11.07.2015 Views

Когнитивное поведение животных и его развитие в онтогенезе.

Когнитивное поведение животных и его развитие в онтогенезе.

Когнитивное поведение животных и его развитие в онтогенезе.

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аКОГНИТИВНОЕ ПОВЕДЕНИЕ ЖИВОТНЫХИ ЕГО РАЗВИТИЕ В ОНТОГЕНЕЗЕРезн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Жанна Иль<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чна — доктор б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнаук (МГУ, 1990), профессор, за<strong>в</strong>.лаборатор<strong>и</strong>ей по<strong>в</strong>еденческой эколог<strong>и</strong><strong>и</strong> сообщест<strong>в</strong>Инст<strong>и</strong>тута с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> эколог<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> СО РАН, за<strong>в</strong>. кафедрой сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельнойпс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong> Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рского гос. Ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тета.Спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>ст <strong>в</strong> област<strong>и</strong> экспер<strong>и</strong>ментальнойэтолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> эколог<strong>и</strong><strong>и</strong>, а<strong>в</strong>тор более 200 научныхпубл<strong>и</strong>кац<strong>и</strong>й <strong>и</strong> нескольк<strong>и</strong>х учебн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле, тр<strong>и</strong>лог<strong>и</strong><strong>и</strong> «Эколог<strong>и</strong>я, этолог<strong>и</strong>я,э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>я» (М.: Наука: Научный м<strong>и</strong>р, 2000—2001), «Интеллект <strong>и</strong> язык<strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека: осно<strong>в</strong>ы когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной этолог<strong>и</strong><strong>и</strong>» (М.: Академкн<strong>и</strong>га,2005) <strong>и</strong> «Animal Intelligence: From Individual to Social Cognition» (CambridgeUniversity Press, 2007).Сайт <strong>в</strong> Интернете: www.reznikova.netИнст<strong>и</strong>тут с<strong>и</strong>стемат<strong>и</strong>к<strong>и</strong> <strong>и</strong> эколог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> СО РАН <strong>и</strong>Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й государст<strong>в</strong>енный ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерс<strong>и</strong>тетОдна <strong>и</strong>з самых <strong>и</strong>нтересных нерешенных проблем когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойэтолог<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>язана с <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я «<strong>в</strong>строенных»,наследст<strong>в</strong>енно обусло<strong>в</strong>ленных, стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я с на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong>,осно<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> на <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальном <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альном опыте, <strong>и</strong> со способностям<strong>и</strong>пр<strong>и</strong>менять результаты этого <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong> но<strong>в</strong>ых с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях.Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные разных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> демонстр<strong>и</strong>руют способност<strong>и</strong> к чрез<strong>в</strong>ычайносложным формам когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной деятельност<strong>и</strong>, но <strong>в</strong> пределах<strong>в</strong>есьма узк<strong>и</strong>х домено<strong>в</strong>. <strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> форм<strong>и</strong>руется на осно<strong>в</strong>енабора <strong>в</strong>озможностей, к которым относятся <strong>в</strong><strong>и</strong>доспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческаяф<strong>и</strong>льтрац<strong>и</strong>я ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, <strong>в</strong>рожденные склонност<strong>и</strong> к образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю одн<strong>и</strong>хассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язей <strong>и</strong> запрет на образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х, набор генет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>обусло<strong>в</strong>ленных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>, ранн<strong>и</strong>й опыт. В<strong>и</strong>дот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>еогран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>я форм<strong>и</strong>руют спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхспособностей у <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>.Ключе<strong>в</strong>ые сло<strong>в</strong>а: когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная этолог<strong>и</strong>я, стереот<strong>и</strong>пы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я,обучен<strong>и</strong>е, предрасположенность, онтогенез по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, ранн<strong>и</strong>й опыт,запечатлен<strong>и</strong>е.


280 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аCo g n i t i v e b e h av i o u r in a n i m a l s a n d i t s o n t o g e n e t i c d e v e l o p m e n tZhanna ReznikovaInstitute for Animal Systematic and Ecology;Novosibirsk State UniversityOne of the most challenging problems in cognitive ethology concernsinteraction between innateness, individual and social experience, andanimals abilities to apply the gained experience in new situations.Members of different species demonstrate very complex cognitive skillswithin narrow domains. Cognitive behaviour develops on the basis of setsof features such as species specific filtering of stimuli, preparedness forshaping definite associations and possible blockade of other ones, wiredbehavioural stereotypes, and early experience. All this shapes specificscenarios of cognitive development in animals.Key words: cognitive ethology, behavioural stereotypes, learning,preparedness, ontogenetic development, early experience, imprinting.Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная этолог<strong>и</strong>я <strong>и</strong>сследует на<strong>и</strong>более сложные <strong>и</strong> г<strong>и</strong>бк<strong>и</strong>е формыпо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>. Огромная доля по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>х реакц<strong>и</strong>й <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>осно<strong>в</strong>ана на <strong>в</strong>рожденных стереот<strong>и</strong>пах. Способность <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>к пр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальных на<strong>в</strong>ыко<strong>в</strong>, делает <strong>и</strong>х <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> болеег<strong>и</strong>бк<strong>и</strong>м <strong>и</strong> адапт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным, <strong>и</strong> за счет этого осущест<strong>в</strong>ляется «до<strong>в</strong>одка» генет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>запрограмм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я до требо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ойсреды об<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я. Пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>е полученных на<strong>в</strong>ыко<strong>в</strong> <strong>в</strong> незнакомых, ачасто <strong>и</strong> <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ально но<strong>в</strong>ых с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях, осно<strong>в</strong>ано на когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойдеятельност<strong>и</strong>.Одна <strong>и</strong>з самых <strong>и</strong>нтересных нерешенных проблем когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойэтолог<strong>и</strong><strong>и</strong> с<strong>в</strong>язана с <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я наследст<strong>в</strong>еннообусло<strong>в</strong>ленных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я с на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong>, осно<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> на<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальном <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альном опыте. В данной статье осущест<strong>в</strong>ляетсяпопытка проанал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е наследст<strong>в</strong>енной предрасположенност<strong>и</strong><strong>и</strong> ранн<strong>его</strong> опыта на стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ногопо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>.«В<strong>и</strong> д о <strong>в</strong>а я г е н <strong>и</strong> а л ь н о с т ь»: с п е ц <strong>и</strong> а л <strong>и</strong> з <strong>и</strong> р о <strong>в</strong>а н н о е ра з <strong>в</strong> <strong>и</strong> т <strong>и</strong> ек о г н <strong>и</strong> т <strong>и</strong> <strong>в</strong> н ы х с п о с о б н о с т е й ж <strong>и</strong> <strong>в</strong> о т н ы хМножест<strong>в</strong>о <strong>и</strong>нтересных результато<strong>в</strong>, пос<strong>в</strong>ященных спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аннымкогн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ным способностям <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>, было получено послетого, как по мере раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я этолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х подходо<strong>в</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong>


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>283ентац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> памят<strong>и</strong> у крыс <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong> с чело<strong>в</strong>еком [Tolman 1948]. Со<strong>в</strong>ременныеэтолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е экспер<strong>и</strong>менты поз<strong>в</strong>оляют <strong>в</strong>ыясн<strong>и</strong>ть, какж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные <strong>и</strong>спользуют «пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язку» нужных <strong>и</strong>м объекто<strong>в</strong> к пр<strong>и</strong>роднымор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>рам, а ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>в</strong>едущую рольг<strong>и</strong>ппокампа <strong>в</strong> проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> «пространст<strong>в</strong>енной ген<strong>и</strong>альност<strong>и</strong>». Важноотмет<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong> ряду когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ных адаптац<strong>и</strong>й, раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е «пространст<strong>в</strong>енного<strong>и</strong>нтеллекта» я<strong>в</strong>ляется одной <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>более перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхобластей для экспер<strong>и</strong>ментальных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й.Р<strong>и</strong>с. 1. Даже со<strong>в</strong>сем юные сур<strong>и</strong>каты способны быстро соста<strong>в</strong><strong>и</strong>ть «когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нуюкарту» расположен<strong>и</strong>я убеж<strong>и</strong>щ на обш<strong>и</strong>рной кормо<strong>в</strong>ой терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>семь<strong>и</strong>. Фото Л. Холлен (L. Hollén)Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ные адаптац<strong>и</strong><strong>и</strong>, напра<strong>в</strong>ленные на решен<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong>зненно<strong>в</strong>ажных задач, могут быть уд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>тельно сходным<strong>и</strong> у предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телейразл<strong>и</strong>чных классо<strong>в</strong> <strong>и</strong> даже разных т<strong>и</strong>по<strong>в</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>. Хорош<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>меромтакого кон<strong>в</strong>ергентного сходст<strong>в</strong>а я<strong>в</strong>ляется способность распозна<strong>в</strong>ать<strong>и</strong> запом<strong>и</strong>нать множест<strong>в</strong>о члено<strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>а у соц<strong>и</strong>альных<strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>, от слоно<strong>в</strong> <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>мато<strong>в</strong> до насекомых. Так, ш<strong>и</strong>мпанзе обладаютспособностью узна<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> помн<strong>и</strong>ть не только члено<strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>а,но <strong>и</strong> родст<strong>в</strong>енные с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> между н<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Экспер<strong>и</strong>менты с предъя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>емфото — портрето<strong>в</strong> показал<strong>и</strong>, что ш<strong>и</strong>мпанзе <strong>и</strong> люд<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользуют,по-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, одн<strong>и</strong> <strong>и</strong> те же <strong>в</strong><strong>и</strong>зуальные пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong> (<strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, ас<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>ю),<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> этом обезьяны даже пре<strong>в</strong>осходят людей <strong>в</strong> объеме <strong>и</strong>скорост<strong>и</strong> запом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я [Vokey et al. 2004]. Оказалось, что по способ-


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>287Р<strong>и</strong>с. 3. Опыты школы Г. А. Мазох<strong>и</strong>на-Поршняко<strong>в</strong>а по <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю способност<strong>и</strong>общест<strong>в</strong>енных перепончатокрылых к абстраг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> кате -гор<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Фото В. М. Карце<strong>в</strong>азано<strong>в</strong>о, а дельф<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> ш<strong>и</strong>мпанзе спра<strong>в</strong>ляются с ней почт<strong>и</strong> без доуч<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я[Premack 1983]. Оп<strong>и</strong>санные <strong>в</strong>ыше запасающ<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные способнызапомн<strong>и</strong>ть расположен<strong>и</strong>е тысяч тайн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> которых он<strong>и</strong> спрятал<strong>и</strong>п<strong>и</strong>щу, но это не знач<strong>и</strong>т, что он<strong>и</strong> смогут, скажем, найт<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>з многоальтернат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного лаб<strong>и</strong>р<strong>и</strong>нта так же успешно, как это сделает


288 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>акрыса. Крыса далеко пре<strong>в</strong>зойдет <strong>в</strong> этом <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>е чело<strong>в</strong>ека, зато ейне дано <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуально распознать <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>ть десятк<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сород<strong>и</strong>чей.Но<strong>в</strong>окаледонск<strong>и</strong>е галк<strong>и</strong> оказал<strong>и</strong>сь «ген<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>» оруд<strong>и</strong>йной деятельност<strong>и</strong>:<strong>в</strong> способностях быстро преобразо<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ать разные предметы<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>х для решен<strong>и</strong>я сложных пространст<strong>в</strong>енных задач эт<strong>и</strong>пт<strong>и</strong>цы пре<strong>в</strong>осходят столь пр<strong>и</strong>знанных наукой умельце<strong>в</strong>, как ш<strong>и</strong>мпанзе[Bluff et al. 2007]. Некоторые <strong>в</strong>ысоко соц<strong>и</strong>альные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>оказал<strong>и</strong>сь «ген<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> общен<strong>и</strong>я»: он<strong>и</strong> могут решать сложнейш<strong>и</strong>е задач<strong>и</strong>,недоступные предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>а <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>, нотолько <strong>в</strong> тех с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях, когда надо запомн<strong>и</strong>ть <strong>и</strong> эффект<strong>и</strong><strong>в</strong>но передатьсород<strong>и</strong>чам <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю о богатом <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>ке п<strong>и</strong>щ<strong>и</strong> [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Рябко1990; Reznikova 2008].Интеллект ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ых сущест<strong>в</strong>, так<strong>и</strong>м образом, не обладает ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальностью.Это касается <strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека, уступающ<strong>его</strong> мног<strong>и</strong>м друг<strong>и</strong>м<strong>в</strong><strong>и</strong>дам <strong>в</strong> решен<strong>и</strong><strong>и</strong> пространст<strong>в</strong>енных задач <strong>и</strong> задан<strong>и</strong>й, требующ<strong>и</strong>хспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческой памят<strong>и</strong>, но обладающ<strong>его</strong> целым рядом когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхадаптац<strong>и</strong>й <strong>в</strong>ысокого уро<strong>в</strong>ня. В частност<strong>и</strong>, <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я пс<strong>и</strong>хол<strong>и</strong>нг<strong>в</strong><strong>и</strong>сто<strong>в</strong>поз<strong>в</strong>оляют предполагать у чело<strong>в</strong>ека <strong>в</strong>рожденные способност<strong>и</strong> краспозна<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю фонем <strong>и</strong> к форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х структур,лежащ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е языко<strong>в</strong>ого общен<strong>и</strong>я [Chomsky 1968; 2002; П<strong>и</strong>нкер,Джакендофф 2008].Вл <strong>и</strong> я н <strong>и</strong> е ра н н е г о о п ы та н а ф о р м <strong>и</strong> р о <strong>в</strong>а н <strong>и</strong> е п о <strong>в</strong> е д е н <strong>и</strong> яДля того, чтобы понять, как работает тот <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>ной механ<strong>и</strong>зм, <strong>его</strong>нередко пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>тся ломать, хотя <strong>и</strong> это не <strong>в</strong>сегда пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т к пон<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю.Так, <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>та<strong>в</strong> детеныша ш<strong>и</strong>мпанзе <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> от сород<strong>и</strong>чей,с помощью «чело<strong>в</strong>еческой» пр<strong>и</strong>емной матер<strong>и</strong>, Л. И. Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> обнаруж<strong>и</strong>л,что подросш<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>мпанзе не способен постро<strong>и</strong>ть на дере<strong>в</strong>егнездо, несмотря на предоста<strong>в</strong>ленную ему <strong>в</strong>озможность наблюдать задейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> особей с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>да. В то же <strong>в</strong>ремя голосо<strong>в</strong>ые с<strong>и</strong>гналы,характерные для ш<strong>и</strong>мпанзе, проя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь <strong>в</strong> репертуаре з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>ого общен<strong>и</strong>яэтого <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>х детенышей, <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>танных <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> от сород<strong>и</strong>чей,<strong>в</strong> положенное <strong>в</strong>ремя <strong>и</strong> без <strong>в</strong>сяк<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>й [Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> 1977; 1993].Этот пр<strong>и</strong>мер заста<strong>в</strong>ляет задуматься о сложном <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>рожденныхстереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я с <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальным<strong>и</strong> <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альным<strong>и</strong>на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>обретаемым<strong>и</strong> <strong>в</strong> разные пер<strong>и</strong>оды ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. В пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденномпр<strong>и</strong>мере большую роль, по-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, <strong>и</strong>грал чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный пер<strong>и</strong>од,по прошест<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> которого определенный по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>й стереот<strong>и</strong>п ужене<strong>в</strong>озможно было сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать.


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>289Чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный пер<strong>и</strong>од <strong>в</strong> стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> теснос<strong>в</strong>язан с феноменом <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нга — формой обучен<strong>и</strong>я, которая сочетает<strong>в</strong> себе черты, характерные как для научен<strong>и</strong>я, так <strong>и</strong> для <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нкта, <strong>и</strong> <strong>в</strong>то же <strong>в</strong>ремя я<strong>в</strong>ляется ун<strong>и</strong>кальной. Еще <strong>в</strong> XIX <strong>в</strong>. Д. Сполд<strong>и</strong>нг [Spalding1873] замет<strong>и</strong>л, что, ед<strong>в</strong>а <strong>в</strong>ылуп<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь <strong>и</strong>з яйца, цыплята нач<strong>и</strong>нают следо<strong>в</strong>атьза любым д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>мся объектом. В начале XX <strong>в</strong>. О. Хейнротрасш<strong>и</strong>р<strong>и</strong>л эт<strong>и</strong> наблюден<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>сследуя множест<strong>в</strong>о разных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> пт<strong>и</strong>ц.Интерес к <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нгу больше <strong>в</strong>с<strong>его</strong> ст<strong>и</strong>мул<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> работы К. Лоренца,относящ<strong>и</strong>еся к 30-м годам. Он оп<strong>и</strong>сал многоч<strong>и</strong>сленные случа<strong>и</strong>,когда пт<strong>и</strong>цы не спар<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с особям<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>да <strong>и</strong>з-за того, что он<strong>и</strong>был<strong>и</strong> л<strong>и</strong>шены контакта с н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> ранн<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>од ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер,гус<strong>и</strong>, <strong>в</strong>ыращенные <strong>в</strong> доме Лоренца, <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> от сород<strong>и</strong>чей <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>ехотя бы пер<strong>в</strong>ой недел<strong>и</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>, <strong>в</strong> дальнейшем предпоч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> общест<strong>в</strong>олюдей. Пт<strong>и</strong>цы ждал<strong>и</strong> перед д<strong>в</strong>ерью <strong>и</strong> пытал<strong>и</strong>сь следо<strong>в</strong>ать за людьм<strong>и</strong>,как только те <strong>в</strong>ыход<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>з дома. Лоренц [Lorenz 1935] наз<strong>в</strong>ал это я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>енемецк<strong>и</strong>м сло<strong>в</strong>ом, означающ<strong>и</strong>м «<strong>в</strong>печаты<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е» (Prägung), пере<strong>в</strong>еденнымна англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>й как запечатлен<strong>и</strong>е (imprinting).Лоренц, анал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>руя данные, полученные на пт<strong>и</strong>цах, обознач<strong>и</strong>лосно<strong>в</strong>ные особенност<strong>и</strong>, отл<strong>и</strong>чающ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг от класс<strong>и</strong>ческогоассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного обучен<strong>и</strong>я:1. Импр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг пр<strong>и</strong>урочен к очень огран<strong>и</strong>ченному пер<strong>и</strong>оду ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного — чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельному, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческому, пер<strong>и</strong>оду.2. Однажды со<strong>в</strong>ерш<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь, процесс запечатлен<strong>и</strong>я далее необрат<strong>и</strong>м.Так, есл<strong>и</strong> у птенца про<strong>и</strong>зошел <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг по отношен<strong>и</strong>ю к пт<strong>и</strong>цедругого <strong>в</strong><strong>и</strong>да, то более поздн<strong>и</strong>й контакт с пт<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>да ужене сможет полностью устран<strong>и</strong>ть эффект ранн<strong>его</strong> опыта.3. Объект, на который напра<strong>в</strong>лено запечатлен<strong>и</strong>е, может быть определензадолго до пер<strong>в</strong>ого осущест<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я самого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Напр<strong>и</strong>мер,ранн<strong>и</strong>й <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг, про<strong>и</strong>сшедш<strong>и</strong>й задолго до наступлен<strong>и</strong>яполо<strong>в</strong>ой зрелост<strong>и</strong>, <strong>в</strong>последст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> будет <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ять на <strong>в</strong>ыбор поло<strong>в</strong>огопартнера.4. Запечатлен<strong>и</strong>е напра<strong>в</strong>лено не на определенную особь, которую <strong>в</strong><strong>и</strong>делптенец, а на целый класс ст<strong>и</strong>мул — объекто<strong>в</strong>.В дальнейшем было <strong>в</strong>ыяснено, что запечатлен<strong>и</strong>е характерно нетолько для <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одко<strong>в</strong>ых пт<strong>и</strong>ц, но <strong>и</strong> для друг<strong>и</strong>х <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>, <strong>в</strong> особенност<strong>и</strong>для зрелорождающ<strong>и</strong>хся млекоп<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>х, способных сразу следо<strong>в</strong>атьза матерью (пр<strong>и</strong>меры здесь разнообразны, от морск<strong>и</strong>х с<strong>в</strong><strong>и</strong>нокдо копытных). Было показано, что может про<strong>и</strong>зойт<strong>и</strong> запечатлен<strong>и</strong>е насамые разные д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>еся объекты, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле, неодуше<strong>в</strong>ленные —так, утята следо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> за мяч<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> <strong>и</strong> коробкам<strong>и</strong> разных размеро<strong>в</strong>. Есл<strong>и</strong>


290 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аобъект пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язанност<strong>и</strong> предста<strong>в</strong>ляет собой, скажем, картонный ящ<strong>и</strong>к,то у утенка устана<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>аются к этому ящ<strong>и</strong>ку так<strong>и</strong>е же отношен<strong>и</strong>я как крод<strong>и</strong>телю. Был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыяснены <strong>и</strong> дополн<strong>и</strong>тельные особенност<strong>и</strong>, отл<strong>и</strong>чающ<strong>и</strong>езапечатлен<strong>и</strong>е от класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong>ных рефлексо<strong>в</strong>:5. Запечатлен<strong>и</strong>е не требует по<strong>в</strong>торен<strong>и</strong>я. Достаточно одного предъя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>яд<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>его</strong>ся предмета, чтобы утята <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ягнята сочл<strong>и</strong> бы<strong>его</strong> с<strong>в</strong>оей матерью.6. В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от усло<strong>в</strong>ных рефлексо<strong>в</strong>, которые начнут угасать, есл<strong>и</strong><strong>и</strong>х не подкреплять долгое <strong>в</strong>ремя, <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг не угасает.7. Отр<strong>и</strong>цательное подкреплен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><strong>в</strong>од<strong>и</strong>т не к угасан<strong>и</strong>ю образо<strong>в</strong>а<strong>в</strong>шейсяс<strong>в</strong>яз<strong>и</strong>, а напрот<strong>и</strong><strong>в</strong>, даже ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ает ее. Так, есл<strong>и</strong> утятам, д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>мсяза чело<strong>в</strong>еком, наступать на ног<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>няя <strong>и</strong>м боль (но,конечно, не так, чтобы отда<strong>в</strong><strong>и</strong>ть <strong>и</strong>м ног<strong>и</strong> до потер<strong>и</strong> способност<strong>и</strong>перед<strong>в</strong><strong>и</strong>гаться), он<strong>и</strong> не убегут от чело<strong>в</strong>ека, а начнут еще с<strong>и</strong>льнеежаться к нему <strong>и</strong> быстрее следо<strong>в</strong>ать за н<strong>и</strong>м.В целом, <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг рассматр<strong>и</strong><strong>в</strong>ается как процесс научен<strong>и</strong>я, который<strong>и</strong>меет место на конкретных стад<strong>и</strong>ях раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я <strong>и</strong> <strong>в</strong>л<strong>и</strong>яет на последующее<strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> по отношен<strong>и</strong>ю к род<strong>и</strong>телям, собратьям <strong>и</strong>л<strong>и</strong>поло<strong>в</strong>ым партнерам. Коротко можно сказать, что <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг — этобыстрое <strong>и</strong> необрат<strong>и</strong>мое обучен<strong>и</strong>е на осно<strong>в</strong>е <strong>в</strong>рожденной предрасположенност<strong>и</strong>,пр<strong>и</strong>уроченное к кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческому пер<strong>и</strong>оду раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я.Хотя запечатлен<strong>и</strong>е ярче <strong>в</strong>с<strong>его</strong> проя<strong>в</strong>ляется на ранн<strong>и</strong>х стад<strong>и</strong>ях раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я,оно может проя<strong>в</strong>ляться <strong>и</strong> <strong>в</strong> друг<strong>и</strong>е от<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>енные моменты онтогенеза.Так, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естен «матер<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>и</strong>мпр<strong>и</strong>нт<strong>и</strong>нг», <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>анныйна пр<strong>и</strong>мере некоторых <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> пт<strong>и</strong>ц <strong>и</strong> копытных <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>. В кн<strong>и</strong>геР. Шо<strong>в</strong>ена [1972] оп<strong>и</strong>сан <strong>и</strong>нтересный экспер<strong>и</strong>мент с голубям<strong>и</strong>: яйцачерных <strong>и</strong> белых пар поменял<strong>и</strong> так, что пер<strong>в</strong>ое потомст<strong>в</strong>о, которое<strong>в</strong>осп<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ала каждая пара, оказалось для н<strong>и</strong>х «непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льного» ц<strong>в</strong>ета.Однако род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> не знал<strong>и</strong> этого, он<strong>и</strong> запечатлел<strong>и</strong> обл<strong>и</strong>к чуж<strong>и</strong>х потомко<strong>в</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> дальнейшем отказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь пр<strong>и</strong>зна<strong>в</strong>ать птенцо<strong>в</strong> того же ц<strong>в</strong>ета,что <strong>и</strong> он<strong>и</strong> сам<strong>и</strong>.Понят<strong>и</strong>е чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельного пер<strong>и</strong>ода <strong>и</strong> <strong>его</strong> <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я на форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>епо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я тесно с<strong>в</strong>язано с <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ем ранн<strong>его</strong> опыта на форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>епо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Пом<strong>и</strong>мо запечатлен<strong>и</strong>я, есть множест<strong>в</strong>о с<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>того, как чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельны ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные, особенно пт<strong>и</strong>цы <strong>и</strong> млекоп<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>е,к событ<strong>и</strong>ям, про<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>м <strong>в</strong> ранн<strong>и</strong>й пер<strong>и</strong>од <strong>и</strong>х ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденный<strong>в</strong>ыше пр<strong>и</strong>мер с детенышем ш<strong>и</strong>мпанзе, отказа<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>мся стро<strong>и</strong>тьгнезда, го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>т о том, что формы акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong>, не<strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>анные <strong>в</strong>течен<strong>и</strong>е определенного кр<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческого пер<strong>и</strong>ода, <strong>в</strong> дальнейшем могутбыть уже не<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong><strong>и</strong>мы.


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>291Стано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> с<strong>в</strong>язано со спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>кой сценар<strong>и</strong>е<strong>в</strong>раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я, <strong>в</strong>ключающ<strong>и</strong>х степен<strong>и</strong> контакта с род<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> <strong>и</strong> уро<strong>в</strong>еньсамостоятельност<strong>и</strong> детенышей. Эт<strong>и</strong> показател<strong>и</strong> ш<strong>и</strong>роко <strong>в</strong>арь<strong>и</strong>руют,<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>зкородст<strong>в</strong>енные <strong>в</strong><strong>и</strong>ды могут сущест<strong>в</strong>енно разл<strong>и</strong>чаться постепен<strong>и</strong> самостоятельност<strong>и</strong> на ранн<strong>и</strong>х стад<strong>и</strong>ях. Так, слепорожденные<strong>и</strong> голые крысята <strong>и</strong> крольчата со<strong>в</strong>ершенно беспомощны, а детеныш<strong>и</strong>морск<strong>и</strong>х с<strong>в</strong><strong>и</strong>нок <strong>и</strong> зайце<strong>в</strong> родятся полностью покрытые мехом, с открытым<strong>и</strong>глазам<strong>и</strong> <strong>и</strong> акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ны с момента рожден<strong>и</strong>я. В ряду птенцо<strong>в</strong> разных<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> пт<strong>и</strong>ц, от самых беспомощных (пр<strong>и</strong>мером могут служ<strong>и</strong>тьптенцы амад<strong>и</strong>н, похож<strong>и</strong>е больше на чер<strong>в</strong>ячко<strong>в</strong>, чем на пт<strong>и</strong>ц) до самостоятельных<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одко<strong>в</strong>ых (так<strong>и</strong>х как цыплята <strong>и</strong> утята), есть с<strong>в</strong>ерхсамостоятельныептенцы. Это потомк<strong>и</strong> а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х большеного<strong>в</strong>(семейст<strong>в</strong>о Megapodiidae), чь<strong>и</strong> отцы строят огромные (до 15 м <strong>в</strong> д<strong>и</strong>аметре)<strong>и</strong>нкубаторы, <strong>в</strong> которых сохраняются отложенные самкой яйца(см. р<strong>и</strong>с 4). Опт<strong>и</strong>мальная для раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я птенцо<strong>в</strong> температура (около34 0 ) поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong> дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям<strong>и</strong> самца. Эту пт<strong>и</strong>цу за еенеустанный мрачный труд проз<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йской сомнамбулой. Мегаподыслужат пр<strong>и</strong>мером пр<strong>и</strong>чудл<strong>и</strong><strong>в</strong>ого сочетан<strong>и</strong>я морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хадаптац<strong>и</strong>й (крупные яйца, нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е сенсорных органо<strong>в</strong>, поз<strong>в</strong>оляющ<strong>и</strong>хопределять температуру <strong>в</strong> <strong>и</strong>нкубац<strong>и</strong>онных камерах), сложного<strong>в</strong>рожденного по<strong>в</strong>еденческого репертуара (с<strong>в</strong>язанного, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, состро<strong>и</strong>тельст<strong>в</strong>ом <strong>и</strong> поддержан<strong>и</strong>ем <strong>и</strong>нкубатора), <strong>и</strong> г<strong>и</strong>бкого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я,поз<strong>в</strong>оляющ<strong>его</strong> пт<strong>и</strong>це операт<strong>и</strong><strong>в</strong>но реаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать на <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я температуры(<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> пытал<strong>и</strong>сь обмануть самцо<strong>в</strong>, нагре<strong>в</strong>ая <strong>и</strong> охлаждая<strong>и</strong>нкубаторы, но это не уда<strong>в</strong>алось). Птенец н<strong>и</strong>когда не <strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>т с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>хрод<strong>и</strong>телей, он «<strong>в</strong>ыкапы<strong>в</strong>ается» <strong>и</strong>з гнездо<strong>в</strong>ого холма самостоятельно,сразу же отбегает <strong>в</strong> кусты, <strong>и</strong> <strong>в</strong> дальнейшем <strong>в</strong>есь сложный ж<strong>и</strong>зненныйсценар<strong>и</strong>й ему предсто<strong>и</strong>т раз<strong>в</strong>ернуть без <strong>в</strong>сякого соц<strong>и</strong>ального <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я[Göth, Evans 2004].Естест<strong>в</strong>енно, <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е факторо<strong>в</strong> среды будет по-разному <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>матьсяпредста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> с разным<strong>и</strong> сценар<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> онтогенет<strong>и</strong>ческогораз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я. Как же разгран<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е средо<strong>в</strong>ых <strong>и</strong> наследст<strong>в</strong>енныхфакторо<strong>в</strong> на форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я? Од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>болеераспространенных методо<strong>в</strong> — <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхдепр<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> (<strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong>, обеднен<strong>и</strong>я среды) разной степен<strong>и</strong>. Так<strong>и</strong>еопыты получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong> наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «Каспар Хаузер экспер<strong>и</strong>менты», по <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>юнош<strong>и</strong>, <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>танного <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong>, героя <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х легенд <strong>и</strong> л<strong>и</strong>тературныхпро<strong>и</strong>з<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>й. Одна <strong>и</strong>з самых <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных сер<strong>и</strong>й экспер<strong>и</strong>менто<strong>в</strong>на эту тему, с<strong>в</strong>язанных с <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ем ранн<strong>его</strong> опыта пр<strong>и</strong>мато<strong>в</strong>,пр<strong>и</strong>надлеж<strong>и</strong>т Г. Харлоу [Harlow H., Harlow M. 1962].Он <strong>в</strong>ыращ<strong>и</strong><strong>в</strong>ал


292 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аа)б)Р<strong>и</strong>с. 4. Самцы а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>х большеного<strong>в</strong> стоят огромные <strong>и</strong>нкубаторы(4а), а птенцы, <strong>в</strong>ыйдя на по<strong>в</strong>ерхность, с пер<strong>в</strong>ых часо<strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> <strong>в</strong>ынужденыдейст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ать без помощ<strong>и</strong> род<strong>и</strong>телей (4б). Фото А. Гетц (A. Göth)


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>293макак резусо<strong>в</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях разной степен<strong>и</strong> депр<strong>и</strong><strong>в</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong>. Некоторые обезьяныбыл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыращены <strong>в</strong> полной <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> от друг<strong>и</strong>х особей. В так<strong>и</strong>хопытах <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> модел<strong>и</strong> матерей разной степен<strong>и</strong> комфортност<strong>и</strong>для детенышей — от про<strong>в</strong>олочных каркасо<strong>в</strong> до больш<strong>и</strong>х плюше<strong>в</strong>ых<strong>и</strong>грушек Он<strong>и</strong> был<strong>и</strong> необход<strong>и</strong>мы детенышам как предмет, к которомуможно было пр<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>маться <strong>и</strong> проя<strong>в</strong>лять друг<strong>и</strong>е реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>в</strong> норме адресо<strong>в</strong>анныематер<strong>и</strong>. Детеныш<strong>и</strong>, за не<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>ем <strong>в</strong>ыбора, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>ськ с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>м «матерям», а есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>х заб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>сь даже к фотограф<strong>и</strong><strong>и</strong>,<strong>и</strong>зображающей плюще<strong>в</strong>ую <strong>и</strong>л<strong>и</strong> про<strong>в</strong>олочную мать. Пр<strong>и</strong> этомдетеныш<strong>и</strong> узна<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong>ыб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> портрет <strong>и</strong>менно с<strong>в</strong>оей «мамаш<strong>и</strong>».Когда <strong>в</strong>ыращенные <strong>в</strong> так<strong>и</strong>х усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях обезьяны дост<strong>и</strong>гал<strong>и</strong> зрелост<strong>и</strong>,у н<strong>и</strong>х обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь с<strong>и</strong>льнейш<strong>и</strong>е нарушен<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енного <strong>и</strong> репродукт<strong>и</strong><strong>в</strong>ногопо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, хотя <strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческое состоян<strong>и</strong>е было<strong>в</strong>полне удо<strong>в</strong>лет<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тельным. В раннем <strong>в</strong>озрасте он<strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>склонность к аномальным ман<strong>и</strong>пуляц<strong>и</strong>ям с рото<strong>в</strong>ой полостью, сж<strong>и</strong>мал<strong>и</strong>рукам<strong>и</strong> собст<strong>в</strong>енное тело, раскач<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь, <strong>и</strong> <strong>в</strong> целом был<strong>и</strong> апат<strong>и</strong>чны,безразл<strong>и</strong>чны к <strong>в</strong>нешней ст<strong>и</strong>муляц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Позже так<strong>и</strong>е ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отныеотказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь от контакта с особям<strong>и</strong> прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположного пола. С больш<strong>и</strong>мтрудом удалось доб<strong>и</strong>ться получен<strong>и</strong>я потомст<strong>в</strong>а от нескольк<strong>и</strong>х самок.Оказалось, что эт<strong>и</strong> «матер<strong>и</strong> — с<strong>и</strong>роты» со<strong>в</strong>ершенно не способныухаж<strong>и</strong><strong>в</strong>ать за детьм<strong>и</strong>. Он<strong>и</strong> <strong>и</strong>гнор<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>в</strong>се запросы детенышей, же<strong>в</strong>ал<strong>и</strong><strong>и</strong>х ладон<strong>и</strong> <strong>и</strong> ступн<strong>и</strong>, бросал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х л<strong>и</strong>цом на пол. Есл<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыросшую<strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> обезьяну помещал<strong>и</strong> с нормальным<strong>и</strong> с<strong>в</strong>ерстн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, она на<strong>в</strong>лекалана себя проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я агресс<strong>и</strong><strong>и</strong>. Только постоянный контакт смолодым<strong>и</strong> обезьянам<strong>и</strong> постепенно оказы<strong>в</strong>ал «лечебное» дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>и</strong><strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> с<strong>и</strong>рот пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жалось к норме, хотя <strong>и</strong> не дост<strong>и</strong>гало ее. Обобщающаякн<strong>и</strong>га Харлоу, пос<strong>в</strong>ященная эт<strong>и</strong>м экспер<strong>и</strong>ментам, назы<strong>в</strong>ается«Обучен<strong>и</strong>е люб<strong>и</strong>ть» [Harlow 1971].Немного позже Р. Хайнд [Hinde 1974] про<strong>в</strong>ел гораздо менее жесток<strong>и</strong>еэкспер<strong>и</strong>менты, получ<strong>и</strong><strong>в</strong>, однако, сходные результаты, то естьпоказал, что у пр<strong>и</strong>мато<strong>в</strong> не только <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>е с помощью «эрзацматерей»,но даже <strong>и</strong> кратко<strong>в</strong>ременная разлука с матерью <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>аетгрубые нарушен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>. Сначала Хайнд <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>л <strong>в</strong>о <strong>в</strong>сех деталяхнормальное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е макак резусо<strong>в</strong> пр<strong>и</strong> <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong><strong>и</strong> матерям<strong>и</strong>,ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ущ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong> небольш<strong>и</strong>х группах. Удалось прослед<strong>и</strong>ть за постепеннымростом самостоятельност<strong>и</strong> детеныша. Мать редко допускает, чтобыдетеныш удалялся от нее более, чем на расстоян<strong>и</strong>е <strong>в</strong>ытянутой рук<strong>и</strong>.Даже когда детеныш пок<strong>и</strong>дает мать, чтобы <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ать окружающуюобстано<strong>в</strong>ку, он часто <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращается к ней, пользуясь ею как оплотомбезопасност<strong>и</strong>. Постепенно, по мере роста самостоятельност<strong>и</strong> детены-


294 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аша, мать стано<strong>в</strong><strong>и</strong>тся менее <strong>в</strong>н<strong>и</strong>мательной <strong>и</strong> даже нач<strong>и</strong>нает отклонятьнекоторые <strong>и</strong>з <strong>его</strong> попыток контакта. Познаком<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь с естест<strong>в</strong>еннымходом раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я, Хайнд <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ал <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях,гораздо менее рад<strong>и</strong>кальных, чем опыты Харлоу. Когда детенышу<strong>и</strong>сполнялось 6 месяце<strong>в</strong>, <strong>и</strong> он мог п<strong>и</strong>таться самостоятельно, <strong>его</strong> матьудалял<strong>и</strong> <strong>и</strong>з группы на несколько дней. Детеныш пр<strong>и</strong> этом не попадал<strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong>ю, <strong>его</strong> «усыно<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>» друг<strong>и</strong>е самк<strong>и</strong>, <strong>и</strong> он пользо<strong>в</strong>ался больш<strong>и</strong>м<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ем. Тем не менее, <strong>в</strong> <strong>его</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь знач<strong>и</strong>тельные<strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я: он чаще <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>ал кр<strong>и</strong>к<strong>и</strong> тре<strong>в</strong>ог<strong>и</strong>, меньше д<strong>в</strong><strong>и</strong>гался<strong>и</strong> больше <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>л <strong>в</strong> характерной сгорбленной позе.Когда мать <strong>в</strong>оз<strong>в</strong>ращалась, детеныш сразу устремлялся к ней <strong>и</strong> про<strong>в</strong>од<strong>и</strong>лгораздо больше <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>, держась за нее, чем это было до разлук<strong>и</strong>.Характер <strong>его</strong> отношен<strong>и</strong>й с матерью отл<strong>и</strong>чался от нормального. На<strong>в</strong>осстано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е прежн<strong>и</strong>х отношен<strong>и</strong>й уход<strong>и</strong>ло несколько недель.А<strong>в</strong>тор сделал несколько <strong>и</strong>нтересных <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одо<strong>в</strong>, <strong>и</strong>меющ<strong>и</strong>х аналог<strong>и</strong><strong>и</strong>с форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язанност<strong>и</strong> у людей <strong>в</strong> раннем <strong>в</strong>озрасте. Напр<strong>и</strong>мер,больше <strong>в</strong>с<strong>его</strong> страдают от короткой разлук<strong>и</strong> те детеныш<strong>и</strong>, чь<strong>и</strong>отношен<strong>и</strong>я с матерью до этого был<strong>и</strong> на<strong>и</strong>менее благополучным<strong>и</strong>. Казалосьбы, есл<strong>и</strong> отношен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> так прохладны, разлука должна <strong>в</strong> меньшейстепен<strong>и</strong> тра<strong>в</strong>м<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, однако созда<strong>в</strong>алось <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>е, что так<strong>и</strong>е детеныш<strong>и</strong>как бы обладают меньш<strong>и</strong>м «запасом прочност<strong>и</strong>» <strong>и</strong> с огромнымтрудом переносят даже кратко<strong>в</strong>ременное отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е матер<strong>и</strong>. Последст<strong>в</strong><strong>и</strong>ятакого переры<strong>в</strong>а для <strong>в</strong>сех детенышей — как благополучных, так<strong>и</strong> неблагополучных- оказал<strong>и</strong>сь <strong>в</strong>сесторонн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> устойч<strong>и</strong><strong>в</strong>ым<strong>и</strong>. Дажечерез несколько лет Хайнд мог отл<strong>и</strong>чать обезьян, разлуча<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся с матерью,по <strong>и</strong>х большей пугл<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> незнакомой обстано<strong>в</strong>ке.Подобным образом <strong>и</strong>зучалось раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е общест<strong>в</strong>енного по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>яу друг<strong>и</strong>х млекоп<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>х. Одно <strong>и</strong>з самых <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естных <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й <strong>в</strong>этой област<strong>и</strong> сделано на собаках Дж. Скоттом <strong>и</strong> Дж. Фаллером [Scott,Fuller 1965]. Он<strong>и</strong> обнаруж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что <strong>в</strong> <strong>в</strong>озрасте от 3 до 10 недель у собак<strong>и</strong>меется чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельный пер<strong>и</strong>од, <strong>в</strong> течен<strong>и</strong>е которого щенк<strong>и</strong> форм<strong>и</strong>руютобщест<strong>в</strong>енные контакты. Щенк<strong>и</strong>, <strong>и</strong>зол<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные больше, чем на14 недель, <strong>в</strong> дальнейшем не реаг<strong>и</strong>руют на сород<strong>и</strong>чей, <strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>со<strong>в</strong>ершенно ненормально. Собак<strong>и</strong>, как <strong>и</strong> некоторые <strong>в</strong><strong>и</strong>ды пт<strong>и</strong>ц, склонныек поло<strong>в</strong>ому запечатлен<strong>и</strong>ю, <strong>в</strong>полне способны к общест<strong>в</strong>еннымконтактам не только с особям<strong>и</strong> с<strong>в</strong>о<strong>его</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>да, но <strong>и</strong> с людьм<strong>и</strong>. Для устано<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ядружеск<strong>и</strong>х <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й с людьм<strong>и</strong> щенкам достаточнокороткого контакта с чело<strong>в</strong>еком <strong>в</strong> разгар чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельного пер<strong>и</strong>ода.Эт<strong>и</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>е опыты послуж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> осно<strong>в</strong>ой для многоч<strong>и</strong>сленных<strong>и</strong> <strong>в</strong>о многом обосно<strong>в</strong>анных аналог<strong>и</strong>й с <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>м чело<strong>в</strong>ека <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>-


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>295<strong>в</strong>лекл<strong>и</strong> <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е пс<strong>и</strong>х<strong>и</strong>атро<strong>в</strong>, так как да<strong>в</strong>но <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, что дет<strong>и</strong> оченьчу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельны к <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ю ранн<strong>и</strong>х <strong>в</strong>печатлен<strong>и</strong>й. Дж. Боулб<strong>и</strong> [Bowlby1969] предлож<strong>и</strong>л теор<strong>и</strong>ю <strong>в</strong>озн<strong>и</strong>кно<strong>в</strong>ен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><strong>в</strong>язанност<strong>и</strong> ребенка к матер<strong>и</strong>,которая <strong>в</strong> большой степен<strong>и</strong> <strong>в</strong>ытекает <strong>и</strong>з опыто<strong>в</strong> на <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>.Он <strong>в</strong>ысказал мысль, что пер<strong>и</strong>од от 18 месяце<strong>в</strong> до 3 лет на<strong>и</strong>более чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>телен<strong>и</strong> что отделен<strong>и</strong>е от матер<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е <strong>в</strong> этот пер<strong>и</strong>одф<strong>и</strong>гуры, адек<strong>в</strong>атной матер<strong>и</strong>, <strong>в</strong>едет к тому, что р<strong>и</strong>ск пс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хнарушен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> юност<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>в</strong> последующей ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> с<strong>и</strong>льно по<strong>в</strong>ышается.Идея о сущест<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельных пер<strong>и</strong>одо<strong>в</strong> <strong>в</strong> ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека<strong>в</strong> «ч<strong>и</strong>стом <strong>в</strong><strong>и</strong>де» поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ается немног<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, но есть подт<strong>в</strong>ержден<strong>и</strong>ятого, что разлука с матерью сказы<strong>в</strong>ается на ребенке <strong>в</strong>есьма драмат<strong>и</strong>чно.Ш<strong>и</strong>роко <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естны так назы<strong>в</strong>аемые «ясельный эффект» <strong>и</strong> «эффектгосп<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>» — разл<strong>и</strong>чной степен<strong>и</strong> тяжест<strong>и</strong> нарушен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong>детей, <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>анные расста<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем с матерью, а также обеднен<strong>и</strong>емусло<strong>в</strong><strong>и</strong>й <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я.В целом, можно сказать, что ранн<strong>и</strong>й опыт может оказы<strong>в</strong>ать настолькосущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на последующее <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>, что у<strong>в</strong>зрослых <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> «<strong>в</strong>печатанные» стереот<strong>и</strong>пы могут быть столь жепрочным<strong>и</strong>, как <strong>и</strong> <strong>в</strong>рожденные.Эт ол о г <strong>и</strong> ч е с к <strong>и</strong> е о с н о <strong>в</strong> ы к о г н <strong>и</strong> т <strong>и</strong> <strong>в</strong> н ы х д о с т <strong>и</strong> ж е н <strong>и</strong> й <strong>и</strong> о г ра н <strong>и</strong> ч е н <strong>и</strong> йРанн<strong>и</strong>е б<strong>и</strong>хе<strong>в</strong><strong>и</strong>ор<strong>и</strong>сты полагал<strong>и</strong>, что форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхс<strong>в</strong>язей <strong>в</strong>озможно между любым<strong>и</strong> ст<strong>и</strong>мулам<strong>и</strong> <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>. Б<strong>и</strong>хе<strong>в</strong><strong>и</strong>ор<strong>и</strong>сткаяф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong>я Б. Ф. Ск<strong>и</strong>ннера осно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>алась на том, что<strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>м ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного можно полностью упра<strong>в</strong>лять, созда<strong>в</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>йпорядок подкреплен<strong>и</strong>й. Подобным же образом И. П. Па<strong>в</strong>ло<strong>в</strong>долгое <strong>в</strong>ремя сч<strong>и</strong>тал, что любая последо<strong>в</strong>ательность дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>йможет быть орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ана как цепь усло<strong>в</strong>ных рефлексо<strong>в</strong>. Учен<strong>и</strong>к<strong>и</strong>Ск<strong>и</strong>ннера — Келлер <strong>и</strong> Мар<strong>и</strong>ан Брэленды — <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые показал<strong>и</strong>, что«непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льное» <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> может быть <strong>в</strong>ыз<strong>в</strong>ано прот<strong>и</strong><strong>в</strong>ореч<strong>и</strong>еммежду поста<strong>в</strong>ленной задачей <strong>и</strong> <strong>в</strong>рожденным<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>программам<strong>и</strong> [Breland, Breland 1961]. Дело <strong>в</strong> том, что дресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>столет<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> <strong>и</strong>спользуют <strong>в</strong>рожденные стереот<strong>и</strong>пы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>,облегчающ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>м ус<strong>в</strong>оен<strong>и</strong>е некоторых задач: с<strong>в</strong><strong>и</strong>нь<strong>и</strong> раскаты<strong>в</strong>аютпятачком ко<strong>в</strong>ер, морск<strong>и</strong>е ль<strong>в</strong>ы <strong>в</strong>ыполняют баланс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ку <strong>и</strong> жонгл<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е,кошк<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ершают точные прыжк<strong>и</strong>. Попытк<strong>и</strong> обуч<strong>и</strong>ть <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям, находящ<strong>и</strong>мся <strong>в</strong>не русла <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ого стереот<strong>и</strong>па, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>одят ктрудностям, часто непреодол<strong>и</strong>мым. С эт<strong>и</strong>м я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем <strong>и</strong> столкнул<strong>и</strong>сьБрэленды. Все началось с попытк<strong>и</strong> разуч<strong>и</strong>ть со с<strong>в</strong><strong>и</strong>ньей заба<strong>в</strong>ный


296 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ац<strong>и</strong>рко<strong>в</strong>ой номер «ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ая коп<strong>и</strong>лка»: науч<strong>и</strong>ть ее опускать большую дере<strong>в</strong>янную«монету» <strong>в</strong> «коп<strong>и</strong>лку», <strong>и</strong>зображающую с<strong>в</strong><strong>и</strong>нку. «Актр<strong>и</strong>са»многократно роняла монету на пол, толкала пятачком, подн<strong>и</strong>мала, сно<strong>в</strong>ароняла, <strong>и</strong> так до бесконечност<strong>и</strong>. Брэленды собрал<strong>и</strong> множест<strong>в</strong>о подобныхс<strong>в</strong><strong>и</strong>детельст<strong>в</strong>, когда определенные дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> отказ от дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>й)у <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> было трудно <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможно сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать. Так,цыплята настойч<strong>и</strong><strong>в</strong>о скребл<strong>и</strong> землю, когда от н<strong>и</strong>х требо<strong>в</strong>алось <strong>в</strong>с<strong>его</strong>л<strong>и</strong>шь постоять спокойно 10 секунд на платформе (не д<strong>в</strong><strong>и</strong>гая ногам<strong>и</strong>),чтобы получ<strong>и</strong>ть <strong>в</strong>ознагражден<strong>и</strong>е. Енот-полоскун, обученный разнымтрюкам, скоро прекращал <strong>и</strong>х демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать, <strong>и</strong> преда<strong>в</strong>ался «пот<strong>и</strong>ран<strong>и</strong>ю»передн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> лапам<strong>и</strong> не<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мых предмето<strong>в</strong> <strong>в</strong> несущест<strong>в</strong>ующей<strong>в</strong>оде. На осно<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> подобных данных Брэленды <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нул<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>п<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нкт<strong>и</strong><strong>в</strong>ного смещен<strong>и</strong>я: <strong>в</strong>место того, чтобы сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться <strong>в</strong> напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>,нужном дресс<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>щ<strong>и</strong>ку, акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ность ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного устремляетсяпо пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ычному руслу <strong>в</strong>рожденных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>. Поя<strong>в</strong><strong>и</strong>лосьпредположен<strong>и</strong>е, что <strong>в</strong> больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>е случае<strong>в</strong> успешного форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я «по Ск<strong>и</strong>ннеру» ф<strong>и</strong>гур<strong>и</strong>руют не про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>ольные реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>, ачасть <strong>в</strong>рожденного репертуара. В с<strong>в</strong>ое <strong>в</strong>ремя К. Брэленд был поражензрел<strong>и</strong>щем голубя, наученного Ск<strong>и</strong>ннером <strong>и</strong>грать <strong>в</strong> боул<strong>и</strong>нг. Впоследст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>оказалось, что толкательное д<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, про<strong>и</strong>з<strong>в</strong>од<strong>и</strong>мое голубем<strong>в</strong> «кегельбане», соста<strong>в</strong>ляет неотъемлемую часть <strong>его</strong> п<strong>и</strong>ще<strong>в</strong>ого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я:отбрасы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е земл<strong>и</strong> <strong>в</strong> сторону для обнаружен<strong>и</strong>я семян.С раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>ем когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной этолог<strong>и</strong><strong>и</strong> стало ясно, что предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong>разных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> с большей гото<strong>в</strong>ностью форм<strong>и</strong>руют ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныес<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> между ст<strong>и</strong>мулам<strong>и</strong> <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, относящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>ся к ж<strong>и</strong>зненно<strong>в</strong>ажным с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ям. К ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажным ст<strong>и</strong>мулам относятся, <strong>в</strong>частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>нешн<strong>и</strong>е черты род<strong>и</strong>телей, с<strong>и</strong>гналы сород<strong>и</strong>чей <strong>и</strong> соседей,характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к<strong>и</strong> х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, опасных конкуренто<strong>в</strong> <strong>и</strong> параз<strong>и</strong>то<strong>в</strong>, окраскаядо<strong>в</strong><strong>и</strong>тых насекомых <strong>и</strong> растен<strong>и</strong>й. Феномен облегченного форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>яассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язей между ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажным<strong>и</strong> ст<strong>и</strong>мулам<strong>и</strong><strong>и</strong> соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, был наз<strong>в</strong>ан на<strong>в</strong>еденным обучен<strong>и</strong>ем(guided learning: [Gould, Marler 1987]). Речь <strong>и</strong>дет о том, что процессыобучен<strong>и</strong>я часто упра<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong>рожденной предрасположенностью —<strong>и</strong>ным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, обучен<strong>и</strong>е контрол<strong>и</strong>руется <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нктом. Важно отмет<strong>и</strong>ть,что форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ной с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> <strong>в</strong> контексте <strong>в</strong>рожденнойпредрасположенност<strong>и</strong> нередко про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т после ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енногопредъя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я ст<strong>и</strong>мула. Так, пт<strong>и</strong>це достаточно од<strong>и</strong>н раз попробо<strong>в</strong>атьядо<strong>в</strong><strong>и</strong>тое насекомое, чтобы потом <strong>в</strong>сю ж<strong>и</strong>знь <strong>и</strong>збегать объекто<strong>в</strong> с подобнойокраской. Как <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, для форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я лабораторныхусло<strong>в</strong>ных рефлексо<strong>в</strong>, с<strong>в</strong>язы<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>х, скажем, з<strong>в</strong>онок <strong>и</strong> <strong>в</strong>ознагражде-


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>297н<strong>и</strong>е, требуются десятк<strong>и</strong>, а то <strong>и</strong> сотн<strong>и</strong> сочетан<strong>и</strong>й. Выясняется, что мног<strong>и</strong>е,есл<strong>и</strong> не больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> «запрограмм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аны» наобучен<strong>и</strong>е конкретным дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ям <strong>в</strong> определенном контексте естест<strong>в</strong>енногопо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. В осно<strong>в</strong>е форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ных способностейчасто леж<strong>и</strong>т наследст<strong>в</strong>енно обусло<strong>в</strong>ленный шаблон <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, чтооблегчает задачу форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я сложных <strong>и</strong> г<strong>и</strong>бк<strong>и</strong>х форм по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я.Напр<strong>и</strong>мер, трудно было бы ож<strong>и</strong>дать, чтобы пчелы от рожден<strong>и</strong>я обладал<strong>и</strong>«определ<strong>и</strong>телем» <strong>в</strong>сех потенц<strong>и</strong>ально полезных для н<strong>и</strong>х ц<strong>в</strong>ето<strong>в</strong>.Зато он<strong>и</strong> обладают <strong>в</strong>рожденной предрасположенностью быстро запом<strong>и</strong>натьц<strong>в</strong>ета, формы <strong>и</strong> размеры медоносо<strong>в</strong>.Феномен на<strong>в</strong>еденного обучен<strong>и</strong>я объясняет рассмотренные <strong>в</strong>ышепроя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я «спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анного <strong>и</strong>нтеллекта». Рассмотр<strong>и</strong>м я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ена<strong>в</strong>еденного обучен<strong>и</strong>я более подробно. В этолог<strong>и</strong>ческой л<strong>и</strong>тературенакоплено множест<strong>в</strong>о данных о том, что предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> мног<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>,<strong>в</strong>ключая чело<strong>в</strong>ека, демонстр<strong>и</strong>руют <strong>в</strong>рожденную предрасположенностьк распозна<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> запом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>ю определенных ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong> <strong>и</strong> форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>юопределенных ассоц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong>й. Так, голуб<strong>и</strong> легко обучаются ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьп<strong>и</strong>щу с определенным ц<strong>в</strong>етом, но <strong>и</strong>м почт<strong>и</strong> не<strong>в</strong>озможноассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать п<strong>и</strong>шу со з<strong>в</strong>уком. В то же <strong>в</strong>ремя он<strong>и</strong> легко обучаются ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьз<strong>в</strong>ук с опасностью. Это объясн<strong>и</strong>мо: <strong>в</strong> естест<strong>в</strong>енных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>яхзерна, которые клюют голуб<strong>и</strong>, могут <strong>и</strong>меть определенный ц<strong>в</strong>ет,но не могут <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>ать з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>. У чело<strong>в</strong>ека мног<strong>и</strong>е фоб<strong>и</strong><strong>и</strong> образуются сознач<strong>и</strong>тельно большей легкостью на осно<strong>в</strong>е определенных ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>,с<strong>в</strong>язанных с естест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong> опасным<strong>и</strong> объектам<strong>и</strong> — так<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, как паук<strong>и</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> зме<strong>и</strong>. Из<strong>в</strong>естный б<strong>и</strong>хе<strong>в</strong><strong>и</strong>ор<strong>и</strong>ст Дж. Уотсон <strong>в</strong> одном <strong>и</strong>з самыхц<strong>и</strong>т<strong>и</strong>руемых <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>й, пос<strong>в</strong>ященных форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю фоб<strong>и</strong>й у«маленького Альберта» (Little Albert study), предполож<strong>и</strong>л, что методомусло<strong>в</strong>ных рефлексо<strong>в</strong> можно сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать у ребенка страх любогообъекта. Это пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ело к далеко <strong>и</strong>дущ<strong>и</strong>м <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одам, о том, что <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>чело<strong>в</strong>ека <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе может быть сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ано на осно<strong>в</strong>е ряда усло<strong>в</strong>ныхрефлексо<strong>в</strong>, образо<strong>в</strong>анных <strong>в</strong> раннем детст<strong>в</strong>е [Watson, Rayner 1920].Однако раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е этолог<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>несло <strong>в</strong> эту концепц<strong>и</strong>ю сущест<strong>в</strong>енныекоррект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы. Обосно<strong>в</strong>ы<strong>в</strong>ая г<strong>и</strong>потезу предрасположенност<strong>и</strong> к форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>юопределенных ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язей у людей, М. Сел<strong>и</strong>гман[Seligman 1970] обрат<strong>и</strong>л <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что <strong>в</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ях Уотсонау маленького Альберта страх перед ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ой крысой <strong>и</strong>л<strong>и</strong> собакой, предъя<strong>в</strong>ляемым<strong>и</strong>одно<strong>в</strong>ременно с громк<strong>и</strong>м з<strong>в</strong>уком, сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ался с пер<strong>в</strong>ыхже сочетан<strong>и</strong>й; однако, страх перед дере<strong>в</strong>янной уткой у н<strong>его</strong> так <strong>и</strong> не<strong>в</strong>ыработался, несмотря на честные ус<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я экспер<strong>и</strong>ментаторо<strong>в</strong>, которыегремел<strong>и</strong> молотком по железу, как только утка оказы<strong>в</strong>алась <strong>в</strong> поле


298 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>азрен<strong>и</strong>я мальч<strong>и</strong>ка. Продолжая по<strong>и</strong>ск<strong>и</strong> <strong>и</strong>стоко<strong>в</strong> чело<strong>в</strong>еческ<strong>и</strong>х фоб<strong>и</strong>й, экспер<strong>и</strong>ментаторы[Mineka, Cook 1988] на пр<strong>и</strong>мере макак резусо<strong>в</strong> показал<strong>и</strong>,что у н<strong>и</strong>х легко можно сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать страх перед змеям<strong>и</strong>, но неперед друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> объектам<strong>и</strong>, обладающ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> сходным<strong>и</strong> размерам<strong>и</strong> <strong>и</strong> формой(напр<strong>и</strong>мер, ц<strong>в</strong>еток на дл<strong>и</strong>нном стебле).Можно полагать, что <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е на<strong>в</strong>еденного обучен<strong>и</strong>я лежат наследст<strong>в</strong>еннообусло<strong>в</strong>ленные шаблоны <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з на<strong>и</strong>болееестест<strong>в</strong>енных <strong>и</strong> <strong>и</strong>зученных я<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>й <strong>в</strong> этой област<strong>и</strong> я<strong>в</strong>ляетсяформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е страха перед х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong> у разных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>.Здесь мы опять <strong>в</strong>стречаемся с разнообраз<strong>и</strong>ем сценар<strong>и</strong>е<strong>в</strong> форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>япо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, с дом<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем разных факторо<strong>в</strong>: от <strong>в</strong>ыраженного<strong>в</strong>рожденного спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческого страха перед определенным<strong>и</strong> чертам<strong>и</strong>х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> до пре<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>рующей рол<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я (подробносм: [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2004]) на фоне отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>я <strong>в</strong>рожденных шаблоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я.Именно такой сценар<strong>и</strong>й, когда дет<strong>и</strong> полностью «полагаются»на компетенц<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> с<strong>и</strong>гналы род<strong>и</strong>телей, был обнаружен <strong>в</strong> поле<strong>в</strong>ыхэкспер<strong>и</strong>ментах с больш<strong>и</strong>м<strong>и</strong> с<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> [Kullberg, Lind 2002]. А<strong>в</strong>торыполагают, что отсутст<strong>в</strong><strong>и</strong>е шаблоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong> я<strong>в</strong>ляетсяодной <strong>и</strong>з осно<strong>в</strong>ных пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>н <strong>в</strong>ысокой смертност<strong>и</strong> <strong>в</strong>ы<strong>в</strong>одко<strong>в</strong> больш<strong>и</strong>хс<strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц по сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong>ю с друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дам<strong>и</strong>.Класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> экспер<strong>и</strong>ментам<strong>и</strong>, <strong>в</strong> которых был <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен <strong>в</strong>рожденныйшаблон <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка, я<strong>в</strong>ляются опыты Н. Т<strong>и</strong>нбергена[Tinbergen 1951], <strong>в</strong> которых цыплятам демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> с<strong>и</strong>луэт летящейпт<strong>и</strong>цы с д<strong>в</strong>умя «<strong>в</strong>ыростам<strong>и</strong>» — дл<strong>и</strong>нным <strong>и</strong> коротк<strong>и</strong>м. Перед<strong>в</strong><strong>и</strong>гаясьдл<strong>и</strong>нным <strong>в</strong>ыростом <strong>в</strong>перед, с<strong>и</strong>луэт был похож на гуся с дл<strong>и</strong>ннойшеей <strong>и</strong> коротк<strong>и</strong>м х<strong>в</strong>остом, а д<strong>в</strong><strong>и</strong>гаясь <strong>в</strong> обратном напра<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>, успешно<strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал коршуна с короткой шеей <strong>и</strong> удл<strong>и</strong>ненным х<strong>в</strong>остом.Идея экспер<strong>и</strong>мента <strong>в</strong>осход<strong>и</strong>т к предположен<strong>и</strong>ю Сполд<strong>и</strong>нга [Spalding1873] о том, что некоторые <strong>в</strong><strong>и</strong>ды пт<strong>и</strong>ц обладают <strong>в</strong>рожденным страхомопределенных черт, характер<strong>и</strong>зующ<strong>и</strong>х х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка. В опытах Т<strong>и</strong>нбергенаптенцы тре<strong>в</strong>ожно зам<strong>и</strong>рал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де с<strong>и</strong>луэта «коршуна» <strong>и</strong> нереаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> на «гуся». Некоторые метод<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е недочеты этой работыдолго <strong>в</strong>ызы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> нарекан<strong>и</strong>я. Однако, к настоящему <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> экспер<strong>и</strong>менты,<strong>в</strong> которых «на<strong>и</strong><strong>в</strong>ным» (незнакомым с объектам<strong>и</strong> ранее)потенц<strong>и</strong>альным жерт<strong>в</strong>ам экспон<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>сь чучела разных х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>,поз<strong>в</strong>оляют до<strong>в</strong>ольно у<strong>в</strong>еренно го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о феномене <strong>в</strong>рожденных «образо<strong>в</strong>»,<strong>и</strong>л<strong>и</strong> шаблоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я. Показательны <strong>в</strong> этом плане опытыс упомянутым<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыше «с<strong>в</strong>ерх-самостоятельным<strong>и</strong>» птенцам<strong>и</strong> а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>хбольшеного<strong>в</strong> [Göth 2001]. Д<strong>в</strong>ухдне<strong>в</strong>ным цыплятам предъя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>еся чучела кошк<strong>и</strong>, собак<strong>и</strong>, зме<strong>и</strong> <strong>и</strong> парящ<strong>его</strong> коршуна.


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>299Оказалось, что птенцы обладают <strong>в</strong>рожденным<strong>и</strong> шаблонам<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>ялетящ<strong>его</strong> х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка, заста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>х зам<strong>и</strong>рать <strong>и</strong> прятаться, <strong>и</strong>он<strong>и</strong> легко форм<strong>и</strong>руют ассоц<strong>и</strong>ац<strong>и</strong><strong>и</strong> между опасностью <strong>и</strong> обл<strong>и</strong>ком наземногох<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка. В данном случае <strong>в</strong>ажно отмет<strong>и</strong>ть разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е между«гото<strong>в</strong>ым» страхом <strong>и</strong> предрасположенностью к быстрому обучен<strong>и</strong>ю.Птенцы большеного<strong>в</strong> демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> «гото<strong>в</strong>ый страх» коршуна(как <strong>и</strong> цыплята <strong>в</strong> опытах Т<strong>и</strong>нбергена), но л<strong>и</strong>шь предрасположенностьк быстрому форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю реакц<strong>и</strong><strong>и</strong> страха кошк<strong>и</strong>, собак<strong>и</strong> <strong>и</strong> зме<strong>и</strong>. Подобнаяпредрасположенность к быстрому форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхс<strong>в</strong>язей между обл<strong>и</strong>ком х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка <strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ей страха была детально<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ана у а<strong>в</strong>страл<strong>и</strong>йского <strong>в</strong>аллаб<strong>и</strong> Macropus eugenii [Griffinet al. 2002]. Хотя <strong>в</strong>аллаб<strong>и</strong> сейчас не сталк<strong>и</strong><strong>в</strong>аются с естест<strong>в</strong>енным<strong>и</strong><strong>в</strong>рагам<strong>и</strong>, он<strong>и</strong> когда-то об<strong>и</strong>тал<strong>и</strong> со<strong>в</strong>местно с тасман<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м <strong>в</strong>олком, <strong>и</strong> ун<strong>и</strong>х, так<strong>и</strong>м образом, есть «<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й опыт» общен<strong>и</strong>я с х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>.Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отным предъя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> чучела л<strong>и</strong>сы <strong>и</strong> кошк<strong>и</strong> (<strong>в</strong> качест<strong>в</strong>е наземныхх<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, с <strong>и</strong>х характерным<strong>и</strong> чертам<strong>и</strong>, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, фронтальнорасположенным<strong>и</strong> глазам<strong>и</strong>) <strong>и</strong> сходное по размеру чучело нех<strong>и</strong>щногож<strong>и</strong><strong>в</strong>отного (козленка). Результаты получ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь сходным<strong>и</strong> с оп<strong>и</strong>санным<strong>и</strong><strong>в</strong>ыше <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я страха зме<strong>и</strong> у макак. Врожденногостраха перед предъя<strong>в</strong>ляемым<strong>и</strong> объектам<strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные не <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ал<strong>и</strong>,однако, он<strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельно легче науч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь ассоц<strong>и</strong><strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьопасность (чело<strong>в</strong>ек <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>л <strong>в</strong> <strong>в</strong>ольер <strong>и</strong> накры<strong>в</strong>ал <strong>и</strong>х ло<strong>в</strong>чей сетью) собл<strong>и</strong>ком х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка, чем с обл<strong>и</strong>ком козленка. Впоследст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> он<strong>и</strong> прятал<strong>и</strong>сьпр<strong>и</strong> предъя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong> чучела л<strong>и</strong>сы <strong>и</strong>л<strong>и</strong> кошк<strong>и</strong>, но не козленка. Этоне знач<strong>и</strong>т, что <strong>в</strong>аллаб<strong>и</strong> нельзя науч<strong>и</strong>ть бояться козленка, просто дляэтого понадоб<strong>и</strong>тся так же много сочетан<strong>и</strong>й, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong> форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>обычного усло<strong>в</strong>ного рефлекса (десятк<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, сотн<strong>и</strong>), тогда какдля образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я с<strong>в</strong>яз<strong>и</strong> между опасностью <strong>и</strong> обл<strong>и</strong>ком х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка достаточнод<strong>в</strong>ух-трех сочетан<strong>и</strong>й. Подобные опыты с неда<strong>в</strong>н<strong>его</strong> <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong>про<strong>в</strong>одятся <strong>и</strong> <strong>в</strong> нашей лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong>. На<strong>и</strong><strong>в</strong>ные монгольск<strong>и</strong>е песчанк<strong>и</strong>проя<strong>в</strong>ляют настороженное <strong>и</strong> <strong>в</strong>з<strong>в</strong>олно<strong>в</strong>анное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к чучелу корсака,тогда как рядом со сходным по размеру чучелом утк<strong>и</strong> з<strong>в</strong>ерьк<strong>и</strong>чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>уют себя <strong>в</strong>полне комфортно (см. р<strong>и</strong>с. 5).Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные могут обладать <strong>в</strong>рожденным шаблоном <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я нетолько смертельно опасного х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка, но <strong>и</strong> подходящей добыч<strong>и</strong>, атакже опасного <strong>в</strong>рага <strong>и</strong>л<strong>и</strong> конкурента. В опытах с <strong>и</strong>грунко<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> обезьянкам<strong>и</strong>был<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лены пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong>, которые служат <strong>и</strong>м для распозна<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>янасекомых, пр<strong>и</strong>годных для охоты [Robinson 1970]. «Образконкурента» был <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лен пр<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>й рыж<strong>и</strong>х лесныхмура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> на модел<strong>и</strong>, <strong>и</strong>зображающ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>х <strong>в</strong>раго<strong>в</strong> — х<strong>и</strong>щных жужел<strong>и</strong>ц


300 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аа)б)Р<strong>и</strong>с. 5. «На<strong>и</strong><strong>в</strong>ные» монгольск<strong>и</strong>е песчанк<strong>и</strong> проя<strong>в</strong>ляют настороженное <strong>и</strong> <strong>в</strong>з<strong>в</strong>олно<strong>в</strong>анное<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е (5а) к чучелу х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка (корсака), тогда как рядом со сходнымпо размеру чучелом утк<strong>и</strong> з<strong>в</strong>ерьк<strong>и</strong> чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>уют себя <strong>в</strong>полне комфортно (5б).Фото а<strong>в</strong>тора


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>301[Дороше<strong>в</strong>а, Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2006]. Оказалось, что для мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> <strong>в</strong> обл<strong>и</strong>кепотенц<strong>и</strong>ального <strong>в</strong>рага <strong>в</strong>ажны так<strong>и</strong>е детал<strong>и</strong>, как темный ц<strong>в</strong>ет, д<strong>в</strong>усторонняяс<strong>и</strong>мметр<strong>и</strong>я <strong>и</strong> нал<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е «<strong>в</strong>ыросто<strong>в</strong>», <strong>и</strong>м<strong>и</strong>т<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>х ног<strong>и</strong> <strong>и</strong>антенны. На<strong>и</strong><strong>в</strong>ные (<strong>в</strong>ыращенные <strong>в</strong> лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong>) мура<strong>в</strong>ь<strong>и</strong> легко отл<strong>и</strong>чаютмодел<strong>и</strong>, несущ<strong>и</strong>е эт<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong> <strong>и</strong> реаг<strong>и</strong>руют на н<strong>и</strong>х <strong>и</strong>значальноагресс<strong>и</strong><strong>в</strong>но. Некоторые пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong>, на<strong>в</strong>язанные экспер<strong>и</strong>ментаторам<strong>и</strong>(напр<strong>и</strong>мер, белый ц<strong>в</strong>ет модел<strong>и</strong>), могут «<strong>в</strong>ыключ<strong>и</strong>ть» проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>яагресс<strong>и</strong><strong>и</strong>.Пом<strong>и</strong>мо <strong>в</strong><strong>и</strong>зуальных «<strong>в</strong>рожденных образо<strong>в</strong>», у <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong>лены<strong>и</strong> «образы» акуст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е, <strong>в</strong> частност<strong>и</strong>, реакц<strong>и</strong><strong>и</strong> на тре<strong>в</strong>ожные кр<strong>и</strong>к<strong>и</strong>.Вар<strong>и</strong>анты реакц<strong>и</strong>й на акуст<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е ст<strong>и</strong>мулы также разнообразны,как <strong>и</strong> <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты реакц<strong>и</strong>й на <strong>в</strong><strong>и</strong>зуальные ст<strong>и</strong>мулы. У некоторых <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>пр<strong>и</strong>мато<strong>в</strong> <strong>и</strong> пт<strong>и</strong>ц на<strong>и</strong><strong>в</strong>ные молодые особ<strong>и</strong> реаг<strong>и</strong>руют тре<strong>в</strong>ожным<strong>и</strong> реакц<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>на кр<strong>и</strong>к<strong>и</strong> сород<strong>и</strong>чей с пер<strong>в</strong>ого же предъя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я, у друг<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>это про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т только под <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я;есть <strong>и</strong> промежуточные <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анты, когда требуется «доуч<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е», со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е<strong>в</strong>рожденной реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Так, <strong>в</strong> опытах с альп<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>м<strong>и</strong>сусл<strong>и</strong>кам<strong>и</strong>, про<strong>и</strong>гры<strong>в</strong>ая <strong>и</strong>м зап<strong>и</strong>сь з<strong>в</strong>уко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>зда<strong>в</strong>аемых сород<strong>и</strong>чам<strong>и</strong> <strong>в</strong>от<strong>в</strong>ет на поя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е разных х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> <strong>в</strong>ыясн<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, чтомолодые сусл<strong>и</strong>к<strong>и</strong> знач<strong>и</strong>тельно быстрее <strong>в</strong>ыуч<strong>и</strong><strong>в</strong>аются реаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать нас<strong>и</strong>гналы, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>е быстро бегающ<strong>и</strong>м х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>кам, чем медленноподкрады<strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>мся [Mateo 2006].Так<strong>и</strong>м образом, ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные могут обладать <strong>в</strong>рожденным<strong>и</strong> шаблонам<strong>и</strong><strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажных ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, которые могут наход<strong>и</strong>ться<strong>в</strong> разной степен<strong>и</strong> гото<strong>в</strong>ност<strong>и</strong> к <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю. В этом рядучело<strong>в</strong>ек, похоже, зан<strong>и</strong>мает <strong>в</strong>полне естест<strong>в</strong>енное положен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>мата,«оборудо<strong>в</strong>анного» <strong>в</strong>рожденным<strong>и</strong> шаблонам<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я опасныхобъекто<strong>в</strong>, которые требуют со<strong>в</strong>ершенст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я путем пр<strong>и</strong>обретен<strong>и</strong>я<strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального опыта. Это предположен<strong>и</strong>е осно<strong>в</strong>анона результатах экспер<strong>и</strong>менто<strong>в</strong> с пят<strong>и</strong>месячным<strong>и</strong> младенцам<strong>и</strong>, которымпредъя<strong>в</strong>лял<strong>и</strong> схемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>я пауко<strong>в</strong>, <strong>в</strong> сра<strong>в</strong>нен<strong>и</strong><strong>и</strong>со столь же схемат<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> нейтральных объекто<strong>в</strong> —ц<strong>в</strong>ето<strong>в</strong> [Rakison, Derringer 2008]. Использо<strong>в</strong>алась популярная <strong>в</strong> экспер<strong>и</strong>ментальнойэтолог<strong>и</strong><strong>и</strong> процедура <strong>и</strong>змерен<strong>и</strong>я дл<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> ф<strong>и</strong>ксац<strong>и</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>згляда на предъя<strong>в</strong>ляемых объектах. Есл<strong>и</strong> <strong>и</strong>спытуемые задерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают<strong>в</strong>згляд дольше, можно полагать, что объект пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекает <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е. Детямпоказы<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>я, д<strong>в</strong><strong>и</strong>жущ<strong>и</strong>еся на экране. В пер<strong>в</strong>ой сер<strong>и</strong><strong>и</strong>опыто<strong>в</strong> оказалось, что он<strong>и</strong> дольше задерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают <strong>в</strong>згляд на схемат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хр<strong>и</strong>сунках пауко<strong>в</strong>, чем на схемах, соста<strong>в</strong>ленных <strong>и</strong>з тех же элементо<strong>в</strong>(туло<strong>в</strong><strong>и</strong>ще, голо<strong>в</strong>а, конечност<strong>и</strong>), но расположенных <strong>в</strong> хаот<strong>и</strong>чном


302 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>апорядке. Это поз<strong>в</strong>оляет полагать, что дет<strong>и</strong> опознают <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>я пауко<strong>в</strong>как более <strong>и</strong>нтересные, чем «бессмысленные» р<strong>и</strong>сунк<strong>и</strong>. Во <strong>в</strong>торойсер<strong>и</strong><strong>и</strong> опыто<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыясн<strong>и</strong>лось, что такое разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е напра<strong>в</strong>ленного <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>янаблюдается только тогда, когда част<strong>и</strong> пауко<strong>в</strong> был<strong>и</strong> <strong>и</strong>зображеныреал<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>чно, то есть конечност<strong>и</strong> <strong>и</strong>зогнуты <strong>в</strong> характерной для <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>поз<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong>. Есл<strong>и</strong> же ног<strong>и</strong> паука был<strong>и</strong> угло<strong>в</strong>атым<strong>и</strong>, то детям былобезразл<strong>и</strong>чно, <strong>в</strong> каком порядке он<strong>и</strong> «слеплены» <strong>в</strong> ед<strong>и</strong>ный образ. В этойс<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong> младенцы не распозна<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> паука. Самым<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтересным<strong>и</strong>оказал<strong>и</strong>сь результаты третьей сер<strong>и</strong><strong>и</strong> опыто<strong>в</strong>. Детям, прошедш<strong>и</strong>м пер<strong>в</strong>уюсер<strong>и</strong>ю опыто<strong>в</strong>, то есть уже знакомым со схемат<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>пауко<strong>в</strong>, которые пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лекал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е больше, чем «бессмысленные»образы, соста<strong>в</strong>ленные <strong>и</strong>з тех же элементо<strong>в</strong>, предлож<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ознаком<strong>и</strong>ться с фотограф<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> реальных пауко<strong>в</strong> на тех же экранах.После этого <strong>и</strong>м опять предъя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> пер<strong>в</strong>ую сер<strong>и</strong>ю схемат<strong>и</strong>чных <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>й.Теперь <strong>в</strong>згляд младенце<strong>в</strong> пр<strong>и</strong>тяг<strong>и</strong><strong>в</strong>ал<strong>и</strong> «нарушенные» <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>я.Ознаком<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>сь с реальным<strong>и</strong> объектам<strong>и</strong>, соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м<strong>и</strong><strong>и</strong>х <strong>в</strong>рожденному шаблону <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, он<strong>и</strong> генерал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знак<strong>и</strong>,характерные для пауко<strong>в</strong>, распознал<strong>и</strong> <strong>и</strong>х <strong>в</strong> «непра<strong>в</strong><strong>и</strong>льных» <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>ях<strong>и</strong> <strong>в</strong>озмут<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь нарушен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong>, допущенным<strong>и</strong> <strong>в</strong> констру<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong><strong>и</strong>образо<strong>в</strong>. Сходные ман<strong>и</strong>пуляц<strong>и</strong><strong>и</strong> с <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> растен<strong>и</strong>й оста<strong>в</strong>лял<strong>и</strong>детей ра<strong>в</strong>нодушным<strong>и</strong>.Нужно отмет<strong>и</strong>ть, что, проя<strong>в</strong>ляя по<strong>в</strong>ышенное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>ямпауко<strong>в</strong>, младенцы не демонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> «гото<strong>в</strong>ого страха».Откуда же берутся не<strong>и</strong>спра<strong>в</strong><strong>и</strong>мые «арахнофобы»? Пр<strong>и</strong> Лондонскомзоопарке есть курсы, посещая которые люд<strong>и</strong> стараются <strong>и</strong>зба<strong>в</strong><strong>и</strong>тьсяот на<strong>в</strong>язч<strong>и</strong><strong>в</strong>ого страха пауко<strong>в</strong>, который часто реально мешает <strong>и</strong>м <strong>в</strong>ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong>. Осно<strong>в</strong>ой обучен<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляется л<strong>и</strong>чное знакомст<strong>в</strong>о с крупным<strong>и</strong>паукам<strong>и</strong> — пт<strong>и</strong>цеедам<strong>и</strong> <strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телям<strong>и</strong> паукообразных.Люд<strong>и</strong>, страдающ<strong>и</strong>е арахнофоб<strong>и</strong>ей, дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>тельно перестают бояться«пр<strong>и</strong>рученных» хел<strong>и</strong>церо<strong>в</strong>ых, которых знают по <strong>и</strong>менам, но это, у<strong>в</strong>ы,не <strong>и</strong>злеч<strong>и</strong><strong>в</strong>ает <strong>и</strong>х от фоб<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> целом. В норме же больш<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>о <strong>в</strong>зрослыхлюдей <strong>и</strong>спыты<strong>в</strong>ают по отношен<strong>и</strong>ю к паукам умеренный страх,который, скорее, можно отнест<strong>и</strong> к настороженному <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ю. В тоже <strong>в</strong>ремя <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естно, что пом<strong>и</strong>мо «арахнофобо<strong>в</strong>», есть <strong>и</strong> «арахноф<strong>и</strong>лы».Можно предполож<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong>рожденный шаблон <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я, на осно<strong>в</strong>екоторого у детей «<strong>в</strong>ключается» по<strong>в</strong>ышенное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е к соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>мобразам, ш<strong>и</strong>роко распространен сред<strong>и</strong> людей, но у некоторыхна этой осно<strong>в</strong>е форм<strong>и</strong>руется прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположная реакц<strong>и</strong>я (недаромго<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>тся, что «от люб<strong>в</strong><strong>и</strong> до нена<strong>в</strong><strong>и</strong>ст<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н шаг»). На знамен<strong>и</strong>той«л<strong>и</strong>сьей ферме», осно<strong>в</strong>анной <strong>в</strong> ИЦ<strong>и</strong>Г СО РАН Д. К. Беляе<strong>в</strong>ым, л<strong>и</strong>сы <strong>в</strong>


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>303течен<strong>и</strong>е ряда поколен<strong>и</strong>й отб<strong>и</strong>рал<strong>и</strong>сь, одн<strong>и</strong> — на проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е агресс<strong>и</strong><strong>и</strong>,а друг<strong>и</strong>е — толерантност<strong>и</strong> по отношен<strong>и</strong>ю к чело<strong>в</strong>еку. Такая толерантностьпр<strong>и</strong> продолжающемся отборе пре<strong>в</strong>ращается <strong>в</strong> с<strong>и</strong>мпат<strong>и</strong>ю, бурно<strong>в</strong>ыражаемую по отношен<strong>и</strong>ю к любому д<strong>в</strong>уногому, см. [Трут 2008].Возможно, что <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е обе<strong>и</strong>х реакц<strong>и</strong>й леж<strong>и</strong>т <strong>в</strong>рожденный шаблон<strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я «пр<strong>и</strong>мата на д<strong>в</strong>ух ногах», то есть, по<strong>в</strong>ышенное <strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>ек этому образу. Воз<strong>в</strong>ращаясь к пр<strong>и</strong>меру с арахнофоб<strong>и</strong>ей, можнопредполож<strong>и</strong>ть, что <strong>в</strong> норме умеренный страх пауко<strong>в</strong> форм<strong>и</strong>руется удетей, когда он<strong>и</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>дят реакц<strong>и</strong>ю старш<strong>и</strong>х. В соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong> с концепц<strong>и</strong>ей«на<strong>в</strong>еденного обучен<strong>и</strong>я», для форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я страха <strong>в</strong> этом случаене требуется по<strong>в</strong>торных сочетан<strong>и</strong>й, достаточно одного наблюден<strong>и</strong>я.В качест<strong>в</strong>е прот<strong>и</strong><strong>в</strong>оположного чу<strong>в</strong>ст<strong>в</strong>а, на осно<strong>в</strong>е <strong>в</strong>рожденного по<strong>в</strong>ышенного<strong>в</strong>н<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>я к образу паука, у некоторых людей форм<strong>и</strong>руетсянеобычная с<strong>и</strong>мпат<strong>и</strong>я к эт<strong>и</strong>м объектам.В целом, можно полагать, что у мног<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> сущест<strong>в</strong>ует целыйнабор <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анто<strong>в</strong> отношен<strong>и</strong>я к ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажным ст<strong>и</strong>мулам — от генерал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных«смутных образо<strong>в</strong>» до более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее детал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анныхшаблоно<strong>в</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я. Можно сч<strong>и</strong>тать, что н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й<strong>в</strong><strong>и</strong>д, <strong>в</strong>ключая чело<strong>в</strong>ека, не я<strong>в</strong>ляется «tabula rasa» для обучен<strong>и</strong>я.Врожденный по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>й репертуар оказы<strong>в</strong>ает сущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ена <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> к обучен<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> может <strong>в</strong>ступать <strong>в</strong> конфл<strong>и</strong>ктс пр<strong>и</strong>обретаемым<strong>и</strong> на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong>.Сц е н а р <strong>и</strong> <strong>и</strong> ра з <strong>в</strong> <strong>и</strong> т <strong>и</strong> я,л е ж а щ <strong>и</strong> е <strong>в</strong> о с н о <strong>в</strong> е «<strong>в</strong> <strong>и</strong> д о т <strong>и</strong> п <strong>и</strong> ч е с к <strong>и</strong> х» с т е р е о т <strong>и</strong> п о <strong>в</strong> п о <strong>в</strong> е д е н <strong>и</strong> яИз<strong>в</strong>естно, что целостная карт<strong>и</strong>на <strong>в</strong><strong>и</strong>дот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>ясклады<strong>в</strong>ается <strong>и</strong>з разл<strong>и</strong>чных соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>х, которые <strong>в</strong>ключают какнаследст<strong>в</strong>енно обусло<strong>в</strong>ленные по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>е стереот<strong>и</strong>пы, так <strong>и</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>,сформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное <strong>в</strong> результате <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального <strong>и</strong> соц<strong>и</strong>альногоопыта [Фабр<strong>и</strong> 1976]. Ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енным кр<strong>и</strong>тер<strong>и</strong>ем, поз<strong>в</strong>оляющ<strong>и</strong>м раздел<strong>и</strong>тьсоста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нкта <strong>и</strong> обучен<strong>и</strong>я <strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong><strong>и</strong> ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отного,я<strong>в</strong>ляется экспер<strong>и</strong>мент. К настоящему <strong>в</strong>ремен<strong>и</strong> стало ясно, что «КаспарХаузер» экспер<strong>и</strong>менты могут пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> к желаемому результату только<strong>в</strong> тех случаях, когда он<strong>и</strong> про<strong>в</strong>одятся на осно<strong>в</strong>е популяц<strong>и</strong>онного подхода,то есть уч<strong>и</strong>ты<strong>в</strong>ают <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальную <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ость наследуемыхстереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Дело <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях не <strong>в</strong>се особ<strong>и</strong>могут быть нос<strong>и</strong>телям<strong>и</strong> <strong>в</strong>сех <strong>в</strong>озможных <strong>в</strong><strong>и</strong>дот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Однако есл<strong>и</strong> сред<strong>и</strong> тест<strong>и</strong>руемых «на<strong>и</strong><strong>в</strong>ных» молодых<strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> хотя бы одна особь демонстр<strong>и</strong>рует целостный стереот<strong>и</strong>п


304 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>апо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «<strong>в</strong>се <strong>и</strong> сразу», этого уже достаточно для того,чтобы сч<strong>и</strong>тать такой стереот<strong>и</strong>п <strong>в</strong>ходящ<strong>и</strong>м <strong>в</strong> наследст<strong>в</strong>енно обусло<strong>в</strong>леннуюпрограмму. Подобные результаты могут <strong>и</strong>ногда разрушатьм<strong>и</strong>фы о передаче сложных по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>емо<strong>в</strong> с помощью культурныхтрад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й (подробно: [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2004; 2006].Д<strong>в</strong>а пр<strong>и</strong>мера хорошо <strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>руют это положен<strong>и</strong>е. Пер<strong>в</strong>ый касаетсяформ<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я стереот<strong>и</strong>па охотн<strong>и</strong>чь<strong>его</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а <strong>и</strong> Пантелее<strong>в</strong>а [2001] <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые оп<strong>и</strong>сал<strong>и</strong> массо<strong>в</strong>ую охотуобычных об<strong>и</strong>тателей лесной подст<strong>и</strong>лк<strong>и</strong> — мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> Myrmica rubra —на прыгающ<strong>и</strong>х ногох<strong>в</strong>осток (Collembola). Обнаруж<strong>и</strong><strong>в</strong> на с<strong>в</strong>оем участкеразмнож<strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хся ногох<strong>в</strong>осток, семья полностью переключаетсяна эту добычу. Охотн<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й стереот<strong>и</strong>п мура<strong>в</strong>ья напом<strong>и</strong>нает дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ямышкующей л<strong>и</strong>сы. Его можно отнест<strong>и</strong> к сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельно сложным стереот<strong>и</strong>пам,<strong>и</strong> нужно отмет<strong>и</strong>ть, что раз<strong>в</strong>орач<strong>и</strong><strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е наследст<strong>в</strong>енной программыможет полностью обеспеч<strong>и</strong>ть реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>ю <strong>и</strong> более сложногопо<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong>осп<strong>и</strong>танные <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> от сород<strong>и</strong>чей птенцыскопы <strong>в</strong> положенное <strong>в</strong>ремя нач<strong>и</strong>нают нырять <strong>и</strong> ло<strong>в</strong><strong>и</strong>ть рыбу [Schaadt,Rymon 1982]. В этом случае охотн<strong>и</strong>чье <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> х<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ка пробуждаетсяпод дейст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, <strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х от разл<strong>и</strong>чных средо<strong>в</strong>ыхфакторо<strong>в</strong>, <strong>в</strong> том ч<strong>и</strong>сле, от потенц<strong>и</strong>альной добыч<strong>и</strong>. В наш<strong>и</strong>х экспер<strong>и</strong>ментахс «на<strong>и</strong><strong>в</strong>ным<strong>и</strong>» мура<strong>в</strong>ьям<strong>и</strong> Myrmica оказалось, что ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>,<strong>и</strong>сходящ<strong>и</strong>х от потенц<strong>и</strong>альной добыч<strong>и</strong>, недостаточно для пробужден<strong>и</strong>яохотн<strong>и</strong>чь<strong>его</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. В лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong> «Каспар Хаузер»-мура<strong>в</strong>ь<strong>и</strong> относ<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ськ ногох<strong>в</strong>осткам <strong>в</strong>полне дружеск<strong>и</strong> (р<strong>и</strong>с. 6). Поэтому сначаламы предполож<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что мура<strong>в</strong>ь<strong>и</strong> обучаются охоте на прыгающую добычупутем наблюден<strong>и</strong>я, то есть, переключен<strong>и</strong>е семь<strong>и</strong> на поя<strong>в</strong>ляющуюсямассо<strong>в</strong>ую добычу про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т на осно<strong>в</strong>е «культурных трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й».Однако популяц<strong>и</strong>онный подход к <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю этого стереот<strong>и</strong>па показал,что небольшая (около 7 %) часть семей демонстр<strong>и</strong>рует целостныйохотн<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>й стереот<strong>и</strong>п по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «<strong>в</strong>се <strong>и</strong> сразу», <strong>и</strong> так<strong>и</strong>м образом,он может быть полностью <strong>в</strong>рожденным [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Пантелее<strong>в</strong>а2005]. Оста<strong>в</strong>алось неясным, как но<strong>в</strong>ое для семь<strong>и</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>, характерноедля столь малой дол<strong>и</strong> фураж<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>, может стать массо<strong>в</strong>ым <strong>и</strong> пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong>к переключен<strong>и</strong>ю мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> на поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>йся богатый <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>кп<strong>и</strong>щ<strong>и</strong>. Этот <strong>в</strong>опрос будет рассмотрен н<strong>и</strong>же.Второй пр<strong>и</strong>мер касается оруд<strong>и</strong>йного по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я но<strong>в</strong>окаледонск<strong>и</strong>хгалок. В естест<strong>в</strong>енных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях эт<strong>и</strong> пт<strong>и</strong>цы <strong>и</strong>згото<strong>в</strong>ляют «грабл<strong>и</strong>»<strong>и</strong> «удочк<strong>и</strong>» для <strong>и</strong>з<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я насекомых <strong>и</strong>з-под коры дере<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>.Это <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> долго сч<strong>и</strong>талось проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ем культурных трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й[Hunt, Gray 2003]. Такому объяснен<strong>и</strong>ю, с пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>ем когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>305а)б)Р<strong>и</strong>с. 6. Сред<strong>и</strong> мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> Murmica rubra есть пр<strong>и</strong>рожденные охотн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> напрыгуч<strong>и</strong>х ногох<strong>в</strong>осток (6а) <strong>и</strong> особ<strong>и</strong>, которые поначалу относятся к потенц<strong>и</strong>альнымжерт<strong>в</strong>ам так же м<strong>и</strong>рно, как к членам с<strong>в</strong>оей семь<strong>и</strong> (6б). ФотоС. Н. Пантелее<strong>в</strong>ой


306 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>асоста<strong>в</strong>ляющей, способст<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ал<strong>и</strong> чудеса г<strong>и</strong>бкост<strong>и</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>нтеллекта, проя<strong>в</strong>ляемыегалкам<strong>и</strong> <strong>в</strong> лабораторных экспер<strong>и</strong>ментах с <strong>в</strong>ыбором, пр<strong>и</strong>менен<strong>и</strong>ем<strong>и</strong> преобразо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ем оруд<strong>и</strong>й. Однако од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з четырех «КаспарХаузер»-птенцо<strong>в</strong> продемонстр<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ал стереот<strong>и</strong>п <strong>и</strong>згото<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>яоруд<strong>и</strong>й по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «<strong>в</strong>се <strong>и</strong> сразу», <strong>и</strong> так<strong>и</strong>м образом показал наследст<strong>в</strong>еннуюпр<strong>и</strong>роду оруд<strong>и</strong>йного по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я у предста<strong>в</strong><strong>и</strong>телей с<strong>в</strong>о<strong>его</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>да [Kenward et al. 2005]. Птенцо<strong>в</strong> <strong>в</strong>ыращ<strong>и</strong><strong>в</strong>ать <strong>в</strong> <strong>и</strong>золяц<strong>и</strong><strong>и</strong> гораздосложнее, чем мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>, <strong>и</strong> с пт<strong>и</strong>цам<strong>и</strong> такой экспер<strong>и</strong>мент не можетбыть массо<strong>в</strong>ым, поэтому мы не можем сказать, какую долю соста<strong>в</strong>ляют«ген<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong>рожденной оруд<strong>и</strong>йной деятельност<strong>и</strong>» сред<strong>и</strong> галок.Возможно, <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателям просто по<strong>в</strong>езло <strong>в</strong> том, что од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з четырехптенцо<strong>в</strong> оказался нос<strong>и</strong>телем целостного стереот<strong>и</strong>па. Теперь су<strong>в</strong>еренностью можно сказать, что не <strong>в</strong>се галк<strong>и</strong> с рожден<strong>и</strong>я я<strong>в</strong>ляютсяумелым<strong>и</strong>. Как же получается, что <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>роде <strong>в</strong>се члены наблюдаемыхпопуляц<strong>и</strong>й пользуются оруд<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> [Hunt, Gray 2003]?Для объяснен<strong>и</strong>я того, как распространяются сложные по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>естереот<strong>и</strong>пы <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях, нам<strong>и</strong> была <strong>в</strong>ыд<strong>в</strong><strong>и</strong>нута г<strong>и</strong>потеза «распределенногосоц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я» [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др. 2008; Reznikova,Panteleeva 2008]. Идея распределенного соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>ясосто<strong>и</strong>т <strong>в</strong> том, что <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong><strong>и</strong> пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>уют немногоч<strong>и</strong>сленныенос<strong>и</strong>тел<strong>и</strong> целостных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, достаточно сложных <strong>и</strong>не <strong>в</strong>сегда <strong>в</strong>остребо<strong>в</strong>анных. В с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>ях, когда соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующее <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>оказы<strong>в</strong>ается полезным, эт<strong>и</strong> особ<strong>и</strong> служат «катал<strong>и</strong>заторам<strong>и</strong>»для более многоч<strong>и</strong>сленных нос<strong>и</strong>телей отдельных (до поры «спящ<strong>и</strong>х»)фрагменто<strong>в</strong> генет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х программ, определяющ<strong>и</strong>х эт<strong>и</strong> стереот<strong>и</strong>пы.Путем простой <strong>и</strong> ун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальной формы соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>з<strong>в</strong>естнойкак «соц<strong>и</strong>альное облегчен<strong>и</strong>е», стереот<strong>и</strong>пы достра<strong>и</strong><strong>в</strong>аются доцелостных, <strong>и</strong> так<strong>и</strong>м образом объясн<strong>и</strong>ть распространен<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ой дляпопуляц<strong>и</strong><strong>и</strong> формы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я можно без пр<strong>и</strong><strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я столь сложныхфеномено<strong>в</strong> как культурная преемст<strong>в</strong>енность. Ключе<strong>в</strong>ым с<strong>в</strong>ойст<strong>в</strong>ом«ауд<strong>и</strong>тор<strong>и</strong><strong>и</strong>», наблюдающей за результатам<strong>и</strong> деятельност<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>телейцелостного стереот<strong>и</strong>па, я<strong>в</strong>ляется <strong>в</strong>рожденная предрасположенностьк <strong>в</strong>ыполнен<strong>и</strong>ю определенных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, т<strong>и</strong>п<strong>и</strong>чных для<strong>в</strong><strong>и</strong>да, но не <strong>в</strong>ходящ<strong>и</strong>х <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>ной по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>й репертуар до тойпоры, пока усло<strong>в</strong><strong>и</strong>я соот<strong>в</strong>етст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>м образом не <strong>и</strong>змен<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь.Как отмечалось <strong>в</strong>ыше, некоторые пр<strong>и</strong>меры, пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еденные <strong>в</strong> л<strong>и</strong>тературепоследн<strong>и</strong>х лет как доказательст<strong>в</strong>о культурных трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й у <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>,могут пр<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>жайшем рассмотрен<strong>и</strong><strong>и</strong> оказаться проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>емраспределенного соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я. Одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з так<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong>я<strong>в</strong>ляется спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческая по<strong>в</strong>еденческая модель грум<strong>и</strong>нга у ш<strong>и</strong>мпан-


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>307зе, получ<strong>и</strong><strong>в</strong>шая наз<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е «грум<strong>и</strong>нг рука об руку». Пара ш<strong>и</strong>мпанзепр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мает пр<strong>и</strong> грум<strong>и</strong>нге характерную позу, напом<strong>и</strong>нающую бук<strong>в</strong>уА, так как ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные сцепляют <strong>в</strong>ысоко поднятые рук<strong>и</strong>, а с<strong>в</strong>ободным<strong>и</strong>рукам<strong>и</strong> переб<strong>и</strong>рают друг другу шерсть. Когда группа устра<strong>и</strong><strong>в</strong>ается наотдых, можно <strong>в</strong><strong>и</strong>деть то <strong>и</strong> дело <strong>в</strong>здымающ<strong>и</strong>еся рук<strong>и</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>, <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>хподобным образом. Эта поза характерна л<strong>и</strong>шь длянемног<strong>и</strong>х популяц<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>мпанзе, <strong>и</strong> она <strong>в</strong>ынесена на обложку кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>У. Мак Грю «Культурные ш<strong>и</strong>мпанзе» [McGrew 2004] как показательныйпр<strong>и</strong>мер культурных трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>й. Эту точку зрен<strong>и</strong>я поддерж<strong>и</strong><strong>в</strong>ают<strong>и</strong> <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ател<strong>и</strong> Йерксо<strong>в</strong>ского пр<strong>и</strong>матолог<strong>и</strong>ческого центра, <strong>и</strong>зучающ<strong>и</strong>епроя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е данной по<strong>в</strong>еденческой модел<strong>и</strong> <strong>в</strong> группах ш<strong>и</strong>мпанзе,содержащ<strong>и</strong>хся <strong>в</strong> не<strong>в</strong>оле [Bonnie, deWaal 2006]. Однако тот факт, чтоэтот по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>й стереот<strong>и</strong>п проя<strong>в</strong><strong>и</strong>лся по пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пу «<strong>в</strong>се <strong>и</strong> сразу»у одной <strong>и</strong>з самок, <strong>и</strong> модель по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я распространялась л<strong>и</strong>шь сред<strong>и</strong>огран<strong>и</strong>ченного ч<strong>и</strong>сла сород<strong>и</strong>чей, поз<strong>в</strong>оляет полагать, что наследст<strong>в</strong>еннаяпредрасположенность <strong>и</strong>грает заметную роль <strong>в</strong> проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong><strong>и</strong>данной формы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я.Итак, <strong>в</strong><strong>и</strong>дот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й стереот<strong>и</strong>п по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, наблюдаемый <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong><strong>и</strong>,может быть результатом проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я со<strong>в</strong>ершенно разных<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>анто<strong>в</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>я по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. В частност<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможны следующ<strong>и</strong>е:(1) стереот<strong>и</strong>п полностью осно<strong>в</strong>ан на <strong>в</strong>рожденной программе; (2) осно<strong>в</strong>анна «достройке» <strong>в</strong>рожденной программы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я за счет <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуального<strong>и</strong> соц<strong>и</strong>ального опыта; (3) я<strong>в</strong>ляется результатом «распределенного»соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я, осно<strong>в</strong>анного на <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>и</strong>нос<strong>и</strong>телей целостных по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>х стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong> <strong>и</strong> нос<strong>и</strong>телей отдельныхфрагменто<strong>в</strong> эт<strong>и</strong>х стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>.По <strong>в</strong> е д е н ч е с к а я <strong>и</strong> к о г н <strong>и</strong> т <strong>и</strong> <strong>в</strong> н а я с п е ц <strong>и</strong> а л <strong>и</strong> з а ц <strong>и</strong> я<strong>в</strong> п о п ул я ц <strong>и</strong> я х <strong>и</strong> с о о б щ е с т <strong>в</strong>а хУ мног<strong>и</strong>х <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях <strong>в</strong>ыделяются спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анные<strong>в</strong> по<strong>в</strong>еденческом отношен<strong>и</strong><strong>и</strong> групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>к<strong>и</strong>, сходные потак<strong>и</strong>м пр<strong>и</strong>знакам как <strong>в</strong>ыбор д<strong>и</strong>еты, спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ка суточной акт<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong>,по<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ое, охранное, терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>альное <strong>и</strong> ор<strong>и</strong>ент<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>очное <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong>,ярусное распределен<strong>и</strong>е. Так, <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях некоторых <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> рыб одн<strong>и</strong>особ<strong>и</strong> постоянно кормятся на глуб<strong>и</strong>не, а друг<strong>и</strong>е — бл<strong>и</strong>же к по<strong>в</strong>ерхност<strong>и</strong><strong>в</strong>оды. Это проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>е по<strong>в</strong>еденческой спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> [Bolnick et al.2003], которая может быть осно<strong>в</strong>ана на предпочтен<strong>и</strong>ях определенныхст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, скорост<strong>и</strong> реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>, разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> скорост<strong>и</strong> перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я,уро<strong>в</strong>не агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>е друг<strong>и</strong>х пс<strong>и</strong>хоф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х


308 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ахарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к, носящ<strong>и</strong>х, гла<strong>в</strong>ным образом, <strong>в</strong>рожденный характер.Можно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> множест<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong>, <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>х ряду — результаты, полученные<strong>в</strong> нашей лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong> (р<strong>и</strong>с. 7): сред<strong>и</strong> на<strong>и</strong><strong>в</strong>ных шмелей, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хсяна с<strong>в</strong>ет <strong>в</strong> лабораторном гнезде, одн<strong>и</strong> стаб<strong>и</strong>льно предпоч<strong>и</strong>таюттре угольные, а друг<strong>и</strong>е — круглые <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енные «ц<strong>в</strong>еты» [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а<strong>и</strong> др. 2007]. Оп<strong>и</strong>санные <strong>в</strong>ыше с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, когда разные особ<strong>и</strong> обладаютл<strong>и</strong>бо целостным<strong>и</strong> стереот<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>бо <strong>и</strong>х фрагментам<strong>и</strong>, такжеможно отнест<strong>и</strong> к проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю по<strong>в</strong>еденческой спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Р<strong>и</strong>с. 7. «На<strong>и</strong><strong>в</strong>ные» шмел<strong>и</strong>, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся на с<strong>в</strong>ет <strong>в</strong> лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong>, могут проя<strong>в</strong>лятьстойкое <strong>в</strong>рожденное предпочтен<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енным ц<strong>в</strong>етам определеннойформы. Фото А. В. ЧерненкоРазделен<strong>и</strong>е ролей <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>ально орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных сообщест<strong>в</strong>ах <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>осно<strong>в</strong>ано на <strong>и</strong>х <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальных разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях, которые я<strong>в</strong>ляютсяследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> могутбыть морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ефункц<strong>и</strong>й может быть постоянным <strong>и</strong> <strong>в</strong>ременным. Есл<strong>и</strong> разделен<strong>и</strong>етруда <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>е осно<strong>в</strong>ано на разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> способностяхк решен<strong>и</strong>ю задач, требующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я определенных <strong>и</strong>нтеллектуальныхресурсо<strong>в</strong>, можно го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>ах.Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, как одна <strong>и</strong>з соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хпо<strong>в</strong>еденческой <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях, осно<strong>в</strong>ана <strong>в</strong>рожденныхсклонностях <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуумо<strong>в</strong> к образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю одн<strong>и</strong>х ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язях<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, к «запрету» на образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2007;


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>309Reznikova 2007]. О «запрете» речь <strong>и</strong>дет, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> тех случаях, когда<strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альную роль особ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>т «самопожерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е». Напр<strong>и</strong>мер,мура<strong>в</strong>ей, бросающ<strong>и</strong>йся на <strong>в</strong>рага пр<strong>и</strong> защ<strong>и</strong>те терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>альных гран<strong>и</strong>ц,не должен проя<strong>в</strong>лять способностей к <strong>и</strong>збежан<strong>и</strong>ю опасност<strong>и</strong> (подобнотому, как солдат не должен обдумы<strong>в</strong>ать полученный пр<strong>и</strong>каз), тогдакак для мура<strong>в</strong>ья, соб<strong>и</strong>рающ<strong>его</strong> угле<strong>в</strong>одную п<strong>и</strong>щу на колон<strong>и</strong>ях тлей,подобные на<strong>в</strong>ык<strong>и</strong> могут быть полезным<strong>и</strong>. Можно предполож<strong>и</strong>ть, чторазделен<strong>и</strong>е ролей осно<strong>в</strong>ано на <strong>в</strong>рожденных пс<strong>и</strong>хоф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ххарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ках, <strong>в</strong>ключающ<strong>и</strong>х «облегчен<strong>и</strong>е» <strong>и</strong> «запреты» разныхформ обучен<strong>и</strong>я [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> 2008].Казалось бы, мы ста<strong>в</strong><strong>и</strong>м <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> члено<strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>а на рельсыжестк<strong>и</strong>х, наследст<strong>в</strong>енно закрепленных, предопределен<strong>и</strong>й. Однако«<strong>и</strong>нтеллектуальная планка» для проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я г<strong>и</strong>бкого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я можетбыть <strong>в</strong>ысокой, что откры<strong>в</strong>ает немалые <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> для <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного<strong>и</strong> но<strong>в</strong>аторского по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Так, <strong>в</strong> экспер<strong>и</strong>ментах с пчелам<strong>и</strong> <strong>и</strong>мура<strong>в</strong>ьям<strong>и</strong> было показано, что есл<strong>и</strong> с простым<strong>и</strong> по<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> задачам<strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong>се члены улья <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мура<strong>в</strong>ейн<strong>и</strong>ка, то проблемы, требующ<strong>и</strong>еспособност<strong>и</strong> абстраг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> ула<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ать закономерност<strong>и</strong>,доступны л<strong>и</strong>шь немног<strong>и</strong>м особям [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 1983; 2007; Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong>, Карце<strong>в</strong> 1984]. Именно <strong>и</strong>з <strong>и</strong>х рядо<strong>в</strong>, по-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, <strong>и</strong> <strong>в</strong>ербуютсяраз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, отыск<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> п<strong>и</strong>щ<strong>и</strong> <strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>едеятельность с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сород<strong>и</strong>чей. Экспер<strong>и</strong>ментальные<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> подрода Formica s. str. функц<strong>и</strong>ональныегруппы раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, которые могут решать задач<strong>и</strong>, несра<strong>в</strong>ненноболее сложные, чем «простые» фураж<strong>и</strong>ры. Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> этой«<strong>и</strong>нтеллектуальной эл<strong>и</strong>ты» немногоч<strong>и</strong>сленны, он<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>ляют около10 % от общ<strong>его</strong> ч<strong>и</strong>сла <strong>в</strong>негнездо<strong>в</strong>ых рабоч<strong>и</strong>х. С помощью лаб<strong>и</strong>р<strong>и</strong>нта«б<strong>и</strong>нарное дере<strong>в</strong>о» было <strong>в</strong>ыяснено, что раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> способны запомн<strong>и</strong>тьпоследо<strong>в</strong>ательность по<strong>в</strong>орото<strong>в</strong> на пут<strong>и</strong> к кормушке <strong>и</strong> передатьэту <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю фураж<strong>и</strong>рам [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Рябко 1990; Но<strong>в</strong>городо<strong>в</strong>а2006; Reznikova 2008]. Он<strong>и</strong> также могут ула<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ать закономерност<strong>и</strong><strong>в</strong> предлагаемой <strong>и</strong>м последо<strong>в</strong>ательност<strong>и</strong> по<strong>в</strong>орото<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>хдля «сжат<strong>и</strong>я» сообщен<strong>и</strong>я: так, «закономерная» последо<strong>в</strong>ательность«шесть раз нале<strong>в</strong>о» знач<strong>и</strong>тельно проще для запом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> передач<strong>и</strong>,чем, скажем, «нале<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-нале<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-нале<strong>в</strong>о», тоесть «случайная» [Ryabko, Reznikova 1996].Вполне <strong>в</strong>озможно, что мартышк<strong>и</strong>, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые ополосну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е клубн<strong>и</strong><strong>в</strong> море, ш<strong>и</strong>мпанзе, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>зя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> рук<strong>и</strong> каменные «молоты» <strong>и</strong> «нако<strong>в</strong>альн<strong>и</strong>»для раскалы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я орехо<strong>в</strong> [Whiten et al. 1999] <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>одруг<strong>и</strong>х <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> — «<strong>и</strong>нно<strong>в</strong>аторо<strong>в</strong>» находятся <strong>в</strong> том же ряду (подроб-


310 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ано см. [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2008]). Но<strong>в</strong>аторское <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуума необязательнос<strong>в</strong>язано с <strong>в</strong>ысок<strong>и</strong>м <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м рангом <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>е, хотя<strong>в</strong>ысокоранго<strong>в</strong>ой особ<strong>и</strong> будут подражать с большей <strong>в</strong>ероятностью, чем<strong>и</strong>згою. Нужно отмет<strong>и</strong>ть, что ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альных групп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>кахдост<strong>и</strong>гают <strong>в</strong>ысш<strong>и</strong>х ступеней <strong>и</strong>ерарх<strong>и</strong><strong>и</strong> разл<strong>и</strong>чным<strong>и</strong> путям<strong>и</strong>, <strong>и</strong> у <strong>в</strong>ысокораз<strong>в</strong><strong>и</strong>тых соц<strong>и</strong>альных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> «путь на<strong>в</strong>ерх» проклады<strong>в</strong>ается нередкос помощью <strong>и</strong>нтеллекта. Класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>мер пр<strong>и</strong><strong>в</strong>еден ДжейнГуддолл [1974]: со<strong>в</strong>сем молодой <strong>и</strong> не такой уж с<strong>и</strong>льный ш<strong>и</strong>мпанзеМайк за<strong>в</strong>ое<strong>в</strong>ал недосягаемый а<strong>в</strong>тор<strong>и</strong>тет <strong>в</strong> группе, стуча пустым<strong>и</strong> кан<strong>и</strong>страм<strong>и</strong>,которые он стащ<strong>и</strong>л <strong>в</strong> лагере <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ателей.Можно предполож<strong>и</strong>ть, что осно<strong>в</strong>ой для реал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>ах <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> я<strong>в</strong>ляется соц<strong>и</strong>альное обучен<strong>и</strong>е,то есть способность ос<strong>в</strong>а<strong>и</strong><strong>в</strong>ать но<strong>в</strong>ые формы по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я путемподражан<strong>и</strong>я. Эта область когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной этолог<strong>и</strong><strong>и</strong> нуждается <strong>в</strong> дальнейшейразработке.За к л ю ч е н <strong>и</strong> еОбобщен<strong>и</strong>е дост<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>й когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной этолог<strong>и</strong><strong>и</strong> поз<strong>в</strong>оляет полагать,что н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й <strong>в</strong><strong>и</strong>д, <strong>в</strong>ключая чело<strong>в</strong>ека, не я<strong>в</strong>ляется«tabula rasa» для обучен<strong>и</strong>я, а <strong>и</strong>нтеллект ж<strong>и</strong><strong>в</strong>ых сущест<strong>в</strong> не обладаетун<strong>и</strong><strong>в</strong>ерсальностью. Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная деятельность форм<strong>и</strong>руется на осно<strong>в</strong>енабора <strong>в</strong>озможностей, к которым относятся <strong>в</strong><strong>и</strong>доспец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ческаяф<strong>и</strong>льтрац<strong>и</strong>я ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, <strong>в</strong>рожденные склонност<strong>и</strong> к образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю одн<strong>и</strong>хассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язей <strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, запрет на образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х, наборгенет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong> обусло<strong>в</strong>ленных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>, ранн<strong>и</strong>й опыт, а для соц<strong>и</strong>альных<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> — еще <strong>и</strong> функц<strong>и</strong>ональная роль <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>е. Все эт<strong>и</strong><strong>и</strong>сток<strong>и</strong> когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной деятельност<strong>и</strong> оказы<strong>в</strong>ают сущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>ена ее спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>ку. Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные разных <strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> демонстр<strong>и</strong>руют способност<strong>и</strong>к чрез<strong>в</strong>ычайно сложным формам когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной деятельност<strong>и</strong> <strong>в</strong>пределах, однако, <strong>в</strong>есьма узк<strong>и</strong>х домено<strong>в</strong>. В<strong>и</strong>дот<strong>и</strong>п<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е огран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>яформ<strong>и</strong>руют спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>анное раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ных способностейу <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>.Процессы обучен<strong>и</strong>я <strong>в</strong>о многом упра<strong>в</strong>ляются наследст<strong>в</strong>енно обусло<strong>в</strong>леннойпредрасположенностью, <strong>и</strong>ным<strong>и</strong> сло<strong>в</strong>ам<strong>и</strong>, обучен<strong>и</strong>е контрол<strong>и</strong>руется<strong>и</strong>нст<strong>и</strong>нктом. Обучен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> контексте <strong>в</strong>рожденной предрасположенност<strong>и</strong>про<strong>и</strong>сход<strong>и</strong>т часто после ед<strong>и</strong>нст<strong>в</strong>енного сочетан<strong>и</strong>яст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>. Это касается ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажных с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong>й, так<strong>и</strong>х, как страхх<strong>и</strong>щн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, разл<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>е род<strong>и</strong>телей, поло<strong>в</strong>ых партнеро<strong>в</strong>, ядо<strong>в</strong><strong>и</strong>тых <strong>и</strong>съедобных объекто<strong>в</strong>. Ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отные могут быть «оборудо<strong>в</strong>аны» л<strong>и</strong>бо го-


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>311то<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> <strong>в</strong>рожденным<strong>и</strong> шаблонам<strong>и</strong> <strong>в</strong>оспр<strong>и</strong>ят<strong>и</strong>я ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажных ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>,л<strong>и</strong>бо генерал<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анным<strong>и</strong> «смутным<strong>и</strong> образам<strong>и</strong>», ускоряющ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>процесс обучен<strong>и</strong>я.Врожденный по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>й репертуар <strong>в</strong>оздейст<strong>в</strong>ует на процессыобучен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> может <strong>в</strong>ступать <strong>в</strong> конфл<strong>и</strong>кт с пр<strong>и</strong>обретаемым<strong>и</strong> на<strong>в</strong>ыкам<strong>и</strong>.Инд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальный опыт, особенно ранн<strong>и</strong>й, может оказы<strong>в</strong>атьнастолько сущест<strong>в</strong>енное <strong>в</strong>л<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>е на общую карт<strong>и</strong>ну по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, что«<strong>в</strong>печатанные» стереот<strong>и</strong>пы могут быть столь же прочным<strong>и</strong>, как <strong>и</strong><strong>в</strong>рожденные.На популяц<strong>и</strong>онном уро<strong>в</strong>не <strong>в</strong>ажную роль <strong>и</strong>грает <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальная<strong>в</strong>ар<strong>и</strong>абельность набора <strong>в</strong>озможностей для обучен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойдеятельност<strong>и</strong>. Такая <strong>в</strong>ар<strong>и</strong>абельность наход<strong>и</strong>т отражен<strong>и</strong>е <strong>в</strong> по<strong>в</strong>еденческойспец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>, которая может баз<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>аться на предпочтен<strong>и</strong>яхопределенных ст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong>, скорост<strong>и</strong> реакц<strong>и</strong><strong>и</strong>, разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> скорост<strong>и</strong>перед<strong>в</strong><strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я, уро<strong>в</strong>не агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ност<strong>и</strong> <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>е друг<strong>и</strong>х пс<strong>и</strong>хоф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ххарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к. По<strong>в</strong>еденческая спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я наход<strong>и</strong>т<strong>в</strong>ыражен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> <strong>в</strong> по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>х последо<strong>в</strong>ательностях, пр<strong>и</strong>сутст<strong>в</strong>ующ<strong>и</strong>ху разных особей как <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>де целостных стереот<strong>и</strong>по<strong>в</strong>, так <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>в</strong><strong>и</strong>деотдельных, до поры «спящ<strong>и</strong>х», фрагменто<strong>в</strong>, требующ<strong>и</strong>х достройк<strong>и</strong>.Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыражается <strong>в</strong> том, что члены разных популяц<strong>и</strong>онныхгрупп<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ок <strong>в</strong> разной степен<strong>и</strong> проя<strong>в</strong>ляют способност<strong>и</strong>к решен<strong>и</strong>ю разл<strong>и</strong>чных ж<strong>и</strong>зненно <strong>в</strong>ажных задач. Можно полагать, чтокогн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я помогает популяц<strong>и</strong>ям операт<strong>и</strong><strong>в</strong>но реаг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>атьна <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>я характер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к среды об<strong>и</strong>тан<strong>и</strong>я, а у соц<strong>и</strong>альных<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong> леж<strong>и</strong>т <strong>в</strong> осно<strong>в</strong>е разделен<strong>и</strong>я ролей <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>ах.Работа поддержана грантом РФФИпроект № 08-04-00489Сп <strong>и</strong> с о к л <strong>и</strong> т е рат у р ыГудолл 1974 — Гудолл Дж. В тен<strong>и</strong> чело<strong>в</strong>ека. М.: М<strong>и</strong>р, 1974.Дороше<strong>в</strong>а, Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2006 — Дороше<strong>в</strong>а Е. А., Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Экспер<strong>и</strong>ментальное<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е этолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х механ<strong>и</strong>змо<strong>в</strong> <strong>в</strong>за<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>я рыж<strong>и</strong>хлесных мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> <strong>и</strong> жужел<strong>и</strong>ц // Зоол. журн. 2006. Т. 85. № 2. С. 183—191.Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong> 1969 — Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong> Г. А. Обобщен<strong>и</strong>е зр<strong>и</strong>тельныхст<strong>и</strong>муло<strong>в</strong> как пр<strong>и</strong>мер решен<strong>и</strong>я пчелам<strong>и</strong> от<strong>в</strong>леченных задач // Зоол.журн. 1969. Т. 48. С. 1125—1136.Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong> 1989 — Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong> Г. А. Как оцен<strong>и</strong>ть <strong>и</strong>нтеллект<strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> ? // Пр<strong>и</strong>рода. 1989. № 4. С. 18—25.


312 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аМазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong>, Карце<strong>в</strong> 1984 — Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong> Г. А., Карце<strong>в</strong> В. М.Особенност<strong>и</strong> по<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я общест<strong>в</strong>енных <strong>и</strong> параз<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>хпере пончатокрылых // По<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е насекомых. М.: Наука, 1984. С. 95—118.Но<strong>в</strong>городо<strong>в</strong>а 2006 — Но<strong>в</strong>городо<strong>в</strong>а Т. А. Экспер<strong>и</strong>ментальное <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>епере дач<strong>и</strong> <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> у луго<strong>в</strong>ого мура<strong>в</strong>ья (Formica pratensis, Hymenoptera,Formicidae) с помощью лаб<strong>и</strong>р<strong>и</strong>нта «б<strong>и</strong>нарное дере<strong>в</strong>о» // Зоол. журн. 2006.Т. 85. № 4. С. 493—499.П<strong>и</strong>нкер, Джакендофф 2008 — П<strong>и</strong>нкер С., Джакендофф Р. Компоненты языка:что спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>чно для языка <strong>и</strong> что спец<strong>и</strong>ф<strong>и</strong>чно для чело<strong>в</strong>ека? // Разумное<strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>и</strong> язык. Коммун<strong>и</strong>кат<strong>и</strong><strong>в</strong>ные с<strong>и</strong>стемы <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> язык чело<strong>в</strong>ека.М.: Язык<strong>и</strong> сла<strong>в</strong>янск<strong>и</strong>х культур, 2008. С. 261—293.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 1983 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Меж<strong>в</strong><strong>и</strong>до<strong>в</strong>ые отношен<strong>и</strong>я у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>.Но<strong>в</strong>о с<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск: Наука, 1983.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2004 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Сра<strong>в</strong>н<strong>и</strong>тельный анал<strong>и</strong>з разл<strong>и</strong>чных формсоц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я у <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>// Журн. общ. б<strong>и</strong>ол. 2004. Т. 65. № 2.С. 136—152.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2005 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Интеллект <strong>и</strong> язык <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>. Осно<strong>в</strong>ы когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>нойэтолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. М.: Академкн<strong>и</strong>га, 2005.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2006 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Исследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е оруд<strong>и</strong>йной деятельност<strong>и</strong>как оруд<strong>и</strong>е <strong>и</strong>нтегральной оценк<strong>и</strong> <strong>и</strong>нтеллекта <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> // Журн. общ.б<strong>и</strong>ол. 2006. Т. 67. № 1. С. 3—22.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2007 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Разл<strong>и</strong>чные формы обучен<strong>и</strong>я у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong>:открыт<strong>и</strong>я <strong>и</strong> перспект<strong>и</strong><strong>в</strong>ы // Успех<strong>и</strong> со<strong>в</strong>ременной б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong>.2007. Т. 127.№ 2. С. 166—174.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2008 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И. Ж<strong>и</strong>знь <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>ах. Формула счастья //Пр<strong>и</strong>рода. 2008. № 8. С. 23—34.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Пантелее<strong>в</strong>а 2001 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Пантелее<strong>в</strong>а С. Н. Вза<strong>и</strong>модейст<strong>в</strong><strong>и</strong>емура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> Myrmica rubra <strong>и</strong> ногох<strong>в</strong>осток Collembola как охотн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong><strong>и</strong> массо<strong>в</strong>ой добыч<strong>и</strong> // ДАН РАН. 2001. Т. 380. № 4. С. 567—569.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Пантелее<strong>в</strong>а 2005 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Пантелее<strong>в</strong>а С. Н. Экспер<strong>и</strong>ментальное<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е форм<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я охотн<strong>и</strong>чь<strong>его</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> // ДАН РАН. 2005. Т. 401. № 1. С. 1—3.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др. 2008 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Пантелее<strong>в</strong>а С. Н., Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> И.К. Г<strong>и</strong>потеза распределенного соц<strong>и</strong>ального обучен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> адапт<strong>и</strong><strong>в</strong>ные <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong>популяц<strong>и</strong>й: экспер<strong>и</strong>ментальные <strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я на пр<strong>и</strong>меремура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> // Информац<strong>и</strong>онный <strong>в</strong>естн<strong>и</strong>к ВОГИС. Т. 12. 2008. № 1—2.С. 97—111.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Рябко 1990 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Рябко Б. Я. Теорет<strong>и</strong>ко — <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>онныйанал<strong>и</strong>з «языка» мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> // Журнал общей б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Т. 51. 1990.№ 5. С. 601—609.Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> 2008 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> И. К. Раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е агресс<strong>и</strong><strong>в</strong>ныхреакц<strong>и</strong>й у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> как <strong>в</strong>озможная осно<strong>в</strong>а «професс<strong>и</strong>ональной»спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> // ДАН РАН. Т. 418. 2008. № 4. С. 57—59.


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>313Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а <strong>и</strong> др. 2007 — Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а Ж. И., Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> И. К., Пантелее<strong>в</strong>а С. Н.,Черненко А. В. Инд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальная спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, обучен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> распространен<strong>и</strong>е<strong>и</strong>нформац<strong>и</strong><strong>и</strong> у общест<strong>в</strong>енных перепончатокрылых: экспер<strong>и</strong>менты,<strong>и</strong>де<strong>и</strong>, г<strong>и</strong>потезы // Исследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я по перепончатокрылым насекомым. М.:КМК. С. 173—196.Трут 2008 — Трут Л. Н. Э<strong>в</strong>олюц<strong>и</strong>онные <strong>и</strong>де<strong>и</strong> Д. К. Беляе<strong>в</strong>а как концептуальныймост между б<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ей, соц<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ей <strong>и</strong> мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ной // Вестн<strong>и</strong>к ВО-ГИС. 2008. Т. 12. № 1—2. С. 7—18.Фабр<strong>и</strong> 1976 — Фабр<strong>и</strong> К. Э. Осно<strong>в</strong>ы зоопс<strong>и</strong>холог<strong>и</strong><strong>и</strong>. М.: МГУ, 1976.Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> 1977 — Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> Л. А. По<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е антропо<strong>и</strong>до<strong>в</strong> <strong>в</strong> пр<strong>и</strong>родных усло<strong>в</strong><strong>и</strong>ях.Л.: Наука, 1977.Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> 1993 — Ф<strong>и</strong>рсо<strong>в</strong> Л. А. По следам Маугл<strong>и</strong>? // Язык <strong>в</strong> океане языко<strong>в</strong>.Но<strong>в</strong>ос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск: С<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й хронограф, 1993. C. 44—59.Шо<strong>в</strong>ен 1972 — Шо<strong>в</strong>ен Р. По<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>. М.: М<strong>и</strong>р, 1972.Bluff et al. 2007 — Bluff L. A., Weir A. A. S., Rutz C., Wimpenny J. H., Kacelnik A.Tool-related cognition in New Caledonian crows // Comparative Cognition &Behavior Reviews. 2. 1—25.Bolnick et al. 2003 — Bolnik D. I., Svanback R., Fordyce J. A., Yang L. H., DavisJ. M., Hulsey C. D., Forister M. L. The ecology of individuals: incidenceand implications of individual specialization // American Naturalist. 2003. 161.1—28.Bonnie, de Waal 2006 — Bonnie K. E., Waal F. B. M de. Affiliation promotes thetransmission of a social custom: handclasp grooming among captive chimpanzees// Primates. 2006. 47. 27—34.Bowlby 1982 — Bowlby J. Attachment and loss. New York: Basic Books (originallypublished in 1969).Breland, Breland 1961 — Breland K., Breland M. The misbehavior of orga nisms //American Psychologist. 1961. 16. 681—684.Chomsky 1968 — Chomsky N. Language and mind. New York: Harcourt, Brace& World, 1968.Chomsky 2002 — Chomsky N. On Nature and Language. Cambridge: CambridgeUniversity Press, 2002.Gould, Marler 1987 — Gould J. L., Marler P. Learning by instinct // ScientificAmerican. 1987. 256. 74—85.Göth 2001 — Göth A. Innate predator recognition in Australian brush-turkey(Alectura lathami, Megapodidae) hatchlings // Behaviour. 138. 117—136.Göth, Evans 2004 — Göth A., Evans C. S. Social responses without early experience:Australian brush-turkey chicks use specific visual cues to aggregatewith conspecifics // Journal of Experimental Biology. 2004. 207. 2199—2208.Griffin et al. 2002. — Griffin A. S., Evans C. S., Blumstein D. T. Selective lear ningin a Marsupial // Ethology. 2002. 108. 1103—114.Harlow 1971 — Harlow H. Learning to love. San Francisco: Albion PublishingCompany, 1971.


314 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>аHarlow, Harlow 1962 — Harlow H., Harlow M. Social deprivation in monkeys //Scientific American. 1962. 207. 136—146.Herrnstein, Loveland 1964 — Herrnstein R. J., Loveland D. H. Complex visualconcept in the pigeon // Science. 1964. 146. 549—551.Hinde 1974 — Hinde R. A. Biological bases of human social behaviour. New York:McGraw-Hill Book Company, 1974.Hunt, Gray 2003 — Hunt G. R., Gray R. D. Diversification and cumulativeevolution in tool manufacture by New Caledonian crows // Proceedings of theRoyal Society. London, B. 2003. 270. 867—874.Jacobs 2003 — Jacobs L. F. The evolution of the cognitive map // Brain, Behaviorand Evolution. 2003. 62. 128—139.Kenward et al. 2005 — Kenward B., Weir A. A. S., Rutz C., Kacelnik A. Tool manufactureby naïve juvenile crows // Nature. 2005. 433. 121—122.Kullberg, Lind 2002 — Kullberg C., Lind J. An experimental study of predatorrecognition in great tit fledglings // Ethology. 2002. 108. 429—441.Lorenz 1935 — Lorenz K. Der kumpanin der umvelt des vogels: die artgenosseals ausloesendesmoment socialer verhaltensweisen // Journal für Ornithologie.1935. 83. 137—213.McComb et al. 2001 — McComb K., Moss C., Durant S. M., Baker L., Sayialel S.Matriarchs as repositories of social knowledge in African elephants // Science.2001. 292. 491—494.McGrew 2004 — McGrew W. C. The cultured chimpanzee. Reflections on CulturalPrimatology. Cambridge: Cambridge University Press, 2004.Manser, Bell 2004 — Manser M. R., Bell M. B. Spatial representation on shelterlocations in meerkats. Suricata suricatta // Animal Behaviour. 2004. 68. 151—157.Mateo 2006 — Mateo J. M. The nature and representation of individual re cognitioncues in Belding’s ground squirrels // Animal Behaviour. 2006. 71. 141—154.Mineka, Cook 1988 — Mineka S., Cook M. Social learning and the acquisitionof snake fear in monkeys // Comparative social learning / Ed. by T. Zentall,B. G. Galef, Jr. New Jersey: Hillsdale, Erlbaum, 1988. 51—73.Premack 1983 — Premack D. Animal cognition // Annual Review of Psychology.1983. 34. 351—362.Rakison, Derringer 2008 — Rakison D. H., Derringer J. Do infants possess anevolved spider-detection mechanism? // Cognition. 2008. 107. 381—393.Reznikova 2003 — Reznikova Zh. Government and nepotism in social insects: newdimention provided by an experimental approach // Euroasian EntomologicalJournal. 2003. 2. 3—14.Reznikova 2007 — Reznikova Zh. Animal Intelligence: From Individual to SocialCognition. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.Reznikova 2008 — Zh. Reznikova. Experimental paradigms for studying cognitionand communication in ants (Hymenoptera: Formicidae) // Myrmecol. News.2008. 11. 201—214.


<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>315Reznikova, Panteleeva 2008 — Reznikova Zh., Panteleeva S. An ant’s eye view ofculture: propagation of new traditions through triggering dormant behaviouralpatterns // Acta Ethologica (Springer). 2008. 11. 2. 73—80.Robinson 1970 — Robinson M. H. Insect anti-predator adaptations and behaviourof predatory primates // Congr. Latin Zool. Vol. 2. 1970. 811—836.Ryabko, Reznikova 1996 — Ryabko B., Reznikova Zh. Using Shannon Entropyand Kolmogorov Complexity to study the communicative system and cognitivecapacities in ants // Complexity. 1996. 2. 37—42.Scott, Fuller 1965 — Scott J. P., Fuller J. L. Genetics and the social behavior ofthe dog. Chicago: University of Chicago Press, 1965.Seligman 1970 — Seligman M. E. P. On the generality of the laws of learning //Psychological Review. 1970. 77. 406—418.Schaadt, Rymon 1982 — Schaadt C. P., Rymon L. M. Innate fishing behavior ofOspreys // Raptor Research. 1982. 16. 61—62.Shettleworth 1998 — Shettleworth S. J. Cognition, evolution and behavior. NewYork: Oxford University Press, 1998.Spalding 1873 — Spalding D. A. Instinct, with original observations on younganimals // Macmillan’s Magazine. 1873. 27. 282—293.Tibbetts, Dale 2007 — Tibbetts E. A., Dale J. Individual recognition: it is good tobe different. Trends Ecol. Evol. 2007. 22. 529—537.Tinbergen 1951 — Tinbergen N. The study of instinct. Oxford: Clarendon, 1951.Tolman 1948 — Tolman E. C. Cognitive maps in rats and men // PsychologicalReview. 1948. 55. 189—208.Van Der Wall 1982 — Van Der Wall S. B. An experimental analysis of cache recoveryin Clark’s nutcracker //Animal Behaviour. 1982. 30. 84—94.Vokey et al. 2004 — Vokey J. R., Rendall D., Tangen J. M., Parr L. A., Waal F. B. de.Visual kin recognition and family resemblance in chimpanzees (Pan troglodytes)// Journal of Comparative Psychology. 2004. 218. 2. 194—199.Watanabe 2001 — Watanabe S. Van Gogh, Chagall and Pigeons: Picture Discriminationin Pigeons and Humans // Animal Cognition. 2001. 4. 147—151.Watanabe 2009 — S. Watanabe. Pigeons can discriminate between ‘good’ and‘bad’ paintings by children // Animal Cognition. 2009. 12. 1435—9448.Watanabe et al. 1995 — Watanabe S., Sakamoto J., Wakita M. Pigeon’s discriminationof paintings by Monet and Picasso // Journal of the ExperimentalAnalysis of Behavior. 1995. 63. 165—174.Watson, Rayner 1920 — Watson J. B., Rayner R. Conditioned emotional reactions// Journal of Experimental Psychology. 1920. С. 139—141.Whiten et al. 1999 — Whiten A., Goodall J., McGrew W. C., Nishida T., Reynolds V.,Sugiyama Y., Tutin C. E. G., Wrangham R. W., Boesch C. Culture in chimpanzees// Nature. 1999. 399. 682—685.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!