожаат этиб, шунингдек, гиёҳвандликвоситалари ва психотроп моддаларнинг ғайриқонуний муомаласигақарши кураш ҳақида 1988 йилги БМТ Конвенцияси, 1961 йилгиГиёҳвандлик воситалари тўғрисидаги Ягона Конвенция ва 1971йилги Психотроп моддалар тўғрисидаги Конвенцияни инобатгаолиб, Терроризмга қарши кураш тўғрисида Европада Хавфсизлик ваҲамкорлик Кенгашининг Вена Якунловчи ҳужжатларидагиқоидалардан келиб чиқиб, демократик қадриятлар ва инсонҳукуқларини рад этадиган терроризмнинг давом этаётганлиги ҳақидаўзларининг чуқур ташвишларини изҳор этиб, терроризм биланқурол-яроғ ва гиёҳвандлик воситаларини ғайриқонуний тарқатишўртасида яқин алоқаларнинг мавжудлигини эътиборга олиб,гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддаларни ғайриқонунийтарқатишга, шунингдек, терроризмга қарши курашда ҳар икки томонўртасида мавжуд ҳамкорликни янада ривожлантириш ҳамда ҳуқуқнимуҳофаза этувчи органлар ўртасидаги ҳамкорликни, алоқавоситаларини мустаҳкамлаш истагида, бундай ҳамкорликнинг ҳарикки томон учун жамоат хавфсизлиги соҳасида ўзаро фойдалиэканлигини англаган ҳолда шартнома имзоладилар.39

3-МАВЗУ. ЖИНОЯТ ВА БОШҚА ИШЛАР БЎЙИЧА ЎЗАРОҲУҚУҚИЙ ЁРДАМ КЎРСАТИШ ИНСТИТУТИ.ЭКСТРАДИЦИЯ МУАММОЛАРИ3.1. Ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг турлари ва анъанавийшакллариЖиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликмаълум бир йўналишлар, шакллар ва турларнинг фаолиятидоирасида амалга оширилади. Жумладан, А. Х. Саидов ҳамкорликнингшакли ва даражаси жиноят қай даражада халқароҳамжамият манфаатларига зарар келтиришига қараб, қуйидагиларгаажратади:– халқаро жиноятлар;– халқаро характердаги жиноятлар;– умумий жиноятлар (умумжиноий ҳуқуқбузарликлар).Жиноятчиликка қарши кураш борасида халқаро ҳамкорликнингасосий йўналишларига қуйидагиларни киритиш мумкин:а) жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш важиноятчиларни қайтариб бериш;б) илмий-ахборот (миллий илмий ва амалий тажрибалар алмашуви,ҳамкорликда изланишлар олиб бориш ва муаммоларнимуҳокама қилиш);в) жиноятчиликка қарши кураш олиб бораётган давлатларгамахсус-техник ёрдам кўрсатиш;г) бир неча давлатларга тегишли бўлган жиноятчиликка қаршикураш борасида шартномавий-ҳуқуқий координацияни ташкилқилиш.Кўрсатиб ўтилган йўналишларни жиноятчиликнинг олдиниолиш, унга қарши кураш ва ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлишсоҳасидаги фаолиятнинг халқаро тизими сифатида кўриб чиқишзарурлигини таъкидламоқдалар, чунки уларнинг ҳар бири мустақилаҳамиятга эга ва шу билан биргаликда, бир-бири билан ўзаробоғлиқдир.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликқуйидаги жиҳатларни ўз ичига олади:– умумий жиноятчиликка қарши кураш;40

– халқаро характердаги жиноятларга қарши кураш;– халқаро жиноятларга қарши кураш.Халқаро ҳуқуқ бўйича жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорлик қуйидаги йўналишларда олибборилади:– халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқарошартномалар ва келишувларни қабул қилишда кўмаклашиш;– халқаро характердаги жиноятлар учун жазо белгилаш важиноятларнинг олдини олиш учун умумий халқаро стандартларниишлаб чиқиш;– ҳар бир давлат ўзининг ҳудуди доирасида жиноятчиликкақарши кураш борасидаги фаолиятини ўзининг ижтимоий ваиқтисодий шарт-шароитларидан келиб чиқиб олиб боришиниинобатга олиб, ўша давлатларга ёрдам кўрсатиш ва жиноятчиликкақарши кураш борасида маслаҳатлар ишлаб чиқиш 1 .Бу ерда шуни айтиб ўтиш лозимки, халқаро ҳамкорликнинг буйўналишлари халқаро ташкилотлар доирасида кўриб чиқилмоқда, буэса, ўз навбатида, жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорликнинг ҳажмини ва миқёсини маълум бир маънодачегаралаб келмоқда.Мутахассислар жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорликни яна қуйидаги йўналишларда олиб боришни тавсияқиладилар:а) бир неча ёки барча давлатларга хавф туғдирувчи жиноятларнихалқаро характердаги жиноятлар сифатида таснифлашнимаслаҳатлашиб олиш;б) халқаро характердаги жиноятларнинг олдини олиш ватўхтатиб қўйиш бўйича тадбирларни марказлаштириш;в) жиноятлар ва жиноятчилар устидан ҳуқуқий судловниўрнатиш;д) жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш зарур бўлгантақдирда жиноятчиларни топшириш 2 .Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқароҳамкорликнинг йўналиш тизими қуйидагичадир:1Қаранг: Международное уголовное право / Под общ. ред.В. Н. Кудрявцева. – М., 1999. – С. 193.2 Қаранг: Маматқулов А. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. – Т.: Адолат, 1997. – Б.265.41

– жиноий-ҳуқуқий судловни амалга ошириш соҳасидаҳамкорликни ташкил этиш (гувоҳларнинг кўрсатмаларини олиш;тергов олиб бориш жараёнида ёрдам кўрсатиш; суд ҳужжатларинитақдим этиш; тинтув ўтказиш ва мулкни хатлаш; ахборот ва ашёвийдалилларни тақдим этиш ва ҳ. к);– тезкор-қидирув фаолияти соҳасида ҳамкорликни ташкилқилиш (ахборот алмашиш; ходимлар билан алмашиш; ҳамкорликдатадбирлар ўтказиш ва ҳ.к).Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликшаклларига келадиган бўлсак, улар ҳам ўзининг кўп вариантлилигибилан ажралиб туради. Бундай ҳамкорлик иккита асосий шаклда,яъни, биринчидан, халқаро органлар ва ташкилотлар доирасида ва,иккинчидан, халқаро келишувлар асосида амалга оширилади. Бу ердагап ўзининг моҳияти бўйича фаолиятнинг конвенциявий ваинституциявий шакллари тўғрисида бормоқда.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқароҳамкорлик қуйидаги халқаро ҳуқуқий шаклларда амалгаоширилади:а) икки томонлама шартномалар ва келишувларни қабул қилиш;б) халқаро ташкилотларни тузиш ва кўп томонлама келишувларқабул қилиш.Эътиборга олиш кераки, биринчи ҳолатда ҳамкорликнингхалқаро ҳуқуқий шаклларига урғу берилмоқда, иккинчи ҳолатда эсаконвенциявий ва институциявий шаклларнинг қўшилиши кўринибтурмоқда.Давлатлар ўртасидаги ҳамкорлик кўп томонлама ва иккитомонлама шаклларда олиб борилмоғи лозим, деб ҳисоблайди ва, шубилан биргаликда, кўп томонлама ҳамкорликни универсал, яънижаҳон ҳамжамияти доирасидаги ҳамкорликка ва минтақавийҳамкорликка ажратган ҳолда олиб бориш лозим эканлигинитаъкидлаб ўтади.Бу масала бўйича халқаро жиноятчиликка қарши курашборасида давлатлар ҳамкорлигини қуйидаги асосий шаклларгаажратиш мумкин:– озодликдан маҳрум этилган шахсларни жазони ўташ учунфуқаролиги бўлган давлатга ёки доимий яшаш жойига берибюбориш;– бир давлат томонидан шартли равишда озодликдан маҳрумэтилган шахслар ва шартли равишда озодликка қўйиб юборилганшахслар устидан назорат органларини бошқа давлат назораторганларига бериб юбориш;42

– жиноий таъқиб олиб бориш учун жиноятчиларни бошқа бирдавлатга ёки халқаро органларга бериб юбориш;– бошқа бир давлатда одил судловни амалга ошириш вақтидашу давлат фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш;– жиноятчиликка оид муаммолар ва сабабларни биргаликдаўрганиш, шунингдек, полиция ва бошқа органлар иш фаолиятидагитажрибалари билан алмашиш;– кадрлар тайёрлаш, экспертиза хизматларини кўрсатиш, махсусилмий-техник воситаларни етказиб бериш ва бошқа давлатларгамоддий-техник ёрдам кўрсатиш, тезкор ва ҳуқуқий ахборотларалмашиш ва ҳ. к.Дунё миқёсида халқаро жиноятчиликка қарши курашдавлатлараро халқаро даражада ва минтақавий ташкилотларни жалбэтиш, шунингдек, икки томонлама асосда халқаро шартномаларниқабул қилиш йўллари орқали амалга оширилади.Келтирилган бир неча фикрлардан кўриниб турибдики,жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликтушунчасининг нафақат йўналишлари ва турлари, балки унингшакллари тўғрисидаги тушунчалар ҳам турли хилдир. Ушбу масалабўйича фикрларнинг кўплигини инобатга олиб, берилаётгантушунчаларни объектив тартибга солиш ва тизимлаштириш заруратитуғилмоқда.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликйўналишларини ривожланиш ёки ривожланишнинг алоҳидатенденциялари сифатида тушунадиган бўлсак, унда қуйидагиларниажратиб кўрсатиш мумкин:а) халқаро жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги келишувларва шартномаларни қабул қилиш учун давлатларни бунга жалб қилишва уларга кўмаклашиш;б) жиноятчиликнинг олдини олиш, халқаро характердаги вахалқаро жиноятларни содир этганлик учун жазони ўташ, шунингдек,жиноий таъқибни олиб бориш соҳасида халқаро стандартларниишлаб чиқиш;в) умумий жиноятларга қарши кураш борасида миллий ҳуқуқнимуҳофаза қилиш органлари учун тавсиялар ишлаб чиқиш, шунингдек,ҳар бир давлат ушбу курашни ўзининг суверенитети ва ҳудудидоирасида, ижтимоий ва иқтисодий шарт-шароитларидан ҳамдаҳуқуқий тизимидан келиб чиққан ҳолда олиб бораётганини инобатгаолиб, ушбу давлатларга ахборот ва маслаҳат ёрдами кўрсатиш.43

Саволларнинг мазмунидан келиб чиқиб, жиноятчиликкақарши кураш борасида халқаро ҳамкорликнинг қуйидагийўналишларини ажратиб кўрсатсак бўлади:а) бир неча давлатларнинг ёки жаҳон ҳамжамиятинингманфаатларига дахлдор бўлган, давлатларнинг жиноятчиликкақарши кураш борасидаги ҳаракатларининг шартномавий-ҳуқуқиймувофиқлашуви;б) жиноятчиликка қарши кураш борасида давлатларнинг шусоҳадаги ички органлари ва шу соҳадаги халқаро ташкилотларнингфаолиятини ривожлантириш;в) ушбу фаолият юзасидан илмий-ахборот билан таъминлаш;г) давлатларнинг жиноятчиликка қарши кураш борасида фаолҳаракатларини амалга ошириш учун, уларга муҳтож бўлган моддийтехникёрдам кўрсатиш.Жиноятларнинг хусусиятини инобатга олиб, бошқа мезонбилан ёндашганда, қуйидаги йўналишларни ҳам ажратибкўрсатсак бўлади:а) халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқароҳамкорлик;б) халқаро характердаги жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорлик;в) умумий жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқароҳамкорлик.Ўз навбатида, ушбу йўналишлар у ёки бу жиноятнинг (жиноятгуруҳларининг) хавфлилик даражаси ва тарқалиб кетиши хавфиданкелиб чиққан ҳолда тизимлаштирилади. Жумладан, ҳозирги вақтдажиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликсоҳасида қуйидаги йўналишлар долзарб бўлиб келмоқда:– халқаро ва давлат ичидаги терроризмга қарши кураш;– одамларни гаровга олишга қарши кураш;– гиёҳвандлик воситаларни ва психотроп моддаларни ғайриқонунийравишда айлантиришга қарши кураш;– ядровий ва кимёвий материалларни ғайриқонуний равишдамуомалага киритишга қарши кураш;– қурол-аслаҳаларни ғайриқонуний равишда сотишга қаршикураш;– юқори ривожланаётган технологиялар, компьютер биланбоғлиқ бўлган жиноятлар соҳасидаги ғайриқонуний операцияларгақарши кураш;44

– халқаро ва миллий коррупцияга қарши кураш;– пул бирликларини сохталаштириш ва банк операциялариниғайриқонуний равишда ўтказишга қарши кураш;– автомобиль контрабандаси ва ўғриликларига қарши кураш;– одамларни чегарадан ғайриқонуний равишда ўтказишга қаршикураш;– инсон организмидаги органларни трансплантация қилишмақсадида одамларни сотишга қарши кураш.Халқаро ҳамкорликнинг у ёки бу устувор йўналишларинидавлатлар ёки халқаро ҳамжамият аниқлайди. Бу йўналишлардавлатларнинг халқаро ҳуқуқий ва ички қонунчилиги соҳасида,шунингдек, давлатларнинг махсус ташкилий тузилмаларида, жамиятучун хавфлилик даражасида, кўриб чиқилаётган жиноятларнингтарқалиши ва хусусиятида, шунингдек, алоҳида ҳолатларни(масалан, сиёсий конъюктура, иқтисодий шарт-шароити, ижтимоийривожланиши, диний қарашлари, урф-одатларига бўлган анъаналари)инобатга олган ҳолда ўз аксини топади.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликшаклларини таснифлаш вақтида, улар ҳам белгиланган мезонларданажралиб туради. Масалан, жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорликни амалга ошириш фаолиятининг мазмуниниинобатга олиб, қуйидаги шаклларни айтиб ўтишимиз мумкин:– жиноий ишлар бўйича ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш 1 ;– жиноят содир этган шахсларни жиноий жавобгарликка тортишёки ҳукмни ижро этиш учун қайтариб бериш;– озодликдан маҳрум этилган шахсларни, жазони ўташ учунфуқаролиги бўлган давлатга ёки доимий яшаш жойига берибюбориш;– тезкор, ҳуқуқий ёки бошқа ахборотларни алмашиш;– халқаро қидирув бўйича вазифаларни ижро этиш;– бошқа бир давлатда одил судловни амалга ошириш учун шудавлат фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш;– турли хил давлатларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларинингкадрлар тайёрлаш, халқаро жиноятчиликка қарши курашсоҳасидаги иш тажрибалари билан алмашиш;1 Қаранг: Международно-правовые акты государств-участников СНГ вобласти борьбы с преступностью. – М., 1999. – С. 559–584.45

– экспертиза ва маслаҳат хизматларини кўрсатиш, махсусилмий-техник воситалар билан таъминлаш ва бошқа давлатларгамоддий-техник ёрдам кўрсатиш;– жиноятчиликка қарши кураш ва жиноятчилик билан боғлиқбўлган муаммоларни ҳамкорликда ўрганиш, ушбу фаолиятнидастурлаштириш ва таҳлил қилиш;– жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши кураш ваҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш борасидаги халқароҳамкорлик муаммоларини муҳокама қилувчи расмий анжуман(конгресс, мажлис) ларда ва илмий-амалий конференция (семинар,симпозиум) ларда иштирок этиш.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорлик,унинг миқёси ва мажмуидан келиб чиққан ҳолда қуйидагишаклларга ҳам ажратилади:а) кўп томонлама ҳамкорлик;б) икки томонлама ҳамкорлик.Ўз навбатида, кўп томонлама ҳамкорлик, глобал ва минтақавийҳамкорликка бўлинади ва айтиб ўтилган шаклларнинг ҳар бириуниверсал ёки мақсадий хусусиятга эга бўлиши мумкин.Хулоса қилиб айтганда, халқаро жиноятчиликка қарши курашсоҳасидаги халқаро ҳамкорликнинг шакллари ва йўналишларитўғрисидаги масалани кўриб чиқиш жараёнида шуни эътиборгаолишимиз лозимки, уларнинг ҳар бирини ушбу ҳамкорликдаиштирок этаётган давлат, халқаро ташкилот ёки шу соҳада фаолиятолиб бораётган давлат органи ўзининг аниқ мазмуни билан тўлдирибборади ва аниқ бир субъект амалга оширади.3.2. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқароҳамкорликнинг ҳуқуқий тартибга солинишиЖиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликмеханизмининг муҳим элементларидан бири унинг ҳуқуқийпойдевори ҳисобланади. Халқаро жиноят ҳуқуқи ушбу ҳуқуқийпойдеворнинг маркази сифатида иштирок этади. Ҳамкорликдақатнашаётган давлатларнинг ички (миллий) жиноят қонунчилигихалқаро жиноят ҳуқуқи билан мустаҳкам алоқалар орқали боғланганва бир-бирига таъсир кўрсатади. Бу мураккаб конгломератмужассамлашган ҳуқуқий блокни ташкил этади ва унижиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликсифатида белгиласа бўлади.46

Бизнинг фикримизча, шаклланган халқаро жиноят ҳуқуқитармоғи мавжудлигини тан олиш, жиноятчиликка қарши курашборасидаги халқаро ҳамкорликни тартибга солиш масаласидаўзининг тўлиқ ечимини топгани йўқ. Бундан ташқари, халқарожиноят ҳуқуқи мазмунини, унинг тушунчасини аниқлаштиришборасидаги муаммолар, бошқа меъёрлар, институтлар, давлатларнингички (миллий) жиноят ҳуқуқи ва халқаро ҳуқуқ тармоқларибилан алоқадорлигини аниқлаштириш долзарб бўлиб, у турли баҳсмунозараларгаолиб келган ва ҳозирда ҳам қизиқиш уйғотмоқда.Халқаро жиноят ҳуқуқи концепциясининг шаклланиши варивожланишида XX аср бўсағасида давлатлар томонидан алоҳидатурдаги жиноятларга қарши кураш борасидаги (қулчилик, қароқчилик,терроризм, пулни қалбакилаштириш ва ҳ. к.) конвенцияларнингқабул қилиниши, шунингдек, жиноятчиликка қарши курашмасалалари бўйича конференциялар ва мажлислар ҳамда халқароконгрессларнинг тавсиялари ва қарорлари катта аҳамият касб этди.Булар нафақат Европа минтақаси учун, балки Америка минтақасиучун ҳам катта аҳамиятга эга бўлган.Янги халқаро жиноят ҳуқуқи тармоғини тузиш ғоясинингташаббускори ким бўлган: халқаро ҳуқуқ бўйича мутахассислармиёки криминалистларми Бу саволга ҳалигача аниқ жавоб йўқ. Буборада, бизнинг фикримизча, И. И. Карпец илгари сурган фикргақўшилса бўлади. Унинг фикрича, ушбу ишда устунлик халқароҳуқуқ бўйича мутахассисларга тегишлидир. Айнан улар томониданечимини топиши лозим бўлган халқаро ҳуқуқий муносабатлар,уларнинг ривожланиши, жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорлик соҳаси олдида турган янги муаммолар қўйилган.Шу билан бирга, келтирилган тушунчаларнинг биронтаси ҳамхалқаро жиноят ҳуқуқи ва жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорликнинг мақсадли концепциясини тўлиқ ва асослиёритиб бера олмайди.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликнингҳуқуқий асоси халқаро жиноят ҳуқуқининг бир қисминиташкил этади, деб ҳисоблайдиган бўлсак, унда халқаро ҳуқуқийҳужжатларда белгиланган, жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорлик масалалари (халқаро ва халқаро характерга эгажиноятларнинг олдини олиш, содир этилишини тўхтатиш, терговқилиш, жиноий судловни амалга ошириш, айбдор шахсларниқайтариб бериш ва уларга ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш, маҳкумларга47

нисбатан жиноий жазони ижро этиш, ҳуқуқбузарлар биланмуомалада бўлиш қоидаларини назорат қилиш)ни тартибга солувчипринциплар ва меъёрлар тизимига ажратса бўлади.Берилган тушунчага асосланиб, шуни айтишимиз мумкинки,халқаро жиноят ҳуқуқи халқаро ва халқаро характердагижиноятларга қарши кураш борасида давлатлар, давлатларароташкилотлар ва давлатлар органларининг фаолиятини тартибгасолиб турувчи ўз предметига эга.Халқаро жиноят ҳуқуқи мустақил тармоқ сифатида ўзманбаларига эга ва уларга анъанавий халқаро ҳуқуқ манбалари, яънишартномалар, умум эътироф этган принциплар ва оддий меъёрлар(одатлар) киради. Айрим муаллифларнинг фикрича, резолюцияларва суд қарорлари ҳам катта аҳамиятга эга.Мустақил комплекс тармоғи сифатида халқаро жиноятҳуқуқининг тизими ўз ичига моддий ва процессуал меъёрларни вапринципларни олади. Булар эса, ўз навбатида, давлатларнингжиноятчиликнинг олдини олиш, уларни тергов қилиш, шунингдек,халқаро ва халқаро характердаги жиноятлар учун жазо белгилашборасидаги ҳамкорлигини тартибга солиб туради 1 . Ушбу меъёрларва принциплар халқаро, жиноят, жиноят-процессуал ҳуқуқнингсинтезлаштирилган ҳолатларини ўз ичига олади.Халқаро жиноят ҳуқуқининг ўзига хос принциплариқуйидагича:1. Халқаро ҳуқуқ бўйича шахсларнинг шахсий жавобгарлиги.Содир этилган хатти-харакатларни жиноят сифатида квалификацияқилишни бевосита халқаро ҳуқуқ амалга оширади. Содирэтилган жиноят ўзида шахсий жавобгарликни акс эттиради ва ҳукмхалқаро ҳуқуқ асосида чиқарилади.2. Халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят содир этган шахснингмансабдор эканлиги уни жиноий жавобгарликдан озод этмайди важазони юмшатувчи ҳолат ҳисобланмайди.Халқаро ҳуқуқ бўйича хавфлилик даражаси юқори бўлганжиноятлар кўп ҳолатларда мансабдор шахслар, шу жумладан, давлатбошлиқлари томонидан содир этилади. Шунинг учун ҳам уларда1 Международное публичное право / Под. ред К. А. Бекяшева. – М.:Новый юрист, 1998. – С. 571–585; Панов В. П. Международное уголовноеправо. – М.: Юрист, 1997. – С. 160–171.48

жиноий таъқиб этиш иммунитетининг мавжудлиги маълум бирмаънода бундай жиноятлар билан курашишнинг ўз мазмунинийўқотишга олиб келган бўлар эди.Халқаро ҳарбий трибунал Низомида ушбу ҳолат қуйидагишаклда белгиланган: «Судланувчиларнинг мансабдорлик ҳолати,яъни давлат бошлиқлари ёки турли хил давлат муассасаларидажавобгар мансабдор шахслар сифатидаги ҳолати уларнижавобгарликдан озод этиш ёки жазони енгиллаш учун асос бўлаолмайди» (7-модда).Жиноий ҳаракат, мансабдор шахс томонидан ички (миллий)ҳуқуқ билан белгиланган функционал вазифаларни бажариш вақтидасодир этилганда ҳам ушбу қоида қўлланилади. Халқаро ҳарбийтрибунал Низомининг қарори шуни белгилайдики, ушбу ҳолат ичкижиноят ҳуқуқи учун аҳамиятли бўлиши мумкин, аммо халқарожиноят ҳуқуқи учун аҳамиятга эга эмас. Бу ерда биз халқаро жиноятҳуқуқининг ички (миллий) жиноят ҳуқуқидан устунлигиникўришимиз мумкин.Шахснинг мансабдорлик ҳолати, унга қўл остидаги ходимларисодир этган жиноятлар учун жавобгарлик белгилайди. Мансабдоршахс ўз ходимларининг халқаро ҳуқуқ бўйича жиноят содирэтаётганидан хабари бўлса ёки бу жиноятларни содир этаётганлигитўғрисида етарли асослари бўлган бўлса-да, аммо у бу жиноятларсодир этилишининг олдини олиш ёки уларни тўхтатиш мақсадидазарур бўлган чора-тадбирларни кўрмаган бўлса, унга нисбатанжавобгарлик масаласи юзага келади. Бундай вазиятлардабўйсунувчининг жиноий жавобгарликка тортилиши юқори турувчимансабдор шахсни ҳам жиноий жавобгарликдан озод этмайди.«Юқори турувчи мансабдор шахс» тушунчаси ўзида нафақатбевосита бошлиқни, балки давлат тизимидаги барча мансабдоршахсларни (агарда кўрсатилган мезонлар етарлича бўлса, давлатбошлиғини ҳам киритишимиз мумкин) акс эттиради.3. Бир жиноят учун икки марта судлаш мумкин эмас (non bis inidem). Ушбу ҳуқуқнинг умумий принципи Фуқаролик ва сиёсийҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактда қуйидагича ифодаланган: «Ҳечким бир марта содир этган жинояти учун, агарда у ҳар бир давлатнингтегишли қонуни ва жиноят процессуал ҳуқуқи билан жазони ўтаганбўлса ёки оқланиб чиққан тақдирда жавобгарликка ёки судловгатортилиши мумкин эмас» (14-модданинг 3-қисми). Бундан шундайхулоса келиб чиқмоқдаки, ушбу принцип фақатгина якунловчи ҳукмўқилгандан сўнг ва у кучга кирган вақтдан бошлаб қўлланилади.49

Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида ҳам ушбупринцип ифодаланган бўлиб, у қуйидаги шаклда белгиланган: «Ҳечким айнан битта жиноят учун икки марта жавобгарликка тортилишимумкин эмас» (Умумий қисм, I-боб 8-модда) 1 .Юқорида кўрсатилган Ўзбекистон Республикасининг Жинояткодексида шаклланган ушбу принципда ҳам айрим элементлар йўқ.Масалан, бир жиноят иши бўйича суднинг оқловчи ҳукмичиқарилгандан сўнг, ушбу жиноят иши юзасидан иккинчи маротабасудлашга йўл қўймаслик. Бизнинг фикримизча, ушбу масалаюзасидан халқаро ҳуқуқ меъёрларига риоя қилган ҳолда, ЎзбекистонРеспубликаси Жиноят кодексига ўзгартиш киритишга доир ишларниолиб бориш лозим.Халқаро жиноят ҳуқуқининг ривожланиш тенденциялари шунгаолиб келмоқдаки, халқаро ҳуқуқ ва давлатларнинг ички (миллий)ҳуқуқи тизимларининг яқинлашуви натижасида, халқаро жиноятҳуқуқи икки тизимнинг тўқнашувида жойлашган ҳуқуқнинг мустақилсинтезлашган тармоғи сифатида шаклланишига ҳаракат қилмоқда.Бундай ҳолат бир неча давлатларнинг манфаатларига дахлдор умумийжиноятларга қарши кураш борасида давлатларнинг миллий ҳуқуқнимуҳофаза этувчи органлари ҳамда давлатларнинг бу борадагиҳамкорлиги халқаро жиноят ҳуқуқининг предмети сифатида ўзифодасини топган тақдирдагина амалга оширилиши мумкин.Ҳозирги вақтда умумий жиноятларга қарши кураш борасидаҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва давлатларнинг ўзарофаолиятининг устувор ҳуқуқий асоси бўлиб, миллий жиноят ҳуқуқиҳисобланади. У ўзида жиноий-ҳуқуқий соҳада халқаро ҳуқуқиймажбуриятларни ҳисобга олувчи меъёрларни акс эттиради.Хулоса қилиб айтганимизда, халқаро жиноят ҳуқуқинингривожланиш тенденциялари ҳозирги замон халқаро ҳуқуқинингюридик табиатига катта таъсир кўрсатиб, унинг тобора ўзгаришигаолиб келмоқда ва бу, ўз навбатида, давлатлар ҳамда уларнингҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари ўртасида халқарожиноятчиликка қарши кураш борасидаги ўзаро ҳамкорликни олибборишини талаб қилмоқда. Бундай ҳамкорлик уларнинг хоҳишигақараб эмас, балки ҳозирги замон талаби бўлиб келмоқда.1 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси (2011 йил 1 мартгачабўлган ўзгартириш ва қўшимчалар билан қайта нашри). – Т.: ЎзбекистонРеспубликаси Адлия вазирлиги 2011. – Б.6.50

3.3. Жиноятчиликка қарши курашда экстрадициямуаммолариДавлатларнинг ҳамкорлигида амалга ошириладиган жиноийишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг турларидан бирижиноятчини ушлаб қайтариб бериш (экстрадиция) дир.Жиноятчиларни қайтариб бериш, яъни экстрадиция тартибиқуйидагича регламентация қилинади: тезкор-қидирув ёки терговҳаракатини амалга ошириш учун ушбу ҳаракат ёзма равишдарасмийлаштирилади ва унда шартномада мустаҳкамланган барчашартлар инобатга олинади.Халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасида мураккабмуаммолардан бири бу жиноятчиларни қайтариб бериш муаммоси бўлибҳисобланади, чунки у бевосита манфаатдор давлатларнинг суверенитетигадахлдордир. Экстрадиция жараёнининг мураккаблиги ва кўпвақт талаб қилишига сабаб шуки, у бир неча давлатларнингманфаатларига, ўз навбатида, уларнинг ички муассасаларига тегишлибўлган манфаатларга ҳам дахлдордир. Давлатлараро муносабатлардажиноятчиларни қайтариб бериш ҳуқуқий ёрдам акти сифатида қаралади.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатишни ўзининг мазмунига кўра,қуйидаги турларга ажратиб кўрсатсак бўлади:а) ҳуқуқбузарларни қайтариб бериш бўйича ёрдам кўрсатиш;б) суд топшириғи асосида гувоҳларнинг кўрсатмаларини йиғиш,ашёвий далилларни кўриб чиқиш учун тақдим этиш ва бошқа зарурбўлган ҳужжатларни кўрсатиш борасида ёрдам бериш.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг биринчи тури асосий ҳисобланади.У етарли даражадаги ўзига хосликларга эга бўлиб, турли хилбосқичларда ҳуқуқбузарларни қайтариб бериш тўғрисидаги халқарокелишувлар билан батафсил регламентация қилинган. Давлатларушбу ҳаракатларни ўзаро келишилган ҳолда ҳал қилиш учун бирбирларибилан жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиштўғрисида махсус конвенциялар қабул қиладилар ва конвенцияларнингкўп қисми жиноятчиларни қайтариб беришшартларига тегишли бўлади.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг иккинчи тури ҳам халқарошартномалар билан регламентация қилинган ва ўзида қуйидагиларниакс эттиради:а) бундай ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги кўп томонлама халқарошартномалар;51

б) алоҳида турдаги жиноятларга қарши кураш олиб боришмақсадида давлатлар ўртасида қабул қилинаётган кўп томонламаконвенциялар;в) тегишли ёрдам олиш тўғрисида ҳукуматлараро ваташкилотлараро қабул қилинаётган шартномалар.Жиноятчиларни қайтариб бериш институтининг юридиктабиатини кўриб чиқсак. Умумий қоидага кўра, бу – халқарохарактердаги жиноятларни содир этган жисмоний шахсларниқайтариб бериш деб тушунилади. Бошқача қилиб айтганда,жиноятчиларни қайтариб бериш институти дейилганда, халқароҳуқуқ меъёрларига мувофиқ жиноятчиларни бошқа бир давлатгажиноий жазони ижро этиш учун қайтариб бериш жараёнитушунилади.Берилган тушунчалардан кўриниб турибдики, экстрадиция биланбоғлиқ барча масалалар давлатларнинг ваколатларига киради.Фақатгина давлат халқаро шартномаларни қабул қилади, ўзинингқонунларини тасдиқлайди ва жиноятчиларни қайтариб беришборасидаги амалий фаолиятини ижро этади.Ҳозирда умумэътироф этилган нуқтаи назарлардан бирижиноятчиларни қайтариб бериш давлатнинг мутлақ ҳуқуқидир, лекинунинг мажбурияти эмас. Бундай нуқтаи назар давлат суверенитетинитўла-тўкис ҳурмат қилиш тўғрисидаги халқаро ҳуқуқий принципгамос келади ва давлатлараро амалиётда ўз исботини топмоқда.Жиноятчиларни қайтариб бериш тўғрисида талаб ёки ҳуқуқий ёрдамкўрсатиш тўғрисидаги илтимос агарда халқаро шартномада бошқачатартиб белгиланмаган бўлса, дипломатик йўллар орқали юборилади.Экстрадициянинг ҳуқуқий асослари алоҳида турдаги халқарожиноятларга қарши кураш бўйича кўп томонлама келишувлар,жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги иккитомонлама келишувлар ва миллий қонунчилик бўлиб ҳисобланади.Жиноятчиларни қайтариб бериш тўғрисидаги икки томонламаҳужжатларга қўшимча сифатида давлатларнинг қайтариб бериштўғрисидаги махсус миллий қонунларни қабул қилиш амалиёти кенгтарқалмоқда. Бундай қонунлар ҳозирда Ҳиндистон, Ироқ, Мексика,Перу, Панама, АҚШ, Канада, Австралия, Швеция, Норвегия,Нидерландия, Буюк Британия, Аргентина, Бразилия, Франция, ГФР,Бельгия, Исроил каби давлатларда мавжуддир.Шундай қилиб, жиноятчиларни қайтариб бериш муаммосининафақат икки томонлама ҳуқуқий ҳужжатлар, балки, халқаро52

ҳуқуқнинг ўзаро ҳамкорлик принципига риоя қилган ҳолда,давлатларнинг миллий қонунчилиги асосида ҳам ҳал этиш имкониятияратилди. Бу принцип халқаро муносабатларда қадимдан амал қиладива уни, шубҳасиз, ўзаро ҳамкорлик ҳуқуқи деб атаса ҳам бўлади.Европа конвенциясига мувофиқ, унинг иштирокчилари – ЕвропаКенгашига кирувчи давлатлар ўз зиммаларига ўзаро ҳамкорликасосида сўровнома жўнатаётган томоннинг суд органлариюрисдикциясига кирадиган жиноятлар учун жиноий таъқибмасалалари бўйича кенг миқёсда ҳуқуқий ёрдам кўрсатишниоладилар.Конвенцияга мувофиқ, қуйидаги ҳолларда сўралаётганёрдамга рад жавоби берилиши мумкин:а) сўровнома жўнатаётган давлат сиёсий жиноят дебҳисоблайдиган жиноятлар бўйича ёрдам кўрсатиш;б) агар сўралаётган давлатнинг фикрига кўра, ёрдам кўрсатиштўғрисидаги илтимосни бажариш, унинг суверенитетига,хавфсизлигига, жамоат тартибига зиён етказиши мумкин дебҳисобланадиган бўлса.1959 йилги Европа конвенциясининг қоидалари 1968 йилдагиХорижий қонунчиликка тааллуқли маълумот тўғрисидаги Европаконвенцияси ва унга 1978 йилдаги Қўшимча протокол, 1970 йилдагиВояга етмаганларнинг репартацияси тўғрисидаги Европаконвенцияси, 1972 йилдаги Жиноят ишлари бўйича ҳужжатларнибериш тўғрисидаги Европа конвенцияси, 1977 йилдаги Ҳуқуқийёрдам тўғрисидаги аризаларни бериш тўғрисидаги Европа Келишуви,1970 йилдаги Жиноий ишлар бўйича суд қарорларининг халқаро ҳаракатдалигитўғрисидаги Европа конвенцияси ҳамда 1964 йилдагишартли равишда судланган ёки муддатдан олдин Шартли равишдаозодликка чиқарилган ҳуқуқбузарлар устидан назорат қилиштўғрисидаги Европа конвенцияси орқали аниқлаштирилади.Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқиймуносабатлар ва ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги 1993 йилгиМДҲ Конвенцияси 1959 йилдаги Европа конвенциясининг асосийталабларини ўзида акс эттиради ва ундаги жиноий таъқибни амалгаоширишга доир қоидаларни аниқлаштириб беради. Бундааҳдлашувчи томонлар аҳдлашувчи томоннинг ҳудудида жиноятсодир этганликда гумон қилинаётган ўзининг фуқароларига нисбатанжиноий таъқибни аҳдлашувчи томоннинг илтимосига кўра амалгаошириш мажбуриятини оладилар.53

Конвенцияда, илтимосга кўра, жиноий таъқибни олиб бориштартиби, келишилган томонга зарур бўлган ҳужжатларни топшириш,шунингдек, сўровнома юзасидан келиб чиққан хулосалар тўғрисидаахборотга эга бўлиш тартиблари белгилаб берилган.Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, алоҳида турдаги жиноятларгақарши кураш олиб бориш учун давлатлар ўртасида қабул қилинаётганжиноий ишлар бўйича давлатлараро ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатишмасалалари, кўп томонлама конвенциялар билан ҳам тартибгасолинади. Бу ерда гап асосан экстрадицион жиноятлар ҳақидабормоқда. Буларга: БМТ Бош Ассамблеясининг 11-сессиясида қабулқилинган Уруш вақтидаги жиноятчилар ва хоинларни қайтариббериш тўғрисидаги 1947 йилги резолюция, Инсониятга қаршиқаратилган жиноятлар ва ҳарбий жиноятларга оид вақт муддатиниқўлламаслик тўғрисидаги 1968 йилги конвенция, Ҳаво кемалариниғайриқонуний тарзда эгаллаб олишга қарши кураш тўғрисидаги 1970йилги Гаага конвенцияси, Фуқаро авиацияси хавфсизлигига қаршийўналтирилган ноқонуний актлар билан курашиш тўғрисидаги 1971йилги Монреал конвенцияси, Гиёҳвандлик воситалари ва психотропмоддаларни ғайриқонуний равишда муомалага киритишга қаршикураш тўғрисидаги 1988 йилги БМТ конвенцияси кабилар киради.1988 йилги БМТ конвенцияси ўзида гиёҳвандлик воситалари вапсихотроп моддаларни ғайриқонуний равишда муомалага киритишгаоид ва шу соҳадаги ҳамкорликнинг бошқа шаклларида жиноятишларини тергов қилиш борасида давлатларнинг ҳуқуқий ёрдамкўрсатиш тўғрисидаги махсус шартномаларини акс эттиради.Конвенцияга мувофиқ, ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш қуйидагимақсадда сўралиши ва амалга оширилиши мумкин: иш бўйичакўрсатмаларни ва ашёвий далилларни йиғиш; суд терговинингҳужжатлари билан танишиш; ҳибсга олиш ва тинтув ўтказиш;жойларни ва ашёвий далилларни синчковлик билан кўриб чиқиш;ашёвий далилларни ва ахборотларни тақдим этиш; тегишлиҳужжатлар ва материалларнинг тасдиқланган нусхаларини ёки аслнусхаларини тақдим этиш ва, ўз навбатида, уларга кирувчи банк,молия, фирма ва тижорат ҳужжатларини тақдим этиш.Жиноятчиларни қайтариб бериш тўғрисидаги шартнома мавжудбўлмаган тақдирда, жиноятчиларни қайтариб бериш масаласидавлатларнинг миллий қонунчилиги ёки ўзаро ҳамкорлик принципиасосида амалга оширилиши мумкин.Жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш алоҳида54

давлатлар ўртасида тузилаётган икки томонлама шартномалар биланҳам тартибга солинади. Ушбу шартномалар асосан ҳуқуқбузарларниқайтариб бериш муаммосига тааллуқли бўлади ва шу билан бирга,шартномалар фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқиймуносабатлар ва ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш масалалари бўйичатузилади. Ҳар бир тузилаётган шартномада шундай боб мавжудки, уўзида жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдамни регламентацияқилувчи моддаларни акс эттиради. Тегишли меъёрлар давлатларнингжиноят содир этган шахсларни жиноий жавобгарликка тортиш ёкиҳукмни ижро этиш учун юбораётган сўровномаларга нисбатанмажбуриятларини белгилайди.Ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги шартномаларда қайтариббериш ва у билан боғлиқ бўлган юридик ҳаракатлар тартибирегламентация қилинади. Шу билан бирга, ҳуқуқий ёрдам кўрсатиштўғрисидаги шартномаларда ҳуқуқий ёрдамнинг бошқа шаклларини,яъни ҳибсга олинган шахсларни бир давлатдан бошқа бир давлатгатранзит орқали ўтказиш, ашёвий далилларни тақдим этиш кабиларниназарда тутади.Ўзбекистон Республикаси ушбу масала юзасидан хорижийдавлатлар ҳамда Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги мамлакатларибилан бир қанча икки томонлама шартномалар қабул қилган.Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ва ТуркманистонҲукумати ўртасида 1996 йил 27 ноябрдаги Фуқаролик, оилавий важиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлартўғрисидаги шартнома, 1997 йил 2 июндаги ЎзбекистонРеспубликаси ва Қозоғистон Республикаси ўртасидаги Фуқаролик,оилавий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқиймуносабатлар тўғрисидаги шартнома 1 , 1997 йил 20 февралдагиЎзбекистон Республикаси ва Литва Республикаси ўртасидагиФуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам ваҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги шартнома, 1997 йил 11декабрдаги Ўзбекистон Республикаси ва Хитой Халқ Республикасиўртасидаги Фуқаролик ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдамтўғрисидаги шартнома, 1994 йил 23 июндаги ЎзбекистонРеспубликаси ва Туркия ўртасидаги Фуқаролик, савдо ва жиноийишлар бўйича ўзаро ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисидаги шартнома,1997 йил 18 июндаги Ўзбекистон Республикаси ва Озарбайжон1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. – 1997 –№ 9. – 243-м.55

Республикаси ўртасидаги Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишларбўйича ҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидагишартнома, 1997 йил 18 июндаги Ўзбекистон Республикаси ваОзарбайжон Республикаси ўртасидаги Озодликдан маҳрум этилганшахсларни жазони ўташни давом эттириш учун ўтказиш тўғрисидагишартнома, 1996 йил 24 декабрдаги Ўзбекистон Республикаси ваҚирғизистон Республикаси ўртасидаги Озодликдан маҳрум этилганшахсларни жазони ўташни давом эттириш учун ўтказиш тўғрисидагишартнома, 1998 йил 19 февралдаги Ўзбекистон Республикаси ваУкраина ўртасидаги Фуқаролик, оилавий ва жиноий ишлар бўйичаҳуқуқий ёрдам ва ҳуқуқий муносабатлар тўғрисидаги шартнома, 1998йил 19 февралдаги Ўзбекистон Республикаси ва Украина ўртасидагиОзодликдан маҳрум этилган шахсларни жазони ўташни давомэттириш учун ўтказиш тўғрисидаги шартнома, 1999 йил 8 ноябрдагиЎзбекистон Республикаси билан Хитой Халқ Республикасиўртасидаги Экстрадиция тўғрисидаги шартнома, 2000 йил 2 майдагиЎзбекистон Республикаси билан Ҳиндистон Республикаси ўртасидагиЖиноий ишлар юзасидан ўзаро ҳуқуқий ёрдам тўғрисидагишартнома, 2001 йил 25 январдаги Ўзбекистон Республикаси биланПокистон Ислом Республикаси ўртасидаги Экстрадиция тўғрисидагишартнома, 2003 йил 12 февралдаги Ўзбекистон Республикаси биланКорея Республикаси ўртасидаги Жиноий ишлар юзасидан ўзароҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги шартнома, 2003 йил 12 февралдагиЎзбекистон Республикаси билан Корея Республикаси ўртасидагиТутиб топшириш тўғрисидаги шартнома.Ҳозирги кунда бутун дунё муаммосига айланиб бораётганхалқаро жиноятчилик ер юзидаги хавфсизликка, барқарорликка,қолаверса, ҳар бир жамиятнинг иқтисодий, сиёсий, маданий ҳамдамаънавий соҳаларига катта хавф солмоқда. Бу жирканч ҳодисанингтобора томир ёйиши нафақат ислоҳотлар йўлига жиддий тўсиқ, балкиўтиш даврида белгиланган мақсадларга эришишга ҳам бевоситатаҳдид солмоқда. Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари сингари,Ўзбекистон Республикаси ҳам бундан мустасно эмас. 1999 йил 16февралда мамлакатимиз пойтахтида юз берган фожиали воқеафикримизнинг яққол далилидир.Жумладан, 16 феврал воқеаларига бевосита алоқадор бўлган З.Х.Деҳқонов ваҳҳобийлик диний оқимининг аъзоси бўлиб, уюшганжиноий гуруҳ таркибига кирган. Ўзбекистон ҳудудида ўз фаолиятиниолиб бораётган тадбиркорлар, ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганларнинг ходимлари ва бошқа давлат органлари ходимларини56

қасддан ўлдиришда ва бир қатор босқинчилик жиноятларини содирэтишда қатнашган. 1996 йилда Олмата шаҳрида, Ўзбекистонда исломдавлатини тузиш тарафдорлари бўлган шахсларни ёллаш ишларибилан шуғулланган. Чеченистоннинг ҳарбий лагерларида жанговартайёргарликлар кўриб келган. 1998 йил 19 октябрдаТуркманистоннинг ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари томониданТуркманистон ҳудудида қўлга олинган ва Ўзбекистон Республикасигақайтариб берилган.Б. Х. Абдуллаев ваҳҳобийлик диний оқимининг аъзоси сифатидаЎзбекистонда конституциявий тузумни йўқ қилишга қаратилгансуиқасдни ташкил этишда иштирок этган. Чеченистонда жанговартайёргарлик кўрган ва ўзбекистонлик жангариларни у ердагилагерларда тайёрлаш учун жангарилар раҳбари Хаттаб биланкелишувлар олиб борган. У ҳам 1998 йилда З.Х. Деҳқонов биланбиргаликда Ашхободда қўлга олинди ва Ўзбекистонга қайтарибюборилди.З. А. Асқаров Тоҳир Йўлдош тузган диний-экстремистикҳаракатнинг аъзоси бўлиб бир неча йил Туркияда яшаган. 1999йилнинг март ойида Интерполнинг Ўзбекистон РеспубликасидагиМиллий Марказий бюроси билан ҳамкорликда Туркия давлатидақўлга олинган. Бевосита 16 февраль воқеаларида портлатишлар содирэтганЗ. Ҳасанов, Ф. Асқаров ва К.Зокиров сингариватанфурушлар Қирғизистон ҳудудида яшириниб юрган вақтидаЎзбекистон Республикаси ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари ваҚирғизистон Республикасининг ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганлари билан ҳамкорликда қўлга олинди ва Ўзбекистонга олибкелинди 1 .Жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг яна биршакли бу ҳуқуматлараро ва соҳалараро келишувлардир. МДҲга аъзодавлатлар бошлиқлари кенгашининг қарорига асосан, 1993 йил 24сентябрда МДҲ ҳудудида уюшган жиноятчилик ва бошқа хавфлижиноятчиликка қарши кураш бўйича мувофиқлаштирувчи бюроташкил этилган ва унинг Низоми қабул қилинган. Унда Бюронингтузилиши, штатлари, иш олиб бориш тартиби, фаолиятининг асосийвазифалари ва молиявий таъминланиш масалалари белгиланган.Мустақил давлатлар Ички ишлар вазирликларининг 1992 йилгижиноятчиликка қарши кураш борасидаги ўзаро ҳамкорлигитўғрисидаги келишувга асосан, томонлар миллий қонунчилиги1 Қаранг: Якубов О. Волчья стая. Кровавый след террора: Политическийдетектив. – М., 1999. – С. 193–272.57

асосида жиноятчиликка қарши кураш борасидаги ҳамкорлигиниқуйидаги шаклларда амалга оширадилар:1) жиноий ишлар, тезкор ҳисобот ишлари ва маъмурийҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ҳужжатларга оид сўровнома ваилтимосларни бажариш;2) содир этилган ва тайёргарлик кўрилаётган жиноятлар ва уларгатегишли бўлган шахслар тўғрисида тезкор-қидирув, тезкор-аниқловва криминалистик маълумотлар, шунингдек, архив маълумотларибилан алмашув;3) тезкор-қидирув ва процессуал ҳаракатларни ўтказишдакўмаклашиш;4) иш тажрибаси, норматив ва қонун ҳужжатлари, ички ишларорганлари масалалари бўйича ўқув адабиётлар, шунингдек, кадрлармалакасини оширишда ёрдам кўрсатиш;5) бир-бирларини ўзаро келишув асосида автомобиль,криминалистик ва махсус техника, алоқа воситалари билантаъминлаш;6) махсус ва бошқа турдаги юкларни транспорт воситалариорқали ташишга кўмаклашиш;7) ички ишлар органлари иш фаолияти масалалари бўйича илмийтехникмаълумотлар билан алмашиш, ҳамкорликда илмий изланишниўтказиш, ўзаро қизиқиш уйғотаётган долзарб муаммолар бўйичадастурларни ишлаб чиқиш.Шу билан бирга, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги доирасидагиИчки ишлар вазирликлари ўртасида қуйидаги келишувлар қабулқилинган, яъни: 1992 йилги ахборот алмашиш соҳасида ўзаромуносабатлар тўғрисидаги келишув, 1992 йилги Моддий-техниквоситалар ва махсус техника билан таъминлаш соҳасида ҳамкорликтўғрисидаги келишув, 1992 йилги Гиёҳвандлик воситалари вапсихотроп моддаларни ноқонуний айлантиришга қарши курашборасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги келишув, 1993 йилги Йўлҳаракати хавфсизлигини таъминлаш соҳасидаги ҳамкорликтўғрисидаги келишув, 1994 йилги Уюшган жиноятчиликка қаршикураш борасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги келишув, 1994 йилгиҲибсга олинган шахсларни қайтариб бериш ва уларнинг транзиторқали юбориш тартиби борасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги келишув,1995 йилги Транспортда жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорлик тўғрисида келишув ва ҳ.к 1 .1 Қаранг: Лукашук И. И., Наумов А. В. Международное уголовное право. –М.: Спарк, 1999. – С. 202.58

4-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ТЕРРОРИЗМ ЖИНОЯТЧИЛИГИГА ҚАРШИКУРАШДА ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК4.1. «Халқаро терроризм жиноятчилигига қарши курашдахалқаро ҳамкорлик» тушунчасиЖаҳонда рўй бераётган терроризм хуружлари мамлакатимиз вабошқа давлатлар хавфсизлигига ҳам хавф солмоқда. Давлатимизраҳбари БМТ Бош Ассамблеясининг 48-сессиясидаги маърузасида«Ўзбекистон экстремизмни, террорчиликни, ҳар қандайкўринишдаги диний фанатизм ва ақидапарастликни қатъиянқоралайди. Биз можарони сиёсий воситалар ёрдамида тинч йўлбилан ҳал қилиш, бир-бирига қарши курашувчи томонлар ўртасидамузокаралар олиб бориш, мустақил давлатларнинг ички ишларигааралашмаслик тарафдори» эканлигимизни таъкидлаганди.Терроризм ҳаракатини аниқроқ таърифлаш ва уни юридикквалификация қилиш жуда мушкулдир. Ҳозирча бу борадакелишилган аҳдлашувга мувофиқ, терроризм қурол ишлатиш йўлибилан амалга ошириладиган ғайриқонуний зўравонлик, аҳолинитаҳликага солишга интилишдир. Халқаро ҳуқуқий тартибга солишумумий терроризмга нисбатан эмас, балки бундай хаттиҳаракатларнингалоҳида тоифаларига нисбатан шакллантирилган.«Ўзбекистон Республикасининг Миллий хавфсизлиги концепцияси»дакўрсатиб ўтилган халқаро терроризмнинг кенг қамровлихавфи, уюшган жиноятчилик, гиёҳвандлик воситаларининг тарқалиши,шунингдек, экологик хавф-хатарлар ҳозирги куннинг энгдолзарб муаммоларидан биридир.Терроризм жинояти бутун жаҳон ва инсоният хавфсизлигигахавф туғдираётганлиги, шунингдек, бу жиноят халқаро характергаэга бўлганлиги ва халқаро ҳамда минтақавий хавфсизликка тажовузқилаётганлигини инобатга олиб, 2000 йилда Ўзбекистон Республикасининг«Терроризмга қарши кураш тўғрисида»ги қонуни қабулқилинди 1 . Ушбу ҳужжатда шундай бир норма кўрсатилганки, унгакўра, Ўзбекистон Республикаси хорижий давлатлар, уларнинг1 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2001.– № 1–2. – 15-м.59

ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари, махсус хизматлари ватерроризмга қарши кураш соҳасида ўз фаолиятини олиб бораётганхалқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни Ўзбекистон Республикасинингхалқаро шартномаларига асосан амалга оширади.2002 йил ноябрь ойида Республикамиз Президенти ИсломКаримов ЕХҲТнинг Прагада бўлиб ўтган саммитида иштирок этди.Ушбу саммитда юртбошимиз Шимолий Атлантика альянсига аъзодавлатларнинг Марказий Осиё давлатлари билан хавфсизликнитаъминлаш соҳасида фаол иштирок этиши таклифи билан чиқди.Халқаро тероризм бу давлатлар ва уларнинг вакилларимеъёрдаги дипломатик фаолиятини бузувчи, шунингдек халқароучрашувлар, алоқаларни амалга оширишни қийинлаштирувчихалқаро масштабдаги энг оғир жиноятдир.Терроризм одатда бошқа давлат ҳудудида содир қилинади ваўзининг агрессив сиёсий мақсадларига эришиш учун террорчиликактидан манфаатдор хорижий давлатлар томонидан маблағ билантаъминланади.Ҳозирги даврда бу ҳодиса халқаро муносабатнинг меъёрийривожланишини жиддий барқарорсизлантирувчи омилга айланган.Алоҳида тарздаги хавф ядровий ва бошқа оммавий қирғинвоситаларидан фойдаланган ҳолда амалга оширган террорчиликтажовузи ҳисобланади.Ҳозирги кунда терроризмнинг қуйидаги замонавий кўринишларимавжуд:1) экологик терроризм. Терроризмнинг бу кўриниши инсоняшаётган табиий муҳитга зарар етказиш орқали жамиятга вадавлатга таъсир ўтказиш мақсадларига бўйсундирилган бўлади.Ичимлик суви манбаларини заҳарлаш, сув омборларини портлатишёки турли микроорганизмлар, вирусларни тарқатиш орқали қишлоқхўжалигига зарар етказиш, ўрмонларда ёнғин чиқариш, табиийзахираларни йўқ қилиш экологик терроризмнинг кўринишларидир;2) ахборот терроризми (информацион терроризм). Информационтерроризм ёки айрим ҳолларда ифодаланишича, «компьютертерроризми» давлат ёки умуммиллий аҳамиятга эга бўлганмаълумотларни қўлга киритиш, уларни ўзлаштириш ёки йўқ қилибюбориш орқали жамиятга чексиз зарар етказишга қаратилган бўлади.Компьютер терроризмини, асосан, юксак малакали дастурчилар,операторлар катта пул эвазига амалга оширадилар. Компьютертеррорчилари гоҳида «хакерлар», деб ҳам юритилади. Хакерлар60

давлат мудофаа ва молия қудратига оид махфий маълумотларни,режа ва лойиҳаларни қўлга киритмоқчи, давлатни тиз чўктирмоқчи,қарам қилиб қўймоқчи ёки иқтисодий ва ҳарбий жиҳатданзаифлаштирмоқчи бўладилар.Ҳозир бутун дунё мамлакатларининг ўзаро маълумот алмашиштармоғи – Интернетга уланганлиги, давлатлараро муносабатлардаэлектрон почта ва Интернет хизматларидан фойдаланиш кенгривожланаётган пайтда компьютер терроризмининг хавфи ошиббормоқда. Дунёнинг айрим ривожланган мамлакатларидатерроризмнинг бу кўриниши юридик жиҳатдан квалификацияқилинган бўлиб, жиноят кодексларида жиноятнинг бу кўринишигаоид махсус моддалар ҳам мавжуд. Ўрни келганда шуни таъкидлашзарурки, халқаро миқёсдаги террорчи Усома бин Лодинтерроризмнинг ушбу кўринишидан ҳам фойдаланмоқчи бўлган,унинг Интернетда ҳозирча 8 та сайти мавжуд бўлиб, унга малакалидастурчилар хизмат қилган. Компьютер терроризми халқаротерроризмнинг ривожланаётган кўринишларидан биридир. Унингхавфи кучли ҳисобланади;3) ядровий терроризм. Катта халқаро йиғинларда ва оммавийахборот воситаларида «ядровий терроризм» ибораси кейингипайтларда тез-тез учраб турибди. Ядровий терроризм асл моҳиятибилан оммавий қирғин қуроллари воситасида у ёки бу давлатга, ёкибутун инсониятга ваҳима солиш, қўрқитиш, ўз мақсадларигабўйсундиришни англатади. Халқаро террорчилар ўз мақсадларийўлида оддий ўқотар ёки портлатувчи ва яксон қилувчи воситаларбилан чекланиб қолмасдан, умумқирғин ҳолатига олиб борувчистратегик хом ашёларни, юксак ҳарбий-стратегик технологияларнива воситаларни қўлга киритишга ҳаракат қилмоқдалар. Ядро қуроли,ядро хавфи билан қўрқитиш нафақат айрим давлатларнинг, балкихалқаро террорчилик ташкилотлари ва уларнинг етакчилари учунудум бўлмоқда.Юқоридагилардан кўринадики, ядровий терроризмга қаршикураш бир ёки бир неча давлатнинг эмас, балки жаҳонҳамжамиятининг муаммосидир. Президентимиз 1997 йил 15сентябрда Тошкентда ўтган «Марказий Осиё – ядро қуролидан холиҳудуд» мавзуидаги халқаро конференцияда бу ҳақда тўхталиб, «биз,шунингдек, терроризм ва иғвогарликнинг турлича кўринишлариданҳам кафолатланган эмасмиз.61

Биз мамлакатларимиз ҳудудига исталган пайтда ядро қуролигаайланиши мумкин бўлган хавфли ёнилғининг кириб келишидан ҳамкафолатланган эмасмиз. Давлатлараро даражада дипломатлар,давлат органлари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идоралари ишинимувофиқлаштириш зарур. Биздан ядровий материалларни сақлаш,назорат қилиш ва ҳисоблаш, улардан ҳимояланиш борасидагиҳамкорлигимизни фаоллаштириш ва чуқурлаштириш бўйича муайянтадбирлар ишлаб чиқилиши талаб этилади», деб таъкидлаганди.«Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлиги концепцияси»даЎзбекистон ва бошқа давлатларнинг халқаро хавфсизликнинг кўплабмуаммолари бўйича, жумладан, оммавий қирғин қуролларинингтарқатилишига, халқаро терроризмга қарши кураш бўйичаманфаатлари умумийлиги сақланиб қолиши уқтирилади. Бизнингдавлатимизда терроризмга қарши кураш Ўзбекистон Республикасининг«Терроризмга қарши кураш тўғрисида»ги Қонуни, Жинояткодексининг тегишли моддалари билан мустаҳкамланган. Шу боисданҳам, ядровий терроризмга қарши кураш муаммоларини, уларни халқароҳуқуқий бошқаришнинг ўзига хос хусусиятлари ва ушбу соҳадагихалқаро институтлар фаолиятини тадқиқ этиш нафақат мамлакатимиз,балки халқаро ҳамжамият хавфсизлигини таъминлашда катта аҳамиятгаэга. 2008 йил апрелда давлатимиз раҳбари «Ўзбекистон Республикасининг2005 йил 13 апрелда Нью-Йоркда қабул қилинган (БМТ БошАссамблеясининг 59/290-резолюцияси) ядровий терроризм хуружларигақарши кураш ҳақидаги Халқаро конвенцияга қўшилишитўғрисида»ги Қонунни имзолади.Терроризмга қарши халқаро ҳамкорликнинг келиб чиқишпроцесси, унинг асосий принцип ва меъёрларининг шаклланишимаълум бир тарихий даврни босиб ўтди. Биринчи маротаба буйўналишда давлатларнинг ҳаракати XX асрнинг 20 йилининг охирива 30 йилининг иккинчи ярмига тўғри келади. Жиноятқонунчилигини бир тизимга солиш бўйича халқаро конференцияиши даврида терроризмга таъриф беришга эришилди (иштирокчидавлатларга таклиф шаклида), бу таъриф бўйича бирон бирижтимоий ташкилотни йўқ қилиш мақсадида ёки бирон-бирвоситани қўллаш йўли билан аҳолини террор қилиш тушунилди. БуКонференцияда Миллий чегаранинг у томонидаги террористларнижиноий таъкқиб қилишга имконият берадиган механизм устида ишолиб борилади. Жиноий қонунчиликни бир «системага солувчилар»миллий даражада қабул қилинадиган объектив зарур чораларни62

мустаҳкамлаш, халқаро ҳуқуқ меъёрларига мувофиқ ишлаб чиқишмасаласини бир овоздан маъқуллашди.Давлатларнинг бу соҳа бўйича халқаро ҳамкорлигининг янгибосқичида Миллатлар Лигаси раҳнамолигида 1937 йили ишлабчиқилган ва қабул қилинган терроризмнинг олдини олиш ва унингучун жазолаш тўғрисидаги Конвенция шунингдек, халқаро жиноийсудни ташкил қилиш тўғрисидаги Конвенция бўлди. Гарчи бу иккиКонвенциялар кучга кирмаган бўлса-да, терроризмга қарши курашдахалқаро ҳамкорликнинг ҳаракатдаги принцип ва меъёрлари ташкилтопишида унинг бир қанча қоидалари асос бўлди, жумладан,жиноятчиларни жазолашнинг муқаррарлиги, юрисдикциянингуниверсаллиги, гумон қилинган жиноятчини ё тутиб бериш ёкижиноий процессуал тартибда уни таъқиб қилиш, тегишлимаълумотларни ўзаро айирбошлаш тўғрисидаги қоидаларнингмажбурияти ва бошқалар.Терроризмга қарши кураш бўйича давлатларнинг халқароҳамкорлигининг ҳозирги пайтдаги кўриниши асосан урушдан кейиншаклланади. Ушбу жараённинг асосини ташкил қилувчимуносабатнинг умумий тушунчаси шаклланган бўлса-да, халқароҳамжамият ҳозиргача терроризмнинг умум тан олган қоидалариниишлаб чиқишнинг уддасидан чиқолмаяпти. Энг аввало, бу ердақурол ишлатиш йўли билан қонунга хилоф зўравонлик қилиш, кенгхалқ оммасини қўрқитиш, террорчилик актларида қурбон бўладиганбеайблар тўғрисида гап кетаяпти. Кейинги йилларда БМТ БошАссамблеясининг VI Қўмитасида «терроризм» тушунчасинианиқлаш бўйича жадал иш кетаяпти.Терроризмнинг умумтан олган, барча масалаларни ўзидамужассамлантирган таърифи йўқлиги сабабли унга қарши курашдадавлатлар ҳамкорлигининг ҳуқуқий асосининг шаклланиши халқароҳамжамият манфаатларига кўпроқ хавф соладиган жойдажамланадиган йўлди.Ҳозирги пайтда терроризмга қарши ҳаракат қиладиган халқаротизим такшил топган, бу эса жаҳон миқёсида, минтақавий даражадашунингдек иккитомонлама ҳамкорликни ўзида ифодалайди.Терроризмга қарши курашда халқаро ҳамкорлик тизиминингбир-бирига муносабати, БМТ, унинг ихтисослашган ташкилотлари,жумладан ИКАО, ИМО, МАГАТЭ доирасида тўпланган. Уларнингҳомийлигида бир неча универсал битимлар киритилган ҳамкорликнингхалқаро ҳуқуқий базаси ташкил топди ва ҳаракат қилаяпти.63

Масалан, 1963 йилги Ҳаво кемалари бортида содир қилганжиноятчилик ва айрим бошқа жиноий ҳаракатлар тўғрисидаги ТокиоКонвенцияси, 1970 йилги Ҳаво кемаларини қонунга хилофэгаллашга қарши кураш тўғрисидаги Гаага конвенцияси, 1971 йилгиФуқаро авиацияси хавфсизлигига қарши қаратилган қонунга хилофҳодисаларга қарши кураш тўғрисидаги Монреал конвенцияси,Дипломатик агентларга қарши жиноятчиларнинг олдини олиш вашундай жиноят қилганларни жазолаш тўғрисидаги 1973 йилгиКонвенция, 1979 йилги Гаровдагиларни қўлга олишга қарши кураштўғрисидаги Халқаро конвенция, 1980 йилги Ядро материалларинисақлаш тўғрисидаги Конвенция, 1988 йилги Халқаро фуқароавиациясига хизмат қиладиган аэропортларда қонунга хилоф зўрликишлатишга қарши кураш тўғрисидаги Монреал ковненциясигақўшимча Протокол, 1988 йилги Денгизларда кемаларнинг юришхавфсизлигига қарши қаратилган қонунга хилоф ҳодисаларга қаршикураш тўғрисидаги Рим конвенцияси ва бошқалар. 1991 йилиПластик портловчи моддаларни топиш мақсадида уларни маркалаштўғрисида Конвенция қабул қилинди.Минтақавий даражада терроризмга қарши кураш масаласидаЕҲХТ, ЕС, Европа Кенгаши, Америка давлатлари ташкилоти,Жанубий Осиё минтақавий ҳамкорлик Ассоциацияси (СЛАРК)доирасида кўриб чиқилаяпти. Ушбу даражада ҳамкорликни тартибгасоладиган бир қанча халқаро ҳужжатлар ишлаб чиқилган ва уларҳаракат қилаяпти: ЕҲХТнинг Хельсинки, Мадрид, Вена, Париждабўлиб ўтган кенгашининг якунловчи акти; Европа Иттифои (ЕС)органининг қабул қилган резолюция ва қарорлари; 1971 йилиАмерика Давлатлари Ташкилоти томонидан тайёрланган террорчиликактини амалга оширганлиги учун жазолаш ва унинг олдиниолиш тўғрисидаги Конвенция, 1977 йили Европа Кенгаши томониданишлаб чиқилган терроризмнинг олдини олиш тўғрисидагиЕвропа конвенцияси, 1987 йилги терроризмнинг олдини олиштўғрисидаги СЛАРКнинг минтақавий конвенцияси ва бошқалар.Икки томонлама ҳамкорлик икки томонлама шартнома асосида,шунингдек, терли даражада диалог шаклида ўтаяпти. Шундай қилиб,халқаро терроризмга қарши курашда ўзаро муносабатлар тўғрисидагимажбуриятлар Ўзбекистон Республикасининг 19921993йиллари Россия, Франция, Буюк Британия, Туркия ва қўшнидавлатлар билан тузган икки томонлама ҳуқуқий ёрдам тўғрисидагибитимларда ўз ифодасини топган. Шунингдек, Ўзбекистон фуқаро64

ҳаво кемаларини олиб қочишда ҳамкорлик тўғрисида иккитомонлама битимларни Малайзия, Тайланд, Франция ва Туркиядавлатлари билан шартнома тузган. Терроризмга қарши курашбўйича икки томонлама битимлар, жумладан идоралараро тузилганшартномаларга мисол қилиб Италия ва Туркия, Франция ва Испания,Франция ва Венесуэла, АҚШ ва Италия ўртасидаги битимларникўрсатиш мумкин.Ҳозирги замон террорчиларининг фарқ қилувчи хусусиятишуки, улар ўз мақсадларига етишиш учун турли методларданфойдаланмоқдалар. Шундай экан, халқаро террорчилик актларигақарши кураш бўйича ҳамкорликни тартибга соладиган мустаҳкампринцип ва меъёрлар ҳанузгача йўқ.Терроризмга қарши курашда халқаро ҳамкорлик принципинингэнг муҳимларидан бири БМТ резолюциясига мувофиқ тузилган,юқорида қайд қилинган универсал шартномалар, шунингдек, бирқанча минтакавий ва икки томонлама битимларни кўрсатиш мумкин.Терроризмга қарши кураш тўғрисидаги барча шартномаларнингасосий қоидалари БМТ ва бошқа халқаро ташкилотларнингтерроризмга қарши курашда халқаро ҳамкорлик принципларибўйича резолюциялари ҳисобланади.Ҳамкорликнинг муҳим йўналишларидан бири халқаротерроризмнинг негизида ётган асосий сабабларни йўқотишга фаолёрдам беришдир. Террорчилик акти ва бошқа зўравонликларнингасосий таянчи минтақавий инқирозлар ва зиддиятлар ҳисобланади,шунингдек халқаро кескинлик ўчоғини йўқотиш бўйича давлатларҳаракатининг мувофиқлашуви бу соҳада муҳим аҳамият касб этади.Ҳар бир давлатнинг бу йўналишдаги вазифаси бундайҳодисаларнинг туб сабабларини йўқотиш бўйича халқаро ҳаракатгаўз ҳиссаларини қўшишдир. Халқаро терроризм бўйича БМТнингМахсус қўмитаси бундай сабабларга қуйидагиларни киритади,жумладан, БМТ Уставига хилоф куч ишлатиш, агрессия, давлатларсуверенитети ва ҳудудий бутунлиги ҳамда сиёсий мустақиллигинибузиш, ирқчилик, геноцид сиёсати, фашизм ва неофашизм, сиёсий,ижтимоий ва иқтисодий адолатсизлик, инсон ҳуқуқини бузиш,камбағаллик, очлик, қашшоқлик, азоб ва бошқалар. Махсус қўмитатомонидан бу масала бўйича олиб борилган тадқиқотларни инобатгаолиб, БМТ Бош Ассамблеяси халқаро терроризмнинг асосийсабабларини аста-секин йўқотишга кўмаклашиш давлатлар ва БМТорганларига бир неча маротаба чақириқ билан мурожаат қилди65

(жумладан 1987 йил 7 декабрдаги 42159 резолюцияларида, 1989йил 4 декабрдаги 4429 резолюцияларида, 1991 йил 9 декабрдаги4651 резолюцияларида).Ҳамкорлик приниципи, шунингдек, қуйидаги аниқ йўналишларниқамраб олади: халқаро битим ва ташкилотлар доирасидадавлатларнинг ўзаро муносабати; янги хил шартномаларни ишлабчиқиш; террорчилик ҳаракатларининг олдини олиш бўйича амалийчоралар қабул қилиш, жумладан зарур чораларни координациялашва маълумотлар айирбош қилиш; давлатларнинг бир-бирига жиноятпроцессуалёрдам кўрсатиши; терроризмга қарши кураш бўйичаконвенцияларни қўллаш ва шарҳлашга тегишли баҳсларни тинч йўлбилан тартибга солишда ҳамкорлик.Терроризмга қарши курашда ҳамкорликнинг амалий натижабериши жиноят содир қилган шахсларни жазолаш муқаррарлигинитаъминлаш билан тўғридан-тўғри боғлиқдир. Бу соҳада барчаҳаракатдаги глобал битимлар юрисдикциянинг умумийликпринципини мустаҳкамлайди, бу эса, жиноятчилик қайси жойдасодир қилинганидан қатъи назар, жиноятчининг жазоланишимуқаррар эканлигини таъминлаш, жумладан жиноятчилик устиданюрисдикция ўрнатиш имкониятига эга бўлади. Бу принцип «ё ушлаббер, ё ўзинг судла» механизмининг ҳаракатига асосланади, гарчииштирокчи давлат ўз ҳудудида юрган жиноятчини жиноийжазолаётган бўлса, уни жазолаш учун бошқа аъзо давлатга ушлабтопшириши керак (албатта, агар жазоловчи давлат илтимос биланмурожаат қилса). Бу принципнинг ишлаб туриш самарадорлигидавлатлар ўртасида ишонч даражасига, сиёсий эрки ва террорчинингқонуний жазоланиши учун уларнинг ҳамкорликка тайёр эканлигигабоғлиқ.Терроризмга қарши курашни инсониятнинг умум қадриятларигасуянган ҳолда фақат «соф виждон» йўли билан олиб бориш мумкин.Терроризмга қарши курашда халқаро ҳуқуққа оғишмай амал қилишталаби БМТ Бош Ассамблеясининг тегишли резолюцияларида, 1988йилги Денгиз кемачилиги хавфсизлигига қарши қаратилган қонунгахилоф актларга қарши кураш тўғрисидаги Рим конвенциясинингпреамбуласида ўз ифодасини топган.Ҳозирги терроризм трансмиллий ҳодиса бўлди, турли давлатлардагитеррорчилик ташкилотлари ўз кучларини бирлаштираяпти, бирбиригамолиявий ёрдам кўрсатаяпти, биргаликда террорчиликактларини амалга оширишни режалаштираяпти. Ҳозирги терроризм66

мақсадга қаратилган, режалаштирилган, сафарбар қилинган бўлиб,уни тарқатишнинг «географияси» кенгаймоқда, у ташкилий оммавийтусга эга бўлди ва ҳарбий бўлинмалардан (Ангола, Лесатода)кўпсонли қуролли гуруҳлардан фойдаланиб, ўз мақсадларини амалгаоширмоқда (Афғонистонда). Бу ерда «ёлланувчилар» институти кенгтараққий топаяпти. Террорчи «ёлланмалар»дан миллий озодликҳаракати лидерларини, прогрессив сиёсий арбобларни жисмонийжазолаш учун фойдаланаяптилар.Халқаро терроризмга қарши кураш учун давлатларнингбиргаликда ҳамкорлигига яна бир бор жиддий зарурат муқаррарбўлаяпди. 1972 йили БМТ Бош Ассамблеясининг XXVII сессиясидатаркибида 35 давлат бўлган халқаро терроризм бўйича Махсусқўмита ташкил топди. Қўмита халқаро терроризм масалалари бўйичадавлатларнинг таклифини ўрганиб чиқиши керак ва БМТ БошАссамблеясига бу муаммоларни тезроқ ҳал қилиши бўйича ўзтавсияларини тақдим қилиши керак.1984 йил 17 декабрда БМТ Бош Ассамблеясининг XXXIXсессиясида «бошқа суверен давлатларнинг ижтимоий-сиёсийтузумини емиришга қаратилган давлатларнинг ҳар қандайҳаракатларига ва давлатларнинг террорчилик сиёсатига йўлқўймаслик тўғрисида» махсус резолюция қабул қилди. «Кейингипайтларда, дейилади резолюцияда, давлат терроризми давлатларўртасидаги муносабатда тез-тез қўлланилаяпти, сиёсиймустақиллиги ва суверенитетига шунингдек, халқларнинг ўзтақдирини ўзи белгилашига қарши» ҳарбий ва бошқа ҳаракатларқилаяпти.Шундай қилиб, терроризмни бир ҳодиса деб билсак, уни фансифатида уч жиҳатдан кўриб чиқиш мумкин:1) жиноий ҳаракат сифатида;2) террорчилик гуруҳлари (ташкилотлари) сифатида;3) террорчилик доктринаси сифатида.Бу юқоридаги учликда «терроризм» тушунчаси жиноий ҳаракатсифатида намоён бўлмоқда. Бизга маълумки, биринчи маротаба«терроризм» тушунчаси 1930 йили 111-Брюссел конференциясидақўлланган эди. Биринчи халқаро конференциянинг аҳамияти шундаэдики, унинг иштирокчилари қуйидаги хулосага келдилар:унификация қилинган миллий қонунларнинг етарли эмаслиги,терроризмни келтириб чиқарадиган жиноятчиликка қарши курашбўйича умумий меъёрларнинг зарурлиги.67

Бугунги кунда терроризм муаммоси билан БМТ ва ЕвропаКенгаши доирасида турли халқаро бирлашмалар ва ташкилотларфаол шуғулланмоқда. Бундай жиноятчиликка қарши курашда сиёсиййўналиш Хельсинки, Мадрид, Вена ва Париж учрашувларинингякунловчи ҳужжатларига киритилган. Ҳозирги пайтда учтаминтақавий битим амал қилмоқда:1). Шахсларга қарши жиноий шаклда амалга оширилгантерррорчилик акти, агарда у халқаро тусга эга бўлса, бундайжиноятнинг олдини олиш ва уни жазолаш тўғрисидаги 1991 йилгиАДТ (Америка Давлатлари Ташкилоти) Конвенцияси.2). Терроризмга қарши кураш тўғрисида 1976 йилги Европаконвенцияси.3). Жанубий Осиё минтақавий ҳамкорлик Ассоциацияситомонидан маъқулланган 1987 йилги терроризмнинг олдини олишбўйича Конвенция.Терроризмнинг барча муаммоларини қамраб оладиган универсалхалқаро-ҳуқуқий ҳужжат ишлаб чиқиш, кун тартибидаги муҳимдолзарб масала бўлиб қолмоқда. Терроризм у ёки бу даражадахалқаро ҳуқуқий ҳужжатларда, илмий адабиётларда, кўпчиликдавлатларнинг махсус қонунларида, жиноят кодексларидамустаҳкамланган.«Терроризмга қарши кураш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасинингқонуни шундай ҳужжатлардан бири ҳисобланади.Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг иккинчибўлимида «Тинчлик ва инсоният хавфсизлигига қарши жиноятлар»,олтинчи бўлимида «Жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибигақарши жиноятлар», шунингдек, тегишли моддаларда «шахсни гаровсифатида тутқинликка олиш» учун жавобгарлик (245-модда)белгилаб берилган.Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 155-моддаси«Терроризм» деб номланади. Унда шундай дейилган: «Халқаромуносабатларни чигаллаштириш, уруш чиқариш учун иғво қилишёки Ўзбекистон Республикасидаги вазиятни беқарорлаштиришмақсадида давлат, халқаро ташкилот, жисмоний ва юридик шахснибирон ҳаракат содир этишга ёки бирон ҳаракат содир этишдан ўзинитийишга мажбур қилишга қаратилган ҳаракатлар, ўлдириш ёкизўрлик ишлатиш, мол-мулкини босиб олиш ёки қўлда тутиб туришёки шахсни гаров сифатида ушлаб туриш билан қўрқитиб, халқароҳимоя остида бўлган чет эл давлатлари ваколатхоналарининг ёки68

халқаро ташкилотларнинг хизмат биноларига, уларга қарашли ёкиулар ижарага олган уй-жой биноларига ҳужум қилиш билан боғлиқҳолда содир этилса саккиз йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрумқилиш билан жазоланади».БМТнинг собиқ Бош котиби Кофе Аннан ўзининг охирги йилликмаърузасида шундай деган эди: «Афғонистон бугунги кунда турликўринишдаги халқаро терроризмнинг, шунингдек, сектантлик вадиний экстремизмнинг зулм маконига айланиб қолган».Покистоннинг Пешоварида бошқа давлатлардан «Оллоҳлашкарлари»ни тайёрлайдиган ва унга жалб қиладиган (Мактаб алхиндаматлил-мужаҳиддин, яъни дин учун курашувчиларга хизматқилувчи Бюро) жуда йирик марказ жойлашган. 1998 йил 16 февралдаЎзбекистон Ташқи ишлар вазирлиги баёнотида айтилганидек,Покистоннинг бир қанча диний ўқув юртларида Ўзбекистондан вабошқа Марказий Осиё давлатларидан қарийб 500 га яқин ёшлартаълим олаяпти. Улар Пешоварда тегишли ғоявий «қайта тарбиядан»ўтгандан кейин, жиҳод, экстремизм, қўпорувчилик ва террорнингамалий тажрибасини ўрганиб олиб, уларни Марказий Осиёдавлатларига жўнаш учун Афғонистонга, толиблар назоратидагилагерларга жўнатилади.4.2. Давлатларнинг терроризмга қарши олиб бораётганхалқаро ҳамкорлигининг замонавий босқичлари вайўналишлариЎзбекистон Республикасининг терроризмга қарши курашсоҳасида халқаро ҳамкорлиги қуйидаги заруратдан келиб чиқади:1) аксилтеррорчилик курашига ўз ҳиссасини қўшиш;2) халқаро аксилтеррорчилик тузилмаларда доимий иштирок этиш;3) жаҳон хавфсизлик тузилмаларига қўшилиш;4) халқаро алоқаларнинг мустаҳкам тармоғини тузиш.Ўзбекистон Республикаси халқаро терроризмга қарши курашсоҳасида Бирлашган Миллатлар Ташкилоти билан самаралиҳамкорлик олиб бормоқда. Ўзбекистон БМТнинг жиноятчиликкақарши курашга оид қуйидаги ҳужжатларига қўшилган:– Ҳаво кемаси бортида содир этиладиган баъзи актлар тўғрисида1963 йил 14 сентябрдаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга1995 йил 6 майда қўшилган);69

– Ҳаво кемаларини ғайриқонуний тарзида эгаллаб олишгақарши кураш тўғрисида 1970 йил 16 декабрдаги Конвенция(Ўзбекистон Республикаси унга 1993 йил 29 декабрда қўшилган);– Фуқаро авиацияси хавфсизлигига қарши йўналтирилганноқонуний актлар билан курашиш тўғрисида 1971 йил 23сентябрдаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1993 йил 29декабрда қўшилган);– Халқаро ҳимоядан фойдаланувчи шахсларга, шу жумладандипломатия агентларига қарши жиноятларнинг олдини олиш вабундай жиноятлар учун жазолаш тўғрисида 1973 йил 14 декабрдагиКонвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1997 йил 26 декабрдақўшилган);– Одамларни гаровга олишга қарши кураш тўғрисида 1979 йил17 декабрдаги Халқаро Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга1997 йил 26 декабрда қўшилган);– Ядровий материалларни жисман ҳимоя қилиш тўғрисида 1980йил 3 мартдаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1997 йил26 декабрда қўшилган);– Пластик портловчи моддаларни топа олиш мақсадида уларнимаркировка қилиш тўғрисида 1991 йил 1 мартдаги Конвенция(Ўзбекистон Республикаси унга 1997 йил 26 декабрда қўшилган);– Бомбали терроризмга қарши кураш тўғрисида 1997 йил 15июлдаги Халқаро Конвенция (Ўзбекистон Республикаси унга 1998йил 29 августда қўшилган).Ўзбекистон Республикасида Европада Хавфсизлик ва ҲамкорликТашкилотига аъзо бўлган давлатлар билан терроризмга қаршикураш борасидаги ҳамкорлик доирасида қуйидаги ишларни амалгаошириш мақсадга мувофиқ бўлар эди:– Марказий Осиёда ЕХҲТнинг «Дала миссиялари» деб аталувчиходимлари сонини кўпайтириш;– Марказий Осиё минтақасида жойлашган давлатларнинг полиция(ИИИ) хизматларининг ташкилий-методик базасини мустаҳкамлашдаиштирок этиш;– Марказий Осиё мамлакатлари ҳуқуқни муҳофаза қилишорганлари ходимларининг малакасини ошириш учун уларни АҚШ ваFарбий Европа давлатларига қисқа муддатли сафарларга жўнатиш;– Аксилтеррорчилик бўлинмалари учун ривожланган мамлакатларнингилғор тажрибаларини ўрганиш мақсадида ўқув семинартренингларниўтказиш;70

Ўзбекистон терроризмга қарши кураш ҳаракатидаги умумЕвропа жараёнининг илғор иштирокчиси бўлиб келмоқда.Шартномавий-ҳуқуқий база ташкил этилмоқда ва бу, ўз навбатида,Европа Ҳамжамияти доирасида уюшган жиноятчиликка қаршикураш соҳасида лойиҳаларни тузиш имкониятини бермоқда.Ўзбекистон Республикаси АҚШ, Россия, Буюк Британия,Германия, Франция, шунингдек, Европанинг бошқа давлатлари ваЯпония билан икки томонлама асосдаги ҳамкорлигини таборомустаҳкамлаб келмоқда. Бу эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларҳамкорлиги учун кенг имкониятларни очиб бермоқда.Ўзбекистон Республикасининг Хитой Халқ Республикаси билануюшган жиноятчиликнинг олдини олиш ва қурол-яроғ савдосигақарши кураш борасида ўзаро ҳаракатлар олиб бориш соҳасидагиҳамкорлиги муҳим ўрин тутади. Бундай ҳамкорликнинг яққолмисоли Шанхай ҳамкорлиги ташкилоти доирасида тузилаётганаксилтеррорчилик тизимда алоқаларни мустаҳкамлаш бўлибҳисобланади.Ўзбекистон мусулмон давлатлари бўлган Эрон, Покистон, Суриякаби давлатлар билан халқаро терроризмга қарши курашдаҳамкорлик олиб бормоқда ва турли хил кўринишдаги динийэкстремизмни йўқ қилиш қарори билан иштирок этмоқда.71

5-МАВЗУ. ГИЁҲВАНДЛИК ВОСИТАЛАРИ ВА ПСИХОТРОПМОДДАЛАР БИЛАН ҚОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛАҚИЛИШ ЖИНОЯТЧИЛИГИГА ҚАРШИ КУРАШДА ХАЛҚАРОҲАМКОРЛИК. НАРКОТРАФИК МУАММОЛАРИ5.1. Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар биланқонунга хилоф равишда муомала қилишнингҳуқуқий тавсифиМуболоғасиз айтиш мумкинки, гиёҳвандлик бугунги кундабутун жаҳон миқёсидаги ташвишли иллатлардан бири бўлибқолмоқда. Илмий билишнинг биринчи босқичи ўрганилаётганмуаммонинг тушунчаси, моҳиятини аниқлашдан иборатдир. Бу борадаатамаларнинг маъносини аниқлаш амалий фаолият юритишда муайянаҳамиятга эгадир. Ана шундай соҳалардан бири гиёҳвандликка қаршикурашдир. Ушбу мақсадларга эришиш учун аниқ, бир маънонибилдирувчи атамаларни топиш, жиноятнинг предмети бўлгангиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддаларнинг хусусиятларинианиқлаш ва уларни гуруҳларга ажратиш лозимдир. Бу эса ижтимоийхавфли қилмишнинг тавсифини аниқлаш ва таснифлаш, экспертизаларўтказиш, тергов тактикасини амалга ошириш, ҳуқуқбузарликларнинголдини олиш масалаларини ҳал қилиш учун асос бўлиб хизмат қилади.Ўзбекистон Республикасининг 1999 йил 19 августда қабулқилинган «Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалартўғрисида»ги Қонунида бир қанча асосий атамаларнинг ҳуқуқийтушунчалари берилганлиги бу вазифани анча енгиллаштиради.Ушбу қонуннинг 3-моддасида «гиёҳвандлик воситалари вапсихотроп моддалар» тушунчаларининг моҳияти ёритилган.Гиёҳвандлик воситалари – гиёҳвандлик воситаларирўйхатига киритилган ва Ўзбекистон Республикаси қонунхужжатлари, Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари,шу жумладан БМТнинг «Гиёҳвандлик воситаларитўғрисида»ги 1961 йилги Ягона Конвенциясига мувофиқ ЎзбекистонРеспубликасида назоратга олинадиган, келиб чиқишисинтетик ёки табиий бўлган моддалар, таркибида гиёҳвандликмоддаси бўлган препаратлар ва ўсимликлар.72

Психотроп моддалар – гиёҳвандлик воситалари, психотропмоддалар ва прекурсорлар рўйхатига киритилган ҳамдаЎзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари, ЎзбекистонРеспубликасининг халқаро шартномалари, жумладан БМТнинг1971 йилда қабул қилинган «Психотроп моддалар тўғрисида»гиКонвенциясига мувофиқ Ўзбекистон Республикасида назоратгаолинадиган, келиб чиқиши синтетик ёки табиий моддалар,препаратлар ва ўсимликлар.Қонуннинг «Асосий тушунчалар» деб аталувчи 3-моддасидан кўриниб турибдики, айрим атамаларга, хусусан«гиёҳвандлик»ка аниқ таъриф берилган, бошқа атамалар ҳамянада аниқроқ таъриф берилишини талаб қилади. Гиёҳвандликвоситасининг ҳуқуқий таърифига унинг тиббий мезонлариниҳам киритиш мақсадга мувофиқдир.«Гиёҳвандлик», «наркомания» ва «наркотизм» тушунчаларинингмазмуни ва ўзаро боғлиқлигини аниқлаш назарийжиҳатдан муҳим ва ўзига хос хусусиятга эгадир. Бундай таърифлар,фақат атамашунослик нуқтаи назаридан аҳамиятга эгабўлмасдан, балки, бундай салбий ҳодисаларнинг моҳиятинитушуниш ва ҳуқуқий регламентациянинг қилмиш биланбоғлиқлиги, «гиёҳванд», «гиёҳвандликдаги кайфлик ҳолати»,«таксикомания», «вояга етмаганлар орасидаги гиёҳвандлик»,«гиёҳвандлик туфайли содир этилган жиноят» ва қатор бошқамезонларнинг таърифига ҳам боғлиқдир.Ушбу муаммони тадқиқ этишда тиббиётда (кўпроқнаркологияда) қўлланиладиган «наркомания», «наркоман»атамалари, нафақат тиббиёт ходимлари, балки ҳуқуқшунослар,социологлар, педагоглар, сиёсатчиларга ҳам бирдек аҳамиятлиэканлигини инобатга олиш керак.Бундан ташқари, бу атамалар ҳуқуққа оид қонунҳужжатлари билан ҳам боғлиқки, уларни тиббиёт нуқтаиназаридан асоссиз қўллаш мумкин эмас. Шундай экан,гиёҳвандлик воситалари билан боғлиқ жамият учун хавфлихатти-ҳаракатни фақат тиббиёт нуқтаи назаридан тушуниш,навбатдаги хатоларни келтириб чиқаради. Бутунжаҳон Соғлиқнисақлаш ташкилоти (ВОЗ) экспертлар кўмитасининг эътиборифақат гиёҳвандликни келтириб чиқарадиган доривор моддаларгақаратилганлигини алоҳида таъкидлаш лозим.73

Шундай экан «наркомания» атамасини тиббиёт нуқтаиназаридан қўллайдиган бўлсак, бундай ҳол айрим жиноятҳуқуқиймуаммоларни ҳал қилишда нотўғри фикрга олибкелади, яъни айрим ҳолатларда жавобгарлик шахснингқилмишида жиноят таркибининг мавжудлиги туфайли эмас,балки шахснинг ўзига хос ҳолати – касаллиги – гиёҳвандликбилан боғлиқ бўлади. Бу эса қонунда белгиланган жиноийжавобгарликка тортиш асосларига қарама-қаршидир.Гиёҳвандликнинг асосий мазмунини очиб бериш у билан боғлиқбўлган жиноий жавобгарлик муаммосининг илмий ечиминитопиш учун ушбу тиббиётга оид атаманинг тўғридан-тўғриҳуқуқшуносликда қўлланилиши мантиқан мумкин эмас.Қайд этилган фикрлар, жиноят ҳуқуқий муаммони ҳал этишучун, яъни гиёҳвандлик воситалари билан қонунга хилофравишда муомала қилганлик билан боғлиқ муаммоларни,гиёҳвандликнинг моҳиятини жиноят-ҳуқуқий ва криминологикнуқтаи назардан ўрганишда бошқа атамаларнинг қўлланилишилозим эканлигини кўрсатади.Шу сабабдан «гиёҳвандлик воситаси» атамасинингмазмунини аниқлаш ҳам муҳимдир, чунки уни истеъмол қилишгиёҳвандлик касаллигини вужудга келтиради.Маълумки, табиат ва тиббиётда инсоннинг бутун организми,мияси, асаб тизими, руҳиятига қаттиқ таъсир этувчи кўпмиқдордаги турли хил моддалар мавжуд. Келиб чиқишига кўратабиий ёки сунъий бўлган бундай моддалар, ўсимликпрепаратлари, руҳий фаоллаштирувчи ёки мияни заҳарловчибошқа моддалар билан бирлашганида, шахс руҳиятига фаолтаъсир кўрсатиш хусусиятига эгадир.Ҳозирга келиб шахснинг руҳиятига фаол таъсир кўрсатувчимоддалар доирасидан ижтимоий хавфи жуда катта бўлган, яъниумуман жамиятга ва уни истеъмол қилувчи ва тарқатувчишахсларга кенг миқёсда зиён келтирувчи гиёҳвандликвоситалари олимлар ва амалиёт ходимлари томонидан алоҳидаажратиб ўрганилмоқда.«Гиёҳвандлик воситалари» атамасида бир-бири биланбоғлиқ бўлган бир нечта мезонлар назарда тутилади. Ушбутушунча ўз навбатида қуйидаги:1) тиббий мезон – яъни ушбу воситанинг марказий асабтизимига қўзғатувчи, галлюциноген, седатив ва бошқача таъсир74

кўрсатиш натижасида ўзига хос мастлик ҳолатини келтирибчиқариш ва бунга психо-физиологик боғлиқлик (ўрганиб қолиш)туфайли уни нотиббий равишда истеъмол қилиш;2) ижтимоий мезон – яъни гиёҳвандлик воситаларинингнотиббий равишда истеъмол қилиниши аҳоли соғлиғини хавфостига қўяди ва кенг тарқалганлиги сабабли ижтимоийаҳамиятга эга бўлади;3) ҳуқуқий мезон – юқорида кўрсатилган иккита мезонданкелиб чиққан ҳолда ваколатли орган томонидан муайянвоситанинг наркотик деб топилиши ва унинг гиёҳвандликвоситалари рўйхатига киритилиши каби мезонларни ўз ичигаолади.Юқорида санаб ўтилган мезонлардан бирининг мавжудэмаслиги дори воситаси ёки кимёвий модда (сунъий, биологик,ўсимлик)ни гиёҳвандлик (наркотик) восита деб топмаслик учунасос бўлади.«Гиёҳвандлик воситалари» тушунчасини иккита мазмунийва расмий ҳуқуқий мезонлар билан белгилаш мумкин. Мазмуниймезон нуқтаи назаридан, гиёҳвандлик воситалари – бу истеъмолқилинганида эйфория ҳолатини, мунтазам истеъмолқилинганида эса – гиёҳвандлик воситасига руҳий ва жисмонийбоғлиқлик (гиёҳвандлик)ни келтириб чиқаришга қодир бўлган,келиб чиқиши синтетик ёки табиий бўлган моддалардир. Расмийҳуқуқий мезон эса муайян гиёҳвандлик воситаларининг халқароҳуқуқий ёки давлатнинг меъёрий хусусиятга эга бўлган ичкиқонунларида, расмий рўйхатларда кўрсатилганлигиданиборатдир. Юқоридаги мезонлар мавжуд бўлмаса, у ёки бувоситанинг гиёҳвандлик воситаси деб топилиши мумкин эмас.Мазмуний мезон – у ёки бу модданинг гиёҳвандлик воситаларирўйхатига киритилиши учун, расмий-ҳуқуқий мезон эса тадқиқэтилаётган соҳадаги қонунларни амалга оширувчи органларучун мўлжал бўлиб хизмат қилади.«Гиёҳвандлик воситаси» атамаси ўз мазмунига кўра«гиёҳвандлик моддаси» тушунчаси билан бир хил, шунинг учунҳам «гиёҳвандлик моддалари» атамасини қонунда «гиёҳвандликвоситалари» атамаси билан алмаштиришнинг ҳожати йўқ, дебҳисоблаш мумкин. Бу атамаларнинг «ўхшашлиги»ни инкорэтмаган ҳолда, биз ушбу ўзгартириш мутлақо тўғри бўлган дебҳисоблаймиз, зотан «модда» тушунчаси гиёҳвандлик предмети75

деб топилган предметларга ҳам, халқаро Конвенциялардакелтирилган рўйхатларга ҳам мос келмайди, чунки фақатмоддаларгина эмас, суюқликлар, ўсимликлар ёки буўсимликларнинг қисмлари ва дори-дармонлар ҳам гиёҳвандликпредметини ташкил этиши мумкин. 1999 йилги «Гиёҳвандликвоситалари ва психотроп моддалар тўғрисида»ги ЎзбекистонРеспубликаси қонунининг номида ҳам «гиёҳвандликвоситалари» деб тўғри ифода этилган.«Воситалар» атамаси ашёларнинг амалда мавжуд бўлганҳолатини нисбатан аниқ ва тўлиқ ифодалайди. Шунинг учун ҳамбу атаманинг қонун тилига киритилиши жуда асослидир. Шубоис, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 270276-моддаларида назарда тутилган жиноятларнинг предмети ҳақидагап кетганида, «гиёҳвандлик воситаси» атамасини қўллаштўғрироқ бўлади. Криминология, психология, педагогикага оидадабиётлар (шу жумладан, оммавий ахборот воситаларидагимақолалар)да эса, гиёҳвандлик воситаларига нисбатан«гиёҳвандлик моддаси», «гангитувчи восита», «афюн» ва бошқамаъно жиҳатидан ўхшаш бўлган атамалар қўлланиши мумкин.Ўзбекистон Республикасида назоратга олиниши лозимбўлган гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар вапрекурсорлар гиёҳвандлик воситалари, психотроп моддалар вапрекурсорлар рўйхатига киритилади. Улар давлат томониданкўриладиган назорат чораларидан келиб чиқиб, қуйидагирўйхатларга киритилади:1) I рўйхатга – Ўзбекистон Республикасида муомаладабўлиши (улар Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган ёки чиқарилмаганиданқатъи назар) Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлариҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларибилан тақиқланган гиёҳвандлик воситалари ва психотропмоддалар киради;2) II рўйхатга – Ўзбекистон Республикасида муомаладабўлиши чекланган ва Ўзбекистон Республикаси қонунҳужжатлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқарошартномаларига мувофиқ назорат чоралари белгилангангиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар киради;3) III рўйхатга – Ўзбекистон Республикасида муомаладабўлиши чекланган ва Ўзбекистон Республикаси қонун76

ҳужжатлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг халқарошартномаларига мувофиқ айрим назорат чоралари истисноэтилиши мумкин бўлган психотроп моддалар киради;4) IV рўйхатга – Ўзбекистон Республикасида муомаладабўлиши чекланган прекурсорлар киради.Ушбу рўйхат Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасиҳузуридаги Гиёҳвандлик воситаларини назорат қилишДавлат комиссияси, Республика Ички ишлар вазирлиги ваСоғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан тақдим этилади ҳамдаЎзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидантасдиқланади.Ўзбекистон Республикасида гиёҳвандлик воситаларинингмуомалада бўлишини назорат қилиш ва қонунга хилоф равишдаулар билан муомала қилганлик учун жавобгарлик белгилашмажбуриятлари Ўзбекистоннинг халқаро ҳуқуқий шартномалариданкелиб чиқади. Бугунги кунда республикамиз «Гиёҳвандликвоситалари тўғрисида»ги БМТнинг 1961 йилги ЯгонаКонвенцияси ва 1972 йилда унга киритилган ўзгартиришлар,«Гиёҳвандлик воситаларининг қонунга хилоф равишдамуомалада бўлишига қарши кураш тўғрисида»ги БМТнинг 1988йилги Конвенциясига қўшилган.«Гиёҳвандлик воситалари» умумий тушунча ҳисобланади,яъни у саноат усулида ёки қўлда тайёрланганлигидан қатъиназар, турли кўринишдаги модда (субстанция)ни ва унингпрепарати (аралашмаси), бир ёки бир нечта гиёҳвандликвоситалари (ва бошқа қўшимчалар, шунингдек, дори-дармоншаклидаги) гиёҳвандлик воситаларини ҳам ўз ичига олади.Ушбу Рўйхатда гиёҳвандлик воситаларига тўғри келадиганбирор-бир синонимнинг йўқлиги, ушбу воситанинг Рўйхатдабелгиланганидан бошқа ном билан берилганлиги унигиёҳвандлик воситаси эмас, деб ҳисоблаш учун асос бўлмайди.Ҳар бир гиёҳвандлик воситаси қоидага кўра жуда кўп номларга(шунингдек, гиёҳвандлар тилида ҳам) эга ва у турлидавлатларда, тарқатиладиган жойларида турлича ном биланишлатилади. Масалан, «анаша» – наша, «план» – марихуана,«ханка» – кўкнор хомашёси, «мулька» – эфедрон ва ҳ.к. дебаталади, ундан ташқари айнан бир модда турли йилларда бирмамлакатда гиёҳвандлик воситаси ҳисобланмаслиги ёки уларқаторига киритилиши мумкин.77

Юқорида баён қилинганларга асосланиб, гиёҳвандликвоситаларига қуйидагича таъриф бериш мумкин.Марказий асаб тизимига (қўзғатувчи, тинчлантирувчи,галлюциноген ва ҳ.к.) таъсир кўрсатувчи табиий ёки сунъийтабиатига эга бўлган, шунингдек, дори препаратлари,ўсимликлар (бу ўсимликларнинг қисмлари); доимий равишдауларнинг истеъмол қилиниши натижасида қатъий руҳий важисмоний боғлиқлик (гиёҳвандлик)ни вужудга келтирувчи,кейинчалик истеъмол қилиш тўхтатилганида абстиненциянингривожланиши ва истеъмол дозасининг кўпайиши (толерантлик)нивужудга келтирувчи, агар уларнинг истеъмол қилинишиижтимоий хавфли кўриниш хусусиятларига эга бўлган ва уларқонунда гиёҳвандлик воситалари деб белгиланган бўлса, бундаймоддалар «гиёҳвандлик воситалари» дейилади.«Психотроп моддалар» атамасига тўхталадиган бўлсак,ушбу моддалар билан боғлиқ бўлган қонунга хилоф операцияларучун Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида ҳамжавобгарлик белгиланган. Халқаро ҳуқуқ нуқтаи назариданпсихотроп моддаларга келиб чиқиши сунъий ва табиий бўлган,БМТнинг 1971 йилги Конвенциясида шундай модда, дебклассификация қилинган моддалар киради.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексидаги янги«психотроп модда» атамаси бугунги кунда чуқур ҳуқуқий маънокасб этдики, бу 1999 йили қабул қилинган ЎзбекистонРеспубликасининг «Гиёҳвандлик воситалари ва психотропмоддалар тўғрисида»ги қонунида ҳам ўз аксини топди. Ҳуқуқийнуқтаи назардан психотроп моддалар жумласига фақат гиёҳвандликвоситаларини назорат қилиш Давлат комиссияситомонидан тасдиқланган психотроп моддалар Рўйхати (3-рўйхат)да санаб ўтилган моддалар киради. Худди шу комиссиятомонидан гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп моддаларниқонунга хилоф равишда тайёрлаш ёки синтез қилишдафойдаланиладиган моддалар (прекурсорлар), махсус асбобускунава ашёлар (бу ҳам янги атама) рўйхати ҳам тасдиқланган(уларга, жумладан, саноат усулида ишлаб чиқарилган ёки қўлдатайёрланган моддаларни таблетка ҳолига келтирувчи асбобускуналар,ярим фабрикатлар, ампулалар ва бошқалар киради).Юқорида айтилганларга асосан, «гиёҳвандлик воситаси»атамасидан ташқари, ушбу тадқиқот доирасида «наркомания»78

(гиёҳвандлик) ва «наркотизм» тушунчаларини фарқлаш ҳаммуҳимдир. Сўнгги вақтгача ўрганилаётган мавзуга доир илмийадабиётларда улар турдош, яъни синоним тушунчалар сифатидақўлланилиб келинди. Бунга ушбу касалликка қарши ҳуқуқийкураш олиб бориш мақсадида қабул қилинган қатор қонунлар вафармонлар асос бўлди.«Гиёҳвандлик» атамаси социология, тиббиёт ва юриспруденциядакенг ва тор маъноларда қўлланилади. Жумладан,тиббиётга оид қатор адабиётларда гиёҳвандлик деганда, фақатрасмий тартибда гиёҳвандлик воситалари, деб тан олинганвоситаларнигина эмас, балки улар жумласига кирмайдиганмоддаларни ҳам суиистеъмол қилиш ҳоллари тушунилади. Ҳуқуқийнуқтаи назардан, бу масала принципиал аҳамиятга эга, чунки қаторҳуқуқни муҳофаза қилиш институтлари гап қандай предметларгиёҳвандлик воситалари, кучли таъсир қилувчи ёки заҳарлимоддалар, спиртли ичимликлар ва ҳ.к. ҳақида кетаётганидан келибчиқиб, у ёки бу моддани истеъмол қилганлик қонунбузарлик учунжавобгарликни белгилайди. Шунинг учун ҳам юриспруденцияда«гиёҳвандлик» атамасини тор маънода, яъни фақат гиёҳвандликвоситаси деб топилган моддалар ёки дори-дармонларни суиистеъмолқилиш туфайли вужудга келадиган касалликнинг патологикҳолатларини ҳисобга олган ҳолда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Ўзнавбатида, юридик ва социологияга оид адабиётларда гиёҳвандларжумласига гиёҳвандлик воситаларини (кенг маънода) истеъмолқиладиган деярли барча шахслар (врачлар томонидан улар бутоифага киритилган ёки киритилмаганлигидан қатъи назар)киритилади.Турли фан соҳалари мутахассислари (биринчи навбатдапсихологлар ва ҳуқуқшунослар) «гиёҳвандлик» ва «гиёҳванд»атамаларини қўллашда айнан тиббий нуқтаи назардан берилгантаърифга асосланишлари керак. Бу Ўзбекистон Республикасининг«Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар тўғрисида»гиқонунида ҳам ўз ифодасини топган. Тиббиёт ходимлариэса, жамиятда мавжуд бўлган ижтимоий хавфли ҳодисанибелгилаш учун «гиёҳвандлик» атамаси ўрнига «наркотизм»атамасини қўллайдиган кўпчилик мутахассисларнинг фикригақўшилишлари лозим. Бу наркотизм атамасининг қўлланилишиушбу ҳодисага қарши биргаликда кураш олиб бориш учун жудамуҳимдир.79

Махсус адабиётларни ўрганиш шуни кўрсатадики,гиёҳвандликнинг касаллик сифатида вужудга келиши,шаклланиши ва ривожланиши учта асосий аломатлар: руҳийбоғлиқлик, жисмоний боғлиқлик (бунинг асосий кўринишиабстинентив синдром ҳисобланади) ва ўзгарган толерантлик(рефаоллик)нинг пайдо бўлиши, кучайиши ва мустаҳкамланишибилан тавсифланади 1 .Гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилиш кўпгинаҳолларда ўзига хос бўлган руҳий ҳолат – эйфорияни келтирибчиқариш хусусиятига эгадир. Бунда шахс кайфиятинингяхшилангани, тетиклашгани, кучига куч қўшилганини ҳисқилади, ўзи чексиз имкониятларга эгадек бўлиб туюлади. Баъзанэйфория ҳолатида шахс енгиллик, ўзига ҳос руҳий мувозанатниҳис қилади. Қатор ҳолларда эйфория субъектив, ёқимлисоматик-вегататив ҳислар билан уйғунликда содир бўлади(танага иссиқлик ёйилади ва ҳ.к.), эйфория ҳолатинингжадаллиги гиёҳвандликнинг шаклланиш тезлигини белгилайди.Эйфориянинг хусусияти ва кучи гиёҳвандлик воситасинингтури, сифати, дозаси, истеъмол қилиш усули, истеъмолчишахснинг «малакаси», ўзига хос хусусиятлари ва ҳ.к.га боғлиқбўлади.Гиёҳвандлик воситалари мунтазам истеъмол қилинганидаэйфория ҳолати киши учун эҳтиёжга айланади, унда руҳийбоғлиқлик (маълум туйғуни яна ҳис қилиш, шунингдек, руҳийкескинликдан қутулиш ва ўзи учун қулай руҳий ҳолатга киришмақсадида гиёҳвандлик воситасини истеъмол қилишга бўлганонгли ёки онгсиз эҳтиёж) ривожланади.Руҳий боғлиқлик бутун руҳий фаолият соҳасини қамраболади ва ҳар хил кўринишларда намоён бўлади.Биринчидан, у гиёҳвандлик воситалари мунтазам истеъмолқилинган барча ҳолларда (гиёҳвандликнинг барча шаклларида)вужудга келади. Иккинчидан, шахсда гиёҳвандлик воситасиганоёб нарсага бўлгани сингари ижобий муносабат мустаҳкамланибборади. Учинчидан, боғлиқлик дастлаб эпизодикравишда, кейинчалик эса мастлик ҳолатини ҳис қилишга бўлгантурғун истак хоҳишда ифодаланади. Тўртинчидан, у шахснингруҳий (психик) турмуши ва бошқа шахслар билан муноса-1 «Толерантлик» термини «чидамлилик» деган маънони англатади.80

батларини, шунингдек ижтимоий йўналишини ўзгартиради.Бешинчидан, руҳий боғлиқлик узоқ вақт мобайнида сақланибқолиб, у гиёҳвандлик воситаларидан ўзини тийишга бўлгануринишлар (ремиссия даврлари)дан сўнг шахснинг уларниистеъмол қилишга қайтишида ҳал қилувчи ўрин тутади.Шахс гиёҳвандлик воситаларини мунтазам истеъмол қилабошлаганидан сўнг маълум вақт ўтгач, унинг миқдори(дозаси)ни оширишга эҳтиёж сезади, чунки аввалги миқдоролдингидек эйфория ва мастлик ҳолати ёки бошқа кутилгансамарани бермай қўяди (организм заҳарли воситанинг таъсиригамослашади ва кўникади, миядаги «комфорт зоналари»нинггиёҳвандлик воситасини сезувчанлик даражаси пасайиб боради).Гиёҳвандлик воситаларининг тобора ошиб борувчи миқдорлари(доза)га организмнинг бундай мослашиши «ўзгарган рефаолликсиндроми», деб аталади. Шуни қайд этиш керакки, гиёҳвандликвоситаларини истеъмол қила бошлаган кўпгина гиёҳвандларбунга исталган вақтда барҳам беришим ёки ўзим хоҳлаганпайтда истеъмол қилишим мумкин, деб ўзларини тинчлантирадилар.Бироқ, амалда гиёҳвандлик воситаларига организмнингкўникиши ҳамда улар таъсирининг тобора пасайиши(толерантликнинг ўсиши) оқибатида гиёҳвандлик воситалариниистеъмол қилувчи шахс вақти-вақти билан уларнинг миқдориниоширишга мажбур бўлади.Вақт ўтиши билан гиёҳвандлик воситаларини мунтазамистеъмол қилувчи шахсда толерантликнинг ўсиши билан бирга,бу воситаларга боғлиқликнинг янада оғирроқ шакли – жисмонийбоғлиқлик вужудга келади. Жисмоний боғлиқлик деганда,Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг таърифига кўра,организмнинг гиёҳвандлик воситаларига мослашуви тушунилади.Бундай ҳол тегишли воситаларнинг қабул қилинишитўхтатилганида содир бўладиган интенсив жисмонийкасалликларда намоён бўлади. «Тўхтатиш» синдроми ёкиабстинентив синдром деб аталадиган бу хасталиклар (бошоғриши, безгак тутиши, қўл-оёқлар суягидаги қақшатувчиоғриқ) гиёҳвандлик воситасининг моддалар алмашинувидаиштирок этиши ва ушбу восита организмга киритилмаса,органларнинг бир меъёрда ишлай олмаслиги туфайли вужудгакелади. Абстинентив синдром гиёҳвандлик воситаси охиргимарта қабул қилинганидан сўнг маълум вақт ўтгач, пайдо81

бўлади. Абстинентив синдром ривожланганида гиёҳвандликвоситаларига эҳтиёж эйфория ҳолатига тушиш мақсадида эмас,балки оғриқ ва азоб-уқубатлардан қутулиш мақсадида вужудгакелади. Шунинг учун ҳам гиёҳванд ўзини бу азоб-уқубатларданхалос этадиган гиёҳвандлик воситасини топиш учун ҳар қандайишга, жумладан жиноятга ҳам қўл уради.Гиёҳвандликнинг сўнгги босқичи, одатда, шахснинг ахлоқийва маънавий таназзули (ижтимоий декомпенсация, оиладагимуносабатларнинг бузилиши, жамият ва қонунда белгиланганқоидаларга риоя қилмаслик) ҳисобланади. Шахсда бундайтаназзул алкоголли ичимликларни суиистеъмол қилишдан 1520баравар тезроқ вужудга келади.Юқорида баён қилинганлардан гиёҳвандлик – касалликдирдеган ягона хулоса қилиш мумкин, бизнинг назаримизда, буфикрга қўшилмаслик учун ҳеч қандай асос йўқ. Зотан,гиёҳвандликнинг кўринишлари ҳамда унга дучор бўлганкишиларнинг хулқ-атворидаги биологик ўзгаришларни фақатмутахассислар, яъни врачларгина аниқлашлари мумкин. Шусабабдан ушбу муаммога доир адабиётларда «гиёҳвандликкақарши кураш» иборасининг қўлланиши унчалик тўғри эмас.Модомики, гиёҳвандлик бу касаллик экан, унга қарши курашишэмас, балки уни даволаш лозим. Шунинг учун ҳам «наркотизмгақарши кураш», «гиёҳвандлик воситаларининг ноқонуниймуомаласига қарши кураш», «гиёҳвандлик билан боғлиқжиноятчиликка қарши кураш» ибораларини қўллаш тўғрироқбўлади.Бинобарин, тиббий текшириш натижаларига кўра, «гиёҳвандлик»ташхиси қўйилган шахс гиёҳванд ҳисобланади. БуЎзбекистон Республикасининг «Гиёҳвандлик воситалари вапсихотроп моддалар тўғрисида»ги қонунида бевосита кўрсатибўтилган. Шунинг учун гиёҳвандлик воситаларини бир мартаистеъмол қилган ёки ора-сира истеъмол қиладиган, ҳали уларгабоғлиқлик шаклланмаган шахсларни гиёҳвандлар деб аташ тўғрибўлмайди. Уларга нисбатан «гиёҳвандлик воситаларини истеъмолқиладиган шахслар», «шахсларнинг гиёҳвандлик воситаларини синашучун ёки вақти-вақти билан истеъмол қилиши», «гиёҳвандликвоситалари истеъмол қиладиган ёки наркотик мастлик ҳолатидабўлган шахслар томонидан жиноят содир этилиши» деганибораларнинг қўлланиши тўғрироқ бўлади.82

Шуни қайд этиш керакки, гиёҳвандлик воситалари сингарисалбий таъсир қилувчи, тафаккурни сусайтирувчи таъсирга эгабўлган кимёвий, биологик моддалар ва дори-дармонлар жуда кўп,бироқ улар ҳар хил сабабларга кўра (ижтимоий хавфлиликдаражасининг пастлиги, организмнинг уларга боғланиб қолмаслигива ҳ.к. сабабли) гиёҳвандлик воситалари жумласига киритилмаган.Гиёҳвандлик воситалари жумласига киритилмаган моддалар (бирқатор анальгетиклар, маиший кимё воситалари ва ҳ.к.)ни суистеъмолқилиш заҳарвандлик – токсикомания деб аталади. Кўпинчатоксикоманияда ҳам гиёҳвандликдаги сингари боғлиқлик ва ўзгарганрефаоллик кўринишлари намоён бўлади, бироқ уларнингифодаланиш даражаси нисбатан пастроқдир. Шунга қарамай, бумоддаларнинг истеъмол қилиниши оқибатида гиёҳвандликдагиданкам бўлмаган шахснинг руҳий ва жисмоний бузилишига олибкелади. Шу боисдан ҳам заҳарвандлик моддалари (токсикантлар)нингбир қисми маълум вақтдан сўнг гиёҳвандликвоситаларининг расмий рўйхатига киритилиши мумкин, дебўйлаймиз.Гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилиш туфайли вужудгакеладиган ҳолат – наркотик мастлик, заҳарвандлик моддаларинингтаъсири эса – заҳарли мастлик деб аталади. Агар гангитишмақсадида (гиёҳвандлик воситалари жумласига киритилмаган)тиббий препаратлар қўлланса, у ҳолда дори-дармонларни истеъмолқилиш натижасидаги мастлик ҳақида гап боради.«Наркотизм» атамасини гиёҳвандлик воситаларини врачнингрухсатисиз била туриб истеъмол қилиш билан боғлиқ бўлган,шунингдек, гиёҳвандлик воситалари билан қонунга хилоф равишда(махсус халқаро ва миллий қонунларда тақиқланган) операцияларниамалга ошириш, бундай моддаларни нотиббий истеъмол қилишгабошқа шахсларни жалб этиш, уларнинг қонунга хилоф муомаласиучун, гиёҳвандлик билан боғлиқ жиноятларнинг содир этилиши учуншарт-шароитлар яратишдан иборат бўлган ижтимоий салбийҳодисага нисбатан қўллайдилар.«Наркотизм» тушунчасини янада аниқроқ очиб бериш учун,юқорида айтилган салбий ҳодисанинг жиноятчилик, жумладан, воягаетмаганлар ўртасидаги жиноятчилик билан боғлиқ эканлигини қайдэтиб ўтиш лозим. Гиёҳвандлик билан боғлиқ бўлган жиноятлар биртомондан «наркотизм»нинг таркибий элементини ташкил этса,иккинчи томондан ушбу ҳодисанинг маҳсулидир.83

Вояга етмаганлар гиёҳвандлиги (наркотизми) муаммоси ҳақидагапирганда, ушбу моддаларни истеъмол қилишга бўлганишқибозликнинг шаклланиши, унинг ижтимоий-руҳий механизмлари,руҳий ва жисмоний боғлиқлик динамикаси, «ўсмирлар» (гапгиёҳвандлик воситаларининг 18 ёшга тўлмаган шахслар томониданистеъмол қилиниши ҳақида бормоқда) ва «катталар» гиёҳвандлигинингбосқичлари жуда ўхшаш, бироқ наркотизацияда «ёшгадоир» фарқлар ҳам мавжудлигини қайд этиш лозим.Вояга етмаганлар гиёҳвандлигининг ўзига хос хусусиятларига:биринчидан, гиёҳвандлик воситаларини эрта истеъмол қилиш ёш,ҳали чиниқмаган организм учун бир неча баробар хавфлироқэканлигини, чунки ўсмирларнинг ақлий ва жисмоний ривожланишидаҳар хил патологияларнинг вужудга келишига сабаб бўлишимумкинлигини, бинобарин, киши гиёҳвандлик воситасига қанча ёшружу қўйса, бунинг оқибатлари шунча даҳшатли бўлишини;иккинчидан, ўсмир организмининг қаршилик кўрсатиш даражасипастроқ эканлигини, шунинг учун ҳам уларнинг гиёҳвандликвоситаларига жуда тез кўникиши; учинчидан, гиёҳвандлик воситаларигаберилиш сабабларининг турлича эканлиги; тўртинчидан,вояга етаганларнинг қиммат (маълум даражада тозароқ бўлган)гиёҳвандлик воситаларини сотиб олишга маблағи йўқлиги туфайлиарзон, сифатсиз, бинобарин, ҳаёт ва соғлиқ учун хавфлироқ бўлганвоситаларни харид қилишга мажбурлигини, киритиш мумкин. Буэса, ўз навбатида, касалликнинг оғир кечиши ва рўй берганоқибатларнинг хусусиятларида намоён бўлади.Ҳозирги вақтда турли соҳа мутахассислари (биринчи навбатдатиббиёт ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ходимлари) ҳозиргизамон эпидемияси бўлган гиёҳвандликнинг тарқалишидаги асосийхусусиятлардан бири сифатида гиёҳвандлик воситалари истеъмолқиладиган ўсмирлар сонининг кескин ортгани, шунингдек,гиёҳвандлик воситаларини истеъмол қилишнинг қуйи ёшчегарасининг 1012 ёшгача пасайганлигини қайд этмоқдалар.Наркотик мастлик ҳолати ўсмирлар учун жиноий хулқ-атвордетерминациясининг муҳим омили эканлиги ҳисобга олинса, бунафақат тиббий, балки криминологик аҳамиятга ҳам эга бўлганмуаммо эканлиги ойдинлашади. Бундан ташқари, вояга етмаганларжиноий хулқ-атворининг хусусияти билан уларнинг гиёҳвандлик84

воситаларига боғлиқлиги ўртасида ҳам маълум боғлиқликлармавжуд.5.2. Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар биланқонунга хилоф равишда муомала қилиш жиноятчилигигақарши курашда халқаро ҳамкорликОпиум бўйича биринчи халқаро кўп томонлама Конвенция 1912йил 28 январда Гаагада имзоланди. Халқаро ҳамкорлик МиллатларЛигаси доирасида жадал давом эттирилди. Бироқ, бу масалаБирлашган Миллатлар Ташкилоти ташкил топгандан кейин янадакенг ривожланди. 1961 йил март ойида Нью-Йоркда наркотикмоддалар тўғрисида Ягона конвенция имзоланди, бу эсагиёҳвандликка қарши курашнинг турли масалалари бўйича илгаритузилган 9 та шартноманинг ўрнига ўтди. Ягона конвенцияиштирокчи давлатлари шуни тан олдиларки, Конвенция қароригазид амалга оширилган наркотик моддалар бўйича бўладиган барчаоперацияларда, гиёҳванд моддаларни тайёрлашга мўлжалланган ёкифойдаланилган асбоб-ускуналар, гиёҳванд моддалар конфискацияқилиниб, жиноий тартибда таъқиб қилиш масаласига келишилган.10 йилдан кейин 1971 йил февралда психотроп моддалартўғрисида Вена Конвенцияси қабул қилинди. Бу Конвенциягамувофиқ, марказий асаб тизимига кучли таъсир ўтказадиганпсихотроп моддалар устидан қаттиқ назорат ўрнатишга келишиболинди. Конвенцияга мувофиқ, бу қоидани бузишда айбдор шахсдавлатлар томонидан жиноий тартибда таъқиб қилиниши керак. Бирйилдан сўнг 1972 йил 25 мартда БМТ Иқтисодий ва ИжтимоийКенгаши Женевада янги конференция чақирди. Бу конференцияда1961 йилги гиёҳванд моддалар тўғрисидага ягона конвенциягаўзгартириш киритиш тўғрисида Протокол қабул қилинди. Протоколжиноят содир қилган шахсларни таъқиб қилиш ва жазолашгатааллуқли қисми бўйича 1961 йилги Конвенциянинг ҳаракатдоирасини янада кенгайтирди. Қисқа вақт ўтиши билан давлатларҳамкорлиги шу нарсани кўрсатдики, қабул қилинган ҳужжатлар ўсиббораётган талабга жавоб бермай қолди.Кейинги йилларда гиёҳванд воситаларни ноқонуний тарқатиш,сотиш билан боғлиқ аҳвол янада ёмонлашди, шу сабабли бумуаммога халқаро тартибда юқори даражада эътибор берилишиниталаб қилаяпти. Бу муаммо доимо БМТ ва унинг ихтисослашган85

ташкилотлари Халқаро Соғлиқни сақлаш ташкилоти, ЮНЕСКО,Халқаро Меҳнат Ташкилоти ва бошқа ўнлаб халқаро ҳукуматларарова нодавлат ташкилотларнинг диққат марказида турибди.1981 йили БМТ Бош Ассамблеяси гиёҳвандлик жиноятигақарши кураш бўйича халқаро стратегияни қабул қилди (36-168-резолюция) ва ушбу масалани бажаришни гиёҳванд моддалар бўйичаКомиссияси зиммасига юклади.1983 йили Бош Ассамблея гиёҳванд моддалар устидан назоратқилиш бўйича махсус тадбирларни белгилади, БМТ таркибидагидастур, бошқа ташкилотлар ва ихтисослашган ташкилотларзиммасига ўзининг тегишли иш фаолияти соҳасида бундайтадбирларга катта эътибор беришга чақирди.1984 йили Бош Ассамблея ўзининг 39-сессиясида гиёҳвандмоддалар устидан халқаро назоратни кучайтиришга тегишли учтарезолюцияни бир овоздан қабул қилди. Бу ҳужжатнинг биридаминтақавий ва универсал ҳаракатлар комплекс келишувинингмуҳимлиги алоҳида таъкидлаб ўтилган.1985 йил Бош Ассамблея 40-сессиясида наркотик моддаларбўйича жиноятчилик ва уни ноқонуний тарқатишга қарши курашборасида навбатдаги халқаро ҳужжатни қабул қилди.1988 йилда Наркотик воситалар ва психотроп моддалар биланноқонуний муомала қилишга қарши кураш тўғрисидаги БМТконвенцияси кучга кирди. Унда халқаро амалиётда илгариқўлланилмаган айрим янги чоралар кўзда тутилган.Улар жумласига қуйидагилар киради: хорижий мол-мулкни хатга олиш; наркотикларни ташишга қарши курашда юкларни назоратданўтказиш усулидан фойдаланиш.2002 йил ноябрь ойида Республика Президенти Ислом КаримовЕХҲТнинг Прагада бўлиб ўтган Саммитида иштирок этди. УшбуСаммитда Президент Шимолий Атлантик Альянсига аъзодавлатларнинг Марказий Осиё давлатлари билан хавфсизликнитаъминлаш соҳасида фаол иштирок этиши таклифи билан сўзгачиқди.Марказий Осиё минтақасида ва Ўзбекистон Республикасиҳудудида гиёҳванд воситаларини ноқонуний айлантириш биланбоғлиқ ҳолат ҳозирги вақтда мураккаб муаммолардан бири бўлибкелмоқда, чунки унинг таъсири республика хавфсизлигига ваумуман тезкор вазиятга катта таъсир кўрсатмокда.86

Кейинчалик яна бир қатор ҳужжатлар қабул қилинди. 1988йилда Наркотик воситалар ва психотроп моддалар билан ноқонуниймуомала қилишга қарши кураш тўғрисидаги БМТ конвенцияси кучгакирди. Унда халқаро амалиётда илгари қўлланилмаган айрим янгичоралар кўзда тутилган. Улар жумласига қуйидагилар киради: хорижий мол-мулкни хатга олиш; наркотикларни ташишга қарши курашда юкларни назоратданўтказиш усулидан фойдаланиш.Бугунги кунда ҳам мамлакатнинг гиёҳвандлик бозоринитўлдиришнинг асосий манбаи гиёҳванд воситаларининг оқибкелиши ҳисобланмокда. Биринчи навбатда, бу МДҲ иштирокчиларибўлган Ўзбекистон билан чегарадош қўшни давлатларнинг ҳудудлариданфойдаланиш орқали олиб келинаётган Афғонистоннинггероини ва опий моддаларининг оқимидир. 2007 йилга нисбатан2008 йилда героин ва опийни Ўзбекистонга, қўшни давлатларга ваРоссияга олиб келиниши пасайганлиги кузатилмоқда. Ушбуҳолатнинг юзага келишига асосий сабаб: мамлакатнинг ичида гиёҳвандлик воситаларини олиб ўтишйўлларига ишончли тўсиқлар қўйилганлиги; гиёҳвандлик воситаларини ишлаб чиқариш жойларини йўққилишга қаратилган кенг кўламли халқаро тадбирларнингўтказилиши; 2001 йилда Афғонистонда ўтказилган аксилтеррор тадбирлариҳисобланади.Минтақавий вужудга келган вазиятни ҳисобга олиб, шунингдек,Ўзбекистон Республикаси ИИВ бўлинмалари олдида турганвазифаларни инобатга олган ҳолда, мамлакатнинг ичига ва унингташқарисига ноқонуний айлантиришга олиб келинаётгангиёҳвандлик воситаларининг манбаи ва йўлларига тўсиқлар қўйиш,шунингдек, уларни аниқлаш бўйича мақсадга йўналтирилган бирқатор тадбирлар мажмуи ўтказилди. Олдинда турган вазифаларнисамарали ҳал этиш учун «Қорадори» ва «Тўсиқ» каби тадбирларўтказилди. Уларда нафақат ички ишлар органларининг кучлари,балки бошқа манфаатдор ташкилотлар ҳамда соҳавий кучлар,маҳаллий хокимият вакиллари ҳамда жамоалар иштирок этдилар.Шу билан бирга, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги доирасидагиички ишлар вазирликлари ўртасида қуйидаги келишувлар қабулқилинган, яъни ахборот алмашиш соҳасида ўзаро муносабатлар87

тўғрисидаги 1992 йилги Келишув, Моддий-техник воситалар вамахсус техника билан таъминлаш соҳасида ҳамкорлик тўғрисидаги1992 йилги Келишув, Гиёҳвандлик воситалари ва психотропмоддаларни ноқонуний айлантиришга қарши кураш борасидагиҳамкорлик тўғрисидаги 1992 йилги Келишув, Йўл ҳаракатихавфсизлигини таъминлаш соҳасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги 1993йилги Келишув, Уюшган жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорлик тўғрисидаги 1994 йилги Келишув, Ҳибсга олинганшахсларни қайтариб бериш ва уларнинг транзит орқали юбориштартиби борасидаги ҳамкорлик тўғрисидаги 1994 йилги Келишув,Транспортда жиноятчиликка қарши кураш борасидаги ҳамкорликтўғрисида 1995 йилги Келишув ва ҳ.к.Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги МДҲдавлатлари билан ҳамкорликда ҳар йили гиёҳвандлик моддаларигақарши кураш борасида турли тадбирлар ўтказиб келади. Ушбутадбирларнинг асосий мақсади Афғонистонда ишлаб чиқарилган ваМарказий Осиё давлатлари, Россия ҳамда Европа мамлакатларигаолиб ўтилиши лозим бўлган гиёҳвандлик воситаларининг йўлларинианиқлаш ва уларга тўсиқлар қўйишдан иборатдир.Юзага келган вазиятдан келиб чиқиб, гиёҳвандлик воситаларининоқонуний айлантириш манбаларини йўқ қилиш мақсадида,шунингдек, гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний тарқатишничеклаш бўйича комплекс профилактик тадбирларни таъминлаш, шужумладан, алоҳида ёшлар ва вояга етмаганлар ичида, ЎзбекистонРеспубликасининг ҳукумати билан ҳамкорликда ИИВ ва бошқаманфаатдор вазирликлар ва соҳавий ташкилотлар билан гиёҳвандликвоситалари устидан Давлат назорат қўмитасининг 2002 йил 28мартдаги № 5/02-сонли қарори билан тасдиқланган 20022005йиллар учун мўлжалланган «Гиёҳвандлик воситаларини вапсихотроп моддаларни ноқонуний айлантиришга ва уларниистеъмол қилишга қарши кураш» дастурида белгиланган тадбирларамалга оширилди.2002 йилда Тошкентдаги Германия федерал полицияси вакилибилан минтақада юзага келган наркоҳолат тўғрисида ўзаромаълумотлар алмашилди.2002 йил 56 февралда АҚШнинг Гиёҳвандликка қарши курашмаъмурияти Анқара шаҳри (Туркия)да ташкил этилган гиёҳвандликвоситаларига қарши курашга бағишланган стратегик конференцияда88

Ўзбекистон Республикасининг ИИВ тизимидаги Жиноят-қидирув,коррупция ва терроризмга қарши кураш бош бошқармасинингвакиллари иштирок этдилар.2002 йил 28 январда Тошкентдаги БМТ ваколатхонасидаминтақада юзага келган наркоҳолат бўйича амалий конференциядаАҚШнинг Гиёҳвандлик воситаларига қарши кураш маъмурияти,Буюк Британия Қироллигининг Божхона хизмати, Германия федералполицияси ҳамда Бельгия, Финляндия, Канада, Швейция, Италия,Франция ва Австрия полицияларининг вакиллари иштирок этишди.Ўзбекистон Республикаси томонидан ИИВ тизимидаги Жиноятқидирув, коррупция ва терроризмга қарши кураш бошбошқармасининг, гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний ўтказиш ваайлантиришга қарши кураш бўйича бошқармасининг вакилииштирок этди. Учрашувда минтақадаги наркоҳолат кўриб чиқилдива Ўзбекистон Республикасининг юқорида кўрсатилган давлатларбилан гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантириш ва уларниистеъмол қилишга қарши кураш бўйича келгуси чора-тадбирларибелгиланиб олинди.Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ислом КаримовШанхай Ҳамкорлик Кенгашининг саммитида сўзлаган нутқида бумасала хусусида тўхталар экан, агар диний экстремизм ваақидапарастлик шиорлари халқаро террорнинг ғоявий ниқоби бўлса,наркобизнес ва наркотрафик, ҳеч шубҳасиз, халқаро террорнингмолиявий таянчи бўлишини таъкидлади. Шубҳа йўқки, наркотикмоддаларни нолегал ишлаб чиқариш, уни транзит қилиш ваайлантириш диний экстремизм ва халқаро терроризмнинг асосиймолиявий манбаларидан биридир. Қўшни Афғонистондагиижтимоий сиёсий вазиятнинг таҳлили шуни кўрсатмоқдаки,иқтисодий ва ҳарбий-сиёсий беқарорлик шароитларида терроризм,наркобизнес ва қурол-яроғнинг ноқонуний савдоси ўртасида муҳимўзаро алоқа вужудга келади. БМТнинг кўкнори уруғинингноқонуний экилишини назорат қилишга оид мониторингига кўра,2003 йилда Афғонистонда жаҳондаги қорадорининг 75%етиштирилди. Қорадори етиштириш Афғонистоннинг ўзига ҳамкатта хавф туғдиради. Чунки қорадори контрабандаси уюшганжиноятчилик ва терроризм билан боғлиқ бўлиб, у бутун жаҳонгатаҳдид солади.Интернет хабарларига кўра Эрон Ислом Республикасининг Ичкиишлар вазири Афғонистонда гиёҳванд моддалар етиштирилиши89

ошганлиги тўғрисида огоҳлантириш берди. «IRNA»дан олинганмаълумотга кўра, Эрон Ислом Республикасининг Ички ишлар вазириМустафо Муҳаммад Нажжор Венада бўлиб ўтган БМТ Наркотиквоситаларга қарши курашиш Комиссиясининг 55-йиғилишида, БМТҳисоботига кўра, 2011 йилда Афғонистонда гиёҳвандлик моддалариетиштирилиши 2010 йилга нисбатан қарийб олтмиш фоизгаошганлиги, бу эса жуда ҳавотирланарли ҳолат эканлигини баёнэтган.МДҲ экспертларининг ҳисоб-китобига кўра, афғон «Толибон»ҳаракатининг молиявий манбаи афғон-покистон наркомафиясинингдаромадлари бўлиб, 10 млн. АҚШ долларидан ортиқдир. АҚШэкспертлари эса, толибларнинг даромадини 7 млн. долларга яқин деббаҳоламоқдалар. Бу даромадларнинг бир қисми минтақада турликўринишдаги террорчилик ҳаракатларини амалга ошириш учунсарфланиши маълум.Наркотик моддаларни етиштириш, наркобизнесдан топилганмаблағлар ҳисобига террорчилик ҳаракатларини режалаштириш,ёлланма инсон ресурсларини топиш, тайёрлаш ва амалга оширишбилан шуғулланадиган кучлар турли хайрия ташкилотлариниқоблари остида ҳам фаолият кўрсатиши мумкин.Ўзбекистон Республикаси терроризм, экстремизм, уюшганжиноятчилик ва гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантиришгақарши кураш стратегиясини амалга оширишдаги ҳамкорликпринципига қўшилар экан, барча манфаатдор мамлакатлар биланузоқ муддатли алоқа ва муносабатлар ўрнатишга интилмоқда.Ривожланган мамлакатлар билан ўзаро муносабатларни мустаҳкамлашЎзбекистон учун муҳим стратегик аҳамиятга эгадир.5.3. Ички ишлар идораларининг наркотрафикка қаршикурашда халқаро ҳамкорликда иштирок этишмуаммолариИчки ишлар идоралари томонидан бугунги кунда гиёҳвандликвоситаси ва психотроп моддаларнинг ноқонуний равишда айланишибилан боғлиқ ҳамда наркотрафикка қарши кураш борасида халқароҳамкорликда фаол иштирок этишга алоҳида эътибор беришникучайтириб, профилактика, жиноят-қидирув ҳамда тергов органихизматлари ролини ошириш долзарб масалага айланаётганидандалолат беради.90

Шахс шаъни ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳуқуқининг эълонқилинганлиги Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ тизими инсонҳуқуқлари соҳасида халқаро стандартларни эътироф этиб, Инсонҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 12-моддасида белгиланганшахс номуси ва шаъни дахлсизлиги, шунингдек Фуқаролик васиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги ҳалқаро пактнинг 17-моддаси 1-қисмида: «Ҳеч кимнинг шахсий ва оилавий ҳаётига ўзбошимчаликёки ноқонуний тарзда аралашиш, унинг уй-жой дахлсизлигига ёкиёзишмалари сирлари дахлсизлигига ўзбошимчалик билан ёкиноқонуний тарзда тажовуз қилиш ва унинг ор-номуси ва шаънигатажовуз қилиши мумкин эмас», деб мустаҳкамланганмеъёрларнинг узвий давоми сифатида намоён бўлади.Маълумки, гиёҳвандлик деганда, биз гиёҳвандлик воситалариниқабул қилишга патологик (касаллик) ўзгаришни тушунамиз.Гиёҳвандлик – эйфорик, тинчлантирувчи, оғриқ қолдирувчи,ухлатадиган, банги қилувчи ёки қўзғатувчи табиий ва синтетикмоддаларга патологик мойил бўлишни англатади.Гиёҳвандлик воситалари – алоҳида рўйхатга киритилган ваназоратга олинадиган, келиб чиқиши синтетик ёки табиий модда,таркибида гиёҳвандлик моддаси бўлган препаратлар ва ўсимликлардир.Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддаларнинг ноқонунийайланиши бўйича Бирлашган Миллатлар Ташкилоти томонидан бирқатор ҳалқаро ҳужжатлар қабул қилинган бўлиб, ЎзбекистонРеспубликасида бу ҳужжатлар ратификация қилинган.Бу борада халқаро ҳуқуқда маълум даражада стандартларбелгиланган бўлиб, дастлаб 1961 йили Бирлашган МиллатларТашкилоти (БМТ) томонидан аҳолининг соғлиги учун хавф туғдирувчи«Гиёҳвандлик воситалари тўғрисида»ги ягона Конвенциясининг1 ва 2- рўйхатларига киритилган табиий ёки сунъийтайёрланган ҳар қандай гиёхвандлик воситалари киришибелгиланган. Халқаро миқёсда гиёҳванд воситалари устиданназоратни БМТ Иқтисодий ва ижтимоий кенгашининг наркотиквоситалар бўйича комиссияси ва 1961 йилдаги Ягона Конвенцияасосида ташкил этилган гиёҳвандлик воситалари устидан назоратқилиш қўмитаси олиб боради.1988 йил 20 декабрида Вена шаҳридаги БМТнинг йиғилишида 34моддадан иборат «Гиёҳванд воситаси ва психотроп моддаларинингноқонуний айланишига қарши кураш» Конвенцияси қабул қилиниб,унинг кириш қисмида гиёҳвандлик воситаси ва психотроп91

моддаларнинг ноқонуний айланиши кўпайиб бораётганлиги БМТниташвишга солаётгани, айниқса, бу восита ва моддаларни тарқатишгавояга етмаганлар ва аёллар меҳнати жалб қилинаётгани, улар орасидаҳам гиёҳвандлик воситасини истеъмол қилувчилар кўпайиббораётганлиги хавфли ҳолат деб баҳоланганлигини алоҳида эътирофэтиш лозим.Гиёҳвандлик воситаси ва психотроп моддаларнинг ноқонунийайланиши инсон ҳаёти ва соғлиги учун реал тарзда хавф туғдиради.Гиёҳвандлик воситаси ёки психотроп моддалар билан қонунгахилоф равишда муомала қилишдан иборат жиноятларга белгиланганнормалар Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг ХIХ бобида жамланган.Оз миқдорда гиёҳвандлик воситасини истеъмол қилиш мақсадидасақлаш учун Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 56-моддасида жавобгарлик белгиланган.Бу турдаги жиноятларнинг олдини олиш ва фош этишдақонунийлик принципига қатъи риоя этиш лозим бўлади. Маълумки,қонунларни аниқ бажаришдан ва уларга риоя қилишдан ҳар қандайчекиниш, қандай сабабларга кўра юз берганидан қатъи назар, жиноятпроцессида қонунийликни бузиш ҳисобланади ва уни ҳеч қандайҳолат билан оқлаб бўлмайди.Шу нуқтаи назардан, суриштирув органлари ва терговчилартомонидан энг аввало, ноқонуний тарзда гиёҳвандлик воситасинингайланиши билан боғлиқ ҳуқуқбузарликларнинг содир этилганлигиҳақидаги тезкор хабар, бевосита ёзма, оғзаки ёки телефон орқаликелиб тушган заҳотиёқ, уни тегишли ёзма равишда қайд этилишилозим. Бунинг энг асосий сабаби шундаки, гиёҳвандликвоситасининг ноқонуний айлантирилиши билан шуғулланаётганшахснинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатлари ўша вақтдан бошлабмаълум даражада чекланиши учун шарт-шароит туғилади, яъниунинг шаъни ва қадр-қимматига соя соладиган хабар келиб тушишибу йўналиш билан шуғулланадиган ходимларга хабарнинг нечоғликҳақиқатга тўғри келиши ёки келмаслигини текшириб, холисона баҳоберилишига асос бўлиб хизмат қилади. Гиёҳвандлик воситаларинингноқонуний айланиши латент, яъни яширин равишда давом этадиганҳуқуқбузарлик бўлиб, кўпчилик ҳолатларда гувоҳсиз ёки бир ёкииккита гувоҳ иштирокида амалга оширилади. Шунинг учун бутурдаги ҳуқуқбузарликларни қонун доирасида ҳужжатлаштириболиш юксак маҳоратни талаб этади. Бу борада, фуқароларнинг (буерда гиёҳвандлик воситаси билан ноқонуний равишдашуғулланаётган шахснинг) ҳақ-ҳуқуқларини поймол этмаслик учун92

ҳар бир процессуал ҳаракатга алоҳида тайёргарлик зарур. Хусусан,гиёҳвандлик воситасини сақлашда гумон қилинган шахснинг уйидатинтув ўтказишдан олдин, тегишли тартибда прокурор санкциясиниолиш, бу тинтувни агарда мумкин қадар соат 6.00 дан 22.00 га қадарўтказиш, уй эгасига тергов-тезкор гурухининг раҳбари ўзини, биргакелган ходимларни таништириши ва мақсадини айтиши, уйгакиришдан олдин холисларни таклиф қилиши, уйда турли жинсдагифуқаролар бўлиши мумкинлиги назарга олиниб ҳамда вазият шунитақозо этса, уларни хам шахсий тинтув қилиш сабаби пайдо бўлишимумкинлигини эътиборга олган ҳолда, холисларни турли жинсдагивояга етган фуқаролардан таклиф этиш ва тинтув ўтказиштўғрисидаги қарор билан уй эгасини таништириб, унинг бу тинтувбўйича мунособатини қарорда ёзма равишда олиш, қонундабелгиланган тарзда излаб келган ашё ёки нарсани чиқариб беришинитаклиф этиши лозим. Тинтув давомида бир хонадан иккинчи хонагаўтиш ёки бир объектдан иккинчи объектга ўтиш учун албатта, аввалуй эгаси, сўнгра холислар иштирокида тергов-тезкор гуруҳи киришикерак. Амалиётда, бу қоидага риоя қилинмаган тақдирда ёкихолисларни ўз вақтида таъминламаганлик шахснинг процессуалҳуқуқларини бузишга ва олинган ашёни далил бўлиб хизматқилишини йўққа олиб келади. Шуни алоҳида эътироф этиш керакки,уйда тинтув ўтказилганда ҳаддан ташқари кўп ходимнинг тинтувдаиштироки уй эгасини «транс» ҳолатига солиб, ўзини бошқаролмайқолиши ва натижада ўзини ёмон ҳис этиб, ҳушидан кетиб қолишиёки унга зудлик билан «Тез ёрдам» чақирилишига олиб келишимумкин. Натижада, бошланган тинтувни тугаллаш каттақийинчиликларга учраб, тинтувни бошқа вояга етган оила аъзосибўлмаган ҳолда тугаллаш учун албатта, маҳаллий ҳокимиятбошқарув органлари, фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органларивакиллари етиб келгунига қадар тўхтатиб туриш лозим бўлади.Тинтув давомида фуқароларнинг ҳақли равишда эътирозига сабабчибўлмаслик учун, шароит талаб қилмаган ҳолда моддий зараретказиш (яъни, хоналарнинг калитлари йўқ бўлса, улар очаётгандаэшикка ҳам зарар етказиш, полларни қўпориб, тахталаринисиндириш ва ҳоказо) учун ходимлар жавобгар эканликлариниунутмасликлари даркор.Шу билан бир қаторда, тинтув давомида ва ҳодиса содир бўлганжойни кўздан кечириш жараёнида гиёҳвандлик воситасини олишдаалоҳида эҳтиёткорлик зарур. Амалиётда кўп учрайдиган хатолар бухолис сифатида бир кишини қатнаштириш ёки улар икки киши бўлса93

ҳам биттаси вояга етмаган бўлиши, шунингдек баённомани моддаолинаётган вақтда ёзмасдан, ИИБ биносига келиб ёзиш,баённномани уйида тинтув қилинаётган ёки воқеа жойида гумонқилинувчи тариқасида ушланган шахс у билмайдиган тилда ёзилсада,таржимонни иштирок эттирмаслик кабилар киради. Унутмасликдаркорки, бундай тартибларнинг биронтасига риоя этмаслик охироқибатпроцессуал қонунларнинг бузилишига ва инсон ҳуқуқ ваэркинлигининг поймол этилишига олиб келади.Умуман олганда, гиёҳвандлик воситалари ва психотропмоддалар билан боғлиқ барча суриштирув ва тергов ҳаракатларижуда катта масъулиятни талаб этади, чунки бу ҳаракатларнингбарчаси замирида инсон ҳаёти, унинг тақдири ҳал қилинишини бирдақиқа ҳам унутмаслигимиз керак.Марказий Осиё минтақасида ва Ўзбекистон Республикасиҳудудида гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантириш биланбоғлиқ ҳолат ҳозирги вақтда мураккаб муаммолардан бири бўлибкелмоқда, чунки унинг таъсири республика хавфсизлигига ваумуман тезкор вазиятга катта таъсир кўрсатмоқда.Ўзбекистон ҳуқуқ-тартибот идоралари маъмурлари 2008йилнинг биринчи ярмида тахминан 1704 кг ноқонуний наркотикмоддаларини мусодара қилишди (бундан 46 % ни героин ташкилқилди). Маъмурлар 118940та психотроп таблеткаларни, асосанрецепт билан бериладиган дориларни мусодара қилдилар.Ўзбекистон БМТнинг 1998 йилдаги Наркотик моддаларига оидКонвенциясига аъзодир.Расмий статистик маълумотларга кўра, 2008 йилнинг биринчиярмида наркотик моддаларнинг мусодараси 2007 йилнинг айни давриганисбатан 54 % га ошган. Ўзбекистон Республикаси мусодараларнингошганлигини Афғонистонда наркотик моддаларни ишлаб чиқаришнингошгани ва Ўзбекистон ҳуқуқ-тартибот идораларининг наркотикмоддаларга қарши амалиётларининг самаралироқ бўлганлиги биланбоғлайди. Минтақавий вужудга келган вазиятни ҳисобга олиб,шунингдек, Ўзбекистон Республикаси ИИВ бўлинмалари олдида турганвазифаларни инобатга олган ҳолда мамлакатнинг ичига ва унингташқарисига гиёҳвандлик воситаларини ноқонуний айлантиришга олибкелинаётган гиёҳвандлик воситаларининг манбаи ва йўлларига тўсиқларқўйиш, шунингдек, уларни аниқлаш бўйича мақсадга йўналтирилган бирқатор тадбирлар мажмуи ўтказилди.Ўтмишда прекурсор кимёвий моддалар айни транзит каналларорқали, аммо қарама-қарши йўналишда, Афғонистон ва94

Покистондаги лабораторияларга етказилар эди. Прекурсорларкимёвий моддалар, жумладан уксус кислотаси ангидридинингэкспорти Ўзбекистонда 2000 йилдан бошлаб назорат остига олинган.2008 йил апрелда Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлариАфғонистон учун мўлжалланган ва Ўзбекистон ҳудудига поездларорқали кирган 16 тонна уксус ангидридни қўлга туширди. Ушбупрекурсор кимёвий моддаларнинг мусодара қилиниши 2001 йилданбери биринчи маротаба эълон қилинган амалиёт бўлиб, БМТнингНаркотик ва жиноятга қарши кураш идорасининг «Tarcet операцияси»доирасида амалга оширилди. Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганлари Тожикистон учун мўлжалланган 320 литр контрабандасульфат кислотасини мусодара қилинганлиги ҳақида ҳам хабарбердилар. Расмий статистикага кўра, наркотик моддалар ишлабчиқаришда ишлатиладиган кимёвий моддалар Афғонистонга қонунийравишда экспорт қилинмаган. Опиум экинларини йўқотишгақаратилган ҳукуматнинг самарали дастурлари Ўзбекистондакўкнорининг ноқонуний етиштирилишига барҳам берди.Шартномалар наркотик моддаларнинг трафикига ва уюшганжиноятчиликка қарши курашда Ўзбекистон ҳуқуқ-тартиботидораларининг салоҳиятини оширишга бағишланган лойиҳаларниқўллаб-қувватловчи тизимни барпо этишга қаратилгандир. 2004йилдан бери янги иловалар қилинмаган. 2007 йилнинг ноябридаикки томонлама Ҳуқуқ тартибот фаолияти ва хавфсизлик соҳасидакўмак бўйича ишчи гуруҳи чегара хавфсизлиги ва наркотикмоддаларга қарши ҳамкорлик борасидаги ўзаро манфаатларинимуҳокама қилиш учун учрашди. Бу учрашув АҚШ ва Ўзбекистонорасида ушбу масалалар бўйича мулоқотнинг тикланишига ўзҳиссасини қўшди. Ўзбекистон БМТнинг 1998 йилги Наркотикмоддалари ҳақидаги конвенциясининг мақсадлари доирасида ўзҳудудида ноқонуний культивация ва ишлаб чиқаришга қарши курашбўйича иш олиб боришда давом этмоқда. Ҳар йили ўтказиладиган«Қорадори» кампанияси жуда самарали бўлиб, ноқонуний кўкнориетиштиришни деярли йўқ қилди ва ноқонуний экинзорлар жуда озқолди. 2008 йилнинг октябрида ушбу йиллик амалиёт натижасидафақат 1,24 гектарлик наркотик моддалари экилган майдонтозаланган. БМТнинг Наркотик ва жиноятга қарши идораси(БМТНЖИ) ҳуқуқ-тартибот фаолиятини такомиллаштириш,прекурсор кимёвий моддаларни назорат қилиш, чегара хавфсизлигива наркотик моддаларга талабнинг камайтирилишига қаратилганлойиҳаларни амалга оширишда давом этмоқда. Ўзбекистон ҳукумати95

Марказий Осиё Минтақавий ахборот ва мувофиқлаштирувчимаркази (CARICС)нинг синов босқичида ҳам иштирок этди,жумладан марказнинг Олмата шаҳридаги қароргоҳида ЎзбекистонИчки ишлар вазирлигининг доимий вакили фаолият олиб борди.Ўзбекистон маъмурлари CARICС доирасида 2008 йил октябридаТожикистон, Қирғизистон ва Қозоғистондан келган ҳамкасабларииштирокида муштарак назорат қилиш бўйича ўқув машғулотидаиштирок этганлари хақида хабар бердилар. Давлат Департаменти,Халқаро Наркотик моддалар ва ҳуқуқ-тартибот масалалари бюросиорқали бир қанча БМТНЖИ лойиҳаларига молиявий ёрдам беришдадавом этмоқда.Статистик маълумотларга кўра, 2008 йилнинг биринчи яримйиллигида 5,737 та наркотик моддалар билан боғлиқ жиноий ишлартўғрисида иш кўрилиб, бунинг 176 таси наркотик моддаларконтрабандаси ва 3,219 таси эса уларни тарқатиш ишлари бўлди.2008 йилнинг биринчи ярмидаги жиноий ишлар сони 2007 йилнингайни даврига нисбатан 6% га ошган. 2008 йилда афғон наркотикмоддаларини Россияга ташиб ўтувчи, Марказий Осиёда фаолиятюритган йирик гуруҳни муваффақиятли нишонга олган «Тайфунамалиёти»да қатнашди. Афғонистон, Тожикистон ва Қозоғистонрасмий вакиллари қатнашган ва узоқ муддат давом этган терговнатижасида ушбу уюшган жиноий гуруҳнинг етакчиси ва шерикларифош этилган. «Тайфун» операцияси натижасида 880 кг героин ва 100кг опиум мусодара қилинди. Жами 24 та жиноий иш очилиб,гуруҳнинг 42 та фаол аъзолари ҳибсга олинди. Энг муҳими,«Тайфун» операцияси Ўзбекистон ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганларининг изчил тергов операциясини қўшни мамлакатларбилан ҳамкорликда олиб бориш истагини ва имкониятини ёрқиннамойиш қилди ҳамда қуйи даражадаги «ташувчилар»дан анчаюқорироқдагиларни қўлга олишга ёрдам берди. Ўзбекистонда 2008йил сентябрда ўтказилган «Карвон» операциясига ҳам катта урғубериб ўтдилар, унинг натижасида Россия ва Қозоғистон биланҳамкорликда наркотик моддаларни саримсоқ солинган қопларгаяшириб, автобусларда ташиган халқаро жиноий «ҳалқа» қўлгатуширилди.96

6-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ ОЛИББОРАДИГАН ТАШКИЛОТЛАР6.1. Халқаро жиноятчиликка қарши кураш олиб борадигануниверсал ташкилотларБугунги кунга келиб, жиноятчиликнинг олдини олиш, бевоситаунга қарши кураш ва ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлишсоҳасида халқаро ҳамкорликни олиб борувчи халқаро ташкилотларва давлатлар миллий органларининг муайян тизими шаклланди.Уларнинг ҳаммаси кўриб чиқилаётган соҳадаги масалаларни амалгаоширишда ва мақсадга эришишда ягона вазифадаги йўналишни ўзичига олади.Айтиб ўтилган ҳамкорликнинг мазмунидан келиб чиқиб,субъектларнинг тизимини шартли равишда икки катта гуруҳга бўлсабўлади:1) халқаро ташкилотлар;2) давлатнинг ички органлари ва муассасалари.Субъектларнинг ҳар бири ўз ваколат доираси, ўзига хос тизими,фаолиятининг ўзгачалиги ва субъектлар ўртасидаги ўзаро боғлиқликкаби хусусиятларга эга.Ҳозирги замон халқаро алоқаларида халқаро ташкилотлардавлатлар ҳамкорлигининг шаклларидан бири сифатида муҳим ўринтутади 1 .Ўз навбатида, халқаро ташкилотлар таъсир этиш фаолиятинингдоираси (глобал ва минтақавий), ваколат ҳажми (универсал вамақсадли), ваколатларининг манбалари ва хусусияти (давлатлараро,ҳукуматлараро) билан ажралиб туради. Глобал, универсал вадавлатлараро миқёсда жиноятчиликка қарши кураш соҳасидагихалқаро ҳамкорликнинг асосий субъекта бўлиб БирлашганМиллатлар Ташкилоти ва унинг олти асосий органи ҳисобланади.Буларга қуйидагилар киради: Бош Ассамблея; Хавфсизлик Кенгаши; Иқтисодий ва ижтимоий Кенгаш;1 Қаранг: Саидов А. X. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик: – Т.: Адолат, 2001. – Б.164.97

Васийлик бўйича Кенгаш; Котибият, унинг таркибидаги жиноятчиликнинг олдини олишва жиноий судлов бўйича Бўлим (Сектор); Халқаро суд.Бош Ассамблея суверен давлатларнинг ҳақиқий демократиквакиллик органи. БМТнинг фаолият доирасида Бош Ассамблеягажуда катта ваколатлар берилган. У БМТ Низоми доирасида барчаишлар ва вазифаларни муҳокама қилиш ва улар бўйича иштирокчидавлатларга ёки Хавфсизлик Кенгашига тавсиялар бериш ҳуқуқигаэгадир. Ҳар йили Учинчи қўмита (ижтимоий ва инсонпарварликмасалалари бўйича) доирасида жиноятчиликнинг олдини олиш, унгақарши кураш ва ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш соҳасидагихалқаро ҳамкорликнинг асосий муаммолари бўйича БМТ Бошкотибининг ҳисобот маърузасини кўриб чиқади.Хавфсизлик Кенгаши давлатларнинг тинчлиги вахавфсизлигига қарши жиноятлар, масалан, агрессия содирэтилганлиги тўғрисидаги шикоятларини кўриб чиқади, шунингдек,энг хавфли террорчилик ҳаракатларининг содир этилганлигимасалаларини муҳокама этади. Зарур бўлган ҳолларда ХавфсизликКенгаши ушбу масалани тергов қилиш учун тегишли Қўмитагатопширади. Аммо Хавфсизлик Кенгаши жиноятчиликка қаршикураш борасидаги халқаро ҳамкорликнинг тўлақонли субъектиҳисобланмайди.БМТ Котибиятининг Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноийсудлов бўйича Бўлими ташкилий ва тайёргарлик ишлари биланшуғулланади, жумладан, Бош котиб учун БМТ доирасидажиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорлик олдидатурган муаммолар бўйича зарур бўлган тавсияларни тайёрлайди.Иқтисодий ва ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС) халқароиқтисодий ва ижтимоий ҳамкорлик масалаларига доир фаолиятниолиб боради. ЭКОСОС 54 аъзодан иборат бўлиб, улар БошАссамблея томонидан уч йил муддатга сайланадилар ва ҳар йиливаколатлари тугаган 18 аъзонинг ўрнига янгилари сайлаб борилади.Ундан ташқари, Иқтисодий ва ижтимоий Кенгаш (ЭКОСОС) ваИжтимоий ривожланиш бўйича Қўмита ушбу соҳада БМТфаолиятини таъминлаш учун бевосита жавобгардир. ЭКОСОСтаркибида ушбу функцияларни бажариш учун турли йилларда турлихил ихтисослаштирилган органлар фаолият юритган. Масалан, 1991йилгача фаолият юритган Жиноятчиликнинг олдини олиш ва унга98

қарши кураш олиб бориш бўйича Қўмита шулар жумласидан эди.1979 йилда БМТнинг Иқтисодий ва ижтимоий КенгашиЖиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши кураш олиб боришбўйича Қўмитанинг асосий функцияларини белгилаб берди. Уларқуйидагилардир: жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузарлар биланмуомалада бўлиш соҳасида самарали чораларни ва усулларниқўллаш мақсадида БМТнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ваҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш конгрессларини тайёрлаш; давлатларнинг суверен тенглиги ва ички ишларигааралашмаслик принциплари асосида, БМТнинг ваколатлиорганларига Жиноятчиликнинг олдини олиш соҳасидаги халқароҳамкорлик бўйича дастурларни тайёрлаш ва тасдиқлаш учун такдимэтиш; жиноятчиликка қарши кураш масалалари бўйича шуғулланаётганБМТ органларининг фаолиятини мувофиқлаштириш учунЭКОСОСга ёрдам кўрсатиш, шунингдек, БМТнинг Бош котибига вабошқа органларига маърузалар, тавсиялар ва қарорлар тайёрлаш ватақдим этиш; БМТга аъзо давлатларнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ваҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш соҳасида йиғилгантажрибаларини алмашишга кўмаклашиш; жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликасосини ташкил этувчи, жумладан, жиноятчиликнинг олдини олишва жиноятчиликни қисқартириш бўйича мураккаб ва муҳиммасалаларни муҳокама қилиш.БМТнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ва ҳуқуқбузарларбилан муомалада бўлиш конгресслари унинг ихтисослашганконференциялари ҳисобланади ва улар ҳар беш йилда бир маротабачақирилади. Конгресслар айни пайтда БМТнинг ҳаракатдагиорганлари ҳисобланганлиги учун ҳам уларнинг иштирокчилари, иштартиби, функциялари ва қабул қилинаётган қарорларининг ҳуқуқийдоираси жуда катта аҳамият касб этади.БМТнинг Низомига биноан, ушбу ташкилотга барча долзарбмуаммолар бўйича халқаро ҳамкорликни олиб бориш масъулиятиюкланган. Унинг ташаббуси билан ҳар беш йилда жиноятчиликнинголдини олиш ва ҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш бўйича БМТконгресслари чақирилган (1955 йил Женевада; 1960 йил Лондонда;99

1965 йил Стокгольмда; 1970 йил Киотода; 1975 йил Женевада; 1980йил Каракасда; 1985 йил Миланда; 1990 йил Гаванада). 1991 йилдаташкил топган Жиноятчиликнинг олдини олиш ва жиноий судловбўйича Қўмита (БМТнинг конгресслари 1995 йил Қоҳира; 2000йил, Вена).Конгресслар давлатларнинг халқаро ҳамкорлиги доирасидажиноятчиликнинг олдини олиш ва унга қарши кураш бўйичадастурлар ҳамда раҳбарий принципларни ишлаб чиқади ва қабулқилади, алоҳида жиноят турларини тугатиш бўйича тавсияларберади ва бу соҳада тажриба алмашади.БМТнинг минтақалараро илмий тадқиқот институти қошидагижиноятчилик ва одил судлов масалалари бўйича ЮНИКРИташкилоти (Рим) ва БМТнинг минтақавий илмий тадқиқотинститутлари ҳамда марказлари, шунингдек, ижтимоий ҳимояқилиш илмий тадқиқот институти, Европа (Хельсинки), ЛотинАмерикаси давлатлари (Сан-Хосе), Узоқ Шарқ (Токио) ва Осиёмамлакатларида ўз фаолиятини юритаётган ҳуқуқбузарлар биланмуомалада бўлиш ва жиноятчиликнинг олдини олиш бўйичаинститутлар, криминология ва ижтимоий тадқиқот марказларижиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликнингмуаммолари билан бевосита шуғулланадилар.БМТнинг юқорида санаб ўтилган органлари томонидантайёрланган тавсияларни инобатга олиб, ЭКОСОС ушбуфаолиятнинг стратегиясини ва махсус тактикасини аниқлайди:тегишли халқаро органларни ташкил этиш тўғрисида қарор қабулқилади, унинг мақомини, иш фаолияти йўналиши ва тартибинибелгилаб беради; конференция ва сессияларни чақиради, уларнингтавсиялари ва қарорларини тасдиқлайди; жиноятчиликка қаршикураш борасида БМТ фаолиятидаги узоқ, ўрта ва қисқа муддатлидастурларни маъқуллайли: тегишли муаммолар бўйича маърузалартайёрлайди ва тадқиқот ишларини ташкил қилади; халқарожиноятчиликка қарши кураш масалалари бўйича халқарокелишувлар лойиҳаларини ва тавсияларини Бош Ассамблеягатақдим этиш учун тайёрлайди ва ҳ.к.Кўриб чиқилаётган соҳада халқаро ҳамкорликни ташкил этишбўйича БМТнинг асосий вазифаси жиноятчиликнинг олдини олиш ваҳуқуқбузарлар билан муомалада бўлиш унинг конгрессларида бўлибўтади. Ушбу конгрессларни ўтказишга жиноятчилик муаммолари100

бўйича минтақавий мажлислар ва конференциялар, шунингдек,уларда кўриб чиқилаётган муайян минтақалар учун долзарб бўлганмуаммоларнинг муҳокамаси асос бўлади.Конгресснинг иш фаолиятида нафақат халқаро муносабатларнингасосий субъектлари бўлган давлатлар, балки БМТнингихгисослаштирилган муассасалари, давлатлараро ва ҳукуматларароташкилотлар вакиллари ҳам иштирок этади. Халқаро нодавлатташкилотларнинг вакиллари кузатувчилар сифатида иштирок этади.Конгресслар кўриб чиқадиган масалаларда жиноятчиликнинг глобалмуаммолардан бирига айланганлиги ва унга қарши курашда халқароҳамкорликнинг ташкил этилиши ўз аксини топади.Конгресслар иш фаолияти натижалари жиноий одил судлов важиноятчиликни олдини олишга қаратилган принципларнинг қабулқилиниши, алоҳида турдаги жиноятларнинг олдини олиш мақсадидатавсиялар ва махсус дастурлар ишлаб чиқилиши ва иш тажрибаларибилан алмашувида кўринади.Конгресс маърузаси, унинг қарорлари ва резолюцияларитавсиявий хусусиятга эга, аммо, шу билан биргаликда,давлатларнинг халқаро жиноятчиликка қарши кураш борасидагиҳамкорлигини тобора мустаҳкамлашда катта аҳамият касб этади.Конгресснинг иш фаолияти якуний ҳужжатни, яъни унингмаърузасини қабул қилиш билан тугалланади.Халқаро нодавлат ташкилотлар жиноятчиликка қарши курашборасида халқаро ҳамкорликни ташкил этишда ўзларининг каттаҳиссасини қўшмоқдалар. Уларнинг қаторига қуйидагилар киради:1) жиноят ҳуқуқи бўйича халқаро ассоциация (МАУП);2) халқаро криминология жамияти (МКО);3) Ижтимоий ҳимоя бўйича халқаро жамият (МОСЗ);4) Халқаро жиноий ва пенитенциар жамғарма (МУПФ);5) Халқаро социологик ассоциация (МСА).ЭКОСОСда маслаҳат мақомига эга бўлган МУПФ, МОСЗ, МКОва МАУП нодавлат халқаро ташкилотларининг фаолиятини, 1982йилда тузилган Мувофиқлаштириш бўйича халқаро қўмитабирлаштиради.БМТнинг Халқаро ҳуқуқ бўйича қўмитаси ҳам муҳимўринлардан бирини эгаллайди. Унинг ташаббуси билан халқарожиноятчиликка қарши кураш борасида кўплаб конвенцияларнинглойиҳалари ишлаб чиқилган. Ундан ташқари, Халқаро ҳуқуқ бўйичақўмита Инсоният хавфсизлиги ва тинчлигига қарши жиноятлар101

кодексининг лойиҳаси, шунингдек, Халқаро жиноий судни ташкилэтиш тўғрисидаги маърузани тайёрлаган. 1992 йили бу маърузаниБМТнинг Ҳуқуқий масалалар бўйича қўмитаси (Олтинчи қўмита)кўриб чиқди ва маъқуллади.Халқаро Суд БМТнинг асосий суд органи бўлиб, иштирокчидавлатларнинг ишларини кўриб чиқиш учун мўлжалланган. Шусабабли ҳам БМТнинг халқаро суди жиноятчиликка қарши курашсоҳасидаги халқаро ҳамкорликнинг тўлақонли субъекти бўлаолмайди. 1945 йил 26 июнда Сан-Франциско шаҳрида Халқаро Судстатути қабул қилинган ва у БМТ Низомининг ажралмас қисмибўлиб ҳисобланади. Руанда ва собиқ Югославия бўйича Халқаротрибуналлар ихтисослашган судлар тартибида ўз фаолиятини олибборадилар «ad hoc», (эд-хок). Шу муносабат билан, жисмонийшахслар содир этган жиноят ишларини кўриб чиқадиган Халқарожиноят судини ташкил этиш фикри туғилди ва у амалгаоширилмоқда.6.2. Интерполнинг алоҳида турдаги жиноятларга қаршикураш борасидаги халқаро ҳамкорлигиХалқаро жиноятчиликка қарши кураш тизимида алоҳидаўринни Интерпол эгаллайди. Интерпол Халқаро жиноятполицияси ташкилоти жиноятчиликка қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорликнинг глобал, универсал ва ҳукуматлараромиқёсда олиб борилишида ўзига хос мавқега эга. Унинг фаолиятихалқаро жиноятчиликка қарши курашга бевосита қаратилган.Халқаро жиноят полицияси ташкилотининг (Интерпол) Низоми1956 йилда қабул қилинган. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, ушбуфаолият Лион (Франция)да жойлашган марказий аппаратбўлимлари ва Интерполнинг миллий марказий бюроларитомонидан олиб борилади. Умуман олганда, Миллий марказийбюролар Интерпол аъзолари бўлган давлатлар ўртасидагидоимий алоқа органи. Миллий марказий бюроларнинг ҳаракатларитезкор ва самаралидир.Интерпол ташкилоти турли хил масалалар бўйича ҳар хилхалқаро ташкилотлар билан ҳамкорлик олиб боради. Интерполвакиллари БМТ Бош Ассамблеясининг сессияларида, унингихтисослаштирилган органлари ва ишчи органларинингмажлисларида иштирок этади.102

Интерпол махсус юридик халқаро ташкилотлар билан доимийёки вақтинчалик алоқаларга эга. Булар қуйидагилар: Идентификация халқаро ассоциацияси; Ҳаво ва денгиз портлари полициясининг халқароассоциацияси; Автоулов ўғирликларини тергов қилиш халқаро ассоциацияси; Полиция бошлиқларининг халқаро ассоциацияси; Ҳужжатларни ўрганиш умумжаҳон ассоциацияси; Халқаро полиция ассоциацияси.Ўзбекистонда Интерпол Миллий марказий бюросини ташкилэтилиши тарихига келсак, у 1994 йил 28 сентябрда Италия пойтахтиРим шаҳрида бўлиб ўтган Интерполнинг Бош Ассамблеясида аъзобўлган ва 1994 йил 29 ноябрда Ўзбекистон Республикаси ВазирларМаҳкамаси қарорига биноан (573-сон), Ички ишлар вазирлигитаркибида Интерполнинг Ўзбекистон Республикасидаги Миллиймарказий бюроси ташкил этилди. Бу бюро мамлакатимизнингҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига қуйидагиларда ёрдам беради: гиёҳвандлик воситаларининг ғайриқонуний муомаласи,уюшган жиноятчилик, терроризм, фирибгарлик, қалбаки пул ясаш,иқтисодий жиноятларнинг олдини олишда; республикада жиноят қилиб, хорижда яшириниб юрганжиноятчиларни қидиришда; Ўзбекистон фуқароларининг ҳуқуқ ва манфаатларинитаъминловчи ахборотларни хориждан олишда.Интерпол Миллий марказий бюросининг ёрдамида халқарожиноятчиликка қарши кураш тажрибалари ўрганилмоқда,жиноятларнинг олдини олишнинг янги усул ва шакллариўзлаштирилмокда. Тегишли норматив базани яратиш мақсадида,1995 йил 28 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлигининг буйруғи чиқди. Ушбу буйруқ Интерпол Миллиймарказий бюроси ва Ички ишлар вазирлиги ахборот марказиўртасида ўзаро ҳамкорликнинг тартибини белгилаб берди. 1995 йил23 ноябрда буйруқ Ўзбекистон Республикаси ички ишларорганларининг Интерпол йўналиши бўйича сўровномалар ватопшириқларни бажариш тартиби тўғрисидаги йўриқноманибелгилаб берди.Бюронинг Ички ишлар вазирлигидаги манфаатдор хизматларбилан ҳамкорлиги ҳам белгилаб берилган ва амалга оширилмокда.Бу, биринчи навбатда, Жиноят қидирув ва терроризмга қарши кураш103

бош бошқармасига тааллуқлидир. Шунингдек, Хорижга чиқишкелишва фуқароликни расмийлаштириш бошқармаси, Ташкилийинспекторлик бошқармаси, ДЙҲХ, Ҳуқуқбузарликларнинг олдиниолиш бош бошқармаси ҳамда Ўзбекистон РеспубликасиПрокуратураси, Ташқи ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизликхизмати ва бошқа вазирликлар ҳамда идоралар билан ҳам ҳамкорликйўлга қўйилган.Бундан ташқари, террорчилик балосининг бир мамлакатданиккинчисига тарқалишининг олдини олиш ва бундан буён уларгақарши ҳамкорликда кураш олиб бориш мақсадида 1999 йилнинг 25декабрида Тошкентда бўлиб ўтган МДҲ давлатлари ИИВ Кенгашива Интерпол ўртасида ўзаро ёрдам ва ҳамкорлик меморандумиимзоланди. Ушбу меморандум мавжуд алоқаларни янадамустаҳкамлашга ҳамда Интерпол халқаро ташкилоти ва ЎзбекистонРеспубликаси ўртасидаги кейинги ҳамкорлик босқичинингмустаҳкамланишига туртки бўлди.Ўзбекистонда Интерпол Миллий марказий бюроси иккитабўлимдан, яъни умумий жиноятлар ва халқаро қидирув бўлими,ахборотларни тезкор таҳлил қилиш ва ишини ташкиллаштиришгуруҳи, компьютер таъминоти ва ҳисобга олиш гуруҳи, молияқисми, котибиятдан иборат.Ўзбекистон Интерпол Миллий марказий бюросининг бутунфаолияти давомида бошқа Миллий марказий бюроларнингмаълумотлари асосида жиноятчилар ушланган.Миллий марказий бюрога бошқа давлатлардан қидирув ваяширинган жиноятчиларнинг жойини аниқлаш бўйича топшириқларкелади. Чет эл ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлари томониданқидирилаётган шахслардан умумий ҳисобда бир қанча жиноятчианиқланган ва ушланган.Миллий марказий бюронинг ҳар йилги ҳужжатлар айланиши ўзичига минглаб сўровномалар, циркулярлар, хабарлар, қидирилаётганжиноятчилар ва бедарак йўқолганлар ҳақидаги хабарномаларниолади. Миллий марказий бюро ахборотлари бўйича ўғирланганавтоуловлар қидирилади, Ўзбекистон Республикаси ҳудудидажиноят қилган ва бошқа давлатларда жиноий таъқибдан қочибюрган шахслар ушланади.Масалан, Ички ишлар вазирлигининг тегишли хизматлари биланҳамкорликда қўшмачилик билан шуғулланиб, ЎзбекистонРеспубликасидан «енгилтак» аёлларни Баҳрайн, Бирлашган Араб104

Амирлиги, Туркияга етказиб турган уюшган жиноий гуруҳ фошэтилган эди.АҚШ элчихонасининг мурожаатига кўра, Ўзбекистон Республикасиданноқонуний равишда АҚШга ишчи кучи етказиб бераётганфирибгарлар гуруҳи фаолиятининг олди олинди. «Совпластиметалл»акционерлик жамияти раҳбариятининг 250 минг доллар қарзниундириб олишга ёрдам сўраб мурожаат этиши натижасида, БуюкБритания ва Германия фуқаролари аниқланди ва улар Бавария(ГФР)да қамоққа олинди.Тошкент шаҳар прокуратурасининг топшириғи билан БуюкБританияда дам олиш учун қалбаки «таймшер»лар (йўлланмалар)сотаётган Буюк Британия фуқаролари аниқланди.Туркия давлати (Анқара) Миллий марказий бюросидан келгансўровнома бўйича Туркияда содир этган жинояти, яъни 1 кг. 320грамм героин моддасининг ноқонуний алмашинуви учунқидирилаётган, 1952 йилда туғилган Туркия фуқароси ШендлерКейхан, Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати ваЎзбекистоннинг Миллий марказий бюроси ходимлари томониданТошкент шаҳрининг бозорларидан бирида аниқланиб, ушланган ваТуркияга экстрадиция қилинган. Яна Туркия Жиноят кодексининг403-моддасида кўрсатилган жиноятни содир этиб, яъни 19 кг. 580грамм бўлган 100.000 минг дона «captagon» наркотик моддасиданиборат бўлган дориларнинг ноқонуний алмашинуви учунқидирилаётган Туркия фуқароси, 1965 йилда туғилган ДурмушБеркташ Миллий хавфсизлик хизмати ва Миллий марказийбюронинг ходимлари томонидан аниқланиб, ушланган ва Туркиягаэкстрадиция қилинган.Жанубий Корея Миллий марказий бюроси томонидан муҳимжиноятлардан бири бўйича қидирилаётган Корея фуқароларифирибгарлик билан 600.000 минг АҚШ долларини ноқонуний йўлбилан ўз номларига ўзлаштирган 1961 йилда туғилган Ким Кенг Суква 1965 йилда туғилган Ким Тхе Менг олиб борилган ишларнатижасида улар Ўзбекистонда ҳам жиноят содир этганликларианиқланган ва амалга оширилган ишлар натижасида ушланган ваЖанубий Кореяга депортация қилинган.Миллий марказий бюрода махсус маълумотлар базасияратилган, Интерпол тажрибаси кенг ўрганилмоқда. Миллиймарказий бюро ходимлари Пекиндаги Бош Ассамблеянинг 64-105

сессиясига, Халқаро терроризм бўйича 10-симпозиумга ваноқонуний олинган пул воситалари бўйича 5-халқаро Кенгашдақатнашиб келдилар. Интерпол Бош котибияти ЎзбекистонРеспубликаси Интерпол Миллий марказий бюросига доимий ёрдамбермоқда.6.3. Умумий жиноятларга қарши кураш борасида халқароташкилотлар, халқаро органлар, халқаро конференцияларорқали битимлар тузиш асосида халқароҳамкорликни олиб боришМинтақавий миқёсда жиноятчиликка қарши кураш борасидахалқаро ҳамкорликни олиб борувчи Европа Кенгаши ва унингорганларининг фаолиятини намуна сифатида олиш мумкин. 1949йил 5 майда тузилган Европа Кенгаши таркибига хозирги вақтгакелиб 45 та давлат киради. Европа Кенгашининг фаолияти Европаҳамкорлигининг барча асосий масалаларини, шу борада жиноятчиликкақарши кураш масаласини ҳам ўз ичига олади. Жиноятчиликкақарши кураш борасида халқаро ҳамкорликнинг муаммоларибилан шугулланувчи Европа Кенгашининг қуйидаги органлариниайтиб ўтиш мумкин:1. Парламент Ассамблеяси;2. Вазирлар Қўмитаси;3. Жиноятчилик муаммолари бўйича Европа қўмитаси;4. Ҳуқуқий ҳамкорлик бўйича Европа қўмитаси.Европа кенгаши қошида бир неча маслаҳат мақомига эга бўлганноҳукуматлараро ташкилотлар мавжуд.Европа Кенгаши доирасида фаолиятнинг катта қисми амалгаоширилади, яъни тааллуқли бўлган Европа конвенциялари вакелишувлари ишлаб чиқилади, конференциялар ва семинарларўтказилади ва шу йўналиш бўйича илмий тадқиқот ишлари олибборилади. Европа Кенгашининг иш фаолияти давомида,жиноятчиликка қарши кураш ва жиноят ҳуқуқи муаммолари бўйича20 дан ортиқ халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар (конвенциялар вакелишувлар) ишлаб чиқилган ва қабул қилинган. Ундан ташқари,Вазирлар Қўмитаси жиноятчиликка қарши кураш соҳасида халқароҳамкорлик масалалари бўйича 40 га яқин резолюция ҳамда 45 татавсияни ишлаб чиққан ва қабул қилган. Европа конвенцияларинимазмунига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин.106

Биринчи гуруҳ иштирокчи давлатларнинг миллийқонунчилигини яқинлаштиришга йўналтирилган бўлиб, муайянқилмишларни жиноят сифатида баҳолаш ҳамда жиноятларнинголдини олиш ва тергов қилишга йўналтирилган жиноий-ҳуқуқий,жиноий-процессуал ва маъмурий-ҳуқуқий чораларни миллийқонунчиликка киритиш бўйича мажбуриятларни назарда тутади.Иккинчи гуруҳ ҳамкорликнинг аниқ шаклларини важараёнларини ҳамда иштирокчи давлатларнинг ўзаро ҳамкорликпринципи асосида халқаро жиноятчилик ва трансмиллий жиноийташкилотларга қарши кураш борасидаги ўз фаолиятини олибборишини назарда тутади.Жиноятчиликка қарши кураш борасидаги халқаро ҳамкорликниамалга ошириш мақсадида, Европа ҳамжамияти давлатларинингАдлия ва Ташқи ишлар вазирликлари қарорларига асосан, 1992йилда «Европол» Марказий криминал полиция агентлигиташкилоти ташкил топди. Ташкилотнинг тузилишига нафақат ушбумамлакатларда жиноятчиликнинг ўсиб бориши, балки ягона Европапаспортга киритилиши муносабати билан мазкур мамлакатлардабожхона ва чегара назоратининг бекор қилинганлиги сабаб бўлди.Европол ташкилоти ёрдамида мафия кўринишидаги уюшганжиноятчиликка карши кураш олиб бориш режалаштирилган. Унданташқари, ушбу мамлакатлардаги мафиянинг таркибий тузилмаларифаолиятини тергов қилиш ва уларга қарши кураш Европастратегиясини ишлаб чиқиш учун шу давлатларнинг полиция, терговва суд идоралари вакилларидан махсус анти мафиоз гуруҳлар тузишрежалаштирилган. Бу фаолиятда гиёҳвандлик воситаларини қонунгахилоф равишда сотиш, терроризм, пул бирликларини қонунга хилофравишда айлантириш ва Европа ҳамжамиятининг ташқичегараларини назорат қилишга алоҳида эътибор берилади.Ташкилотчиларнинг фикрига кўра, ушбу ташкилот кейинчаликЕвропа федерал қидирув бюросига айланиши мумкин.Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги ташкилоти доирасидажиноятчиликка қарши кураш борасида минтақавий ҳамкорлик олибборилади. Бу ҳамкорлик давлатлараро миқёсда ҳам(Парламентлараро Ассамблея, давлатлар бошлиқларининг Кенгаши,ҳукуматлар бошлиқларининг Кенгаши), ҳуқуқни муҳофаза қилувчиорганларнинг ҳамкорлиги миқёсида ҳам (прокуратура, Ички ишларвазирлиги, хавфсизлик органлари, солиқ полицияси, божхонахизмати) олиб борилади.107

МДҲ ташкилотига аъзо давлатларнинг ҳуқуқни муҳофазақилувчи органлари томонидан жиноятчиликка қарши курашборасида ҳамкорликни амалга ошириш бўйича катта ишлар олибборилмокда. Жиноятчиликка қарши кураш борасида халқароҳамкорлик бўйича Ички ишлар вазирлигининг иштирокиниқуйидаги учта ҳолат билан белгиласа бўлади:биринчидан, Интерполнинг Ўзбекистон РеспубликасидагиМиллий марказий бюроси Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлиги таркибида, аммо мустақил бўлим сифатида ўз фаолиятиниюритади;иккинчидан, доимий ҳаракатдаги орган сифатида МДҲташкилотининг давлат бошлиқлари Кенгашининг 1993 йил 23сентябрдаги қарорига асосан, уюшган жиноятчиликка ва хавфлижиноятларга қарши курашни мувофиқлаштириш Бюроси ташкилқилинди. У ўз фаолиятини МДҲ ташкилоти қошидаги Ички ишларвазирликлари кенгашининг раҳбарлиги остида олиб боради;учинчидан, Ўзбекистон Республикаси Ички ишларвазирлигининг органлари уюшган ва трансмиллий жиноятчиликкақарши кураш доирасида ҳамкорлик фаолиятини бевосита хорижийдавлатларнинг ички ишлар органлари (полиция) билан ўзароалоқадорликда олиб борадилар ва бу ҳамкорлик универсал ҳамдамақсадга йўналтирилган кўп томонлама ва икки томонлама асосдаамалга оширилади.108

7-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШДАГИЯНГИ ЙЎНАЛИШЛАР. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГҚОНУНЧИЛИГИГА ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ МЕЪЁРЛАРИНИИМПЛЕМЕНТАЦИЯ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ7.1. Жиноятчиликка қарши курашда умум тан олинганпринципларХалқаро ва миллий жараёнларнинг ўзаро алоқадорлиги ваҳамкорлигининг дунёвий тамойиллари халқаро ва миллий ҳуқуқмазмунига катта таъсир кўрсатади. Аммо халқаро жиноятҳуқуқининг айрим ҳолатлари, қоида бўйича миллий ҳуқуқ важараёнларнинг меъёрлари орқали амалга оширилади.Халқаро жиноят ҳуқуқи меъёрларини имплементация қилишжараёнида устунлик усули, яъни халқаро жиноят судинингмеъёрларини қўллаш тўғри эмас, балки ушбу меъёрларни ҳуқуқнимуҳофаза қилувчи органлар ва судлар томонидан қўлланиши тўғрибўлади. Чунки улар аниқ бир жиноят ишини кўриб чиқиш жараёнидаҳам халқаро жиноят ҳуқуқи меъёрларидан, ҳам давлатларнингмиллий жиноят ҳуқуқи меъёрларига асосланиб ўз ишларини олибборадилар, деган фикрни кўпчилик олимлар билдирадилар.Бунга қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, ҳақикатан ҳаммиллий судлар ўз фаолиятини юритишда миллий жиноят ва жиноятпроцессуалҳуқуқига асосланиб олиб борадилар. Бундан кўринибтурибдики, жиноят ҳуқуқи соҳасида, фуқароларнинг ҳуқуқ ваэркинликларига дахлдор халқаро шартномаларнинг айримҳолатларини давлатларнинг миллий жиноят, жиноят-процессуал,жиноий-ижроия ҳуқуқларига киритилиши лозим бўлмоқда.Яна шуни айтиш мумкинки, халқаро шартномаларда жиноят дебтан олинган ҳаракатлар учун санкциялар белгиланмаган, шунингдек,бундай жиноятларнинг олдини олиш, уларнинг содир этилишига йўлқўймаслик, тергов ишларини амалга ошириш, судда ишни кўрибчиқиш ва жазони амалга ошириш механизми ҳам назардатутилмаган. Ундан ташқари, халқаро шартномавий амалиётдашундай қоида белгиланиб қолганки, унда ҳар бир иштирокчи давлаттегишли конвенцияда белгиланган жиноятларга нисбатан ўзинингюрисдикциясини ўрнатиш учун зарур бўлган чораларни қўлламоқда.109

Бундай чораларга, авваламбор, тегишли жиноий-ҳуқуқий меъёрларва тақиқлашларнинг чиқарилиши киради. Шу муносабат биланайтиш мумкинки, халқаро шартномаларнинг миллий жиноятҳуқуқига таъсири қуйидаги шаклларда амалга оширилади: жиноят таркиби белгиларининг мазмунини аниқлаш; жазонинг турларини аниқлаш ва жазо белгилаш; жиноий юрисдикция чегараларини аниқлаш.Давлатларнинг миллий жиноят ҳуқуқи жиноятчиликка қаршикураш борасида халқаро шартномаларнинг ишлаб чиқилишига,қабул қилинишига ва ижро этилишига катта таъсир кўрсатади. Ушбутаъсир, биринчидан, тегишли келишувларни тайёрлашда иштирокэтаётган давлатлар вакилларининг ҳуқуқий онгини шакллантиришда,у ёки бу халқаро шартнома меъёрларини ишлаб чиқишда жиноийҳуқуқийконцепцияларни ва институтларни қўллаш; иккинчидан,халқаро жиноят судлари (трибуналлари)нинг миллий жиноятқонунчилиги меъёрлари ва суд қарорлари қўлланилган ишларникўриб чиқишида ўз ифодасини топади.Ушбу масала бўйича фикр билдирган А. В. Наумовнингтаъкидлашича, жиноий-ҳуқуқий соҳада ҳуқуқни қўллашнинг ўзигахослиги шундан иборатки, халқаро ҳуқуқ меъёрлари вапринциплари, давлатларнинг миллий жиноят ҳуқуқи меъёрлариганисбатан тўлиқ бўлмаслиги ҳам мумкин. Халқаро конвенцияларнингмеъёрлари санкцияларга эга эмаслигини инобатга олган холда, шуниайтиш мумкинки, жиноятларга тегишли бўлган меъёрлардавлатларнинг ички жиноят ҳуқуқи меъёрларига киритилганбўлсагина қўлланиши мумкин. Агарда ушбу жиноий ҳаракат халқароҳуқуқ меъёрларида белгиланган бўлса-да, аммо давлатларнинг ичкижиноят қонунчилигида назарда тутилмаган бўлса, ҳеч ким содирэтган бирон-бир ҳаракати учун жазога тортилиши мумкин эмас.Бундай ҳолатда давлатларнинг ички жиноий-ҳуқуқий меъёрлари,халқаро ҳуқуқ меъёрларига нисбатан устунлик қилишиниайтишимиз мумкин.Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг Умумийқисмидаги ҳолатларни қўллашда халқаро ҳуқуқ меъёрларинингҳаракати устунлик қилиши мумкин.Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси Махсус қисминингиккинчи бўлими VIII бобига жамият учун юқори хавфга эга бўлган,ўзида тинчлик ва инсоният хавфсизлигига тажовуз туғдирадиганжиноятларни акс эттирадиган моддалар киритилган. Буларга:110

урушни тарғиб қилиш, яъни бир мамлакатни иккинчимамлакатга нисбатан уруш қўзғатиш учун турли шаклдаги қарашлар,ғоялар ёки чақириқлар тарқатиш (ЖКнинг 150-м.); агрессия, яъни босқинчилик урушини режалаштириш ёки унгатайёргарлик кўриш, шунингдек, шу ҳаракатларни амалга оширишгақаратилган фитнада катнашиш (ЖКнинг 151-м.), Урушнинг қонун ваудумларини бузиш, яъни тинч аҳолини ёки ҳарбий асирларниқийнаш, жисмонан қириб юбориш, тинч аҳолини мажбурий ишларгаёки бошқа мақсадларда ҳайдаб кетиш, халқаро ҳуқуқ билантақиқланган уруш олиб бориш воситаларини қўллаш, шаҳарлар вааҳолининг яшаш жойларини беҳуда вайрон қилиш, мулкни талонтарожқилиш, шунингдек, бундай ҳаракатларни қилишга буйруқберишда ифодаланган уруш қонун ва удумларини бузиш (ЖКнинг152-моддаси); геноцид, яъни миллий, этник, ирқий ёки диний мансублигигақараб, бир гуруҳ шахсларнинг жисмонан тўла ёки қисман қирилибкетишига олиб келадиган турмуш шароитини қасддан яратиш,бундай шахсларни жисмонан тўла ёки қисман қириб юбориш, болатуғилишини зўрлик билан камайтириш ёхуд болаларни ана шуодамлар гуруҳидан олиб, бошқасига топшириш, шунингдек, бундайҳаракатлар содир этиш тўғрисида буйруқ бериш (ЖКнинг 153-моддаси); ёлланиш, яъни низолашаётган давлатнинг фуқароси ёкиҳарбий хизматчиси ҳисобланмаган ёхуд назорат қилиниб турганнизолашаётган давлат ҳудудида доимий яшамайдиган ёки ҳечқандай давлат томонидан қуролли кучлар таркибида расмийтопшириқни бажариш ваколати берилмаган шахснинг моддийманфаатдорлик ёки бошқа бирон шахсий манфаатни кўзлаб, ўзгадавлат ҳудудида ёки унинг тарафини олиб қуролли тўқнашувда ёхудҳарбий ҳаракатларда қатнашиш учун ёлланиши (ЖКнинг 154-моддаси); терроризм, яъни халқаро муносабатларни мураккаблаштириш,давлатнинг суверенитети, ҳудудий яхлитлигини бузиш,хавфсизлигига путур етказиш, уруш ва қуролли можаролар чиқариш,ижтимоий-сиёсий вазиятни беқарорлаштириш, аҳолини қўрқитишмақсадида давлат органи, халқаро ташкилотни, уларнинг мансабдоршахсларини, жисмоний ёки юридик шахсни бирон-бир фаолиятниамалга оширишга ёки амалга оширишдан тийилишга мажбур қилиш111

учун зўрлик, куч ишлатиш, шахс ёки мол-мулкка хавф туғдирувчибошқа қилмишлар ёхуд уларни амалга ошириш таҳдиди, шунингдек,террорчилик ташкилотининг мавжуд бўлишини, ишлаб чиқаришини,молиялаштиришни таъминлашга, террорчилик ҳаракатларинитайёрлаш ва содир этишга, террорчилик ташкилотларига ёхудтеррорчилик фаолиятига кўмаклашаётган ёки бундай фаолиятдаиштирок этаётган шахсларга бевосита ёки билвосита ҳар қандаймаблағ, воситалар ва ресурслар бериш ёки йиғишга, бошқахизматлар кўрсатишга қаратилган фаолият (ЖКнинг 155-моддаси); миллий, ирқий ёки диний адоват қўзғатиш, яьни миллий,ирқий, этник ёки диний мансублигига қараб, аҳоли гуруҳлариганисбатан адоват, муросасизлик ёки нифоқ келтириб чиқаришмақсадида миллий шаън-шараф ва қадр-қимматни камситишга,диний эътиқодига қараб, фуқароларнинг ҳис-туйғуларинихақоратлашга қаратилган қасддан қилинган ҳаракатлар, шунингдек,миллий, ирқий, этник мансублиги ёки динга муносабатига қараб,фуқароларнинг ҳуқуқларини бевосита ёки билвосита чеклаш ёхудуларга бевосита ёки билвосита афзалликлар бериш (ЖКнинг 156-моддаси).Айтиб ўтиш лозимки, санаб ўтилган жиноятларнинг барчасихалқаро жиноятлар таркибига киритилган. Ушбу моддаларнингпайдо бўлишининг ўзига хос манбалари мавжуд. Буларга:Агрессияга берилган тушунча 1974 йил 14 декабрда БМТ БошАссамблеясининг XXIX сессиясида қабул қилинган Резолюция; 1965йил 21 декабрдаги Ирқий камситишнинг барча шаклларига барҳамбериш тўғрисидаги Халқаро Конвенция (Ўзбекистон Республикасиушбу ҳужжатга 1995 йил 31 августда қўшилган); 1984 йил 10декабрдаги Қийноқ ҳамда муомала ва жазолашнинг қаттиқ,шафқатсиз, инсонийликка зид, қадр-қимматни камситувчи турларигақарши Конвенция (Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1995йил 31 августда қўшилган); 1973 йил 30 декабрдаги Апартеиджиноятининг олдини олиш ва бундай жиноят учун жазо белгилаштўғрисидаги Конвенция; 1948 йил 9 декабрдаги Геноциджиноятининг олдини олиш ва бундай жиноят учун жазо тўғрисидагиКонвенция (Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1999 йил 20августда қўшилган); 1989 йил 4 декабрдаги Ёлланма жиноятчиларниёллаш, улардан фойдаланиш, молиявий таъминлаш ва ўқитишгақарши кураш тўғрисидаги халқаро Конвенция (ЎзбекистонРеспубликаси ушбу ҳужжатни 1997 йил 26 декабрда ратификация112

қилган); 1994 йил 9 декабрдаги Халқаро терроризмни йўқ қилишбўйича чора-тадбирлар тўғрисидаги Декларация; 1977 йил 27январдаги Терроризмга қарши кураш тўғрисидаги ЕвропаКонвенцияси; 1973 йил 14 декабрдаги Халқаро ҳимояданфойдаланувчи шахсларга, шу жумладан, дипломатик агентларгақарши жиноятларнинг олдини олиш ва бундай жиноятлар учунжазолаш тўғрисидаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси ушбуҳужжатни 1997 йил 26 декабрда ратификация қилган).Халқаро жиноятлар таркибига киритилган тинчлик ва инсониятхавфсизлигига тажовуз туғдирувчи хавфли жиноятлардан ташқари,Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексида халқарохарактерга эга жиноятлар учун жавобгарликни белгиловчи бир қатормеъёрлар мавжуд. Ушбу меъёрлар Ўзбекистон РеспубликасинингЖиноят кодексига тегишли шартномалар, конвенциялар вакелишувлар асосида киритилган.Бу ерда гап қуйидаги жиноятлар таркиби тўғрисида бормоқда:шахсни гаров сифатида тутқунликка олиш, яъни гаров сифатидатутқунликка олинган шахсни озод қилиш шарти билан давлат,халқаро ташкилот, жисмоний ёки юридик шахсдан бирон-бирҳаракат содир этиш ёки бирон-бир ҳаракат содир этишдан ўзинитийиб туришни талаб қилиш мақсадида шахсни гаров тариқасидатутқунликка олиш ёки тутқунликда ушлаб туриш ушбу кодекснинг155-моддаси, 165-моддаларида назарда тутилмаган аломатларбўлмаса (ЖКнинг 245-моддаси). Ушбу модданинг ўзига хос манбасисифатида 1979 йил 17 декабрдаги Одамларни гаровга олишга қаршикураш тўғрисидаги Халқаро конвенцияни олишимиз мумкин(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1997 йил 26 декабрдақўшилган). Темир йўлнинг ҳаракатланадиган таркибини, Ҳаво,денгиз ёки дарё кемасини олиб қочиш ёки эгаллаб олиш (ЖКнинг264-моддаси). Ушбу модданинг ўзига хос манбаси сифатида 1963йилда Токиода имзоланган Ҳаво кемаси бортида содир этиладиганжиноятлар ва баъзи бошқа актлар тўғрисидаги Конвенцияни олишмумкин (Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатни 1993 йил 6майда ратификация қилган). Радиоктив материаллардан қонунгахилоф равишда фойдаланиш (ЖКнинг 254-моддаси); Кучли таъсирқилувчи ёки заҳарли моддаларни қонунга хилоф равишда эгаллаш,яъни кучли таъсир қилувчи ёки заҳарли моддаларни ўғрилик ёкифирибгарлик йўли билан қонунга хилоф равишда эгаллаш (ЖКнинг251-моддаси).113

Ушбу жиноятлар бевосита ёки билвосита халқаро терроризмгатегишли бўлган аломатлар билан боғлиқ ва уларнинг ўзига хосманбалари сифатида, 1972 йил 10 апрелдаги Бактериологик(биологик) ва таксик қурол-яроғларни ишлаб чиқиш, тайёрлаш ватўплашни ман этиш ҳамда уларни тугатиш тўғрисидаги Конвенция(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1995 йил 22 декабрдақўшилган); 1993 йил 13 январдаги Кимёвий қуролни ишлаб чиқиш,тўплаш ва қўллашни тақиқлаш ҳамда уни йўқ қилиш ҳақидагиКонвенцияни олиш мумкин (Ўзбекистон Республикаси ушбуҳужжатни 1996 йил 26 апрелда ратификация қилган).Фуқароларнинг тенг ҳуқуқлигини бузиш, яъни жинси, ирқи,миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахсийёки ижтимоий мавқеига қараб, фуқароларнинг ҳуқуқларини бевоситаёки билвосита бузиш ёки чеклаш ёхуд фуқароларга бевосита ёкибилвосита афзалликлар бериш (ЖКнинг 141-моддаси). Ушбумодданинг ўзига хос манбаси сифатида, 1966 йил 19 декабрдагиФуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги Халқаро Пакт(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1995 йил 31 августдақўшилган); 1966 йил 19 декабрдаги Фуқаровий ва сиёсий ҳуқуқлартўғрисидаги Халқаро Пактга доир факультатив Протоколни олишмумкин (Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1995 йил 31августда қўшилган). Одам ўғирлаш (ЖКнинг 137-моддаси).Ушбу жиноятлар инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларига тажовузсолувчи жиноятлар билан боғлиқдир ва улар билвосита қулчилик вақулларни сотиш билан боғлиқ жиноятлар қаторига киради. Бумоддаларнинг манбалари сифатида 1926 йил 25 сентябрдагиҚулчиликка оид Конвенцияни, 1953 йил 7 декабрдаги Қулчиликкаоид 1926 йилдаги Конвенцияга ўзгартириш киритиш тўғрисидагиБаённомани, 1956 йил 7 сентябрдаги Қулчиликни, қулларни сотишва қулчилик билан ўхшаш одатлар ва институтларни тугатиштўғрисидаги қўшимча Конвенцияни киритиш мумкин. Фоҳишахонасақлаш ёки қўшмачилик қилиш, яъни фоҳишахона ташкил этиш ёкисақлаш, шунингдек, ғаразли ёки бошқа паст ниятларда қўшмачиликқилиш (ЖКнинг 131-моддаси); Вояга етмаган шахсниғайриижтимоий хатти-ҳаракатларга жалб қилиш, яъни вояга етмаганшахсни тиламчиликка, спиртли ичимликлар истеъмол қилишга,гиёҳвандлик ёки психотроп ҳисобланмаган, лекин кишининг ақлидрокигатаъсир қиладиган восита ва моддаларни истеъмол этишгажалб қилиш, вояга етмаган шахсни гиёҳвандлик воситалари ёки114

психотроп моддалар истеъмол этишга жалб қилиш, вояга етмаганшахсни жиноят қилишга жалб этиш (ЖКнинг 127-моддаси); Ўн олтиёшга тўлмаган шахс билан жинсий алоқа қилиш, яъни шахснинг ўнолти ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган ҳолда, у билан жинсийалоқа қилиш ёки жинсий эхтиёжни ғайритабиий усулда қондириш(ЖКнинг 128-моддаси);Аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур этиш, яъни хизмат,моддий ёки бошқа жиҳатлардан айбдорга қарам бўлган аёлнижинсий алоқа қилишга ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулдақондиришга мажбур этиш (ЖКнинг 121-моддаси). Ушбу жиноятларбевосита болалар ва аёлларни жинсий эксплуатация қилиш вабилвосита улар билан савдо қилиш билан боғлиқ жиноятларқаторига киради. Бу моддаларнинг ўзига хос манбаларига, 1979 йил18 декабрдаги Хотин-қизларнинг камситилишининг барчашаклларига барҳам бериш тўғрисидаги Конвенция (ЎзбекистонРеспубликаси ушбу ҳужжатга 1995 йил 6 майда қўшилган); 1950 йил21 мартдаги Одамлар савдоси ва фоҳишаликнинг учинчи шахслартомонидан фойдаланишига қарши кураш тўғрисидаги Конвенцияникиритиш мумкин.Ўқотар қурол, ўқ-дорилар, портловчи моддалар ёки портлатишқурилмаларини қонунга хилоф равишда эгаллаш, яъни ўқотар қурол,ўқ-дорилар, портловчи моддалар, портлатиш қурилмалариниўғрилик ёки фирибгарлик йўли билан қонунга хилоф равишдаэгаллаш (ЖКнинг 247-моддаси); Қурол, ўқ-дорилар, портловчимоддалар ёки портлатиш қурилмаларига қонунга хилоф равишдаэгалик қилиш, яъни тегишли рухсатномасиз ўқотар қурол,шунингдек, ўқ-дорилар, портловчи моддалар ёки портлатишқурилмалари тайёрлаш, олиш, олиб юриш, сақлаш, олиб ўтиш ёкижунатиш (ЖКнинг 248-моддаси); Ўқотар қурол ёки ўқ-дориларнибепарволик билан сақлаш, яъни ўқотар қурол ёки унга мўлжалланганўқ-дориларни бепарволик билан сақлаш одам ўлишига ёхуд бошқаоғир оқибатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлса (ЖКнинг 249-моддаси). Ушбу жиноятлар қурол-яроғни қонунга хилоф равишдаайлантириш билан боғлиқ жиноятлар қаторига киради. Бумоддаларнинг манбаларига, 1968 йил 29 ноябрдаги Портловчи ва ўтчиқарувчи ўқ-дориларнинг қўлланишини тақиқлаш тўғрисидагиДекларация; 1980 йил 10 октябрдаги Оддий қуролнинг ҳадданташқари кўп зарар келтиради ёки барча нарсага баравар таъсир этадидеб ҳисобланиши мумкин бўлган аниқ турлари қўлланилишини115

тақиқлаш ёки чеклаш тўғрисидаги Конвенцияга қўшилиш ҳақидаҳамда мазкур Конвенцияга оид I, II, III ва VI баённомалариреспублика учун мажбурий эканлигига розилик билдириш ҳақида(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатга 1997 йил 30 августдақўшилган). Халқаро учиш қоидаларини бузиш, яъни рухсатномадакўрсатилган учиш йўналишига, қўниш жойларига, ҳаводарвозаларига, учиш баландлигига риоя қилмаслик ёки халқароучиш қоидаларини бошқача тарзда бузиш (ЖКнинг 265-моддаси).Ушбу жиноят ҳавода учиш ва денгизда юриш халқаро қоидаларигатажовуз солувчи жиноятлар қаторига киритилган.Тақиқланган экинларни етиштириш, яъни кўкнор ёки мойликўкнор, каннабис ўсимлиги ёхуд таркибида гиёҳвандлик воситалариёки психотроп моддалар бўлган экинларни қонунга хилоф равишдаэкиш ёки етиштириш (ЖКнинг 270-моддаси);Гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп моддаларни қонунгахилоф равишда эгаллаш, яъни гиёҳвандлик воситалари ёкипсихотроп моддаларни қонунга хилоф равишда, ўғрилик ёкифирибгарлик қўли билан қўлга киритиш (ЖКнинг 271-моддаси);Гиёҳвандлик воситалари ёки психотроп моддаларни ўтказишмақсадини кўзлаб қонунга хилоф равишда тайёрлаш, олиш, сақлаш,ва бошқа ҳаракатлар қилиш, шунингдек, уларни қонунга хилофравишда ўтказиш, яъни гиёҳвандлик воситалари ёки психотропмоддаларни ўтказиш мақсадини кўзлаб кўп бўлмаган миқдордақонунга хилоф равишда тайёрлаш, олиш, сақлаш, ташиш ёкижўнатиш, шунингдек, уларни кўп бўлмаган миқдорда қонунга хилофравишда ўтказиш (ЖКнинг 273-моддаси); Гиёҳвандлик воситалариёки психотроп моддаларни ўтказиш мақсадини кўзламай, қонунгахилоф равишда тайёрлаш, сақлаш, эгаллаш, ташиш ёки жўнатиш(ЖКнинг 276-моддаси). Ушбу жиноятлар гиёҳвандлик воситалариёки психотроп моддалар билан қонунга хилоф равишда муомалақилишдан иборат жиноятлар таркибига киритилган. Бумоддаларнинг ўзига хос манбалари сифатида 1961 йил 30 мартдагиГиёҳвандлик воситалари тўғрисидаги Ягона Конвенция (ЎзбекистонРеспубликаси ушбу ҳужжатга 1995 йил 24 февралда қўшилган); 1971йил 21 февралдаги Психотроп моддалар тўғрисидаги Конвенция(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатни 1995 йил 24 февралдаратификация қилган); 1988 йил 19 декабрдаги Гиёҳвандлик воситаларива психотроп моддаларни ғайриқонуний равишда муомалагакиритишга қарши кураш тўғрисидаги Конвенцияни олиш мумкин116

(Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатни 1995 йил 24 февралдаратификация қилган).Порнографик нарсаларни тайёрлаш ёки тарқатиш, яънинамойиш қилиш ёки тарқатиш мақсадида порнографик нарсаларнитайёрлаш, шунингдек, уларни йигирма бир ёшга тўлмаган шахсларўртасида намойиш қилиш ёки тарқатиш (ЖКнинг 130-моддаси).Ушбу жиноят оилага, ёшларга ва ахлоққа қарши жиноятлар қаторигакиритилган. Тарих ёки маданият ёдгорликларини нобуд қилиш,бузиш ёки уларга шикаст етказиш, яъни давлат муҳофазасигаолинган тарих ёки маданият ёдгорликларини қасддан нобуд қилиш,бузиш ёки уларга шикаст етказиш (ЖКнинг 132-моддаси). Ушбужиноят халқларнинг маданий бойликларига қаратилган жиноятлартаркибига киритилган. Ушбу модданинг ўзига хос манбаи сифатида1970 йилда имзоланган Маданий бойликларни ноқонуний равишдаолиб келиш, олиб кетиш ва уларга бўлган эгалик ҳуқуқини ўзгагаберишни ман этиш ва олдини олишга қаратилган чора-тадбирлартўғрисидаги Конвенция (Ўзбекистон Республикаси ушбу ҳужжатни1995 йил 22 декабрда ратификация қилган).Жиноий фаолиятдан олинган даромадларни ошкорлаштириш(легаллаштириш), яъни жиноий фаолият натижасида топилганмулкни ўтказиш, мулкка айлантириш ёки алмаштириш, шунингдек,жиноий фаолият натижасида олинган мулкнинг асл хусусиятини,манбаини, турган жойини, тасарруф этиш, ташилиш усулини, мулкканисбатан ҳақиқий эгалик ҳуқуқининг ёки унинг кимгақарашлилигини яшириш ёки сир сақлаш (ЖКнинг 243-моддаси);Контрабанда, яъни божхона назоратини четлаб ёки божхонаназоратидан яшириб ёхуд божхона ҳужжатлари ёки воситаларигаўхшатиб ясалган ҳужжатлардан алдаш йўли билан фойдаланиб,декларациясиз ёки бошқа номга ёзилган декларациядан фойдаланиб,кучли таъсир қилувчи заҳарли, заҳарловчи, радиоактив, портловчимоддалар, портлатиш қурилмалари, қурол-яроғ, ўқотар қурол ёки ўқдориларни,шунингдек, гиёҳвандлик воситалари ёки психотропмоддаларни ёки диний экстремизм, сепаратизм ва ақидапарастликнитарғиб қилувчи материалларни Ўзбекистон Республикасинингбожхона чегарасидан ўтказиш (ЖКнинг 246-моддаси). Ушбужиноятлар, жамоат хавфсизлиги ва жамоат тартибига қаршижиноятлар таркибига киритилган. Бу моддаларнинг ўзига хосманбалари сифатида 1962 йил 5 июлдаги Божхона масалалари117

бўйича ўзаро ёрдам кўрсатиш ва ҳамкорлик олиб бориш тўғрисидагиКелишув; 1977 йил 9 июндаги Божхона ҳуқуқбузарликларининголдини олиш ва тергов қилиш борасида ўзаро маъмурий ёрдамкўрсатиш тўғрисидаги Халқаро Конвенцияни киритиш мумкин.Айтиб ўтилган жиноятлар учун жиноий жавобгарликни амалгаоширишнинг қўшимча усули бўлиб, ушбу жиноятларни содир этганшахсларни қайтариб бериш ва жиноий ишлар бўйича ҳуқуқий ёрдамбериш усули ҳисобланади.Бир неча давлатларнинг манфаатларига дахлдор, умумийжиноятлар гуруҳига Ўзбекистон Республикасининг Жинояткодексида назарда тутилган қуйидаги жиноятларни ҳам киритсабўлади: инсон аъзолари ёки тўқималарини ажратиб олиш (ЖКнинг133- моддаси); таносил ёки ОИТС касаллигини тарқатиш (ЖКнинг 113-моддаси); муаллифлик ёки ихтирочилик ҳуқуқларини бузиш (ЖКнинг149-моддаси).7.2. Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига халқароҳуқуқ меъёрларини имплементация қилиш муаммолариХалқаро жиноят ҳуқуқи меъёрларининг вақт ва ҳудуд бўйичаамал қилиши ҳам давлатларнинг ички жиноят ҳуқуқи принципларива қоидаларига асосланган ҳолда амалга оширилади. Шу биланбиргаликда, ушбу муаммо ўз мураккаблигига эга, яъни халқарожиноят ҳуқуқи меъёрларининг кучга кириш тартиби ва вақт бўйичаамал қилиш механизми халқаро ҳуқуқ билан тартибга солинади.Шундай мураккаб ва муаммоли қоидалардан бири бу халқарожиноят ҳуқуқининг ортга қайтиш кучига эга бўлиши ҳисобланади,чунки у халқаро ҳуқуқнинг одатдаги меъёрларига асосланади. Ушбумураккаб муаммо қисман давлатларнинг миллий жиноий-ҳуқуқиймеъёрлари ёрдамида ҳал қилинмокда. Чунки агарда шахсни халқарожиноят ҳуқуқи меъёрлари асосида жавобгарликка тортиш имкониятибўлмаса, шу билан бирга, ортга қайтиш кучига эга бўлмаганлигисабабли, унда содир этилган жиноят учун жавобгарлик, тегишлидавлатнинг миллий жиноят ҳуқуқида ушбу жиноят учунжавобгарлик белгиланган тақдирда, ўша давлат томонидан жиноийжавобгарликка тортилиши мумкин.118

Ҳозирги вақтда халқаро ҳуқуқ тинчлик ва инсоният хавфсизлигибилан боғлиқ бўлган жиноятлар учун универсал ҳалқаро жиноийюрисдикцияни белгилаш масаласини кўриб чиқмоқда. Ушбумасалани амалга оширишда собик Югославия ва Руанда бўйичахалқаро трибуналларнинг ташкил қилиниши ва Халқаро жиноятсуди ташкил этиш тўғрисидаги қарор катта аҳамият касб этмоқда.Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликниамалга оширишда давлатлар миллий жиноят қонунчилигининг ўрнива аҳамияти масаласини кўриб чиқиш жараёнида шуни айтиб ўтишлозимки, кўпгина хорижий давлатларнинг миллий жиноятқонунчилигида ҳам халқаро ва миллий жиноят ҳуқуқининг ўзароҳаракати ва ўзаро алоқадорлик ҳолатлари кўзга ташланмоқда. Бу ҳолнафақат жиноятчиликнинг интернационал жаҳон тамойилларига эгаэканлиги ва унга қарши кураш лозимлиги, балки жаҳондаги етакчидавлатларнинг халқаро ҳуқуқнинг давлатнинг ички ҳуқуқиданустунлик доктринасини тан олиши билан изоҳланади. Жумладан,1992 йил Франциянинг Жиноят кодекси қабул қилиниши бунгамисол бўла олади. Унда ички қонунчиликнинг халқаро жиноятҳуқуқи меъёрлари ва принциплари билан яқинлашуви кузатилмоқда.Бу асосан янги институтларнинг киритилиши, яъни юридикшахсларнинг жиноий жавобгарлик институти, халқарокелишувларда назарда тутилган тинчлик ва инсоният хавфсизлигигақарши жиноятлар учун жиноий жавобгарлик меъёрларинингкиритилиши, жазо белгилаш соҳасида суд амалиётига каттаваколатлар бериш сингариларда кўринади.Франциянинг Жиноят кодексида бундай ўзгаришларнингҳуқуқий асосланиши шундаки, Франция жиноят ҳуқуқинингманбалари Франция Республикаси қабул қилган халқарошартномалар бўлиб ҳисобланади ва улар, ўз навбатида,Франциянинг Жиноят кодекси ва Конституциясида халқароҳуқуқнинг ички ҳуқуқдан устунлик тамойили сифатидамустаҳкамлаб қўйилган. Франция Конституциясининг 55-моддасида:«Халқаро шартномалар ва келишувлар, тегишли йўл биланратификация қилинган ёки маъқулланган бўлса, у матбуотда эълонқилинган вақтдан бошлаб ички қонунлардан устун турувчи кучга эгабўлади», деб белгилаб қўйилган.Франция Жиноят кодексининг Махсус қисми шахс ҳуқуқлариниҳимоя қилиш ва халқаро жиноятларга қарши кураш олиб боришниназарда тутади ва қуйидаги жиноятларни ўзида акс эттиради:119

геноцид жинояти ва унга тегишли бўлган қуйидаги хаттиҳаракатлар:қасддан инсон ҳаётига тажовуз қилиш; жисмоний ёкируҳий дахлсизликка оғир тажовуз қилиш; бир гуруҳ шахснингжисмонан тўла ёки қисман кирилиб кетишига олиб келадигантурмуш шароитини қасддан яратиш, бундай шахсларни жисмонантўла ёки қисман кириб юбориш; бола туғилишини зўрлик биланкамайтириш ёхуд болаларни ана шу одамлар гуруҳидан олиб,бошқасига топшириш бундай жиноятлар учун умр бўйиозодликдан маҳрум этиш билан жазоланади (Франция ЖКнинг«Инсонга қарши қаратилган қилмишлар ва жиноятлар» тўғрисидагиII китоби I бўлимининг I бобидаги 211-1-моддаси); инсониятга қарши қаратилган бошқа турдаги жиноятлар вауларга кирувчи: қулга айлантириш, суд иштирокисиз оммавий вамунтазам равишда қатл этиш жазосини амалга ошириш, одамўғирлаш, аҳоли гуруҳларига нисбатан келишилган режани амалгаошириш мақсадида сиёсий, ирқий ва диний мансублигига асосланибшафқатсизларча ҳаракатлар ва қийноқлар ўтказиш – умрбодозодликдан маҳрум этиш билан жазоланади (Франция ЖКнинг Iкитоби I бўлимининг II бобидаги 212-1-моддаси).Бундан ташқари, Франция ЖКнинг Махсус қисмида халқарохарактерга эга жиноятлар, жумладан, террорчилик актлари учун ҳамжавобгарлик меъёрлари белгиланган. Террорчилик актларигақуйидаги хатти-ҳаракатлар киради:1) мазкур кодекснинг II китобида назарда тутилган инсоннингдахлсизлигига, ҳаётига қасддан тажовуз қилиш; инсонни ёпиқбинода ноқонуний ушлаб туриш ёки ўғирлаш; ҳаво, кема ёки денгизкемасини, шунингдек, бошқа турдаги автотранспортни олиб қочиш;2) мазкур кодекснинг III китобида назарда тутилган мулкнинобуд қилиш, зарар етказиш, ўзлаштириш ёки товламачилик қилиш,шунингдек, ахборот соҳаси билан боғлиқ бўлган жиноятлар;3) портловчи ва ҳаёт учун хавфли бўлган мосламаларни сақлашёки ишлаб чиқиш ва улар таркибига кирувчи: 1970 йил 3 июлдаги қонуннинг 6-моддасида белгилабқўйилган портловчи моддаларни экспорт ва импорт қилиш, уларнисотиш; 1939 йил 18 апрелдаги декрет қонунининг 38-моддасидабелгиланган портловчи моддаларни ва мосламаларни ноқонунийравишда ўзи билан олиб юриш, сақлаш, сотиб олиш ва кўрсатилганмоддаларни қўллаш учун ишлаб чиқариш;120

юқорида айтиб ўтилган декрет қонунининг 3132-моддаларидабелгиланган, I ва IV гуруҳга кирувчи қурол ва қурол-аслаҳаларниолиб юриш ва сақлаш;1972 йил 9 июндаги қонуннинг 1 ва 4-моддаларидабелгиланган, токсин ёки биологик қуролларни бериб юбориш ёкиолиш, тўплаш, ишлаб чиқиш, сақлаш ва ишлаб чиқаришнитақиқловчи ҳаракатлар кўрсатилган.Ундан ташқари, террорчилик акти индивидуал ёки жамоавийкорхона (субъект) билан боғлиқ бўлган тақдирда, яъни террор ёкиқўрқитиш йўли билан оммавий тартибни бузиш мақсад қилибқўйилган бўлса, ўз ўрнига эга бўлади. Масалан, табиатга, ерга,ҳудудий сувларга шундай моддалар киритилади, оқибатда уларинсоният ҳаёти, ҳайвонот ва табиий муҳит учун катта зараркелтириши мумкин бўлади.Ушбу жиноятлар ва улар учун санкциялар Франция ЖК«Миллат, давлат ва жамоат тартибига қарши қилмишлар важиноятлар» номли IV китобининг «Терроризм» тўғрисидаги IIбўлим I бобининг 4211, 4212 ва 4213-моддаларида белгиланган.Германия жиноят қонунчилиги ҳам ўзига хос ёндашувлар биланажралиб туради. У жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқарошартномалар қоидаларининг жиноий-ҳуқуқий ҳаракати долзарбмуаммо бўлиб ҳисобланади, чунки улар ратификация қилинганданкейин ички жиноят ҳуқуқи меъёрлари кучига эга бўлади ва ушбумасалалар бўйича амалдаги барча қоидаларни бекор қилади. Халқарова ички ҳуқуқ меъёрларининг алоқадорлигини, конституциявийқоидага биноан, халқаро шартномалар устунлиги акс эттиради.Шунинг учун Германия жиноят қонунчилигининг манбалариқаторида халқаро шартномалар ва хорижий жиноят қонунчилиги ҳамайтиб ўтилади.Собиқ ГФР Жиноят кодексида (1871 йил қабул қилинган, 1998йил 13 ноябрь ва 1999 йил 17 августдаги қўшимчалар ваўзгартишлар билан) халқаро ҳуқуқнинг ва халқаро жиноятҳуқуқининг кўпгина қоидалари ўз ифодасини топган. Ушбу жараёндавом этмоқда, чунки мазкур Жиноят кодексига Европа Иттифоқиниҳимоя қилишга қаратилган меъёрларни киритиш таклифлари пайдобўлмоқда ва бундан ташқари, Европа жиноят ҳуқуқини тузиш ғоясиилгари сурилмоқда.ГФР ЖКнинг аниқ қоидаларига келадиган бўлсак, шуникўрсатиб ўтиш лозимки, қуйидагилар белгиланган: Германия жиноят121

ҳуқуқи чет элда содир этилган қуйидаги жиноятларга нисбатан,жиноят содир этилган жойнинг ҳуқуқидан қатъи назар, ўзҳаракатини олиб боради.Ундан ташқари, алоҳида турдаги жиноятларга қарши курашборасидаги халқаро мажбуриятларнинг бажарилишини таъминлашдаГФР ЖК ўзида «Халқаро келишувлар билан ҳимоя қилинадиган,ҳуқуқий манфаатларига қарши чет элда содир этиладиган хаттиҳаракатлар»ниакс эттиради. Унинг мазмуни қуйидагича: Германияжиноят ҳуқуқи чет элда содир этилаётган қуйидаги ҳаракатларганисбатан, жиноят содир этилган жойнинг ҳуқуқидан қатъи назар,ҳаракатда бўлади: геноцид; ҳаво ёки денгиз кемасига тажовуз қилиш; одамларни сотиш ва одамларни сотиш вақтидаги оғирҳолатлар; гиёҳванд воситаларини қонунга хилоф равишда ўтказиш; порнографик нарсаларни тарқатиш; қалбаки пул ва қимматли қоғозлар ясаш, тўлов карточкаларива Европа чеклари бланкларини ясаш, шунингдек, бундайҳаракатларни амалга ошириш учун тайёргарлик кўриш; субсидияларни фирибгарлик йўллари билан олиш.ГФР ЖКнинг ўзига хослиги шундаки, унинг Махсус қисмида«Чет эл давлатларига қарши жиноий ҳаракатлар» бўлиминингмавжудлигидир. Унда қуйидаги жиноятлар учун жиноий жавобгарликбелгиланган: чет эл давлатларининг вакилларига ёки органларига тажовузқилиш; чет эл давлатларининг вакилларини ёки органларини ҳақоратқилиш; чет эл давлатларига тегишли бўлган давлат рамзларига ёкибайроқларига зиён етказиш.Умуман олганда, ушбу жиноятлар нафақат ГФРнинг ичкижиноят ҳуқуқига, балки халқаро жиноят ҳуқуқи предметига ҳамтааллуқлидир. Чунки у бошқа давлатлар манфаатларининг халқароҳуқуқий ҳимоясини халқаро ҳамкорлик асосида олиб боришнитақозо этади.Инсониятнинг хавфсизлигига ва дунёдаги тинчликка тажовузсолувчи алоҳида хавфли жиноятларга қарши курашни ҳамкорликда122

олиб боришда халқаро мажбуриятларни таъминлаш борасидаИспания Жиноят кодексининг халқаро ҳамжамиятга қаршижиноятлар тўғрисидаги XXIV бўлими мавжуд. Жумладан, қуйидагижиноятлар унинг таркибига киритилган: халқаро ҳуқуққа қарши жиноятлар (I боб, 605606-моддалар); геноцид (II боб, 607-модда); ҳарбий низолар вақтида ҳимояга эга бўлган шахсларга вауларнинг мулкига қарши жиноятлар (III боб, 608614-моддалар).Шуни алоҳида айтиб ўтиш лозимки, Испания ЖКда халқароҳуқуққа қарши жиноятлар дейилганда, шартномага асосан халқароҳимоя остида бўлган чет эл давлат бошлиғи ёки бошқа шахснингшахсий дахлсизлигига тажовуз қилиш, тан жароҳатлари етказиш ёкиуни ўлдириш тушунилади.Ҳарбий низолар вақтида ҳимояга эга бўлган шахсларга ёкиуларнинг мулкига қарши қаратилган жиноятлар кенг доирадагиҳаракатларни назарда тутади ва улар қуйидаги шахсларга қаршиқаратилган бўлади: ҳарбий асирлар, ярадорлар, беморлар ёки бошқажароҳат олган шахслар, аҳоли, тиббий ёки диний таркиб ва ҳ.к.Буларнинг ҳаммаси 1949 йил 12 августда қабул қилинган Женеваконвенцияси ва унга 1977 йил 8 июнда қабул қилинган қўшимчапротокол, шунингдек, 1977 йил 8 июнда қабул қилинган II Қўшимчапротокол ва бошқа халқаро шартномалар билан ҳимояга олинган.Ушбу шартномаларнинг барчасини Испания давлати имзолаган.Англия жиноят ҳуқуқининг тавсифи халқаро жиноят ҳуқуқинингқоидаларидан келиб чиққан ҳолда оғирлаштирилган, чунки ушбудавлатда ягона жиноят қонунчилиги Жиноят кодекси ваКонституцияси мавжуд эмас. Замонавий Англия жиноят ҳуқуқинингасосий манбаларини суд прецедентлари ва статутлари (парламентқонунчилиги) ташкил этади.Сўнгги йилларда Англия жиноят ҳуқуқининг ривожланишиалоҳида турдаги жиноятлар учун жиноий жавобгарлик масалаларинитартибга солувчи қонунларни қабул қилиш орқали амалгаоширилган. Жумладан, 1967 йили ва 1977 йилда жиноят ҳуқуқитўғрисида қонунлар қабул қилинган, 1968 йилда ўғрилик тўғрисидақонун қабул қилинган, 1971 йилда зиён етказганлик учун жиноийжазо белгилаш тўғрисида қонун қабул қилинган, 1981 йилда тажовузучун жиноий жазо белгилаш тўғрисида қонун қабул қилинган, 1997йилда жиноят ва жазо тўғрисида қонун қабул қилинган.123

Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Англиянинг моддий жиноятҳуқуқи меъёрлари кўп ҳолларда жиноят-процессуал нормативҳужжатларда ўз ифодасини топади ва бу асосан умумий (статут)ҳуқуқ тизимига мос келади. Бундай манбаларга 1973 йилда қабулқилинган жиноят судларининг ваколатлари тўғрисидаги, 1980 йилдақабул қилинган магистрлик судлари тўғрисидаги, 1982 йилда ва 1991йилда қабул қилинган жиноий юстиция тўғрисидаги, 1984 йилдақабул қилинган полиция ва жиноий ишлар бўйича далиллартўғрисидаги, 1997 йилда қабул қилинган полиция тўғрисидагиқонунлар ва бошқа ҳужжатлар киради.Санаб ўтилган қонунларнинг барчаси номарказлаштирилганқонунчилик хусусиятига эга бўлганлиги ва судьялар уни қўллашдава шарҳлашда катта ваколатларни ифода этганлиги учун ҳам, шуниайтиш мумкинки, ҳозирги вақтда ҳам Англия жиноят ҳуқуқи судқарорлари ва суд прецедентлари асосида олиб борилади. Шунингучун ҳам халқаро жиноят ҳуқуқи қоидалари Англия жиноятқонунчилигида ўз аксини топмаган ва судьялар алоҳида турдагижиноятларни кўриб чиқиш вақтида, яъни жиноят содир этганшахсларни қайтариб бериш, ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш масалаларибўйича тегишли конвенцияларда кўзда тутилган жиноятларни содирэтганлиги учун жиноий жавобгарликка тортиш масалалари бўйичақўлланилади. Ушбу қарорлар ҳар хафтада чоп этиладиган умумАнглия суд ҳисоботларида («АИ England Reports») ва алоҳидатурдаги жиноят ишлари бўйича Бюллетенда («The Criminal AppealReports») ўз ифодасини топган.АҚШнинг ҳуқуқий тизими умумий меъёрлар ва статутҳуқуқининг алоҳидалиги билан таснифланади. Аммо Американингҳуқуқий тизими Англиянинг ҳуқуқий тизимига қараганда анча ихчамва комплекслашган ҳисобланади, чунки у федерализм шароитидашаклланган ва функциялашган. Ҳозирги вақтда жиноий-ҳуқуқийтақиқ ҳам федерал, ҳам алоҳида штатлар даражасида, асосан статутҳуқуқи меъёрларида мужассамлашган ва белгиланган.1787 йилда қабул қилинган АҚШ Конституцияси ва унгакиритилган қўшимчалар жиноят ҳуқуқи федерал манбаларинингбевосита устунлик манбаси бўлиб ҳисобланади, чунки ушбунорматив ҳужжатлар ўзида бевосита жиноий-ҳуқуқий таснифга эгабўлган меъёрларни акс эттиради. АҚШ Конституцияси давлатнингҳуқуқий тизимидаги федерал қонунчиликнинг ва халқарошартномаларнинг устунлигидан келиб чикади. АҚШ КонституциясиII боби 6-моддасига асосан: «Мазкур Конституция ва АҚШқонунлари, шунингдек, ижро этилиш учун ишлаб чиқилган қонунлар124

ҳамда қабул қилинган ёки қабул қилинадиган барча шартномалармамлакатнинг олий қонунлари ҳисобланади ва ҳар бир штатсудьялари учун ижро этилиши мажбурийдир».АҚШ Конституцияси ва Ҳуқуқ тўғрисидаги Биллнингмазмунида ётган жиноий-ҳуқуқий меъёрлар декларатив хусусиятгаэга бўлганлиги учун жиноят содир этган шахсга нисбатан бевоситақўлланиши мумкин эмас. Умуман АҚШда федерал жиноят кодексиумум эътироф этган тушунча сифатида мавжуд эмас.1948 йилда АҚШнинг қонунлар тўпламининг 18-бўлимигабирлаштирилган, илгари қабул қилинган турли хил федералқонунларнинг қоидалари, «Жиноят ва жиноий процесс» ваАҚШнинг Намунавий жиноят кодекси номини олган. Мавжудмуаммони кўриб чиқиш жараёнида, шуни айтиб ўтиш лозимки, шуЖКнинг VII боби 112 -моддасида халқаро ҳимояга эга бўлган расмийташриф билан келган чет эллик шахсларни, расмий ташриф биланкелган меҳмонлар ва шахсларни ҳимоя қилиш назарда тутилган.Чет эл давлатининг ҳудудида жойлашган мулкнинг ҳимоясиАҚШ Намунавий ЖКнинг 45-бўлимида назарда тутилган.АҚШ жиноят қонунчилигининг ривожланиши федерал миқёсда,яъни алоҳида норматив ҳужжатларни қабул қилиш йўли билан олибборилган: 1970 йилда қабул қилинган уюшган жиноятчиликниназорат қилиш тўғрисидаги; 1984 йилда қабул қилинганжиноятчилик устидан назорат қилиш тўғрисидаги; 1986 йилда қабулқилинган ноқонуний йўллар билан топилган пулларниайлантиришни назорат қилиш тўғрисидаги; 1986 йилда қабулқилинган фирибгарлик ва компьютер билан боғлиқ бўлганжиноятлар тўғрисидаги ва 1994 йилда қабул қилинган зўрликишлатиб содир этилган жиноятларга қарши кураш тўғрисидагиқонунлар.Штатларнинг ҳуқуқий тизими конституциявий ва жиноятқонунчилигини ўз ичига олади ҳамда жиноят ҳуқуқини қўллаш,шунингдек, жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқароҳамкорликни амалга ошириш мақсадидаги ҳаракатларнинг асосибўлиб ҳисобланади. Аммо юқорида кўрсатилган иккита манбафедерал қонунчиликка ва бошқа штатларнинг қонунчилигиганисбатан, алоҳидалик хусусиятга эга.Ушбу соҳада 1967 йилда қабул қилинган Нью-Йорк штатинингЖиноят кодекси оммабоп ҳисобланади, чунки у ягонакодификациялашган жиноят қонунига қўйиладиган талабларга тўлиқжавоб беради. Аммо ушбу манбада ҳам АҚШнинг жиноятчиликка125

қарши кураш борасида олган халқаро ҳуқуқий мажбуриятлариданкелиб чиқадиган халқаро жиноят ҳуқуқи қоидалари мавжуд эмас.Нью-Йорк штатининг Жиноят кодекси халқаро характердагижиноятларга тааллуқли бўлган меъёрларни ўзида акс эттирган.Америка жиноят ҳуқуқининиг манбалари Америка Қўшма Штатлариқабул қилган халқаро шартномалар ҳисобланади. Ундаги қоидалар эсафедерал қонунчилик ва АҚШ Конституцияси билан тенг кучга эга.126

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАРЎзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т., 2012. 40 б.Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат вамафкура. Т. 1. Т., 1996. 364 б.Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. Т., 1996. 380 б.Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. Т., 1996. 338 б.Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. Т., 1996. 349 б.Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т. 5. Т.,1997. 384 б.Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. Т.,1998. 449 б.Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7.Т.,1999. – 424 б.Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировардмақсадимиз. Т. 8. – Т., 2000. – 528 б.Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9 – Т.,2001. – 564 б.Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10. Т., 2002 – 432 б.Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифийдунё билан ҳамкорлик йўли. – Т.11 Т., 2003. – 320 б.Каримов И. А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга,ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т.12. – Т., 2004. – 400 б.Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, хеч кимга карам бўлмайди.Т.13. – Т., 2005. – 448 б.Каримов И. А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият.Т.14. – Т., 2006. – 280 б.Каримов И. А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш,маънавиятимизни юксалтириш ва ҳалқимизнинг ҳаётдаражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир.Т.15. – Т., 2007. – 320 б.Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизнибарқарор ривожлантириш йўлида. Т.16. – Т., 2008. 368 б.Каримов И.А. Ватанимизнинг босқичма-босқич ва барқарорривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т.17. Т., 2009. 278 б.127

Каримов И. А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатимизнимодернизация қилиш ва тараққий топган давлатлардаражасига кўтарилиш сари. Т.18. Т., 2010. 280 б.Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш вафуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётинингасосий мезонидир. Т.19. Т., 2011. 360 б.Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –Т.,2011. – 440 б.Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига шарҳлар. Т., 1995. 304 б.Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодекси. Т., 1997. 143 б.Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқарошартномалар /Масъул муҳаррир проф. А.Х. Саидов– Т., 2002 – 270 б.Шикоятларни тақдим қилиш ва кўриб чиқиш процедуралари.Фактлар изоҳи № 7 (Rev.1). Ўзбек Халқаро Ҳуқуқ Ассоциацияси. Т.,2005. – 39 б.Инсон ҳуқуқлари: парламент аъзолари учун қўлланма / Ўзбекча нашручун масъул муҳаррир проф. А.Х. Саидов. – Т., 2007. – 256 б.Ўлим жазосини бекор қилиш тўғрисидаги ЎзбекистонПрезидентнинг Фармони // Халқ сўзи . 2008 й. 1 янв.Саидов А.Х. Инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳуқуқ: Дарслик. Т.,2006.Саидов А.Х. Общепризнанный права человека: Учебное пособие. –М., 2002.Ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларига оид ҳалқаро ҳужжатлар:тўплам /Масъул муҳаррир А.Х. Саидов. – Т., 2004. 212 б.Саидов А.Х. Халқаро ҳуқуқ: Дарслик. Т., 2001.Международные акты о правах человека. Сборник документов. – М.,1998. – 784 с.Асосий омиллар: Ўқув қўлланма // БМТнинг ЎзбекистонРеспубликасидаги ваколатхонаси. 2001. – Т., 368 б.Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция. – Т., 2005. – 24 б.Более безопасный мир: наша общая ответственност. // БрошюраПРООН /Доклад группы высокого уровня по угрозам. Вызовам ипеременам. ООН, 2004.Карпец И.И. Международная преступность. – М., 1988 г.Ляхов Е.Г. Терроризм и межгосударственные отношения. – М., 1991. С.Родионов К. С. Интерпол: вчера, сегодня, завтра. – М., 1990.Действующее международное право. В трех томах. Т.3. – М., 1997.128

Халқаро Меҳнат Ташкилотининг асосий конвенциялари ватавсиялари / Ўзбекча нашр учун масъул муҳаррир А.Х. Саидов. – Т.:Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази,2008. – 240 б.Саидов А.Х., Таджиханов У. Давлат ва ҳуқуқ асослари. – Т.:Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1999. – 414 б.Парламентский глоссарий / авт. сост. А.Х. Саидов. – М.: Норма,2008. – 352 с.Саидов А. Х. ва бошқа. Ўзбекистон Республикаси Конституциясиниҳаётга татбиқ қилиш муаммолари. – Т., 1995. – 174 б.Саттаров А.Х. Ички ишлар органлари фаолиятида инсонҳуқуқларини ҳимоя қилиш: Ўқув қўлланма. – Т., 2001. – Б. 65.Умарахунов И.М. Республика Узбекистан и международноедоговорное право. – Т., 1998. – 316 с.Сатторов А.Х. Ўзбекистон Республикаси ИИВ тизими терговсоҳасида инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва таъминлаш бўйича услубийтавсиялар. – Т., 2002. 40 б.Ўразаев Ш.З. Мустақил Ўзбекистон Конституцияси. – Т.: Адолат,1994. – 112 б.Фаузи Абдельмажид. Международные стандарты прав человека дляправоохранительных органов. – Бишкек, 1998. – 63 с.Одилқориев Х.. Конституция ва фуқаролик жамияти. – Т.,2002. – 210 б.Таджиханов Б.У. Терроризмнинг ҳуқуқий тавсифи: Ўқувқўлланмаси: – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2006. – 76 б.Туляганов А.А. Амир Темур ва Темурийлар салтанатида давлатбошқаруви ҳамда дипломатик муносабатларнинг ривожланиши:Монография // Масъул муҳаррир юридик фанлар доктори, проф.А.Х. Саидов. Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2006. –160 б.Азаров А.Я. Права человека. Новое знание. М., 1995. 255 с.БМТ: Асосий омиллар: Ўқув қўлланма // БМТнинг ЎзбекистонРеспубликасидаги ваколатхонаси. Т., 2001. 368 б.БМТни биласизми?, // БМТнинг Ўзбекистон Республикасидагиваколатхонаси. – Т.: 2000. 36 б.Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенция. – Т.: Инсон ҳуқуқларибўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази, 2005. – 24 б.Более безопасный мир: наша общая ответственност. // БрошюраПРООН // Доклад группы высокого уровня по угрозам. Вызовам ипеременам. М., 2004. 6 с.Вестник ООН., Информационный центр ПРООН в Узбекистане.Апрель – июнь. Т. 2005.129

Ахмедов Г., Сатторов А. Ўзбекистон: Инсон ҳуқуқлари ва қонунлар/муҳаррир А.Х. Саидов. – Т: Адолат, 1990. – 168 б.Бобоев Х. Б., Саидов А. Х. ва бошқа. Инсон ҳуқуқлари: Ўқув қўлланма..– Т.: Ўзбекистон, 1997. – 260 б.Исмаилов Б. Имплементация международных стандартов прав человекана защиту от пыток и других жестоких, бесчеловечных видовобращения и наказания в национальное законодательство РеспубликиУзбекистан // Ҳуқуқ–Право–Law. 2003. №2.Исмаилов Б. Правовые основы системы ювенальной юстиции //Давлат ва ҳуқуқ. 2003. №3Исмоилов Б.И., Рахимова Г.И., Джамилова Л.А. Права человека вРеспублике Узбекистан. – Т.: Национальный центр РеспубликиУзбекистан по правам человека. 2001. – 36 с.Исмоилов Б.И. Международные стандарты личных прав человека инациональное законодательство Республики Узбекистан. – Т.: 2000. –114 с.История политических и правовых учений. – М., 1993. – С. 5–15.Кенг озодлик шароитида: БМТ Бош Котиби маърузасининг қисқачабаёни // БМТнинг Ўзбекистон Республикасидаги ваколатхонаси. 2005.16 б.Сборник международных документов. Сост. Ю.С. Пулатов. – Т.:Шарқ, 1995. – 448 с.Кратко об ООН. Брошюра. // Департамент общественнойинформации ООН. Нью-Йорк, 2002. – 36 с.Дженис М., Кей Р., Бредли Э. Европейское право в области прав человека(Практика и комментарии). – М.: «Права человека», 1997. – 640 с.Мозаика права: / Учебное пособие / Под ред. А.К. МухтаровойАлмааты: 2001. – 264 с.Права человека: / Учебник для вузов / Отв. Ред. Е.А. Лукашева. – М.,1999.– 410 с.Пулатов Ю.С. Роль органов внутренних дел в обеспечении исоблюдении международного гуманитарного права при вооруженныхконфликтах и беспорядках // Имплементация норм международногогуманитарного права в законодательство Республики Узбекистан. – Т.:Академия МВД Республики Узбекистан, 2000. – 63 с.Рахманкулов Х.Р., Рахманов А. Права человека: история исовременность. – Т.: Мир экономики и права, 1998. – 261 с.Хакимов Р.Т. Международное гуманитарное право. Т.: Мирэкономики и права, 1998. – 92 с.Рахимов А.И. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасида ЎзбекистонРеспубликасининг халқаро ташкилотлар ва хорижий давлатлар биланҳамкорлиги. Т., 2004.130

МУНДАРИЖАКИРИШ……………………………………………………………………………..31-МАВЗУ. «ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШДА ХАЛҚАРОҲАМКОРЛИК» ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ, МЕТОДИ ВА ВАЗИФАЛАРИ1.1. «Жиноятчиликка қарши курашдаги халқаро ҳамкорлик» фанинингтушунчаси ва методлари ……………………………………………...……...41.2. Давлатларнинг жиноятчиликка қарши кураш борасидаги вазифалариҳамда унинг ҳуқуқий механизми …………………………………..……….101.3. Ўзбекистон Республикасининг халқаро жиноятчиликка қарши курашборасидаги фаолияти …………………………….…………………………..182-МАВЗУ. ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШ БОРАСИДА ХАЛҚАРОҲАМКОРЛИКНИ ИККИ ТОМОНЛАМА ВА КЎП ТОМОНЛАМАШАРТНОМАЛАР АСОСИДА ОЛИБ БОРИШ2.1. «Кўп томонлама ва икки томонлама шартномалар» тушунчаси, уларниқабул қилиш жараёни ва босқичлари, ушбу шартномаларни кучгакиритиш тартиби …………………………………………………………….232.2. Жиноятчиликка қарши курашда халқаро ҳамкорлик ва унинг дунёмиқёсидаги аҳамияти, жиноятчиликка қарши кураш борасида иккитомонлама ва кўп томонлама шартномалар қабул қилинишининг асосийсабаблари ……………………………………………………………………..272.3. Икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларнинг амалийаҳамияти ………………………………………………………………………363-МАВЗУ. ЖИНОЯТ ВА БОШҚА ИШЛАР БЎЙИЧА ЎЗАРО ҲУҚУҚИЙЁРДАМ КЎРСАТИШ ИНСТИТУТИ. ЭКСТРАДИЦИЯ МУАММОЛАРИ3.1. Ҳуқуқий ёрдам кўрсатишнинг турлари ва анъанавий шакллари………….403.2. Жиноятчиликка қарши кураш соҳасидаги халқаро ҳамкорликнингҳуқуқий тартибга солиниши…………………………………………………463.3. Жиноятчиликка қарши курашда экстрадиция муаммолари……………….514-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ТЕРРОРИЗМ ЖИНОЯТЧИЛИГИГА ҚАРШИКУРАШДА ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК4.1. «Халқаро терроризм жиноятчилигига қарши курашда халқароҳамкорлик» тушунчаси………………………………………………………59131

4.2. Давлатларнинг терроризмга қарши олиб бораётган халқароҳамкорлигининг замонавий босқичлари ва йўналишлари…………………695-МАВЗУ. ГИЁҲВАНДЛИК ВОСИТАЛАРИ ВА ПСИХОТРОП МОДДАЛАРБИЛАН ҚОНУНГА ХИЛОФ РАВИШДА МУОМАЛА ҚИЛИШЖИНОЯТЧИЛИГИГА ҚАРШИ КУРАШДА ХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИК.НАРКОТРАФИК МУАММОЛАРИ5.1. Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар билан қонунга хилофравишда муомала қилишнинг ҳуқуқий тавсифи…………………………..725.2. Гиёҳвандлик воситалари ва психотроп моддалар билан қонунга хилофравишда муомала қилиш жиноятчилигига қарши курашда халқароҳамкорлик…………………………………………………………………….855.3. Ички ишлар идораларининг наркотрафикга қарши курашда халқароҳамкорликда иштирок этиш муаммолари…………………………………..906-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИКУРАШ ОЛИБ БОРАДИГАН ТАШКИЛОТЛАР6.1. Халқаро жиноятчиликка қарши кураш олиб борадиган универсалташкилотлар………………………………………………………………….976.2. Интерполнинг алоҳида турдаги жиноятларга қарши кураш борасидагихалқаро ҳамкорлиги…………………………………………………………1026.3. Умумий жиноятларга қарши кураш борасида халқаро ташкилотлар,халқаро органлар, халқаро конференциялар орқали битимлар тузишасосида халқаро ҳамкорликни олиб бориш………………………………1067-МАВЗУ. ХАЛҚАРО ЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШДАГИ ЯНГИЙЎНАЛИШЛАР. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГҚОНУНЧИЛИГИГА ХАЛҚАРО ҲУҚУҚ МЕЪЁРАРИНИИМПЛЕМЕНТАЦИЯ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ7.1. Жиноятчиликка қарши курашда умум тан олинган принциплар……….1097.2. Ўзбекистон Республикаси миллий қонунчилигига халқаро ҳуқуқмеъёрарини имплементация қилиш муаммолари………………………..118АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.........................................................................................127132

ТУРҒУНОВ Муроджон Турсунбоевич,юридик фанлар номзоди;МАТЧАНОВ Алимжан Атабаевич,юридик фанлар номзоди, доцент;НИЁЗОВ Акмал ТурсуновичЖИНОЯТЧИЛИККА ҚАРШИ КУРАШДАХАЛҚАРО ҲАМКОРЛИКМаърузалар курсиМуҳаррир М. С. РаҳмоноваТехник муҳаррир Д. Х. ХамидуллаевБосишга рухсат этилди 15.06.2012. Нашриёт-ҳисоб табоғи 7,5Адади 500 нусха. Буюртма № Келишилган нархдаЎзбекистон Республикаси ИИВ Академияси,1000197, Тошкент ш., Интизор кўчаси, 68.133