Azerbaijan International jurnal\ - AI 4.1 (Yaz 1996) - AZERI.org

M^asir WdwbiyyatBa] mwqalw—Betti BleyerMwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 4.1 (Yaz 1996)© Azerbaijan InternationalAzwrbaycanl\lar qwrinwlwr boyunca poeziyaya vur`un bir millwt kimi tan\nm\]lar. Bak\n\nmwrkwzi boyunca gwzdikcw X|| wsrdwn m^asir d=vrw qwdwr wdwbiyyat xadimlwrinin ]wrwfinwqoyulmu] says\z-hesabs\z heykwllwrw rast gwlmwk olar. Bws m^asir wdwbiyyat hans\swviyywdwdir? B=y^k yaz\[\lar\n irsi davam etdirilirmi? Yaz\[\lar inki]af edirlwr yoxsademwk olar ki, s^r^n^rlwr? Yeni m=vzular vw metodlar yaran\rm\? Bu suallar bu n=mrwdwtwdqiq etmwk istwdiyimiz mwswlwlwrdir. Azwrbaycan\n Fizuli, Nizami vw Nwsimi kimiklassik ]airlwri nisbwtwn tan\nd\qlar\ndan onlar bu n=mrwdw demwk olar ki, whatwedilmwmi]lwr. Etiraf edwk ki, yaln\z m^asir wdwbiyyat\n [ox az hisswsini whatw edw bilmi]ik.Vaxt vw yer mwhdudiyywti ^z^ndwn hwtta Anar, El[in, {ingiz Abdullayev, YusifSwmwdo`lu, Maqsud vw R^stwm Ibrahimbwyov qarda]lar\ (bax: AI 3:2, 8, Yay (Summer)95) kimi nasirlwr vw hwm[inin Bwxtiyar Vahabzadw, Zwlimxan vw ba]qalar\ kimi bir s\ram^asir vw m^h^m ]airlwr barwsindw he[ s=hbwt a[mam\]\q da. He[ Iranda ya]ayan}whriyar kimi ]air vw yaz\[\lara toxunmam\]\q.Sovet d=vr^He[ bir wdwbiyyat vakumda yarad\lm\r vw ]^urdan kwnarla]d\r\lm\] ke[mi] Sovetwdwbiyyat\ da buna istisna ola bilmwz. Biz Sovet yaz\[\lar\n\n ^zlw]diyi repressiya vwonlar\n vicdanlar\n\ qoruyub saxlamaq ^[^n g=stwrdiyi cwhdlwr barwdw bwhs edwcwyik. Siztwnqid[ilwr vw yaz\[\larla olan m^sahibwlwrdw bu kimi [wtinliklwrlw tan\] ola bilwcwksiniz(bax: Tal\bzadw, Vur`un, Javid, Whmwdli vw }\xl\).Azwrbaycan\n tan\nm\] ]airlwrindwn olan atas\ Vur`un kimi =z^ dw ]air olan VaqifSwmwdo`lunun dediyinw g=rw Sovet d=vr^ndw Azwrbaycan\n ixtilaf[\ yaz\[\s\ olmam\]d\r.Yaln\z Moskva vw Leninqrad belw ixtilaf[\ yaz\[\lar “istehsal edw” bilirdilwr, [^nki onlar\nxarici swfirliklwr vw beynwlxalq jurnalistlwrlw wlaqwlwri var idi. “Wgwr biz etiraz etmi]olsayd\q, bundan he[ kim xwbwr tutmazd\, [^nki rwsmi dairwlwr bizim mwnzillwrimizdwnarkotik maddwlwr vw qeyri-qanuni xarici valyuta ‘tapard\lar’.” Azwrbaycan yaz\[\lar\ixtilaf[\ ola bilmwdiyindwn, onlar\n [oxu poeziya vw nwsrlwrini gizlwdib gwlwcwk ^[^nsaxlad\lar.1

Bu g^n^n manewlwriBwzi yaz\[\lar\n bu wlyazmalar\ twdricwn siyirmwlwrdwn vw kabinetlwrdwn g=t^r^lm^] vwrwflwrdwn silinmi]dir. Lakin onlar\n [ap olunmas\ qar]\s\nda bir s\ra tamamilw yenimanewlwr ortaya [\x\r. Wn b=y^k [wtinlik iqtisadi [wtinlikdir. Belw ki, o b^t^n ke[mi]Sovet respublikalar\n\n bazar iqtisadiyyat\na ke[idi d=vr^ndw hwyat\n b^t^n aspektlwrinw=z twsirini g=stwrmi]dir. H=kumwt art\q he[ bir nw]riyyat i]ini boynuna g=t^rm^r.M^wlliflwrw art\q yazd\qlar\ wswrin swhifwsinw g=rw qonorar =dwnilmir. {ox hallardam^wlliflwr nw]r ^[^n =zlwri =dwmwli olurlar vw xaricdwn gwtirilmi] ka`\z [ox baha ba]agwlir. Hwyat wvvwllwr oldu`u kimi konsentrasiyaya vw yarad\c\l\`a k=mwk etmir, [^nki indi[ox yaz\[\lar yaln\z minimum ya]ay\]\ twmin etmwk ^[^n iki-^[ wswr i]lwyirlwr.Lakin ba]qa [wtinliklwr dw vard\r. Bura dilin i]lwnmwsi ilw ba`l\ wsas dwyi]iklik, wlifban\ndwyi]ilmwsi vw oxucunun maraqlar\n\n dwyi]mwsi daxildir. Haz\rki m^stwqillik ]wraitindwrus twsirindwn uzaqla]ma ba] verir, =z^ dw hiss olunacaq dwrwcwdw. Demwk d^zg^n olard\ki, Azwrbaycan dilinin Azwrbaycanda “prestijli dil”-w [evirlmwsinw [al\]maqla istiqamwtart\q twyin olunub.Kirill wlifbas\n\n rwsmi olaraq lat\n wlifbas\ ilw wvwz olunmas\ wdwbiyyatda edilwn cwhdlwri[wtinlw]dirir. B^t^nl^kdw yeni lat\n wlifbas\nda olan [ap ma]\nlar\ yoxdur vw wlifbas\dwyi]w bilwn komp^terlwr dw elw [ox yay\lmam\]d\r. Eynilw twzw wlifbada [ox az ]ey [apolundu`undan [ox az azwrbaycanl\ bu wlifba ilw tamam swrbwst oxuyur. Bu da =zn=vbwsindw nw]riyyat[\lar\ yeni wlifba ilw nw]r etmwdw twrwdd^d etmwyw mwcbur edir. Vwbelwliklw bir problem digwrini do`urur vw proses ba]a [atm\r. Bu yax\nlarda bir dwfwBak\da lat\n wlifbas\ ilw [ap olunmu] kitab axtar\rd\m (onlara hwlw dw az rast gwlmwk olur,u]aqlar ^[^n olan bwzi kitablar istisna olmaq ]wrtilw). Nwhaywt bir kitab g=z^mw dwydi.Onu rwfdwn g=t^rd^m, a[d\m vw i[wrisinin kirill wlifbas\ ilw yazl\ld\`\n\ g=rwndw [oxtwwc^blwndim. Sat\c\ izah etdi: “Biz ke[id d=vr^ndwyik. Ola bilsin gwlwn dwfw mwtn dw lat\nwlifbas\ ilw [ap olunsun. Bu dwfw yaln\z ^z qab\`\n\ yeni wlifba ilw haz\rlanm\]d\r.” Wlifbadwyi]ikliyi azwrbaycanl\lar ^[^n yeni deyildir. Art\q bu wsrdw d=rd^nc^ dwfwdir ki, wlifbarwsmi olaraq dwyi]ilmi]dir: birinci, wrwb wlifbas\ndan lat\n wlifbas\na (1929), sonra kirilw(1939), indi isw yenidwn lat\n wlifbas\n\n bir az fwrqli versiyas\na ke[id (1991). (Bax: AI-\n“Alphabet Transition”, Sentyabr n=mrwsi. 1993, 1:3)Azwrbaycan m=vzular\Azwrbaycan wdwbiyyat\nda dominantl\q tw]kil edwn m=vzu hwmi]w humanizm olmu]dur.Yaz\[\lar bunu kifaywt qwdwr tez-tez qeyd edirlwr: “Korrupsiya vw ]wxsi mwnafeyi g^dmwk^[^n bu qwdwr imkanlar oldu`u bir ]wraitdw insan ba]qalar\ ilw m^nasibwtdw necw hwmi]wvicdanl\ qala bilwr?” Lakin Azwrbaycanda art\q qeyri insaniyywti twdqiq edwn yenimwrhwlwnin wsas\ qoyulmu]dur. Yeni wdwbiyyat =z yerli x^susiyywtlwri vw hwyat twcr^bwlwri^zwrindw qurulan yeni bir forma axtar\]\ndad\r. Indi azwrbaycanl\lar Sovet m^daxilwsiolmadan =z tarixlwri [wr[ivwsindw =z wzab-wziyywtlwrini yazma`a ba]lay\rlar. Bura 1920-ciillwrdw Sovet hakimiyywtinin qurulmas\, 1990-c\ il 20 yanvarnda Sovet ordusunun Bak\n\2

wlw ke[irmwsi, Ermwnilwrlw Qaraba` u`runda m^haribw vw bir milyon insan\n qa[q\nd^]mwsi barwdw tarixi romanlar, q\sa hekaywlwr vw nwzm wswrlwri daxildir. Bu g^n Sovetd=vr^ndw yaz\lm\] wswrlwrin =z^n^analizi vw yenidwn qiymwtlwndirilmwsi gedir.Xo]bwxtlikdwn, Azwrbaycanl\lar yaz\[\lar\ o d=vrdw ya]ad\qlar\ ^[^n rwdd etmrlwr; hwmind=vrdw d=vlwtw qulluq edwn mwxsusi yaz\[\lar istisna olmaqla. Wvvwllwr mwktwblwrdwdiqqwt daha [ox rus yaz\[\lar\na verilirdi. Indi Azwrbaycanl\lar =z yaz\[\lar\n\ daha [ox=yrwnirlwr. Onlar\n wswrlwri yenidwn oxunur vw siyasi ideologiya yox, swnwtkarl\q keyfiyywtibax\m\ndan qiymwtlwndirilir. Wvvwllwr twswvv^rw gwtirilmwywn yeni kateqoriyalar s\naqdanke[irilir. “Wdwbiyyatda repressiya” Sovet d=vr^ndw qwtlw yetirilmi] vw ya s^rg^n edilmi]Almas Ild\r\m, Mikay\l M^]fiq, Mwmmwd Wmin Rwsulzadw, Whmwd Javad, H^seyn Javid vwdigwrlwri kimi Azwrbaycan yaz\[\lar\n\n wswrlwrini twdqiq edir. “Emiqrasiya wdwbiyyat\”Sovet ordusu Azwrbaycan\ wlw ke[irdiyi wrwfwdw vw wlw ke[irwndwn az sonra Azwrbaycan\twrk etmwyw mwcbur olmu] Azwrbaycan yaz\[\lar\n\ twdqiq edir. “Cwnubi AzwrbaycanWdwbiyyat\” }whriyar kimi Iranda ya]ayan Azwrbaycan ]airlwrini twqdim edir. (Bax: AI 1:3,28. Sentyabr 93).Azwrbaycanda yeni wdwbiyyat formaca m^kwmmwl olmasa da yaranma`a ba]lay\b. Ancaqbu prosesin [i[wklwnmwsi ^[^n beynalxalq ictimaiyywtin dwstwyinw ehtiyac var.Azwrbaycan\n “Ifadw vw qrafika Swnwti Havadarlar\na” ehiyac\ oldu`u kimi “BwdiiWdwbiyyat Havadarlar\”-na da ehtiyac\ vard\r. Proses ^[ istiqamwtdw dwstwklwnmwlidir:Azwrbaycan yaz\[\lar\n\n wswrlwrinin nw]ri, hwm[inin Awrbaycan dilindwn vw Azwrbaycandilinw twrcumwlwrin nw]ri. Belw ki, Rus vw fars dillwri istisna olmaqla xarici dillwrw hwlw [oxaz ]ey twrcumw olnub. Xaricdw ya]ayan azwrbaycanl\lar Azwrbaycan wswrlwrini ya]ad\qlar\=lkwnin dilinw twrcumw etmwk vw tan\tmaqla [ox b=y^k t=hfw vermi] olarlar. M^asirAzwrbaycan yaz\[\lar\n\n twrifwlayiq wswrlwri d^nya wdwbiyyat\n\n wn b=y^k vw sevilwnwdwbi wswrlwri toplusuna daxil olaca`\ g^n Azwrbaycan yaz\[\lar\, Azwrbaycan millwti vwb^t=vl^kdw bw]wriyywt ^[^n [ox wzwmwtli bir g^n olacaq.Vw bu g^n niyw dw gwlmwmwlidir?______Twrc^mw: &lviyyw MwmmwdovaRedaktw edwn vw veb ^[^n haz\rlayan: Aynurw H^seynova3