Raport Zadanie 3 - klimat - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej

Projekt: KLIMAT„Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkęi społeczeństwo”(zmiany, skutki i sposoby ich ograniczania, wnioski dla nauki, praktyki inżynierskieji planowania gospodarczego)Numer Zadania: 3Tytuł Zadania: Zrównoważone gospodarowanie wodą, zasobamigeologicznymi i leśnymi krajuOkres sprawozdawczy: styczeń 2011 – grudzień 2011Typ raportu: raport roczny syntetycznyKoordynator Zadania: dr inż. Tomasz WalczykiewiczKraków20111PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY PRZEZ UNIĘ EUROPEJSKĄ Z EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU ROZWOJU REGIONALNEGO

Zespół wykonujący:Zespół IMGWMariusz Adynkiewicz-PiragasMałgorzata BarszczyńskaMarta BedryjIlona BiedrońJan BłachutaAnna BożekRenata Bogdańska-WarmuzAgnieszka BorońKatarzyna CzochMałgorzata DługoszRoman KoniecznyAgnieszka KolanekDanuta KubackaKrzysztof KuleszaMagdalena KwiecieńJadwiga ŁaciakAnna ŁudzikPaweł MadejUrszula Opial - GałuszkaMarzenna StrońskaCelina RatajMałgorzata SiudakMałgorzata SzopnickaPaweł TerleckiTomasz Walczykiewicz – koordynator zadaniaŁukasz WoźniakJoanna WróbelPaństwowy Instytut Geologiczny- Państwowy Instytutu BadawczyZespół autorski w składzie:Piotr Herbich – kierownik zespołuMarzena Jarmułowicz-SiekieraGrzegorz MordzonekMałgorzata NidentalElżbieta PrzytułaAnna ChmuraJacek MotykaLidia Razowska-JaworekInstytut Badawczy LeśnictwaAdam Kaliszewski2

SPIS TREŚCI1. Wprowadzenie ......................................................................................................................................................... 42. Zad. 3.1 Opracowanie struktury bazy danych o zasobach wodnych w układzie zlewniowymumożliwiającym ich kompozycję do dowolnego układu administracyjnego w odniesieniu do wódpowierzchniowych, podziemnych, termalnych i leczniczych, spełniające w zakresie zawartości wymaganiamerytoryczne polityki wodnej Unii Europejskiej i dyrektyw z nią związanych; ........................................................ 53. Zad. 3.2 Aplikacja modeli bilansowania zasobów wód dla scalonych części wód powierzchniowychuwzględniające prognozy zmiany zużycia wody przez ludność i gospodarkę; .......................................................... 104. Zad. 3.3 Opracowanie oceny potrzeb wodnych z uwzględnieniem wariantowych prognoz zmian klimatu –raport końcowy ............................................................................................................................................................... 135. Zad 3.4 Opracowanie prognozy potrzeb wodnych dla wydzielonych systemów wodnogospodarczych naobszarze kraju w powiązaniu z oceną skutków ekonomicznych i społecznych okresowych niedoborów wodyzgodnie z wymogami dyrektyw UE ............................................................................................................................... 156. Zad 3.6 Opracowanie strategii ochrony zasobów wód powierzchniowych i podziemnych dla zaspokojeniapodstawowych potrzeb wodnych ludności, rolnictwa i przemysłu, z uwzględnieniem planowanego rozwojuspołeczno-gospodarczego................................................................................................................................................ 207. Zad. 3.7 Opracowanie modelu zarządzania gospodarką wodną w zlewniach rolniczych ............................... 228. Zad. 3.8 Wskazanie zlewni szczególnie zagrożonych (presje i oddziaływania) deficytem wody orazopracowanie dla nich zasad polityki gospodarowania w drodze analizy wariantowych bilansówwodnogospodarczych ...................................................................................................................................................... 259. Zad. 3.10 Opracowanie modelu procesu negocjacji i doskonalenie technik negocjacyjnych w procesieplanowania w gospodarowaniu wodami oraz w planowaniu i realizacji inwestycji wodnych ................................. 2710. Zad. 3.11 Opracowanie katalogu wzorcowych działań dla silnie zmienionych części wód w celu osiągnięciadobrego potencjału ekologicznego ................................................................................................................................. 3011. Zad 3.18 Zrównoważone gospodarowanie zasobami geologicznymi kraju. Analiza stanu rozpoznania ilości ijakości oraz użytkowania zasobów zwykłych wód podziemnych w kraju wraz z oceną ich wykorzystania naśrodowisko i poziom życia społeczeństwa oraz wskazaniami do zasad zrównoważonego gospodarowania ........... 3212. Zad. 3.19. Model organizacji i przepływu danych o środowisku leśnym oraz program wykorzystywaniainformacji dla potrzeb zarządzania leśnictwem zgodnie z dyrektywą EU. ............................................................... 3513. Ogólna charakterystyka rezultatów zadania ...................................................................................................... 383

1. WprowadzenieNiniejszy raport dokumentuje, w syntetycznej formie, rezultaty prac w zadaniu 3(„Zrównoważone gospodarowanie wodą, zasobami geologicznymi i leśnymi kraju”) projektuKLIMAT, uzyskane w 2011 roku. Realizacja projektu „Wpływ zmian klimatu na środowisko,gospodarkę i społeczeństwo” (KLIMAT) rozpoczęła się formalnie w drugiej połowie 2008 roku ajego zakończenie jest przewidywane w połowie 2012 roku. Opisywane tu prace są w większościprzypadków kontynuacją prac wcześniejszych. Poniżej przywołano podstawowe założeniarealizacyjne zadania i opisano układ treści raportu.Celem zadania 3 jest opracowanie podstaw strategii gospodarowania zasobami naturalnymi,opartej na zasadzie zrównoważonego rozwoju i uwzględniającej zagrożenia i presje wynikające zpotencjalnych zmian klimatu oraz prognozowanego rozwoju społeczno-gospodarczego, dającychprzesłanki dla sformułowania wskazówek umożliwiających planistom wprowadzenie dodzisiejszych planów mechanizmów adaptacyjnych do spodziewanych zmian. Za podstawęrozważań przyjęto trzy spośród opracowanych przez IPCC scenariuszy rozwojowych o kodowychnazwach przyjętych w Special Report of Emission Scenarios: A1B, A2 i B1. Bliższe informacje natemat przyjętych scenariuszy znajdują się w ww. raporcie (por. [IPCC, 2010]). Przyjęta metodykarealizacji zadania łączy w sobie podejścia top-down i bottom-up. Diagnoza problemów w skalicałego kraju jest prowadzona w oparciu o analizy wskaźnikowe natomiast analizy w zlewniachreprezentatywnych są w dużej mierze oparte o modelowanie (SWAT, MIKE SHE, MIKE BASIN,MODSIM, NAM).Zadanie obejmuje 3 grupy tematyczne a mianowicie: zasoby wodne, zasoby (surowce)naturalne i zasoby leśne dzielące się dalej na zadania cząstkowe (podzadania). Rezultaty prac wtych podzadaniach, które zgodnie z harmonogramem były realizowane w 2011 roku opisano wrozdziałach 2-12. Ostatni, 13-ty rozdział raportu zawiera ogólne informacje odnośnie rezultatówrealizacji zadania w tym informacje o publikacjach, uwagi nt. zgodności rezultatów z założonymicelami i harmonogramem, etc.4

2. Zad. 3.1 Opracowanie struktury bazy danych o zasobach wodnych wukładzie zlewniowym umożliwiającym ich kompozycję do dowolnegoukładu administracyjnego w odniesieniu do wód powierzchniowych,podziemnych, termalnych i leczniczych, spełniające w zakresie zawartościwymagania merytoryczne polityki wodnej Unii Europejskiej i dyrektyw znią związanych;2.1. Cel badańOpracowanie bazy danych o zasobach wód Polski na potrzeby zadania 3 projektu KLIMAT,dla analiz w skali kraju. Cel dodatkowy: organizacja podstawowej informacji wejścioweji wyjściowej dla podzadań zadania 3.2.2. Zakres wykonanych pracOkreślanie odpływu jednostkowego w wodowskazowych zlewniach różnicowych w okresiereferencyjnym:o Obliczenia odpływu jednostkowego w wodowskazowych zlewniach różnicowych dlaposzczególnych pór roku dwudziestolecia referencyjnego 1971-1990 – kontynuacja orazsporządzenie odpowiednich warstw GISo Przekształcenie danych o średnim rocznym odpływie jednostkowym z okresu referencyjnegodo siatki modelu RegCMo Przetwarzanie i analiza danych o opadach z okresu referencyjnego w celu uzyskania warstwygrid odpowiadającej odpływowi jednostkowemuo Porównanie różnych oszacowań współczynników odpływuWykorzystanie wyników modeli statystycznych zmian klimatu:o Asymilacja i przetwarzanie wyników modeli statystycznych w celu uzyskania rozkładuprzestrzennego opadu dla średnich rocznych i poszczególnych pór roku dla okresu 2011-2030oraz 2081-2100 - scenariusze A2, A1B i B1 (ECHAM) oraz analiza uzyskanych wynikówo Opracowanie map rozkładu przestrzennego zmiany opadu w okresie 2011-2030 i 2081-2100dla średniego rocznego opadu oraz dla pór roku na podstawie symulacji statystycznych dlaposzczególnych miesięcy wg modelu globalnego ECHAM5 - scenariusze A2, A1B, B15

o Opracowanie danych gridowych o zmianie procentowej opadu w okresie 2011-2030 napodstawie modelowania statystycznego (miesiące) dla pór roku oraz roku i dla półroczyhydrologicznycho Przygotowanie warstwy shp ze średnią zmianą opadu dla wybranych wodowskazowychzlewni różnicowych Wisłyo Opracowanie map zmian procentowych opadu w okresie 2011-2030 w podziale na gminy napodstawie symulacji statystycznych (miesiące) wg modelu globalnego ECHAM5 dlascenariuszy A2, A1B, B1o Opracowanie danych o rozkładzie przestrzennym zmian opadu w okresie 2011-2030 wpodziale na gminy na podstawie symulacji statystycznych dla pór roku i roku wg modeluglobalnego ECHAM5 dla scenariuszy A2, A1B, B1o Obliczenie procentowej zmiany opadu w zlewniach pilotowych na podstawie modelowaniastatystycznego dla sezonów w poszczególnych scenariuszachWykorzystanie wyników modelowania dynamicznego RegCM:o Asymilacja do warstwy GIS danych o użytkowaniu terenu używanych w modelu RegCMo Przygotowanie map rozkładu punktów modelu RegCM w obszarach pilotowych wybranych wpodzadaniach zadania 3o Asymilacja skorygowanych danych o opadzie z modelowania dynamicznego RegCM do bazydanych GISo Wstępna ocena wielkości opadu w okresie 2011-2030 wg skorygowanych wynikówmodelowania RegCM oraz opracowanie map porównujących sumy opadów rocznych wokresie prognozowanym z sumami opadu w okresie referencyjnym na podstawie danychmodelowania RegCMo Przekształcanie skorygowanych danych o opadzie z modelowania RegCM do wartościmiesięcznych, kwartalnych, półrocznych i rocznycho Obliczanie procentowej zmiany opadu w poszczególnych scenariuszach w okresie 2011-2030ze skorygowanych wyników modelu RegCM dla okresów miesięcznych, kwartalnych,półrocznych i rocznycho Opracowanie map procentowej zmiany opadu w okresie 2011-2030 wg skorygowanychwyników modelowania RegCM dla scenariuszy A2, A1B, B16

Automatyzacja procesu wyznaczania przepływu na zamknięciu scalonej części wódpowierzchniowych:o Testowanie procedury wyznaczania przepływu na zamknięciu scalonych części wód w celuwyliczania zasobów dla scenariuszyo Wyznaczanie zlewni zamykających scalone części wód (SCWP) w celu przygotowaniadanych wejściowych do programu wyliczającego odpływy dla SCWP dla scenariuszy i okresureferencyjnegoUzupełnianie bazy danych:o Analiza i korekta współczynników odpływu wg Byczkowskiego dla zlewni elementarnych woparciu o mezoregiony fizycznogeograficzne wg Kondrackiegoo Utworzenie bazy danych o ujęciach wód powierzchniowych z atrybutami dotyczącymiprzypisania do jednostki administracyjnej wg PRG oraz SCWP na potrzeby ekspertyzydotyczącej prognozowanej zmiany opłat za wodęo Na podstawie analizy źródeł danych o wodach leczniczych i termalnych występujących wPolsce opracowanie warstwy shp z lokalizacją wód termalnych, leczniczych i solanekAnalizy porównawcze hydrologicznych danych obserwacyjnych 60-lecia 1951-2010 w celuokreślenia możliwych trendów związanych ze zmianami klimatycznymi:o Opracowanie i porównanie wyliczonych charakterystyk hydrologicznych dla dwudziestolecia1951-1970 z obliczonymi z okresu referencyjnegoo Rozszerzenie bazy danych o przepływach ekstremalnych i opadach do roku 2010o Analiza przebiegu linii trendu w kształtowaniu się charakterystyk hydrologicznych dlawybranych wodowskazów posiadających pełne 60-cioletnie ciągi obserwacjio Analizy wyników obliczeń cech reżimu hydrologicznego w regionach fizjograficznych wPolsce oraz tabelaryczne zestawienia w zagregowanych obszarach jako materiał doszacowania zasobów wodnych w obszarach o różnej gęstości monitoringu2.3. Opis metodyki badańW obecnym okresie sprawozdawczym skupiono się na opracowaniu metodyki przetwarzaniadanych wynikowych z symulacji statystycznych w celu uzyskania rozkładu przestrzennego opaduoraz określania przyszłych zasobów wodnych na podstawie wyników modelowania statystycznego idynamicznego. Na podstawie tej metodyki określono procedurę przekształcania wyników symulacji7

statystycznych do warstw GIS. Przekształcanie wyników symulacji statystycznych do warstw GIS(na podstawie opracowanej metodyki) polega na utworzeniu warstw punktowych stacjisynoptycznych i dołączenie do nich wcześniej przygotowanych i przeliczonych średnich summiesięcznych, sezonowych i rocznych dla opadu (wyniki symulacji). Średnie te dotyczyły zarówno20-lecia referencyjnego i okresu 2011-2030 dla trzech scenariuszy. Następnie przygotowanewarstwy poddane zostały interpolacji przestrzennej z wykorzystaniem ukształtowania terenu.Powstałe pliki typu grid zostały poddane analizie przestrzennej w siatce 10*10 km. Następniepomiędzy odpowiadającymi sobie warstwami wyliczono procentowe zmiany (zmiana np. średniejsumy rocznej opadu dla danego scenariusza w stosunku do okresu referencyjnego).Ustalono, że końcowym efektem prac zakresie przyszłych zmian zasobów wódpowierzchniowych będzie obliczenie procentowej zmiany zasobów wynikające ze zmian opaduatmosferycznego w latach 2011-2030 uzyskanych z różnych modeli. Koncepcja ta zakładaniewielką zmianę pokrycia terenu w Polsce oraz niewielką zmianę temperatury. Założenia tewydają się być realistyczne ze względu na wyniki modelowania w zakresie przyszłych temperaturuzyskane w zadaniu 1 oraz badanie zmian w użytkowaniu terenu w projekcie CORINE. Obliczonorównież współczynnik odpływu dla terenu Polski z wykorzystaniem danych pomiarowych z okresu1971-1990 oraz zbadano zmianę współczynnika odpływu w stosunku do współczynników wgByczkowskiego publikowanych w literaturze.Przeprowadzono również dyskusję dotyczącą możliwości uzyskania szeregów czasowychprzepływów dla okresu 2011-2030 na podstawie wyników zadania 1. Ostatecznie ustalono, że dlawybranych zlewni pilotowych zostaną obliczone miesięczne zmiany przyszłych odpływówjednostkowych w okresie 2011-2030 w stosunku do okresu 1971-1990 z modelowania RegCM.Wielkości te zostaną obliczone jako sumy dwóch parametrów odpływu powierzchniowego iodpływu gruntowego dla wybranych scenariuszy. Scenariusze zostaną wskazane na podstawieanalizy wszystkich wyników modelowania RegCM dla wartości rocznych i sezonowych dlaparametrów opad atmosferyczny oraz odpływ jednostkowy.Dodatkowo podjęto analizę porównawczą hydrologicznych danych obserwacyjnych z okresureferencyjnego 1971-1990 do poprzedniego i następnego dwudziestolecia.2.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówPrzygotowano finalną wersję warstwy shape oraz zebrano dane o odpływie jednostkowym zposzczególnych zlewni różnicowych. Dane te oraz warstwa dają pogląd na zróżnicowanieprzestrzenne odpływu jednostkowego w okresie 1971-1990. W dalszym etapie prac dane te mogąbyć podstawą przestrzennego rozkładu odpływu w okresach przyszłych (po uwzględnieniuprocentowych zmian zasobu).8

Wykonano szereg analiz zmian opadów wg różnych wyników modelowania statystycznego.Uznano, że wyniki modelowania statystycznego dla poszczególnych miesięcy są podstawą doobliczenia zmian opadu w okresie przyszłym 2011-2030 dla półroczy hydrologicznych, natomiastdla obliczenia zmian opadu dla poszczególnych pór roku wykorzystano wyniki modelowaniastatystycznego dla sezonów.Szczegółowo przeanalizowano domenę modelu RegCM oraz przyjęte dane odnośnieużytkowania terenu, sporządzono warstwę shape odpowiadająca siatce modelu w celu obliczeniaróżnic w wynikach dotyczących odpływu jednostkowego z modelowania oraz z pomiarów.Przeanalizowano te różnice dla zlewni pilotowych. Uznano, że dla obszarów Białej Tarnowskiej,Supraśli oraz Wełny można użyć obliczonych zmian w odpływie jednostkowym do ustaleniawielkości odpływu dla przyszłych okresów miesięcznych. Dla pozostałych trzech zlewnizastosowany zostanie model SWAT, do którego zostaną wprowadzone miesięczne zmiany opadu itemperatury dla poszczególnych scenariuszy. Umożliwi to uruchomienie modelu z uwzględnieniemprzyszłych opadów i temperatury.Ponownie obliczono zmiany opadu w okresie 2011-2030 na podstawie skorygowanychwyników modelowania RegCM. Przeanalizowano kierunek tych zmian w stosunku do kierunkuzmian odpływu jednostkowego dla zlewni pilotowych. Kierunki zmian są zbieżne.Zakończono wyznaczanie zlewni zamykających scalone części wód (SCWP) w celuprzygotowania danych wejściowych do programu wyliczającego odpływy dla SCWP dlascenariuszy i okresu referencyjnego oraz testowanie procedury automatycznego wyznaczaniaprzepływu na zamknięciu SCWP.Uzupełniono zbiór numerycznych warstw mapowych o warstwę shape z lokalizacją wódtermalnych, leczniczych i solanek. Skorygowano poligony ze współczynnikami odpływu wgByczkowskiego oraz opracowano nowa warstwę współczynników odpływu w okresie 1971-1990 napodstawie posiadanych warstw opadu i odpływu jednostkowego opracowanych w zadaniu 1 izadaniu 3 w roku poprzednim.Na podstawie analiz linii trendów kształtowania się przepływów w 37 reprezentatywnychprzekrojów obserwacyjnych (wybranych do rocznika hydrologicznego i jednocześnie posiadających60-cioletnie okresy obserwacji) określono procent zmiany średniego przepływu w ciągu 60 lat(1951-2010). Wielkości te wahają się od -21,68% (posterunek Przedbórz na Pilicy) do 37,53%(posterunek Burzyn na Biebrzy). Duża rozbieżność procentowych zmian wykazuje niekiedy cechyregionalne (prawostronne górskie i podgórskie dopływy Wisły wykazują trend rosnący) aledotychczasowe wyniki analiz nie pozwalają sformułować hipotezy o trendzie ogólnopolskim.9

3. Zad. 3.2 Aplikacja modeli bilansowania zasobów wód dla scalonych częściwód powierzchniowych uwzględniające prognozy zmiany zużycia wodyprzez ludność i gospodarkę;3.1. Cel badańIlościowa ocena konsekwencji prognozowanych zmian klimatycznych jest możliwa tylko woparciu o modele bilansowe. Celem zadania jest aplikacja modeli do bilansowania zasobów wódjako narzędzia wspomagającego zarządzanie zlewnią w obliczu zmian klimatycznych.3.2. Zakres wykonanych prac,Wykonane prace koncentrowały się na uruchomieniu modeli dla wybranych zlewni iprzeprowadzeniu wstępnych symulacji wpływu zmian klimatu w oparciu o wyniki modeluklimatycznego ECHAM5.Dla zlewni Supraśli – wybranej na podstawie analizy taksonomicznej do szczegółowychbadań dotyczących zaopatrzenia w wodę opracowano bilans wodnogospodarczych przy użyciumodeli MIKE BASIN i MODSIM.Dla zlewni Koprzywianki wybranej do porównania wyników modeli typu opad – odpływ(SWAT, NAM, MIKE SHE) przeprowadzono symulacje dla zmian klimatu wykorzystując danewygenerowane w modelu SWAT jako dane wejściowe do modelu NAM oraz aplikację modeluMIKE SHE (część MIKE 11).3.3. Opis metodyki badańZa pomocą modeli MIKE BASIN i MODSIM dla zlewni Supraśli przeprowadzonosymulacje dla wielolecia wzorcowego 1971-1990. Analizę ukierunkowano przede wszystkim naocenę stanu ilościowego zasobów wód powierzchniowych pod kątem możliwości zaspokojeniapotrzeb wodnych użytkowników zlewni.W przypadku modeli opad – odpływ dla których wymagany jest maksymalnie dobowy krokobliczeń i kompletność danych meteorologicznych jako wielolecie bazowe wybrano lata 1999 –2009. Do modelu SWAT wprowadzono procentowe miesięczne zmiany wysokości opadu i zmianę(wzrost/spadek) temperatury powietrza w o C opracowane w modelu klimatycznym ECHAM5, copozwoliło na wygenerowanie rozkładu danych dotyczących opadu i ewapotranspiracji potencjalnejw układzie dobowym. Wyniki te stanowiły dane wejściowe do modelu NAM i obliczeńprzepływów w punktach węzłowych podzlewni w zlewni Koprzywianki.Dla zlewni rzeki Koprzywianki przygotowano pliki wejściowe do modelu MIKE 11 z:o siecią rzeczną,10

o przekrojami poprzecznymi,o warunkami brzegowymi,o parametrami hydrodynamicznymi.3.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówPrzeprowadzone badania dla zlewni Supraśli pozwoliły na określenie:o w przypadku przekrojów bilansowych (wybranych w oparciu o strukturę scwp): gwarancjiczasowej zapewnienia danego przepływu, krzywych przepływów gwarantowanych iprzepływów o gwarancji wystąpienia 98%, 95% i 90%;o przypadku użytkowników: gwarancji czasowej i objętościowej pokrycia średnich okresowychpotrzeb wodnych.Dodatkowo przeprowadzone prace umożliwiły ocenę wprowadzenia perspektywicznych zmian wgospodarowaniu wodą wynikających ze scenariuszy zmian klimatu.Przeprowadzone symulacje dla zlewni Koprzywianki pozwoliły na ocenę wpływu zmian klimatu naodpływ ze zlewni.Na rysunkach przedstawiono miesięczną wysokość opadu i ewapotranspiracji potencjalnejobliczoną na podstawie wyników modelu SWAT.Rys.1 Średnia miesięczna wysokość opadu dla wielolecia bazowego i scenariuszy klimatycznych –model SWAT11

Rys.2 Średnia miesięczna wysokość ewapotranspiracji potencjalnej dla wielolecia bazowego iscenariuszy klimatycznych- model SWATNa podstawie tych danych obliczono przy wykorzystaniu modelu NAM przepływ w przekrojachwęzłowych podzlewni Koprzywianki. W tabeli zestawiono wyniki dla przekroju zamykajacegozlewnię dla wielolecia bazowego i scenariusza A2 niekorzystnego z punktu widzenia rozkładuzmian opadu, które świadczą o prawidłowej reakcji modelu na wprowadzone zmiany klimatyczne.MiesiącPrzepływ średni zwielolecia bazowego,m 3 /sPrzepływ średni wg.scenariusza A2,m 3 /sProcentowa zmianawysokości opadu wg.ECHAM51 2.68 2.43 -32 2.48 1.97 -303 3.35 2.85 34 2.46 2.53 115 1.92 1.49 -186 2.81 2.59 17 3.94 4.60 118 2.24 2.36 -49 2.84 2.66 -1010 2.64 1.78 -3511 2.55 2.00 -412 2.54 2.29 7Przeprowadzono wstępne symulacje dla zlewni Koprzywianki dla modelu MIKE 11 w celusprawdzenia poprawności wprowadzonych danych. Model wykazał pewne błędy w stosunku dodanych wejściowych, które zostaną poddane analizie i skorygowane.12

Rys. 3 Pliki wejściowe do modelu MIKE SHE (część MIKE 11) zawierające sieć rzeczną, przekrojeporzeczne oraz warunki brzegowe dla zlewni rzeki Koprzywianki.4. Zad. 3.3 Opracowanie oceny potrzeb wodnych z uwzględnieniemwariantowych prognoz zmian klimatu – raport końcowy4.1. Cel badańCelem pracy jest wariantowe określenie potrzeb wodnych w Polsce w różnych branżachgospodarki w 2030 roku z uwzględnieniem ich przestrzennego zróżnicowania.4.2. Zakres wykonanych pracWiększość zaplanowanych w tym zadaniu prac zakończono w 2010 roku. W roku 2011wykonano korektę zużycia wody w przetwórstwie przemysłowym, dokończono analizy dotycząceprognoz zużycia wody w rolnictwie, podsumowano prognozowane potrzeby wodne wszystkichdziałów gospodarki oraz wykonano raport końcowy.4.3. Charakterystyka osiągniętych wynikówW podsumowaniu wyników przetwórstwa przemysłowego wykazano prognozowaną wielkośćzużycia wody w 2030 roku.13

Tabela 1. Procentowe zmiany zapotrzebowania na wodę wybranych podsekcji przetwórstwaprzemysłowego.Procent zmian poboru wody w stosunku doWariantyPodsekcje2007r. wg scenariuszaA2 A1B B1regionalny rynkowy zrównoważonydynamiczny DA produkcja artykułów spożywczych, +70 +80 +60ekologiczny napojów i wyrobów tytoniowych+70 +30 +20dynamiczny DB produkcja wyrobów włókienniczych +30 +40 +20ekologiczny i odzieży-30 -25 -25dynamiczny DE produkcja masy włóknistej, papieru, +90 +120 +70ekologiczny działalność publikacyjna i poligraficzna+60 +40 -40dynamiczny+110 +130 +100DG produkcja wyrobów chemicznychekologiczny +100 +90 +80dynamiczny DI produkcja wyrobów z pozostałych +40 +60 +30ekologiczny surowców niemetalicznych-10 -10 -40dynamiczny+20 +20 -5DJ produkcja metali i wyrobów z metaliekologiczny -30 -30 -30dynamiczny+90 +110 +75Łącznie dla Polskiekologiczny +75 +60 +40Opracowano na podstawie danych z Final Report European Outlook on Water Use, Martina Flörke, Joseph Alcamo, 1 October 2004, danych GUS oraz własnych analizwodnych.Technologiczne uwarunkowania i wielkość produkcji będą decydowały o wielkości potrzebPrognozuje się, że zapotrzebowanie na wodę w przetwórstwie przemysłowym może byćbardzo zróżnicowane w poszczególnych podsekcjach. W scenariuszu zrównoważonym w wariancieekologicznym możliwy jest wzrost potrzeb wodnych od 40 do 75%. O takim poborze zadecydujegłównie wielkość produkcji w przemyśle chemicznym, gdzie przy zachowaniu obecnej strukturyprodukcji i mimo zastosowania technologii wodooszczędnych, potrzeby wodne mogą wzrosnąćnawet ponad dwukrotnie w stosunku do stanu obecnego (w scenariuszu rynkowym w warianciedynamicznym).W opracowaniu dla MRiRW „Zarys programu rozwoju gospodarki wodnej wsi i rolnictwado 2015 r” prognozuje się rozwój nawodnień ciśnieniowych do upraw oraz przyrost liczbyobiektów małej retencji wodnej. W ekspertyzie UE z 2004 r. założono niewielki spadek potrzebwodnych w Polsce do nawodnień rolniczych. Wg przeprowadzonych analiz, w zależności odscenariusza, prognozowany jest wzrost potrzeb wodnych w Polsce od kilku do 10% ze względu narozwój upraw energetycznych i niewielki rozwój systemów nawadniających.W efekcie opracowano prognozę potrzeb wodnych głównych użytkowników wody w Polscei porównano ją ze stanem obecnym, przyjmując za bazowy rok 2007. Przedstawione w tabeliponiżej dane wskazują na możliwe kierunki zmian. Zsumowane prognozy potrzeb wodnych wbadanych sekcjach gospodarki polskiej uwzględniające procentowe zmiany w stosunku do rokubazowego, pozwalają na ewentualne wyciąganie wniosków dla tworzenia strategii gospodarowaniawodą. Do tworzenia strategii dla regionów – województw - bardziej przydatne będą szczegółowe14

dane zawarte w opracowaniu. Określone szczegółowo metodyki pozwalają na ewentualną własnąinterpretację rozwoju regionu.Tabela 2. Prognozowane na rok 2030 potrzeby wodne najbardziej wodochłonnych sekcjigospodarkiPotrzeby wodneA2 A1B B1GOSPODARKA KOMUNALNA – wariant ekologiczny +3 +15 +2GOSPODARKA KOMUNALNA - wariant dynamiczny +50 +70 +50ENERGETYKA – wariant ekologiczny -9 -13 -60ENERGETYKA - wariant dynamiczny +20 +13 +7PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE – wariantekologiczny +75 +60 +40PRZETWÓRSTWO PRZEMYSŁOWE - wariantdynamiczny +90 +110 +75POLSKA WARIANT ekologiczny 0 -2 -50POLSKA WARIANT dynamiczny +30 +30 +20W wariancie ekologicznym określono najbardziej wodooszczędne prognozy. W scenariuszuzrównoważonym możliwy jest nawet 50% spadek potrzeb wodnych, a w pozostałych scenariuszachpotrzeby wodne całej gospodarki pozostaną na obecnym poziomie.Wariant dynamiczny jest mniej wodooszczędny. Prognozowany jest wzrost potrzebwodnych na podobnym poziomie w scenariuszu rynkowym (A1B) zakładającym duży wzrostgospodarczy, a nowe technologie wprowadzane tylko w uzasadnionych ekonomicznie sytuacjach iregionalnym (A2) zakładającym najniższy wzrost gospodarczy i niewielki udział nowych,przyjaznych środowisku technologii.W wariancie dynamicznym, mimo różnic w wielkości produkcji energii, potrzeby wodne wewszystkich scenariuszach będą na zbliżonym poziomie – zwiększą się od 20 do 30%.W marcu 2011 roku oddano raport końcowy z podzadania.%5. Zad 3.4 Opracowanie prognozy potrzeb wodnych dla wydzielonychsystemów wodnogospodarczych na obszarze kraju w powiązaniu z ocenąskutków ekonomicznych i społecznych okresowych niedoborów wodyzgodnie z wymogami dyrektyw UE5.1. Cel badańCelem pracy jest określenie obszarów Polski, w których skutki ekonomiczne i społecznezmiany zasobów wodnych spowodowanych zmianami klimatu, mogą być znaczące. Dla tychobszarów ważna jest ocena możliwych do podjęcia działań adaptacyjnych i przygotowaniemateriałów wspierających taką ocenę jest dodatkowym celem zadania.15

5.2. Zakres wykonanych pracW roku 2011 wykonano następujące prace:o Zebrano i w razie potrzeby przetworzono do postaci warstw informacyjnych materiały będąceefektami projektu w oraz innych opracowań, w których zajmowano się obecnym stanemzasobów wodnych.o Wykonano analizy GIS umożliwiające ocenę stopnia zagrożenia gminy niedoborem wody zewzględu na cztery rodzaje zagrożenia: presje na wody powierzchniowe (wynikające z analizytaksonomicznej), zasoby dyspozycyjne wód powierzchniowych, jakość wodypowierzchniowej, liczbę niżówek.o Korzystając z wyników modeli statystycznych prognozujących zmiany klimatu, gminomprzypisano możliwy procent zmian opadów w przyszłości, jako średnią dla całego roku i dlaczterech pór roku.o Opracowano metodykę oceny potencjału adaptacyjnego gmin uwzględniając możliwe dopozyskania dane z Banku Danych Lokalnych (BDL) i bezpośrednie badania w gminachpilotowych.o Korzystając z warstw dostępnych danych określających przyszłą infrastrukturę wpływającąistotnie na rozwój regionów, wykonano analizy przestrzenne oceniające możliwości rozwojugmin zagrożonych niedoborem wody.o Zdefiniowano działania adaptacyjne do zmian klimatu, określono czynniki kształtujące tedziałania, wyspecyfikowano listę działań adaptacyjnych.o Utworzono listę gmin zagrożonych obecnie niedoborami wody.Ponadto w opracowaniu jest mapa numeryczna umożliwiająca określenie ewentualnychniedoborów wody wg modelu RegCM. Tworzony jest materiał informacyjny dla gmin pilotowych,który przybliży ankietowanym problemy zmian klimatu i ich konsekwencje.5.3. Opis metodyki badańOcena aktualnego zagrożenia deficytem wody w gminach bazuje na wynikach innychpodzadań i opracowań spoza projektu określających zasoby wodne i analizujących zarządzaniegospodarką wodną w zlewniach o różnym charakterze. Wyniki, te głównie w postaci warstwnumerycznych, analizowano przy użyciu oprogramowania GIS tworząc mapy gmin zagrożonych woparciu o następujące kryteria: presje na wody powierzchniowe (wynikające z analizytaksonomicznej), zasoby dyspozycyjne wód powierzchniowych, jakość wód powierzchniowych iliczbę niżówek występujących w przeszłości.16

Dla oceny zagrożenia niedoborem wody wynikającego ze zmian klimatu wykorzystanoprognozy opadu opracowane wg modeli statystycznych i wyniki prognozy opadu z modelu RegCMopracowane w zadaniu 1 projektu. Na podstawie analiz GIS, opracowano mapy określające procentzmian opadów w gminach. Możliwy wzrost presji na zasoby wodne wynikający z rozwojugospodarczego diagnozowano na podstawie planów rozwoju infrastruktury drogowej i kolejowej.Analizy przestrzenne dotyczące obecnych niedoborów zasobów wodnych, prognozowanychniedoborów opadów oraz przyszłej infrastruktury sprzyjającej rozwojowi (przez to zwiększającejpotrzeby wodne) są podstawą określenia gmin, w których niedobory wody mogą być znaczące.Metodyka wstępnej oceny potencjału adaptacyjnego gmin bazuje na badaniachliteraturowych (wybór potencjalnych wskaźników) i danych statystycznych z Banku DanychLokalnych (dostępne wskaźniki). Metodyka bezpośredniego badania potencjału adaptacyjnego wgminach pilotowych oparta jest o samoocenę zdolności do zmiany określanej w następującychwymiarach: motywacja, wiedza, kontakty, kompetencje i środki finansowe.5.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówOkreślono gminy, w których obecnie możliwe jest występowanie problemów zzaopatrzeniem w wodę uwzględniając cztery ww. kryteria zagrożenia uzyskując rezultaty jak wtabeli 3.Tab. 3. Liczba gmin zagrożonych wg czterech kryteriów ocenyduża presja na małe zasobyznaczącezła jakość wodywody dyspozycyjnezagrożenie susząLiczba gmin 1899 1010 766 499W dalszych analizach uwzględniono zagrożenie wynikające jednocześnie ze:o znaczącego zagrożenia suszą, presji na zasoby wodne oraz małymi zasobami dyspozycyjnymi– w 76 gminach stwierdzono takie zagrożenie, głównie w woj. wielkopolskim, lubelskim idolnośląskim;o małych zasobów dyspozycyjnych i presji na zasoby wodne - w 716 gminach stwierdzonotakie zagrożenie, a najwięcej w woj. lubelskim i małopolskim (łącznie 221 gmin);o złej jakości wody i presji na zasoby wodne - w 376 gminach stwierdzono takie zagrożenie, anajwięcej w woj. wielkopolskim i dolnośląskim (łącznie 174 gminy);o znaczącego zagrożenia suszą i presją na zasoby wodne – w 312 gminach stwierdzono takiezagrożenie, a najwięcej w woj. wielkopolskim (80 gmin);o znaczącego zagrożenia suszą i złej jakości wody - w 161 gminach stwierdzono takiezagrożenie, a najwięcej w woj. wielkopolskim (72 gminy);17

o znaczącego zagrożenia suszą i małych zasobów dyspozycyjnych - w 104 gminachstwierdzono takie zagrożenie, a najwięcej w woj. wielkopolskim podlaskim i lubelskim(łącznie 63 gminy);o małych zasobów dyspozycyjnych i złej jakości wody - w 129 gminach stwierdzono takiezagrożenie, a najwięcej w woj. śląskim i dolnośląskim (łącznie 69 gmin).Powyższe analizy pozwoliły wytypować obszary obecnie szczególnie narażone na niedoborywody (por. rys. 4).Rys. 4 Przykładowe mapy uwzględniające gminy obecnie zagrożone deficytami wody.Mapę opracowała C.Rataj18

Korzystając z wyników modeli statystycznych prognozujących zmiany klimatu, dla każdegoz trzech analizowanych w projekcie scenariuszy rozwojowych, przypisano gminom możliwyprocent zmian opadów w przyszłości. Uwzględniono zmiany średniej wysokości opadów dla całegoroku i dla czterech pór roku (por. rys. 5). W przygotowaniu są oceny oparte o wyniki prognozyopadu z modelu RegCM.Rys. 5. Przykładowe mapy obrazująca zmianę opadu jesienią wg scenariusza A1B wykonana dlaróżnych okresów.Korzystając z warstw dostępnych danych określających przyszłą infrastrukturę wpływającąistotnie na rozwój regionów, wykonano analizy przestrzenne oceniające możliwości rozwoju gminzagrożonych niedoborem wody. Wyniki wszystkich ww. analiz są podstawą do ocenypotencjalnego zagrożenia deficytami wody w przyszłości.Przygotowano badania w gminach pilotowych. Określono cechy grup, na których badaniabędą wykonywane. Zaproponowano zestaw pytań. Badani przedstawiciele społeczności lokalnychbędą mieli możliwość zapoznania się z działaniami, jakie mogą podjąć w celu wyeliminowaniabądź ograniczenia niedoborów wody.Materiały dotyczące analiz potencjalnego zagrożenia deficytem wody w gminach idoświadczenia zebrane w trakcie badań pilotowych będą podstawą przygotowania materiałówinformacyjnych19

6. Zad 3.6 Opracowanie strategii ochrony zasobów wód powierzchniowych ipodziemnych dla zaspokojenia podstawowych potrzeb wodnych ludności,rolnictwa i przemysłu, z uwzględnieniem planowanego rozwoju społecznogospodarczego6.1. Cel badańOpracowanie strategii ochrony zasobów z uwzględnieniem scenariuszy klimatycznych, którabędzie stanowiła wskazanie dla decydentów jakie środki należy podjąć w celu zaspokojenia potrzebludności i gospodarki z jednoczesnym uwzględnieniem celów środowiskowych.6.2. Zakres wykonywanych pracPodsumowano wyniki prac dotyczących prognoz potrzeb wodnych w odniesieniu do ilości ijakości w sektorze przetwórstwa przemysłowego i w energetyce, rolnictwie oraz dla zaspokojeniapotrzeb wodnych ludności. Opracowano wstępne założenia do strategii ochrony zasobów wodnychw przetwórstwie przemysłowym i energetyce oraz rolnictwie. Szczegółowo przeanalizowanonastępujące zagadnienia:o obecne potrzeby wodne wraz z ustaleniem priorytetów odnośnie jakości wody przeznaczonejdo spożycia oraz wykorzystywanej w przemyśle i rolnictwie oraz ich przestrzennezróżnicowanie (w podziale administracyjnym),o kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego oraz zmiany w zakresie struktury przestrzennejludności i systemu osadniczego i ich wpływ na zmiany potrzeb wodnycho strategie adaptacyjne do zmian klimatu w wybranych krajach europejskicho potencjalny wpływ zmian klimatu na rolnictwo z wyszczególnieniem zagrożeń,przewidywanych efektów tych zagrożeńo analiza rozwiązań technicznych mających wpływ na zmniejszenie potrzeb wodnych wgospodarstwach domowych.6.3. Opis metodyki badańPodstawą przeprowadzonych analiz były dokumenty strategiczne Polski i Unii Europejskiejdotyczące wizji rozwoju społeczno-gospodarczego w odniesieniu do globalnych zmian klimatu jakrównież opracowania ekspertów i instytucji polskich oraz zagranicznych w zakresie trendów zmianpotrzeb wodnych oraz prognoz rozwoju. Analizie poddano takie dokumenty jak: KoncepcjaPrzestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010 –2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, dokumenty Komisji Europejskiej, Europejskiej Agencji20

Środowiska dotyczące m.in. efektywnego korzystania z zasobów wodnych. Wykorzystano takżewyniki prac podzadania 3.3.Na tej podstawie wskazane zostały możliwe kierunki zmian potrzeb wodnych w różnychregionach Polski i zaproponowano wstępne założenia do strategii ochrony pod względemilościowym i jakościowym prognozowanych zasobów wodnych.Analizę zapotrzebowania rolnictwa polskiego na wodę na cele nawodnień oraz określenieprocentowej zmiany wielkości nawadniania w województwach wykonano w oparciu o dane BazyDanych Lokalnych dla okresu 1999-2008, oraz z wykorzystaniem narzędzia analitycznego ArcMapplatformy ESRI.6.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówW Polsce najwięcej wody zużywa się na potrzeby energetyki – jest to około 60% poborówwody w gospodarce a 8% poborów wody zużywa przetwórstwo przemysłowe. Potrzeby wodnewynikają z wielkości produkcji oraz rozwiązań technologicznych. W ostatniej dekadzie zauważalnyjest spadek wodochłonności w sektorze przetwórstwa przemysłowego. Jednak wedługopracowanych prognoz - w przetwórstwie przemysłowym w 2030 roku nastąpi wzrost produkcji azapotrzebowanie na wodę wzrośnie w zależności od scenariusza od 40 do ponad 100 % w stosunkudo stanu obecnego. W energetyce prognozowany jest wzrost produkcji w 2030 r. i w zależności odscenariusza, przy zastosowaniu wodooszczędnej technologii chłodzenia możliwy jest pond 2.5.-krotny spadek potrzeb wodnych w stosunku do stanu obecnego a przy braku zmiantechnologicznych – wzrost potrzeb wodnych nawet o 80% [Klimat - Potrzeby wodne, 2010].Potrzeby wodne w podziale administracyjnym wynikać będą z założeń strategicznychdotyczących rozwoju poszczególnych sektorów gospodarki. „Ekspercki Projekt KoncepcjiPrzestrzennego Zagospodarowania Kraju Do Roku 2033” [Ekspercki Projekt, 2008] przewiduje, żebędzie postępował proces koncentracji ludności i działalności gospodarczej na obszarachfunkcjonalnych dużych miast, a także w średniej wielkości miastach i na otaczających je obszarachwiejskich. Zmniejszenie się ogólnej liczby mieszkańców Polski nastąpi kosztem osadnictwawiejskiego i małych miast.Prognozuje się również rozwój energooszczędnych technologii produkcji i ograniczaniemożliwości rozwoju energochłonnych gałęzi przemysłu. Efektem ww. założeń będzie koncentracjaprzemysłu wokół dużych i średnich miast co zagwarantuje zatrudnienie dla wielu osób. Obecnienajwiększe okręgi i ośrodki przemysłowe koncentrują się wokół dużych aglomeracji i miast:Warszawy, Górnego Śląska, Poznania, Bielska, Krakowa, Trójmiasta.21

W przypadku sektora energetycznego możliwe jest, że źródła wytwarzania energiiprzesunięte zostaną z południa w kierunku Polski centralnej oraz północnej co wynika m.in. zplanów rozwoju energetyki jądrowej w tych lokalizacjach [Polityka, 2009].W założeniach do strategii ochrony zasobów wodnych (w odniesieniu od scenariuszyrozwojowych jak również prognoz dotyczących wielkości zasobów wodnych) uwzględnionoproblemy dotyczące możliwych okresowych deficytów wody oraz jakości wody i ich wpływ nasektor przetwórstwa przemysłowego i energetyki. Problemy te odniesiono do możliwych zmiantechnologicznych, które w istotny sposób wpływają na możliwości ograniczenia poborów wody,instrumenty prawne i ekonomiczne które można zastosować w sytuacji okresowych niedoborówwody. Zmiany technologii chłodzenia w energetyce na obiegi zamknięte mogą w istotny sposóbwpłynąć na zmniejszenie potrzeb wodnych w perspektywie kolejnych dekad. Prognozy potrzebwodnych w przetwórstwie przemysłowym również uwzględniają postęp technologicznywpływający na zmniejszenie zapotrzebowania na wodę.Na podstawie analizy wielkości poborów wody na cele nawodnień w rolnictwie oraz trenduzmian określono potencjalny wpływ zmian klimatu na rolnictwo z wyszczególnieniem zagrożeń,przewidywanych efektów tych zagrożeń.Przegląd stanu prawnego oraz dostępnego i przeanalizowanego materiału literaturowego wzakresie wykonywanych prac wykazała istnienie szerokiego wachlarzu potrzeb i priorytetówodnośnie jakości wody w odniesieniu do potrzeb komunalnych, gospodarczych orazprzemysłowych. Wykazano również istotne ograniczenia będące konsekwencją rozwojucywilizacyjnego. Niezależnie od przyjętego scenariusza zmian klimatu jakość wody spełniać musiszczegółowe wymagania w celu zabezpieczenia potrzeb wodnych kraju. Wyróżniono istotnezagadnienia dotyczące ograniczenia strat wody w technologiach wodochłonnych oraz możliwośćwtórnego wykorzystania wody odnowionej.7. Zad. 3.7 Opracowanie modelu zarządzania gospodarką wodnąw zlewniach rolniczych7.1. Cel badańCelem podzadania jest zaproponowanie polityki dostosowującej gospodarowanie wodą wzlewniach rolniczych do spodziewanych zmian klimatu, przy uwzględnieniu różnych scenariuszytych zmian.22

7.2. Zakres wykonanych praco Wykonano import i asymilację ciągów danych pomiarowych meteorologicznych zbazy CBDH w zakresie temperatury maksymalnej, minimalnej opadu wilgotności iprędkości wiatru dla stacji Wrocław i Sandomierz do modelu SWAT.o Analizowano dane meteorologiczne dla pilotowych zlewni rolniczych ze wzgldu na:ich kompletność dla badanego okresu, położenie posterunku obserwacyjnego wstosunku do badanej zlewni.o Wyznaczono podzlewnie zlewni pilotowych do obliczeń w modelu SWATuwzględniające położenie posterunków pomiaru przepływu.o Analizowano otrzymane warstwy użytkowania terenu i gleb sprawdzając: poprawnośćgeometryczną i zawartość tabeli atrybutów opisujących właściwości gleb iużytkowania oraz dostosowano odpowiednie tabele geobazy modelu uwzględniająceatrybuty gleb.o Wykonano import wyników z modelu RegCM w zakresie temperatury i opadu dowykorzystania ich w modelu SWAT. Dane powyższe przeliczono dla scenariuszyo Wykorzystano wyniki symulacji statystycznej (z zadania 1) i dane te zaimportowanodanych z w celu wykorzystania ich w modelu SWAT. Wykonano interpolację tychdanych dla stacji.o Porównywano wyniki z symulacji statystycznej dla scenariuszy i okresureferencyjnego w zakresie temperatury oraz opadu.o Przygotowane według powyższych założeń dane wprowadzono do model SWAT dlapilotowej zlewni Orli i Sanny i uruchomiono model.o Pozyskano dostosowano codzienne dane pomiarowe przepływów, które posłużyłykalibracji modelu.o Dokonano kalibracji modelu na przepływach, wyznaczono i zmieniono parametrymodelu, na które model jest wrażliwy, porównano wyniki w stosunku to wynikówsprzed kalibracji.o Pozyskano dane związane z dawkami nawozów dla poszczególnych upraw.o Analizowano zmiany plonów po wprowadzeniu prognozowanych danych o opadach itemperaturze dla poszczególnych miesięcy dla 3 scenariuszy.o Przygotowano wstępne propozycje upraw dostosowanych do sytuacji klimatycznychdla scenariuszy.23

7.3. Opis metodyki badańJako obszary pilotowe wybrano zlewnie Sanny (dopływ Wisły ok. 640 km 2 ) i Orli (dopływBaryczy, ok. 1600 km 2 ). Wyboru tych zlewni dokonano na podstawie analizy taksonomicznej, którazakwalifikowała je do czwartej (duże zagrożenie) klasy zagrożenia deficytem zasobów wodnych wstosunku do potrzeb intensywnej gospodarki rolnej prowadzonej obecnie na tych terenach.Wybrany do realizacji podzadania model SWAT (Soil Water Assessment Tool) znajdujezastosowanie w symulowaniu produkcji rolniczej przy uwzględnieniu odpowiedniego nawożeniai nawodnienia. Prace w podzadaniu koncentrowały się na uruchomieniu, kalibrowaniu i testowaniumodelu.Do realizacji zadania przyjęto mapy glebowo-rolnicze w skali 1: 100 000, które zostałyuszczegółowione i przygotowane (wykonawca zewnętrzny), jako wektorowe mapy glebowe dlazlewni pilotowych stając się w ten sposób elementem bazy danych do modelu SWAT. Do mapygleb konieczne było przygotowanie zestawu danych o właściwościach fizycznych poszczególnychwarstw gleby (przewodnictwo hydrauliczne, zapas wody dostępnej dla roślin, gęstość objętościowa,albedo, skład granulometryczny). Dane te zostały wprowadzone do odpowiednich tabel geobazymodelu.W zakresie użytkowania terenu wykonano (wykonawca zewnętrzny) prace na podstawiezdjęć satelitarnych z satelity Landsat obszaru analizowanych zlewni, wspomaganych dodatkowoinformacjami uzyskanymi z map topograficznych. Metodą fotointerpretacji wizualnej wydzielonoformy użytkowania terenu. Kolejnym etapem był podział na poszczególne uprawy w obrębiegruntów ornych. Wykonano analizę danych statystycznych o strukturze upraw na danym terenie.Mapa ta została uzupełniona o bazę danych z parametrami poszczególnych roślin uprawnych. Dotak przygotowanego modelu zlewni wprowadzono kilkunastoletnie ciągi dziennych danychmeteorologicznych. Wykonano kalibrację modelu dla zlewni pilotowych w oparciu o pomierzonewartości przepływów. Dopasowano niektóre parametry modelu w celu uzyskania jak najlepszejzgodności przepływów wyznaczonych przez model i przepływów pomierzonych. Uzyskano modelzlewni w dużym stopniu zgodny ze stanem aktualnym zlewni. Na tak przygotowanym modeluwykonano wstępne symulacje wprowadzając dane ze scenariuszy dla lat 2011-2030 i porównywanozmiany plonów w celu podania najkorzystniejszej propozycji zmian upraw pod kątem zmianklimatu dla scenariuszy.7.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówW ramach prac w podzadaniu przygotowano założenia metodyczne oraz skompletowanodane przestrzenne i atrybutowe konieczne do uruchomienia modelu Swat dla zlewni pilotowych24

Sanny i Orli. Wszystkie te dane zostały odpowiednio przekształcone zgodnie z wymogami modelu.Rozpoznano i uruchomiono pakiet służący do kalibracji i walidacji modelu.Analizowano wrażliwość modelu na zmianę poszczególnych jego parametrów.Przygotowano wyniki modelu RegCM i symulacji statystycznej i wprowadzono je do modeluSWAT, jako dane do symulacji zlewni w przyszłości. Wprowadzono dane związane z dawkaminawozów dla poszczególnych upraw. Przeanalizowano zmiany plonów po wprowadzeniuprognozowanych danych o opadach i temperaturze dla poszczególnych miesięcy dla 3 scenariuszy.Przygotowano wstępne propozycje upraw dostosowanych do sytuacji klimatycznych dlascenariuszy.8. Zad. 3.8 Wskazanie zlewni szczególnie zagrożonych (presje ioddziaływania) deficytem wody oraz opracowanie dla nich zasad politykigospodarowania w drodze analizy wariantowych bilansówwodnogospodarczych8.1. Cel badańCelem podzadania jest opracowanie zasad polityki gospodarowania wodą z jednoczesnymuwzględnieniem zasad zrównoważonego gospodarowania zasobami wodnymi. Zasady zostanąokreślone na podstawie wariantowych bilansów wodno-gospodarczych dla zlewni szczególniezagrożonych deficytem wody (zlewni deficytowych) dla przyjętych scenariuszy zmianklimatycznych.8.2. Zakres wykonanych pracW 2011 roku kontynuowano prace związane z budową modelu wodno-gospodarczegozlewni Biała Tarnowska. Ustalono koncepcję agregacji danych i wybrano zlewnie bilansowe, wktórych zostały porównane potrzeby wodne z zasobami wodnymi. Wprowadzono dane oużytkowaniu wód zlewni (dane z pozwoleń wodno prawnych - uwzględniające przyszłe potrzebyużytkowników i o użytkowaniu rzeczywistym – stan na 2007 rok), oraz pozostałych danychniezbędnych do uruchomienia modelu, w tym dane dot. zanieczyszczeń, wpływających na jakośćwód. Dokonano analizy użytkowników wód i planów rozwoju w zakresie użytkowania wód wgminach zlewni bilansowej.Wykonano wariantowe bilanse wodno gospodarcze – ilościowe i jakościowe. Wyniki zbilansowania wodno-gospodarczego opracowano dla profili zamykających poszczególne ScaloneCzęści Wód Powierzchniowych.25

Przeanalizowano zmiany opadu (wyniki z modeli statystycznych) w zlewni BiałejTarnowskiej i przeprowadzono badania dot. możliwości uwzględnienia tych zmian w modelowaniuwodno gospodarczym - analiza porównawcza zmian opadu i zmian średniego przepływuobliczanego formułą empiryczną.Dokonano przeglądu przepisów prawnych, dokumentów UE, literatury w odniesieniu dowytycznych dotyczących gospodarowania wodą w zlewniach deficytowych i rozpoczęto pracedotyczące koncepcji zasad polityki gospodarowania wodą dla zlewni zagrożonych deficytem wody.8.3. Opis metodyki badańZasadniczą częścią podzadania jest zbudowanie modelu umożliwiającego wykonaniewariantowych bilansów wodnogospodarczych w oparciu o dane z pozwoleń wodno-prawnych,uwzględniających przyszłe potrzeby użytkowników oraz w odniesieniu do rzeczywistegoużytkowania wód. Założono, że do modelu wprowadzone zostaną dane związane z przyjętymiscenariuszami klimatycznymi pod kątem zasobów wodnych.Wyniki bilansowania wodno gospodarczego mają stanowić podstawę do opracowania zasadpolityki gospodarowania dla zlewni zagrożonych deficytem wody (presje i oddziaływania).Z uwagi na ograniczenia opisane w pkc. 1.2 przeprowadzono bilanse wodno gospodarcze dlatrzech wariantów:o Wariant bazowy (na którym zbudowano model): hydrologia z okresu referencyjnego tj. 1971-1990, użytkowanie wód na poziomie pozwoleń wodnoprawnych, ograniczenia przy poborzewód powierzchniowych – przepływ nienaruszalny obliczony metodą Kostrzewy (1977)(kryterium hydrobiologiczne, parametr k (średnie))o Wariant zrównoważony – wariant bazowy, w którym zmieniono ograniczenia przy poborzewód powierzchniowych – przepływ nienaruszalny obliczony metodą Stochlińskiego –małopolską (hydrologia z okresu referencyjnego tj. 1971-1990, użytkowanie wód na poziomiepozwoleń wodnoprawnych)o Wariant rzeczywisty: hydrologia z okresu referencyjnego tj. 1971-1990, użytkowanie napoziomie rzeczywistego użytkowania z roku 2007, w przypadku braku danych aktualnychprzyjęto dane z pozwoleń wodnoprawnych, ograniczenia przy poborze wódpowierzchniowych – przepływ nienaruszalny obliczony metodą Kostrzewy (1977) (kryteriumhydrobiologiczne, parametr k (średnie)).Wymienione powyżej modele zostały uzupełnione o dane jakościowe związane zarówno zzanieczyszczeniami punktowymi (od zidentyfikowanych użytkowników), jak równieżzanieczyszczeniami obszarowymi w oparciu o dane statystyczne dla gmin.26

o Przygotowanie i rozesłanie ankiety do wybranych osób i instytucjio Identyfikacja konfliktów przez Interneto Wstępna analiza wyników.9.3. Opis metodyki badańW ramach podjętych działań przyjęto opisane niżej metody rozwiązania.Struktura opisu konfliktuStruktura opisu występujących w praktyce konfliktów powinna zawierać elementy potrzebnew dalszej części badań. Założono, że niezbędne będą następujące informacje:o przedmiot konfliktu – diagnoza i opis kluczowego elementu różnicy zdań pomiędzy stronamikonfliktuo strony konfliktu – informacja o tym, kto i w jakiej roli występuje w konflikcie; przyjęto, żediagnozowane będą również strony, które aktywnie, bądź to z racji pełnionych funkcji, bądźdobrowolnie wkładają wysiłek w rozwiązanie konfliktuo stanowiska poszczególnych stron konfliktu – opis stanowisk powinien być w miaręmożliwości obiektywny, to znaczy odzwierciedlać opinie wszystkich zainteresowanych strono stopień zaawansowania konfliktu – opis fazy, w jakiej znajduje się konflikt: czy dopierozostał uzewnętrzniony, czy doszło już do jakiś prób rozwiązania, czy też jest w faziezaostrzenia.Identyfikacja istniejących konfliktówPrzejęto, że inwentaryzacja istniejących konfliktów będzie w tej fazie badania przebiegaładwutorowo – poprzez badanie ankietowe przeprowadzone wśród wybranych osób i instytucji orazprzez analizę opisów konfliktów relacjonowanych w mediach.Badania ankietowe adresowane były do wybranych instytucji wodnych, samorządowych i doorganizacji pozarządowych zajmujących się środowiskiem. Ankieta zawierała pytania dotyczące:a) typu zagadnienia, którego dotyczy konflikt (powódź, zaopatrzenie w wodę, jakość wody itd.),b) stron konfliktu, c) przyczyn konfliktu, d) zastosowanych rozwiązań sytuacji konfliktowej,e) poziomu rozwiązania konfliktu itd.Ankieta miała dwie formy: ankiety internetowej z wykorzystaniem dostępnych darmowychnarzędzi do ankietowania (e-badanie) oraz formularza przygotowanego w standardowym edytorzetekstu. Adres e-badania: http://www.ebadania.pl/013e35cb4038326e.Przegląd informacji medialnych: Badanie prowadzono korzystając ze standardowychprzeszukiwarek Internetu. Dobór słów kluczowych bazuje na materiałach z diagnozy I fazy28

„Problemów Gospodarki Wodnej” przy wdrażaniu Ramowej Dyrektywy Wodnej, czyli dośćogólnych, takich jak” „stawy rybne”, „elektrownie wodne” i inne. W dalszej części pracy planujesię wykorzystanie płatnych baz artykułów popularnych dzienników, takich jak: Gazeta Wyborcza,Rzeczypospolita, Dziennik Polski.9.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówAnkiety zostały rozesłane do około 20 instytucji i organizacji w Polsce. Termin zakończeniabadania przewidziano na 30 stycznia 2012. W efekcie zebrano niewiele, bo tylko 6 opisanychkonfliktów (4 osoby potwierdziły przysłanie wypełnionych kart konfliktu w najbliższym czasie).Ten nienajlepszy wynik jest efektem, z jednej strony okresu świątecznego w jakim ankiety byływysyłane, z drugiej dużą pracochłonnością ankiety wymagającej szczegółowych opisów samegoprzedmiotu konfliktu jak i stanowisk poszczególnych stron.Na podstawie Internetu opracowano 14 kart konfliktów. W efekcie aktualnie zostałoopisanych 20 konfliktów.Wstępna analiza wynikówAnaliza ma charakter wstępny, bazuje bowiem na materiale cząstkowym, który wg szacunkuautorów stanowi połowę docelowego zasobu opisów konfliktów.o Strony konfliktu. Stronami w konfliktach byli najczęściej: mieszkańcy, firmy, organizacjepozarządowe, jednostki samorządu terytorialnego i administracji państwowej, spółkipaństwowe.o Inicjatorzy konfliktu. Swoje zdanie przeciwne najczęściej wyrażali (inicjatorzyuzewnętrznienia konfliktu): mieszkańcy, organizacje pozarządowe, jednostki samorząduterytorialnego i firmy.o Przedmiot konfliktu: Konflikty dotyczyły najczęściej: niewystarczającej ilości wody (5),wysokości opłat za wodę, ścieki lub podłączenia do kanalizacji (4), zagrożenia środowiskapoborem kruszywa, zanieczyszczeniem wody, zagrożeniem dla ujęć wody (7), zabudowyterenów zalewowych (1), zagrożenia dla obiektów hydrotechnicznych (1).o Przyczyny konfliktów: Do najczęstszych przyczyn konfliktów należały: różnice interesów (10przypadków), bagatelizowanie opinii drugiej strony (wynikające zwykle z siłyadministracyjnej tej strony) oraz fundamentalne różnice poglądów, zazwyczaj wynikające zesposobu postrzegania roli i znaczenia środowiska w życiu człowieka. Pozostałe, a więc brakrzetelnej informacji, nieufność co do dobrych intencji drugiej strony lub inne, dopisywaneprzez ankietowanych opinie odgrywały mniejszą rolę.29

o Faza konfliktu: Stan zaawansowania konfliktu rozumiany, jako możliwość bezpośredniegoporozumienia się stron konfliktu był w fazie, co najmniej średnio zaawansowanej: 5analizowanych konfliktów była w fazie średniej, 7 w fazie wysokiej, 5 w fazieuniemożliwiającej porozumienie między stronami.Dokładna analiza zarchiwizowanych konfliktów zostanie przeprowadzona na początkumiesiąca lutego 2012.10. Zad. 3.11 Opracowanie katalogu wzorcowych działań dla silniezmienionych części wód w celu osiągnięcia dobrego potencjałuekologicznego10.1. Cel badańPodstawowym celem zadania jest opracowanie katalogu działań naprawczych,restytucyjnych dla silnie zmienionych części wód, w celu osiągnięcia dobrego potencjałuekologicznego. Praktyczna implementacja wytycznych katalogu pozwoli na spełnienieśrodowiskowych celów RDW oraz będzie istotnym elementem realizowania zasadzrównoważonego rozwoju. Ponadto przewidziano wstępną analizę potencjalnych zmian warunkówreferencyjnych w zależności od zmian klimatu i scenariuszy rozwojowych, co może wpływać nanowe warunki wyznaczania silnie zmienionych części wód.10.2. Zakres wykonanych prac w 2011 rokuo Analiza działań wzorcowych mających na celu osiągnięcie dobrego potencjału ekologicznegow zakresie analizowanych sił sprawczycho Stopnie wodne na Górnej Wiśle (Dwory, Smolice, Łączany) - analiza zmianhydromorfologicznych w aspekcie ekologicznymo Analiza koncepcji regulacji Odry dla celów żeglugowycho Identyfikacja dobrych praktyk w żegludze śródlądowejo Analiza przekształceń antropogenicznych w SZCW w zlewni Sołyo Analiza równowagi hydrodynamicznej jako kryterium dobrego potencjału ekologicznegoo Analiza charakterystyk hydrologicznych w celu sformułowania wskazówek dla osiągnięciadobrego potencjału ekologicznegoo Analiza naturalnych procesów fluwialnych cieków górskich i podgórskicho Analiza konfliktów pomiędzy funkcjami użytkowymi cieku a poprawą jego ekologicznegostanu30

o Edukacja ekologiczna jako działanie wspierające poprawę potencjału ekologicznego ciekówo Analiza polskich i zagranicznych kodeksów dobrych praktyk w utrzymaniu ciekówo Analiza działań „naprawczych” dla silnie zmienionych części wód w kontekściezrównoważonego rozwoju dolin rzecznycho Analiza potencjalnych zmian warunków referencyjnych w aspekcie zmian klimatuo Analiza zasad gospodarki wodnej na obszarach Natura 2000o Ustalenie priorytetów w programach działań przywracających drożność ciekówo Analiza problemów architektury krajobrazu rzecznegoo Ocena rzeki Odry jako szlaku komunikacyjnegoo Analiza aspektów kwalifikacji potencjału ekologicznegoo Wstępne określenie strat ekologicznych wynikających z morfologicznych przekształceń dlasilnie zmienionych części wódo Analiza scenariuszy rozwojowych w kontekście warunków referencyjnych dla rzek i potokówo Analiza niemieckich kodeksów dobrych praktyk w zakresie odtwarzania ekosystemówwodnych i od wody zależnych - sposoby przywracania drożności ciekówo Analiza kodeksów dobrych praktyk w działaniach renaturyzacyjnych na przykładzie Angliio Analiza wzorcowych przykładów rewitalizacji rzek w Niemczech10.3. Opis metodyki badańPrzyjęta metodyka opracowania katalogu wzorcowych działań dla osiągnięcia dobregopotencjału ekologicznego generalnie opierała się o następujący schemat:IDENTYFIKACJA i CHARAKTERYSTYKA „SIŁ SPRAWCZYCH”będących przyczyną kwalifikacji JCWP jako silnie zmienionejIDENTYFIKACJA ZMIAN HYDROMORFOLOGICZNYCHwywoływanych przez budowle hydrotechniczne i działania wodnogospodarczeIDENTYFIKACJA NIEKORZYSTNYCH SKUTKÓW EKOLOGICZNYCHbędących wynikiem zmian hydromorfologicznychIDENTYFIKACJA POLSKICH I ZAGRANICZNYCH KODEKSÓW „DOBRYCH PRAKTYK”W DZIAŁANIACH RESTYTUCYJNYCH PRZEKSZTAŁCEŃ HYDROMORFOLOGICZNYCHOPRACOWANIE ZAKRESU DZIAŁAŃ WZORCOWYCHDziałania BezpośrednieDziałania PośrednieCHARAKTERYSTYKA PROGNOZOWANYCH EFEKTÓWWdrożonych programów działańPrognoza Efektów Poprawy Potencjału Ekologicznego Prognoza Wpływu Działań Wzorcowych na FunkcjeUżytkowe Cieku31

10.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówo Uzgodnienie interpretacji pojęcia „dobry potencjał ekologiczny” pod kątem opracowaniakatalogu działań wzorcowycho Identyfikacja najczęściej występujących sił sprawczych będących przyczyną kwalifikacjiJCWP jako silnie zmienione, zgodnie z kryterium morfologicznym i hydrologicznymo Wstępna ocena wymagań środowiskowych (przyrodniczych)o Wstępna ocena wpływu różnorodnych inwestycji hydrotechnicznych na potencjalne zmianyhydromorfologiczne oraz straty ekologiczneo Ocena naturalnych warunków ichtiofauny w rzekach i potokach pod kątem opracowaniadziałań restytucyjnych ich naturalnego środowiskao Identyfikacja przyczyn ograniczających funkcje korytarza ekologicznego rzeko Wstępna analiza wzorcowych działań polskich i zagranicznych kodeksów dobrych praktyk wdziałaniach restytucyjnycho Wstępna ocena i określenie programów działań restytucyjnych dla mokradeło Szeroki zakres wniosków wynikających z przeprowadzonych wizji terenowych11. Zad 3.18 Zrównoważone gospodarowanie zasobami geologicznymi kraju.Analiza stanu rozpoznania ilości i jakości oraz użytkowania zasobówzwykłych wód podziemnych w kraju wraz z oceną ich wykorzystania naśrodowisko i poziom życia społeczeństwa oraz wskazaniami do zasadzrównoważonego gospodarowania11.1. Cel badańCelem badań jest dokonanie analizy stanu rozpoznania ilości i jakości oraz użytkowaniazasobów wód podziemnych w Polsce.11.2. Zakres wykonanych pracW 2011 roku zrealizowano drugi etap prac w zadaniu obejmujący:o ocenę zasięgu i stopnia degradacji wód podziemnych pod wpływem działalności górniczejo ocenę stanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń w warunkach spodziewanychzmian klimatu wraz ze wskazaniami do zasad zrównoważonego gospodarowania zuwzględnieniem potrzeb wodnych ekosystemów zależnych od wód podziemnych32

11.3. Opis metodyki badańW drugim etapie prac dokonano oceny zasięgu i stopnia degradacji wód podziemnych podwpływem działalności górniczej oraz stanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń wwarunkach spodziewanych zmian klimatu wraz ze wskazaniami do zasad zrównoważonegogospodarowania. Ocenę tą przeprowadzono dla dwóch okresów prognostycznych: 2030 r. oraz2100 r. zakładając kryteria przedstawione w przyjętych scenariuszach spodziewanych zmianklimatu oraz gospodarki wodnej (scenariusze: A1B, A2, B1).11.4. Charakterystyka osiągniętych wynikówo Ocenę stanu rezerw zasobów wód podziemnych dostępnych do zagospodarowaniaprzeprowadzono dla obszarów bilansowych wód podziemnych. Stan rezerw wódpodziemnych w przyjętych scenariuszach spodziewanych zmian klimatu oraz gospodarkiwodnej zdefiniowano za pomocą wskaźnika α, który określa stopień wykorzystaniadostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych.o Biorąc pod uwagę stopień degradacji uwzględniający problemy hydrogeologiczne na etapieprowadzonej eksploatacji jak i na etapie zaniechania wydobycia surowca, zasobnośćposzczególnych złóż surowców (m.in węgla kamiennego i brunatnego; rud cynku i ołowiu,miedzi, żelaza, surowców skalnych) oraz kryteria poszczególnych scenariuszy, stwierdzono,że prawdopodobnie w roku 2030 nastąpi spadek rozwoju górnictwa i tym samym jegowpływu na wody podziemne. Scenariusz A1B oraz A2 zakłada spadek odwodnień górniczychodpowiednio o 30 i 20%. Natomiast warunki przyjętego scenariusza B1 pozwalają sugerowaćspadek nawet o 60% w stosunku do stanu aktualnego.o Stwierdzono, że w 2100 roku prawdopodobnie wyczerpaniu ulegną wszystkie zasobysurowców energetycznych, rud Zn i Pb oraz Cu. W związku z tym wpływ górnictwa na wodypodziemne będzie bardzo mały. Pompowania w obrębie zlikwidowanych kopalń węgla będąkontynuowane ze względu na ochronę powierzchni terenu przed zatopieniem w obszarachrozległych i głębokich niecek osiadań. Nadal, ze względu na eksploatację surowców skalnychi chemicznych, pompowane będzie około 15 mln m3 wody.o Analizę stanu rezerw zasobów wód podziemnych dokonano z uwzględnieniemspodziewanych zmian klimatu oraz prognozowanych potrzeb wodnych ludności, rolnictwa,przemysłu oraz regionalnego rozwoju górnictwa. Założono, że w bilansie wodnogospodarczymkraju w 2030 roku nie nastąpi zmiana zasobów wodnych. Uwzględniononatomiast zmiany w poborach w zależności od prawdopodobnych potrzeb ludności igospodarki (w scenariuszu A2 wzrost o 15%, a w scenariuszu B1 spadek o 15%). Wprzypadku roku 2100 z uwagi na prognozowany wzrost temperatury powietrza i zmianę33

ozkładu opadów, jako bardziej prawdopodobny przyjęto spadek wielkości zasobów orazmożliwe, analogiczne jak w roku 2030, zmiany w poborach.o W 2030 roku w wyniku założeń scenariuszy A1B oraz A2 możliwe jest występowanieobszarów bilansowych odznaczających się nadmiernym wykorzystaniem zasobów dostępnychdo zagospodarowania. Są to rejony obejmujące obszary spływu wód podziemnych do ujęćodwodnieniowych kopalń węgla brunatnego i kamiennego. Dopiero w przypadku scenariuszaB1, w którym założono spadek odwodnień górniczych o co najmniej 60% zaobserwowanopoprawę warunków wodnych w tych rejonach. Na pozostałym obszarze Polski we wszystkichprzyjętych scenariuszach na rok 2030 rezerwa dostępnych do zagospodarowania zasobówwód podziemnych będzie co najmniej średnia (stopień wykorzystania dostępnych dozagospodarowania zasobów wód podziemnych maksymalnie do 60%).o W perspektywie 2100 roku rezerwa zasobów wód podziemnych dostępnych dozagospodarowania na tle całego kraju będzie prawdopodobnie zadawalająca. Zmaleje liczbaobszarów deficytowych i zagrożonych brakiem rezerw zasobów dostępnych dozagospodarowania. Spowodowane to będzie prawdopodobnie znacznym zmniejszeniemdziałalności górniczej na terenie kraju. Należy jednak wziąć pod uwagę możliwość rozwojuinnych dziedzin gospodarki, które w znaczny sposób mogą wpłynąć na bilans wodnogospodarczyposzczególnych obszarów bilansowych.o Zmiany wpływu dalszego rozwoju górnictwa na zasoby wód podziemnych, zapotrzebowanieludności związane z rozwojem gospodarczym oraz zmiany poszczególnych elementówklimatu mogących wpływać na stan zasobów wód podziemnych dostępnych dozagospodarowania charakteryzują się, zwłaszcza na rok 2030, dużym stopniemprawdopodobieństwa. Mimo to, nie należy traktować przeanalizowanych wyników jakoostatecznych i realnych do spełnienia.o Przeprowadzona symulacja poszczególnych elementów środowiskowych i perspektywyrozwoju gospodarki na rok 2100 wydaje się budzić więcej wątpliwości, co do ichurzeczywistnienia, a przedstawione wyniki należy traktować tylko i wyłącznie teoretycznie.34

12. Zad. 3.19. Model organizacji i przepływu danych o środowisku leśnymoraz program wykorzystywania informacji dla potrzeb zarządzanialeśnictwem zgodnie z dyrektywą EU.Cel badańCelem badań jest ustalenie modelu przepływu informacji o zasobach leśnych w celupoprawy koordynacji, komunikacji i współpracy w zakresie wszystkich polityk dotyczących lasów.Zakres wykonanych pracGłówne prace w zadaniu wykonano w 2010r. W roku 2011 wykonano następujące praceuzupełniające:o Charakterystyka istniejących uwarunkowań organizacyjnych i instytucjonalnych leśnictwa(gospodarki i administracji leśnej) w obrębie resortu środowiska i gospodarki wodnej;o Analiza zakresu i zasad współpracy leśnictwa z innymi sektorami w zakresie przepływudanych potrzebnych dla celów realizacji dyrektyw Unii Europejskiej;o Identyfikacja i charakterystyka polityk sektorowych powiązanych z leśnictwem w kontekścierealizacji dyrektyw unijnych, z uwzględnieniem przewidywanych zmian klimatycznych;o Charakterystyka i analiza instrumentów koordynacji, komunikacji i współpracy leśnictwa zinnymi sektorami gospodarki i administracji publicznej;o Ustalenie modelu przepływu informacji o zasobach leśnych.Opis metodyki badańAnalizie poddano dokumenty związane z polityką leśną Państwa, polityką ekologiczną,polityką energetyczną, krajową strategią ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodnościbiologicznej oraz polityką klimatyczną Polski. Uwzględniono przy tym strategie redukcji emisjigazów cieplarnianych w Polsce do roku 2020, koncepcję polityki przestrzennegozagospodarowania kraju (KPPZK) oraz projekt polityki wodnej państwa do roku 2030 (zuwzględnieniem etapu 2016). Zasadnicze prace poprzedzała identyfikacja najważniejszych aktówprawnych Unii Europejskiej mających wpływ na lasy i sposób prowadzenia gospodarki leśnej.Charakterystyka osiągniętych wynikówo Charakterystyka istniejących ogólnokrajowych baz zawierających informacje o zasobachleśnycho Propozycje modyfikacji baz danych o zasobach leśnych, umożliwiających uzyskaniepotrzebnych informacji35

o Propozycja zmian w zakresie i zasadach przepływu danych w kontekście realizacji dyrektywunijnych z uwzględnieniem przewidywanych zmian klimatycznycho Ustalenie modelu przepływu informacji o zasobach leśnych w celu poprawy koordynacji,komunikacji i współpracy w zakresie innych polityk dotyczących lasówModele przepływu informacji nt. zasobów leśnych związane z realizacja rozważanychdyrektyw (Dyrektywa Rady 79/409/EWG, Dyrektywa Rady 92/43/EWG, Dyrektywa 2009/28/WEParlamentu Europejskiego i Rady) przestawiono poniżej.MinisterśrodowiskaGDOŚSpołeczeństwoNadleśniczyLPRDOŚStarostaPWISBULiGLWłaścicielelasówWykonawcaObszarNatura 2000LasWykonawcaRys. 6 Model przepływu informacji o zasobach leśnych w zakresie realizacji Dyrektywy Rady79/409/EWG oraz Dyrektywy Rady 92/43/EWG36

GUSMinistergospodarkiMinisterśrodowiskaDGLPStarostaBULiGLRDLPWłaścicielelasówLasyniepaństwoweLasyPaństwoweNadleśniczywniosków:Rys. 7 Model przepływu informacji o zasobach leśnych w zakresie realizacji Dyrektywy2009/28/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.Przeprowadzona analiza oraz uzyskane wyniki pozwalają na sformułowanie następujących1. Istniejące przepisy prawa umożliwiają współpracę jednostek organizacyjnych leśnictwa(organów administracji publicznej oraz jednostek gospodarczych) z innymi sektorami w obrębieresortu środowiska i gospodarki wodnej w zakresie przepływu danych wymaganych dla celówrealizacji omawianych dyrektyw.2. Przepisy prawa polskiego najdokładniej określają zakres i zasady współpracy LasówPaństwowych z organami administracji ochrony środowiska przy realizacji celów dyrektywdotyczących ochrony różnorodności biologicznej, tj. Dyrektywy Rady 79/409/EWG orazDyrektywy Rady 92/43/EWG. W celu wypełnienia obowiązków wynikających z tych dyrektyw,Lasy Państwowe zbudowały i utrzymują bazę danych INVENT (System InwentaryzacjiPrzyrodniczej Lasów Państwowych). Udostępnianie tych danych zainteresowanym podmiotomodbywa się w oparciu o powszechnie obowiązujące przepisy prawa.3. Przepisy Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i wnastępstwie uchylająca dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE (ochrona klimatu) nadal niezostały przetransponowane do prawa polskiego. Analiza przepisów dyrektywy wskazuje, że zakresdanych przekazywanych do GUS przez jednostki organizacyjne Lasów Państwowych w ramachregularnej sprawozdawczości statystycznej jest wystarczający dla realizacji celów dyrektywy.37

4. Zakres i zasady współpracy jednostek organizacyjnych leśnictwa (gospodarki leśnej iadministracji publicznej) w odniesieniu do ochrony wód (Dyrektywa 2000/60/WE ParlamentuEuropejskiego i Rady, Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, Dyrektywa2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady) nie zostały wyraźnie określone w przepisachprawa. Wynika to z faktu, że informacje dotyczące zasobów leśnych, których wykorzystanie jestwskazane podczas sporządzania planu, mogą mieć jedynie charakter uzupełniający i pośrednio byćwykorzystane do celów planowania gospodarowania wodami. Gromadzone obecnie w bazachdanych Lasów Państwowych dane są wystarczające dla realizacji celów tych dyrektyw, a sposób ichudostępnienia regulują powszechnie obowiązujące przepisy prawa. Wyjątek stanowią danedotyczące oceny zdolności retencyjnych takich obszarów oraz możliwości zwiększenia retencjiwodnej w lasach, które nie są gromadzone w istniejących bazach danych o zasobach leśnych. Zewzględu na charakter tych informacji (analiza danych) ocena zdolności retencyjnych obszarówleśnych oraz możliwości zwiększania retencji wodnej w lasach powinna być przeprowadzona przywsparciu jednostek naukowo-badawczych (IBL, IMGW).5. Istotnym problemem w realizacji celów wszystkich omawianych dyrektyw jest brak lubniekompletność danych w odniesieniu do lasów niestanowiących własności Skarbu Państwa.Rozwiązanie tego ograniczenia wymaga podejścia systemowego, obejmującego m.in. wdrożeniesystemu monitorowania gospodarki leśnej w lasach niepaństwowych (budowa sieci leśnychgospodarstw testowych), a także wzrostu wydatków na leśnictwo, w szczególności w zakresiesporządzenia uproszczonych planów urządzenia lasu. Ze względu na wysokie koszty przedsięwzięćoraz specyfikę struktury administracji publicznej w odniesieniu do lasów niestanowiącychwłasności Skarbu Państwa (jednoszczeblowa struktura administracji i brak „umocowania”centralnych organach administracji publicznej) realizacja tych zadań ma jednak znikome szanserealizacji w najbliższych latach.13. Ogólna charakterystyka rezultatów zadania13.1. Zgodność z założonymi celami i harmonogramem realizacji zadaniaZ uwagi na konieczność korekty symulacji modelu RegCM (zadanie 1 Projekt KLIMAT) wpodzadaniach 3.4, 3.7 i 3.8 wyniki dotyczące prognoz zmian klimatu nie zostały uwzględnione.Przekazane pod koniec listopada 2011 r. dane z zadania 1 będą uwzględnione w wymienionychpodzadaniach w I kwartale 2012 r.Zad. 3.11. Generalnie zadanie jest realizowane zgodnie z założeniami. Wyjątkiem jestmniejsza niż zakładano liczba wizji terenowych (przyczyną były lokalne powodzie). Prace nadrealizacją ww. zadania odbywają się równolegle z innymi zadaniami projektu Klimat. Ich wyniki w38

znaczący sposób mogą wzbogacić merytoryczną zawartość podzadania 3.11, Szczególnie dotyczyto zadań 1 oraz 9. Możliwie pełna baza danych będąca wynikiem prac zadania 1 pozwoli nabardziej realne oszacowanie wpływu prognozowanych zmian klimatu na intensyfikacjęwystępujących presji antropogenicznych zmieniających warunki hydromorfologiczne i biologiczne.Podobnie wyniki analiz i prac prowadzonych w zadaniu pozwolą na rozszerzenie i wzbogaceniekatalogu opracowywanych działań wzorcowych. Dlatego też wydaje się zasadne przedłużenierealizacji ww. podzadania.13.2. Propozycje dotyczące praktycznego wykorzystania wyników badańZad. 3.1 Mapy obrazujące zasoby wód powierzchniowych z okresu referencyjnego orazinformacje o ich przyszłej zmianie mogłyby być udostępniane decydentom, planistom z zakresugospodarowania wodami oraz całemu społeczeństwu.Zad. 3.2 Ilościowa ocena konsekwencji prognozowanych zmian klimatycznych iwypracowanie w oparciu o symulacje modelowe wariantów dostosowawczych mogą byćwykorzystane w opracowaniach warunków korzystania z wód regionu i wód zlewni sporządzanychprzez RZGW.Zad. 3.3 Wyniki badań mają głównie znaczenie w planowaniu w gospodarce wodnej itworzeniu strategii rozwoju. Szczególnie przydatne mogą być obliczenia trendu wodochłonności wpolskim przetwórstwie przemysłowym oraz prognozowanej wodochłonności w 2030 roku. Wynikibadań zostały udostępnione Uniwersytetowi Ekonomicznemu w Krakowie do dalszegowykorzystania w pracach wykonywanych na potrzeby Ministerstwa Gospodarki.Zad. 3.4 Opracowany materiał informacyjny dotyczący konsekwencji zmian klimatu,zagrożeń i możliwości adaptacji oraz wyniki przeprowadzonych badań ankietowych w gminachbędą rekomendacją do ich wykorzystania i wykonania podobnych badań przez samorządy gminzagrożonych.Zad. 3.6 Materiał zawiera wskazania dla decydentów jakie środki należy podjąć w celuzaspokojenia potrzeb ludności i gospodarki z jednoczesnym uwzględnieniem celówśrodowiskowych w obliczu prognozowanych zmian klimatycznych.Zad. 3.7 Wyniki badań mogą być wykorzystane do określenia zmian gospodarki wzlewniach rolniczych w wyniku zmian klimatu.Zad. 3.8 Wyniki badań mogą być pomocne przy tworzeniu polityki gospodarowania wodąna poziomie zlewni.Zad. 3.11 Wyniki prac mogą być wykorzystane przy: ocenie wpływu inwestycjihydrotechnicznych na zmiany hydromorfologiczne, ocenie wpływu inwestycji hydrotechnicznychna ekosystemy wód płynących, opracowywaniu programów wzorcowych działań w celu osiągnięcia39

dobrego potencjału ekologicznego dla silnie zmienionych części wód, opracowywaniu testualternatyw funkcjonalnych. Beneficjentami wyników badań będą przede wszystkim administratorzycieków.13.3. Prezentacje wyników/PublikacjePrezentacjeBarszczyńska M.: Diagnoza obecnych i szacowanie przyszłych zasobów wód powierzchniowychPolski; referat wygłoszony na konferencji promującej wyniki badań w zadaniach 3,7,8,9 ProjektuKlimat: „Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo”, Warszawa 18października 2011r.Kubacka D.: Model zarządzania gospodarką wodną w zlewniach rolniczych w zależności odscenariusza zmiany klimatu, referat wygłoszony na konferencji „Gospodarowanie rolniczymizasobami wodnymi” VIII Rolniczy Festiwal Nauki, Warszawa Brwinów 18 października 2011 r.Rataj C., Bogdańska-Warmuz R.: Metodyka określenia przyszłych potrzeb wodnych przemysłu,gospodarki komunalnej i rolnictwa; referat wygłoszony na konferencji promującej wyniki badań wzadaniach 3,7,8,9 Projektu Klimat: „Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę ispołeczeństwo”, Warszawa 18 października 2011r.Rataj C., Walczykiewicz T.: „Analizy przestrzenne jako podstawa planowania w kontekście zmianklimatu”, referat wygłoszony na konferencji GIS Day „W poszukiwaniu wody”, Kraków, 16listopada 2011 r.Czoch K.: „Charakterystyka i ocena obszarów, w których wykorzystywanie zasobów wodnychpowinno być podporządkowane zachowaniu walorów środowiskowych i rekreacyjnych”, referatwygłoszony w ramach konferencji „Warsztaty hydromorfologiczne” (19-21.05.2011r).Kulesza K.: „Opracowanie katalogu wzorcowych działań dla silnie zmienionych części wód w celuosiągnięcia dobrego potencjału ekologicznego” ”, referat wygłoszony w ramach konferencji„Warsztaty hydromorfologiczne” (19-21.05.2011r)Walczykiewicz T.: Zrównoważone gospodarowanie wodą, zasobami geologicznymi i leśnymikraju; referat wygłoszony na konferencji promującej wyniki badań w zadaniach 3,7,8,9 ProjektuKlimat: „Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo”, Warszawa 18października 2011r.PublikacjeWalczykiewicz T., Łaciak J.: Gospodarka Wodna w Polsce w świetle zmian klimatu, GospodarkaWodna, 2011Biedroń I., Kwiecień M., Łaciak J., Walczykiewicz T., Wróbel J.: Konflikty związane zfinansowaniem gospodarki wodnej pod kątem zwrotu kosztów za usługi wodne, Monografia:Konflikty i dylematy w gospodarce wodnej. pod red M. Maciejewskiego, M.S. Ostojskiego [64-72],Warszawa, 2011Biedroń I., Walczykiewicz T., Woźniak Ł.: Analiza możliwości zaspokojenia potrzeb wodnychoperatorów wodnokanalizacyjnych związanych z pracą zbiornika Dobczyce w świetle skutkówmożliwych zmian klimatu, Wiadomości meteorologii, hydrologii, gospodarki wodnej tom V zeszyt3/2011.Czoch K., Kulesza K.: Turystyka w obliczu zmian klimatu,. Turystyka wiejska, ochrona środowiskai dziedzictwo kulturowe Pogórza Dynowskiego. pod red. prof. J. Krupy, dr T.Solińskiego, Dynów,201140

Rataj C., Bogdańska-Warmuz R.: Prognoza potrzeb wodnych w Polsce w 2030 r. z uwzględnieniemprognozowanych zmian klimatu - Prognoza potrzeb wodnych w sektorze energetycznym w 2030 r.,(artykuł w recenzji do czasopisma Gospodarka Wodna)Rataj Celina, Bogdańska-Warmuz Renata, Prognoza potrzeb wodnych w Polsce w perspektywie2030 r. w świetle prognozowanych zmian klimatu, (artykuł w recenzji do czasopisma Gaz Woda iTechnika Sanitarna)Materiały promocyjnePrzygotowano wkładki do materiałów promujących projekt KLIMAT prezentujące rezultatyposzczególnych zadań cząstkowych13.4. Literatura (ważniejsze pozycje)Zasoby wodneABARE-BRS (2010): Indicators of community vulnerability and adaptive capacity across theMurray-Darling Basin-a focus on irrigation in agriculture. ABARE-BRS client report Canberra,October 2010.Alcamo J., Flörke, M. (2004): European Outlook on Water Use. Final Report", 1 October 2004,http://ec.europa.eu/agriculture/climate_change/index_en.htmAllan J. D. (1998): Ekologia wód płynących. PWN Warszawa. s. 450.Angelakis A. N. i inni (2007): "Wastewater Recycling and Reuse in EUREAU Countries: WithEmphasis on Criteria Used", Recycling and Reuse Working Group EUREAU EU ?-07-WR-40(1),2007.AQUAREC - Integrated concepts for reuse of upgraded wastewater. Guideline for quality standardsfor water reuse in Europe. Raport EVk1-CT-2002-00130, 2004.Bergel T., Pawełek J.: "Straty wody w systemach wodociągowych - charakterystyka, wielkość,wykrywanie i ograniczenie"Bis B. (2010): Ocena możliwości wtórnego wykorzystania wód zużytych (cz. I).Błachuta J., Jarząbek A., Kokoszka R., Sarna S. Weryfikacja wskaźników dla przeprowadzeniaoceny stanu ilościowego i morfologicznego jednolitych części wód wraz ze zmianą ich wartościprogowych dla uściślenia wstępnego wyznaczenia silnie zmienionych części wódBojarski A., Jeleński J., Jelonek M., Litewka T., Wyżga B., Zalewski J. (2005): Zasady dobrejpraktyki w utrzymaniu rzek i potoków górskich Ministerstwo Środowiska Dep. Zasobów WodnychWarszawa.Boni M. red. nauk. (2009): „Polska 2030: Wyzwania rozwojowe”, Kancelaria Prezesa RadyMinistrów, lipiec 2009. Praca zbiorowa, Redakcja naukowa Michał Boni, Projektwspółfinansowany ze środków UE w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna.Byczkowski A. (1961): Melioracje Rolne, zeszyt IV, Dział wydawnictw SGGW, Zeszyty Naukowe,Warszawa.Byczkowski A. (1979): Hydrologiczne podstawy projektów wodnomelioracyjnych, przepływycharakterystyczne, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.Byczkowski A. (1999): Hydrologia, Wydawnictwo SGGW, Warszawa.CEN 2004.Water Quality - Guidance standard for assessing the hydromorphological features ofrivers. EN-14614. European Comitee for Standarization, Brussels.41

Communication from the Commission of the European Communities to the European Parliamentand the Council Addressing the challenge of water scarcity and droughts in the European Union,COM(2007)414 at 18.07.2007Dąbkowski S.L., Misiak W. (1998): Wpływ obiektów inżynieryjnych na środowisko (naprzykładzie regulacji rzek i potoków, budowy zapór i zbiorników). Referat na Seminarium"Wycena obiektów budownictwa wodnego" Warszawskie Centrum Techn.-OrganizacyjneBudownictwa "Wacetob". Zakopane 21-23.05.1998 r.DHI (2009), MIKE 11 - a Modeling system for Rivers and Channels,Dynowska I. (1973): Problematyka opracowań map odpływu, Folia Geographica, SeriesGeographica-Physica, vol.VII, PAN Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Geograficznych.Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r.ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej, OJ L 327, 22.12.2000.Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawieochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu, OJ L 372,27.12.2006.Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r. wsprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, OJ L 288, 06.11.2007.Dyrektywa 2009/28/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawiepromowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych zmieniająca i w następstwie uchylającadyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE. OJ L 140, 05.06.2009.Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa. OJ L103, 25.04.1979.Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk, OJ L 206,22.07.1992Elguindi N., Bi X., Giorgi F., Nagarajan B., Pal J., Solmon F., Rauscher S., Zakey A. (2007):RegCM Version 3.1 User's Guide, Abdus Salam International Centre for Theoretical Physics(ICTP), Trieste, Italy.Environmental Council, European Action on Water Scarcity & Drought, First Analysis of WaterScarcity and Drought Issues, Information Note, 27.06.2006EU Water saving potential, (Part 1 - Report) ENV.D.2/ETU/2007/0001r19. July 2007]Europe Adapts to Climate Change Comparing National Adaptation Strategies, PEER Report No 1,Helsinki 2009European Climaty Change Programme, Working Group II Impacts and Adaptation, Agriculture andForestry, Sectoral ReportEuropean Commission, Water Scarcity and Drought, First Interim Report, 2006European Commission, Water Scarcity and Drought in the European Union, 2010European Environment Agency (EEA), 2007: Europe's environment. The fourth assessment;CopenhagenEuropean Environment Agency, Water resources across Europe - confronting water scarcity anddrought, EEA Report No 2/2009Gindroz F. Munz N. (2008): Renaturierung von Feuchtgebieten, ETH Vorlesung HS2007,Management Aquatischer Systeme, CHGUS (2009): Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Departament Badań Demograficznych,Warszawa42

GUS (2009): Ochrona środowiska 2009, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.Gutowska-Siwiec L. (2011): "Zaopatrzenie w wodę użytkowników w aspekcie wtórnegowykorzystania wód zużytych", Raport z zadania 7.3, Warszawa 2011Herbik P. (2011): "Zrównoważone gospodarowanie zasobami geologicznymi kraju", PIG-PIB,Warszawa.Howden S., Soussana J., Tubiello F. (2007): "Adapting agriculture to climate change", ResearchArticles, Agricultural Sciences, Sustainability Science Climate Change and Food Security SpecialFeature. The National Academy of Sciences of the USA.Identification and Destignation of Heavily Modified and Artificial Water Bodies, CommonImplementantion Strategy for the WFD 2000/60/ECIGiPZ PAN, 1994: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Atlas zasobówwalorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, Agencja Reklamowo-WydawniczaA.Grzegorczyk, Warszawa.IMGW Kraków (2010): Projekt KLIMAT, Opracowanie oceny potrzeb wodnych z uwzględnieniemwariantowych prognoz zmian klimatu, Część II Potrzeby wodne w 2030 roku.IMGW (198)7: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Atlas hydrologiczny Polski, tom I,Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.IMGW (1996): Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Stan i wykorzystanie zasobów wódpowierzchniowych Polski, Materiały Badawcze, Seria: Gospodarka i Ochrona wód, nr 20,Warszawa.IMGW (2007): Ostateczne wyznaczenie silnie zmienionych i sztucznych części wód w oparciu oanalizy ekonomiczne wraz z określeniem działań restytucyjnych w regionach wodnych na obszarzedziałania RZGW w Krakowie. Kraków 2007IPCC (2001): Climate Change 2001:Impacts, Adaptation, and Vulnerability. Chapter 18:Adaptation to Climate Change in the Context of Sustainable Development and EquityKaca E., Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Gospodarka Wodna Wsi iRolnictwa, I Kongres Nauk Rolniczych Nauka-PraktyceKaczmarczyk S., Nowak L. (2006):: "Nawadnianie roślin". PWRiL, Poznań.Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski, Wydanie trzecie uzupełnione, WydawnictwoNaukowe PWN, Warszawa.Konferencja NZ w sprawie zmian klimatu Poznań. "Co się może stać z naszym środowiskiem, czyliniektóre skutki zmian klimatu" Ministerstwo Środowiska, 2008.Konsorcjum (IMGW, PIG, IOŚ), 2007: Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeńantropogenicznych w szczegółowym ujęciu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnychdla potrzeb opracowania programów działań i planów gospodarowania wodami. Etap IIIKostrzewa H., 1977, Weryfikacja kryteriów i wielkości przepływu nienaruszalnego dla rzek Polski.Materiały Badawcze. Seria: Gospodarka Wodna i Ochrona Wód. Warszawa. Instytut Meteorologiii Gospodarki Wodnej.Kowal A., Świderska-Bróż M. (1996): "Oczyszczanie wody". Wydawnictwo Naukowa PWN,Warszawa-Wrocław.Lazarova V., Bahri A.: "Water Reuse for irrigation: agriculture, landscapes, and turf grass"; CRCPress.Lubieniecki B. (2003): Przepławki i drożność rzek - Wyd. IRS, wydanie II, s. 8343

M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson, Eds Report of theIntergovernmental Panel on Climate Change. Climate Change 2007: Impacts, Adaptation andVulnerability. Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment. Cambridge UniversityPress, Cambridge, UK, 976 ppMajanowski, J., Nalikowski A.: "Jakość wody w układach chłodzenia" cz. I, Przegląd mleczarski4/2007.MG (2009): Polityka energetyczna Polski do 2030 r. z załącznikami, Ministerstwo Gospodarki.MGGP (2010): Szczegółowe wymagania, ograniczenia i priorytety dla potrzeb wdrażania planugospodarowania wodami na obszarach dorzeczy w Polsce, praca zbiorowa pod red. A. Hobot,MGGP, Kraków, 2010Mitsch W.J, J?rgensen S.E 2004 Ecological Engineering and Ecosystem Restoration. JohnWiley&Sons, Inc., Hoboken, New YerseyMRR (2008): Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Do Roku2033, zespół powołany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego pod kier. prof. Piotra Korcelli.National Drought Policy Commission, Report: Preparing for Drought in the 21st Century, 2000National Technical University of Athens (Greece), Fondazione Eni Enrico Mattei (Italy),CEMAGREF (France), Water Management Center (Germany), Ministero dell'Ambiente e dellaTutela del Territorio e del Mare (Italy), Extended Guidance Document after Conference on DroughtManagement and Policy Options (D. 5.2.), Work Package 5, 7th Framework Programme,EROCHORE, 2010NCAR (1993): Biosphere atmosphere transfer scheme (BATS) version 1e as coupled to the NCARcommunity climate modelNeitsch S.L., Arnold J., Kiniry R., Srinivasan R., Williams J.R. (2004): Soil and Water AssessmentsTool Input/Output File Documentation, Blackland Research Center Texas Agricultural ExperimentStation.Opracowanie analizy presji i wpływów zanieczyszczeń antropogenicznych w szczegółowym ujęciujednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych dla potrzeb opracowania programówdziałań i planów gospodarowania wodami. Raport końcowy, 2007: Maszynopis w InstytucieMeteorologii i Gospodarki Wodnej, Państwowym Instytucie Geologicznym, Instytucie OchronyŚrodowiska.Podręczniki UE, 2003, Narzędzia identyfikacji i wyznaczania sztucznych i silnie zmienionychczęści wód,Podręczniki UE, 2003, Wytyczne w zakresie identyfikacji i wyznaczania silnie zmienionych isztucznych części wód. PoradnikPopek Z., Żelazo J. (2002): Podstawy renaturyzacji rzek. SGGW Warszawa.Porębska G., Sadowski M.(2007): "CONTEMPORARY PROBLEMS OF DESERTS ANDDESERTIFICATION". Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 30, 2007 r.Preston, B.L. and Stafford-Smith, M. (2009), Framing vulnerability and adaptive capacityassessment: Discussion paper. CSIRO Climate Adaptation Flagship Working paper No. 2.http://www.csiro.au/org/ClimateAdaptationFlagship.htmlPrzyjazne naturze kształtowanie rzek i potoków. Praktyczny podręcznik. Polska Zielona Sieć,Wrocław-Kraków 2006Rossoll A. i in. (19930: Schutzwasserbau Gewaesserbetreuung Oekologie. Grundlagen fuerwasserbauliche Massnahmen an Fliessgewaessern Bundesministerium fuer Land undForstwirtschaft Wien44

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 20.08.2008 w sprawie sposobu klasyfikacji stanujednolitych części wód powierzchniowych. Dz.U. nr 162 Poz.1008Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 22.07.2009 w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego,potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych. Dz.U. nr122 Poz.1018Seekell D. A., D'Odorico P., Pace M. L. (2011): "Virtual water transfers unlikely to redressinequality in global water use". Environ. Res. Lett. 6 (2011) 024017 (6pp).Sietchiping, Remy (2007): “Applying an index of adaptive capacity to climate change in northwesternVictoria, Australia”, Applied GIS 2 (3): pp. 16.1-16.28. DOI: 10.2104/ag060016.Sozański M. i inni. (2008): "Zaopatrzenie w wodę, jakość i ochrona wód. Water Supply and WaterQuality" Tom I. Materiały konferencyjne: XX Jubileuszowa Krajowa Konferencja. VIIMiędzynarodowa Konferencja. Poznań - Gniezno, 2008.Spanger - Siegfried i Dougherty, 2004 za "Zmiany klimatyczne i ich przewidywany wpływ narolnictwo w Polsce" Jerzy Kozyra, Andrzej Doroszewski, Anna Nieróbca.Swanson, D.A., Hiley J.C., Venema H.D. and Grosshans R. (2009): Indicators of Adaptive Capacityto Climate Change for Agriculture in the Prairie Region of Canada: Comparison with FieldObservations. Working Paper for the Prairie Climate Resilience Project, Winnipeg: InternationalInstitute for Sustainable Development.Tynenski Z. (2010): Alternatywna strategiczna strategia zrównoważonego rozwoju energetykipolskiej.Umweltbundesamt Ökologische Effektivität hydromorphologischer Maßnahmen anFließgewässern. UBA-Werkshop, Dessau - Roßlau 2008Vickers A. L. (1997): Handbook of Water Use and Conservation (Boca Raton, FL: LewisPublishers, in press); J.S. Wallace oraz C.H. Batchelor, "Managing Water Resources for CropProduction", "Philosophical Transactions of the Royal Society of London: Biological Science, vol.352, pp.937-47 (1997).WABAG (2000): "Uzdatnianie wody" Poradnik. Projprzem-EKO, Bydgoszcz.Water Scarcity Drafting Group (2006): Water scarcity management in the context of WFDWHO (2006): WHO Guidelines for the safe use of wastewater, excreta and greywater, vol. II,Wastewater use in agriculture.Winchell M., Srinivasan R., Di Luzio M. Arnold J. (2008), ArcSWAT 2.0 Interface for SWAT2005 , User's Guide, Blackland Research Center Texas Agricultural Experiment Station.Wiśniewolski W., Augustyn L., Bartel R., Depowski R., Dębowski P., Klich M., Kolman R.,Witkowski A. (2004); Restytucja ryb wędrownych a drożność polskich rzek Warszawa WWFWitowski. K i in.(2008): Obliczanie przepływu nienaruszalnego. Poradnik. Warszawa InstytutMeteorologii i Gospodarki Wodnej.Zieliński Jan, Słota Henryk, Madej Paweł, Korol Rafalina i in (1996): Stan i wykorzystaniezasobów wód powierzchniowych Polski; Materiały Badawcze IMGW WarszawaZitek, A., Klinger, B., Schmutz, S. (2008): Evaluierung flussbaulich-ökologischer Maßnahmen anLech und Zubringern im Rahmen des Life-Natur Projektes "Wildflusslandschaft Tiroler Lech",Gesamtbericht "Fischökologie", Studie im Auftrag des Amts der Tiroler Landesregierung, BBAReutte, Abteilung Wasserwirtschaft und des Bundesministeriums für Land- und Forstwirtschaft,Umwelt und Wasserwirtschaft, 243.45

Zmiany klimatu, a rolnictwo i obszary wiejskie. Jak przygotować się do nieuchronnych zmian, jakzmniejszyć ich negatywny wpływ? Biuletyn Informacyjny Instytutu Ochrony Środowiska Nr 16/172007 r.Żelazo J. (2006): Renaturyzacja rzek i dolin. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. Nr4/1/2006, Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie, s. 11-31.Zasoby (surowce) naturalneFrankowski Z., Gałkowski P., Mitręga J. i in. (2007): Opracowanie metodyki identyfikacji iustalenie struktury poboru wód podziemnych dla potrzeb oceny stanu ilościowego wódpodziemnych kraju. MŚ, Państw. Inst. Geol. WarszawaFrankowski Z., Gałkowski P., Mitręga J (2009): Struktura poboru wód podziemnych w Polsce,publikacja PSH, PIG, WarszawaGałkowski P. i in. (2010): Prowadzenie, aktualizacja, weryfikacja i udostępnianie bazy danychpoboru rejestrowanego z ujęć wód podziemnych na podstawie oficjalnych danych krajowych,Raport z zadania 16 PSH w 2009 r., Państw. Inst. Geologiczny - Państw. Inst. Badawczy, WarszawaHerbich P., Dąbrowski S., Nowakowski Cz. (2003): Ustalenie zasobów perspektywicznych wódpodziemnych w obszarach działalności regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Praca wykonanana zamówienie Ministra Środowiska. Państwowy Instytut Geologiczny WarszawaHerbich P., Dąbrowski S., Nowakowski Cz. (2007) – Wydzielenie rejonów wodno-gospodarczychdla potrzeb zintegrowanego zarządzania zasobami wód podziemnych i powierzchniowych kraju.Praca wykonana na zamówienie Ministra Środowiska. Państwowy Instytut Geologiczny WarszawaMordzonek G., Herbich P., Przytuła E. (2010): Prowadzenie i aktualizacja bazy danych GIS wraz zmapą zasobów dyspozycyjnych i perspektywicznych wód podziemnych dla obszaru kraju (RaportPSH, Zadanie 10)Mordzonek G., Węglarz D., Przytuła E. (2008): Baza zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych– stan aktualny i perspektywy rozwoju (abstrakt). Pierwszy Polski Kongres Geologiczny, Kraków26-28.06.2008, PTG, Kraków, 2008Razowska-Jaworek L., (2003): Wpływ górnictwa i likwidacji kopalń na wody podziemne.Informator Centrum Doskonałości Badań Środowiska Abiotycznego nr 4. PIG.Wilk Z., Adamczyk A.F., Nałęcki T., (1990): Wpływ działalności górnictwa na środowisko wodnew Polsce, SGGW-AR, Warszawa.Wilk Z., Bocheńska T., red, (2003): Hydrogeologia polskich złóż kopalin i rejonów górniczych,AGH, Kraków.Zasoby leśneGonzalez G. H. (1998): Polityka Unii Europejskiej w aspekcie zrównoważonej gospodarki leśnej.Dokumentacja IBL, WarszawaGUS (2010): Leśnictwo 2010. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.Kaliszewski A., Kwiecień R., Młynarski W., Lotz D. (2009): Aktualizacja krajowego programulesistości. Dokumentacja IBL, Sękocin Stary.Kaliszewski A., Sikora A. (2009):, Prawne aspekty ochrony przyrody w lasach w Polsce wkontekście członkostwa w Unii Europejskiej. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin StaryKZGW (2010): Projekt „Polityki wodnej państwa do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 2016)”.Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, Warszawa.46

MCPFE (2003): Rezolucja W1 – Wzmacnianie wspólnych działań na rzecz trwałej izrównoważonej gospodarki leśnej w Europie przez współpracę międzysektorową i narodoweprogramy leśne. W: Ministerstwo Środowiska, 2004. Deklaracje i rezolucje MinisterialnychKonferencji na temat Ochrony Lasów w Europie, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.MG (2010): Polityka energetyczna Polski do 2030 roku. Dokument przyjęty przez Radę Ministróww dniu 10 listopada 2009 roku. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa.MOŚZNiL (1997): Polityka Leśna Państwa., Warszawa,MRR (2006): Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego,Warszawa.MRR (2010): Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Informacja na stronieinternetowej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, http://www.mrr.gov.pl/, dostęp z dnia 12października 2010 r., Warszawa.MŚ (2003a): Krajowy program zwiększania lesistości. Aktualizacja 2003 r. MinisterstwoŚrodowiska, Warszawa.MŚ (2003b): Polityka klimatyczna Polski. Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Polscedo roku 2020. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 4 listopada 2003 r. MinisterstwoŚrodowiska, Warszawa.MŚ (2008): Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą do roku 2016.Ministerstwo Środowiska, Warszawa.Projekt (2010): Projekt „Krajowego planu działania w zakresie energii ze źródeł odnawialnych”.Wersja przesłana w dniu 25 listopada 2010 r. do rozpatrzenia przez Radę Ministrów (projektdokumentu może ulec zmianie).RDLP (2003): Regionalny program operacyjny polityki leśnej państwa. Regionalna DyrekcjaLasów Państwowych we Wrocławiu.Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. z 2004 r. nr 92 poz. 880 z późn. zm.Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Tekst jednolity: Dz.U. z 2005 r. nr 45 poz. 435 z późn.zm.Wierzbowski B. (2006): Prawo leśne. W: Stelmachowski A. (red.), Prawo rolne, LexisNexis,Warszawa, s.497-503.Zarządzenie nr 8 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 27 stycznia 2010 r. w sprawieustalenia zasad i trybu udostępniania informacji przez Państwowe Gospodarstwo Leśne LasyPaństwowe. GD-013/C/1/10.13.5. Wykaz głównych wykonawców wraz z krótką informacją o rodzajuwykonywanych pracMariusz Adynkiewicz Piragas: zad. 3.11: oceny hydromorfologiczne w dorzeczu WartyMałgorzata Barszczyńska; zad. 3.1: główny wykonawca, prace koncepcyjne dotycząceprzedstawiania zasobów wód Polski z użyciem technologii GIS, obliczenia odpływu jednostkowegow okresie referencyjnym, określanie zmiany zasobów w okresie prognozowanym 2011-2030,zad. 3.4: analizy GIS dotyczące ustalania zmian przyszłych zasobów na wybranych obszarachproblemowych; zad. 3.7: udział w parametryzacji modelu SWAT.47

Marta Bedryj; zad 3.2: budowa modelu MIKE BASIN dla zlewni Supraśli, prace z modelemMIKE BASIN dotyczące możliwości wprowadzenia perspektywicznych zmian w gospodarowaniuwodą wynikających ze scenariuszy zmian klimatu (na przykładzie zlewni Wełny i Supraśli),zad 3.8: prace dotyczące opracowania zasad polityki gospodarowania wodą dla zlewni zagrożonychdeficytem wodyIlona Biedroń; zad. 3.8: główny wykonawca, budowa modelu wodnogospodarczego dlazlewni deficytowej, analizy wariantowych bilansów wodno-gospodarczych pod kątem opracowaniazasad polityki gospodarowania wodą dla zlewni zagrożonych deficytem wody; zad. 3.4: analizyprzestrzenne oceniające możliwości rozwoju gmin zagrożonych niedoborem wody.Jan Błachuta: zad. 3.11: analizy biologiczne ekosystemów wodnychRenata Bogdańska-Warmuz; zad. 3.6: podsumowanie wyników dotyczących prognozpotrzeb wodnych w Polsce, analizy zmian ilościowych i przestrzennych potrzeb wodnych orazsugestie do strategii ochrony zasobów wodnych w sektorze przetwórstwa przemysłowego ienergetyce; zad. 3.8: Analiza użytkowników wód i planów rozwoju w zakresie użytkowania wód wgminach zlewni bilansowej.Agnieszka Boroń; zad. 3.2,: prace związane z aplikacją modelu MIKE SHE dla zlewni rzekiKoprzywianki; zad. 3.6: diagnoza obecnych i przyszłych potrzeb wodnych ludności, analizaprognozy rozwoju społeczno – gospodarczego, analiza rozwiązań technicznych zmniejszającychpotrzeby wodne w gospodarstwach domowychAnna Bożek; zad. 3.6:analiza literaturowa, zestawienie danych, analiza danych związanych zjakością wodyAnna Chmura; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacji oraz stanurezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Katarzyna Czoch: zad. 3.11: przykłady zagraniczne, analiza restytucji mokradeł, wizjelokalneMałgorzata Długosz; zad. 3.1: korekta współczynników Byczkowskiego; prace przyprzetwarzaniu wyników z modeli statystycznych w celu uzyskania przestrzennego rozkładu opadudla średnich rocznych i poszczególnych pór roku dla okresu 2011-2030; zad. 3.7: asymilacjadanych z CBDH do modelu SWAT; przygotowanie kompozycji mapowych dla Sanny i OrliMarzena Jarmułowicz-Siekiera; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopniadegradacji oraz stanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmianyklimatu.Piotr Herbich; zad 3.18: koordynacja prac dot. oceny zasięgu i stopnia degradacji oraz stanurezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatuAdam Kaliszewski; zad.3.19: opracowanie modelu przepływu informacji o zasobach leśnych48

Agnieszka Kolanek; zad. 3.6: analiza literaturowa, zestawienie danych, analiza danych,koordynacja realizacji prac związanych z jakością wody,Danuta Kubacka; zad. 3.7: główny wykonawca, prace koncepcyjne dotyczące metodyki,pozyskanie danych do modelu SWAT i ich opracowanie, przeprowadzenie analiz GIS; zad. 3.1:Asymilacja i analiza danych wynikowych modelu RegCm oraz z symulacji statystycznejMagdalena Kwiecień: zad. 3.2: prace związane z aplikacją modelu MIKE SHE dla zlewnirzeki Koprzywianki; zad 3.4: opracowanie działań adaptacyjnych dla sektora rolniczego wkontekście zmian klimatu; zad. 3.11: analiza kodeksów dobrych praktyk, wizje terenoweKrzysztof Kulesza: zad. 3.11: kierownik i koordynator zadania, autor metodyki pracRoman Konieczny; zad 3.4: prace dotyczące badań społeczności lokalnych w zakresiewykorzystania ich doświadczeń w adaptacji do okresowych niedoborów wody dla celówplanistycznych; zad 3.10: opracowanie koncepcji i przeprowadzenie badania konfliktów wgospodarce wodnej, jako podstawy doskonalenia technik negocjacyjnych w procesie planowania,wstępna analiza uzyskanych wyników.Anna Łudzik; zad. 3.1: przetwarzanie wyników modeli statystycznych i modeludynamicznego RegCM w celu uzyskania zmian opadu oraz opracowanie map; zad. 3.2:przygotowanie danych o zbiorniku Siemianówka w zlewni Supraśli na potrzeby modelowaniaPaweł Madej; zad 3.1: prace dot. szacowania zmian zasobów wodnych; zad 3.4: prace dot.wskaźników potencjału adaptacyjnego; zad. 3 8: analizy dot. zasad gospodarowania wodą wzlewniach deficytowych; zad. 3 10: analizy dot. konfliktów w gospodarce wodnejGrzegorz Mordzonek; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacjioraz stanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Jacek Motyka; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacji oraz stanurezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Małgorzata Nidental; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacji orazstanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Urszula Opial – Gałuszka; zad. 3.2 i 3.6: opracowanie koncepcji i zakresu oraz koordynacjaprac; implementacja modeli NAM i SWAT dla zlewni Koprzywianki; zad. 3.8: implementacjamodułu jakości MIKE BASIN dla zlewni Białej TarnowskiejElżbieta Przytuła; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacji orazstanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Celina Rataj; zad. 3.3: główny wykonawca, koordynacja prac, tworzenie raportukońcowego, podsumowanie wyników; zad. 3.4: główny wykonawca, koordynacja prac,opracowanie planu, zakresu i metodyki prac, analizy GIS dotycząca zagrożenia niedoborem wody;49

zad. 3.19: weryfikacja materiału przekazanego przez autorów ekspertyz, dotyczącego zasobówleśnych.Lidia Razowska-Jaworek; zad 3.18: udział w pracach dot. oceny zasięgu i stopnia degradacjioraz stanu rezerw zasobów wód podziemnych i ich zagrożeń ze względu na zmiany klimatu.Małgorzata Siudak; zad 3.4: prace dotyczące badań społeczności lokalnych w zakresiewykorzystania ich doświadczeń w adaptacji do okresowych niedoborów wody dla celówplanistycznych; zad 3.10: opracowanie koncepcji badania konfliktów w gospodarce wodnej, jakopodstawy doskonalenia technik negocjacyjnych w procesie planowania, przeprowadzenie badańankietowych.Marzenna Strońska; zad. 3.6: analiza literaturowa, zestawienie i analiza danych związanychz jakością wodyMałgorzata Szopnicka; zad. 3.1: analizy porównawcze hydrologicznych danychobserwacyjnych 60-lecia 1951-2010; zad. 3.11 analizy hydrologiczne dla jezior i zbiornikówwodnychPaweł Terlecki; (do kwietnia włącznie) zad. 3.2: opracowanie modelu bilansu wodnogospodarczegozlewni Supraśli przy użyciu programu MODSIMTomasz Walczykiewicz*; zad 3 (całość): koordynator zadania; zad.3.3: udział w pracachdot. podsumowania wyników w zakresie prognozowanych potrzeb wodnychŁukasz Woźniak; zad. 3.3: Wykonanie kompozycji mapowych prezentujących pobory wodyw wybranych podsekcjach przemysłu w Polsce; zad. 3.4: Analiza metod adaptacji gospodarki ispołeczeństwa do zmian klimatu. Analiza zasobów wodnych w wybranych gminach w Polsce.Joanna Wróbel; zad. 3.6: analiza wpływu zmian klimatu w na sektor rolniczy, określeniepotencjalnego wpływu zmian klimatu na rolnictwo z wyszczególnieniem zagrożeń orazprzewidywanych efektów tych zagrożeń.13.6. Informacje o sposobie odbioru zadań składowych i trybie koordynacji pracCałość prac była koordynowana przez koordynatora zadania zaś w zakresie poszczególnychpodzadań prace były nadzorowane przez osoby odpowiedzialne za podzadania. Zespół realizatorskispotykał się w miarę potrzeb zarówno w całości jak i w mniejszych grupach na spotkaniachpoświęconym zagadnieniom merytorycznym oraz organizacyjnym. Koordynator zadaniakonsultował na bieżąco prace zespołu realizującego i spotykał się okresowo z zespołem lub jegoposzczególnymi członkami w celu omówienia postępu prac i zgodności z harmonogramem.Rezultaty prac uzyskane w 2011 r. zostaną, w I kwartale 2012 r., zaprezentowane iprzedyskutowane na seminarium z udziałem koordynatora projektu, koordynatora zadania orazgrona wykonawców.50