Pula Imvula Feb 2013 - Sesotho.indd - Grain SA Home

Hlakola2013Laola maholaho baballamongobomobungBALA KA HARE:4 >8 >10 >Koranta ya grain SA yabahlahisi ba ntseng ba holaTseba semela sa hao sapoone – mehato ya kgolo(Karolo ya 2)Tseba ho atleha le hofokola ha dijothollo tsa haoTseba...Whermit DirksGlyphosate dinaweng tsa soya ha di se di metse.AFRIKA BORWA KE NAHA E BATLANG E OMME, E NANGLE DIPATERONE TSE FAPANENG TSA PULA SELEMO LESELEMO HAHOLOHOLO MABATOWENG A PHAHAMENG ATLHAHISO YA DIJOTHOLLO TSA LEHLABULA LE TSA MAR-IHA. MABATOWENG ANA PULA E FAPANA PAKENG TSA400 MM LE 900 MM KA SELEMO. LEBATOWA LATLHAHISO YA DIJOTHOLLO TSA LEHLABULA LE KABOTJHABELA HO MOLA WA PULA YA 400 MM LENKUWA E LE MOEDI WA TLHAHISO YA DIJOTHOLLO TSASEBAKA SE OMMENG.Tlhahiso ya koro ya mariha lebatoweng lena la dijothollotsa lehlabula e bile e ntle ditjheleteng nakong ya moraoya dilemo tsa bo1950 ho ya fihla ho bo1980. Ka morabo1980, ka baka la ho fokola ha kuno le ka baka la kotsilehlakoreng la ditjhelete, e leng tse amanang le tlhahisoya koro mabatoweng a pula tsa lehlabula, balemi ba ileba fetohela mokgweng wa ho hlahisa haholo dijothollotsa lehlabula, tse kang, poone, Mabele le soneblomo,mme hamorao dinawa tsa soya ka mokgwa o hlophisitswenghantle wa phapantsho ya dijothollo.Tlhahiso ya koro ya mariha, ka hoo, e ile ya fokotseha,mme balemi ba bangata ba ile ba fetohela mokgwengwa tekatekano wa ho hlahisa ka bobedi dijothollotsa mariha le tsa lehlabula, mme ba tlohella mobu wabokgoni bo tlase ho sebediswa e le makgulo, hape bakenyelletsa mehlape tlhahisong ya bona.E nngwe ya dintlha tsa sehlooho tse thusitsengho bopa tlhahiso ya koro ya mariha e biletlwaelo ya “mohlolo o motjha wa paballo ya mongobonakong ya lehlabula ha mobu o tlohetswefeela o sa phetholwa”, e leng tlwaelo e ileng yaphahamisa ka hohle ka moo ho kgonahalang kateng poloko ya mongobo o mongata wa pula yalehlabula e fumanweng.Hona ho ile ha fi hlellwa qalong ka taolo yamahola ka metjhine e ileng ya boela ya ntlafatsa homonngwa ha metsi a pula ho tloha ka hodima mobuho kenella tlase mobung.Paballo ya mongobo o fumanweng e ka nkuwa e lee nngwe ya mehlodi ya bohlokwa e hlokolosi ka ho fetisisae hlokahalang ho hlahisa sejothollo se hlahlamang.Paballo ena ya mongobo e simolla hanghang ha ho kotulwasejothollo sa mariha kapa sa lehlabula. Mabapile tlhahiso ya mariha, sejothollo se ile sa hlahiswa mooruri pula e bileng siyo dikgweding tsa mariha.Tlhahiso ya sejothollo sa lehlabulaMekgwa e le meng e sebediswang paballong ya mongobodijothollong tsa mariha e ntse e le bohlokwa ka hotshwana, mme e ntse e sebediswa jwalo feela paballongya mongobo ka mora kotulo ya dijothollo tsa lehlabulaho tloha ka Hlakubele ho fihlela ka Phupu nakong ena leho fihlela ka Mphalane selemo le selemo mabapi le dijothollotsa lehlabula ho isa nakong ya ho tlohela masimoa dijothollo tsa lehlabula a phethotswe feela empa ho sajalwa letho (fallow period).Ka ho sebedisa dithaene kapa ditabodi (rippers)mokgweng wa sekgalekgale wa ho phethola mobu, eleng wa ho pshatla lekgapetla lefe kapa lefe le thatala mobu le ho sebetsa mobu qetellong ya Phupu kapadibekeng tse mmalwa tsa Phato, mongobo o ntseng ole teng kapa wa pula e ka nang o tla bolokwa mobung.78

TAOLO YA MAHOLALaola mahola ho baballa mongobo mobungNkgonoJane o re…Ha o bala Lengolo lena, o tla be o phethilemosebetsi wa ho jala, ho fafatsa le ho lemamasimo a hao kaofela, mme o tla be o shebanele ho fumana moputso wa mofufutso wa hao wasehla sa lehlabula! Ho tla ba teng dibaka tseding moo dijothollo di tla ba ntle ho tsona, hadibakeng tse ding pula e tla ba ngata ho fetatekano kapa e fokole haholo – Nnete ke horetemo e jwalo, ngwaneso!Dinakong tsohle tsa selemo re tlamehile hohopola hore re le balemi hantlentle re kene kgwebong,mme ka hoo re tlamehile ho tsamaisa le hohlokomela karolo e nngwe le e nngwe ya kgweboena. Taba ya bohlokwa ke ho tsamaisa lehlakorela hao la ditjhelete, la mosebetsi, la mmaraka, lamehlape hammoho le la mehlodi yohle ya tlhahoeo o nang le yona. Ha ho letho le tshwanetseng hotlohellwa feela hore le iketsahalle ka bolona kgwebongya hao. O tlamehile maoto le matsoho hoetsa merero, ho e ntshetsa pele, ho hlahloba bolengba sekgahla sa tshebetso ya hao, le ho boelao rera dintho hape – ena ke saekele e tla nne eiphetaphete ho ya ho ile.Re shebile mariha ana a tlang, mme re tlamehileho nahana ka hloko ka mehlape ya rona letlhophiso eo re e entseng pele ho mariha anaa tlang. Hopola hore mabatoweng ao pula tsalehlabula di fi hlileng morao ho ona, kgaello e tlaba teng ya jwang ba makgulo mariha. Diphoofolodi tlhokomelong ya rona, mme re tshwanetse hoetsa bonnete hore dijo tsa diphoofolo di teng.Haeba ditlhophiso di sa etswa tsa hore dijo tsadiphoofolo di be teng, ho molemo ho fokotsa le horekisa diphoofolo tse ding ho ena le hore di shwekaofela ke tlala kapa lenyora.Re na le tshepo, mme re dumela hore diporeisitsa dijothollo di tla tshwarella, le hore le tla putswaka mokgwa o lekaneng ka boikitlaetso bo botleba lona jwalo ka balemi mabapi le tshireletso yadijo tsa setjhaba, phokotseho ya bofuma le hothehwa ha mesebetsi. Eka le ka hlohonolofatswabohle boitekong ba lona ba ho fepa le hoapesa setjhaba sa rona.Mosebetsi ona wa bohlokwa wa ho phetholamobu nakong ya lehlabula hangata o tiisahore ho jalwa ha pele ho etswang lenaneongle rerilweng la dijothollo tsa lehlabula ho tlakgona ho kenngwa tshebetsong ka nako, eleng se tla qoba bohlokwa ba ho emela dipulatsa pele tsa lehlabula nakong ya Pudungwanakapa dilemong tse ding hamoraonyana.Tlameho ya ho tshwanela ho dieha ho simollaho jala le ho fokotsa kotsi ya ho sitwa ho jaladijothollo tse rerilweng tsa lehlabula nakong entle ya ho jala, ka hoo, di ka qojwa ka ho sebedisamokgwa o matla wa ho phethola mobu e sa lepele hammoho le mokgwa wa taolo ya mahola.Semelo sa mobu se amang pokelloya mongobo wa mobuHo bohlokwa hore ho boele ho shebisiswesemelo sa mobu se amang bokgoni ba mobuba ho tshwara le ho bokella mongobo. Hobohlokwa ha ho nkuwa taolo ya mahola ele ntlha e hlokolosi ya tsamaiso, e leng moomotho a tshwanetseng ho ela hloko mefutaya mebu, mme ka ho qolleha mofuta wamobu o ka hodimo masimong a hao.Mebu e bopilwe ka dintho tse fapanengtse bo letsweng ka hodimo mona, mme e hlophiswaho ya ka bongata ba lehabathe, seretsekapa letsopa.Bongata ba mothamo wa metsi mobungbo boetse bo laolwa ke dikarolwana tsalehla bathe, seretse kapa letsopa, tse fumanwangmatlalong (dikarolong) a fapaneng a kaphunyel letswang ke metso ya dimela kapa yamahola nakong ya sehla.Ha mongobo o se o kene ka mokgwa olekaneng mobung ka mora pula, metsi a kamonngwang ke semela a bitswa metsi a ka fumanwangke semela. Ka kakaretso, metsi ana aka fumanwang ke semela a nkwa e le halofo yametsi kaofela a ka bokellwang ke mobu o itseng.Metsi a ka fumanwang ke semela, a kabokellwang mobung wa lehlabathe, e ka ba a kaetsang 40 mm mithara ka nngwe, ho wa selokwee ka ba 80 mm mithara ka nngwe, mme seretsengsa letsopa teng e ka ba 150 mm mitha ra kanngwe mobung.Mobung o tlwaelehileng wa mithara e lenngwe, ha ho nkuwa palohare ya botebo bo tla fihlellwake metso nakong ya sehla, mme ho elwahloko makgapetla/matlalo a fapaneng a mobu,mobu ona o ka boloka metsi a ka fumanwang kesemela ho fihlela ho 135 mm kapa ho feta.Metsi a bolokilweng ha a bapiswa le pulaya selemo ya 650 mm a ka etsa 20% ho isa ho25% ya metsi ana, mme a ka supa kapa a bontshaphapang pakeng tsa tlhahiso e atlehileng yadijothollo kapa e sa atlehang ho hang selemongse aparetsweng ke komello ho ya ka dipateronetsa pula tsa selemo se itseng. Pokello ena yametsi e ka thusa semela ho fihlela nakong ehlahlamang ya pula. Ke mongobo ona oo balemiba tshwanetseng ho o baballa ka thata.2Taolo ya mahola ho baballa mongoboTaolo ya mahola mekgweng e fapaneng ya dijotholloke e nngwe ya dintlha tsa bohlokwa moralongo kopanetsweng wa paballo ya mongobo.Mahola a ka hlaloswa e le semela sefekapa sefe se sa batlahaleng mokgweng o itsengwa tlhahiso ya sejothollo. Mohlala, soneblomomasimong a poone e ka tadingwa e le lehola,hammoho le dimela tse ding tsa tlhaho tse itlhahelangmoo di sa lebellwang teng.Mahola jwalo ka dimela tse ding a sebedisakapa a hemela/lahlela ka ntle sepakapakengmongobo o mongata wa mobu saekeleng ya kgoloya ona, mme a ka fokotsa kuno ya dijothollo kabongata bo ka etsang 50% dilemong tsa komello.Mahola a mang a selemo a tlwaelehileng aholang mmoho le dijothollo a ka nna a sebedisametsi a mangata a menahanang hararo hohlahisa kilograma ya semela se omeletsengjwalo ka sejothollo ka bosona. Mohlala, mefutae fapaneng ya mahola a kang a mefuta yarooimisbredie kapa amaranthus a ka sebedisadilithara tse ka bang 630, mme a mofuta wawhite goosefoot (withondebossie kapa chenopodium)ona a ka sebedisa dilithara tse ka bang1 700 ka ho hemela ka ntle sepakapakeng ka bakala motjheso wa letsatsi ho hlahisa 1 kilograma yalehola lena le omelletseng ka hodima mobu.Papisong ya dilithara tsa metsi tse hlokahalangho hlahisa 1 kilograma ya lehola le omelletsengka hodima mobu, lethathamong la dijothollotse latelang boemo ke bona: mabeleng ke670 dilithara, pooneng ke 770 dilithara, korong ke1 160 dilithara, soneblomong ke 1 400 dilithara,haboreng ke 1 300 dilithara, dinaweng tsa soyake 1 400 dilithara.Tshebediso ena ya metsi e bolela horedimilione tse 2,3 million tsa metsi a fumanwangke semela hekthara ka nngwe ke tse lahlehangka baka la motjheso wa letsatsi ho hlahisa karoloya ditone tse tharo tsa sejothollo sa poone.Ka hoo, ho hlokolosi, ho bohlokwa ho bolokametsi afe kapa afe a pula e nang ho tloha kaHlakubele ho fihlela ka Mphalane ho tiisa horebonyane ba pula bo a fumaneha pele ho jalwa.Ka ho qolleha, dibakeng tse itseng balemiba ileng ba fudisa diphoofolo masalleng adimela nako e telele haholo kapa ba sa kang basebetsa mobu wa bona ka thaene kapa ka setabodi(ripper) ho kgwehlisa mobu hore moya okenelle ho ona, ba sitilwe ho jala ka nako. Honaho bohlokwa, mohlala, tlhahisong ya dinawa tsasoya moo mefuta e meng moo ho ka jalwangpeo kgweding ya Mphalane le ya Pudungwanadibakeng tse phahameng tsa tlhahiso.Bongata ba mahola tshimolohong ya lehlabulanakong ya Phato, meyeng e matla, ho fihlela kaMphalane, e ka nnang ya eba kgwedi e tjhesang,tahle helo ya mongobo e tswang dimeleng kabaka la motjheso (transpiration) e ka ba pakengtsa 5 mm le 15 mm la letsatsi. Mongobo ohle obolokilweng wa mobu, ka hoo, o ka sebediswanakong ya matsatsi a 9 ho isa ho a 27.

KEKETSO YA BOLENGTseba semela sahao sa poone– mehato ya kgolo (Karolo ya 2)KGATISONG YA PHEREKGONG 2013 YA PULA/IMVULA RE ILE RA HLAHLO-BA MEHATO YA KGOLO YA MAHABA SEMELENG SA POONE. KAROLONG YA2 RE TLA HLAHLOBA MEHATO YA KGOLO YA SEMELA SA POONE HAHOLO-HOLO NTSHETSOPELENG YA KERNELE (KAROLWANA E BONOLO YA PEO).R1 – Mohato wa ho etsa silika/bolepoSemela sa poone jwale se se se hlahile matsatsi a 55 ho isa ho a 66.Bolepo bo se bo bonahala, mme ketsahalo ya tulafatso (ho tsamaiswa hapholene/modula) e se e atametse. Bolepo bo hola bolelele ba 2 - 3 cm kaletsatsi. Dithollo tsa pholene tse theohelang tlase le ho nontsha ovule difetoha qaleho ho kernele (karolo e bonolo ya peo).Ho nka matsatsi a ka bang a 2 - 3 hore bolepo kaofela bo hlahe tsejanenge le nngwe ya poone le hore tsejana e tulafatswe (e fumane pholene). Ena kenako e hlokolosi ya semela, mme ho bohlokwa hore kgatello e be siyo nakongena ya ho tsamaiswa ha phelene. Phokotseho e kgolo ya kuno e bakwa kekgatello e ka bang teng nakong ya ho etsa bolepo.R2 – Ho kokomoha/letswabadiMohato ona o etsahala matsatsi a 10 - 14 hoba bolepo/silika bo simolleho hlaha. Dikernele tse ntjha di tshweu, di bonahala di tshwana le “matswabadi”a manyane hodima seqo. Seqo se tla be se batlile se fi hlellaboholo bo phethahetseng ba sona, mme bolepo bo tla simolla ho oma leho fetohela mmaleng o fi fetseng. Dikernele di kena mohatong o potlakilengwa kgolo ka ha jwale dipeo jwale di simolla ho tlala. Setatjhenyana jwale sesimolla ho ba teng ka hara kernele.R3 – LebeseMatsatsi a ka bang 20 hoba bolepo bo hlahe, dikernele di simolla hofetoha mmala kapa ho ba tshehla karolong e ka ntle empa di tla nne dibe le sephalli (liquid) se lebese haholo, e leng setatjhe se tlalang kahara kernele. Nakong ena kernele e na le 80% ya mongobo wa yona.Dikernele tse ngata jwale di hlile di a hola, disele (cells) di a nama,setatjhe se a ata.Mola wa lebese o ka bonwa ka ho hlaka seqong sa poone e tshehla.Ke mohatong ona moo bahlahlobi ba bolepo ba hlahlobang hore na nakoya kuno e se e fi hlile na. Nakong ena kgatello ha e sa le matla haholo,empa kuno e ka nna ya fokotswa ke palo ya dikernele tse tswelang peleho fi hlela boemo bo phethahetseng ba tsona, mme boima bo qetellang badikernele le bona bo ka nna ba ameha. Ho fi hlela jwale ke kgolo e nyanehaholo ya metso e bileng teng.R1 R2 R3Mehato ya kgolo ya semela sa poone haholoholo ntshetsopeleng ya kernele (karolwana e bonolo ya peo).4

KEKETSO YA BOLENGReferencesMehato ya ho Tlala ha dijothollo Korong ka Bob Nielsen,Dikokwanyana le Dijothollo Phato 2007, Purdue University.R4 – Hlama (dough)Matsatsi a 26 hoba bolepo bo be teng, dikernele di kena mohatongwa ho etsa hlama moo dikahare tsa kernele di tiyang ho etsa hlamae tiileng. Mehato ya setatjhe e a eketseha, mongobo wa kernele o afokotseha, e leng moo tse ding tsa dikernele di bontshang matshwao aho bothela (dent) moo a omellang dintlheng.R5 – Ho bothela (dent)Mohato ona o simolla matsatsi a ka bang 36 ka mora ho etswa ha bolepo,mme e batla e le dikernele kaofela tse bontshang matshwao a ho bothela.Dikernele tse ntseng di oma di ba le lekgapetla le thata ka hodimo. Molao mosweu o bitswang mola wa lebese kapa mola wa setatjhe o nyolohelahodimo o lebile karolong e ka hodimo ya kernele ha kernele e ntse e tswelapele. Mothamo wa mongobo wa dikernele o ntse o fokotseha nakong ena,mme o se o le ho 55% mohatong ona. Dikernele kaofela di tshwanetsehore di be di se di bothetse matsatsing a 48 ka mora ho ba teng ha bolepo,mme jwale dikernele di se di fi hlelletse boemo bo phethehileng ba tsona.R6 – Kgolo e phethehilengMatsatsi a ka bang 55 ho isa ho 60 hoba bolepo bo be teng, dikernele ditla be di fihlelletse boemo bo phethahetseng ba boima, mola wa setatjhe otla be o se o fihlelletse ntlha ya kernele, mme di tla nkuwa di se di hotse kaho phethahala. Kotulo e tshwanetse hore e be e se e simollotse pejana empae tla be e sa le pele ho nako ho ka kotula ka ha ho oma ho hong ho sa ntseho hlokahala. Makgapetla a ommeng a ka ntle hammoho le mahlaku a tla simollaho fetoha mmala empa kutu yona e ka nna ya dula e le tala ka mmala.Mothamo wa mongobo ke 20% - 26%, mme dithollo di sa ntse di tshwanetseho oma hore di fihlelle mongobo o loketseng kotulo, e leng wa 14%. Nakongena disiu di ka simolla ho amohela le ho boloka dijothollo.JENNY MATHEWS, MOPHEHISI LENGOLONG LA PULA/IMVULAR4R55

Paterola matokomanejwalo ka lepolesaHO TENG MEFUTA E FAPANENG HAHOLO YA DIKOKWANYANA LE MAL-WETSE A KA HLASELANG MATOKOMANE LE HO BEHA KUNO KA MOSINGLE HO SENYA PHAELLO YA HAO. MOLEMI KA MONG O TSHWANETSE HOIPHA NAKO YA HO TSAMAYA HARA DIMELA NAKONG YOHLE YA HO HOLAHA TSONA – A TSOMANA LE DIKOKWANYANA LE MALWETSE.Maqaphaqapha a masootho mahlakung, a nang le sedikadikwe se sesehla se potolohang leqaphaqapha ke letshwao la leqaphaqapha la pele la lehlaku.Maqaphaqapha a mmala wa lamune a simollang ho hlaha bokahodimong bo katlase, ebe a fetohela mmaleng o bosootho bo bofubedu ke letshwao la mafome.Ho paterola ka mokgwa ona ho bolela hore mathata a tla lemohuwa leho hlwauwa kapele, mme ka hoo a tla kgona ho behwa leihlo ho bonahore ke tshenyo e kae e ntseng e bakwa. Mona he, ke moo o ka batlangkeletso ho ditsebi mabapi le hore tharollo e ka ba efe!Matokomaneng malwetse a hlasela haholo mahlaku, dikutu kapa dikotola.Ka baka lena, hlahloba dikarolo tsena ka ihlo le tjhatsi hohle masimong ahao. Dikokwanyana tse atileng haholo, tse kang aphid kapa masetlaoka dika baka tshenyo matokomaneng a hao. Ho ya ka Institjhute ya dijotholloya ARC Potchefstroom, bolwetse bo atileng haholo ka ho fetisisa e ntsee le ba leqaphaqapha la pele la lehlaku hammoho le la ho bola ha kutu(Sclerotium stem rot). Ka bobedi malwetse ana ho boima ho a laola, mmea totobala haholo ha maemo a tlelaemete e le a futhumetseng, a leswe,mme mobu o le mongobo.Malwetse a tlwaelehileng haholoLeqaphaqapha la pele la lehlaku le leqaphaqapha la moraoLeqaphaqapha le tlang pele le lemohuwa ka maqaphaqapha a masoothomahlakung moo hangata ho nang le sedikadikwe se sesehla ho potolohaleqaphaqapha. Hona ho ka bonahala e sa le pele, matsatsi a ka bang a30 hoba ho jalwe. Ho hlahisa masobana a nang le meritshana lehlakoreng leka hodimo la lehlaku, e leng ho ka bonwang feela ha ho sebediswa kgalase ehodisang dintho ka ha ho le honyane haholo ho ka bonwa ka leihlo la nama!Leqaphaqapha la morao lona ha le a ata haholo, mme le na lemaqaphaqapha a bosootho bo fi fetseng ho isa ho a matsho ao katlwaelo a fumanwang karolong e ka tlase ya mahlaku. Malwetse ana amaqaphaqapha a mahlaku a matokomane a bakwa ke mefuta e mmedi yakwaekgwaba, empa ka bobedi e ata le ho eketseha maemong a mongobo.Sephetho sa tlhaselo ena ya mahlaku ke ho wa ka potlako ha mahlaku semeleng,e leng ho bakang tahlehelo ya dijo tsa diphoofolo ka ha dijo tsenae le karolo ya dijothollo tsa bohlokwa tsa diphoofolo.Ha o sheba maemo a tlelaemete ka ihlo le ntjhotjho, o tla tseba nako eoo tshwanetseng ho ela hloko bolwetse bona bo atang maemong a mongobo.Fumana keletso ya moemedi wa dikhemikhale mabapi le lenaneo le nepahetsengla ho fafatsa.Mafome matokomaneng a haoMafoome ke kotsi e kgolo matokomaneng, mme a baka tahlehelo e kgolokunong, haholoholo ha matokomane a se a hlasetswe ke mefuta e mmedi yakwaekgwaba ya maqaphaqapha a lehlaku.Mafome a hlahela e le maqaphaqapha a mmalwa wa lamune a bitswangpustules, a simollang ho hlaha bokahodimong bo ka tlase ba lehlaku,Dipeo tsa Oli le Protheine6 Sebopeho se Ikgethileng

ebe a fetohela maqaphaqapheng a mmala o bosootho bo bofubedu a bitswangspores. Mahlaku a hlsetsweng ke mafome ha a tlwaela ho welafatshe jwalo ka a hlasetsweng ke maqaphaqapha a lehlaku, empa ona a asosobana le ho omella, mme a dula a itshwarelleditse semeleng.Dimela tsa mengwaha yohle di a ata ha maemo a le matle, a futhumetse,a le mongobo, a le leswe haholo. Ho foka ha moya, ho otla hamarothodi a pula kapa ho tsamaya ha dikokwanyana ho tloha semelengse seng ho ya ho se seng ke dintho tse thusang ho ata le ho nama ha bolwetse.Dikhemikhale di teng tse ka sebediswang kgahlanong le mafome.Ka baka lena, ha o se o hlokometse hore kotsi e teng, bitsa ditsebi di othuse ka keletso mabapi le lenaneo la ho fafatsa.Dikokwanyana tse tlwaelehileng haholoAphidsAphids tse atisang ho fumanwa matokomaneng di mmala o motsho kapao mosootho, mme di bolelele bo pakeng tsa 1,5 mm le 2 mm. Ena ke kokwanyanae kotsi haholo hobane ha e monye feela lero semeleng, empae boetse e tsejwa e jara malwetse a mang a kokwanahloko a kang bolwetseba rosette virus boo e leng bothata bo boholo bo fokotsang kunomatokomaneng. Bo lemohuwa ka boteng ba mahlaku a kginehileng, a sothahaneng,a sa holeng, a etsang hore semela se shebahale se sa hole.Tlwaelo ya aphids ya ho monya lero e baka ho omella le ho wa hamahlaku. Kgolo ya semela e a kgineha, mme mahlaku a fetoha mmalaha boemo bo se bo le bobe haholo. Aphids di itjella karolo efe kapaefe ya semela – mahlaku, dikutu le dikarolo tse tshehetsang semela.Semela se na le sera sa tlhaho, e leng dinonyana. Ha palo e kgolo yaaphids tsena e tlohetswe feela e sa fafatswe ka sebolayakokwanyana,dinonyana tse ngata tse lapileng di a tla, mme di itjella aphids tsena.Empa ha tlhaselo e se e le mpe haholo, o tshwanetse ho nka mehato yaho ikopanya le ditsebi mabapi le keletso e ntle ya lenaneo le loketsengla ho fafatsa.MasetlaokaMabatoweng a ommeng a naha masetlaoka a tshwenya haholo. A hlaseladijothollo mehatong yohle ya tswelopele, mme hangata a baka tshenyometsong ka ho phunya mekoti ho potoloha semela. Ho sebetswa hapeo pele e jalwa ho fokotsa tlhaselo, empa moo tlhaselo e seng e tswiletaolong ho ka sebediswa dikhemikhale. Ho ya ka Institjhute ya Dijotholloya ARC, tshenyo ya masetlaoka e mpe haholo ho ya qetellong ya sehlasa kgolo, hang feela pele ho kotulo, e leng moo komello le yona jwale empefatsang maemo.Haeba o lakatsa ho tshohla ditaba ka dikokwanyana le malwetse a hlaselangmatokomane, o ka ikopanya le Mofumahatsana Alana Pretorius kapa MofumahatsanaLorraine Solomon Institjhuteng ya Dijothollo ya ARC, nomorongya mohala ya 018 299 6100.JENNY MATHEWS, MOPHEHISI LENGOLONG LA PULA/IMVULATshwara batlamuwa ba phapanyetsano, o ripitlemashodu a manyane ka moo ho kgonahalang ka teng.Sebopeho se Ikgethileng7Dipeo tsa Oli le Protheine

Tseba ho atleha le hofokola ha dijothollo tsa haoMOSEBETSI WA BOHLOKWA TSAMAISONG YA MOLEMI KE HO BEHA LEIHLO LEHO FUMANA BOLENG BA DIJOTHOLLO. HANG HA SEJOTHOLLO SE HOLA, OTSHWANETSE HO HLAHLOBA LE HO FUMANA BOLENG BA KATEHO KAPA HOFOKOLA HA DIJOTHOLLO HORE KATLEHO E NNE E BOELE E BE TENG, LE HOREDIPHOSO TSE BILENG TENG DI SE KE TSA BOELA TSA EBA TENG.O tshwanetse ho ipotsa dipotso tse latelang:• Na ke ile ka fi hlella tseo ke neng ke di phehelletse?• Na ke etsa dintho ka mokgwa o motle le o bolokang ditshenyehelo kamoo ke kgonang ka teng?• Na ke nnile ka etsa dintho ka bokgabane?Potso ya bohlokwahlokwa ke hore: Na ke ile ka beha maikutlo a lekanengho tse latelang?Kgetho ya masimo – Na ke ile ka sebedisa masimoa matle ho jala dijothollo tsa ka?Soneblomo e mela le ho hola mefuteng e mengata ya mobu le ya maemo,empa kgetho ya masimo yona e tshwanetse ho etswa ka hloko. Na ke ileka sebedisa mokgwa wa phapantsho ya dijothollo? Kotsi ya malwetse lemahola e eketseha moo ho jalwang ntho e le nngwe ho ya ho ile, mmee fokotseha moo ho sebediswang mokgwa wa phapantsho ya dijothollo.Soneblomo e tshabana le masalla a dibolayalehola a dihla tse fetileng,ka ha ke sejothollo sa lehlaku le sephara. Ka hoo, ho bohlokwa ho tsebanalane kapa histori ya dibolayalehola tse sebedisitsweng masimong.Soneblomo e sebetsa hantle masalleng a manyolo a dijothollo tse fetileng– haholoholo a poone kapa matokomane, ka baka lena ho bohlokwa hosebedisa mokgwa wa phapantsho ya dijothollo.Tshingwana ya peo – Na e ile ya lokiswa hantle?Soneblomo ha e a tshwanela ho jalwa masimong a qalang ho lengwa.Lebaka ke hobane e hloka tshingwana ya peo eo hantlentle e ileng yalengwa mariha, ya phetholwa ka tetse le ho hlaolwa hang feela pele hojalwa. Soneblomo e mela hantle mebung e phethotsweng ka mokgwa watjhisele, ka ha ka tlwaelo ditshingwana tsena tsa peo di batla di tiile ho fetatsa masimo a phethotsweng.Botebo ba ho jala – Na ke ile ka nepa botebo ba ho jala?Dipeo tsa soneblomo di jalwa di sa teba. Ha mobu o na le letsopa lelengata dipeo di jalwa botebo bo ka bang ba 25 mm, ha mobung walehlabathe teng e le bo ka bang ba 50 mm.Palo ya dipeo – Boemo ba tsona ke bofe?Na calibration (meseto ya ho tshwaya) ya plantere e nepahetse?O tshwanetse ho phehella ho jala dimela tse ka bang 35 000 hektharaka nngwe.Karohano pakeng tsa dipeo – Karohano pakeng tsa tsonake e jwang? Na plantere ya ka e sebetsa hantle ho laola botebo?Na e na le mabidi a hatellang (press wheels)?Sesebediswa sa ho jala le sa ho etsa meseto ya ho tshwaya di tshwanetseho dumellana e le hore ho be le kamano e ntle pakeng tsa peo le mobu.Na plantere ya ka e ile ya fumana service e nepahetseng?Na motho ya sebedisang plantere o ile a hlahlobahore dipoleiti di hlwekile?Masalla a dijothollo tsa kgale le mahola a kgale ke dintho tse ka nnangtsa pakellana dipoleiting tsa plantere, mme tsa sitisa ho alwa ha peo.Ho hlaha ha peo – peresente ya ho hlaha e bile e kae?Soneblomo e tshwanetse hore matsatsi a mararo ho isa ho a mane hohlephiswe mobu o ka hodimo e leng moo dipeo di ka nnang tsa hatellehaha bonolo.Na lekgapetla le thata la mobu le bile teng?Ke ile ka etsa eng ka lona?Lekgapetla le thata ka hodima mobu hangata le baka ho hlaha ho saDipeo tsa Oli le Protheine8Sebopeho se Ikgethileng

lekaneng ha dimela le dikgeo moo dimela di metseng teng. Dikgohola le dipulatse matla tse nang pele dimela tse nyane di hlaha di ka baka makgapetla athata a mobu ao dimelanyana tsena di sitwang ho kenella ho ona. Boemobona bo ka phekolwa ka se bitswang duisend-poot.Lebelo nakong ya ho jala – dikgeo kedife pakeng tsa disoneblomo meleng?Bakganni ba bang ba kganna ka potlako nakong ya ho jala, mme hona hobaka “ho qhoma ha peo”, e leng ho bonahalang ka ho arohana ho sa tsitsangmeleng. Lebelo le letle ke la 6 ho isa ho 8 km ka hora. Na ke se ke rutile mokganniwa ka wa terekere mokgwa ona?Manyolo – Na ke ile ka nka disampole tsa mobu ka nako?Ke bile le tlhokomelo efe tlhophollong ya mobu?Ke ile ka sebedisa manyolo jwang?Soneblomo e sebedisa menontsha ka bokgabane bo boholo ka baka la metsoya yona. Tlhophollo ya mobu e tiisa hore ho nontshwa ha mobu ka manyoloho etswa ka nepo ka sepheo sa ho qoba ditshenyehelo tse sa hlokahaleng.Na ke se ke hlahlobile matshwao a kgaello ya manyolo? Kgaello ya nitrojene eetsa hore mahlaku a fetohele mmaleng o botala bo kganyang. Mahlaku a tlasesemeleng a itjhwella, mme a wela fatshe. Kgaello ya phosphorus e bonahalaka kgolo e kginehileng, e sa tsweleng pele. Soneblomo e monya pothasiamo engata mobung, empa ka tlwaelo mebu ya rona e se ntse e na le phothasiamo eSebepeho sena se ikgethileng sekgonahala ka thuso ya Truste ya Ntshetsopeleya Dipeo tsa Oli le Protheine.ngata, mme ka hoo, tlhophollo ya mobu e thusa ho bontsha haebaho hlokahala ho e eketsa. Dikarolwana tse nyane tsa boron letsa molybdenum di bohlokwa kunong e ntle ya soneblomo, mmehangata kgaello e ba teng ya tsena mebung ya rona, haholoholomabatoweng a ka botjhabela a naha.Dikokwanyana – Ke tshenyo efe e bakwangke dikokwanyana? Ke e hlokometse neng hore e teng?Wireworm le sesedi di kotsi soneblomong, hammoho le nakong yamariha masalleng a dimela masimong. Ho tshireletsa peo ho fokotsakotsi, empa dijothollo di ntse di tshwanetse ho behwa leihlo ka hadibolayakokwanyana di ka kenella ho dibolayalehola tse fafatswangha ho se ho jetswe.Mahola – Ke mahola afe a leng teng?Taolo ya ka ya mahola e bile e matla hakae?Balemi ba bang ba fumana ho le molemo ho sebedisa tetse (disk) hokenya sebolayalehola mobung pele ba jala, ho seng jwalo sebolayaleholase sebediswang pele semela se hlaha mobung se fafatswahanghang hoba ho jalwe. Dibeke tsa pele tse tsheletseng di hlokolosika ha soneblomo e sa ntseng e fokola, mme e sitwa ho hlodisanale mahola a holang ka potlako. Kuno e ka eketswa ka ho hlokomelahore mohatong ona masimo a dula a se na mahola.QeteloHo beha leihlo le ho hlahloba boleng ke dintho tsa ho bokella dintlhatse hlokahalang le ho batlisisa moo bothata bo leng teng e le hobona seo wena o tlamehileng ho tswela pele ka sona le se tlamehilengho fetolwa e le hore dintho di etswe ka mokgwa o nepahetsengnakong e tlang.JENNY MATHEWS, MOPHEHISI LENGOLONG LA PULA/IMVULASebopeho se Ikgethileng9Dipeo tsa Oli le Protheine

NALANE YA BOPHELOTseba...Whermit DirksKGATISONG ENA YA PULA/IMVULA RE KOPANA LE WHERMIT DIRKS,MOLEMI WA LEBATOWA LA GENADESHOOP HO LA KAAPA BOPHIRIME-LA. WHERMIT KE SEHWAI SA KORO, KGARESE, LUPINE, MME HAPE ORUILE DINKU.O lema dihekthata tse kae ka palo, hokae?O sehwai sa eng?Ke sehwai sa koro, kgarese, lupine le dinku dihekthareng tse 600 tsamasimo lebatoweng la Genadeshoop ho la Kaapa Bophirimela.Se kenyang tjhesehelo ho wena ke sefe?Ke rata temo, ke rata tlhaho, mme ke ikutlwa ke le lehlohonolo ho sebetsapolasing letsatsi le letsatsi. Kamano ya ka le Mmopi wa ka eboetse e mpha tjhesehelo, mme e mpha mafolofolo haholo hore ke nneke tswele pele.Hlalosa matla le bofokodi ba haoRuri ke rata temo le tlhaho. Ke sebetsa hantle ka ditjhelete, hape ke rataho sebetsa ka diphoofolo. Nka re tseo ke matla a ka. Bofokodi ba ka nkare ka nako tse ding ke motho ya potlakang ho halefa.Kuno ya dijothollo tsa hao e bile efe ha o neo qala ka temo? Dikuno tsa hao jwale di eme jwang?Nakong e fetileng kuno ya koro ya ka e bile e ka etsang ditone tse220, ha tsa lupine tsona e bile tse ka etsang ditone tse 50 (ho ka etsang1,5 ditone hekthareng ka nngwe). Selemong sena re kgonne ho fi hlellakuno ya ditone tse 460 tsa koro le tse 170 tsa kgarese (ke palohare yakuno ya ditone tse 2,5 hekthara ka nngwe). Lupine e ile ya rekiswa e lemakgulo a diphoofolo.O nahana hore ke sefe se ileng sa phehisatswelopeleng le katlehong ya hao?Ke thusitswe haholo ke Lefapha la Temo ka thuso ya ditjhelete le keGrain SA ka kwetliso e tswileng matsoho.Ke kwetliso efe eo o e fumaneng ho fihlela jwale,mme ke efe eo o lakatsang ho e fumana?Ke se ke phethile thuto ya Ntshetsopele ya Molemi mabapi le tlhopholloya mobu, mme ke rata ho kenela thuto ya Tsamaiso ya Polasi hammohole ya Tsamaiso ya Basebetsi.O ipona o le kae dilemong tse hlano tse tlang?Ke tla rata ho ba le polasi eo e leng ya ka, le metjhine ya ka, le disebediswatsa ka tsa temo.Keletso ya hao ke efe ho balemi babatjha ba ntseng ba thuthuha?Sebetsa ka thata, fufulelwa, ipopele sehlopha le motataisi wa hao, mmeo ikemisetse ho ithuta! Ke phetho, ke tu!TOIT WESSELS, MOHOKAHANYI WA PROVENSE WA LENANEO LA GRAINSA LA NTSHETSOPE YA MOLEMIGenadeshoopKaapa Bophirimela10

KEKETSO YA BOLENGMerero ya tatellano ya balemiMOLEMI E MONG LE E MONG, HO SA TSOTELLEHE HORE BOHOLO BA POLASIYA HAE KE BO BOKAE, O TLA SHEBANA LE MOO A TSHWANELANG HO NAHANAKA YA TLA JARA BOIKARABELO BA POLASI YA HAE LE HORE MATSETE A HAE ATLA NTSHETSWA PELE KE MANG HA KA LETSATSI LE LENG A SE A HLOLEHA HOTSAMAISA MOSEBETSI WA HAE KAPA HA A SE A IKETSE BADIMONG.Beng ba bangata ba mapolasi kapa le ha eba ke ba ka sehloohong mosebetsingwa polasi o kopanetsweng, ba tlohela morero ona o hlokolosi o hlokahalangho baballa “lefa lena la temo”. Ha tlhophiso e le siyo ya ho fetisetsalefa matsohong le boikarabelong ba e mong, hangata ho ropoha merusu lemeferefere ka hara lelapa, e leng ho bakang dikgohlano tse mpe tse nkangdilemo ha monga polasi a se a iketse boyabatho.Mehopolo e hlahellang lengolong lena e lebisitswe mapolasing ao bengba ona ba a fumaneng ka semolao, mme ha e a shebana ka ho qolleha leditlhophiso tse fapaneng tse etswang ha motho a tshwere temo karolong efekapa efe lebatoweng la mmuso wa kgale wa setjhaba. Boemong bona, tatellanoya ho sebedisa mobu kapa masimo a itseng e tla fetisetsa tokelo ya hosebedisa mobu oo ho mora e moholo ha ho se ho entswe qeto ke moetapelewa setso mmoho le lekgotla la hae.Morero wa tatelano ya batshwari ba polasi o kenyelletsa ho fetisetswaha kgwebo ena le tsamaiso ya yona matsohong a e mong. Sephetho se atlehilengsa morero ofe kapa ofe wa tatellano se hlophuwa ka mokgwa oo hotla kgotsofatsa ditlhoko tsa ditho tsohle tsa lelapa e le ho tiisa hore kgwebo ematla le e tiileng e tla nne e be teng le nakong e tlang.Morero wa tatelano o boetse o ka hlaloswa e le mosebetsi o dulang otswela pele, o ikamahanyang le lelapa mabapi le maemo a ntseng a fetoha, horera tsa ho fetisetsa tsebo, boitsebelo, mosebetsi, taolo ya tsamaiso le leruolena la kgwebo ya lelapa pakeng tsa moloko o tsejwang e le o qadileng kgwebokapa o behang meja fatshe, le o hlahlamang.Morero wa tatelano hangata o tlohellwa hobane batho ba nahana hore kemosebetsi o boima o kgannelang dikgohlanong ka hara ditho tsa lelapa. Ho babonolo ho ba lelapa ba ntseng ba sebetsa polasing ho ba le kgopolo ya horeke bona ba tla ba majalefa a karolo e itseng ya masimo kapa ya boikarabelobo bong bo itseng. Ba bang ba lokelang ho ba majalefa ba makala haholoha ho se ho balwa “will” (lengolo la diqeto tse entsweng ke mofu) nakong eomonga polasi a hlokahalang ka tshohanyetso ho sa lebellwa.Maemong a kang ana, ba bang ba setseng ba lelapa ba ka nna ba iphumanaba tshwanela ho rekisa thepa e kenyelletsang polasi e le hore ba kgoneho lefella sekoloto se amanang le polasi kapa ho sebetsana le dikgohlanopakeng tsa bona.Ho molemo haholo ho simolla ka ho lokisa mathata ana ohle pelemonga polasi a ikela boyabatho. Hona ho na le melemo e mengata ka habeng ba polasi (monnamoholo le mosadimoholo) ba seng ba itsofalletse bakgona ho itjella ditholwana tsa mofufutso wa matsoho a bona le ho bonamesebetsi ya bona e ntshetswa pele ke moloko o hlahlamang. Mathata atsamaiso ya mesebetsi ya letsatsi le letsatsi polasing a ka fokotseha. Bathobana ba nang le tsebo le boiphihlelo, e leng moloko wa kgale o seng otseba haholo ka mesebetsi e fapaneng ya polasi ba kgona ho eletsa mooho hlokahalang teng.Ho molemo ha mehato ya ho lokisa bothata bona e ka nkuwa kapele kamoo ho kgonahalang ka teng hore e mong le e mong wa lelapa a kgoneho ntsha maikutlo a hae. Ka mokgwa ona mehato yohle e leng teng e kankuwa, mme dintho tse ngata di ka lokiswa ha bonolo.Keletso ke hore ha mohato ona o se o simollotse, ho batlwe ramolao(lawyer) ya sebetsanang le ditaba tsa merero ya tatelano (mafa), e lengyena ya tla hlophisa ditokomane tsa semolao. Mona ke moo ho ka ngolwang“will” (lengolo la diqeto tse etswang ke mofu), mme lengolo lena letshwanela ho ngolwa ka mokgwa oo le kenyelletsang dintho tsohle le hohokahanya diphetho kaofela tsa dipuisano tsa lelapa. Tsena kaofela dingolwa ka mokgwa o hlakileng, o utlwahalang.Mosebetsi wa ho reraDikarolo di pedi tsa sehlooho tsa ho rala morero ona. Karolo ya pele e kenyelletsataba ya ho bokella ditho tsohle tsa lelapa, mohlomong bao bohle baetelletswe pele ke e mong ya ka hodimo. Ebe ho latela tseo ho nahanwang katsona, diphuputso tsa menyetla e fapaneng, morero, ditumellano le diqeto mabapile mekgwa e ka kgonahalang, eo ho dumellanwang ka yona. Karolo yabobedi ke ya ho ngola ditokomane kapa ho rekota (record) diqeto ka mokgwawa ho ngola fatshe tatelano eo ho dumellanwang ka yona.Kopano ya peleHang ha mothei kapa bathei ba polasi ba se ba entse qeto ya ho tswela peleka tshebetso, setho sefe kapa sefe se ka bang le thahasello kgwebong yapolasi hammoho le ditlhokong tsa yona tsa bokamoso, se tshwanetse ho kenyelletswadipuisanong le ditumellanong. Ka nako tse ding ho a etsahala horeho ya ka dikamano tse itseng tsa lelapa ho hlokahale hore ho hle ho memuwemokenadipakeng kapa monamodi (setsebihadi sa molao) ya tsebang haholoka diphetho tsa semolao tse amanang le diqeto tse tla etswa.Ho bohlokwa hore e mong le e mong a fuwe sebaka sa ho ntsha maikutloa hae ntle le leeme la letho. Ho bohlokwa hape hore ho utlwisisweseo e mong le e mong a se batlang, mme ho lekwe ho fi hlella tumellanole ho ananela ditlhoko tsa e mong le e mong tse ka nnang tsa fetoha hamosebetsi wa e mong le e mong hammoho le ditshwanelo tsa hae tsalelapa di ntse di hola le ho tswela pele.Dintlha tsa sehlooho tsa morero wa tatelanoMoralo wa tatelano o shebane le ho fetisetswa ha boikarabelo ho tloha ho emong ho ya ho e mong mekgahlelong e meraro ya sehlooho. Tsena di kenyelletsamesebetsi eo ditho tsa lelapa di e etsang (ka matsoho) letsatsi le letsatsi,boikarabelo tsamaisong le diqetong kapa taolong ya mesebetsi ya temo/polasi hammoho le hore hara ditho tsa lelapa maruo/thepa e itseng ke a mang.Ha bathei kapa majalefa a ntse a tsofala, hore na mosebetsi o etswang kamatsoho letsatsi le letsatsi polasing o fetisetswa ho mang hangata ke ntho ebonolo. Taba ya ho nehelana ka marapo ho e mong ya latelang hammoho le hoetsa diqeto hangata ke ntho e bakang kgohlano e kgolo, mme ke ntho e boimahaholo ka ho fetisisa eo mothei a sa lokelang ho e “tlohella hore e etsahale”.Tshepo e hlokwang ke mothei, e leng ya ho nehelana ka marapo a boikarabeloho mora, mokgwenyana, moradi kapa manejara kgwebong tse kgolo,hangata ke ntho e nkang dilemo tse ngata tsa ho sebetsa mmoho hore e beteng. Tekolo e nka nako e telele, mme e etswa ke mothei, e leng monga polasihammoho le ditho tse ding tsa lelapa, ho bona hore na “ya kgethilweng” o felaa loketse temo na, le hore na o fela a ena le tsebo e hlokahalang hammoho leboitsebelo bo hlokahalang ba ho nka marapo le ho sebetsa tsa temo/polasi kakatleho ho e isa bokamosong bo botle na.Ha morero wa tatelano o simolla, ho shejwa moralo o hlokahalang wakwetliso le boitsebelo ba mesebetsi e ikgethileng, e etswang ke setho ka seng.Maemong a mang, bara kapa baradi kapa balekane ba bona lenyalong ba kanna ba ikgethela ho sebetsana le lehlakore la mehlape kgwebong ho ena leho sebetsana le lehlakore la metjhine kapa dijothollo. Ba bang bona, jwalo ka11

Merero ya tatellano ya balemiKEKETSO YA BOLENGKgatiso ena e tsheheditswe keba Maize Trust.GRAIN SAPO Box 74087, Lynwood Ridge, 0040 08600 47246 www.grainsa.co.zaPHATLALATSOLiana Stroebel 084 264 1422 liana@grainsa.co.zaBAHOKAHANYI BA PROVENSEDanie van den BergFree State (Bloemfontein) 071 675 5497 danie@grainsa.co.zaJohan KrielFree State (Ladybrand) 079 497 4294 Office: 051 924 1099 johank@grainsa.co.zaDimakatsi NyamboseJerry MthombothiMpumalanga (Nelspruit) 084 604 0549 Office: 013 755 4575jerry@grainsa.co.zaNonhlanhla SitholeNaas GouwsMpumalanga (Belfast) 072 736 7219 naas@grainsa.co.zaJurie MentzKwaZulu-Natal (Vryheid) 082 354 5749 Office: 034 980 1455jurie@grainsa.co.zaSydwell NkosiIan HousehamEastern Cape (Kokstad) 078 791 1004 Office: 039 727 5749ian@grainsa.co.zaJenilee BunttingLawrence LuthangoEastern Cape (Mthatha) 076 674 0915 Office: 047 531 0619lawrence@grainsa.co.zaCwayita MpotyiToit WesselsWestern Cape (Paarl) 082 658 6552 toit@grainsa.co.zaDESIGN, LAYOUT AND PRINTINGInfoworks (018) 468-2716 www.infoworks.bizyour ideas can flyPULA IMVULA E FUMANWA KADIPUO TSE LATELANG:Sesotho,Senyesemane, Seburu, Setswana,Sesotho sa Leboya, Sezulu, Seqhotsa.Sepheo sa rona ke ho hlahisa kgatiso ehlwahlwa e ka kgonehang. Maikutlo afekapa afe a tobaneng ledikahare tsehlophisitsweng kapa tlhahiso ya tsona, ketse ka lebiswang ho Jane McPherson.mohlala, ba ka nna ba ikgethela ho sebetsana leditjhelete kapa tsamaiso ya ofisi kapa tsamaiso eshebaneng le basebetsi.Boiphihlelo bo bontshitse hore nako yatataiso ya dilemo tse robedi ho isa ho tse leshomee a hlokahala mosebetsing o itseng watemo ho tiisa hore kutlwisiso e tiileng ya temoe ba teng hammoho le tsamaiso e atlehilengya ditjhelete, e leng tse lebisang bokamosongbo botle. Karolo e nngwe le e nngwe ya AfrikaBorwa e tla ba le mathata a yona a ikgethilenga tlhahiso. Tsamaiso, boiphihlelo le boitsebelodi ka fumanwa feela ka ho hla o kena ka setotswanamosebetsing wa temo polasing.Dintlha tse lokelang ho elwahloko e sa le qalongPele ho qalwa ka morero wa tatelano hotshwanetse ho dumellanwa e sa le pele horesepheo sa lelapa ke ho fetisetsa kgwebo ya polasiho leloko le hlahlamang, mme hona ho etswaka mokgwa wa kutlwano le ho sebetsa mmoho.Haeba ho dumellanwa ka taba ena, batho ba kabang majalefa ba tshwanela ho ba teng puisanongena le qetong e tla fi hlellwa.Ntlha ya bohlokwa ke tlhophollo e batsi yaditjhelete tsa jwale le tsa nako e tlang tsa kgweboena ya polasi. Dinnete, dipalopalo le tse shebelwangpele di tla fana ka setshwantsho sa horeke ditho tse kae tsa lelapa tse ka kgonang ho kenyelletswa,le hore di ka kenyelletswa mohatongofe wa mofuta wa bophelo. Ho ka nna ha hlakahore ho tla ba molemo ho ba bang ba lelapa hosala morao diprofeshene tse ding disele ka ha bake ke ba eba le “sebaka” kgwebong ena maemongkapa boholong ba yona ba jwale.Dintlha tse amanang le ditjhelete ka nako enngwe di thatafatswa ke keketseho e kgolo ya bolengba maruo a masimo ha nako e ntse e tsamayapapisong le bokgoni bo mahareng ba maruo ano, eleng ba ho kenya tjhelete. Ho fetisetswa ha maruoho e mong ya tla ba monga ona e kenyelletsahantlentle tjhelete e lefshwang ke moloko o motjhaho reka kapa thekiso ya thepa hammoho le mphoya disebediswa tsa temo, dikgomo kapa masimotsa moloko wa kgale ho ya ho ditho tsa lelapa.Lenane la dinako tsa ho simolla ka morero letshwanetse ho etswa, mme le tshwanetse ho ba lehlakileng ho bohle. Ditlhoko tsa mehato e meng elokelang ho nkuwa e ka nna ya ba tsa kapele kapatse nkang dilemo tse ngata.Morero o ngotsweng wa tatelano kgwebongya polasi o tshwanetse ho ba seipone sa ditabatseo ho builweng ka tsona hodimo mona, tseobohle ba amehang ba ileng ba di utlwisisa, badumellana ka tsona.Dikarolo tsa moreroo ngotsweng wa tatelanoTse latelang, tse lokelang ho elwa hloko hammohole dikarolo tse kgothaletswang di bile dihlokahala ho ngola morero, di tla kenyelletsakakaretso ya phethahatso, tjhebokakaretso yakgwebo, moralo wa mehato ya tshebetso, moralowa ho beha meja fatshe wa ba lokelang ho tswakgwebong, tsamaiso, moralo wa nehelano yamarapo ho ba bang mabapi le taolo le mosebetsi,meralo ya ditjhelete ya jwale le ya nako e tlang,tse shebelwang ho etswa nakong e tlang, moralowa tshebetso, le lenane la dinako tsa mesebetsi ekgonang ho etswa, hammoho le ditokomane tsetshehetsang tshebetso e nngwe le e nngwe.Ntlha ya bohlokwa morerong ke moralo obatsi, o hlalosisang tsohle tsa ditjhelete tse tlahlokahala, mehlodi e fapaneng e leng teng hammohole dikgetho tse fapaneng mabapi le ditjhelete.Moralo o boetse o tshwanetse ho arabeladitlhoko tsa bana bao mohlomong ba ke keng bakenyelletswa kgwebong ya polasi. Lefa la bona leka nna la nka sebopeho sa dimpho kapa tjhelete etswang pholising ya inshorense ya bophelo.Dintlha tse ding tse ka ngolwang fatshe kemeralo ya kwetliso le ntshetsopele ya majalefa,hammoho le metjha ya dipuisano hammoho lemehato ya tshohanyetso e ka nkuwang mabapile ditaba dife kapa dife tsa polasi kapa tse amangmotho ka ho otloloha, e leng tse lokelang ho potlakelwakapele.Tsohle tse boletsweng hodimo mona ditshwanetse ho hlophiswa di ipapisitse le melao yajwale ya naha, e leng melao ya mangolo a kaboya mafa (wills), ya meaho, nehelano ya thepa hoba setseng. Tsena di tshwanetse ho ikamahanyale melao ya lekgetho ya naha.Ditshenyehelo tse ngata di ka bokellwa leho baballwa ka ho rera dintho nako e sa le tengho ipapisitswe le melao e mengata le dinyehlisetsotsa lekgetho.Ho fetisetswa ho e mong ha thepa tse fapanengtsa semolao tsa motho a le mong, ba sebetsangmmoho ka kopanelo, kopanelo e kwetswengkapa khamphane ya Pty (Ltd) ho kenyelletsa dithokaofela tsa lelapa karolelanong ya kgwebo ya nakoe tlang, ke dintlha tse ka shejwang. Ditho tse ntsengdi sebetsa, basebetsimmoho kapa ba nang leseabo mmoho, ba ka una molemo ka ho sebetsatjhelete e kenang, ka ho amohela tjhelete ba ntseba namme maoto kapa ka ho ba le kananelo yanako e telele ya maruo.Jwalo ka ha re lemoha, kgonahalo ya ditharollotse ntle e ngata, e fapane, mme e hloka hore bohleba amehang ba be le maikutlo a bulehileng mabapile tseo ba di lebelletseng, hammoho le dipuisanotse phethahetseng mahareng a bona mabapi ledikgetho tse ngata tse leng teng.QeteloMorero o nahanisitsweng hantle wa tatelano(mafa) o ka fokotsa ho ropoha ha diqabang tsa lelapa,mme wa tiisa hore tebello le bophelo bo botleba nako e tlang di tla nne di be teng le melokong emengata ya kamoso.YA KENYANG LETSOHO HO TSA PULA/IMVULA12