Қоршаған орта және мектеп оқушыларының денсаулығы

Қоршаған орта және мектепоқушыларының денсаулығы«Мектептің қоршаған ортасы жәнебалалардың тыныс алу органдарыныңаурулары – SEARCH-II (2010-2013)» ҚазақстанРеспубликасы мен Тәжікстан Республикасыныңоқу орындарындағы ЖобасыSchool Environmentand Respiratory Healthof Children

2 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

SEARCH-II командасы өз ішіне Еуропа және ШЕКОА(Шығыс Еуропа, Кавказ, Орталық Азия) аймағының 10елінен 50-ден астам тәуелсіз ұлттық сарапшылардықосады. Әртүрлі кәсіби дайындықпен келгенсарапшылар қоршаған орта, денсаулық сақтау менқуат тиімділігі мәселелерін қоса, түрлі салалардажұмыс жүргізеді. Жобаға қоршаған ортаны қорғаужәне білім беру министрліктері, мемлекеттік емесұйымдар, қоршаған орта мен денсаулық сақтауаумағындағы мемлекеттік мекемелер, ұлттықинституттар, техникалық университеттер, қорлар,компаниялар және жеке кеңесшілер қолдау көрсетеді.Итальяндық жобалық командасыЖобаның итальяндық командасы ИталияныңСенімгерлік қоры(ITF), Италияның Қоршаған ортаны,жер және теңіз қорларын қорғау(IMELS), Қоршағанортаны зерттеу және қорғау бойынша ұлттықинституты (ISPRA), сондай-ақ, Әлеуметтік денсаулықсақтау мен гигиена институты, КсенобиотикалықЗертханалар мен Әулие Жүрек Рим- католиктікуниверситетінің өкілдерінен тұрады. Топ өз ішінеэнергетика саласында тәуелсіз сарапшыны қосады.SEARCH-II жоба командасының барлық мүшелерібүкіл Италия бойынша жүргізілетін 14мектептеріндегі дала зерттеулеріне тартылған. IMELSсарапшылары итальяндық мектептерді таңдау жәнересми қатысуына, жергілікті үкімет органдарыменәрекеттесуге, сонымен бірге, кесте мен бюджеткежауап береді. IMELS, сонымен қатар, халықаралықдеңгейде REC басты кеңсе басшылығымен бірге бүкілжобаның әрекетін үйлестіреді.Жобаның итальяндық командасы ISPRAтөрағалығымен итальяндық команда өткізетін барлықдала зерттеулерін басқарады, сонымен қатар, REC баскеңсе басшылығымен байланысты тоқтатпайды. ISPRAсонымен қатар SEARCH-II жобасының тәжірибесіненбастап, оқу бөлімдеріндегі қоршаған орта, қуат пенденсаулық саласында жұмыс құжаттарын өңдеу үшінжауап береді. Халықаралық деңгейде ISPRA қуаттыбағалау мен жайлылықпен байланысты мәселелердіжүзеге асыру бойынша REC бас кеңсе басшылығыменынтымақтасады. Жайлылық пен қуат саласындағыитальяндық сарапшылар венгерлік мамандарменәрекеттесе отырып, SEARCH-II қуат пен жайлылықтыбағалау рәсімі мен әдіснамасына, сауалнамалардыжоспарлау мен жетілдіруіне және тиісті ұсыныстардыөңдеуге үлесін қосты.Жобаның итальяндық командасының барлықмүшелері REC және венгерлік сарапшыға SEARCH-IIжобасының, әсіресе қуат пен жайлылылқты бағалаубойынша қорытынды есепті өңдеуге қолдау көрсетеді.Итальяндық команда сонымен бірге ISPRAынтамақтастығымен оқу бөлмелеріндегі қоршағанорта, қуат және денсаулық ахуалы жайлы жұмысқұжатын өңдеуге ниет білдірді.The Fondazione Salvatore MaugeriFondazione Salvatore Maugeri – бұл спирометриялықөлшемдерді өткізетін техникалық мамандарды тартуарқылы жобаны қолдайтын, денсаулық жайлықамқорлық пен зерттеулердің коммерциялық емесинституты (IRCCS). Институт сарапшылары REC –пенSEARCH-I жобасы аясында әрекеттесті және SEARCH-II жобасының жаңа төрт елінде талдау өткізуге,сонымен бірге, REC жүзеге асыратын қоршаған ортамен денсаулық бойынша басқа да жобаларғатартылған болатын.Венгерлік жобалық командаSEARCH-II жобасының Венгерлік жобалық командасыекі басты серіктестен тұрады: денсаулық пенқоршаған орта бойынша Ұлттық институты (ДҚОҰИ)және Comfort Consulting Ltd компаниясы.ДҚОҰИ қатысушы - елдердің пассивті ауа үлгілерінталдау үшін орталық зертханасын ұсынған SEARCHжобасының бірінші сатысының ғылыми үйлестірушісіболды. Ол REC-пен әрекеттестігін 2003 жылданбастаған еді. ДҚОҰИ денсаулық пен қоршаған ортасаласындағы сарапшылардың әлеуетін дамытуүрдісіне қатыстырылған.Ол REC-пен бірге «Мектептердің ішкі ластануы менденсаулық: Еуропадағы байқаулар желісі»ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 7

№ Білім беру мекемесінің атауы Мекен-жай Жобаның мектептегі үйлестірушісіҚАЗАҚСТАН1 Алматы қ. Білім беру басқармасының Алматы қ., Достық Сидорова Ольга Федоровна«№35 Гимназиясы» КММ даңғ., 592 Алматы қ. Білім беру басқармасының Алматы қ., 1-ші ы. Лутковская Лариса Николаевна«№111 Гимназиясы» КММ а., 37Б үй3 Астана қ. Білім беру басқармасының Астана қ, Ұшқыштар Россохина Татьяна Николаевна«№45 Орта мектебі» ММ ы.а., 8/14 Астана қ. Білім беру басқармасының Астана қ., Мәскеу Атнагулова Марина Александровна«Мектеп-лицей №62» ММ к-сі, 415 №30 Жалпы білім беретін мектебі Павлодар қ., Кусаинова Раушан ЖаксалыковнаЛедовский к-сі, 18/36 «Павлодар қ. Инновациялық түрдегі №34 Павлодар қ., Григорьева Наталья Валерьевнажалпы білім беретін орта мектебі» ММ Лермонтов к-сі, 93/17 «Теміртау қ. №16 г. Жалпы білім беретін Теміртау қ., Варганова Елена Петровнаорта мектебі» КММ Темиртауская к-сі, 18 «Шахтинск қ. №2 әкімдіктің негізгі Қарағанды обл., Москвичева Ирина Анатольевнамектебі» КММ Шахан ауылы, 11/17кварталы, 1а9 «Шахтинск қ. Әкімдігінің жалпы білім Шахтинск қ., Герасимова Ирина Гавриловнаберетін №1 мектебі» КММ Парковая к-сі, 23/110 «Шахтинс қ. Жалпы білім беретін №15 Шахтинск қ.,мектебі» КММ Молодежная к-сі, 51Б Былинская Светлана Александровна(SINPHONIE) сияқты жобаларда әрекеттесіп, Албания,Босния және Герцеговина, Словакия және СербиядағыREC кеңселері үшін сарапшылар қызметтерінұсынады. Comfort Consulting Ltd. сарапшыларыҚуатты бағалау және Нұсқауды өңдеуге, соныменқатар жобаның барлық мектептері үшін қуаттыбағалауды өткізуге қатысады.Comfort Consulting Ltd. жетекші сарапшысы қуатбойынша итальяндық халықаралық сарапшымен тығызқатынаста әрекеттесіп, барлық қатысушы елдерденалынған өлшемдер негізінде балалар денсаулығынқорғау үшін мектеп ғимараттарындағы қуатты тұтынумен пайдалану бойынша ұсыныстар өңдейді.Орта және Шығыс Еуропаның АймақтықЭкологиялық Орталығы (REC)экологиялық мәселелерді шешуге септігін тигізуіборышы болып табылатын халықаралық ұйымы. REC8 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

№ Білім беру мекемесінің атауы Мекен-жай Жобаның мектептегі үйлестірушісіТӘЖІКСТАН1 №8 мектеп-гимназиясы * Душанбе қ., Хисамутдинова Джамила АзизовнаСомони к-сі, 12 Жалпы білім беретін №18 орта мектебі Душанбе қ., Муминова Зебинисо МахмудовнаКахоров к-сі, 473 Жалпы білім беретін №60 орта мектебі Душанбе қ., Розиков Джалол КурбановичФедин к-сі, 124 Жалпы білім беретін №35 орта мектебі Душанбе қ., Давлатшоева РухшонаАкадемик Адхамов Хотамшоевнак-сі, 625 Жалпы білім беретін №50 орта мектебі Душанбе қ., Джуракулова МисколбиЮсуф Вафо к-сі, 69 Махмадкуловна, Гадоиева Гуландом6 Жалпы білім беретін №72 орта мектебі Душанбе қ., Мадаминова Мунзима Нумончоновна,Мушфики к-сі, 109 Гульшоева Гуландом7 Жалпы білім беретін №86 орта мектебі Душанбе қ., Мудинова Нихолби Баходуровна,Зарафшон, 1Каримова Зульфия8 Дарынды балаларға арналған №55 Душанбе қ., Косимов Карим Саидахмадович,мектеп-лицейі Айни к-сі, 38 Гайратова Лайло Диловаровна9 Жалпы білім беретін №1 орта мектебі Душанбе қ., Хусейнзода Шавкат Умедович,Бухоро к-сі, 72 Вафаева Ирина Владимировна10 №74 мектеп-гиманазиясы Душанбе қ., Иномова Зульфия Вахобовна,Дехоти к-сі, 23 Мавлоназарова МанзураФайзуллаевна*Ескерту: 2012 ж. мектеп ғимараты бұзылды.бұл өкілдікті үкіметтер, үкіметтік емес ұйымдар жәнебасқа экология жағынан мүдделі жақтардыңарасындағысеріктестігіне, сондай- ақ, экологиялық түрғыдаелеулі шешімдерді қабылдауға қоғамның қатысуымен ақпараттың еркін алмасуын қолдау арқылысептігін тигізеді.REC 1990 жылы Венгерлік Үкіметпен және ЕуропалықКомиссиясымен құрылған болатын. Бүгінгі күні RECәрекеті 30 астам қол қойған жақтар үшін жарғылықболып табылады. REC 17 елде кеңсе желісі бар:Албания, Босния және Герцеговина, Болгария,Хорватия, Чех Республикасы, Эстония, Венгрия,Латвия, Литва, бұрынғы Югослав РеспубликасыМакедония, Черногория, Польша, Румыния, Сербия,Словакия, Словения, Түркия. Ұйымның бас кеңсесіВенгрияның Сентендре қаласында орналасқан.ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 9

REC өзекті жаһандық, аймақтық және жергіліктіүрдістеріне белсенді қатысады, және өз бөлімшелердіңелдерінде және одан тыс қоршаған ортаны қорғаужобаларын жүзеге асыруына үлесін қосады, соныменбірге елдер мен аймақтармен өз тәжірибесімен бөліседі.Ұйым донорлары арасында - Еуропалық Комиссияжәне Австрия, Албания, Бельгия, Босния жәнеГерцеговина, Болгария, Чехия, Финляндия, Франция,Германия, Венгрия, Италия, Жапон, Македония,Мальта, Нидерланд, Норвегия, Польша, Сербия,Словакия, Словения, Испания, Швеция, Швейцария,Біріккен Корольдік пен Американың Құрама Штаттарүкіметтері, сонымен бірге, үкіметаралық жәнежеке мекемелер.Орта Азиялық жобалық командаSEARCH-II жобасын Қазақстан және Тәжікстанаумағында Орта Азия Аймақтық экологиялықорталығы (ОААЭО) үйлестіреді: бас кеңсе Алматы қ.(Қазақстан) және елдік филиал Душанбе қ. (Тәжікстан)орналасқан.Жоба бойынша Қазақстан мен Тәжікстандақуаттиімділік, экологиялық бақылау және денсаулықсаласындағы сарапшылар - ҮАО «ЭкоОбраз» ҚҰ,«Эргономика» ЖШС, «Адам денсаулығыныңинституты» ҚҰ, «Табиати тоза» ҚҰ, Денсаулық сақтауинституты, «Маленькая Земля» ҚҰ және ОААЭОжұмыс жасады.ОААЭО 1998 ж. Орхусс қ. (Дания) өткенЖалпыеуропалық конференциясының 4-шешімінесәйкес құрылды. ОААЭО Орталық тәуелсіз,коммерциялық емес және саяси емес халықаралықдеңгейдегі ұйым ретінде жұмыс жасау туралыКелісімді Қазақстан Республикасы бекіттіргенненкейін 2001 ж. бастап жұмыс атқара бастады.ОААЭО құрылтайшылары Орта Азияның елдері:Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы,Өзбекстан Республикасы, Тәжікстан Республикасы,Түркменстан, БҰҰ Даму Бағдарламасы (БҰҰДБ) жәнеЕуропалық Комиссия (ЕК) болып табылады.ОААЭО бас кеңсесі Қазақстан РеспубликасыныңАлматы қаласында орналасқан. Елдердегі немесежобалық кеңселер Орта Азияның мемлекеттеріндеәрекет етуде.ОААЭА міндеті – қоршаған орта мәселелерін шешуүшін ұлттық және аймақтық деңгейдегі ОртаАзиядағы көпсекторлы серіктестікке ынтымақтасу.ОААЭО мақсаттары:●●●Донорлық бірлестік қатысуымен Орта Азиядағысектораралық диалогты орнату.Орта Азияға қоршаған ортаны және тұрақтыдамуды басқару саласындағы алдыңғы қатарлыбілімдерді, ең жақсы халықаралық тәжірибелермен технологияларды тартуға қолдау көрсету.Қоршаған ортаны қорғау және Орта Азияныңтұрақты дамуы саласында азаматтық қоғам рөлінкөтеруін қолдау.ОААЭО басқарушы органы Басқарушылар кеңесі (БК)болып табылады. Кеңес 13 адамнан тұрады, оған теңқұқықты бастамамен Орта Азияның министрліктері,бизнес-секторы, донорлық және үкіметтік емесұйымдардың өкілдері кіреді.Қосымша серіктестеріSEARCH-II әріптестігі өз ішіне REC елдердегі кеңселержелісін, шараларды іске асыруыға ынтамақтасатынАлбания, Босния мен Герцеговина, Венгрия, Сербияжәне Словакияның REC кеңселерінің сарапшыларынқосады. REC сонымен бірге Беларусь және Украинадаұсынылған.SEARCH-II жобасыныңәдіснамасыSEARCH-II жобасы жиегінде Қазақстан менТәжікстанда келесі шаралар өткізілді:1-ші кезең (2011 ж.) – елдерде жоба мектептерінтаңдау.2-ші кезең (2011-2012 ж. жылыту маусымы):10 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

●●●●Оқу кабинеттері мен мектепалдыңғы аумақтыңнегізгі физикалық параметрлері мен химикалықластағыштарды өлшеу;Балалар денсаулығын тексеру;Мектеп ғимаратының қуатты тұтынуды бағалау;Спирометрия көмегімен балалардың өкпеқызметін зерттеу.3-ші кезең (2012-2013 жж.) – бақылау менсауалнамалар мәліметтерін өңдеу, мектептер үшінұсыныстар және мектеп қызметкерлері үшін білімберетін бағдарламаларын дайындау.Жобаның Қазақстан менТәжікстандағы мектептерқатысушылартуралы ақпарат(елдер, қалалар, мектептер және ерекшеліктерінескере отырып). Орта Азиядағы жобаны іскеасырудың алғашқы қадамы Қазақстан және Тәжікстанреспубликаларында жоба үшін мектептерді таңдауболды:● Әр елде Білім беру министрліктерімен істестікарқасында 10 мектеп таңдап алынды.●Әр мектепте жобаға қатысу үшін 8 бен 11 жасаралығындағы 100 бала таңдап алынды.Төменірек Сіздер Орта Азияда SEARCH жобасыныңекінші сатысына қатысқан мектептермен танысааласыздар.Мектептерді таңдаған кезде команда әр уақыттасалынған (ескі де, жаңа да құрылыстағы) түрліүлгілерін (кірпіш, панельді және т.б.) және қоршағанорта ахуалының әртүрлі қала бөліктеріндегіғимараттарды қамтуға тырысты.Кестеден көріп отырғандай, Қазақстандағы мектептер6 түрлі елді мекендерде орналасқан: Астана, Алматы,Павлодар, Теміртау, Шахтинск және Қарағандыоблысының Шахан ауылы. Қазақстан жоба мектептерібірнеше қалада орналасқан жобаның алғашқы еліҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 11

болды. Жоба географиясының кеңеюі жобаны жүзегеасырудың одан да көп уақытты, әрі күшті талапететіндігін түсіне отырып, ел осыған қарамастан, түрліклиматтық және табиғи жағдайдағы, және қоршағанортаға түрлі салмақ түсіретін мектептерінің ауасапасы мен балалар денсаулығы туралы әділ ақпараталу үшін бұл қадамды жасады.Ал жобаға Шахан ауыл мектебінің қатыстырылуыдербес жылыту- көмірде жұмыс істейтін мектепқазандығы бар мектептерде ауа сапасы мен балаларденсаулығы туралы көріністі алуға мүмкіндік берді.Бұл Республиканың зор аймағындағы ауылмектептеріндегі дәстүрлі жылыту түрі болып келеді.Тәжікстандағы барлық қатысушы – мектептерРеспубликаның астанасы - Душанбе қ. орналасқан.Ғимараттардың 60% ғана орталықтандырылғанжылыту жүйесімен сақталып, жабдықталған бұл елдіңжалғыз қаласы болып келеді. Қалған 40% кішігірімқазандықтармен, төментиімді пештер немесеэлектрмен жылытылады. Бұл 40% оқу мекемелері декіретінін түсіну маңызды.Міне, қатарынан 18 жыл, ел әр қыс сайынэнергетикалық дағдарыспен қақтығысады. Бұлуақытта Республикада электр қуатының лимиттітарату тәртібі орын алады. Екі оқу жылы қатарынан(2010-2012 жж.) Тәжікстанның кейбір мектептеріндежылытудың жоқтығынан күзгі және көктемгідемалыстарын болдырмады.Қалған уақытта электр қуатымен қамту жәнебөлмелерді жылытудың үнемі үзілістерінен мектепдиректорлары оқушылардың ата -аналары кезектесіп,өз балаларын отын немесе көмірдің тәуліктікнормасымен қамтамасыз етудің кестесін жасады.Мектептердің қоршаған ортасынбақылау«Қоршаған ортаны бақылау» компоненті бойыншанегізгі жұмыс мектеп бөлмелерінде және мектепмаңындағы ауа құрамында салмақтанған заттектер(РМ 10 өлшемді шаңтозаңдық бөлшектер),көмірқышқыл және тұңшықтырғыш газдар, азоттотығы, формальдегид, бензол, толуол, этилбензолжәне ксилол, сондай - ақ ылғалдылық пентемпература сияқты компоненттерін өлшеу болыптабылады. Бұл өлшемдер жылыту маусымы (2012ақпан - наурыз) кезінде жобаның барлықмектептерінде өткізілді. Бұл заттектер мектепбөлмелерінде қайдан пайда болуы мүмкін жәнеолардың оқушылар денесіне қандай әсер тигізуімүмкіндігі туралы төменірек оқыңыздар.Атмосферлі aуадан kелетін, cондай - aқ бөлмелерішінде пайда болатын заттектерКөмірқышқыл газы. Адамзаттың қазып алынатынқуаттасымалдаушыларды отын ретінде белсендітұтынуы, бұл газдың 60-шы жылдардан бастап өсіп12 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

келе жатқандығы ешкім үшін жасырын емес. 2011 ж.қалпы бойынша Жер атмосферасындағы СО2 392ppm* немесе 0,0392% құрады (Жер Жүйесі Зерттеушізертханасының мәліметтері бойынша -http://www.esrl.noaa.gov/gmd/ccgg/trends). Оныңарасында, NASA ғалымы - Джеймс Хансенатмосферадағы көмірқышықыл газының 350 ppmшоғырлануы – бұл қауіпсіз жоғары шегі екенінанықтады, одан аса климаттың апатты өзгерістері(ауа райының төтенше құбылыстары, су тасқындары,құрғақшылықтар, дауылдар және т.б. сияқты) болмайқалмайды. Бұл көрсеткіш адам денсаулығы үшінде өзекті.Бөлмелердегі көмірқышқыл газы. CO2 шоғырлануысынып бөлмесі сияқты бөлмелерде ондағы адамдарболғандықтан ауа ластанудың тамаша көрсеткішіболып табылады. Сынып бөлмесіндегі көмірқышқылгазының шоғырлануы бірнеше есе өсуі мүмкін, жәнесабақтың аяғына қарай 4000 ppm асуы мүмкін, албөлме ішіндегі ауада көмірқышқыл газының еңжоғары шамасының шегі 1000 ppm болып келеді (AS-HRAE 62-2001 Қалпының ұсынысына сәйкес "Бөлмелерішіндегі ауаның көнерлік сапасын қамтамасызету үшін ауа алмастыру").Адам денесіне ықпалы. Адам денсаулығына СО2ықпалы бөлме ішіндегі газдың шоғырлануына байланыстытүрленеді: бөлме ішіндегі ауада көміртекқышқылының 600 ppm шоғырланған кезде, адамдаркенет өздерін нашар сезіне бастайды. Көмірқышқылгазының шоғырлануы 1000 ppm асқан жағдайда,бөлме ішіндегі адамдардың көпшілігі көмірқышқылгазымен уланудың классикалық белгілерін сезіне бастайды(тыныстың қиындалуы, тамыр соғуының жиіленуі,бастың ауруы, естудің төмендеуі,гипервентиляция, жүрек айну, терлеу және шаршағандық).Мектептер мен жоғары оқу орындарындакөмірқышқыл газының шоғырлануының жоғарлуынаноқушылардың сабақты ауру салдарынан босатуы жиілейді,үлгерім нашарлайды. Бұндай мектептердетыныс алатын жұқпа аурулары мен демікпе негізгі ауруларболып табылады. Көмірқышқыл газыныңжоғары шоғырланған сынып бөлмелеріндегі оқушылардаауыр тыныс алу, ентікпе, құрғақ жөтел жәнеринит жиі байқалады, бұндай балалар ерекшежұтқыншаққа ие.Бензол 90% адам әрекетінен болған ластағышзаттардың әсерінен, және негізінен көмірдіпайдалану мен бензиннің жануынан болады. Қалааудандарындағы бензолдың негізгі көзі көліктүрлерінің қозғалуы болып табылады. Жабықбөлмелердегі бензолдың көзі негізінен шылым түтіні,тазарту немесе үйдегі жұмыстарда қолданылатынерітінділер, және құрылыс материалдары болыпкеледі. Қазіргі уақытта өркендеген елдердіңкөпшілігінде бензолды, оның денсаулыққа қауіптілігіүшін ерітінді ретінде қолдануға тиым салынған, бірақ,ол зертханалық тәжірибелерде әлі де қолданылады.Бензол жабық бөлмелердің ауасында да,атмосферада да табылады. Бірақ атмосферлік ауаданбензол келуінің салдарынан және онымен қатарбөлме ішіндегі көздерінің көп болуы оның жабықбөлмелеріндегі атмосфераға қарағанда шоғырлануыәдетте жоғары болып келеді.Бензол генотоксинді канцероген болып табылады,яғни, ықпалының қауіпсіз деңгейінің шегін анықтаумүмкіндігін жоққа шығарылады. Сондықтантәжірибелік жағынан қарағанда бөлме ауасыныңқұрамындағы бензол деңгейін барынша азайту қажет.Бұл бензолдың бөлінуіне әрекеттесетін адамәрекетінің шылым шегу, үй жұмыстары үшін немесежинақтау үшін ерітінділерді қолдану, бензолды бөліпшығаратын құрылыс материалдары сияқты түрлерінтөмендету немесе тоқтатуын талап етеді.Бензолдың адам ағзасына әсері. Бензолдың ықпалынегізінен тыныс алу органдары арқылы, соныменбірге терімен физикалық байланыс немесе жұтуарқылы болуы мүмкін.Ингаляцияның өткір әсері - неврологиялық белгілер(ұйқышылдық, бас айналу, бас ауру мен естен таңу),бензолдың көп мөлшерде әсер етуі құсуға, бас айналумен сіңір тартылуына әкеп соғуы мүмкін. Төменшоғырланудағы ұзақ әсер ету кезінде есте сақтаудыңқиыншылықтары және психикалық қалыптың өзгеруіншақыруы мүмкін.ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 13

Созылмалы әсері: адам денесінде бензол май қабатындасақталады, және қан ауруын туғызуы мүмкін(апластикалық қан аздық, қан ағу және имунды жүйесініңбұзылуы).Канцерогендігі: бензол 1-топтағы заттек, адам үшінканцерогенді заттар ретінде сұрыпталады, РЗХА(Ракты зерттеудің халықаралық агенттігі).Газды және басқа отын түрлерін қолданғандапайда болатын заттектер.Көміртек қышқылы (тұңшықтырғыш газы) — бұл отынныңтолық жанбаған жағдайда пайда болатын улыгаз. Көміртек қышқылының жоғары шоғырлану көзі ретіндегазбен немесе басқа отын түрлерінде жұмыс жасайтын,дұрыс қойылмаған немесе сауатсызпайдалынып жүрген құралдар,жылыту құралдарыболуы мүмкін.Көміртек қышқылының адам ағзасына әсері. Көптегенелдерде жыл сайын нашар ауа желдетілетін бөлмелердеөліммен аяқталатын көміртек қышқылыменулану оқиғалары болады. Тұңшықтырғыш газ оттектенгөрі гемоглобинмен тез арада химиялық қосындыларарқасында улағыш болып келеді, бұл кейінгі қанға келетіноттектің қалпына келуінің ұзақтығына апарады.Ерте белгілері шаршағандық, ұйқышылдық, бас айналу,кеуде мен асқазандағы ауруды сезінумен білдіріледі.Көміртек қышқылының ұзақ мерзімде әсеретуің естен тануына, кома және өлімге апаруы мүмкін.СО төмен деңгейдегі әсері көміртек газбен уланудыңжалпы белгілерінің көрінуіне апарады (бас айналу,жүрек айну, құсу, шаршағандық пен абыржу, іштіңауруы, қиындатылған дем алу, ентікпе; басқа белгілеркейінірек пайда болуы мүмкін: маза кету, ес жоғалту,координация мәселелері).Көміртек қышқылының одан жоғары деңгейінің әсеріаса ауыр белгілеріне апарады (психикалық қалпыныңбұзылуына және тұлғаның өзгеруіне, бас айналу -тәлтіріктеу – ентікпе және тахикардия, кеудедегі ауру,сіңір тартылуы, естен тану), егер CO шоғырлануы асажоғары болса, өлім бірнеше минутта болуы мүмкін.Азот қышқылдары — бұл отын жанғанда пайда болатынгаздар, мысалы, автокөліктерде және басқа көліктүрлерінде, жылыту құралдары мен плиталарда. Соныменқатар олар темекі түтінінде де бар.Азот қышқылдарының адам ағзасына әсері. Азоттыңтікелей әсер етуі тыныс алу жолдары және өкпенің,әсіресе балалардың, тітіркенуін тудыруы мүмкін. Азотдиоксид газы көз, мұрын, тамақ және тыныс алу жолдарыныңбылжыр қабығының тітіркеніші ретінде әсеретеді. NOx жоғары мөлшердегі ықпалы өкпе ісінуінежәне өкпенің диффузды зақымдауына апаруы мүмкін.NOx жоғары деңгейдегі мөлшерінің үнемі ықпалыөткір немесе созылмалы бронхиттің дамуына апарады.NOx төмен деңгейдегі әсері кейбір демікпесібар адамдардың кеңірдек реактивтігінің көбеуін,өкпенің обструкциялы созылмалы ауруы барнауқастардың өкпе функциясының төмендеуіне жәнетыныс алатын жұқпалы аурулардың, әсіресе балаларда,қауіп қатерін шақыруы мүмкін.Тұрмыстық химияны қолданғанда пайдаболатын заттектерТолуол — сырларда, косметикалық өнімде, химиялықөндірісте ерітінді ретінде қолданылады.Толуолдың адам ағзасына әсері. Толуол көзтітіркендіріп, ауыз қуысында орта жүйке жүйесініңфункционалды өзгерістері байқалады.Жоғары деңгейдегі толуол буларының өткірингаляциялық улылығы ұйқышылдық, бас ауру, жүрекайну, көрудің өзгеруі, бұлшық ет тарылуы, бас айналужәне координация жоғалтуды шақыруы мүмкін.Толуол буы немес сұйығымен ұзақ ұласу тері менкөзді тітіркендіреді.Ксилол май, сырды ертіндісі және пестицидтергеқоспа ретінде қолданылады.Ксилолдың адам ағзасына әсері:Өткір әсері бас ауру, шаршағандық, ашушаңдық, әлсіздік,жүрек айну, тәбеттің жоғалтуы, іш кебу, көз, мұрын жәнетамақ тітіркенуін, сонымен бірге координация мен тепетеңдіктің бұзылуын шақыруы мүмкін.14 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

Ксилолдың созылмалы әсері конъюктивит, мұрын,тамақ және тері құрғақшылдығы, тері қабынуы,бүйрек пен бауыр зақымдануын тудыруы мүмкін.Құрылыс және өңдеу материалдарынан бөлініпшығатын заттектерҰшпа органикалық қоспалар (ҰОҚ) «Ұшпа органикалыққоспалар» атауы сұйық және газ тәрізді заттектердіңбөлме температурасында жеңіл буғаайналатындарға жатады («ұшпа»).Олар жинау кезінде, сыр мен онымен байланыстыөнімдерді қолданғанда, пестицидтер, инсектицидтержәне зарарсыздандыратын заттарды, желім,косметика, жиһаз және құрылыс материалдары,принтерлер мен көшірме аппараттар және темекітүтінінен бөлініп шығады. Ұшпа органикалыққоспалардың ішінде бөлмедегі санитарлы әсергежақын болып табылатындар:Формальдегид — өткір иісті түссіз газ. Бөлмеде оныңкөзі ретінде ДСП, еденді өңдеуге, қабырғаларды ішкіөңдеуге арналған полимерлі материалдар, декоративтіпластик, декоративті фанера және т.б. болуымүмкін. Формальдегидтің әсері бөлмелерде ластанғанауаны, темекі түтінін, немесе қаланың қоршаған ауасындемалу кезінде әсер етуі мүмкін.Формальдегидтің адам ағзасына әсері. Канцерогендізаттардың тізіміне енгізілген, созылмалы улағыш, генетикалықматериалға, репродуктивті органдарға,тыныс алу жолдарына, көзге, теріге жағымсыз әсеретеді. Жоғары шоғырланудың әсері демікпесі барадамдардың демікпесі ұстауын тудырады. Орталықжүйке жүйесіне аса күшті әсер етеді. Формальдегидшоғырлануының төмен мөлшерде ұзақ әсер етуі демалудың қиындатылуы, қышыма және сенсибилизациянытудырады.Ұсақталған формальдегидтің әсері көз, мұрын жәнетамақ тітіркенуін, қырыл мен жөтелді, шаршағандық,тері бөртпесі, ауыр аллергиялық реакциялардытудырады.Фенол — тас көмір смоласынан немесе бензолдыңыдырауынан алынған өнім. Бұл ұшпа қоспа, өзіндікиіспен қалыпты температурада буланып кетеді.Фенол бу немесе шаң түрінде ағзаға тыныс алу жолдары,шырышты қабық және тері арқылы енеді. Олнегізінен түрлі өнімдерді, оның ішінде тежеу материалдары,желім, сыр, резина, бояғыштар, жарықтандыратынгаздар, иіс су, сабын, ойыншықтардыөндіргенде қолданылады.Фенолдың адам ағзасына әсері. Бір жолғы немесетұрақсыз үлкен емес әсерден шаршағандық, бас айналу,бас ауру, иммунитетің төмендеуі, аллергиялықреакциялардың асқынуы байқалады. Фенол ағзағақай тәсілмен енсе де, ингаляциялық немесе терарқылы, кез келген тканьдермен ұласып коррозиялықәсерді байқатады. Жасушалар оны тез де, пассивті десіңіреді, себебі ол липофильді, және жүйелі уланудыңбелгілері жұқтырылғаннан кейін көп ұзамайбайқалады. Фенолмен зақымдалған органдардың негізгісібауыр мен бүйрек болып табылады. Ол соныменбірге тыныс алу және жүрек-тамыр жүйелерінеде әсер етеді.Фенол және формальдегид көптеген құрылыс-өңдеуматериалдардың құрамына кіреді. Ұшпа заттектердіңполимерлік материалдардан бөлінуі ұзақ уақытбойы— 1-2 айдан бірнеше жылға дейін өтуі мүмкін.Материалға байланысты фенолдың бөліну қарқыныуақыт өте келе азаюы немесе ұлғаюы мүмкін. Ұшпазаттектердің бөліну қарқыны сонымен біргетемпература, ылғал, ауа алмасудың ретінебайланысты. Сондықтан бөлмелерді ұдайы желдетіптұру қажет.Шаң қандай қауіпті жасырады?Шаң көптеген әсер жасай алады, бірақ олардың бәріжағымсыз. Олардың ең қауіптісі 10 микрон (PM10)және одан аз шаң бөлшектері. Дәл солардыңшоғырлануын SEARCH-II жобасының жиегінде сыныпбөлмелер мен мектеп аумағында өлшенген еді.PM10 көздері қалалық та, ауылдық аймақтарда дабар. PM10 құрамында түтін, күйе, шаң, тұздар,қышқылдар және металл кездесе алатынматериалдар қоспасы болып табылады. Қаттыбөлшектер сонымен бірге атмосферада химиялықҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 15

Мектеп ғимаратының қуаттытұтынуын бағалауSEARCH-II жобасының жиегінде «Қуат тұтынудыбағалау» компоненті бойынша негізгі жұмысмектептер орналасқан ғимараттардыңжылутехникалық сипаттамасы туралы ақпараттыжинауға, сәйкес сауалнамаларды толтыруға, соныменбірге дала мен мектеп кабинеттерінде температурамен ауа ылғалдығы өлшемдерін өткізуде болды.Мектептер қуатын бағалау сауалнамасы келесімағлұматтарды біріктіруге мүмкіндік береді:●●●бір жылыту маусымы кезіндегі жылудың нақтытұтынуы (егер мектепте тіркеуші есептеуіш/ құралболған жағдайда);ғимарат туралы негізгі ақпарат: еден менқабырғалар материалы, терезелер ауданы, ғимараткөлемі және т.б.;жылыту жүйесі мен ыстық сумен қамтамасыз етужүйесінің сипаттамасы (жылу көзі, жылытуқұралдары, ыстық суды өндіру, және т.б.).Температура мен ылғал бақылауы арнайы тіркеуішқұралдармен өлшенді, олардың үшеуі бақыланатыноқу бөлмелерінде, біреуі мектеп ғимараты алдындаорналастырылған. Өлшемдер әр мектепте 2011-2012жж. жылыту маусымында бір апта бойы өткізілді. Бұлуақыт бойы мәліметтер құрал есіне сақталып, кейінкомпьютермен оқылады.Сауалнамалар және тіркеуіш мәліметтерінөңдегеннен кейін жоба сарапшылары әр мектеп үшінқуаттық төлқұжатты толтырылған болады, бұл ғимаратжылыжоғалту деңгейін анықтауға және жетілдіру үшінкелешектерді көруге мүмкіндік береді.Мектептердегі температуралық тәртіпқалыптарыАта-аналар мектепте оқушыларды оқыту үшін қандайтемпература жайлы екенін, сірә, білмейді. Бұлпараметрлер «Балалар мен жасөспірімдерге білімберу және тәрбиелеу нысандарына санитарлыэпидемиологиялықталаптарында» (ҚазақстанРеспубликасының Үкіметі 2011 ж. «30» желтоқсандабекіткен) белгіленген. Бұл құжаттың 58 бабында«климаттық жағдайға байланысты ауа температурасы:● жататын бөлмелерде, оқу кабинеттерінде,зерханаларда, кітапханада, актілер залында,компьютерлік сыныптарда плюс 18-22 о С;● оқу залдарда, спорт залдарда, рекреацияларда,вестибюльде, гардеробта плюс 15-17 о С;● спорт залының шешінетін бөлмесінде плюс19-23 о С;● дәрігерлер кабинеттерінде плюс 21-23 о С.болуы тиіс екені көрсетілген.Бұл қалыптардан ауытқу балаға қалай әсер етеді?Мектеп кабинеттерінде ауаның жоғарытемпературасы жылу бөлуді қиындатады, бұл денетемпературасының өсуіне апарады. Онымен біргетамыр соғуы мен тыныс алу жиілеп, шаршағандықөседі, жұмыс қабілеттілігі төмендейді. Сонымен қатарадамның салыстырмалы жоғары ылғал жағдайындаболуы жылубөлуді қиындатып, және тербөлудікүшейтеді.Төмен температурада ағзаның аса суып кетушіліккеапаратын үлкен жылужоғалту байқалады. Ауаныңжоғары ылғалдылығы және төмен температуракезінде аса суып кету және тұмау аурулар қаупіедәуір өседі.Ауа алмастыруБөлмедегі таза ауа – жақсы сезінудің кепілі. Нашаржелдетілетін бөлме ішінде біздердің көбі өздерінбірден жайсыз сезеді. Бұл көмірқышқыл газының көпкөлемімен, су буының қанығуымен, шығарылатын ауажәне тер арқылы бөлінетін тер булануынан бөлінетінорганикалық және органикалық емес ыдырауөнімдер осындай ауада болғанымен түсіндіріледі.Одан басқа, бөлмелер ауасына барлық қоршағанзаттардан (киім, аяқ киім, жиһаз) бөлінетін ұшпазаттектер түседі. Мұның барлығы нашар желдетілетінҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ 17

бөлмелер ауасында ұшпа улағыш заттардың:тұңшықтырғыш газ, ацетон, аммиак, күкіртті сутек,органикалық қышқылдар, метилацетат, фенол жәнет.б. зор көлемінің жиналатынына әкеледі.Жақсы ауа алмастыру қажет екендігі күмәнсіз. Ауаалмастыруда еш арнайы білімі жоқ адамдардыңөзінде де балалар бөлмелерін, мектеп сыныптарын,ойын бөлмелері мен жататын бөлмелерді желдетуқажеттілігі ешбір күмән туғызбайды. Бірақ мәселенітиянақты қарастыра келгенде көрініс алаңдататындайболып шығады. Табиғи вентиляция талаптары«Балалар мен жасөспірімдерге білім беру жәнетәрбиелеу нысандарына санитарлыэпидемиологиялықталаптарында» регламенттелгенінеқарамастан, жасанды ауа алмастыру жұмысы барлықоқу бөлмелерде оңалтпаған.Сауалнама жүргізуSEARCH-II жобасын жүзеге асырудағы елеулі рөлдіжәне мектептердегі қоршаған орта мен оқушыларденсаулығы туралы сенімді мағлұматтарды алудамектеп қызметкелерін, оқушыларды және олардыңата-аналарын сауалнамаға қатыстыру болыптабылады. Бұл мақсатпен жоба төрт түрлісауалнама ұсынды:Мектептің негізгі сипаттамалары бойынша сауалнамамектеп ғимараты туралы ақпаратты: салынған жылы,қабырғалар материалы, жылыту жүйесінің түрі, жасандыауа алмастырудың бары, мектептің ластағышкөздеріне қарағандағы орналасуы және т.б. алуғамүмкіндік береді.Сынып бөлмелерінің негізгі сипаттамалары бойыншасауалнамасы, сынып көлемі, еден мен қабырғалартөсемі, терезелер саны мен ашылатын терезелерсаны, оқушылар саны, жиһаз бен сынып тақтасыныңтүрі, бөлмені жинақтау әдісі және т.б. сияқты мәліметтердіашады.Ата-аналар үшін сауалнама оқушылар денсаулығыныңнегізгі сипаттамалары және үйдегі жағдайбойынша – жасырын ерікті түрдегі сауалнама болыптабылады, баланың бұрын және қазіргі кезде тынысалу органдарының денсаулығы туралы ақпараттыжинау және аллергиялық белгілердің болуын, соныменбірге әр оқушының үйдегі микроклиматы туралы(ғимарат және жылыту жүйесінің түрі, еден менқабырғалар төсемі, жанұяның әлеуметтік және экономикалықжағдайы, темекі тарту және жанұя мүшелерініңбасқа өмір сұру факторлары)ақпарат алуғамүмкіндік береді.Оқушыларға арналған сауалнама мектеп бөлмелеріндегіжайлылық туралы және жасырын әрі еріктіболып келеді, және оқушының оқу бөлмелеріндегіжарықтың сапасы, температура мен ауа алмастырудыңбаршылығын, сабақ басында және аяқталғандаауа сапасын қалай бағалайтынын көруге болады. Бұлсауалнама өлшемдер жүргізіліп жатқан кезде өткізілді,сондықтан сарапшылар кейін төменгі сыныпоқушылары өз күшімен ауа сапасы мен температурасысияқты олардың денсаулығы үшін аса маңыздыкөрсеткіштерді бағалай алатынын көре алады.SEARCH жобасы туралықосымша ақпаратты қайдантабуға болады?SEARCH жобасының екінші сатысы туралы толығырақСіз жобаның ресми сайтынан оқи аласыздар -http://search.rec.org.Бұл қорда Сіз жобаның әдіснамасымен танысып,Еуропаның басқа елдеріндегі зерттеулерге қандаймектептер қатысатынын біле аласыздар.Жобаның 1-ші сатысының нәтижелерімен мынасайтта танысуға болады -http://search.rec.org/search1/index.html.18 ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ

ҚОРШАҒАН ОРТА ЖӘНЕ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫ.«Мектептің қоршаған ортасы және балалардың тыныс алу органдарының аурулары - SEARCH II (2010-2013)»Қазақстан Республикасы мен Тәжікстан Республикасының оқу орындарындағы Жобасы. – Алматы, ОААЭО – 2013.Бұл жарияланым жалпы білім беретін мектептердің әкімшілігі мен оқытушыларына, оқушылардың ата-аналарына, білім беру департаменттері менбөлімдер мамандарына, әкімдіктер мен балалардың құқықтарын қорғау комитеті, денсаулық сақтау және санитарлық бақылау департаменттерініңқызметкерлеріне, сондай-ақ, балалар денсаулығы үшін қолайлы және қауіпсіз қоршаған ортаны қамтамасыз етуге мүдделілердің бәріне арналған.©CAREC, 2013